dr Ewa Zajdler, Zakład Sinologii, Instytut Orientalistyczny, Uniwersytet Warszawski

ZROZUMIEĆ WIĘCEJ.
KILKA UWAG O KULTUROWYCH ASPEKTACH
KOMUNIKACJI WE WSPÓŁCZESNYM JĘZYKU CHIŃSKIM.

Problemy poruszone w referacie:

− Słownikowe hasła (wyrazy i wyrażenia) a zakres znaczeniowy wynikający z kultury;
− Tradycja chińska i oczekiwania społeczne implikujące zachowania werbalne;
− Zachowania werbalne a treść niewerbalna;
− Kompetencja językowa i kulturowa studentów – czyli jak rozumieć więcej, niż podaje
hasło słownikowe i leksykalno-gramatyczna struktura frazy / zdania.

1. Goszcząc grupę cudzoziemców Chińczycy okazują swoją gościnność organizując,

poza zasadniczymi punktami wizyty, wycieczki, zwiedzanie, wspólne spędzanie czasu –
zazwyczaj przy suto zastawionym stole. W zamian oczekują docenienia ich roli gospodarza,
wypełnianej w najlepszy sposób w zgodzie z ich kulturą i możliwościami. Zdarzyło się, że w
takich okolicznościach, już po realizacji bogatego programu, zwrócili się do gości z prośbą o
„sugestie i pouczenie” 請大家提問題 。qǐng dàjiā tí wèntí. W odpowiedzi na tę zachętę do
zabrania głosu cudzoziemiec, gość, wytykając niedopatrzenia i uchybienia organizacyjne tej
wizyty sugeruje, by na przyszłość unikać tych czy innych błędów lub zaniedbań. W takiej
sytuacji Chińczyk nie rozumie arogancji gościa, wszystkiemu co usłyszy – przyznaje rację, bo
gościa nie należy besztać, ale równocześnie umacnia się w odwiecznym przekonaniu swoich
ojców, że poza Państwem Środka są tylko barbarzyńcy. Chińczyk myśli w sposób
ukształtowany przez społeczeństwo i krąg kulturowy, do których należy. Zastanówmy się,
gdzie w przytoczonej sytuacji nastąpił brak komunikacji interkulturowej.
Słownik znaków 1 字典 zìdiǎn lub wyrazów chińskich 詞典 cídiǎn zawiera hasła w
postaci znaków. Każde hasło w słowniku języka chińskiego omawia w pierwszej kolejności
znaczenie pojedynczego morfemu, który sam w sobie, zapisany jednym znakiem chińskim,
jest nie tylko morfemem leksykalnym, a w konsekwencji słowotwórczym, ale jest leksemem
sam w sobie. Dla języka chińskiego oznacza to, że znak/wyraz komunikując informację,
często o szerokim polu semantycznym, spełnia wszystkie konieczne warunki, aby zająć

1
Mówiąc o znaku w kontekście języka chińskiego mamy na myśli nie znak językowy, ale zapis znakami –
piktogramami i ideogramami chińskimi.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

 właściwą sobie pozycję składniową i pełnić określoną funkcję w zdaniu jako wyraz
monosylabiczny. Taki monosylabiczny wyraz we współczesnym języku chińskim poddaje
się regułom tworzenia wyrazów złożonych, czyli regułom kompozycji częściej, niż
morfologicznym procesom słowotwórczym. Zazwyczaj słownik traktuje omawiany morfem
najpierw jako wyraz, a w drugiej kolejności jako komponent wyrazów, podając możliwe
konstrukcje; i tak pod hasłem 關 jest m.in. 關 guān zamykać i konstrukcja 關係 guānxì
‘wejście’ + ‘system’ = ‘relacje’, natomiast fraza 沒關係 méi guānxì ‘negacja’+ ‘wejście’ +
‘relacje’ = ‘nic nie szkodzi’ wyprowadzona jest z morfemu 沒 méi ‘nie’ i pod tym hasem
znajduje się w słowniku. To ostatnie wyrażenie używane jest nie tylko jako odpowiedź na
przeprosiny, ale także w znaczeniu: „nic nie szkodzi”, „to nic”, a nawet „wszystko mi jedno”.
2.1. Hasło w słowniku podaje znaczenie leksykalne tak monosylabicznego wyrazu, jak i
konstrukcji wyrazów i wyrażeń. Nie jest ono wystarczające dla interkulturowej komunikacji.
Najwyraźniej widać to w wyrazach i frazach bezpośrednio związanych z zachowaniami
społecznymi. I tak na przykład:
Ø 謝 xiè ‘dziękować’, nie występuje monosylabicznie; dopiero zreduplikowane 謝謝 xièxie
wyraża w mowie ‘dziękuję’;
Ø 哪 nǎ jest zaimkiem pytajnym ‘gdzie’, ‘który’; wchodzi w synonimiczne złożenia 哪裡
nǎli ‘gdzie’ + ‘w’ = ‘gdzie’ i (używany w mowie) 哪 兒 nǎer ‘gdzie’ + ‘sufiks
sygnalizujący eryzację’ = ‘gdzie’;
Ø 客 kè oznacza ‘gość’, 氣 qi ‘atmosfera, energia’; 客氣 kèqi ‘gość’ + ‘atmosfera’ = ‘miły,
ugrzeczniony’, 不 客 氣 bùkèqi ‘negacja’ + ‘gość’ + ‘atmosfera’ = ‘niegrzeczny,
niekulturalny’.
2.2. O ile reduplikację 謝謝 xièxie używa się w mowie jako ‘dziękuję’, o tyle klient
odchodząc usłyszy nie podziękowanie za skorzystanie z usługi, ale ‘zaproszenie do powrotu’
歡 迎 再 來 huānyíng guānglín ‘radosny’ + ‘mile widziany’ + ‘ponownie’+ ‘przyjść’ =
‘dziękujemy i zapraszamy ponownie’. Owszem, komunikuje podziękowanie za przybycie, ale
także coś więcej w danych okolicznościach, a mianowicie oczekiwanie na kolejną wizytę.
Podobnie, z konwencji przyjętej w danym kręgu kulturowym wynika użycia wyrażenia 哪裡
nǎli, a nie 謝謝 xièxie, jako odpowiedź na nawet najbardziej zasłużony komplement; 哪裡
nǎli komunikuje grzeczne zaprzeczenie. 不客氣 bùkèqi stosunkowo rzadko używa się w
znaczeniu leksykalnym ‘niegrzeczny’; w relacjach społecznych jest odpowiedzią na

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

 wdzięczność, grzeczność i oznacza ‘nie trzeba’ (‘nie ma potrzeby traktowania kogoś jak
gościa’, prośba o pominięcie konwenansów).
3.1. U podstaw zachowań społecznych w Chinach leży konfucjanizm. Konfucjusz
przyjął, że rodzina zachowująca hierarchiczny porządek rodzi i gwarantuje struktury
idealnego państwa. Głowa rodu posiada w niej absolutną władzę, której bez oznak
najmniejszego sprzeciwu podporządkowani są potomkowie. Wysoka pozycja nie jest jednak
w myśli konfucjańskiej jedynie przywilejem. Zobowiązuje do indywidualnej cnoty i
rozumienia niebiańskiego porządku, harmonii. Bardzo złożony chiński system rodzinny był
podstawą systemu społecznego (Feng Youlan, 2001:25). Pięć tradycyjnych relacji
społecznych, wskazujących na stosunek między:
Ø 君臣 jūnchén władcą a poddanym,
Ø 父子 fùzǐ ojcem a synem,
Ø 兄弟 xiōngdì starszym a młodszym bratem,
Ø 夫婦 fūfù mężem a żoną,
Ø 朋友 péngyou przyjacielem a przyjacielem
zachowywało charakter relacji rodzinnych, w tym także dla władcy, który wobec
podwładnego okazywał ojcowską troskę, w zamian otrzymując synowską miłość, i dla
przyjaciół, którym zależności braterskie jednoznacznie wyznaczał wiek. Nie była i nie jest to
jedynie martwa doktryna. Podstawowym obowiązkiem i cnotą członka rodziny jest 孝 xiào
‘synowska miłość’, zasadniczy punkt wyjścia dla konfucjańskich cnót 忠 zhōng ‘lojalności’,
‘wierności’ i 信 xìn czyli ‘szczerości’. Jednak te chińskie pojęcia nie pokrywają się z ich
leksykalnym rozumieniem w kulturze Zachodu. ‘Synowska miłość’ rozszerza się na relacje
zwierzchnik : poddany, mistrz : uczeń, starszy : młodszy, konsekwentnie ‘lojalność’ z
najbliższej rodzinnej relacji przenosi się na grupę społeczną i wymaga okazywania na
zewnątrz, poza grupą, maksymalnej jedności. Szacunek dla autorytetów, zachowanie
wszelkich zasad i praca na rzecz rodziny/grupy jest wyrazem ‘lojalności’, a równocześnie
pełni funkcję scalającą daną społeczność u jej głębokich podstaw poczucia wspólnotowej
tożsamości. Inaczej jest także rozumiana ‘szczerość’, o której Künstler (1994:73) pisze:
„Konfucjańska szczerość nie polega na nieskrępowanym objawianiu swoich uczuć, lecz na
okazywaniu uczuć, jakie się w danej sytuacji mieć powinno.” Od odległych czasów
realizowanie cnót w zgodzie z rytuałem, który obecnie można rozumieć jako kodeks
obyczajów i zachowań w społeczeństwie, ujawnia postawę i uczucia człowieka, o czym
Żbikowski (1965:12) pisze: „jednolity i jednoznaczny system etykiety miał charakter

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

 unifikacyjny, pozwalał poznać nastrój i stosunek człowieka, z którym się miało do
czynienia.” Omówiony tu w wielkim skrócie porządek społeczny przetrwał do dziś i z niego
wynikają współczesne zachowania społeczne Chińczyków.
3.2. Oczekiwania społeczne nie tylko wynikają z niebiańskiego porządku i harmonii,
której przejawem jest kult przodków, czyli dobra relacja z tymi, którym winniśmy ‘synowską
miłość’, ale także zmierzają do zachowania wartości przekazanych przez przodków. Długa
tradycja wzmocniła i wynosiła do poziomu sztuki 禮 lǐ rytuał, który z czasem poszerzył swoje
znaczenie i implikuje obyczaje w społeczeństwie, zachowania wyrażające respekt, szacunek i
poszanowanie. Tradycja chińska ma tendencje do sztywnego zachowania rytuału,
przypominającego dworską etykietę, i w bardzo precyzyjny sposób określa, jak należy
zachować się w danej sytuacji. Künstler (1994:74) pisze o 禮 lǐ rytuale i etykiecie: „Li jawi
się nam jako czynnik stwarzający hierarchię w rodzinie i poza nią, czyli w społeczeństwie.
Jest tym co różni ludzi, wyznaczając każdemu jego miejsce i narzucając mu zachowanie w
odpowiednim czasie i określonych okolicznościach.”
Z tego powodu tak istotna jest nie tylko kompetencja językowa, ale również wiedza
cudzoziemca o komunikacji niewerbalnej, gestach, tabu językowym, o obowiązkach
wynikających z przynależności do grupy i poszczególnych relacji. O ile nie można odmówić
Chińczykom gościnności i kurtuazji, o tyle naiwnością byłoby wierzyć, że serdeczna ich
postawa wobec obcych, dopuszcza ich do relacji zastrzeżonych dla poszczególnych kręgów
obdarzonych stosownym zaufaniem. Najczęściej cudzoziemiec pozostaje outsiderem, nie
należy do struktur społecznych ważnych dla Chińczyków. Zaliczają się do nich znajomi, na
których może kiedyś będą mogli liczyć, przyjaciele, z którymi wiążą ich wspólne przeżycia,
bliscy przez braterstwo krwi, pozornie dopuszczające obcego do formalnej struktury rodzinnej,
pozwalające mu uczestniczyć w bogatej terminologii relacji rodzinnych (Feng Youlan,
2001:25), wreszcie przybrany w skutek rzadkiej półformalnej adopcji syn 乾兒子 gānérzi czy
córka 乾女兒 gānnǚer, osoby spoza rodziny pozostające na życzenie głowy rodu w relacji
nakładającej na obie strony bardziej sformalizowane obowiązki ojca i syna/córki.
4.1. W kontaktach Zachodu z Chinami to Chińczycy wyznaczają płaszczyznę
komunikacji. Pozorne przejęcie nielicznych przyzwyczajeń gości (przedstawianie się
angielskimi imionami, przechodzenie na ‘ty’ po imieniu, podawanie dłoni na powitanie,
znajomość podstawowych grzecznościowych fraz w języku angielskim) to tylko
powierzchowne przejęcie obcych wzorców, które usypia czujność zachodnich partnerów i
świadczy o tym, że Chińczycy przygotowali się do tej współpracy czy do tego spotkania i dla

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

 biznesu i pieniędzy zrobią bardzo wiele. Zachowując charakterystyczny dystans do uczestnika
rozmów okazują mu szacunek, nie szczędzą komplementów i słów zaspakajających próżność
rozmówcy. Ale słowa w kulturowym kontekście nie znaczą dosłownie tego, co oznaczają jako
leksemy w słowniku. Kryje się za nimi treść, którą cudzoziemiec znający język chiński musi
uzupełnić rozumieniem mentalności Chińczyka. Poddanie się etykiecie i pokorne zajęcie
swojego miejsca nie musi być rozumiane jako upokorzenie. Wynikające z konfucjanizmu
kultywowanie cnót, wysiłek pracy nad sobą i choćby tylko próba akomodacja tego co
wartościowe w kulturze chińskiej może z czasem uchylić rąbka tajemnicy komunikacji
pozawerbalnej.
4.2. We wszelkich negocjacjach Chińczycy unikają konfrontacji, wytykania błędów i
ostrych uwag. Ważą słowa. Wysoce ceniąc pracę zespołową i lojalność wobec grupy, pracują
kolektywnie i do rozmów podchodzą jako zespół, nie ujawniając wręcz wyraźnie w czyjej
gestii pozostaje podejmowanie decyzji. Najaktywniejszy rozmówca niekoniecznie jest
najstarszy w hierarchii społecznej, bo za taką należy uważać relacje zawodowe.
4.2.1. W języku chińskim proste ‘tak’ lub ‘nie’ nie jest wiążące, co więcej, nie istnieją
proste wyrazy o tak jasnej i jednoznacznej informacji. Negacja 不 bù i 沒 méi ‘nie’ to
partykuły poprzedzające orzeczenie, zaś tylko w określonym kontekście różne leksemy: 是
shì, 對 duì, 有 yǒu, 好 hǎo można przetłumaczyć jako ‘tak, jest’, ‘tak, słusznie’, ‘tak, jest/ma’,
‘tak, dobrze’, itd.
4.2.2. Czasem ‘nie’ nie oznacza odmowy, lecz sygnalizuje, że rozmówca potrzebuje
więcej czasu, natomiast ‘tak’ może komunikować w rzeczywistości ‘nie’, którego nie wypada
rozmówcy powiedzieć prosto w oczy. Tu właśnie leży problem wszelkich negocjacji z
Chińczykami w języku angielskim, bez znajomości języka i kultury.
4.2.3. Rzeczowa, a z założenia jednorazowa rozmowa, która miałaby szybko i sprawnie
doprowadzić do finału jakiś interes jest nie na miejscu. Na pierwszym spotkaniu nie omawia
się biznesu. I choć popularne zdanie „stań się przyjacielem, zanim zaczniesz robić biznes” nie
do końca należy rozumieć w zachodnim znaczeniu, bo chińska koncepcja przyjaźni ściśle
wiąże się ze wspomnianymi wyżej relacjami społecznymi, to na pewno pośpiech i załatwianie
spraw tylko w biurze nie jest zgodne z zachowaniami Chińczyków. Negocjacje wymagają
spokoju, cierpliwości, czasu, nieformalnych wyjść i świadomości, że jest granica, poza która
wycofanie się i brak sfinalizowania kontraktu jest poważnym nadużyciem wobec gospodarza.
4.2.4. Dobrze prowadzony dialog ma bardzo formalny charakter, obfituje w formy
grzecznościowe, podkreślaną zgodę na wszystko, zachwyt nad profesjonalizmem rozmówcy,

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

 jego świetną ofertą czy dobrze przygotowanym projektem (choćby był kiepskiej jakości!)
nawet wtedy, jeśli rozmowa zmierza do poważnych i uzasadnionych zmian w tym, co
proponuje partner. Formuła wielokrotnego ‘tak’ z delikatnie przemyconym ‘ale’ pozwala
Chińczykowi zachować twarz i samemu wyjść z inicjatywą korzystniejszej oferty, propozycją
korekty czy po prostu nowym projektem, w rzeczywistości oczekiwanym i sygnalizowanym
przez rozmówcę.
4.2.5. W kontaktach z Chińczykami pełną respektu postawę, emocje, szacunek należy
wyrażać werbalnie, unikając kontaktu fizycznego, uścisku dłoni, braterskiego poklepywania,
delikatnego szturchania dla przyciągnięcia uwagi w chwili rozmowy czy pokazywania czegoś.
Ostrożnie należy gestykulować, gdyż konwencja języka ciała nie jest bezwzględnie taka sama
dla każdej kultury. Dwoma rękami wznosi się toast, dwoma rękami podaje się i odbiera
upominki czy wizytówki, delikatnie pochylając głowę w ukłonie.
4.2.6. Zachowanie pozorów odczytywane w kulturze Zachodu jako brak szczerości i
prawdy ma inny, bardzo ważny wymiar w kulturze Wschodu – pozwala zachować twarz.
Popełniony błąd wytknięty przez rozmówcę świadczy o niewypełnieniu obowiązku, o
sprzeniewierzeniu się zasadom niebiańskiego porządku. To nie jest pytanie o to, kto ma rację,
to pytanie o szacunek i miejsce w społeczeństwie.
4.2.7. Tabu językowe, rozszerzone o gesty, dotyczy przede wszystkim „śmierci”. Wiąże
się z homofonami 死 sǐ, co powoduje m.in. wyeliminowanie liczb 四 sì ‘cztery’ z życia
publicznego, brak czwartego piętra, wszelkich numerów z „4”. Ruchem dłoni w dół
przywołuje się lub przynagla kogoś, najczęściej dziecko – gest przywoływania dłonią
odwróconą ku górze oznacza przywoływanie śmierci, podobnie jak zgięty palec wskazujący.
Nekropolie lub miejsca kaźni, choćby miały charakter szczególny i upamiętniały wydarzenia
historyczne, naznaczone są negatywnym skojarzeniem.
5.1. Znajomość języka chińskiego z pewnością daje rozmówcy wchodzącemu w dialog z
Chińczykiem dość dobrą pozycję tak ze względu na szacunek dla podjętego wyzwania, jakim
jest język chiński, jak i wyraźny krok cudzoziemca w kierunku porozumienia z
przedstawicielami innego kręgu językowego i kulturowego. Studenci sinologii rozpoczynając
naukę języka od absolutnego zera, poznają kulturę chińską niewątpliwie poprzez konkretną
wiedzę z dziedziny historii, sztuki, literatury, ale także poprzez wspólne omawianie zakresu
semantycznego wyrazów także wtedy, gdy nie wybierają specjalizacji językoznawczej.
Stosunkowo wcześnie poznają zasadnicze słownictwo z zakresu relacji rodzinnych i
społecznych, np. 大哥 dàgē ‘najstarszy brat’, 哥哥 gēge ‘starszy brat’, 弟弟 dìdi ‘młodszy

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

 brat’, 小弟弟 xiǎodìdi ‘braciszek’, 大姐 dàjiě ‘najstarsza siostra’, 姐姐 jiějie ‘starsza siostra’,

妹妹 mèimei ‘młodsza siostra’, 爷爷 yéye ‘dziadek ze strony ojca’ 奶奶 nǎinai ‘babcia ze

strony ojca’ 老爷 lǎoye ‘dziadek ze strony matki’ 姥姥 lǎolao ‘babcia ze strony matki’, 孫子
sūnzi ‘wnuk po synu’, 孫女兒 sūnnǚer ‘wnuczka po synu’, 外孫 wàisūn ‘wnuk po córce’ 外
孫女 wàisūnnǚ ‘wnuczka po córce’. Ale od samego początku nauki poznają słownictwo
czasem bliższe kulturze niż codziennej komunikacji – nazwy z kalendarza chińskiego,
mityczne postaci z legend, kulturowo uwarunkowane wyrażenia. Wydaje się, że z założenia u
podstaw komunikacji i kształcenia kompetencji językowych dla języka chińskiego leży
przynajmniej zasadnicza wiedza i kompetencje kulturowe.
5.2. Przez obserwację dziejów społeczeństwa chińskiego, sposobu komunikacji i
wykorzystania wyrazów, fraz i struktur gramatycznych w literaturze, przez dostrzeganie
procesów językowych charakterystycznych dla języków chińskich można dowiedzieć się
wiele o dzisiejszym stanie języka i jego wymiarze społecznym. Dzieje języka to ciągły ruch,
dynamika, które odzwierciedlają stan społeczeństwa na różnych płaszczyznach w
poszczególnych epokach. Studenci sinologii nie tylko poznają żywy współczesny język z jego
odmianami dla Chin Kontynentalnych i Tajwanu, ale czytając od trzeciego roku studiów
teksty klasyczne, rozszyfrowując język kronik i zapisków, sięgają do korzeni języka i kultury
(Peng Chen, 1999; Künstler, 2000).
5.3. Spektakularnym przykładem braku kompetencji kulturowych, a w konsekwencji
błędu w konstruowaniu informacji było wejście na rynek chiński marki Philips, obecnie – 飞
利浦 fēilìpǔ ‘latać’+ ‘przynosić korzyść’ + ‘ujście rzeki’, wcześniej niefortunna transkrypcja:
费力扑 fèilìpū ‘wyczerpujący’ + ‘skok’ = ‘wyczerpujący skok’; To dowód na to, jak ważną
rolę odgrywa wiedza o pozytywnych i negatywnych skojarzeniach, w tym wypadku
połączona także z wiedzą o zapisie znakami. Omawialiśmy to zagadnienie i nauczanie
odległej koncepcji języka i pisma na poprzedniej konferencji.
6. Wydawać by się mogło, że Chiny coraz intensywniej uczestniczące w życiu
ekonomicznym świata za sprawą gwałtownego rozwoju nagną się do ogólnie przyjętych,
często narzuconych przez Zachód warunków i płaszczyzn komunikacji. Jak się okazuje, nie
tylko obierają sobie właściwą „inną” drogę transformacji, ale także zachowują tradycję i
mentalność głęboko zakorzenioną w konfucjanizmie. Jeśli reszta świata widzi we współpracy
z Chińczykami korzyść, musi na płaszczyźnie komunikacji przyjąć warunki Wielkiego Brata.
Uważany za trudny język chiński stanowi nie tylko kod werbalnej komunikacji, ale język

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

 społecznego porozumienia, harmonii, ładu, poszanowania tradycji jako fundamentu
współczesnego dobrobytu i rozwoju.

Bibliografia
Feng Youlan, (Zagrodzki M., tł.) (2001). Krótka historia filozofii chińskiej Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
Künstler, M.J. (1983). Sprawa Konfucjusza, Warszawa.
Künstler, M.J. (1994). Dzieje Kultury Chińskiej, Ossolineum, Warszawa.
Künstler, M.J. (2000). Języki chińskie, Wydawnictwo Akademickie Dialog. Warszawa.
Ping Chen, (1999). Modern Chinese; History and Sociolinguistics, Cambridge University
Press. Cambridge.
Su Shenghao, (red.) (1987). Jianming hanyingcidian. Wenqiao chubanshe. Taipei.
蘇生豪 «簡明漢英辭典» 文橋出版社，台北 1987.
Su Shenghao, (red.) (1991). Huoyong hanyingcidian. Wenqiao chubanshe. Taipei.
蘇生豪 «活用漢英辭典» 文橋出版社，台北 1991.
Żbikowski, T. (1965). Konfucjusz i społeczna funkcja konfucjanizmu, w: „Euhemer - Przegląd
Religioznawczy”, nr 3 (46).

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com