ॐ

श्री गुरुभ्यो नमः

गुरुरेव गत ः गुरुमेव भजे गुरुणैव सहास्मि नमो गुरवे
न गुरोः परमं शििुरस्मि गुरोः मत रस्मि गुरौ मम पातह गुरो ॥
अगजाननपद्मार्कं गजाननमहतनििम्
अनेर्कदं ं भक्तानामेर्कदन्तमुपािहे ॥

1
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः
महर्षः वेदव्यासेन तवरशि म्

2
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ६ (७)
अिार्कं ु तवशिष्टा ये ातिबोध तिजोतम
नायर्का मम सैन्यस्य सं ज्ञाथं ान्ब्रवीतम े॥

3
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ६ (७)
अिार्कम् अनुस्वार
ु -
तवशिष्टा: तवसगि – लोपः
ये -
ान् -
तनबोध -
तिजोतम -
नायर्का: तवसगि – लोपः
मम -
सैन्यस्य -
सं ज्ञाथिम् अनुस्वार
ान् -
ब्रवीतम -
े -
4
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ६ (७)
अिार्कं ु तवशिष्टा ये ातिबोध तिजोतम
नायर्का मम सैन्यस्य सं ज्ञाथं ान्ब्रवीतम े॥

अिार्कम् ु तवशिष्टा: ये ान् तनबोध तिजोतम नायर्का: मम

सैन्यस्य सं ज्ञाथिम् ान् ब्रवीतम े

5
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ६ (७)
अिार्कम् र्कौरवाणाम्
ु ु
तवशिष्टा: श्रेष्ठा:/वररष्ठाः (best/excellent)
ये ये नायर्काः (whose)
ान् ान् नायर्कान् (those)
तनबोध जानीतह/अवगच्छ (thou/you know)
तिजोतम ब्राह्मणसतम/तवप्रश्रेष्ठ(O best among brahmanas)
नायर्का: प्रमुखाः (the leaders)
मम दुयोधनस्य
सैन्यस्य सेनायाः /व्यूहस्य
सं ज्ञाथिम् अवगमनाथिम/् तववरणाथिम् (for information)
ान् ान् नायर्कान् (those)
ब्रवीतम वदातम/र्कथयातम
े ुभ्यम्/ व
6
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ६ (७)
अिार्कम् अिद् (ति) – ६-बहु र्केर्ाम्
ु अव्ययम् -
तवशिष्टा: तवशिष्ट (पु) – १-बहु र्कीदृिा:
ये यद् (पु) – १-बहु -
ान् द् (पु) – २-बहु र्कान्
तनबोध तन + बुध् – लोट् – म-एर्क तियापदम्
(त्वम्) युष्मद् (ति) -१-एर्क – (अध्याहृतम म्) र्कः
तिजोतम तिजोतम (पु) – स-एर्क -
नायर्का: नायर्क (पु) – १-बहु े र्के

7
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ६ (७)
मम अिद् (ति) – ६-एर्क र्कस्य (सैन्यस्य)
सैन्यस्य सैन्य (नपु) – ६-एर्क र्कस्य ( ान्)
सं ज्ञाथिम् सं ज्ञाथि (नपु) – २-एर्क तर्कमथिम्
ान् द् (पु) – २-बहु र्कान् (नायर्कान्)
ब्रवीतम ब्रू – लट् – उ-एर्क तियापदम्
(अहम्) अिद् (ति) – १-एर्क (अध्याहृतम म्) र्कः
े युष्मद् (ति) – ६-एर्क/४-एर्क र्कस्य (सं ज्ञाथिम)्

तियापदम् – िौ – अ ः िौ वाक्यौ, िे अन्वयरिने

१. तनबोध (तियापदम्) – you know
२. ब्रवीतम (तियापदम्) – I tell/says

8
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ६ (७)
अिार्कम् ु तवशिष्टा: ये ान् तनबोध तिजोतम नायर्का: मम
सैन्यस्य सं ज्ञाथिम् ान् ब्रवीतम े

(हे)तिजोतम अिार्कं ये तवशिष्टा: नायर्का: ु ान् (त्वं )

तनबोध
मम सैन्यस्य ान् (नायर्कान्) े सं ज्ञाथिम् (अहं) ब्रवीतम

9
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ६ (७)
(हे)तिजोतम अिार्कं ये तवशिष्टा: नायर्का: ु ान् (त्वं )
तनबोध
मम सैन्यस्य ान् (नायर्कान्) े सं ज्ञाथिम् (अहं) ब्रवीतम

हे ब्राह्मणसतम! अिार्कं र्कौरवाणाम् ये वररष्ठाः प्रमुखाः

सेनाप यः ु ान् नायर्कान् भवान् अवगच्छ मम व्यूहस्य
नायर्कान् ुभ्यम् तविेर्तववरणाथिम् अहं र्कथयातम
10
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ७ (८)
भवान् भीष्मश्च र्कणिश्च र्कृपश्च सतमत ञ्जयः
अश्वत्थामा तवर्कणिश्च सौमदततजियद्रथः ि॥

11
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ७ (८)
भवान् -
भीष्म: तवसगिः + श्चुत्व
ि -
र्कणि: तवसगिः + श्चुत्व
ि -
र्कृप: तवसगिः + श्चुत्व
ि -
सतमत ञ्जयः -
अश्वत्थामा -
तवर्कणि: तवसगिः + श्चुत्व
ि -
सौमदतत: तवसगिः + रेफ
जयद्रथः -
12
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ७ (८)
भवान् भीष्मश्च र्कणिश्च र्कृपश्च सतमत ञ्जयः
अश्वत्थामा तवर्कणिश्च सौमदततजियद्रथः ॥

भवान् भीष्म: ि र्कणि: ि र्कृप: ि सतमत ञ्जयः अश्वत्थामा

तवर्कणि: ि सौमदतत: जयद्रथः

13
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ७ (८)
भवान् त्वम् (द्रोणािायि)
भीष्म: तप ामहः भीष्मः
ि ि
र्कणि: अङ्गराजर्कणिः
ि ि
र्कृप: र्कुलगुरुः र्कृपािायिः
ि ि
सतमत ञ्जयः युद्धशज :/समरञ्जय: (victorious in battle)
अश्वत्थामा द्रोणािायिस्य पुिः
तवर्कणि: दुयोधनस्य अनुजः
ि ि
सौमदतत: भूररश्रवाः /सोमदतस्य पुिः
जयद्रथः शसन्धुप्रदे िस्य राजा, दु:िलायाः पत ः
14
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ७ (८)
भवान् भवद् (पु) – १-एर्क र्कः
भीष्म: भीष्म (पु) – १-एर्क पुनः र्कः
ि अव्ययम् -
र्कणि: र्कणि (पु) – १-एर्क पुनः र्कः
ि अव्ययम् -
र्कृप: र्कृप (पु) – १-एर्क पुनः र्कः
ि अव्ययम् -
सतमत ञ्जयः सतमत ञ्ज (पु) – १-एर्क र्कीदृि: (र्कृपः )
अश्वत्थामा अश्वथामन् (पु) – १-एर्क पुनः र्कः
तवर्कणि: तवर्कणि (पु) – १-एर्क पुनः र्कः
ि अव्ययम् -
सौमदतत: सौमदतत (पु) – १-एर्क पुनः र्कः
जयद्रथः जयद्रथ (पु) – १-एर्क पुनः र्कः
(अस्मि) अस् – लट् –प्र-एर्क (अध्याहृतम म्) तियापदम्
15
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ७ (८)
भवान् भीष्म: ि र्कणि: ि र्कृप: ि सतमत ञ्जयः अश्वत्थामा
तवर्कणि: ि सौमदतत: जयद्रथः

भवान्, भीष्म:, र्कणि:, सतमत ञ्जयः र्कृप:, अश्वत्थामा,

तवर्कणि:, सौमदतत:, जयद्रथः ि (सस्मन्त)

16
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ७ (८)
भवान्, भीष्म:, र्कणि:, सतमत ञ्जयः र्कृप:, अश्वत्थामा,
तवर्कणि:, सौमदतत:, जयद्रथः ि (सस्मन्त)

भवान् - द्रोणािायि, भीष्मतप ामह:, अङ्गराजर्कणि:,

समरञ्जय: र्कुलगुरुः र्कृपािायिः , द्रोणािायिस्य पुिः
अश्वत्थामा, दुयोधनस्य अनुजः तवर्कणि:, सोमदतस्य पुिः
भूररश्रवाः , शसन्धुप्रदेिस्य राजा जयद्रथः ि सस्मन्त
17
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ८ (९)
अन्ये ि बहवः िूरा: मदथष त्यक्तजीतव ाः
नानािस्त्रप्रहरणाः सवष युद्धतविारदाः ॥

18
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ८ (९)
अन्ये ि बहवः िूरा: मदथष त्यक्तजीतव ाः
नानािस्त्रप्रहरणाः सवष युद्धतविारदाः ॥

अन्ये ि बहवः िूरा: मदथष त्यक्तजीतव ाः नानािस्त्रप्रहरणाः

सवष युद्धतविारदाः

19
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ८ (९)
अन्ये इ रे/परे (others)
ि ि
बहवः प्रभू ाः /बहु माः
िूरा: वीराः /धीराः
मदथष म ् र्कृ े/मम र्कृ े/मे (दुयोधन र्कृ े – for my sake)
त्यक्तजीतव ाः प्राणपररत्यागं र्क ुं उद्य :/सिद्ध: (ready to abandon
life)
नानािस्त्रप्रहरणाः नानाप्रर्कारैः अस्त्रैः आिमाणा: (armed with various
weapons and missiles)
सवष सर्कलाः /समग्ाः
युद्धतविारदाः समरे तनपुणाः /पारङ्ग ाः (well-skilled in battle)

20
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ८ (९)
अन्ये अन्य (पु) – १-बहु र्के
ि अव्ययम् -
बहवः बहु(पु) – १-बहु र्कत
िूरा: िूर (पु) – १-बहु र्कीदृिाः
मदथष (मम र्कृ )े मदथि (पु) – ७-एर्क र्कस्याथष/र्कस्य र्कृ े
त्यक्तजीतव ाः त्यक्तजीतव (पु) – १-बहु पुनः र्कीदृिाः
नानािस्त्रप्रहरणाः नानािस्त्रप्रहरण (पु) – १-बहु पुनः र्कीदृिाः
सवष सवि (पु) – १-बहु पुनः र्कीदृिाः
युद्धतविारदाः युद्धतविारद (पु) – १-बहु पुनः र्कीदृिाः
(सस्मन्त) अस् – लट् – प्र-बहु (अध्याहृतम ं ) तियापदम्
21
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ८ (९)
अन्ये ि बहवः िूरा: मदथष त्यक्तजीतव ाः नानािस्त्रप्रहरणाः
सवष युद्धतविारदाः

अन्ये ि बहवः िूरा: सवष मदथष त्यक्तजीतव ाः

नानािस्त्रप्रहरणाः युद्धतविारदाः (सस्मन्त)

22
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ८ (९)
अन्ये ि बहवः िूरा: सवष मदथष त्यक्तजीतव ाः
नानािस्त्रप्रहरणाः युद्धतविारदाः (सस्मन्त)

इ रे ि प्रभू ाः वीराः समग्ाः मम र्कृ े प्राणपररत्यागं

र्क ुं उद्य : नानाप्रर्कारैः अस्त्रैः आिमाणा: समरे तनपुणाः
सस्मन्त
23
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ९ (१०)
अपयािप्तं दिार्कं बलं भीष्माशभरशक्ष म्
पयािप्तं शत्वदमे ेर्ां बलं भीमाशभरशक्ष म्॥

24
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ९ (१०)
अपयािप्तम् अनुस्वार
् जश्त्त्व
अिार्कम् अनुस्वार
बलम् अनुस्वार
भीष्माशभरशक्ष म् -
पयािप्तम् अनुस्वार
ु यण्
इदम् -
ए ेर्ाम् अनुस्वार
बलम् अनुस्वार
भीमाशभरशक्ष म् -

25
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ९ (१०)
अपयािप्तं दिार्कं बलं भीष्माशभरशक्ष म्
पयािप्तं शत्वदमे ेर्ां बलं भीमाशभरशक्ष म्॥

अपयािप्तम् ् अिार्कम् बलम् भीष्माशभरशक्ष म् पयािप्तम् ु

इदम् ए ेर्ाम् बलम् भीमाशभरशक्ष म्

26
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ९ (१०)
अपयािप्तम् असीतम म्/अपररतम म् (unlimited/insufficient)
् ्
अिार्कम् र्कौरावणानाम्
बलम् सैन्यम्/िमूम् (Army)
भीष्माशभरशक्ष म् भीष्मेण िा म्/सं रशक्ष म्(marshalled by Bhishma)
पयािप्तम् सीतम म्/पररतम म् (limited/sufficient)
ु ु
इदम् इदम् (िमूं ) (this army)
ए ेर्ाम् पाण्डवानाम्
बलम् सैन्यम्/िमूम् (Army)
भीमाशभरशक्ष म् भीमेन पररिा म्/रशक्ष म् (marshalled by Bhima)

27
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ९ (१०)
अपयािप्तम् अपयािप्त (नपु) – १-एर्क र्कीदृिम्
् द् (नपु) – १-एर्क तर्कम्
अिार्कम् अिद् (ति) – ६-बहु र्केर्ाम् (बलम्)
बलम् बल (नपु) – १-एर्क र्कीदृिम् ( ्)
भीष्माशभरशक्ष म् भीष्माशभरशक्ष (नपु) – १-एर्क र्कीदृिम् (बलम्)
(अस्मि) अस् – लट् – प्र-एर्क (अध्याहृतम ं ) तियापदम्
पयािप्तम् पयािप्त (नपु) – १-एर्क र्कीदृिम्
ु अव्ययम् -
इदम् इदम् (नपु) – १-एर्क तर्कम्
ए ेर्ाम् ए द् (पु) – ६-बहु र्केर्ाम् (बलम्)
बलम् बल (नपु) – १-एर्क र्कीदृिम् (इदम्)
भीमाशभरशक्ष म् भीमाशभरशक्ष (नपु) – १-एर्क र्कीदृिम् (बलम्)
(अस्मि) अस् – लट् – प्र-एर्क (अध्याहृतम ं ) तियापदम्
28
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ९ (१०)
अपयािप्तम् ् अिार्कम् बलम् भीष्माशभरशक्ष म् पयािप्तम् ु
इदम् ए ेर्ाम् बलम् भीमाशभरशक्ष म्

अिार्कम् भीष्माशभरशक्ष म् ् बलम् अपयािप्तम् (अस्मि)

ए ेर्ाम् ु भीमाशभरशक्ष म् इदम् बलम् पयािप्तम् (अस्मि)

29
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ९ (१०)
अिार्कम् भीष्माशभरशक्ष म् ् बलम् अपयािप्तम् (अस्मि)
ए ेर्ाम् ु भीमाशभरशक्ष म् इदम् बलम् पयािप्तम् (अस्मि)

अिार्कम् र्कौरावणानाम् भीष्मेण िा म् ् सैन्यम्

असीतम म् अस्मि ए ेर्ाम् पाण्डवानाम्
ु भीमेन पररिा म् इदम् िमूम् पररतम म् अस्मि
30
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १० (११)
अयनेर्ु ि सवषर्ु यथाभागमवस्मि ाः
भीष्ममेवाशभरक्षन्तु भवन्तस्सवि एव तह॥

31
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १० (११)
अयनेर्ु -
ि -
सवषर्ु -
यथाभागम् -
अवस्मि ाः -
भीष्मम् -
एव -
अशभरक्षन्तु सवणिदीर्ि
भवन्त: तवसगि – सर्कार
सवष यान्तवान्त लोपः
एव -
-
तह
32
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १० (११)
अयनेर्ु ि सवषर्ु यथाभागमवस्मि ाः
भीष्ममेवाशभरक्षन्तु भवन्तस्सवि एव तह॥

अयनेर्ु ि सवषर्ु यथाभागम् अवस्मि ाः भीष्मम् एव

अशभरक्षन्तु भवन्त: सवष एव तह

33
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १० (११)
अयनेर्ु व्यूहप्रवेिमागषर्ु (in the entry points of the army’s
array)
ि ि
सवषर्ु सर्कलेर्ु
यथाभागम् स्वभागम्/स्विानम् (in your respective positions)
अवस्मि ाः स्मि ाः /त ष्ठन्तः (being stationed)
भीष्मम् सेनाशधपत ं तप ामहं भीष्मम्
एव एव
अशभरक्षन्तु सं रक्षन्तु/रक्षन्तु/ िायन्ताम्
भवन्त: यूयं समिाः
सवष सेनाप्रमुखाः
एव एव
तह तह
34
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १० (११)
अयनेर्ु अयन (नपु) – ७-बहु र्केर्ु
ि अव्ययम् -
सवषर्ु सवि (नपु) – ७-बहु र्कीदृिेर्ु
यथाभागम् अव्ययम् र्कथम्
अवस्मि ाः अवस्मि (पु) – १-बहु र्कीदृिाः /र्कथम् भू ाः
भीष्मम् भीष्म (पु) – २-एर्क र्कम्
एव अव्ययम् -
अशभरक्षन्तु अशभ + रक्ष् - लोट् – प्र-बहु तियापदम्
भवन्त: भव ् (पु) – १-बहु
सवष सवि (पु) – १-बहु र्के
एव अव्ययम् -
तह अव्ययम् -
35
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १० (११)
अयनेर्ु ि सवषर्ु यथाभागम् अवस्मि ाः भीष्मम् एव
अशभरक्षन्तु भवन्त: सवष एव तह

भवन्त: सवष सवषर्ु अयनेर्ु यथाभागम् अवस्मि ाः भीष्मम्

एव तह अशभरक्षन्तु

36
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १० (११)
भवन्त: सवष सवषर्ु अयनेर्ु यथाभागम् अवस्मि ाः भीष्मम् एव तह
अशभरक्षन्तु

यूयं समिाः सेनाप्रमुखाः सर्कलेर्ु व्यूहप्रवेिमागषर्ु

स्विानम् स्मि ाः सेनाशधपत ं तप ामहं भीष्मम् एव तह सं रक्षन्तु

37
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ११ (१२)
स्य सञ्जनयन् हर्ं र्कुरुवृद्धः तप ामहः
शसंहनादं तवनद्योच्ैः िङ्खं दध्मौ प्र ापवान्॥

38
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ११ (१२)
स्य -
सञ्जनयन् -
हर्िम् अनुस्वार
र्कुरुवृद्धः -
तप ामहः -
शसंहनादम् अनुस्वार
तवनद्य गुण
उच्ैः -
िङ्खम् अनुस्वार
दध्मौ -
प्र ापवान् -

39
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ११ (१२)
स्य सञ्जनयन् हर्ं र्कुरुवृद्धः तप ामहः
शसंहनादं तवनद्योच्ैः िङ्खं दध्मौ प्र ापवान्॥

स्य सञ्जनयन् हर्िम् र्कुरुवृद्धः तप ामहः शसंहनादम् तवनद्य

उच्ैः िङ्खम् दध्मौ प्र ापवान्

40
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ११ (१२)
स्य दुयोधनस्य
सञ्जनयन् उत्सृजन्/र्कृत्वन्/उत्पादयन् (causing)
हर्िम् आनन्दम्/सन्तुष्टम् (delight)
र्कुरुवृद्धः र्कुरूणाम् ज्येष्ठः
तप ामहः भीष्मः
शसंहनादम् शसंहरवम्/आिन्दम् (lion’s roar/war cry)
तवनद्य गशजित्वा/िब्दं र्कृत्वा (having sounded)
उच्ैः ारस्वरेण/गाढम्
िङ्खम् र्कम्बुर्कम्
दध्मौ वातद वान् (blew)
प्र ापवान् परािमी/ ेजस्वी/यिस्वी (the glorious)

41
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ११ (१२)
स्य द् (पु) – ६-एर्क र्कस्य (हर्ं)
सञ्जनयन् सञ्जनय ् (पु) – १-एर्क(सम्+जन्+ि )ृ तर्कं र्कुविन्
हर्िम् हर्ि (पु) – २-एर्क र्कम् (सञ्जनयन्)
र्कुरुवृद्धः र्कुरुवृद्ध (पु) – १-एर्क र्कीदृिः
तप ामहः तप ामह (पु) – १-एर्क र्कः
शसंहनादम् शसंहनाद (पु) – २-एर्क र्कम् (तवनद्य)
तवनद्य अव्ययम् - तव + नद् + ल्यप् तर्कं र्कृत्वा
उच्ैः अव्ययम् (तियातविेर्णं ) र्कथम्
िङ्खम् िङ्ख (पु/नपु) – २-एर्क र्कम्
दध्मौ ध्मा– शलट् – प्र-एर्क (परिै) तियापदम्
प्र ापवान् प्र ापव ् (पु) – १-एर्क पुनः र्कीदृि:

42
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ११ (१२)
स्य सञ्जनयन् हर्िम् र्कुरुवृद्धः तप ामहः शसंहनादम् तवनद्य
उच्ैः िङ्खम् दध्मौ प्र ापवान्

र्कुरुवृद्धः प्र ापवान् तप ामहः स्य हर्िम् सञ्जनयन् उच्ैः

शसंहनादम् तवनद्य िङ्खम् दध्मौ

43
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – ११ (१२)
र्कुरुवृद्धः प्र ापवान् तप ामहः स्य हर्िम् सञ्जनयन् उच्ैः
शसंहनादम् तवनद्य िङ्खम् दध्मौ

र्कुरूणाम् ज्येष्ठः परािमी तप ामहः भीष्मः दुयोधनस्य सन्तुष्टम्

उत्पादयन् ारस्वरेण शसंहरवम् गशजित्वा र्कम्बुर्कम् वातद वान्

44
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १२ (१४)
ः श्वे ैहियैयुिक्ते महत स्यन्दने स्मि ौ
माधवः पाण्डवश्चैव तदव्यौ िङ्खौ प्रदध्म ुः ॥

45
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १२ (१४)
ः -
श्वे :ै तवसगि - रेफः
हयै: तवसगि - रेफः
युक्ते -
महत -
स्यन्दने -
स्मि ौ -
माधवः -
पाण्डव: तवसगि – श्चुत्व
ि एव वृतद्ध
तदव्यौ -
िङ्खौ -
प्रदध्म ुः -
46
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १२ (१४)
ः श्वे ैहियैयुिक्ते महत स्यन्दने स्मि ौ
माधवः पाण्डवश्चैव तदव्यौ िङ्खौ प्रदध्म ुः ॥

ः श्वे ै: हयै: युक्ते महत स्यन्दने स्मि ौ माधवः पाण्डव:

ि एव तदव्यौ िङ्खौ प्रदध्म ुः

47
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १२ (१४)
ः र्कौरवसैन्य-वाद्य-र्कोलाहल-अनन्तरं
श्वे :ै िुक्लवणणः /िुभ्ैः
हयै: अश्वैः
युक्ते योशज े/सं युक्ते/प्रयुक्ते (yoked)
महत बृहत /प्रर्कृष्टे (magnificent)
स्यन्दने रथे/ग ष
स्मि ौ तवद्यमानौ/उपतवष्टौ/सन्तौ (seated/present)
माधवः श्रीर्कृष्णः
पाण्डव: अजुिनः
ि एव ि एव
तदव्यौ अलौतर्कर्कौ/दै तवर्कौ (divine)
िङ्खौ र्कम्बुर्कौ
प्रदध्म ुः वादयामास ुः /वातद वन्तौ
48
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १२ (१४)
ः अव्ययम् र्कदा
श्वे ै: श्वे (पु) – ३-बहु र्कीदृिैः
हयै: हय (पु) – ३-बहु र्कैः
युक्ते युक्त (पु) – ७-एर्क पुनः र्कीदृिे
महत मह ् (पु) – ७-एर्क र्कीदृिे
स्यन्दने स्यन्दन (पु) – ७-एर्क र्कुि
स्मि ौ स्मि (पु) – १-ति र्कीदृिौ (माधवपाण्डवौ/ ौ)
माधवः माधव (पु) – १-एर्क र्कौ
पाण्डव: पाण्डव (पु) – १-एर्क माधवः , पाण्डवः ि
ि एव अव्ययम् -
तदव्यौ तदव्य (पु) – २-ति र्कीदृिौ (िङ्खौ)
िङ्खौ िङ्ख (पु) – २-ति र्कौ
प्रदध्म ःु प्र + ध्मा – शलट् – प्र-ति तियापदम्
49
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १२ (१४)
ः श्वे ै: हयै: युक्ते महत स्यन्दने स्मि ौ माधवः पाण्डव:
ि एव तदव्यौ िङ्खौ प्रदध्म ुः

ः श्वे ै: हयै: युक्ते महत स्यन्दने स्मि ौ माधवः पाण्डव:

ि एव तदव्यौ िङ्खौ प्रदध्म ुः

50
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १२ (१४)
ः श्वे ै: हयै: युक्ते महत स्यन्दने स्मि ौ माधवः पाण्डव:
ि एव तदव्यौ िङ्खौ प्रदध्म ुः

र्कौरवसैन्य-वाद्य-र्कोलाहल-अनन्तरं िुक्लवणणः प्रयुक्ते प्रर्कृष्टे

रथे सन्तौ श्रीर्कृष्णाजुिनौ दै तवर्कौ र्कम्बुर्कौ वातद वन्तौ

51
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १३ (१९)
स र्ोर्ो धा िराष्टराणां हृतमदयातन व्यदारय ्
नभश्च पृशथवीं िैव ुमुलो व्यनुनादयन्॥

52
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १३ (१९)
स र्ोर्ो धा िराष्टराणां हृतमदयातन व्यदारय ्
नभश्च पृशथवीं िैव ुमुलो व्यनुनादयन्॥

53
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १३ (१९)
स: तवसगि – लोपः
र्ोर्: तवसगि – उर्कारः
धा िराष्टराणाम् अनुस्वार
हृतमदयातन -
व्यदारय ् -
नभ: तवसगि – श्चुत्व
ि -
पृशथवीम् अनुस्वार
ि एव वृतद्ध
ुमुल: तवसगि – उर्कारः
व्यनुनादयन् -

54
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १३ (१९)
स र्ोर्ो धा िराष्टराणां हृतमदयातन व्यदारय ्
नभश्च पृशथवीं िैव ुमुलो व्यनुनादयन्॥

स: र्ोर्: धा िराष्टराणाम् हृतमदयातन व्यदारय ् नभ: ि पृशथवीम्

ि एव ुमुल: व्यनुनादयन्

55
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १३ (१९)
स: पाण्डवानां िङ्खानां नादध्वनीनां
र्ोर्: सञ्जा ः िब्दः
धा िराष्टराणाम् र्कौरवाणाम्
हृतमदयातन अन्तः र्करणातन/मनांशस/िे ांशस
व्यदारय ् तवदारर वान्/अखण्डय ्/स्फोतट वान् (rent)
नभ: आर्कािम्
ि ि
पृशथवीम् भूतमम्
ि एव ि एव
ुमुल: र्कोलाहल:/भयङ्करः (tumultuous)
व्यनुनादयन् प्रत ध्वनयन्/अनुनादयन् (causing to
resound/resounding)
56
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १३ (१९)
स: द् (पु) – १-एर्क र्कः
र्ोर्: र्ोर् (पु) – १-एर्क
धा िराष्टराणाम् धा िराष्टर (पु) – ६-बहु र्केर्ाम् (हृतमदयातन)
हृतमदयातन हृतमदय (नपु) – २-बहु र्कातन
व्यदारय ् तव + दॄ + शणजन्त – लङ् – प्र-एर्क तियापदम्
नभ: नभस् (नपु) – २-एर्क तर्कम्
ि अव्ययम् -
पृशथवीम् पृशथवी (स्त्री) – २-एर्क र्काम्
ि एव अव्ययम् -
ुमुल: ुमुल (पु) – १-एर्क र्कीदृिः (र्ोर्ः )
व्यनुनादयन् व्यनुनादयन ् (पु) – १-एर्क (ि )ृ तर्कं र्कुविन्
(तव + अनु + नद् + शणजन्त)
57
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १३ (१९)
स: र्ोर्: धा िराष्टराणाम् हृतमदयातन व्यदारय ् नभ: ि पृशथवीम्
ि एव ुमुल: व्यनुनादयन्

स: म ु ुल: र्ोर्: नभ: पृशथवीम् ि एव व्यनुनादयन्

धा िराष्टराणाम् हृतमदयातन व्यदारय ्

58
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १३ (१९)
स: म ु ुल: र्ोर्: नभ: पृशथवीम् ि एव व्यनुनादयन्
धा िराष्टराणाम् हृतमदयातन व्यदारय ्

पाण्डवानां िङ्खानां नादध्वनीनां सञ्जा ः भयङ्करः िब्दः

आर्कािम् भूतमम् ि एव प्रत ध्वनयन् र्कौरवाणाम् िे ांशस
तवदारर वान्

59
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १४, १५ (२०, २१)
अथ व्यवस्मि ान् दृष्ट्वा धा िराष्टरान्कपितपध्वजः
प्रवृते िस्त्रसं पा े धनुरुद्यम्य पाण्डवः ॥ (२०)
हृतमर्ीर्केिं दा वाक्यतमदमाह महीप े (२१)

60
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १४, १५ (२०, २१)
अथ -
व्यवस्मि ान् -
दृष्ट्वा -
धा िराष्टरान् -
र्कतपध्वजः -
प्रवृते -
िस्त्रसं पा े -
धनु: तवसगि – रेफः
उद्यम्य -
पाण्डवः -
हृतमर्ीर्केिम् अनुस्वार
दा -
वाक्यम् -
इदम् -
आह -
महीप े - सं स्कृ भार ी - शिक्षा 61
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १४, १५ (२०, २१)
अथ व्यवस्मि ान् दृष्ट्वा धा िराष्टरान्कपितपध्वजः
प्रवृते िस्त्रसं पा े धनुरुद्यम्य पाण्डवः ॥ (२०)
हृतमर्ीर्केिं दा वाक्यतमदमाह महीप े (२१)
अथ व्यवस्मि ान् दृष्ट्वा धा िराष्टरान् र्कतपध्वजः प्रवृते
िस्त्रसं पा े धनु: उद्यम्य पाण्डवः हृतमर्ीर्केिम् दा वाक्यम्
इदम् आह महीप े
62
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १४, १५ (२०, २१)
अथ िङ्खर्ोर्ेण श्रीर्कृष्णमजुिनो तवज्ञापयामास/ (Declared)
व्यवस्मि ान् उद्युक्तान् (standing arrayed)
दृष्ट्वा तवलोक्य/वीक्ष्य
धा िराष्टरान् र्कौरवान्
र्कतपध्वजः वानरर्के ु:/वानरर्के नः (monkey-ensigned)
प्रवृते आरब्धे/सं प्रवृत/े प्रारब्धे (about to begin)
िस्त्रसं पा े अस्त्रप्रयोगे/िस्त्र-उत्सृष्टे (discharge of weapons)
धनु: िापम्
उद्यम्य उद्धृत्य (having taken up)
पाण्डवः अजुिनः
हृतमर्ीर्केिम् श्रीर्कृष्णम्
दा स्मिन् समये
63
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १४, १५ (२०, २१)
वाक्यम् विनम्
इदम् ए ्
आह उक्तवान्/वदत ि/अब्रवी ्
महीप े हे ! राजन्/ हे ! धृ राष्टर

64
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १४, १५ (२०, २१)
अथ अव्ययम् र्कदा (दृष्ट्वा)
व्यवस्मि ान् व्यवस्मि (पु) – २-बहु र्कीदृिान्
दृष्ट्वा अव्ययम् – दृि् + क्त्वा तर्कं र्कृत्वा
धा िराष्टरान् धा िराष्टर (पु) – २-बहु र्कान् (दृष्ट्वा)
र्कतपध्वजः र्कतपध्वज (पु) – १-एर्क र्कीदृिः
प्रवृते प्रवृत (पु) – ७-एर्क (सत्सप्तमी) र्कदा
िस्त्रसं पा े िस्त्रसं पा (पु) – ७-एर्क (सत्सप्तमी) र्कस्मिन् (प्रवृते)
धनु: धनुस् (नपु) – २-एर्क तर्कम् (उद्यम्य)
उद्यम्य अव्ययम् – उद् + यम् + ल्यप् पुनः तर्कं र्कृत्वा
पाण्डवः पाण्डव (पु) – १-एर्क र्कः
हृतमर्ीर्केिम् हृतमर्ीर्केि (पु) – २-एर्क र्कम्
दा अव्ययम् -
65
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १४, १५ (२०, २१)
वाक्यम् वाक्य (नपु) – २-एर्क तर्कम्
इदम् इदम् (नपु) – २-एर्क र्कीदृिम्
आह ब्रू – लट् – प्र-एर्क तियापदम्
महीप े महीपत (पु) – स-एर्क -

66
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १४, १५ (२०, २१)
अथ व्यवस्मि ान् दृष्ट्वा धा िराष्टरान् र्कतपध्वजः प्रवृते
िस्त्रसं पा े धनु: उद्यम्य पाण्डवः हृतमर्ीर्केिम् दा वाक्यम्
इदम् आह महीप े
हे महीप !े दा अथ िस्त्रसं पा े प्रवृते र्कतपध्वजः पाण्डवः
व्यवस्मि ान् धा िराष्टरान् दृष्ट्वा, धनु: उद्यम्य हृतमर्ीर्केिम् इदम्
वाक्यम् आह

67
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १४, १५ (२०, २१)
हे महीप े! दा अथ िस्त्रसं पा े प्रवृते र्कतपध्वजः पाण्डवः
धा िराष्टरान् व्यवस्मि ान् दृष्ट्वा, धनु: उद्यम्य हृतमर्ीर्केिम् इदम्
वाक्यम् आह

हे राजन्! स्मिन् समये िङ्खर्ोर्ेण श्रीर्कृष्णमजुिनो

तवज्ञापयामास अस्त्रप्रयोगे आरब्धे वानरर्के ु: अजुिनः उद्युक्तान्
र्कौरवान् तवलोक्य िापम् उद्धृत्य श्रीर्कृष्णम् ए ् विनम्
उक्तवान्
68
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १५ (२१)
सेनयोरुभयोमिध्ये रथं िापय मेऽच्यु ॥

69
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १५ (२१)
सेनयो: तवसगि – रेफः
उभयो: तवसगि – रेफः
मध्ये -
रथम् अनुस्वार
िापय -
मे पूविरूप
अच्यु -

70
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १५ (२१)
सेनयोरुभयोमिध्ये रथं िापय मेऽच्यु ॥

सेनयो: उभयो: मध्ये रथम् िापय मे अच्यु

71
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १५ (२१)
सेनयो: अनीतर्कन्योः /िमुवोः
उभयो: ियोः /पाण्डवर्कौरवयोः
मध्ये मध्यभागे
रथम् स्यन्दनम्
िापय उपधेतह
मे मम
अच्यु हे ! र्कृष्ण

72
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १५ (२१)
सेनयो: सेना (स्त्री) – ६-ति र्कयोः (मध्ये)
उभयो: उभा (स्त्री) – ६-ति र्कीदृश्ोः
मध्ये मध्य (नपु) – ७-एर्क र्कुि
रथम् रथ (पु) – २-एर्क र्कम्
िापय िा – लोट् – म-एर्क तियापदम्
मे अिद् (ति) – ६-एर्क र्कस्य (रथम्)
अच्यु अच्यु (पु) – स-एर्क -
(त्वम्) युष्मद् (ति) – १-एर्क (अध्याहृतम ं ) र्कः

73
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १५ (२१)
सेनयो: उभयो: मध्ये रथम् िापय मे अच्यु

(हे) अच्यु ! उभयो: सेनयो: मध्ये मे रथम् िापय

74
सं स्कृ भार ी - शिक्षा
भगवद्गी ा - प्रथमोऽध्यायः – १५ (२१)
(हे) अच्यु ! उभयो: सेनयो: मध्ये मे रथम् िापय

“हे र्कृष्ण ! ियोः पाण्डवर्कौरवयोः अनीतर्कन्योः

मध्यभागे मम स्यन्दनम् उपधेतह ”

75
सं स्कृ भार ी - शिक्षा