You are on page 1of 565

पात जलमहाभा यम ्

Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic
entry with following details:-

I. Discipline : VYAKARANA
Name of the text : VYAKARANA MAHABHASYAM
ii. Author : Sri RUDRADHARA JHA
MM. Pt. GIRIDHARA'S S'ARMA CHATURVEDA

File named “README_type_log.txt” containing the following details:-

i. Name of the institute : Jaipur Campus


ii. (a) Principal Investigator : Prof. Radhavallabh Tripathi
(b) Investigator : Prof. K.B. Subbarayudu
(c) Co-investigator : Dr. Shukla Mukherjee
(d) Editor : Prof. Keswan K.P.

iii. Name of the typist : Rajesh Kumar Sharma


iv. Completion date of data entry : 15.08.2011
Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P.
Dr. Ramakant Pandey
Dr. Ramkumar Sharma
Dr. Umakant Chaturvedi
v. Completion date of proof reading : 29.10.2012
vi. Name of the approval authority
from Rashtriya Sanskrit Sansthan : Prof. Arknath Choudhary

vii. Date of approval : 28.07.2011

-1-
पात जलमहाभा यम ्

ीम गव पत ज लमु न न मतं

याकरणमहाभा यम ्
(नवाि नकम ्)

अ टा यायी थमा याय थमपाद या यानम ्

महामहोपा याय ी ग रधरशमा चतु वदः

-2-
पात जलमहाभा यम ्

महाभा य वषयानु म णका

अथ नवाि वकसू पाठः

प पशाि नके

अथ श दानु शासनम ् (पा. भा.)

वतीयाि नके

( शवसू ा ण 1-14)

1. अइउण ्

2. ऋलृ क्

3. एओ

4. ऐऔच ्

5. हयवर

6. लण ्

7. ञमङणनम ्

8. झभञ ्

9. घढधष ्

10. जबगडदश ्

11. खफछठथचटतव ्

12. कपय ्

-3-
पात जलमहाभा यम ्

13. शषशर्

14. हल ्

थमा याय थमपाद थपा ण नसू ा ण 1-15

तृ तीयाि नके

1. वृ रादै च ्

2. अदे गु णः

3. इको गु णवृ ी

चतु थाि नके

1. न धातु लोप आधधातु के

2. ि ङ त च

3. द धीवेवीटाम ्

4. हलोऽन तराः संयोगः

5. मु खना सकावचनोऽनु ना सकः

6. तु या य य नं सवणम ्

7. ना झलौ

प चमाि नके

8. ईदू दे ववचनं गृ यम ्

9. अदसो मात ्

-4-
पात जलमहाभा यम ्

10. शे

11. नपात एकाजना

12. ओत ्

13. स बु ौ शाक य येतावनाष

14. उञः

15. ऊ◌ँ

16. ईदू तौ च स त यथ

17. दा धा वदाप ्

18. आ य तवदे कि मन ्

19. तर तमपौ घः

20. बहु गणवतु ड त सं या

21. णा ता ष

22. ड त च

23. त तवतू न ठा

ष ठाि नके

1. सवाद न सवनामा न

2. वभाषा द समासे बहु ीहौ

3. न बहु ीहौ

4. तृ तीयासमासे

-5-
पात जलमहाभा यम ्

5. व वे च

6. वभाषा ज स

7. थमचरमतया पाधक तपयनेमा च

8. पू व परावरद णो तरापराधरा ण यव थायामसं ायाम ्

9. वम ा तधना यायाम ्

10. अ तरं ब हय गोपसं यानयोः

11. वरा द नपातम ययम ्

12. त त चासव वभि तः

13. कृ मेज तः

14. वातोसु कसु नः

15. अ ययीभाव च

16. श सवनाम थानम ्

17. सु डनपु ंसक य

18. न वे त वभाषा

स तमाि नके

1. इ यणः स सारणम ्

2. आ य तौ ट कतौ

3. मदचोऽ या परः

-6-
पात जलमहाभा यम ्

4. एच इ वादे शे

5. ष ठ थानेयोगा

6. थानेऽ तरतमः

7. उरण ् रपरः

8. अलो य य

9. ङ च

10. आदे ः पर य

11. अनेकाल श सव य

अ ठमाि नके

1. था नवदादे शोऽनि वधौ

2. अचः परि मन ् पू व वधौ

3. न पदा त ववचनवरे यलोप वरसवणानु वारद घज च व धषु

4. ववचनेऽ च

नवमाि नके

1. अदशनं लोपः

2. यय य लु लु लु पः

3. ययलोपे ययल णम ्

4. न लु मताऽ ग य

-7-
पात जलमहाभा यम ्

5. अचोऽ या पू व उपधा

6. ति मि न त न द टे पू व य

7. त मा द यु तर य

8. वं पं श द याश दसं ा

9. अणु द सवण य चा ययः

10. तपर त काल य

11. आ दर येन सहे ता

12. येन व ध तद त य

13. वृ य याचामा द त वृ म ्

14. यादाद न च

15. ए ाचां दे शे

-8-
पात जलमहाभा यम ्

ीम पत ज लमु न वर चतं

महाभा यम ्

द पो योतत वालोकै वभू षतम ्

थमा याये थमपादे थममाि नकम ्

(शा ार भ त ाभा यम)्

॥ अथ श दानु शासनम॥्

अथे ययं श दोऽ धकाराथः यु यते।

श दानु शासनं नाम शा म धकृ तं वे दत यम॥्

(अनु शासनीयश द नणया धकरणम ् ।)

(आ ेपभा यम)्

केषां श दानाम?॥

(समाधानभा यम)्

लौ ककानां वै दकानां च। त लौ कका ताव -गौर वः पु षो ह ती शकु नमृ गो ा मण

इ त॥ वै दकाः ख व प-शं नो दे वीर भ टये। इषे वोज वा। अि नमीले पु रो हतम।् अ न आ या ह

वीतय इ त॥

(आ ेपभा यम)्

अथ गौ र य कः श दः? ॥

(आ ेपोपपादकभा यम)्

-9-
पात जलमहाभा यम ्

कं य त सा नाला गू लककु दखु र वषा यथ पं स श दः? ॥

(आ ेपबाधकभा यम)्

ने याह। यं नाम तत।्

(आ प
े ोपपादकभा यम)्

य त ह त द गतं चेि टतं न म षत म त स श दः? ॥

( नराकरणभा यम)्

ने याह। या नाम सा ॥

(आ ेपोपपादकभा यम)्

य त ह त छु लो नीलः क पलः कपोत इ त, स श दः? ॥

( नराकरणभा यम)्

ने याह । गु णो नाम सः।

(आ ेपोपपादकभा यम)्

य तह त ने व भ नं छ ने वि छ नं सामा यभू तं स श दः?॥

( नराकरणभा यम)्

ने याह । आकृ तनाम सा।

(आ ेपोपसंहारभा यम)्

क त ह श दः?॥

(समाधानभा यम)्

येनो चा रतेन सा नाला गू लककुदखु र वषा णनां सं ययो भव त स श दः॥

- 10 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधाना तरभा यम)्

अथवा- तीतपदाथको लोके व नः श द इ यु यते । त यथा श दं कु , मा श दं काष ः

श दकाययं माणवकः, इ त व नं कुव नेवमु यते। त मा व नः श दः॥

(श दानु शासनशा योजना धकरणम)्

(आ ेपभा यम)्

का न पु नः श दानु शासन य योजना न? ॥

(समाधानभा यम)्

र ोहागमल वसंदेहाः योजनम।्

(र ापदाथ न पणभा यम)्

र ाथ वेदानाम येयं याकरणम ् । लोपागमवण वकार ो ह स य वेदा प रपाल य- यती त॥

(ऊहपदाथ न पणभा यम)्

ऊहः ख व प-न सवै ल गैन च सवा भ वभि त भवदे म ा नग दताः। ते चाव यं य गतेन

पु षेण यथायथं वप रणम यत याः। ता नावैयाकरणः श नो त यथायथं वप रणम यतु म ् ।

त माद येयं याकरणम॥्

(आगमपदाथ न पणभा यम)्

आगमः ख व प-‘ ा मणेन न कारणो धमः षड गो वेदोऽ येयो ेय च’‘ इ त॥ धानं च

ष व गेषु याकरणम।् धाने च कृ तो य नः फलवा भव त॥

(लघु पदाथ न पणभा यम)्

- 11 -
पात जलमहाभा यम ्

ल वथ चा येयं याकरणम।् ‘‘ ा मणेनाव यं श दा ेयाः’’इ त। न चा तेरण याकरणं

लघु नोपायेन श दा श या ातु म॥्

(असंदेहपदाथ न पणभा यम)्

असंदेहाथ चा येयं याकरणम।् या काः पठि त-‘‘ थू लपृ षतीमाि नवा णी-

मन वाह मालभेत’े ’ त। त यां स दे हः- थू ला चासौ पृ षती च थू लपृ षती, थू ला न पृ षि त य याः

सेयं थू लपृषती त । तां नावैयाकरणः वरतोऽ यव य त-य द पू व पद कृ त वर वं ततो बहु ी हः,

अथ समासा तोदा त वं तत त पु ष इ त॥

( याकरणा ययनसाधकागम तीकभा यम)्

इमा न च भू यः श दानु शासन य योजना न-तेऽसु राः। दु टः श दः। यदधीतम।् य तु

यु ते। अ व वांसः। वभि तं कु वि त । यो वा इमाम।् च वा र। उत वः। स तु मव।

सार वतीम।् दश यां पु य। सुदेवो अ स व ण इ त ॥

(भा यम)्

तेऽसु राः-

‘‘तेऽसु रा हे लयो हे लय इत कु व तः पराबभू वु ः। त मा ा मणेन न लेि छतवै

नापभा षतवै, ले छो ह वा एष यदपश दः’‘॥ ले छा मा भू मे य येयं याकरणम।् तेऽसु राः॥

(भा यम)्

दु टः श दः

‘‘दु टः श द: वरतो वणतो वा म या यु तो न तमथमाह।

स-वा व ो यजमानं हनि त यथे श ु ः वरतोपराधा ॥’’ इ त॥

- 12 -
पात जलमहाभा यम ्

दु टा छ दा मा यु मह य येयं याकरणम॥् दु टः श दः॥

(भा यम)्

यदधीतम ् -

‘‘यदधीतम व ातं नगदे नैव श यते।

अन ना वव शु कैधो न त वल त क ह चत॥’‘

त मादनथकं मा धगी मह य येयं याकरणम ्॥

यदधीतम॥्

(भा यम)्

य तु यु ते-

‘‘य तु यु ते कुशलो वशेषे श दा यथाव यवहारकाले।

सोऽन तमा नो त जयं पर वा योग व दु य त चापश दै ः॥’’

कः?॥

वा योग वदे व॥

कुत एतत?॥

यो ह श दा जाना यपश दान यसौ जाना त। यथैव ह श द ाने धमः,

एवमपश द ानेऽ यधमः। अथवा भू यानधमः नो त। भू यांसोऽपश दाः, अ पीयांसः श दा इ त।

एकैक य ह श द य बहवोऽप ंशाः। त यथा गौ र य य श द य गावी गोणी गोता

गोपोत लके यादयो बहवोऽप ंशाः। अथ योऽवा योग व , अ ानं त य शरणम॥्

(बाधकभा यम)्

- 13 -
पात जलमहाभा यम ्

वषम उप यासः। ना य ताया ानं शरणं भ वतु मह त ।

यो यजानन ् वै ा मणं ह या सु रां वा पबेत ् सोऽ प म ये प ततः यात॥्

( स ा त या याभा यम)्

एवं त ह-

‘‘सोऽन तमा नो त जयं पर

वा योग व दु य त चापश दै ः॥’’

कः?॥

अवा योग वदे व। अथ यो वा योग व , व ानं त य शरणम॥्

(आ ेपभा यम)्

व पु न रदं प ठतम?॥

(समाधानभा यम)्

ाजा नाम लोकाः॥

(आ ेपभा यम)्

कं च भोः लोका अ प माणम?॥


कं चातः?॥

य द लोका अ प माणम,् अयम प लोकः माणं भ वतु मह त -

‘‘यदु दु बरवणानां घट नां म डलं महत ् ॥’’

पीतं न गमये वग कं तत ् तु गतं नयेत॥’‘


् इ त॥

(समाधानभा यम)्

- 14 -
पात जलमहाभा यम ्

म तगीत एष त भवतः। य व म तगीत त माणम॥् य तु यु ते ॥

(भा यम)्

अ व वांसः-

‘‘अ व वांसः य भवादे ना नो ये न लु तं वदु ः।

कामं तेषु तु व ो य ीि ववायमहं वदे त॥’’


अ भवादे ीव मा भू मे य येयं याकरणम ् ॥

अ व वांसः॥

(भा यम)्

वभि तं कु वि त-

या काः पठि त-‘‘ याजाः स वभि तकाः कायाः’’ इ त। नचा तरे ण याकरणं याजाः

स वभि तकाः श याः कतु म ् ॥ वभि तं कु वि त॥

(भा यम)्

यो वा इमाम-्

‘‘यो वा इमां पदशः वरशोऽ रश च वाचं वदधा त स आि वजीनो भव त’’ आि वजीना

यामे य येयं याकरणम॥् यो वा इमाम॥्

(भा यम)्

च वा र-

‘‘च वा र ृ गा यो अ य पादा वे शीष स त ह तासो अ य।

धा ब ो वृ षभो रोरवी त महो दे वो म या आ ववेश’‘॥ इ त॥

- 15 -
पात जलमहाभा यम ्

च वा र ृ गा ण। च वा र पदजाता न नामा यातोपसग नपाता च॥ यो अ य पादाः॥ यः

काला भू तभ व य वतमानाः॥ वे शीष। वौ श दा मानौ न यः काय च॥ स त ह तासो अ य ।

स त वभ तयः। धा ब ः। षु थानेषु ब उर स क ठे शरसी त॥ वृ षभो वषणात ् ॥ रोरवी त

श दं करो त॥ कुत एत ?।

रौ तः श दकमा ॥ महोदे वो म या आ ववेशे त। महा दे वः श दः॥ म या मरणधमाणो

मनु या ताना ववेश । महता दे वेन नः सा यं यथा या द य येयं याकरणम॥्

(भा यम)्

अपर आह-

‘‘च वा र वा प र मता पदा न ता न वदु ा मणा ये मनी षणः।

गु हा ी ण न हता ने गयि त तु र यं वाचो मनु या वदि त॥’’

‘च वा र वा प र मता पदा न।’ च वा र पदजाता न नामा यातोपसग- नपाता च॥ ता न

वदु ा मणा ये मनी षणः।' मनस ई षणो मनी षणः। गु हा ी ण न हता ने गयि त।' गु हायां ीण

न हता न ने गयि त। न चे ट ते। न न मष ती यथः॥ तु र यं वाचो मनु या वदि त।’ तु र यं वा

एत वाचो य मनु येषु वतते चतु थ म यथः॥ च वा र॥

(भा यम)्

उत वः-

‘‘उत वः प य न ददश वाचमु त वः ृ व न ृ णो येनाम।्

उतो व मै त वं वस े जायेव प य उशती सु वासाः॥’‘

- 16 -
पात जलमहाभा यम ्

‘उत वः’ अ प ख वेकः प य न प न प य त वाचम ् । अ प ख वेकः ृ व नप न

ृ णो येना म त। अ व वांसमाहाधम॥् उतो व मै। त वं वस े तनु ं ववृ णु ते॥ जायेव प य उशती

सु वासाः। त यथा जाया प ये कामयमाना सु वासाः वमा मानं ववृ णु त,े एवं वाग ् वाि वदे वा मानं

ववृ णु ते॥ वा नो ववृ णु यादा मान म य येयं याकरणम॥्

(भा यम)्

स तु मव-

‘‘स तु मव ततउना पु न तो

य धीरा मनसा वाचम त।

अ ा सखायः स या न जानते

भ ै षां ल मी न हता धवा च॥’‘

स तु ः- सचतेद ु धावो भव त, कसतेवा वपर ता वक सतो भव त । ततउ-प रपवनं भव त-

ततव वा तु नव वा। धीरा यानव तः । मनसा ानेन। वाचम त वाचमकृ षत।

अ ा सखायः स या न जानते। अ सखायः स तः स या न जानते।

व?

य एष दु ग मागः, एकग यो वाि वषयः॥

के पु न ते?।

वैयाकरणाः॥

कुत एतत॥्

‘भ ै षां ल मी न हता धवा च।'

- 17 -
पात जलमहाभा यम ्

एषां वा च भ ा ल मी न ह ता भव त। ल मील णा ासना प रवृ ढा भव त। स तु मव॥

(भा यम)्

सार वतीम-्

या काः पठि त-‘‘ आ हताि नरपश दं यु य ायि च तीयां सार वती मि टं नवपेत ्’’

इ त॥ ायि च तीया मा भू मे य येयं याकरणम॥्

सार वतीम।्

(भा यम)्

दश यां पु य-

या काः पठि त- ‘‘दश यु तरकालं पु य जात य नाम वद या

घोषवदा य तर त थमवृ ं पु षानू कमन र ति ठतम।् त ति ठततमं भव त। य रं

चतु र रं वा नाम कृ तं कुया न त तम’’् इ त॥

नचा तरे ण याकरणं कृ त त ता वा श या व ातु म॥् दश यां पु य॥

(भा यम)्

सु देवो अ स-

सु देवो अ स व ण य य ते स त स धवः।

अनु रि त काकु दं सू य सु षरा मव॥’’

सु देवो अ स व ण स यदे वोऽ स। य य ते स त स धवः स त वभ तयः। अनु रि त

काकु दम।् काकुदं तालु । काकु िज वा, साऽि म नु यत इ त काकु दम।् सू य सु षरा मव। त यथा-

- 18 -
पात जलमहाभा यम ्

शोभनामू म सु षरामि नर तः व य दह त, एवं ते स त स धवः स त वभ तय ता वनु रि त।

तेना स स यदे वः॥ स यदे वाः यामे ययेयं याकरणम॥् सु देवो अ स॥

(उ त योजन थोपपि त करणम)्

(आ ेपभा यम)्

कं पु न रदं याकरणमेवा धिजगांसमाने यः योजनम वा यायते, न पु नर यद प कि चत-्

ऊँ इ यु वा वृ ता तशः श म येवमाद न ् श दा पठि त? ॥

(समाधानभा यम)्

पु राक प एतदासीत ् - सं कारो तरकालं ा मणा याकरणं माधीयते।

ते य त त थानकरणनादानु दान े यो वै दकाः श दा उप द य ते ॥ तद य वे न तथा।

वेदमधी य व रता व तारो भवि त- वेदा नो वै दकाः श दाः स ाः, लोका च लौ ककाः अनथकं

याकरणम ् इ त। ते य एवं व तप नबु योऽ येतृ यः सु भू वा आचाय इदं शा म वाच टे

- इमा न योजना य येयं याकरणम-इ


् त॥’

(अनु ब धचतु टयोपसंहारभा यम)्

उ तः श दः। व पम यु तम।् योजना य यु ता न॥

(अथ शा नमाणर त न पणभा यम)्

(आ ेपभा यम)्

श दानु शासन मदानीं क त यम।् त कथं कत यम ् । कं श दोपदे शः कत यः,

आहोि वदपश दोपदे शः, आहोि वदु भयोपदे श इ त?॥

(समाधानम)्

- 19 -
पात जलमहाभा यम ्

अ यतरोपदे शेन कृ तं यात।् त यथा भ य नयमेनाभ य तषेधो ग यते। पञच


् पञचनखा

भ या इ यु ते ग यत एत - अतोऽ येऽभ या इ त॥ अभ य तषेधेन वा भ य नयमः। त यथा

‘‘अभ यो ा यकु कुटः अभ यो ा यसू करः' इ यु ते ग यत एत - आर यो भ य-इ त।

एव महा प। य द ताव छ दोपदे शः यते, गौ र येति म नुप द टे ग यत एत गा यादयोऽपश दा

इ त। अथा यपश दोपदे शः यते, गा या दषू प द टे षु ग यत एत -गौ र येष श द इ त॥

(आ ेपभा यम)्

कं पु रर यायः?॥

(समाधानभा यम)्

लघु वा छ दोपदे शः।

लघीया छ दोपदे शः। गर यानपश दोपदे शः। एकैक य श द य बहवोऽप ंशाः। त यथा-

गौ र य य श द य गावीगोणीगोतागोपोत लके येवमादयोऽप ंशाः। इ टा वा यानं ख व प भव त॥

(आ ेपभा यम)्

अथैति म श दोपदे शे स त कं श दानां तप तौ तपदपाठः क त यः-गौर वः पु षो ह ती

शकु नमृ गो ा मण इ येवमादयः श दाः प ठत याः?॥

(समाधानभा यम)्

ने याह। अन यु पाय एष श दानां तप तौ तपदपाठः॥ एवं ह ू यते- ‘‘बृ ह प त-

र ाय द यं वषसह ं तपदो तानां श दानां श दपारायणं ोवाच ना तं जगाम’’॥ बृ ह प त च

व ता, इ चा येता, द यं वषसह म ययनकालो, न चा तं जगाम, कं पु नर य वे। यः सवथा

चरं जीव त वषशतं जीव त। चतु भ च कारै व योपयु ता भव त-आगमकालेन,

- 20 -
पात जलमहाभा यम ्

वा यायकालेन, वचनकालेन, यहारकालेने त। त चा यागम- कालेनैवायु ः कृ नं पयु पयु तं

यात।् त मादन यु पायः श दानां तप तौ तपदपाठः॥

(आ ेपभा यम)्

कथं तह मे श दाः तप त याः?॥

(समाधानभा यम)्

कं च सामा य वशेषव ल णं व यम।् येना पेन य नेन महतो महतः श दौघान ् तप येरन॥्

कं पु न तत?् ॥

उ सगापवादौ। कि चदु सगः कत यः, कि चदपवादः॥

(आ ेपभा यम)्

कथं जातीयकः पु न सगः कत यः, कथंजातीयकोऽपवादः॥

(समाधानम)्

सामा येनो सगः कत यः। त यथा ‘‘कम यण ् । त य वशेषेणापवादः। त यथा-’‘आतोऽनु पसग

कः॥’‘

(जा त यि तपदाथ नणया धकरणम)्

(आ ेपभा यम)्

कं पु नराकृ तः पदाथः आहोि व यम?॥


(समाधानभा यम)्

उभय म याह॥

कथं ायते?।

- 21 -
पात जलमहाभा यम ्

उभयथा याचायण सू ा ण प ठता न। आकृ तं पदाथ म वा- ‘‘जा या यायामे-

कि म बहु वचनम यतर याम’’् इ यु यते। यं पदाथ म वा ‘‘स पाणाम’’


् इ येकशे ष आर यते॥

(श द न य वा न य व वचारभा यम)्

(आ ेपभा यम)्

कं पु न न यः श दः, आहोि व कायः?॥

(समाधानभा यम)्

सं ह एत ाधा येन पर तम-् न यो वा या काय वे त। त ो ता दोषाः,

योजना य यु ता न। त वेष नणयः-य येव न यः, अथा प कायः, उभयथा प ल णं

व य म त॥

( न यश दवादे प शा य धमजनकता धकरणम)्

(आ ेपभा यम)्

कथं पु न रदं भगवतः पा णनेराचाय य ल णं वृ तम-्

(आ ेपसाधकवा त क थमख डम)्

॥*॥ स े श दाथस ब धे॥*॥

( या याभा यम)्

स े श दे ऽथ स ब धे चे त॥

(वा त कघटक स श दाथ न पणभा यम)्

(आ ेपभा यम)्

अथ स श द य कः पदाथः?॥

- 22 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानम)्

न यपयायवाची स श दः॥ कथं ायते ? ॥ य कू ट थे व वचा लषु भावेषु वतते। त यथा-

स ा यौः, स ा पृ थवी, स माकाश म त॥

(आ ेपभा यम)्

ननु च भोः काय व प वतते। त यथा- स ओदनः, स ः सू पः, स ाः यवागू र त। यावता

काय व प वतते, त कु त एति न यपयायवा चनो हणम,् न पु नः काय यः स श द इ त? ॥

(समाधानभा यम)्

सं हे ताव काय त व वभावा म यामहे न यपयायवा चनो हण म त। इहा प तदे व॥

(समाधाना तरभा यम)्

अथवा स येकपदा य यवधारणा न। त यथा-अ भ ो वायु भ इ त- अप एव भ य त,

वायु मेव भ यती त ग यते। एव महा प स एव, न सा य इ त॥

(समाधाना तरभा यम)्

अथवा पू व पदलोपोऽ ट यः- अ य त स ः स इ त। त यथा - दे वद तो द तः, स यभामा

भामे त।

(समाधाना तरभा यम)्

अथवा ‘‘ या यानतो वशेष तपि तन ह संदेहादल णम’’


् इत न यपयाय-वा चनो

हण म त या या यामः॥

(समाधानभा यम)्

- 23 -
पात जलमहाभा यम ्

॥ म गलाथम॥्

मा ग लक आचाय महतः शा ौघ य म गलाथ स श दमा दतः यु ते। म गलाद न

ह शा ाण थ ते वीरपु षा ण च भवि त, आयु म पु षा ण चा येतार च स ाथा यथा यु र त॥

(समाधानभा यशेषभा यम)्

अयं खलु न यश दो नाव यं कू ट थे व वचा लषु भावेषु वतते॥

कं त ह? ॥

आभी ये प वतते। त यथा न य ह सतो न य जि पत इ त। यावताभी येऽ प वतते

त ा यनेनैवाथः यात-‘‘
् या यानतो वशेष तपि तन ह स दे हादल णम’’् इ त। प य त वाचाय

म गलाथ चैव स श द आ दतः यु तो भ व य त, श या म चैनं न यपयायवा चनं

वण यतु म त। अतः स श द एवोपा तो न न यश दः॥

( न यतासाधकप न पणम)्

(आ प
े भा यम)्

अथ कं पु नः पदाथ म वा एष व हः यते। स े श दे ऽथ स ब धे चे त?॥

(समाधानाभा यम)्

आकृ त म याह॥

कुत एतत?् ॥

आकृ त ह न या यम न यम॥्

(आ ेपभा यम)्

अथ ये पदाथ कथं व हः क त यः? ॥

- 24 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधाना तरभा यम)्

स े श दे अथस ब धे चे त। न यो यथवतामथर भस ब धः॥

( यपदाथा यु पगमभा यम)्

अथवा य एव पदाथ एष व हो या यः- स े श दे अथ स ब धे चे त। यं ह

न यमाकृ तर न या॥

कथं ायते? ॥

एवं ह यते लोके मृ कया चदाकृ या यु ता प डो भव त, प डाकृ तमु पमृ य घ टकाः

य ते, घ टकाकृ तमु पमृ य कुि डकाः य ते। तथा सु वण कया चदाकृ या यु तं प डो भव त,

प डाकृ तमु पमृ य चकाः य ते, चकाकृ तमु पमृ य कटकाः य ते, कटकाकृ तमु पमृ य

वि तकाः य ते। पु नरावृ तः सु वण प डः पु नरपरयाकृ या यु तः ख दरा गारसवण कु डले

भवतः। आकृ तर या चा या च भव त, यं पु न तदे व। आकृ यु पमदन यमेवाव श यते॥

(आकृ तपदाथा यु पगमभा यम)्

आकृ ताव प पदाथ एष व हो या यः- स े श दे अथ स ब धे चे त॥

(आ ेप मारणभा यम)्

ननु चो तम-् आकृ तर न या-इ त॥

(समाधानभा यम)्

नैतदि त। न याऽऽकृ तः॥

कथम ् ?॥

न व चदु परते त कृ वा सव ोपरता भव त। या तर था तू पल यते॥

- 25 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानसाधक न यल णभा यम)्

अथवा नेदमेव न यल णम-् वं कूट थम वचा यनपायोपजन वकायनु प य-

वृ य यययो ग य ति न य म त। तद प न यं यि मं त वं न वह यते।

कं पु न त वम?् ॥

त य भाव त वम॥् आकृ ताव प त वं न वह यते।

( न या न य व वचार या कृ त वबोधकभा यम)्

अथवा कं न एतेन-इदं न य मदम न य म त। यि न यं तं पदाथ म वैष व हः यते-

स े श दे ऽथ स ब धे चे त॥

( या ेपभा यम)्

कथं पु न ायते- स ः श दोऽथ ः स ब ध चे त ॥

(१ या ेपसमाधानवा त क वतीयख डम)्

॥ ॥ लोकतः॥ ॥

(भा यम)्

य लोकेऽथमथमुपादाय श दा यु जते, नैषां नवृ तौ य नं कुवि त। ये पु नः काया भावा

नवृ तौ तावतेषां य नः यते। त यथा-घटे न काय क र यन ् कु भकारकु लं ग वाह-कु घटं

कायमनेन क र यामी त। न त व छ दा यु यु माणो वैयाकरणकुलं ग वाह- कु श दा यो य

इ त। ताव येवाथमु पादाय श दा यु जते॥

(आ ेपोपसंहारभा यम)्

य द त ह लोक एषु माणम,् कं शा ेण यते?

- 26 -
पात जलमहाभा यम ्

(१ समाधानभू तं तृ तीयख डम॥३॥)


॥ ॥ लोकतोऽथ यु ते श द योगे शा ेण धम नयमः ॥ ॥

(भा यम)्

लोकतोऽथ यु ते श द योगे शा ेण धम नयमः यते॥

क मदं धम नयम इ त॥

धमाय नयमो धम नयमः,धमाथ वा नयमो धम नयमः, धम योजनो वा नयमो धम नयमः॥

(१ वा त कचतु थ ख डम॥् ४॥)

॥*॥ यथा लौ ककवै दकेषु ॥*॥

यत ता दा णा याः-‘‘यथा लोके वेदे चे’ त यो त ये ‘‘यथा लौ ककवै दके’ि व त

यु जते॥ अथवा यु त एवा त ताथः। यथा लौ ककेषु वै दकेषु च कृ ता तेषु ॥

लोके ताव ‘अभ यो ा यकु कु टः, अभ यो ा यसू कर’ इ यु यते। भ यं च नाम

ु तघाताथमु पाद यते। श यं चानेन वमांसा द भर प ु तह तु म।् त नयमः यते - इदं

भ य मदमभ य म त॥ तथा- खेदा ीषु वृ ि तभव त। सामान च खेद वगमो ग यायां चाग यायां

च । त नयमः यते-इयं ग येयमग ये त॥

(भा यम)्

वेदे ख व प-‘‘पयो तो ा मणो यवागू तो राज य आ म ा तो वै यः’’ इ यु यते। तं च

नामा यवहाराथमु पाद यते। श यं चानेन शा लमांसाद य प त यतु म।् त नयमः यते।

तथा- ‘‘बै वः खा दरो वा यू पः या ’’ इ यु यते । यू प च नाम प वनु ब धाथमु पाद यते।

श यं चानेन यि कं चदे व का ठमु ि यानु ि य वा पशु रनु ब धु म।् त नयमः यते।

- 27 -
पात जलमहाभा यम ्

तथा ‘‘अ नौ कपाला य ध या भम यते-भृ गू णाम गरसां धम य तपसा त य वम’’् इ त

। अ तरेणा प म मि नदहनकमा कपाला न संतापय त। त च नयमः यते- एवं

यमाणम यु दयका र भवती त॥

(दा टाि तक उपसंहारभा यम)्

एव महा प समानायामथावगतौ श दे न चापशबदे न च धम नयमः यते-श दे नैवाथ ऽ भधेयो

नापश दे ने त॥ एवं यमाणम यु दयका र भवती त॥

(अनु पल ध योगसाधु श दसाधकशा साथ या धकरणम) ्

(२ आ ेपवा त कम॥१॥)

॥॥ अ य यु तः॥॥

(भा यम)्

सि त वै श दा अ यु ताः। त यथा-ऊष, तेर,च , पेचे त॥

कमतो य स य यु ताः?॥

योगा भवा छ दानां साधु वम यव य त। य इदानीम यु ता नामी साधवः यु ः॥

(आ ेपासंग तभा यम)्

इदं ताव व त ष म-यदु


् यते- ‘‘सि त वै श दा अ यु ता’’ इ त । य द सि त ना यु ताः,

अथा यु ता न सि त, सि त चा यु ता चे त व त ष म।् यु जान एव खलु भवानाह-सि त

श दा अ यु ता इ त। क चेदानीम यो भव जातीयकः पु षः श दानां योगे साधु ः यात?् ॥

(आ ेपासंग तबाधकभा यम)्

- 28 -
पात जलमहाभा यम ्

नैत व त ष म।् स ती त ताव म


ू ः। यदे ता शा वदः शा ेणानु वदधते॥ अ यु ता

इत ू मः। य लोकेऽ यु ता इ त॥ यद यु यते-क चेदानीम यो भव जातीयकः पु षः श दानां

योग साधु ः या द त। न ू मोऽ मा भर यु ता इ त॥

कं त ह?॥

लोकेऽ यु ता इ त॥

(आ प
े भा यम)्

ननु च भवान य य तरो लोके॥

(समाधानभा यम)्

अ य तरोऽहं लोके, न वहं लोकः॥

(३ आ ेपबाधकवा त कम॥२॥)

॥*॥ अ य यु त इ त चे नाथ श द योगात ् ॥*॥

(भा यम)्

अ य यु त इ त चेत।् त न ॥ कं कारणम?् ॥ अथ श दाः यु य ते। सि त चैषां

श दानामथा ये वथषु यु य ते॥

(५ आ ेपसाधकवा त कम)्

॥*॥ अ योगः योगा य वात॥*॥


(भा यम)्

- 29 -
पात जलमहाभा यम ्

अ योगः ख व येषां श दानां या यः॥ कुतः?॥ योगा य वा । यदे षां

श दानामथऽ या छ दा यु जते। त यथा-ऊषे य य श द याथ- व यू यमू षताः, तेरे य याथ- व

यू यं तीणाः, च े य याथ- व यू यं कृ तव तं। पेचे य याथ व यू यं प वव त इ त॥

(१ स ा तसमाधानवा त कम)्

॥*॥ अ यु ते द घस वत॥*॥

(भा यम)्

य य य यु ताः, अव यं द घस व ल णेनानु वघेयाः। त यथा द घस ा ण वाषश तका न

वाषसह का ण च। न चा य वे कि चद याहर त। केवलमृ षसं दायो धम इ त कृ वा या काः

शा ेणानु वदधते॥

(६ स ा तसमाधानवा त कम॥५॥)

॥*॥ सव दे शा तरे॥*॥

(भा यम)्

सव ख व येते श दा दे शा तरेषु यु य ते॥

(आ ेपभा यम)्

न चैवोपल य ते॥

उपल धौ य नः यताम॥् महान ् श द य योग वषयः। स त वीपा वसु मती यो लोकाः,

च वारो वेदाः सा गाः सरह या बहु धा भ ना एकशत वयु शाखाः सह व मा सामवेदः, एक वं श तधा

बाहवृ यं नवधाथवणो वेदः वाकोवा य म तहासः पु राणं वै यक म येतावा छ द य योग वषयः।

एताव तं श द य योग वषयमननु नश य ‘स य यु ता’ इ त वचनं केवलं साहसमा मेव॥

- 30 -
पात जलमहाभा यम ्

एति मं चा तमह त श द य योग वषये ते ते श दा त त नयत वषया य ते।

त यथा शव तग तकमा क बोजे वेव भा षतो भव त, वकार एवैनमाया भाष ते शव इ त। ह म तः

सु रा े षु रं ह तः ा यम येष,ु ग ममेव वायाः यु जते। दा तलवनाथ ा येष,ु दा मु द येषु ॥ ये

चा येते भवतोऽ यु ता अ भमताः श दा एतेषाम प योगो यते॥ व? ॥ वेदे। त यथा-

‘‘स ता ये रे वतीरे वदू ष, य वो रे वतीरे व यां तमृष, य मे नरः ु यं म च , य ा न च ा जरसं

तनू नाम’’् इ त॥

(अथ श द ान य धमजनकता धकरणम)्

(आ ेपभा यम)्

कं पु नः श द य ाने धमः आहोि व योगे? ॥

( या ेपभा यम)्

क चा ? वशेषः?

(७ ानप दू षणवा त कम) ्

॥*॥ ाने धम इ त चे तथाऽधमः॥ *॥

(भा यम)्

ाने धम इ त चे तथाऽधम प ा नो त। यो ह श दान ् जाना यपश दान यसौ जाना त।

यथैव श द ाने धम एवमपश द ानेऽ यधमः॥

(अधमा ध यभा यम)्

अथवा भू यानधमः ा नो त। भू यांसो यपश दा अ पीयांसः श दाः। एकैक य श द य

बहवोऽप ंशाः। त यथा गौ र य य गावीगोणीगोतागोपोत लके येवमादयो-ऽप ंशाः॥

- 31 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ आचारे नयमः॥*॥

(८ ानप े दू षणा तरवा त कम) ्

(भा यम)्

आचारे पु नऋ ष नयमं वेदयते-‘‘ तेऽसु रा हे लयो हे लय इ त कु व तः पराबभू वु ः’’॥ इ त॥

(अथ योगप ा गीकारभा यम)्

अ तु त ह योगे॥

(९ योगप े दू षणवा त कम) ्

॥ ॥ योगे सवलोक य। । ॥

(भा यम)्

यद योगे धमः, सव लोकोऽ यु दयेन यु येत॥

(आ ेपभा यम)्

क चेदानीं भवतो म सरो, य द सव लोकोऽ यु दयेन यु येत? ।

(समाधानभा यम)्

न खलु कि च म सरः। य नानथ यं तु भव त। फलवता च नाम य नेन भ वत यम।् न

च य नः फला व तरे यः॥

(समाधानबाधकभा यम)्

ननु च ये कृ त य ना ते साधीयः श दा यो य ते, त एव साधीयोऽ यु दयेन यो य ते॥

(समाधानसाधकभा यम)्

- 32 -
पात जलमहाभा यम ्

य तरेकोऽ प वै ल यते। य ते ह कृ त य ना चा वीणाः। अकृ त य ना च वीणाः। त

फल य तरे कोऽ प यात॥्

(प वय नराकरणोपसंहारभा यम)्

एवं त ह-ना प ान एव धम ना प योग एव॥

कं त ह?॥

(१० स ा तसमाधानवा त कम॥)


॥*॥ शा पू व के योगेऽ यु दय त तु यं वेदश दे न॥*॥

(भा यम)्

शा पू वकं यः श दा यु ते सोऽ यु दयेन यु यते। त तु यं वेदश दे न। वेदश दा

अ येवम भवदि त ‘‘योऽि न टोमेन यजते य उ चैनमेवं वेद’’ ‘‘योऽि नं ना चकेतं चनु ते य उ

चैनमेवं वेद’’॥

( या या तरभा यम)्

अपर आह- त तु यं वेदश दे ने त। यथा वेदश दा नयमपू व मधीताः फलव तो भव येवं यः

शा पू वकं श दा यु ते सोऽ यु दयेन यु यत इ त।

( थमप ा युपगमभा यम)्

अथ वा पुनर तु- ान एव धम इ त॥

(आ ेप मारणभा यम)्

ननु चो तम ् ाने धम इ त चे तथाऽधम इ त॥

(आ ेप नराकरणभा यम)्

- 33 -
पात जलमहाभा यम ्

नैष दोषः, श द माणका वयम,् य छ द आह तद माकं माणम।् श द च श द ाने

धममाह, नापश द ानेऽधमम॥् य च पु नर श टा त ष म,् नैव त ोषाय भव त, ना यु दयाय।

त यथा हि कतह सतक डू यता न नैव दोषाय भवि त, ना यु दयाय॥

(समाधाना तरभा यम)्

अथवा यु पाय एवापश द ानं श द ाने । यो यपश दा जाना त श दान यसौ जाना त।

तदे वं ‘‘ ाने धमः’’ इ त व


ु तोऽथादाप नं भव त- ‘‘अपश द ानपू वके श द ाने धमः’’ इ त॥

(समाधाना तरभा यम)्

अथ वा कूपखानकवदे त व य त। त यथा कू पखानकः कूपं खन य य प मृ दा

पांसु भ चावक ण भव त। सोऽ सु संजातासु तत एव तं गु णमासादय त। येन च स दोषो नह यते,

भू यसा चा यु दयेन योगो भव त। एव महा प य य यपश द ानेऽधम तथा प य वसौ श द ाने

धम तेन च स दोषो नघा न यते भू यसा चा यु दयेन योगो भ व य त॥

( वतीयदू षण नरासभा यम)्

यद यु यते-आचारे नयम इ त॥

या े कम ण स नयमोऽ य ा नयमः। एवं ह ू यते-‘‘यवाण तवाणो नाम ऋषयो बभू वु ः

य धमाणः परापर ा व दतवे दत या अ धगतयाथात याः।' ते त भव तो य वा न ता वा न

इत यो त ये यवाण तवाण इ त यु यते, या े पु नः कम ण नापभाष ते॥ तैः पु नरसु रैया े

कम यपभा षतम,् तत ते पराभू ताः॥

(अथ याकरणपदाथ न पण आ ेपभा यम)्

अथ याकरण म य य श द य कः पदाथः॥

(समाधानभा यम)्

- 34 -
पात जलमहाभा यम ्

॥सू म॥्

(११ सू प े आ ेपवा त कम)्

॥*॥ सू े याकरणे ष यथ ऽनु पप नः॥*॥

(भा यम)्

सू े याकरणे प यथ नोपप यते-‘‘ याकरण य सू म’’् इ त ॥ कं ह तद य सू ा

याकरणम,् य यादः सू ं यात॥्

(१२ आ ेपा तरवा त कम)्

॥*॥ श दा तपि तः॥*॥

(भा यम)्

श दानां चा तपि तः ा नो त-‘‘ याकरणा छ दा तप यामहे ’’ इ त । न ह सू त एव

श दा तप य ते॥

कं त ह?॥

या यानत च॥

(आ ेपबाधकभा यम)्

ननु च तदे व सू ं वगृ ह तं या यानं भव त॥

(आ ेपसाधकभा यम)्

न केवला न चचापदा न या यानम-‘‘वृ


् ः,आत’’् ऐज’’् इ त॥

कं त ह? ॥

उदाहरणं यु दाहरणं वा या याहार इ येत समु दतं या यानं भव त॥

- 35 -
पात जलमहाभा यम ्

(प ा तरभा यम)्

एवं त ह श दः।

(१३ आ ेपवा तकम)्

॥*॥ श दे यु डथः॥*॥

(भा यम)्

य द श दो याकरणं यु डथ नोप यते- या य ते श दा अनेने त याकरणम ् । न ह

श दे न कि च या यते॥

केन त ह?॥

सू ेण॥

(१४ आ ेपा तरवा त कम)्

॥*॥ भवे च त तः॥*॥

(भा यम)्

भवे च त तो नोपप यते-‘‘ याकरणे भवो योगो वैयाकरणः’’ इ त। न ह श दे भवो योगः॥

व त ह? ॥

सू े॥

(१५ आ ेपा तरवा त कम)्

॥*॥ ो तादय च त ताः॥*॥

(भा यम)्

- 36 -
पात जलमहाभा यम ्

यो तादय च त ता नोपप य ते। पा ण नना ो तं पा णनीयम।् आ पशलं

काशकृ न म त। न ह पा ण नना श दाः ो ताः।

कं त ह? ॥

सू म॥्

(आ ेपभा यम)्

कमथ मदमु भयमु यते भवे ो तादय च त ता इ त। न ो तादय च त ता इ येव

भवेऽ प त त चो दतः यात?॥


(प रहारभा यम)्

पु र ता ददमाचायण टम ् भवे च त त इ त, त प ठतम।् तत उ तरकाल मदं टम ्

ो तादय च त ताः इ त, तद प प ठतम।् न चेदानीमाचायाः सू ा ण कृ वा नवतयि त॥

( थमा ेपकबाधकभा यम)्

अयं तावददोषः-यदु यते श दे यु डथः इ त। नाव यं करणा धकरणयोरे व यु वधीयते॥

कं त ह? ॥

अ ये व प कारकेषु-‘‘कृ य यु टो बहु लम’’् इ त। त यथा क दनं पतन म त॥

(करण यु समथनभा यम)्

अथ वा श दै र प श दा या य ते। त यथा गौ र यु ते सव स दे हा नवत ते, ना वो न गदभ

इ त॥

(अनु ृतदोष दशकभा यम)्

अयं त ह दोषः-भवे ो तादय च त ताः इ त॥

- 37 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानभा यम)्

एवं त ह-

(१९ स ा तवा त कम॥१६॥)


॥*॥ ल यल णे याकरणम॥*॥

(भा यम)्

ल यं च ल णं चैत समु दतं याकरणं भव त॥ कं पु नल यम,् कं वा ल णम?् ॥

श दो ल यः, सू ं ल णम?॥

(समाधानबाधकभा यम)्

एवम ययं दोषः-समु दाये याकरणश दः वृ तोऽवयवे नोप यते। सू ा ण चा यधीयान

इ यते-वैयाकरण इ त॥

(समाधानसाधकभा यम)्

नैषं दोषः। समु दायेषु ह श दाः वृ वा अवयवे व प वत ते। त यथा पू व प चालाः, उ तरे

प चालाः,तैलं भु तम,् घृ तं भु तम,् शु लो नीलः क पलः कृ ण इ त॥ एवमयं समु दाये

याकरणश दः वृ तोऽवयवे व प वतते॥

( थमप ा यु पगमभा यम)्

अथ वा पु नर तु सू म॥्

( थमा ेप मारणभा यम)्

ननु चो तम ् सू े याकरणे ष यथ ऽनु पप न इ त॥

( थमा ेप नरासभा यम)्

- 38 -
पात जलमहाभा यम ्

नैष दोषः, यपदे शव ावेन भ व य त॥

( वतीया ेप मारणभा यम)्

यद यु यते श दा तपि तः इ त। न ह सू त एव श दा तप य ते॥ कं त ह? ॥

या यानत चे त॥ प र तमेतत-तदे
् व सू ं वगृ ह तं या यानं भवती त॥

(प रहारबाधक मारणभा यम)्

ननु चो तम-् न केवला न चचापदा न या यानम-् वृ ःआत ् ऐिज त॥

कं त ह? ॥

‘‘उदाहरणं यु दाहरणं वा या याहार इ येत समु दतं या यानं भव त’’इ त॥

(प रहारसाधकभा यम)्

अ वजानत एतदे वं भव त। सू त एव ह श दान ् पप य ते॥ आत च सू त एव। यो यु सू ं

कथये नादो गृ येत॥

(इ त याकरणपदाथ न पणम)्

(अथ वण पदे श योजना धकरणम)्

(आ ेपभा यम)्

अथ कमथ वणानामुपदे शः? ॥

(१७ समाधानवा त कम)्

॥*॥ वृ ि तसमवायाथ उपदे शः॥*॥

वृ ि तसमवायाथ वणानामु पदे शः॥

क मदं वृ ि तसमवायाथ इ त? ॥

- 39 -
पात जलमहाभा यम ्

वृ तये समवायो वृि तसमवायः। वृ यथ वा समवायो वृ ि तसमवायः। वृ ि त योजनो वा

समवायो वृ ि तसमवायः॥

का पु नवृ ि तः? ॥

शा वृ ि तः॥

अथ कः समवायः? ॥

वणनामानु पू यण सं नवेशः॥

अथ क उपदे शः? ॥

उ चारणम॥्

कुत एतत॥्

द श चारण यः। उ चाय ह वणानाह-उप द टा इमे वणा इ त॥

(१८ वण पदे श योजना तरवा त कम)्

॥*॥ अनु ब धकरणाथ च॥*॥

(भा यम)्

अनु ब धकरणाथ च वणानामु पदे शः कत यः। अनु ब धानास यामी त। न यनु प द य

वणाननु ब धाः श या आस तु म।् स एष वणानामु पदे शो वृ ि तसमवायाथ चानु ब ध-करणाथ च।

वृ ि तसमवाय चानु ब धकरणं च याहाराथम।् याहारो वृ यथः॥

(१९ वण पदे श योजना तरवा त कम)

॥*॥ इ टबु थ च॥*॥

(भा यम)्

- 40 -
पात जलमहाभा यम ्

इ टबु थ च वणानाममु पदे शः-‘इ टा वणान ् भो यामहे ’ इ त। न यनु प द य वणा न टा वणाः श या

व ातु म॥्

(२० आ ेपवा त कम॥४॥)


॥*॥ इ टबु थ चे त चेद ु दा तानु दा त व रतानु ना सकद घ लु तानाम यु पदे शः॥*॥

(भा यम)्

इ टबु यथ चे त चेद ु दा तानु दा त व रतानु ना सकद घ लु तानाम यु पदे शः क त यः। एवंगु णा

अ प ह वणा इ य ते ॥

(२१ स ा तवा त कम॥५॥)


॥*॥ आकृ यु पदे शाि स म॥*॥


(भा यम)्

अवणाकृ त प द टा सवमवणकुलं ह य त। तथेवणाकृ तः। तथोवणाकृ तः॥

(२२ आ ेपवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ आकृ यु पदे शाि स म त चेत ् संव ृ ताद नां तषेधः॥*॥

(भा यम)्

आकृ युपदे शाि स म त चेत ् संव ृ ताद नां तषेधो व त यः॥

के पु नः संव ृ तादयः?॥

संव ृ तः, कलो मात, एणीकृ तोऽ बू कृ तोऽधको, तो, नर तः, गीत, उपगीतः, ि व णो, रोमश,

इ त॥ अपर आह-

‘‘ तं नर तमवलि बतं नहतम बू कृ तं मातमथो वकि पतम।्

- 41 -
पात जलमहाभा यम ्

संद टमेणीकृ तमधकं ु तं वक णमेताः वरदोषभावनाः’’ इ त ॥

अतोऽ ये य जनदोषाः॥

( स ाि तभा यम)्

नैष दोषः॥

(२३ समाधानवा त कम॥् ७ ॥)

॥*॥ गगा द बदा दपाठा संव ृ ताद नां नवृ ि तः॥*॥

(भा यम)्

गगा द बदा दपाठा संव ृ ताद नां नवृ ि तभ व य त॥

(आ ेपभा यम)्

अ य य गगा द बदा दपाठे योजनम॥् कम?् ॥

समु दायानां साधु वं यथा या द त॥

(समाधानैकदे शभा यम)्

एवं त य टादशधा भ नां नवृ कला दकामवण य यापि तं व या म॥

(आ ेपभा यम)्

सा त ह व त या॥

(२४ एकदे शसमाधानवा तकम)्

॥*॥ ल गाथा तु यापि तः॥*॥

(भा यम)्

ल गाथा सा त ह भव त॥

- 42 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम)्

त त ह व त यम॥्

(समाधानभा यम)्

य य येतदु यते। अथवैत ह अनेकमनु ब धशतं नो चाय म सं ा च न व त या, लोप च न

व त यः। यदनु ब धैः यते त कला द भः क र यते॥

(आ ेपभा यम)्

स येवम।् अपा णनीयं तु भव त॥

( स ाि तभा यम)्

यथा यासमेवा तु ॥

(आ ेप मारणभा यम)्

ननु चो तम ् आकृ यु पदे शाि स म त चे संव ृ ताद नां तषेध इ त॥

(समाधानभा यम)्

प र तमेतत ् - गगा द बदा दपाठात ् संव ृ ताद नां नवृ तभ व य त इ त॥

(समाधानबाधकभा यम)्

ननु चा य गगा द बदा दपाठे योजनमु तम।् कम?् । समु दायानां साधु वं यथा या द त॥

(समाधानसाधकभा यम)्

एवं त यु भयमनेन यते-पाठ चैव वशे यते, कलादय च नव य ते॥

कथं पु नरे केन य नेनोभयं ल यम?् ॥

ल य म याह॥

- 43 -
पात जलमहाभा यम ्

कथम?् ॥

वगता अ प हे तवो भवि त। त यथा-आ ा च स ताः पतर च ी णता इ त॥ तथा

वा या य प व ठा न भवि त- वेतो धाव त, अल बु सानां याते त॥

(भा यम)्

अथ वा इदं तावदयं ट यः- वेमे संव ृ तादयः ू येरि न त? ॥

आगमेषु ॥

आगमाः शु ाः प य ते॥

वकारे षु त ह ॥

वकारा अ प शु ा: प य ते॥

ययेषु त ह ॥

यया अ प शु ाः प य ते॥

धातु षु त ह ॥

धातवोऽ प शु ाः प य ते॥

ा तप दकेषु त ह ॥

ा तप दका य प शु ा न प य ते॥

या न त य हणा न ा तप दका न॥

एतेषाम प वरवणानु पू व ानाथ उपदे शः कत यः। शशः षष इ त मा भू त।् पलाशः पलाष

इ त मा भू त।् म चको म जक इ त मा भू त॥्

- 44 -
पात जलमहाभा यम ्

‘आगमा च वकारा च ययाः सह धातु भः।

उ चाय ते तत तेषु नेमे ा ताः कलादयः’॥१॥

॥इ त ीम गव पत ज ल वर चतं महाभा ये थमं प पशाि नकम ् ॥

------------------------

- 45 -
पात जलमहाभा यम ्

अथ वतीयं याहाराि नकम।्

( शवसू म)्

अइउण॥१॥

(२५ ववृ तोपदे श त ावा त कम॥१॥)


॥ *॥ अकार य ववृ तोपदे श आकार हणाथः॥*॥

(भा यम)्

अकार य ववृ तोपदे शः क त यः।

कं योजनम?् ॥

आकार हणाथः। अकारः सवण हणेनाऽऽकारम प यथा गृ णीयात॥्

(आ ेपभा यम)्

कं च कारणं न गृ णीयात?् ॥

(समाधानभा यम)्

ववारभेदात॥्

(आ ेपभा यम)्

कमु यते- ववारभेदा द त, न पु नः कालभेदाद प। यथैव ययं ववार भ नः, एवं काल भ नोऽ प? ॥

(समाधानभा यम)्

स यमेवमेतत।् व य त ‘‘तु या य य नं सवणम ् ’’ इ य ा य हण य योजनम-आ


् ये

येषां तु यो दे शः य न च ते सवणसं ा भव ती त। बा य च पु नरा या कालः तेन यादे व

काल भ न य हणम,् न पु न ववार भ न य॥?

- 46 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ प
े भा यम)्

कं पु न रदं ववृ त योप द यमान य योजनम वा यायते, आहोि वत ्

संव ृ त योप द यमान य ववृ तोपदे श चो यते ?॥

(समाधानभा यम)्

ववृ त योप द यमान य योजनम वा यायते॥

कथं ायते॥

यदयम-‘‘अ
् अ’’-इ यकार य ववृ त य संव ृ तता यापि तं शाि त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

नैतदि त ापकम।् अि त य यदे त य वचने योजनम॥्

कम?् ॥

अ तख वः अ तमालः इ य ा तयतो ववृ त य ववृ तः ा नो त, संव ृ तः या द येवमथा यापि तः॥

(समाधानसाधकभा यम)्

नैतदि त। नैव लोके न च वेदेऽकारो ववृ तोऽि त॥

क त ह।

संव ृ तः, योऽि त स भ व य त॥ तदे त यापि तवचनं ापकमेव भव यत

‘‘ ववृ त योप द यमान य योजनम वा यायते’’ इ त॥

(आ ेपभा यम)्

कः पु नर वशेषः- ववृ त योप द यमान य योजनम वा यायेत,संव ृ त यो-प द यमान य वा

ववृ तोपदे श चो येते त? ॥

- 47 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानभा यम)्

न खलु कि च वशेषः। आहोपु षकामा ं तु भवानाह-संव ृ त योप द यमान य

ववृ तोपदे श चो यत इ त। वयं तु म


ू ो ववृ त योप द यमान य योजनम वा यायत इ त॥

(॥२६॥ धा वा दषु ववृ त व त ावा त कम ॥२॥)


॥*॥ त य ववृ तोपदे शाद य ा प ववृ तोपदे शः सवण हणाथः॥*॥

(भा यम)्

त यैत या रसमा ना यक य ववृ तोपदे शाद य ा प ववृ तोपदे शः कत यः॥ वा य ?

धातु ा तप दक यय नपात थ य॥

कं योजनम,।
् सवण हणाथः। आ रसमा ना यकेना य हणं यथा यात।्

कं च कारणं न यात?्

ववारभेदादे व॥

(धा वा दषु ापकेन ववृ त वसाधक ापक वघटनभा यम)्

आचाय वृ त ापय त भव या रसमा ना यकेन धा वा द थ य हण म त। यदयम ् ‘‘अकः सवण

द घ’’ इ त याहारेऽको हणं करो त॥

कथं कृ वा ापकम?।

न ह वयोरा रसमा ना यकयोयु गप समव थानमि त॥

(धा वा दषु ववृ त व त ासाधकभा यम)्

नैतदि त ापकम।् अि त य यदे त य वचने योजनम॥्

कम?॥

- 48 -
पात जलमहाभा यम ्

य या रसमा ना यकेन हणमि त, तदथमेत यात ् ख वाढकं, मालाढक म त। सत

योजने न ापकं भव त । त मा ववृतोपदे शः कत यः॥

(आ ेपभा यम)्

क एष य न चो यते, ववृ तोपदे शो नाम। ववृ तो वोप द येत, संव ृ तो वा। को व वशेषः?॥

(समाधानभा यम)्

स एष सव एवमथ य नः यते। या येता न ा तप दका य हणा न

तेषामेतेना यु पायेनोपदे श चो यते, त गु भव त। त मा व त यम-‘धा


् वा द थ च ववृ त’ इ त॥

(॥२७॥ योजना तरवा त कम)्

॥*॥ द ध लु तवचने च संव ृ त नवृ यथः॥


*॥

(भा यम)्

द घ लु तवचने च संव ृ त नवृ यथ ववृ तोपदे शः कत यः, द घ लु तौ संव ृ तौ मा भू ता म त।

वृ ा याम ्, दे वद ता इ त॥

( नराकरणभा यम)्

नैव लोके न च वेदे द ध लु तौ संव ृ तौ तः। कौ त ह?॥ ववृ तौ ॥ यौ त तौ भ व यतः।

(एकदे श योजनसाधकभा यम)्

‘ थानी क पयेदेतावनु वारो यथा यणम’।्

संव ृ तः थानी संव ृ तौ द ध लु तौ क पये । अनु वारो यथा यणम।् त यथा- सँ य ता, सँ व सरः,

यँ लोकं, तँ लोक म त-अनु वारः थानी यणमनु ना सकं क पय त॥

( नराकरणभा यम)्

- 49 -
पात जलमहाभा यम ्

वषम उप यासः। यु तं य सत त लृ ि तभव त। सि त ह यणः सानु ना सका

नरनु ना सका च। द ध लु तौ पु ननव लोके नैव च वेदे संव ृ तौ तः॥ कौ त ह? । ववृ तौ, यौ त तौ

भ व यतः॥

(आ ेपभा यम)्

एवम प कुत एतत-तु


् य थानौ य न भ नौ भ व यतः न पु न तु य य नौ थान भ नौ

याताम ् ईकार ऊकारो वे त?॥

(समाधानभा यम)्

व य त- ‘ थानेऽ तरतमः’ इ य ‘ थाने’ इ त वतमाने पु नः ‘ थाने’ हण य योजनम।्

‘य ानेक वधमा तय त थानत आ तय बल यो भव त' इ त॥

(इ त ववृ त व त ा न पणम)्

------------------------

- 50 -
पात जलमहाभा यम ्

(वणसमा नाये जा तप ा धकरणम)्

(२८ पू व प या ेपवा त कम॥१॥)


॥*॥ त ानु वृि त नदशे सवणा हणमन वात ् ॥*॥

(भा यम)्

त ानु व ृि त नदशे सवणानां हणं न ा नो त – ‘‘अ य वौ’’ ‘‘य ये त च’’॥ कं कारणम?्

अन वात।् न येतऽे णः येऽ नु व ृ तौ॥ के त ह?। येऽ रसमा नाये उप द य ते।

(२९ एकदे शसमाधानवा त कम॥२॥)


॥ *॥ एक वादकार य स म॥*॥

(भा यम)्

एकोऽयमकारो य चा रसमा नाये, य चानु व ृ तौ, य च धा वा द थः॥

(३० आ ेपवा त कम ् ॥ ३॥)

॥*॥ अनु ब धस कर तु ॥*॥

(भा यम)्

अनु ब धस कर तु ा नो त । ‘‘कम यण ्’’ ‘‘आतोऽनु पसग कः’’ इ त केऽ प ण कृ तं ा नो त॥

(३१ वतीया ेपवा तकम॥् ४॥)

॥*॥ एकाजनेका हणेषु चानु पपि तः॥*॥

(भा यम)्

- 51 -
पात जलमहाभा यम ्

एकाजनेका हणेषु चानु पपि तभव त। त को दोषः?॥ क रणा ग रणे येका-

ल णम तोदा त वं ा नो त। इह च घटे न तर त घ टक इ त व ल णः ठन ् न ा नो त॥

(३२ तृ तीया ेपवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ यव चोपचाराः॥*॥

(भा यम)्

यव चोपचाराः ा नु वि त। त यथा- येषु नैकेन घटे नानेको यु गप काय करो त।

एव मममकारं नानेको यु गपदु चारयेत॥्

(३३ थमा ेप नराकरणवा त कम॥् ६॥)

॥*॥ वषयेण तु नाना ल गकरणाि स म॥*॥


यदयं वषये वषये नाना ल गमकारं करो त- ‘‘कम यण’’् ‘‘आतोऽनु पसग कः’’ इ त । तेन

ायते-नानु ब धस करोऽ ती त। यद ह यात ् नाना ल गकरणमनथकं यात ्, एकमेवायं

सवगु णमु चारयेत॥्

( ापक नराकरणभा यम)्

नैतदि त ापकम।् इ सं ा लृ यथमेत यात।् न ययमनुब धैः श यकव छ य

उपचेतु म।् इ सं ायां ह दोषः यात ् । आय य ह वयो र सं ा यात॥्

कयोः?॥

आ य तयोः॥

( यासा तरे ण या याभा यम ्)

एवं त ह-

- 52 -
पात जलमहाभा यम ्

( वषयेण तु पु न ल गकरणाि स म।)


यदयं वषये वषये पु न ल गमकारं करो त- ‘‘ ा द यतोऽण’’


् ‘‘ शवा द योऽण’’
् इ त तेन

ायते- नानु ब धस करोऽ ती त। य द ह या पु न ल गकरणमनथकं यात॥्

( थम या या यु पगमभा यम)्

अथवा पु नर तु-

वषयेण तु नाना ल गकरणाि स म ् इ येव।

( ापक नराकरण मारणभा यम)्

ननु चो तम ् इ सं ा लृ यथमेतत ् या द त।

(साधकभा यम)्

नैष दोषः लोकत एति स म।् त यथा लोके कि चदे वं दे वद तमाह - इह मु डो भव, इह

ज टलो भव, इह शखी भवे त यि ल गो य ो यते। ति ल ग त ोप त ठते। एवमयमकारो

यि ल गो य ो यते ति ल ग त ोप था यते॥

( वतीया ेपानु वादभा यम)्

यद यु यते एकाजनेका हणेषु चानु पपि तः इ त॥

(३४ वतीया ेप नराकरणवा त कम)्

॥*॥ एकाजनेका हणेषु चावृ ि तसं यानात॥*॥


(भा यम)्

- 53 -
पात जलमहाभा यम ्

एकाजनेका हणेषु चावृ तेः सं यानादनेका वं भ व य त। त यथा- ‘‘स तदश सा मधे यो

भवि त’’ इ त ‘‘ ः थमाम वाह तमाम’’् इ यावृ ि ततः स तदश वं भव त। एव महा या-

वृ त ततोऽनेका वं भ व य त॥

(आ ेपभा यम)्

भवेदावृ ि ततः काय प र तम।् इह तु खलु क रणा ग रणे येका ल णम तो-दा त वं

ा नो येव॥

(समाधानभा यम)्

एतद प स म॥्

कथम?॥

लोकतः। त यथा-ऋ षसह मेकां क पलामेकैकशः सह कृ वो द वा तया सव ते सह द णाः

संप नाः॥

एव महा यनेका वं भ व य त॥

(तृ तीया ेप नराकरणभा यम)्

यद यु यते- यव चोपचाराः ा नु व ती त। भवे यदसंभ व काय त नानेको यु गप कुया ।

य तु खलु संभ व कायमनेकोऽ प त यु गप करो त। त यथा घट य दशनं पशनं च। संभ व चेदं

कायमकार यो चारणं नाम। अनेकोऽ प त यु गप क र य त॥

(३५ पू व प संमतनाना वसाधकवा त कम) ्

॥*॥ आ यभा यं तु कालश द यवायात॥*॥


(भा यम)्

- 54 -
पात जलमहाभा यम ्

आ यभा यं वकार य॥ कुतः? कालश द यवायात।् काल यवाया छ द य-वाया च

काल यवायात ् द ड अ म ्। श द यवाया -द डः। नचैक या मनो यवायेन भ वत यम।् भव त

चे व या यभा य-मकार य।

(३६ नाना वहे तु वा त कम) ्

॥*॥ यु गप च दे शपृ थ वदशनात॥*॥


(भा यम)्

यु गप च दे शपृ थ वदशना म यामहे-आ यभा यमकार ये त। यदयं यु गप च

ेशपृथ वेषू पल यते अ वः, अकः, अथ इ त। न येको दे वद तो यु गप ु ने च भव त मथु रायां च

(एक ववा दभा यम)्

य द पु न रमे वणाः-

(३७ एक वसाधकवा त कम)्

॥*॥ शकु नव यु ः ॥*॥

(भा यम)्

त यथा-शकु नय आशु गा म वा पु र तादु प तताः प चा ृ य ते। एवमयमकारो ‘‘द’’ इ य

टो ‘‘ ड’’ इ य यते॥

(नाना ववा दभा यम)्

- 55 -
पात जलमहाभा यम ्

नैवं श यम।् अ न य वमेवं यात।् न या च श दाः। न येषु च श दे षु कू ट थैर वचा ल-

भवणैभ वत यमनपायोपजन वका र भः। य द चायं द इ य टः ड इ य येत, नायं कूट थः

यात॥्

य द पु न रमे वणाः-

(एक वसाधकभा यम ्)

(३७ एक वा दमतवा त कम)्

॥*॥ आ द यव यु ः ॥*॥

(भा यम)्

त यथा एक आ द योऽनेका धकरण थो यु गप ेशपृ थ वेषू प ल यते॥

(नाना ववा दभा यम)्

वषम उप यासः-नैको टा आ द यमनेका धकरण थं यु गपदे शपृ थ वेषू प-ल यते। अकारं

पु न पलभते॥

(एक वावा दभा यम)्

अकारम प नोपलभते । कं कारणम।?


् ो ोपलि धबु न ा यः योगेणा भ व लत आकाशदे शः

श दः। एकं च पु नराकाशम॥्

(नाना ववा दभा यम)्

आकाशदे शा अ प बहवः। यावता बहवः, त मादा यभा यमकार य॥

(३८ स ा तसमाधानभा यम)्

- 56 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ आकृ त हणाि स म॥*॥


(भा यम)्

अवणाकृ त प द टा सवमवणकुलं ह य त। तथेवणाकृ तः तथोवणाकृ तः॥

( स ा तवा त क वतीयख डम)्

॥*॥ त व च तपरकरणम॥*॥

(भा यम)्

एवं च कृ वा तपराः य ते-आकृ त हणेना त स त म त॥

( स ा तदूषकभा यम)्

ननु च सवण हणेना त स त म त कृ वा तपराः येरन॥


( स ा तभूषकभा यम)्

या यायते तत ् सवणऽण ् हणमप रभा यमाकृ त हणादन य वा च इ त॥

(४० स ा तवा त कम)्

॥*॥ ह हणेषु च ॥*॥

(भा यम)्

कम?॥

‘‘आकृ त हणाि स म’’इ


् येव। ‘‘झलो झ ल’’ अवा ताम ् अवा तम ् अवा त य ैत नाि त

अ सवणा गृ णा त इ त॥

(५१ स ा तसमाधानवा त कम॥् १८॥)

॥*॥ पसामा या वा॥*॥

- 57 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम)्

पसामा या वा स मेतत।् त यथा-‘‘तानेव शाटकाना छादयामः, ये मथु रायाम’’् ‘‘तानेव

शाल न ् भु महे , ये मगधेषु ‘तदे वेदं भवतः काषापणं य मथु रायां गृ ह तम’ ् अ यि मं चा यि मन ्

पसामा यात ् तदे वेद म त भव त एव महा प पसामा यात ् स म॥?॥


( शवसू म)्

॥*॥ ऋलृ क्॥*॥

(आ ेपभा यम)्

अथ लृ कारोपदे शः कमथः?॥

(आ ेपबाधकभा यम)्

कं वशेषेण लृ कारोपदे श चो यते, न पु नर येषाम प वणानामु पदे श चो येत, यद

कं चद येषाम प वणानामु पदे शे योजनमि त लृ कारोपदे श या प त भ वतु मह त। को वा वशेषः?।

(आ ेपसाधकभा यम)्

अयमि त वशेषः। अ य ह लृ कार या पीयां चैव योग वषयः। य चा प योग वषयः

सोऽ प लृ प थ यैव । कृ पे च ल वम स म।् त या स वा कार यैवा- काया ण भ व यि त नाथ

लृ कारोपदे शेन।

(भा यम)्

अत उ तरं पठ त-

(४२ समाधानवा त कम)्

- 58 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ लृ कारोपदे शो य छाऽशि तजानु करण लु या यथः॥*॥

(भा यम)्

लृकारोपदे शः यते- य छाश दाथ ऽशि तजानु करणाथः लु या यथ च।

य छाश दाथ तावत-् य छया कि च लृ तको नाम। ति म न काया ण यथा यु ः-

द लृतकाय दे ह म लृतकाय दे ह, उद लृ तकोऽगमत,् य ङलृतकोऽगमत।् चतु टयी श दानां

वृ ि तः- जा तश दाः, गु णश दाः, याश दाः, य छाश दा चतु थाः॥

(भा यम)्

अशि तजानु करणाथः-अश या कया च ा म या ऋतक इ त यो त ये लृ तक इ त

यु तम।् त यानु करणं ा म लृतक इ याह कुमाय ् लृ तक इ याहे त॥

(वा त क ववरणभा यम)्

लु या यथ च लृ कारोपदे शः कत यः॥

के पु नः लु यादयः?॥

लु त ववचन व रताः लृ३ त शख। लृ तः। लृ तः। लु या दषु कायषु कृ पेल वं

स म।् त य स वाद काया ण न स यि त। त मा लृ कारोपदे शः यते॥

(अथ योजन नराकरणभा यम)्

नैता न सि त योजना न।

(४३ योजन या यानवा त कम)्

॥*॥ या यभावा क पनं सं ा दषु ॥*॥

या य य ऋतकश द य भावात ् क पनं सं ा दषु, साधु म य ते-ऋतक एवासौ, न लृ तक इ त॥

- 59 -
पात जलमहाभा यम ्

( या या तरभा यम)्

अपर आह- या य ऋतकश दः शा ाि वतोऽि त। स क प यत यः साधु ः सं ा दषु ऋतक

एवासौ, न लृ तकः॥

( या यानबाधकभा यम)्

अयं त ह य छाश दोऽप रहायः-लृ फडः, लृ फ ड चे त॥

( या यानसाधकभा यम)्

एषो प ऋ फडः, ऋ फडु च । कथम?् । अ त वृ ि त चैव ह लोके ल यते। फड फ डावौणा दकौ

ययौ॥ यी च श दानां वृ ि तः – जा तश दाः, गु णश दाः, याश दा इ त। न सि त

य छाश दाः॥

( योजनवा दभा यम)्

अ यथा कृ वा योजनमु तम,् अ यथा कृ वा प रहारः। सि त य छाश दा इ त कृ वा

योजनमु तम,् न स ती त प रहारः। समाने चाथ शा ाि वतोऽशा ाि वत य नवतको भव त।

त यथा दे वद तश दो दे व द णश दं नवतय त, न गा याद न॥्

( या यानभा यम)्

नैष दोषः। प ा तरै र प प रहारा भवि त॥

(॥४४॥ वतीय योजन या यानवा त कम)्

॥*॥ अनु करणं श टा श टा त ष े्षु यथा लौ ककवै दकेषु ॥*॥

(भा यम)्

- 60 -
पात जलमहाभा यम ्

अनु करणं ह श ट य वा साधु भव त, अ श टा त ष य वा नैव त ोषाय भव त,

ना युदयाय॥ यथा लौ ककवै दकेषु । यथा लौ ककेषु वै दकेषु च कृ ता ते षु । लोके ताव -य-एवमसौ

ददा त य एवमसौ यजते, य एवमसावधीते, इ त। त यानु कु वन ् द या च यजेत वाधीयीत च ।

सोऽ य यु दयेन यु यते॥ वेदेऽ प – ‘‘य एवं व वसृ जः स ा य यासते’’ इ त, तेषामनु कुवन ्

त व स ा य यासीत। सोऽ य यु द येन यु यते॥ अ श टा त ष म ्। यथा- य एवमसौ ह क त, य

एवमसौ हस त, य एवमसौ क डू यती त। त यानु कुवन ् ह के च हसे च क डू ये च, नैव त ोषाय

या ना यु दयाय॥ य तु ख वेवमसौ ा मणं हि त एवमसौ सु रां पबती त त यानु कु वन ् ा मणं

ह या सु रां वा पबेत,् सोऽ प म ये प ततः यात॥्

( योजनसमथनभा यम)्

वषम उप यासः। य चैवं हि त, य चानु हि त, उभौ तौ हतः। य चा प पब त, य चानु पब त,

उभौ तौ पबतः। य तु ख वेवमसौ ा मणं हि त एवमसौ सु रां पबती त

त यानु कुव नातानु ल तो मा यगु णक ठः कदल त भं छ या पयो वा पबेत,् न स म ये

प ततः यात॥्

(वा त काथ नगमनभा यम ्)

एव महा प य एवमसावपश दं यु ते इत त यानु कुव नपश दं यु जीत,

सोऽ यपश दभाक् यात॥्

(समाधानभा यम)्

अयं व योऽपश दपदाथकः श दो, यदथ उपदे शः क त यः । न चापश दपदाथकः

श दोऽपश दो भव त। अव यं चैतदे वं व ेयम।् यो ह म यतेऽपश दपदाथकः श दोऽपश दो

भवती त, अपश द इ येव त यापश द यात ् । न चैषोऽपश दः॥

- 61 -
पात जलमहाभा यम ्

( योजनभा यम)्

अयं ख व प भू योऽनु करणश दोऽप रहायः, यदथ उपदे शः क त यः-सा लृ कारमधीते म लृ कारमधीत

इ त॥

(ख डनभा यम)्

व थ य पु नरेतदनु करणम?् ॥

लृ प थ य॥

यद लृ प थ य, लृ पे च ल वम स म॥् त या स वा कार एवा काया ण भ व यि त॥

( योजनभा यम)्

भवे तदथन नाथः यात।् अयं व यः लृ प थपदाथकः श दः, यदथ उपदे शः क त यः॥

(ख डनभा यम)्

न क त यः। इदमव यं क त यम-‘‘


् कृ तवदनु करणं भव त’’ इ त॥ कं योजनम?॥
् ‘‘ वः

पचि व याह’’ ‘‘ त ङ तङः’’ इ त नघातो यथा यात॥् ‘अ नी इ याह’ ‘‘ईदू दे ववचनं गृ यम’’्

इत गृ यसं ा यथा यात॥्

(ख डनोपसंहारभा यम)्

य द- कृ तवदनु करणं भवती यु यते, अपश द एवासौ भव त कुमा लृतक इ याह

ा म यलृ तक इ याह। अपश दो य य कृ तः॥

( योजनभा यम)्

न चापश दः कृ तः। न यपश दा उप द य ते। न चानु प द टा कृ तरि त॥

(४५ तृ तीय योजन या यानवा त कम) ्

- 62 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ एकदे श वकृ त यान य वा लु यादयः॥*॥

‘‘एकदे श वकृ तमन यव व त’’ इ त लु यादयोऽ प भ व यि त॥

( योजनवा या ेपभा यम)्

य द ‘एकदे श वकृ तमन यव व त’ इ यु यते, ‘‘रा ः क च’’ ‘‘राजक यम ् ‘‘अ लोपोऽन’’ इ त

लोपः ा नो त॥

( या यातृ समाधानभा यम)्

एकदे श वकृ तमन यवत ् प ठ न द ट य॥

( योजनवा दभा यम)्

य द-प ठ न द ट ये यु यते, ‘‘ लृ३ त शख’’ इ त लु तो न ा नो त। न य ऋकारः ष ठ न द टः।

क त ह?॥ रे फः॥

( या यातृ भा यम)्

ऋकारोऽ य ष ठ न द टः?॥ कथम?॥


् अ वभि तको नदशः-कृ प उः रः लः ‘‘कृ पो रो ल’‘ इ त॥

( या यातु रेव भा यम)्

अथवा पु नर तु अ वशेषेण॥

(आ ेप मारणभा यम)्

ननु चो तं-‘‘रा ः क च ‘‘राजक यम ् ‘‘अ लोपोऽनः’’इ त ा नोती त॥

(आ ेपबाधकभा यम)्

- 63 -
पात जलमहाभा यम ्

नैष दोषः। व य येतत-् ‘‘ वाद नां सं सारणे नकारा त हणमनकारा त त-षेधाथम’‘


् इ त।

त कृ तमु तर ानु व त यते-‘‘अ लोपोऽनः’’ नकारा त ये त।

( योजनवा या ेपभा यम)्

इह त ह लृ त शख ‘‘अनृ त’’ इ त तषेधः ा नो त॥

(४६ या यातृ समाधानवा त कम) ्

॥*॥ रव तषेधा च॥*॥

(भा यम)्

रव तषेधा चैति स य त। ‘‘गु रोररवतः’‘ इ त व या म॥

(आ ेपभा यम)्

य द अरवतः इ यु यते होतृ-ऋकारः ‘‘होतॄकारः’ अ न ा नो त॥

(आ ेपभा यम)्

‘‘गु रोररवतो व य’’ इ त व या म॥

( स ाि तभा यम)्

स एष सू भेदेन लृ कारोपदे शः लु या यथः स या यायते, सैषा महतो

वंश त बा ल वाऽनु कृ यते॥२॥

---------------

( शवसू )े

एओ ॥ ३॥ ऐऔच॥् ४॥

- 64 -
पात जलमहाभा यम ्

(सं य रेषु अतपर व थापनभा यम)्

इदं वचायते-‘इमा न सं य रा ण तपरा ण वोप द येरन ् ‘एत ् ओत ् ’ ‘ऐत ् औत ् च’् इ त,

अतपरा ण वा यथा यासम’् इ त॥

(भा यम)्

क चा वशेषः?॥

(४७ तपरप दू षकवा त कम) ्

॥*॥ सं य रेषु तपरोपदे श चे तपरो चारणम॥*॥


(भा यम)्

सं य रेषु तपरोपदे श चे तपरो चारणं कत यम।्

(४८ तपर वप दू षणवा त कम॥् २॥)

॥*॥ लु या द वि व धः॥*॥

(भा यम ्)

लु या द वजा यो व धन स य त॥ गो३ ात नौ४ ात इ य ‘‘अन च च’’ इ यच उ तर य

यरो वे भवत इ त ववचनं न ा नो त॥ इह च यङै४ तकायन ‘उदङौ४पगव’ इ त ‘‘अ च’’ इ त

ङमुडागमो न ा नो त॥

(४९ तपर वप दू षणवा त कम॥् ३॥)

॥*॥ लु तसं ा च ॥*॥

(भा यम)्

- 65 -
पात जलमहाभा यम ्

लु तसं ा च न स य त॥ ऐ३ तकायन औ३पगव ‘‘ऊकालो वद घ लु तः’’ इ त लु तसं ा न

ा नो त॥

(अतपरप ा यु पगमभा यम)्

स तु त यतपरा ण॥

(५० अतपरप दू षणवा त कम) ्

॥*॥ अतपर एच इ वादे शे॥*॥

(भा यम)्

य यतपरा ण ‘‘एच इ वादे श’े ’ इ त व त यम॥् कं योजनम?् ॥ एचो (ङो)

वादे शशासने वध एकारोऽध ओकारो वा मा भू द त॥

(अतपरवा दनः श काभा यम ्)

ननु च य या प तपरा ण, तेना येत व त यम।् इमावैचौ समाहारवण -मा ाऽवण य

मा ेवण वणयोः तयो वादे शशासनेषु कदा चदवणः यात ् कदा च दवण वण मा कदा चदवण

भू द त॥

(तपरवा दन उ तरभा यम ्)

या यायत एतत,् -‘‘*ऐचो चो तरभू य वात*’’


् इ त॥

(समाधान स ाि तभा यम)्

यद या यानप ः, इदम प या यायते-‘‘* स मेङः स थान वात*’’


् इ त।

(आ ेपभा यम)्

ननु चैडः स थानतरावध एकारोऽध ओकारः॥

- 66 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानभा यम)्

न तौ तः। य द ह तौ यातां तावेवायमु प दशेत॥्

(आ ेपभा यम)्

ननु च भो छ दोगानां सा यमु राणायनीया अधमेकारमधमोकारं चाधीयते-सु जाते ए चसृन ृ ते,

अ वय ओ भः सु तम,् शु ं ते ए य यजतं ते ए यत-इ


् त॥

(समाधानभा यम)्

पा रषदकृ तरेषा त भवताम।् नैव ह लोके ना यि म वेदेऽध एकारोध ओकारो वाि त॥

(५१ अतपरप दू षणवा त कम) ्

॥*॥ एकादे शे द घ हणम॥*॥


(भा यम)्

एकादे शे द घ हणं कत यम-् ‘‘आ गु णो द घः’’ ‘‘वृ रे च द घः’’ इ त॥ कं योजनम?॥


आ तयति मा चतु मा ाणां था ननां मा चतु मा ा आदे शा मा भू वि न त। ख वा इ ः

ख वे ः, ख वा उदकं ख वोदकं, ख वा ईषा ख वेषा, ख वा ऊढा ख वोढा , ख वा एलका

ख वैलका, ख वा ओदनः ख वौदनः, ख वा ए तकायनः ‘‘ख वै तकायनः, ख वा औपगवः

ख वौपगव इ त॥

(आ ेपभा यम)्

त त ह द घ हणं क त यम॥्

(समाधानभा यम)्

- 67 -
पात जलमहाभा यम ्

न कत यम।् उप र टा योग वभागः क र यते - ‘‘अकः सवण’’ एको भव त॥ ततो ‘‘द घ’’

द घ च स भव त, यः स ‘‘एकः पू व परयोः’’ इ येवं न द ट इ त॥

(आ ेपभा यम)्

इहा प त ह ा नो त-पशु,ं व ं, पच ती त॥

(समाधानभा यम)्

नैष दोषः। इह ताव पशु म त, ‘‘अ येक’‘ इतीयता स म।् सोऽयमेवं स े स त य पूव हणं करो त

त यैत योजनम ् - यथाजातीयकः पू व तथाजातीयक उभयोयथा या द त॥

व म त। पू व इ येवानु वतते॥ अथवा आचाय वृ ि त ापय त नानेन सं सारण य द घ

भवती त यदयं हल उ तर य स सारण य द घ वं शाि त॥

पच ती त। ‘‘अतो गु णे पर इतीयता स म।् सोऽयमेवं स े स त य ू प हणं करो त,

त यैत योजनम-यथाजातीयक
् ं पर य पं तथाजातीयकमु भयो यथा या द त॥

(द घ हणा ेपभा यम ्)

इह त ह ख व य माल य इ त द घवचनादकारो न, अना तयादे कारौकारौ न ॥ [त को

दोषः?॥] वगृ ह त य वणं स येत।

(समाधानभा यम)्

न ू मो-य यमाणे दोष त कत य म त॥ कं त ह? य यमाणेन दोष त कत य म त॥

(आ ेपभा यम)्

व च यमाणे न दोषः? ॥

(समाधानभा यम)्

- 68 -
पात जलमहाभा यम ्

सं ा वधौ। वृ रादै ज ् द घ, अदे गु णो द घ इ त॥

(आ प
े भा यम)्

त त ह द घ हणं कत यम?् ॥

( स ाि तसमाधानभा यम)्

न कत यम॥्

(आ ेपभा यम)्

क मादे वा तयति मा चतु मा ाणां था ननां मा चतु मा ा आदे शा न भवि त? ॥

(समाधानभा यम)्

तपरे गु णवृ ी॥

(आ ेपभा यम)्

ननु च तः परो य मा सोऽयं तपरः॥

(समाधानभा यम)्

ने याह, ताद प पर तपर इ त॥

(आ ेपभा यम)्

य द ताद प पर तपरः ‘‘ऋदोरब’’् इतीहै व यात-् यवः, तवः, लवः, पव इ य न यात॥्

(समाधानभा यम)्

नैष तकारः॥ क त ह? ॥ दकारः॥

(आ ेपभा यम)्

कं दकारे योजनम?् ॥

- 69 -
पात जलमहाभा यम ्

( तब धीसमाधानभा यम)्

अथ कं तकारे? ॥ य यसंदेहाथ तकारः, दकारोऽ प। अथ मु खसु खाथ तकारः, दकारोऽपी त॥

(इ त स य रे वतपरपाठ नणयः॥)

--------------------

(अथ वणकदे श हणा हण नणयः॥)

(भा यम)्

इदं वचायते- य एते वणषु वणकदे शा वणा तरसमानाकृ तय एतेषामवयव हणेन हणं

या वा न वे त॥ कु तः पु न रयं वचारणा? ॥ इह ह समु दाया अ यु प द य ते, अवयवा अ प।

अ य तर च समु दायेऽवयवः, त यथा वृ ः चलन ् सहायवयवैः चल त। त

समु दाय थ यावयव यावयव हणेन हणं या वा न वे त जायते वचारणा॥

क चा वशेषः?॥

(५२ हणप आ ेपवा त कम ् ॥ ६॥)

॥*॥ वणकदे शा वण हणेन चे सं य रे समाना र व ध तषेघः॥*॥

(भा यम)्

वणकदे शा वण हणेन चे सं य रे समाना रे व धः ा नो त। स तषे यः॥ अ ने इ म ्,

वायो उदकम,् ‘‘अकः सवण द घः’‘ इ त द घ वं ा नो त॥

(५३ आ ेपा तरवा त कम॥् ७॥)

॥*॥ द घ व व ध तषेघः॥*॥

(भा यम)्

- 70 -
पात जलमहाभा यम ्

दघ वा यो व धः ा नो त, स तषे यः।

आलू य, लू य ‘‘ व य प त कृ त तु भव त’’ इ त तु क् ा नो त॥

(आ ेपबाधकभा यम)्

नैष दोषः, आचाय वृ ि त ापय त-‘‘न द घ वा यो व धभव त' इ त। यदयं द घा छे तु कं शाि त॥

(आ ेपसाधकभा यम)्

नैतदि त ापकम,् अि त य यदे त य वचने योजनम॥् कम ् ?॥ ‘‘पदा ता वा’’ इ त वभाषां

व यामी त॥

(आ प
े बाधकभा यम)्

य त ह योग वभागं करो त। इतरथा ह ‘‘द धा पदा ता वा’’ इ येव ू यात॥्

(आ ेपभा यम)्

इह त ह-ख वा भः माला भः, ‘‘अतो भस ऐस’’् इ यै भाव: ा नो त॥

(आ ेपबाधकभा यम)्

तपरकरणसाम या न भ व य त॥

(आ ेपभा यम)्

इह त ह- याता वाता अतो लोप आधधातु के’‘ इ यकारलोपः ा नो त॥

(आ ेपबाधकभा यम)्

ननु चा प तपरकरणसाम यादे व न भ व य त॥

(आ ेपसाधकभा यम)्

अि त य य तपरकरणे योजनम॥् कम ् ॥ सव य लोपो मा भू द त॥

- 71 -
पात जलमहाभा यम ्

( योजनबाधकभा यम)्

अथ यमाणेऽ प तपरे पर य लोपे कृ ते पू व य क मा न भव त ? ॥

( योजनसाधकभा यम)्

परलोप य था नव ावाद स वा च॥ ? ?

(समाधानसाधकभा यम)्

एवं त याचाय वृ ि त ापय त- ‘न आकार थ याकार य लोपो भव त' इ त। यदयम ्

‘आतोऽनु पसग कः’ इ त ककारमनु ब धं करो त॥ कथं कृ वा ापकम?॥


् क करणे एत योजनम-्

कती याकारलोपो यथा या द त। य याकार थ याकार य लोपः यात,् क करणमनथकं यात।्

पर याकार य लोपे कृ ते वयोरकारयोः पर पे ह स ं पं या -गोदः क बलद इ त। प य त

वाचाय -नाकार थ याकार य लोपः या द त, अतः ककारमनु ब धं करो त॥

(समाधानबाधकभा यम)्

नैतदि त ापकम।् उ तराथमेत यात-‘‘तु


् दशोकयोः प रमृ जापनु दोः’’ इ त॥

(समाधानसाधकभा यम)्

य त ह ‘‘गापो टक् ’’ इ यन याथ ककारमनु ब धं करो त॥

(५४ आ ेपवा त कम ् ॥ ७॥)

॥*॥ एकवणव च॥*॥

एकवणव च दघ भवती त व त यम॥् कं योजनम ् ?॥ वाचा तरती त

वय ल ण ठ मा भू द त। इह च वाचो न म तम,् ‘‘त य न म तं संयोगो पातौ’’ व ल णो

य मा भू द त॥

- 72 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपबाधकभा यम)्

अ ा प गोनौ हणं ापकम-‘‘द


् घा व ल णो व धन भव त’ इ त॥

(सवा ेपप रहारभा यम)्

अयं तु सवषामेव प रहारः-

(५५ स ा तसमाधानवा त कम ् ॥ ९॥)

॥*॥ ना यपवृ त यावयव य त व धयथा येषु ॥*॥

(भा यम)्

ना यपवृ त यावयव यावयवा यो व धभव त यथा येषु । त यथा ‘‘ येषु स तदश सा मधे यो

भवि त’’ इ त न स तदशारि नमा ं का ठम नाव याधीयते॥

( टा तवैष यभा यम)्

वषम उप यासः। यृ चं चैव ह त कम चो यते। असंभव चा नौ वे यां च ॥

( टा ता तरभा यम)्

यथा तह ‘‘स तदश ादे शमा ीरा व थीः स मधोऽ यादधीत’’ इत न स तदश ादे शमा ं

का ठम नाव याधीयते॥

( टा तवैष यभा यम)्

अ ाप त णवं चैत कम चो यते। तु य चासंभवोऽ नौ वे यां च ॥

( स ाि त टा तभा यम)्

- 73 -
पात जलमहाभा यम ्

यथा त ह ‘‘तैलं न व े त यम’् ְ ◌‘‘मांसं न व े त यम’’् इत यपवृ तं च न व यते,

अ यपवृ तं गावः सषपा च व य ते। तथा ‘‘लोमनखं पृ वा शौचं कत यम’’् इ त यपवृ तं

पृ वा नयोगतः कत यम,् अ यपवृ ते कामचारः॥

(आ ेपभा यम)्

य त ह यपवग ऽि त ॥ व च यपवग ऽि त ? ॥ स य रे षु ॥

(५६ समाधानवा त कम ् ॥१०॥)

॥*॥ स य रे षु ववृ त वात॥*॥


यद ावणम,् ववृ ततरं तद य मादवणा । ये अपीवण वण, ववृ ततरे ते

अ या या मवण वणा याम॥्

(अ हणप ा यु पगमभा यम)्

अथवा पु नन गृ य ते।

(५७ अ हणप दू षणवा त कम) ्

॥*॥ अ हणं चे नु व धलादे श वनामेषु ऋकार हणम ् ॥*॥

(भा यम)्

अ हणं चे नु व धलादे श वनामेषु ऋकार हणं कत यम।् ‘‘त मा नु वहलः’’ ऋकारे चे त

व त यम॥् इहा प यथा यात-आनृ


् धतु ः, आनृधु र त। य य पु नगृ य ते ‘ वहलः’ इ येव त य

स म॥्

(अ हणप दू षणो ारभा यम)्

य या प न गृ य ते, त या येष न दोषः। वहल ् हणं न क र यते। त मा नु भवती येव॥

- 74 -
पात जलमहाभा यम ्

यद न यते, आटतु ः, आटु र य ा प ा नो त॥

अ नो त हणं नयमाथ भ व य त-अ नोतेरेवावण पध य ना य यावण पध ये त॥ (नु व धः)

(वा त को त वतीयदूषणभा यम ्)

लादे शे च ऋकार हणं कत यम।् ‘‘कृ पो रो लः’‘ ऋकार य चे त व त यम॥् इहा प यथा यात-्

लृ तः लृ तवा न त। य य पु नगृ य ते, र इ येव त य स म॥्

( वतीयदूषणो ारभा यम ्)

य या प न गृ य ते त या येष न दोषः। ऋकारो य न द यते॥ कथम ् ?॥ अ वभि तको नदशः-

कृ प, उः, रः, लः –‘‘कृ पो रो लः’’ इ त॥ अथवा उभयतः फोटमा ं न द यते-र ु तेल ु तभवती त॥

(लादे शः)॥

(वा त को ततृ तीदू षणभा यम) ्

वनामे ऋकार हणं कत यम।् ‘‘रषा यां नो णः समानपदे ’’ ऋकारा चे त व त यम।् इहा प

यथा यात-मातॄ
् णां पतॄणा म त। य य पु नगृ य ते रषा या म येव त य स म॥्

(अ हणवा दभा यम)्

न स य त। य त े फा परं भ ते तेन यव हत वा न ा नो त॥

( हणवा दभा यम)्

मा भू देवम।् अ यवाय इ येव स म॥्

(अ हणवा दभा यम)्

न स य त। वणकदे शाः के वण हणेन गृ य ते, ये यपवृ ता अ प वणा भवि त। य चा प

रे फा परं भ तेः, न त व चद प यपवृ तं यते॥

- 75 -
पात जलमहाभा यम ्

( हणवा दभा यम)्

एवं त ह योग वभागः क र यते, ‘‘रषा यां नो णः समानपदे ’’ ततः-‘‘ यवाये' यवाये च रषा यां नो

णो भवती त। ततः -‘‘अ कु वा नुि भः’ इ त।

इद मदानीं कमथम?् ॥

नयमाथम-‘एतै
् रेवा रसमा ना यकै यवाये, ना यैः’ इ त॥

(अ हणवा दभा यम)्

य या प न गृ य ते त या येष न दोषः। आचाय वृि त ापय त- भव यृ कारा नो ण व म त। यदयं

ु ना दषु नृ नमनश दं पठ त॥

( हणवा दभा यम)्

नैतदि त ापकम।् वृ यथमेत यात-नानम


् नः॥

(अ हणवा दभा यम)्

य त ह तृ नो तश दं पठ त॥

(एकदे शभा यम)्

य चा प नृ नमनश दं पठ त॥

(बाधक मारणभा यम)्

ननु चो तम-वृ
् यथमेत यात॥्

(समाधानभा यम)्

ब हर गा वृ र तर गं ण वम।् अ स ं ब हर गम तर गे॥ अथवा उप र टा योग वभागः क र यते-

‘‘ऋतः’’ नो णो भव त। ततः-‘‘छ द यव हात’’् ऋत इ येव॥

- 76 -
पात जलमहाभा यम ्

(९७ आ ेपवा त कम)्

॥*॥ लु तावैच इदु तौ॥*॥

(भा यम)्

एत च व त यम।् य य पु नगृ य ते गु रो टे र येव लु या त य स म॥्

(आ ेपबाधकभा यम)्

य या प न गृ य ते त या येष न दोषः। यत एत यास एव॥

(५९ आ ेपवा त कम)्

॥*॥ तु य पे संयोगे व यञजन


् व धः॥*॥

तु य पे संयोगे व य जना यो व धन स य त-कु३ कुटः प३ पल प३ त म त। य य

पु नगृ य ते त य वौ ककारौ, वौ पकारौ, वौ तकारौ॥

(आ ेपबाधकभा यम)्

य या प न गृ य ते त या प वौ ककारौ, वौ पकारौ, वौ तकारौ॥ कथम ् ? ॥ मा ाकालोऽ

ग यते। न च मा कं य जनमि त। अनु प द टं स कथं श यं व ातु म।् अस च कथं श यं

तप तु म॥्

(आ ेपसाधकभा यम)्

य य प तावद त
ै छ यते व तु ं य ैत नाि त-‘अण ् सवणान ् गृ णा त’ इ त॥ इह तु कथम-्

स यँ ता, स वँ सरः, यँ लोकम,् तँ लोक म त य ैतद यण ् सवणान ् गृ णाती त?॥

(आ ेपबाधकभा यम)्

अ ा प मा ाकालो गृ यते । न च मा कं य जनमि त। अनु प द टं स कथं श यं व ातु म।्

- 77 -
पात जलमहाभा यम ्

( शवसू म)्

हयवर ॥ ५॥

(अथ हकारा धकरणम ्)

(वा त कावतरणभा यम)्

सव वणाः सकृ दु प द टाः, अयं हकारो व प द यते-पू व चैव पर च। य द पु नः पू व एवोप द येत, पर

एव वा। क चा वशेषः?॥

(६० पू व ानु पदे शे दू षणवा त कम॥् १॥)

॥*॥ हकार य परोपदे शऽे हणेषु ह हणम॥*


् ॥

(भा यम)्

हकार य परोपदे शऽे हणेषु ह हणं कत यम ् ‘‘आतोऽ ट न यम’’् ‘‘श छोऽ ट’’ ‘‘द घाद ट

समानपादे ’’ हकारे चे त व त यम॥् इहा प यथा यात ् महाँ ह सः॥

(६१ पू व ानु पदे शे दू षणवा त कम॥् २॥)

॥*॥ उ वे च ॥ ॥

(भा यम)्

उ वे च हकार हणं कत यम।् ‘‘अतो रोर लु ताद लु ते ह श च’’ हकारे चे त व त यम।् इहा प यथा

यात-पु
् षो हस त, ा मणो हसती त॥

(पू वापदे शा गीकारभा यम)्

अ तु त ह पू व पदे शः।

(६३-६३ पर ानु पदे शे दू षणभा यवा त कम॥३-४॥)


- 78 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ पू व पदे शे क व से वधयो झ हणा न च ॥*॥

यद पू व पदे शः क वं वधेयम-ि
् न ह वा ने ह वा सि न हष त ि न ने हष त

‘‘रलोऽ युपधा लादे ः’’ इ त क वं न ा नो त।

स व धः- स च वधेयः-अधु त ् अ ल त ् ‘‘शल इगु पधाद नटः सः’’ इ त सो न ा नो त॥

इ व धः। इ च वधेयः- द ह। वला दल ण इण ् न ा नो त॥

झ हणा न च॥

कम?् ॥

अहकारा ण यु ः॥

‘‘झलो झ ल’’ इतीह न यात-अदा


् धाम ् अदा धम।् त मा पू व चैवोपदे ट यः पर च॥

(उपसंहारभा यम)्

य द च कं चद य ा यु पदे शे योजनमि त, त ा यु पदे शः कत यः॥

(अथ रे फोपदे श थाना धकरणम)्

इदं वचायते-अयं रे फो यकारवकारा यां पू व एवोप द येत-हरयव ड त, पर एव वा यथा यास म त।

क चा वशेषः?॥

(६४ यथा यासोपदे शदू षणवा त कम॥् ५॥)

॥*॥ रे फ य परोपदे शऽे नुना सक ववचनपरसवण तषेधः ॥*॥

(भा यम)्

रे फ य परोपदे शऽे नु ना सक ववचनपरसवणानां तषेधो व त यः॥

- 79 -
पात जलमहाभा यम ्

अनु ना सक य- वनय त ातनय त। ‘‘यरोऽनु ना सकेऽनु ना सको वा’’ इ यनु ना सकः

ा नो त॥

ववचन य-म दः भ दः, ‘‘यरः’’ इ त ववचनं ा नो त। परसवण य-कु डं रथेन; वनं

रथेन ‘‘अनु वार य य य-’’इ त परसवणः ा नो त॥

(इ त यथा यासे दू षणा न॥)

------------------

(यकारा पू व पाठा यु गमभा यम)्

अ तु त ह पू व पदे शः॥

(६५-६६ पू व पदे शदू षणभा यवा त कम ् ६-७)

॥*॥ पू व पदे शे क व तषेधो यलोपवचनं च ॥*॥

(भा यम)्

य द पू व पदे शः क वं तषे यम।् दे व वा ददे वष त। ‘‘रलोऽ यु पधा द त क वं ा नो त॥

(दू षण नराकरणभा यम)्

नैषः दोषः, नैवं व ायते-‘‘रलो यु पधा ’’ इ त॥

कं त ह? ॥

‘‘रलः अव ् यु पधा ’’इ त॥

‘‘ क मदम ् अव ् यु पधा ’’इ त ?॥

अवकारा ता युपधात ् अव यु पधाद त॥

(भा यम)्

- 80 -
पात जलमहाभा यम ्

यलोपवचनं च॥ यो च लोपो व त यः। गौधेरः,पचेरन,् यजेरन,् ‘जीवे रदानु ः’ जीरदानु ः।

वल त लोपो न ा नो त॥

(दू षण नराकरणभा यम)्

नैष दोषः, रे फोऽ य न द यते-‘‘लोपो योव ल इ त रे फे च व ल चे त’’॥

(यथा यासाऽ यु पगमभा यम)्

अथ वा पु नर तु परोपदे शः॥

(दोष मारणभा यम)्

ननु चो तम ् रे फ य परोपदे शऽे नु ना सक ववचनपरसवण तषेध इ त॥

(समाधानभा यम)्

अनु ना सकपरसवणयो ताव तषेधो न व त यः, रे फो मणां सवणा न सि त॥

(भा यम)्

ववचनेऽ प। नेमौ रहौ का यणौ ववचन य॥

कं त ह ?॥ न म त ममौ रहौ ववचन य। त यथा ‘‘ ा मणा भो य तां माठरकौ णड यौ

प रवे वषाताम’् इ त। नेदानीं तौ भु जाते॥

(अथायोगवाहोपदे शा धकरणम)्

इदं वचायते-इमेऽयोगवाहा न व चदु प द य ते, ू य ते च। तेषां कायाथ उपदे शः कत यः। के

पु नरयोगवाहाः?॥ वसजनीयिज वामू ल योप मानीयानु वारना स ययमाः॥ कथं पुनरयोगवाहाः?॥

यदयु ता वहि त, अनु प द टा च ू य ते॥

(भा यम)्

- 81 -
पात जलमहाभा यम ्

व पु नरे षामु पदेशः कत यः?॥

(६७ स ा तवा त कम)्

॥*॥ अयोगवाहानाम सु ण वम ् ॥*॥

(भा यम)्

अयोगवाहानाम सू पदे शः कत यः? ॥

कं योजनम ् ? ॥ ण वम।् उरःकेण, उर केण, उरःपेण, उर^पेण। ‘‘अ यवाये’‘ इ त ण वं स ं

भव त॥

( स ा तवा त कम)्

॥*॥ शषु ज भावष वे॥*॥

(भा यम)्

शषू पदे श कत यः॥ कं योजनम ? ॥ ज भावष वे । अयमु ि ज प मानीयोपधः प यते। त य

ज वे कृ ते उि जता उि जतु म येत ू पं यथा यात॥्

(उप मानीयोपधदू षणभा यम)्

य यु ि ज प मानीयोपधः प यते, उि जिजषती युप मानीयादे रेव ववचनं ा नो त। दकारोपधे पु नर्

‘‘न ाः संयोगादयः’‘ इ त तषेधः स ो भव त॥

(दकारोपधदू षणभा यम)्

य द दकारोपधः प यते, का पस उि जता उि जतु म त ?॥

(दकारोपधदू षण नराकरणभा यम)्

अ स े भ उ जेः।

- 82 -
पात जलमहाभा यम ्

इदमि त-‘‘ तोः चु ना चु ः’’ इ त, ततो व या म ‘‘भ उ जेः’’ उ जेः चु ना सि नपाते भो-भवती त।’’

(आ ेपभा यम)्

त त ह व त यम॥्

(समाधानभा यम)्

न व त यम,् नपातनादे व स म।् कं नपातनम ् ? ॥ ‘‘भु ज यु जौ पा यु पतापयोः’’ इ त॥

(समाधानबाधकभा यम)्

इहा प त ह ा नो त-अ यु गः समु ग इ त॥

(समाधानसाधकभा यम)्

अकु व वषये ति नपातनम॥् अथवा नैतदु जे पं, गमेरेत वयु


् पसगा डो वधीयते।

अ यु गतोऽ यु गः समु गतः समु ग इ त॥

( योजनभा यम)्

ष वं च योजनम।् स पःषु । धनु ःषु । ‘‘श यवाये’’ इत ष वं स ं भवती त

‘‘नु म ् वसजनीयश यवायेऽ प इ त वसजनीय हणं न कत यं भव त॥

(आ ेपभा यम)्

नु म चा प त ह हणं श यमकतु म।्

कथं, सप ष धनू ं ष ?।

अनु वारे कृ ते ‘श यवाये' इ येव स म॥्

(समाधानभा यम)्

- 83 -
पात जलमहाभा यम ्

अव यं नु मो हणं कत यम।् अनु वार वशेषणं नु हणम,् नु मो योऽनु वार त यथा या , इह मा

भू त-पु ंि व त॥

(भा यम)्

अथवाऽ वशेषेणोपदे शः कत यः॥

(भा यम)्

कं योजनम ् ?॥

(६९ स ा तवा त कम)्

॥*॥ अ वशेषेण संयोगोपधासं ाऽलोऽ य ववचन था नव ाव तषेघाः॥*॥

(भा यम)्

अ वशेषेण संयोगसं ा योजनम ् उ३ जकः ‘‘हलोऽन तराः संयोगः’’ इ त संयोगसं ा, ‘‘संयोगे

गु व त’’ गु सं ा, ‘‘गु रो’’ र त लु तो भव त॥

( योजनभा यम)्

उपधासं ा च योजनम-दु
् कृ तं, न कृ तं, दु पीतं न पीतम ् ‘‘इदु द ु पध य चा यय ये’‘ त ष वं

स ं भव त॥

( योजन नरासभा यम)्

नैतदि त योजनम।् न इदु द ु पध हणेन वसजनीयो वशे यते॥

क त ह? ॥

सकारो वशे यते-इदु द ु पध य सकार य यो वसजनीय इ त॥

- 84 -
पात जलमहाभा यम ्

अथवा उपधा हणं न क र यते, इदु यां तु परं वसजनीयं वशेष य यामः-इदु यामु तर य

वसजनीय ये त॥

( योजनभा यम)्

अलोऽ य व ध च योजनम-वृ
् तर त ल तर त ‘‘अलोऽ य य’’ वधयो भव ती यलो य य

स वं स ं भव त॥

( योजन नराकरणभा यम)्

एतद प नाि त योजनम-‘‘


् न द यमान यादे शा भवि त’’ इ त वसजनीय यैव भ व य त॥

( योजनभा यम)्

ववचनं योजनम-उर^कः।
् उर^पः। ‘‘अन च च’’ एच उ तर य यरो वे भवत इ त ववचनं स ं

भव त॥

( योजनभा यम)्

था नव ाव तषेध च योजनम-यथे
् ह भव त-उरःकेण, उरःपेणे त ‘‘अ यवाय’’ इ त ण वम ्

एव महा प था नव ावा ा नो त- यू ढोर केन महोर केने त। त ‘‘अनि वधौ’’ इ त तषेधः स ो

भव त॥

(इ ययोगवाहोपदे शा धकरणम)्

(अथ वणाथव ता धकरणम)्

---------

- 85 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम)्

कं पु न रमे वणा अथव तः, आहोि वदनथकाः? ॥

(७० अथव तासाधक थमवा त कम)्

॥*॥ अथव तो वणा धातु ा तप दक यय नपातानामेकवणानामथदशनात॥*॥


(भा यम)्

अथव तो वणाः॥

कुतः ?॥

धातु ा तप दक यय नपातानामेकवणानामथदशनात॥्

धातव एकवणा अथव तो य ते-ए त, अ ये त, अधीत इ त॥

ा तप दका येकवणा यथवि त-आ याम,् ए भः, एषु ॥

यया एकवणा अथव तः, औपगवः, कापटवः॥

नपाता एकवणा अथव तः, अ अपे ह, इ इ ं प य, उ उि त ठ, ए अप ाम।

धातु ा तप दक यय नपातानामेकवणानामथदशना म यामहे-अथव तो वणा इ त।

(७१ अथव तासाधक वतीयवा त कम॥् १२॥)

॥*॥ वण य यये चाथा तरगमनात॥*॥


(भा यम)्

वण य यये चाथा तरगमना म यामहे ऽथव तो वणा इ त। कू पः सू पो यू प इ त। कू प इ त

सककारे ण कि चदथ ग यते। सू प इ त ककारापाये सकारोपजने चाथा तरं ग यते। यू प इ त

- 86 -
पात जलमहाभा यम ्

ककारसकारापाये यकारोपजने चाथा तरं ग यते। तेन म यामहे -यः कू पे कू पाथः स ककार य, यः

सू पे सू पाथः स सकार य, यो यू पे यू पाथः स यकार ये त॥

(७२ अथव तासाधकतृ तीयवा त कम॥् १३॥)

॥*॥ वणानु पल धौ चानथगतेः॥*॥

(भा यम)्

वणानु पल धौ चानथगतेम यामहेऽथव तो वणा इ त। वृ ः, ऋ ः, का डीरः, आ डीरः। वृ इत

सवकारे ण कि चदथ ग यते, ऋ इ त वकारापाये सोऽथ न ग यते, का डीर इ त सककारे ण

कि चदथ ग यते, आ डीर इ त ककारापाये सोऽथ न ग यते॥

(आ ेपभा यम)्

कं त यु यते-‘अनथगतेः’ इ त। न साधीयो य ाथ य ग तभव त॥

(समाधानभा यम)्

एवं तह दं प ठत यं या -‘‘वणानु पल धौ चातदथगतेः’’ इ त ॥

क मदम-अतदथगते
् र त॥

त याथ तदथः, तदथ य ग त तदथग तः, न तदथग तरतदथग तरतदथगते र त॥ अथवा

सोथ तदथ तदथ य ग त तदथग तन तदथग तरतदथग तरतदथगते र त॥

(आ ेपभा यम)्

स त ह तथा नदशः कत यः? ॥

( स ा तभा यम)्

- 87 -
पात जलमहाभा यम ्

न कत यः। उ तरपदलोपोऽ ट यः। त यथा-उ मु ख मव मु खम य उ मु खः खरमु खः।

एवमतदथगतेरनथगते र त॥

(७३ अथव तासाधकचतु थ वा त कम) ्

॥*॥ संघाताथव चा च॥*॥

(भा यम)्

संघाताथव वा च म यामहे ऽथव तो वणा इ त। येषां संघाता अथव तोऽवयवा अप

तेषामथव तः॥ [येषां पु नरवयवा अनथकाः समु दाया अप तेषामनथकाः।] त यथा

एक च ु मा दशने समथः त समु दाय च शतम प समथम,् एक च तल तैलदाने समथः

त समु दाय च खाय प तैलदाने समथा॥ येषां पु नरवयवा अनथकाः, समु दाया अ प तेषामनथकाः।

त यथा-एकोऽ धो दशनेऽसमथ त समु दाय च शतम यसमथम,् एका च सकता तैलदानेऽसमथा

त समु दाय च खार शतम यसमथम॥्

(अथव तादू षणभा यम)्

य द तह मे वणा अथव तः। अथव कृ ता न ा नु वि त॥

का न? ॥

‘‘अथव ा तप दकम’’् इ त तप दकसं ा, ‘‘ ा तप दका ’’ इ त वा यु पि तः, ‘‘सु ब तं पदम’’् इ त

पदसं ा॥

त को दोषः? ॥

‘‘पद य’’ इ त नलोपाद न ा नु वि त-धनं वन म त॥

(७४ अथव तायां दोष नराकरणवा त कम॥् १५॥)

- 88 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ संघात यैकाथा सुबभावो वणात ् ॥*॥

(भा यम)्

संघात यैक वमथः। तेन वणा सु बु पि तन भ व य त॥

(७५ अनथकतासाधक थमवा त कम॥१६॥)


॥*॥ अनथका तु तवणमथानु पल धेः॥*॥

(भा यम)्

अनथका तु वणाः॥

कुतः? ॥

तवणमथानु पल धेः। न ह तवणमथा उपल य ते॥

क मदं तवणम ् ॥

वण वण त तवणम॥्

(७६ अनथक वसाधक वतीयवा त कम ् ॥१७॥)

॥*॥ वण य ययापायोपजन वकारे वथदशनात॥*॥


(भा यम)्

वण य ययापायोपजन वकारे वथदशना महे-अनथका वणा इ त॥ वण य यये-कृ ते तकः, कसेः

सकताः, हंसेः सं हः। वण य ययो नाथ य ययः॥ अपायो लोपः-हतः नि त, न तु नन।्

वणापायो नाथापायः॥ उपजन आगमः-ल वता, ल वतु म।् वण पजनो नाथ पजनः॥ वकार आदे शः

घातय त घातकः। वण वकारो नाथ वकारः॥ यथैव वण य ययापायोपजन वकारा भवि त

त वदथ य ययापायोपजन वकारै भ व-त यम॥् न चेह त व ॥ अतो म यामहे -अनथका वणा इ त॥

- 89 -
पात जलमहाभा यम ्

(तट था ेपभा यम)्

उभय मदं वणषू तम-अथव


् तोऽनथका इ त च। कम या यः?॥

(समाधानभा यम)्

उभय म याह॥ कु तः? ॥

वभावतः। त यथा समानमीहमानानां चाधीयानानां च के चदथैयु य ते अपरे न। न चेदानीं

कि चदथवा न त कृ वा सवरथव ः श यं भ वतु म,् कि च वाऽनथक इ त कृ वा सवरनथकैः। त

क मा भः श यं कतु म-य
् ातु ा तप दक यय नपाता एकवणा अथव तोऽतो येऽनथका इ त।

वाभा वकमेत त॥्

(आ ेपभा यम)्

कथं य एष भवता वणानामथव तायां हे तु प द टः-‘अथव तो वणा धातु ा तप दक यय-

नपातानामेकवणानामथदशना वण य यये चाथा तरगमना वणानु पल धौ चानथगतेः

संघाताथव वा च’ इ त?॥

(समाधानभा यम)्

संघाता तरा येवैता येवंजातीयका न अथा तरे षु वत ते-कू पः सू पो यू प इ त। यद ह

वण य ययकृ तमथा तरगमनं यात,् भू य ठः कूपाथः सू पे यात,् सू पाथ च कूपे, कूपाथ च यू प,े

यू पाथ च कूपे, सू पाथ च यू प,े यू पाथ च सू पे। यत तु खलु न कं च सू प य वा यू प,े यू प य वा कू पे,

कूप य वा यू प,े सू प य वा कू पे, कूप य वा सू प,े यू प य वा सू पे। अतो म यामहे-

संघाता तरा येता येवंजातीयका यथा तरे षु वत त इ त। इदं ख व प-भवता वणानामथव तां व
ु ता

साघीयोऽनथक वं यो ततम।् यो ह म यते-यः कू पे कूपाथः स ककार य, यः सू पे सू पाथः स

सकार य, यो यू पे यू पाथः स यकार ये त। ऊपश द व यानथकः यात॥्

- 90 -
पात जलमहाभा यम ्

तदु तं:-

‘न कू पसू पयू पानाम वयोऽथ य व यते।

अतोऽथा तरवा च वं संघात यैव ग यते॥'

(आ ेपभा यम)्

त ेदमप र तम-् *संघाताथव वा च* इ त॥

(समाधानभा यम)्

एत या प ा तप दकसं ायां प रहारं व य त॥

(इ त वणानामथव ता धकरणम)्

-------------------

- 91 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथ याहारेि व सं क हणाभावा धकरणम)्

(भा यम)्

अउइण ् ऋलृ क् एओ ऐऔच।्

(७७ आ ेपवा त कम ् ॥ १८ ॥)

॥*॥‘ याहारेऽनु ब धानां कथम हणेषु न’॥*॥

य एतेऽ ु याहराथा अनु ब धाः य ते, एतेषाम हणेन हणं क मा न भव त?।,

कं च यात।्

द ध णकार य त , मधु णकार य त , ‘इको यण च’ इ त यणादे शः स येत॥

(७८ स ा तसमाधानवा त कख डनम॥१९॥)


॥*॥ आचारात॥*॥

(भा यम)्

क मदमाचारा द त ? ॥

आचायाणामु पचारात।् नैते वाचाया अ काया ण कृ तव तः॥

(७९ स ा तसमाधानवा त कख डनम॥् २०॥)

॥*॥‘अ धान वात’॥*॥


(भा यम)्

अ धान वा च। न ख व येतेषाम ु ाधा येनोपदे शः यते॥

व त ह? ।

ह षु ॥

- 92 -
पात जलमहाभा यम ्

कुत एतत?् ॥

एषा याचाय य शैल ल यते-य तु यजातीयां तु यजातीयेषू प दश त-अचोऽ ु हलो ह षु ॥

(८० स ा तसमाधानवा त कख डनम)्

॥*॥‘लोप च बलव तरः’॥*॥

(भा यम)्

लोपः ख व प ताव व त॥

(८१ स ा तसमाधानर य तरवा त कम ् ॥२२॥)

॥*॥ ऊकालोऽिज त वा योग त कालानां यथा भवेत।्

अचां हणम काय तेनैषां न भ व य त॥*॥

(भा यम)्

अथवा योग वभागः क र यते-‘‘ऊकालोऽच’’् उ ऊ ऊ ३ इ येवं कालोऽ भव त। ततो ‘‘ वद घ लु तः’’

वद घ लु तसं च भव त-ऊकालोच॥्

(आ ेपभा यम)्

एवम प कु कु ट इ य ा प ा नो त॥

(समाधानभा यम)्

त मा पूव त एव प रहारः॥

(भा यम)्

एष एवाथः॥ अपर आह-

- 93 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ वाद नां वचनात ् ा याव तावदे व योगोऽ तु । अ काया ण यथा यु त काले व ु

काया ण॥*॥

(इ त याहारेि वतां हणाभावा धकरणम॥)


----------------------

- 94 -
पात जलमहाभा यम ्

(‘अणु दतसू् ऽे णपद


् योजना धकरणम’)्

(आ ेपभा यम)्

अथ कमथम तः थानामणसू
् पदे शः यते? ॥

(समाधानभा यम)्

इह स यँ ता स वँ सरः य ल कं त लकमत परसवण या स वादनु- वार यैव

ववचनम।् त पर य परसवण कृ ते त य यय ् हणेन हणात ् पू व या प परसवण यथा यात॥्

(समाधानबाधकभा यम)्

नैतदि त योजनम।् व य येतत-् ववचने परसवण वं स ं व त यम ् इ त॥ यावता

स वमु यते परसवण एव ताव व त॥

(समाधानसाधकभा यम)्

परसवण त ह कृ ते त य य हणेन हणा ववचनं यथा यात॥्

(समाधानबाधकभा यम)्

मा भूत ् ववचनम॥्

(समाधानसाधकभा यम)्

ननु च भेदो भव त-स त ववचने यकारम ् , अस त ववचने वयकारम॥्

(समाधानबाधकभा म)्

नाि त भेदः , स य प ववचने वयकारमेव॥

कथम?॥

‘‘हलो यमां य म लोपः’’ इ येवमेक य लोपेन भ वत यम।्

- 95 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानसाधकभा यम)्

एवम प भेदः। सत ववचने कदा च वयकारम,् कदा चत ् यकारम।् अस त

वयकारमेव॥ स एष कथं भेदो न या ?॥ य द न यो लोपः या ॥ वभाषा च स लोपः॥

(समाधानबाधकैकदे शभा यम)्

यथाऽभेद तथाऽ तु ॥

(समाधानसाधक स ाि तवा त कम)्

॥*॥ अनु वतते वभाषा, शरोऽ च य वारय ययं व वम॥*॥


(भा यम)्

यदयं ‘‘शरोऽ च इ त ववचन तषेधं शाि त, त ापय याचायः अनु वतते वभाषे त॥’’

(िज ासाभा यम)्

कथं कृ वा ापकम?्

(त यैव हेतु सू चकमु तराधम)्

॥*॥ न ये ह त य लोपे तषेधाथ न कि च यात॥*॥


(भा यम)्

य द न यो लोपः यात,् तषेधवचनमनथकं यात।् अ व ववचनम,् ‘‘झरो झ र सवण’’ इ त

लोपो भ व य त। प य त वाचायः- वभाषा सलोप इ त ततो ववचन तषेधं शाि त॥

(समाधानबाधकभा यम)्

नैतदि त ापकम।् न येऽ प त य लोपे स तषेधोऽव यं व त यः। यदे तत ् ‘‘अचो रहा याम’’्

इत ववचनम,् लोपापवादः स व ायते॥

- 96 -
पात जलमहाभा यम ्

कथम ् ?॥

यर इ यु यते ॥ एताव त च यरः- यदु त झरो वा यमो वा। य द चा लोपः या ववचनमनथकं

यात॥्

कं त ह तयोय गयो दाहरणम ् ?॥

यदकृ ते ववचने य जननः संयोगः- तम,् अव तम,् आ द यः॥ इहे दानीं क ता ह त त

ववचनसाम या लोपो न भव त। एव महा प लोपो न यात ्- कष त- वषती त। त माि न येऽ प

लोपेऽव यं स तषेधो व त यः॥

(उपसंहारभा यम)्

तदे तद य तसं द धमाचायाणां वतते वभाषानु वतते न वे त॥ ५॥

-------------------

- 97 -
पात जलमहाभा यम ्

( शवसू म)्

लण॥् ६॥

( या यानत इ त प रभाषा धकरणम)्

(आ ेपभा यम)्

अयं णकारो वरनु ब यते पू व चैव पर च। त ा हणेि व हणेषु च संदेहो भव त-पू वण वा यु ः,

परे ण वे त॥

( या ेपभा यम)्

कतमि मं तावद हणे संदेहः? ॥

( या ेपसमाधानभा यम)्

‘‘ लोपे पू व य द घ ऽणः’’ इ त॥

(७२ स ाि तसमाधानवा त कम॥् १॥)

(॥*॥ असं द धम॥*॥)


(भा यम)्

असं द धम-पू
् वण, न परे ण॥

(हे वा ेपभा यम)्

कुत एतत?् ॥

(७३ स ा येकदे शहेतु वा त कम ् ॥ २॥)

॥*॥ पराभावात॥*॥

(भा यम)्

- 98 -
पात जलमहाभा यम ्

न ह लोपे परे ऽणः सि त॥

(हे तु नरासभा यम)्

ननु चायमि त -आतृ ढ; आवृ ढः इ त॥

( स ाि तसमाधानभा यम)्

एवं त ह साम या पू वण, न परे ण । य द ह परे ण याद हणमनथकं या ‘‘ लोपे पू व य

द घ ऽचः’’ इ येव ू यात॥् अथवा एतद प न ू या । अचो येत व त- वः द घः लु त इ त॥

(समाधानभा यम ्)

अि मंत य हणे संदेहः-‘‘केऽणः’’ इ त॥

(आ ेपभा यम)्

असं द धं पू वण, न परे ण॥

कुत एतत ् ? ॥

पराभावात॥्

न ह के परे ऽणः सि त॥

(हे तु नरासभा यम)्

ननु चायमि त-गोका, नौके त॥

( स ाि तभा यम)्

एवं त ह साम या पू वण, न परे ण। य द ह परे ण याद हणमनथकं यात,् ‘‘केऽचः’’ इ येव

ू यात ्। अथवा-एतद प न ू यात।् अचो येत व त- वो द घः लु त इ त॥

(आ ेपभा यम)्

- 99 -
पात जलमहाभा यम ्

अि म त य हणे संदेहः-‘‘अणोऽ गृ य यानु ना सकः’’ इ त॥

(समाधानभा यम)्

असं द धं पू वण, न परे ण॥

कुत एतत ् ?॥

पराभावात।् न ह पदा ताः परे ऽणः सि त॥

(हे तु नरासभा यम)्

ननु चायमि त-कतृ हतृ इ त॥

( स ाि तभा यम)्

एवं तह साम या पू वण, न परे ण। यद ह परेण यात ्, अ हणमनथकं यात ्

‘‘अचोऽ गृ य यानु ना सकः’’ इ येव ू यात।् अथवा- एतद प न य


ू ात,् अच एव ह गृ या भवि त॥

(आ ेपभा यम)्

अि म त य हणे संदेहः-‘‘उरण ् रपरः’’ इ त॥

(समाधानभा यम)्

असं द धं पू वण, न परे ण॥

कुत एतत?् ॥

पराभावात॥्

न यु ः थाने परेऽणः सि त॥

(हे तु नरासभा यम)्

ननु चायमि त-क थ ह थ म त।

- 100 -
पात जलमहाभा यम ्

(आपि त नभा यम)्

कं च यात ् य य रपर वं यात ्?॥

(आपि तदशनभा यम ्)

वयो रे फयोः वणं स ये।

(आपि तबाधकभा यम).्

‘‘हलो यमां य म लोपः’’इ येवमेक या लोपो भ व यती त॥

(आपि तसाधकभा यम)्

वभाषा स लोपः, वभाषा वणं स येत॥

(आपि तबाधकभा यम)्

अयं त ह न यो लोपः ‘‘रो र’‘ इ त॥

(आपि तसाधकभा यम)्

‘पदा त य’ इ येवं सः॥

(आपि तबाधकभा यम)्

न श यः स पदा त य इ येवं व ातु म।् इह ह लोपो न यात,् जगृ घेल .अजघाः, -पा प ः

अपा पाः इ त॥

(आपि तसाधकभा यम)्

इह त ह-मातॄ पतॄणा म त रपर वं स येत॥

(आपि तबाधकभा यम)्

आचाय वृ त ापय त-ना रप वं भवती त। यदयम ् ‘‘ऋत इ ातोः’‘ इ त धातु हणं करो त॥

- 101 -
पात जलमहाभा यम ्

कथं कृ वा ापकम?्

धातु हण यैत योजनम-् इह मा भू त- मातॄ णां पतॄणा म त। यद चा रपर वं

या ातु हणमनथकं या । रपर वे कृ तेऽन य वा द वं न भ व य त। प य त वाचायः- ना

रपर वं भवती त। ततो धातु हणं करो त॥

(आपि तसाधकभा यम)्

इहा प त ह न ा नो त- चक ष त िजह षती त॥

(आपि तबाधकभा यम)्

मा भू देवम।् ‘‘उपधाया च’’ इ येवं भ व य त॥

(आपि तसाधकभा यम)्

इहा प त ह ा नो त- मातॄणा म त॥ त मा त धातु हणं कत यम॥्

( स ाि तसमाधानभा यम)्

एवं त ह-साम या पू वण, न परे ण। य द ह परे ण यात ्, अ हणमनथकं या ‘‘उर परः’’ इ येव

ू यात ्।

(आ ेपभा यम)्

अि मं त य हणे संदेहः-‘‘अणु द सवण य चा ययः’’ इ त॥

(समाधानभा यम)्

असि द धं परेण, न पू वण॥

(हे वा ेपभा यम)्

कुत एतत ् ?॥

- 102 -
पात जलमहाभा यम ्

(८४ स ा तवा त कम)्

॥*॥ सवणऽण ् तपरं युऋत॥*॥


(भा यम)्

यदयम ् ‘‘उऋत ्’‘ इ यृ कारे तपरकरणं करो त, त ापय याचायः-परे ण, न पू वणे त॥

(आ ेपभा यम)्

इ हणेषु त ह संदेहः॥

(समाधानभा यम)्

असि द धम ् परे ण, न पू वणं॥

(हे तु िज ासाभा यम)्

कुत एतत ् ?॥

(८५ स ा तहे तु वा त कम) ्

॥*॥ वोर य परे णेण ् यात॥*॥


(भा यम)्

य े छ त पू वण, संमृ य हणं त करो त- वो र त। त च गु भव त॥

कथं कृ वा ापकम ् ?॥

त वभि त नदशे संम ृ य हणे चाधचत ो मा ाः, याहार हणे पु नि त ो मा ाः। सोऽयमेवं

लघीयसा यासेन स े स त य गर यांसं य नमारभते त ापय याचायः-परे ण, न पू वणे त॥

(आ ेपभा यम)्

कं पु नवण स ता ववायं णकारो वरनु ब यते? ॥

- 103 -
पात जलमहाभा यम ्

(८६ समाधानवा तकम)्

॥*॥ या याना च व ि ततः॥*॥

एत ापय याचायः-भव येषा प रभाषा-‘‘ या यानतो वशेष तपि तन ह संदेहाद-ल णम’’् इ त।

‘‘अणु द सवण य-’’इ येत प रहाय पू वणा हणम,् ‘‘परे णे हणम’’् इ त या या यामः॥ ६॥

( शवसू )े

ञमङणनम ् ॥ ७॥ झभञ ् ॥ ८।।

(आ ेपभा यम)्

कमथ ममौ मु खना सकावचनो वणानुभावनु ब येते, न ञकार एवानु ब येत ?॥

( या ेपभा यम)्

कथं-या न मकारेण हणा न?॥ ‘हलो यमां य म लोपः’

( या ेपभा यम)्

स तु ञकारेण॥, ‘हलो यञां य ञ लोपः’ इ त

(आ ेपभा यम)्

[कथम]् ‘‘हलो यमां य म लोपः’’ इ त॥

(इ टापि तबाधकभा यम)्

[अ तु ञकारेण] ‘‘हलो यञां य ञ लोपः’‘ इ त॥

(इ टापि तसाधकभा यम)्

नैवं श यम।् झकारभकारयोर प झकारभकारयोल पः स येत॥

(इ टापि तसाधकभा यम)्

- 104 -
पात जलमहाभा यम ्

न झकारभकारौ झकारभकारयोः तः॥

(आ ेपभा यम)्

कथं- ‘‘पु मः ख य परे ’‘ इ त? ॥

(इ टापि तभा यम)्

एतद य तु ञकारेण ‘‘पु मः ख य परे ’’इ त॥

(इ टापि तबाधकभा यम)्

नैवं श यम।् झकारभकारपरेऽ प ह ख य ः स येत॥

(इ टापि तसाधकभा यम)्

न झकारभकारपरः खयि त॥

(आ ेपभा यम)्

कथं-‘‘ङमो वाद च ङमु ि न यम’’् इ त ?॥

(इ टापि तभा यम)्

एतद य तु ञकारेण ‘‘ङञो वाद च ङञु ि न यम’’् इ त॥

(इ टापि तबाधकभा यम)्

नैव श यम।् झकारभकारयोरऽ प ह पदा तयोझकारभकारावागमौ याताम॥्

(इ टापि तसाधकभा यम)्

न झकारभकारौ पदा तौ तः॥

(इ टापि तबाधकैकदे शभा यम)्

एवम प प चागमा य आग मनः वैष या सं यातानु देशो न ा नो त॥

- 105 -
पात जलमहाभा यम ्

(इ टापि तसाधकैकदे शभा यम)्

स तु ताव येषामागमानामाग मनः सि त। झकारभकारौ पदा तौ न त इ त कृ वा आगमाव प न

भ व यतः॥

--------------------

(अथा रश द नवचनम)्

(आ प
े भा यम)्

अथ क मदम र म त?

(८८ स ा तसमाधानभा यम)्

॥*॥ ‘अ रं न रं व यात’् ॥’॥

(भा यम)्

न ीयते न रती त वाऽ रम॥्

(८८ स ा तसमाधाना तरवा त कम॥२॥)


॥*॥ अ नोतेवा सरोऽ रम'॥*॥


(भा यम)्

अ नोतेवा पु नरयमौणा दकः सरन ् ययः। अ नु ते इ य रम॥्

( स ा तसमाधानवा त कम॥् ३॥)

॥*॥ ‘वण वाऽऽहु ः पू व सू े’॥*॥

(भा यम)्

अथवा पू व सू े वण या र म त सं ा यते॥

- 106 -
पात जलमहाभा यम ्

(इ य रश द नवचनम)्

(अथा रसमा नायोपदे श योजनम)्

(९० नवा त कम)्

॥*॥‘ कमथमु प द यते’॥*॥

(भा यम)्

अथ कमथमु पदे शः यते।

(९१ समाधानवा त कम॥।२॥)


॥*॥ ‘वण ानं वाि वषयो य च य वतते ॥

तदथ म टबु यथ ल वथ चोप द यते’॥ २॥*॥

(भा यम ्)

सोयम रसमा नायो वा समा नायः पु ि पतः फ लत च तारकव तम णडतो वे दत यो

मरा शः, सववेद पु यफलावाि त चा य ाने भव त, माता पतरौ चा य वग लोके मह येते ॥

॥ इत ीम गव पत ज ल वर चते महाभा ये

थम या याय य थमे पादे वतीयमा नकम॥्

- 107 -
पात जलमहाभा यम ्

अथ थमा याये थमपादे तृ तीयाि नकम।्

अथ पा णनीयं व धशेष करणम।्

(१-वृ सं ासू म ् १।१।३।१॥)

वृ रादै च ् (१। १।१)॥

(असाधु व नराकरणा धकरणम)्

(आ ेपभा यम)्

कु वं क मा न भव त ‘‘चोः कुः, पद य’‘ इ त? ॥

(समाधानभा यम)्

भ वात।्

(आ ेपभा यम)्

कथं भसं ा? ॥

(समाधानभा यम)्

‘‘अय मयाद न छ द स’’ इ त॥

(समाधानबाधकभा यम)्

छ दसी यु यते, न चेदं छ दः।

(समाधानसाधकभा यम)्

छ दोव सू ा ण भवि त॥

(आ ेपभा यम)्

- 108 -
पात जलमहाभा यम ्

य द भसं ा, ‘‘वृ रादै जदे गु णः’‘ इ त ज वम प न ा नो त॥

(समाधानभा यम)्

उभयसं ा य प छ दां स य ते। त यथा ‘स सु ठु भास ऋ वता गणेन' पद वा कु वम,्

भ वा ज वं न भव त। एव महा प पद वा ज वम,् भ वा कु वं न भ व य त॥

--------------------

(अथ त ा वतप नराकरणा धकरणम।)


(उभयप व प-त ा वतप दूषणभा यम)्

कं पु न रदं त ा वत हणम-वृ
् र येवं ये आकारै कारौकारा भा य ते, तेषां हणम,्

आहोि वदादै मा य?॥

कं चातः? ॥

यद त ा वत हणम ्, शाल यो माल य इत वृ ल ण छो न ा नो त। आ मयम,्

शालमयम,् वृ ल णो मय न ा नो त। आ गु ताय नः, शालगु ताय नः, वृ ल णः फञ ् न

ा नो त।

(आदै मा हणे दू षणभा यम)्

अथादै मा य हणम ्, सव भासः सवभास इ त ‘‘उ तरपदवृ ौ सव च’‘ इ येष व धः ा नो त॥

इह च तावती भाया य य ताव ायः ‘‘वृ न म त य’‘ इ त पु वं ाव तषेधः॥

( स ा तभा यम)्

अ तु त ह-आदै मा य हणम॥्

(आ ेपभा यम)्

- 109 -
पात जलमहाभा यम ्

ननु चो तम-सव
् भास : सवभास इ त ‘‘उ तरपदवृ ौ सव च’‘ इ येष व धः ा नो त॥

(समाधानभा यम)्

नैष दोषः। नैवं व ायते-उ तरपद य वृ तरपदवृ तरपदवृ ा व त॥

कथं त ह? ॥

‘‘उ तरपद य’‘ इ येवं कृ य या वृ त व यु तरपदे, इ येवमेत व ायते॥ अव यं चैतदे वं

व ेयम।् त ा वत हणे स यपीह स येत-सवः कारकः सवकारक इ त॥

( वतीयदू षण नराकरणभा यम)्

यद यु यते- इह तावती भाया य य ताव ायः याव ाय इ त च ‘‘वृ न म त य-’‘ इ त

पु वं ाव तषेधः ा नो त॥ नैष दोषः। नैवं व ायते- वृ न म तं वृ न म तं वृ न म त ये त॥

कथं त ह? ॥

वृ े न म तं यि म सोऽयं वृ न म तं वृ न म त ये त॥

कं च वृ े न म तम?् ॥

योऽसौ ककारो ञकारो णकारो वा ॥

अथवा यः कृ नाया वृ े न म तम॥्

क च कृ नाया वृ े न म तम?् ॥

य याणामाकारै कारौकाराणाम॥्

(इ त त ा वतप नराकरणम)्

------------------

- 110 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथ सं ासू वसाधका धकरणम)्

(९१ आ ेपवा त क थमख डम ् ॥ १ ॥)

॥ '॥ सं ा धकारः सं ासं ययाथः॥ '॥

‘‘अथ सं ा’‘ इ येवं कृ य वृ यादयः श दाः प ठत याः॥

कं योजनम?् ॥

सं ासं ययाथः। वृ याद नां श दानां ÷सं ा' इ येष सं ययो यथा यात॥्

(९२ आ ेपवा त क वतीयख डम ् ॥ १॥)

॥ '॥ इतरथा यसं ययो यथा लोके॥ '॥

अ यमाणे ह सं ा धकारे वृ याद नां सं े येष सं ययो न यात॥्

इद मदानीं बहु सू मनथकं यात॥्

अनथक म याह॥

कथम?् ॥

‘‘यथा लोके'’। लोके यथवि त चानथका न च वा या न य ते। अथवि त तावत-दे


् वद त

गाम याज शु कां द डेन' दे वद त गाम याज कृ णाम'् इ त। अनथका न-‘‘दश दा डमा न षडपू पाः

कु डमजािजनं पलल प डः अधरो कमेत कु मायाः फैयकृ त य पता तशीनः' इ त॥

(९३ आ ेपा तरवा त कम॥् २॥)

॥ '॥ सं ासं यसं


् देह च ॥ '॥

यमाणेऽ प सं ा धकारे सं ासं नोरसंदेहो व त यः॥ कुतो येतत,-वृ


् श दः सं ा, आदै चः

सं न इ त। न पु रादै चः सं ा, वृ श दः सं ी त? ॥

- 111 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेप नराकरणभा यम)्

य तावदु यते- ‘‘सं ा धकारः क त यः सं ासं ययाथः' इ त॥ न क त यः।

(९४ स ा तवा त क थमख डम ् ॥ ३॥)

॥*॥ आचायाचारा सं ा स ः॥* ॥

आचायाचारा सं ा स भ व य त॥

क मदम-आचायारा
् द त? ॥

आचायाणामु पचारात॥्

( स ाि तवा त क वतीयख डम ् ॥ ३॥)

॥*॥ यथा लौ ककवै दकेषु ॥*॥

त यथा लौ ककेषु वै दकेषु च कृ ता तेष॥


ु लोके ताव माता पतरौ पु य जात य संव ृ तेऽवकाशे नाम

कुवाते-दे वद तो य द त इ त। तयो पचाराद येऽ प जानि त इयम य सं े त॥ वेदे या काः सं ां

कुवि त- फ् यो यू प चषाल इ त। त भवतामु पचाराद येऽ प जानि त-इयम य सं े त॥

(दा टाि तकभा यम)्

एव महा प-इहै व ताव के च वयाच ाणा आहु ः-वृ श दः सं ा, आदै चः सं न इ त॥ अपरे पु नः

‘‘ स च वृ ः’‘ इ यु वाऽऽकारै कारौकारानु दाहरि त। तेन म यामहे -यया या य ते सा सं ा, ये

तीय ते ते सं न इ त।

(आ ेपा तरानु वादभा यम)्

यद यु यते- यमाणेऽ प सं ा धकारे सं ासं नोरसंदेहो व त य इ त॥

(१५ स ा तवा त कम)्

- 112 -
पात जलमहाभा यम ्

॥ '॥ सं ासं यसं


् देह च॥ '॥

सं ासं नो चासंदेहः स ः॥

कुतः? ॥

आचायाचारादे व। उ त आचायाचारः॥

(१९ स ा तहे तु वा त क यमख डम ् ॥ ५॥)

॥*॥ अनाकृ तः॥*॥

अथवाऽनाकृ तः सं ा, आकृ तम तः सं नः। लोकेऽ प याकृ तमतो मांस प ड य दे वद त इ त

सं ा यते॥

( स ा तहे तु वा त क वतीयख डम ् ॥ ५॥)

॥*॥ ल गेन वा ॥*॥

(भा यम)्

अथ वा- कं चि ल गमास य व या म-इ यं ल गा सं े त। वृ श दे च तत ् ल गं क र यते,

नादै छ दे ॥

(आ ेपभा यम)्

इदं तावदयु तम।् यदु यते-आचायाचारा द त॥

कम ायु तम?् ॥

तमेवोपाल य अगमकं ते सू म ् इ त, त यैव पु नः माणीकरण म येत दयु तम।् अप रतु यन ्

ख व प भवाननेन ‘‘अनाकृ त ल गेन वा’‘ इ याह॥

(तृ तीयहे तौ गौरवा ेपभा यम)्

- 113 -
पात जलमहाभा यम ्

त चा प व त यम॥्

(तृ तीयहे तु वीकारे लाघव दशकभा यम)्

य य येतदु यते। अथवैत ह इ सं ा न व त या। लोप च न व त यः। सं ा ल गमनु ब धेषु

क र यते। न च सं ायाः नवृि त यते। वभावतः सं ा सं नं या य वयं नवतते

तेनानु ब धानाम प नवृि तभ व य त॥

(आ ेपभा यम)्

स य येवम।् अपा णनीयं तु भव त॥

( स ाि तभा यम)्

यथा यासमेवा तु ॥

(आ ेप मारणभा यम)्

ननु चो तम-’‘सं
् ा धकारः सं ासं ययाथ इतरथा यसं ययो यथा लोके’‘ इ त॥

(समाधानभा यम)्

न च यथा लोके, तथा याकरणे। माणभू त आचाय दभप व पा णः शु चाववकाशे ा मु ख उप व य

महता य नेन सू ा ण णय त म। त ाश यं वणना यनथकेन भ वतु म,् कं पु न रयता सू ेण॥

कमतो यदश यम?॥


अतः सं ासं नावेव॥

(आ ेपभा यम)्

कुतो नु ख वेतत-सं
् ासं नावेवे त। न पु नः सा वनु शासनेऽि ञशा
् े साधु वमनेन यते? ॥

- 114 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेप नराकरणभा यम)्

कृ तमनयोः साधु वम ् ॥

कथम?्

वृ र माय वशेणप द टः कृ तपाठे , त मात ् ि त ययः आदै चोऽ य रसमा नाये उप द टाः॥

(आ ेपभा यम)्

योग नयमाथ तह दं यात-वृ


् श दा परे आदै चः यो त या इ त॥

(आ ेप नराकरणभा यम)्

नेह योग नयम आर यते॥ कं तह ?॥ सं कृ य सं कृ य पदा यु सृ य ते तेषां

यथे ट भस ब धो भव त त यथा-आहर पा म,् पा माहरे त॥

(आ ेपभा यम)्

आदे शा तह मे यु ः। वृ श द यादै च आदे शाः॥

(आ प
े नराकरणभा यम)्

ष ठ न द ट यादे शा उ य ते। न चा ष ठ ं प यामः॥

(आ ेपभा यम)्

आगमा त हमे यु व ृ श दा यादै च आगमाः॥

(आ ेप नरासभा यम)्

आगमा अ प ष ठ न द ट यैवो य ते। ल गेन च । न चा ष ठ , न ख व यागम ल गं

प यामः॥

( स ा तसमाधानभा यम)्

- 115 -
पात जलमहाभा यम ्

इदं ख व प भू यः सामाना धकर यमेक वभि त वं च। वयो चैत व त॥

कयोः? ॥

वशेषण वशे ययोवा सं ासं नोवा॥

त ैत या वशेषण वशे ये इ त॥

त च न, वयो ह तीतपदाथकय लोके वशेषण वशे यभावो भव त। न चादै छ दः तीतपदाथकः।

त मा सं ासं नावेव॥

( स ा तभा यम)्

त वेतावा संदेहः-कः सं ी का सं े त॥ स चा प व संदेहः ?॥ य ोभे समाना रे ?॥ य

व यतर लघु सा सं ा, य गु स सं ी ॥

कुत एतत?् ॥

ल वथ ह सं ाकरणम॥् त ा ययं नाव यं गु लघु तामेवोपल यतु मह त॥ कं त ह? ॥

अनाकृ तताम प। अनाकृ तः सं ा, आकृ तम तः सं नः। लोकेऽ प याकृ तमतो मांस प ड य

दे वद त इ त सं ा यते॥

(समाधाना तरभा यम)्

अथवाऽऽव त यः सं ा भवि त। वृ श द चावतते, नादै छ दः। त यथा-इतर ा प दे वद तश द

आवतते, न मांस प डः॥

(समाधान तरभा यम)्

अथवा पू व चा रतः सं ी, परो चा रता सं ा॥ कु त एतत?् सतो ह का यणः कायण भ वत यम।्

त यथा-इतर ा प सतो मांस प ड य दे वद त इ त सं ा यते॥

- 116 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम)्

कथं ‘‘वृ रादै ज’‘् इ त? ॥

(समाधानभा यम)्

एतदे कमाचाय य मंगलाथ मृ यताम।् मा ग लक आचाय महतः शा ौघ य म गलाथ

वृ श दमा दतः यु ते। म गलाद न ह शा ाण थ ते वीरपु षका ण

भव यायु म पु षका ण चा येतार च वृ यु ता यथा यु र त॥ सव ैव ह याकरणे पू व चा रतः

सं ी, परो चा रता सं ा ‘‘अदे गु णः’‘ इ त यथा॥

( स ाि तभा यम)्

दोषवा ख व प सं ा धकारः। अ टमेऽ प ह सं ा यते-’‘त य परमा े डतम’‘


् इ त॥

त ापीदमनु य यात॥्

(समाधानभा यम)्

अथवाऽ थानेऽयं य नः यते। न ह दं लोका यते। यद दं लोका यत ततो य नाह यात।्

त यथा -अगो ाय कि च गां स थ न कण वा गृ ह वोप दश त-अयं गौ र त। न चा मयाच टे

÷इयम य सं ा' इ त। भव त चा य सं ययः॥

(आ ेपभा यम)्

त ैत यात-÷कृ
् त त पू व र भसंब धः' इ त॥

(समाधानभा यम)्

इहा प कृ तः पू व र भसंब धः॥

कैः? ॥

- 117 -
पात जलमहाभा यम ्

आचायः॥

(आ ेपभा यम)्

त ैत यात-य
् मै त ह सं यु प दश त त याकृ त इ त॥

(समाधानभा यम)्

लोकेऽ प ह य मै सं युप दश त त याकृ तः। अथ त कृ तः, इहा प कृ तो ट यः॥

(इ त सं ा धकारसं ासं संदेहापाकरणा धकरणम)्

----------------

(अ यो या यप रहारा धकरणम)्

(९८ अथा यो या या ेपवा त कम ् ॥ १॥)

॥*॥ सतो वृ या दषु सं ाभावा तदा य इतरे तरा य वाद स ः॥*॥

(भा यम)्

सतः सं नः सं ाभावात।् तदा ये सं ा ये सं न वृ ा दि वतरेतरा य वाद स ः॥

का इतरे तरा यता?॥ सतामादै चां सं या भ वत यम,् सं या चादै चो भा य ते। तदे त दतरेतरा यं

भव त। इतरे तरा या ण च काया ण न क प ते। त यथा- नौना व- ब ा नेतर ाणाय भव त॥

(इतरेतरा य टा तभा यम)्

ननु च भो इतरे तरा या य प काया ण य ते। त यथा - नौः शकटं वह त, शकटं च नावं वह त॥

( टा त नरासभा यम)्

अ यद प त कं च व त जलं थलं वा। थले शकटं नावं वह त। जले नौः शकटं वह त॥

(इतरे तरा य टा तरभा यम)्

- 118 -
पात जलमहाभा यम ्

यथा त ह व ट धकम॥्

( टा तर नराकरणभा यम)्

त ा य ततः सू कं भव त॥

(आ ेपोपंसहारभा यम)्

इदं पु न रतरेतरा यमेव॥

(९८ अ यो या यवारक स ाि तवा त कम)्

॥*॥ स ं तु न यश द वात॥*॥

स मेतत?् ॥

कथम?् ॥

न यश द वात।् न याः श दाः, न येषु श दे षु सतामादै चां सं ा यते, न च सं या आदै चो

भा य ते॥

(आ ेपभा यम)्

य द त ह न याः श दाः, कमथ शा म?् ॥

(९१ आ ेपवा त कम ् ॥ ३॥)

॥*॥ कमथ शा म त चेि नवतक वाि स म॥*॥


नवतकं शा म् ॥

कथम?॥

मृ िजर माय वशेषेणोप द टः त य सव मृ िजबु ः स ताः। त ानेन नवृ तः यते मृ जेर क सु

ययेषु मृ िज संगे मािजः साधु भ व त॥

- 119 -
पात जलमहाभा यम ्

(इ य यो य य नराकरणा धकरणम)्

-------------------

- 120 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथ समु दतसं ा नराकरण धकरणम)्

(१०० आ ेपवा त कम ् ॥ ४॥)

॥*॥ वृ गु णसं योः येकं वचनम ् ॥*॥

(भा यम)्

वृ गु णसं योः येकं हणं कत यम॥् येकं वृ गु णसं े भवत इ त व त यम॥्

कं योजनम ्? ॥

समु दाये मा भू ता म त॥

(१०१ आ ेपवारक स ाि तवा त कम ् ॥ ४॥)

॥*॥ अ य सहचवना समु दाये स ा स गः॥*॥

(भा यम)्

अ य सहचवना समु दाये वृ गु णसं योर स गः। य े छत सहभू तानां काय, करो त त

सह हणम।् त यथा ‘‘सह सु पा’‘ ‘‘उभे अ य तं सह’‘ इ त॥

(१०२ आ ेपवारक स ाि तवा त कम)्

॥ *॥ यवयवं च वा यप रसमा तेः॥*॥

(भा यम)्

यवयवं च वा यप रसमाि त यते। त यथा दे वद तय द त व णु म ा भो य ता म त। न

चो यते येक म त। येकं च भु िजः प रसमा यते॥

(आ ेपभा यम)्

- 121 -
पात जलमहाभा यम ्

ननु चायम यि त टा तः-’‘समु दाये वा यप रसमाि तः’‘ इ त। त यथा- ÷गगाः शतं द य ताम'्

इ त। अ थन च राजानो हर येन भवि त। न च येकं द डयि त॥

(समाधानभा यम)्

स येत ि म टा ते य द त सह हणं यते, इहा प येक म त व त यम ् ! अथ त ा तरे ण

सह हणं सहभू तानां काय भव त, इहा प नाथः येक म त वचनेन॥

(इ त समु दायसं ा नराकरणभा यम)्

--------------

- 122 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथ तपर ा य नराकरणीया धकरणम)्

(आ ेपभा यम)्

अथ कमथमाकार तपरः यते? ॥

(१०३ स ा तसमाधानवा तकम)्

॥ ॥ आकार य तपरकरणं सवणाथम॥् ॥

(भा यम)्

आकार य तपरकरणं यते।

कं योजनम?॥

सवणाथम॥् ‘‘तपर त काल य’‘ इ त त कालानां सवणानां हणं यथा यात॥्

केषाम?् ॥

उदा तानु दा त व रतानाम॥्

(कारणिज ासाभा यम)्

कं च कारणं न या ? ॥

(१०४ कारण दशकैकदे शवा त कम ् ॥ २॥)

॥ ॥ भेदक वा वर य॥ ॥

(भा यम)्

भेदका उदा तादयः॥

कथं पु न ायते-भेदका उदा तादय इ त? ॥

- 123 -
पात जलमहाभा यम ्

एवं ह यते लोके, य उदा ते कत येऽनु दा तं करो त खि डकोपा याय त मै चपेटां ददा त

अ य वं करोषी त॥

(भा यम)्

अि त योजनमेतत॥् कं त ह? ॥ इ त-

(१०५ कारण दशकवा त क यासा तरम॥् २॥)

॥ ॥ भेदक वा गु ण य ॥ ॥

(भा यम)्

भेदक वा गु ण ये त व त यम॥्

कं योजनम॥्

आनु ना स यं नाम गु णः, त न या प हणं यथा यात॥्

कं च कारणं न यात?् ॥

भेदक वा गु ण य। भेदका गु णाः॥

कथं पु न ायते-भेदका गु णा इ त? ॥

एवं ह यते लोके, एकोऽयमा मा उदकं नाम, त य गु णभेदाद य वं भव त-अ य ददं शीतम,्

अ य ददमु ण म त।

(अभेदक वा ेप स ि तभा यम)्

ननु च भो अभेदका अ प गु णा य ते। त यथा दे वद तो मु यप ज य प श य प वामा यां

न जहा त, तथा बालो यु वा वृ ो व सो द यो बल बद इ त॥

(आ ेपभा यम)्

- 124 -
पात जलमहाभा यम ्

उभय मदं गु णेषू तम-भे


् दकाः, अभेदका इ त। कं पु नर या यम?् ॥

( स ा तसमाधानभा यम)्

अभेदका गु णा इ येव या यम॥्

कुत एतत?् ॥

यदयम-् ‘‘अि थद धस य णानमनङु दा तः’’ इ यु दा त हणं करो त त ापय या- चाय ऽभेदका

गु णा इ त। य द ह भेदका गु णा यु ः, उदा तमेवो चारयेत॥्

(आ ेपभा यम)्

य द त यभेदका गु णा अनु दा तादे र तोदा ता च यदु यते त व रतादे ः व रता ता च ा नो त॥

(समाधानभा यम)्

नैष दोषः। आ ीयमाणो गु णो भेदको भव त। त यथा- शु लमालभेत' ÷कृ णमालभेत'। त यः

शु ल आल ध ये कृ णमालभते, न ह तेन यथो तं कृ तं भव त॥

(एकदे शसमाधानभा यम)्

असंदेहाथ त ह तकारः। ऐिज यु चमाने संदेहः यात ् क ममावैचावेव, आहो वदाकारोऽ य

न द यत इ त? ॥

(समाधानबाधकभा यम)्

संदेहमा मेत व त। सवसंदेहेषु चेदमु प त ठते ÷ या यानतो वशेष तपि तन ह संदेहादल णम'्

इ त। याणां हण म त या या यामः। अ य ा प ययमेवंजातीयकेषु संदेहेषु न कि च य नं

करो त। त यथा-’‘औतो शसोः’‘ इ त॥

( स ाि तसमाधानभा यम)्

- 125 -
पात जलमहाभा यम ्

इदं त ह योजनम-आ
् तयति मा चतु मा ाणां था ननां मा चतु मा ा आदे शा मा भू वि न त।

ख वा इ ः ख वे ः, ख वा उदकं ख वोदकम,् ख वा ईषा ख वेषा, ख वा ऊढा ख वोढा, ख वा

एलका ख वैलका, ख वा ओदनः ख वौदनः, ख वा ऐ तकायनः ख वै तकायनः, ख वा औपगवः

ख वौपगव इ त॥

(आ ेपभा यम)्

अथ यमाणेऽ प तकारे क मादे व मा चतु मा ाणां था ननां मा चतु मा ा आदे शा न

भवि त?॥

(समाधानभा यम)्

‘‘तपर त काल य’‘ इ त नयमात॥्

(समाधानबाधकभा यम)्

ननु तः परो य मा सोऽयं तपरः॥

(समाधानसाधकभा यम)्

ने याह, ताद प पर तपरः॥

(इ टानु पि तसाधकभा यम)्

य द ताद प पर तपरः ‘‘ऋदोरप’‘


् इतीहै व यात-यवः
् तवः, लवः पव इ य न यात॥्

(अनु पपि तबाधकभा यम)्

नैषः तकारः ॥

क त ह? ॥

दकारः॥

- 126 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम)्

कं दकारे योजनम?् ॥

( तब या समाधानभा यम)्

अथ कं तकारे?॥ य यसंदेहाथ तकारः, दकारोऽ प। अथ मु खसु खाथ तकारः, दकारोऽ प। वृ रादै च?॥

-------------

(२ प रभाषासू म ् ॥ १।१।३। आ.२॥)

इको गु णवृ ी ॥ १।१।३॥

(योग वभाग योजना धकरणम)्

(आ ेपभा यम)्

इ हणं कमथम?् ॥

(१०५ समाधानवा त कम)्

॥ ॥ इ हणमा स य र य जन नवृ यथम॥्

(भा यम)्

इ हणं यते॥

कं योजनम?् ॥

आकार नवृ यथ स य र नवृ यथ यजञन


् नवृ यथ च॥

( थम योजनोपपादनभा यम)्

आकार नवृ यथ ताव -याता वाता। आकार य गु णः ा नो त। इ हणा न भव त॥

- 127 -
पात जलमहाभा यम ्

( वतीय योजनोपपादनभा यम)्

स य र नवृ यथम-् लाय त लाय त। स य र य गु णः ा नो त। इ हणा न भव त॥

(तृ तीय योजनोपपादनभा यम)्

य ज नवृ यथम-उि
् भता उि भतुम ् उि भत यम।् यज न य गु णः ा नो त। इ हणा न

भव त॥

( थम योजन नराकरणभा यम)्

आकार नवृ यथन ताव नाथः। आचाय वृि त ापय त-नाकार य गु णो भवती त। यदयम ्

‘‘आतोऽनु पसग कः’‘ इ त ककारमनु ब धं करो त॥

कथं कृ वा ापकम?् ॥

क करण एत योजनम-् कती याकारलोपो यथा या । यद चाकार य गु णः यात ्,

क करणगमनथकं या । गु णे कृ ते वयोरकारयोः पर पेण स ं पं या -गोदः कंबलद इ त।

प य त वाचाय -नाकार य गु णो भवती त, ततः ककारमनु ब धं करो त॥

( वती योजन नराकरणभा यम)्

स य र नवृ यथना प नाथः। उपदे शसाम या स य र य गु णो न भव त॥

(तृ तीय योजन नराकरणभा यम)्

य जन नवृ यथना प नाथः। आचाय वृ त ापय त- न यञजन


् य गु णो भवती त। यदयं जनेड

शाि त॥

कथं कृ वा ापकम?् ॥

- 128 -
पात जलमहाभा यम ्

ड करण एत योजनम-् डती त टलोपो यथा या । यद यञजन


् य गु णः या ,

ड करणमनथकं या । गु णे कृ ते याणामकाराणां पर पेण स ं पं यादु पसरजो म दु रज इ त।

प य त वाचाय न यजन य गु णो भवती त। ततो जनेड शाि त॥

( थम योजनबाधक ापक नराकरणभा यम)्

नैता न सि त ापका न। य तावदु यते क करणं ापकं नाकार य गु णो भवती त,॥

उ तराथमेत यात-’‘तु
् दशोकयोः प रमृ जापनु दोः’‘ इ त॥

( थम योजनबाधक ापका तरभा यम)्

य त ह ‘‘गोपो टग’‘
् इ यन याथ ककारमनु ब धं करो त॥

( वतीय योजनसाधकसाम यदू षकभा यम)्

यद यु यते-उपदे शसाम या सं य र य गु णो न भवती त॥ य दय य सं य र य ा नो त,

त तदुपदे शसाम या वा यते। आयादयोऽ प त ह न ा नु वि त॥

(साम यदू षण नराकरणभा यम)्

नैष दोषः।

बा यते।

यं व धं यु पदे शोऽनथकः: स व धबा यते। य य तु वधे न म तमेव नासौ बा यते। गु णं च

यु पदे शोऽनथकः, आयाद नां पु न न मि तमेव॥

(तृ तीय योजनबाधक ापक नराकरणभा यम)्

- 129 -
पात जलमहाभा यम ्

यद यु यते-जनेड वचनं ापकम?् - न य जन य गु णो भवती त। स े

व धरार यमाणो ापकाथ भव त। न च जनेगु णेन स य त। कुतो येतत-जने


् गु ण उ यमानोऽकारो

भव त, न पु नरे कारो वा यादोकारो वे त?॥

( ापकसाधकभा यम)्

आ तयतोऽधमा क य य जन य मा कोऽकारो भ व य त॥

( ापकबाधकभा यम)्

एवम यनु ना सकः ा नो त॥

( ापकसाधकभा यम)्

पर पेण शु ो भ व य त॥

( ापकबाधकभा यम)्

एवं तह गमेर ययं डो व त यः। गमे च गु ण उ यमान आ तयत ओकारः ा नो त॥

त मा द हणं कत यम॥्

(इ त योग वभाग योजन न पणा धकरणम)्

--------------

- 130 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथ इ पदोप थापक ल गा धकरणम)्

(आ ेपभा यम)्

यद हणं यते, यौः, प थाः, सः, इम म त, एतेऽपीकः ा नु वि त॥

(१०६ स ा तसमाधनवा त कम)्

॥ ॥ सं या वधाने नयमः॥ ॥

सं या ये वधीय ते तेषु नयमः॥

(आ ेपभा यम)्

कं व त यमेतत?् ॥

(समाधानभा यम)्

न ह,॥

कथमनु यमानं गं यते? ॥

गु णवृ साम यात॥्

(आ ेपसाधकभा यम)्

कथं पु नर तरे ण गु णवृ हण मको गु णवृ ी याताम?् ॥

(समाधानसाधकभा यम)्

कृ तं गु णवृ हणमनु वतते॥

व कृ तम?् ॥

‘‘वृ रादै जदे गु णः’‘ इ त॥

(आ ेपभा यम)्

- 131 -
पात जलमहाभा यम ्

य द तदनु वतते ‘‘अदे गु णो वृ च’‘ इ यदे ङां वृ सं ाऽ प ा नो त॥

(समाधानभा यम)्

स ब धमनु व त यते-’‘वृ रादै च।् ‘‘अदे गु णः’‘ इ त वृ रादै च।् ततः ‘‘इको गु णवृ ी’’ इ त,

गु णवृ हणमनु वतते आदै जदे हणं नवृ तम॥्

(समाधाना तरभा यम)्

अथवा म डू कगतयोऽ धकाराः। यथा म डू का उ लु प यो लु य ग छि त त वद धकाराः॥

(एकदे शसमाधाना तरभा यम)्

अथवैकयोगः क र यते-’‘वृ रादै जदे गु णः’‘ ततः ‘‘इको गु णवृ ’ी ‘ इ त। न चैकयोगेऽनु व ृ ि तभव त।

(समाधाना तरभा यम)्

अथवा-

अ यवचना चकारकरणा च कृ तापवादो व ायते, यथो सगण स त यापवादो बाधको भव त॥

अ य याः सं ाया वचना चकार य चानु कषणाथ याकरणा कृ ताया वृ सं ाया गु णसं ा बा धका

भ व य त। यथो सगण स ततापवादो बाधको भव त॥

(समाधाना तरभा यम)्

अथवा व य येत -’‘अनु वत ते च नाम वधयः। न चानु वतनादे व भवि त। कं त ह?

य ना वि त॥ इ त॥

(समाधाना तरभा यम)्

अथवा-उभयं नवृ तम।् तदपे यामहे ॥

(इती पदोप थापक ल गा धकरणम)्

- 132 -
पात जलमहाभा यम ्

-------------

- 133 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथ प रभाषा वसाधका धकरणम)्

(आ ेपभा यम)्

कं पु नरयमलो यशेषः, आहोि वदलो यापवादः?॥

( या ेपभा यम)्

कथं चायं त छे षः यात,् कथं वा तदपवादः? ॥

( या ेपसमाधानभा यम)्

य येकं वा यम-त
् चेदं च, अलो य य वधयो भवि त-÷इको गु णवृ ी अलो य य' इ त। ततोऽयं

त छे षः॥ अथ नानावा यम-त


् चेदं च, अलो य य वधयो भवि त', ÷इको गु णवृ ी अ य य

चान य य च', इ त। ततोऽयं तदपवादः॥

(भा यम)्

क चा वशेषः?॥

(१०७ त छे ष प दू षणवा त कम ् ॥
३॥)

(१०७ वृ गु णावलो य ये त चेि म दमृ िजपु ग तलधू पधि छ श ु िे व हणम॥)


( या याभा यम)्

वृ गु णावलो य ये त चेि म दमृ िजपु ग तलधू पधि छ श ु ेि व हणं कत यम॥्

‘‘ मदे गुणेः’’ ‘‘इक इ त व त यम’‘


् अन य वा न ा नो त॥ ‘‘मृ जेवृ ः’‘ ‘‘इक इ त व त यम’‘

अन य वा न ा नो त॥ पु ग तलधू पध य गु णः, ‘‘इक इ त व त यम’‘


् अन य वा न

ा नो त॥ ऋ छे ल ट गु णः ‘‘इक इ त व त यम’‘
् अन य वा न ा नो त॥ ऋ शो ङ गु णः

- 134 -
पात जलमहाभा यम ्

‘‘इक इ त व त यम’‘
् अन य वा न ा नो त॥ ु योगु णः ‘‘इक इ त व त यम’‘

अन य वा न ा नो त॥

(१०७ त छे षदू षणा तरवा त कम) ्

॥*॥ सवादे श संग चा नग त य ॥*॥

(एकदे श या या भा यम ्)

सवादे श च गु णोऽ नग त य ा नो त॥ याता वाता॥

कं कारणम?् ॥

‘‘अलो य य’‘ इ त ष ठ चैव य य मकमु पसं ा ता, अ ग ये त च थानष ठ ।

त य ददानीम नग तम गं त य गु णः सवादे शः ा नो त॥

(दू षणो ारभा यम)्

नैष दोषः यथैव यलो य ये त ष ठ अ य मकमु पसं ाता, एवमंग ये य प थानष ठ ।

त य ददानीम नग तम गं त ष येव नाि त, कु तो गु णः कु तः सवादे शः॥

(वा त कसम वया तरभा यम)्

एवं त ह नायं दोषसमु चयः॥

कं त ह? ॥

पू वापे ोऽयं दोषः। यथ चायं चः प ठतः-

म दमृ िजपु ग तलघू पधि छ श ु ेि व हणं सवादे श संगो’‘ य नग त य इ त॥

मदे गु णः ÷इक' इ त वचनाद य य। न, ‘अलो य य' इ त वचना दको न। उ यते च गु णः स

सवादे शः ा नो त। एवं सव ॥

- 135 -
पात जलमहाभा यम ्

(इ त त छे षप दू षणम।)्

----------

- 136 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथ तदपवादप ा यु पगमभा यम)्

अ तु त ह तदपवादः ॥

(१०५ तदपवादप दू षणवा त कम ् ॥ ५॥)

॥॥ इ मा ये त चे जु ससावधातु काधधातु क वा योगु णे वन य तषेधः॥ ॥

(भा यम)्

इ मा ये त चे जु ससावधातु काधधातु क वा योगु णे वन य तषेधो व त यः॥

जु स गु णः स यथेह भव त-÷अजु हवु ः अ बभयु ः' इ त। एवम ् ÷अने नजु ः पयवे वषु ः' अ ा प ा नो त॥

सावधातु काधधातु कयोगु णः स यथेह भव त- ‘कता हता नय त तर त' इ त’ एवम ् ‘ई हता ई हतु म ्

ई हत यम'् इ य ा प ा नो त॥

व य गु णः:- स यथेह भव त –हे अ ने हे वायो' इ त। एवम ् हे अि न चत ् हे सोमसु ' इ य ा प

ा नो त॥

ज स गु णः स यथेह भव त-अ नयो वायवः' इ त। एवम ् अि न चतः सोमसुतः इ य ा प ा नो त॥

ऋतो ङसवनाम थानयोगु णः स यथेह भव त-÷कत र कतारौ कतारः' इ त। एवं ÷सु कृ त सु कृ तौ

सु कृ तः' इ य ा प ा नो त॥

घे ङ त गु णः स यथेह भव त-अ नये वायवे' इ त। एवम ् अि न चते सोमसु ते' इ या प ा नो त॥

ओगु णः स यथेह भव त-वा यो मा ड यः' इ त। एवं सु ु त-सौ


् ु तः' इ य ा प ा नो त॥

(भा यम)्

नैष दोषः॥

(१०८ स ा येकदे शवा त कम ् ६)

- 137 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ पु ग तलघू पध हणमन य नयमाथम॥*॥


(भा यम)्

पु ग तलधू पध हणमन य नयमाथ भ व य त-पु ग तलघू प ध यैवान य य ना य यान- य ये त॥

( नयमदू षणभा यम)्

कृ त यैव नयमः यात ् ॥

कं च कृ तम?् ॥

‘‘सावधातु काधधातु कयोः’‘ इ त तेन भवे दह नयमा न या ÷ई हता ई हतु म ् ई हत यम'् इ त ।

वा योगु ण व नयतः सोऽन य या प ा नो त॥

( नयमा तरदू षणभा यम)्

अथा येवं नयमः यात-् पु ग तलधू पध य सावधातु काधधातु कयोरे वे त॥ एवम प

सावधातु काधधातु कयोगु णोऽ नयतः सोऽन य या प ा नो त- ई हता ई हतु म ् ई ह य म त॥

(उभय वध नयमदू षणभा यम)्

अथा यु भयतो नयमः यात-पू


् ग तलघू पध यैवसावधातु काधधातु कयोः। सावधातु काध-धातु कयोरे व

पु ग तलघू पध ये त॥ एवम ययं जु सगु णोऽ नयतः सोन य या प ा नो त-अने नजु ः पयवे वषु ः'

इ त॥

(इ त तदपवादप दू षण नराकरणा धकरणम)्

-----------------

(अथासंब प रभाषा नराकरणा धकरणम)्

एवं त ह-नायं त छे षः, ना प तदपवादः। अ यदे वेदं प रभाषा तरसंब मनया प रभाषया॥

- 138 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम)्

प रभाषा तर म त च म वा ो याः पठि त-

॥*॥ नयमा दको गु णवृ ी भवतो व तषेधेन ॥ * ॥

इ त॥ यद चायं त छे षः या तेनव
ै त यायु तो व तषेधः। अथा प तदपवादः,

उ सगापवादयोर ययु तो व तषेधः॥ त नयम यावकाशः- ‘‘रा ः क च ‘‘ इ त राजक यम।्

‘‘इको गु णवृ ’ी ‘ इ य यावकाशः-÷चयनं चायको लवनं लावकः' इ त॥ इहोभयं ा नो त-मे य त

माि ट' इ त॥ ‘‘इको गु णवृ ी’‘ इ येत व त व तषेधेन॥

( व तषेधबाधकभा यम)्

नैष यु तो व तषेधः। ‘‘ व तषेधे परम’‘


् इ यु यते। पू व चायं योगः, परो नयमः॥

( व तषेधसाधकभा यम)्

इ टवाची परश दः। व तषेधे परं य द टं त वती त॥

( व तषेधबाधकभा यम)्

एवम ययु तो व तषेधः। वकाययोगो ह व तषेधः। न चा ैको वकाययु तः॥

( व तषेधसाधकभा यम)्

नाव यं वकाययोग एव व तषेधः॥

कं त ह? ॥

असंभवोऽ प। स चा य ासंभवः॥

कोऽसावसंभवः? ॥

- 139 -
पात जलमहाभा यम ्

इह ताव -÷वृ े यः ल े यः' इ त- एकः थानी, वावादे शौ, न चाि त संभवः यदे क य था ननो

वावादे शौ याताम।् इहे दानीं-मे य त मे यतः, मे यि त' इ त वौ था ननौ, एक आदे शः, न चाि त

संभवः- वयोः था ननोरेक आदे शः या द येषोऽसंभवः। स येति म नसंभवे यु तो व तषेधः॥

( व तषेधबाधकभा यम)्

एवम ययु तो व तषेधः। वयो ह सावकाशयोः समवि थतयो व तषेधो भव त। अनवकाश चायं

योगः॥

( व तषेधसाधकभा यम)्

ननु च-इदानीमेवा यावकाशः लृ तः-चयनं चायको लवनं लावक इ त॥

( व तषेधबाधकभा यम)्

अ ा प नयमः ा नो त। ना ा ते नयमेऽयं योग आर यते। यावता च ना ा ते नयमेऽयं योग

आर यते, तत त यापवादोऽयं योगो भव त॥ उ सगापवादयो चायु तो व तषेधः॥ अथा प कथं च

‘‘इको गु णवृ ी’‘ इ य यावकाशः यात।् एवम प यथेह व तषेधा दको गु णो भव त मे य त

मे यतः मे यि त, इ त, एव महा प यात-अने


् नजु ः पयवे वषु र त॥

(इ यसंब प रभाषाप नरासा धकरणम)्

---------------

- 140 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथ स ा तभू तपदोपि थ तप न पणम)्

( स ाि तभा यम)्

एवं त ह-वृ भव त गु णो भवती त य य


ू ा इकः' इ ये त ोपि थतं ट यम॥्

कं कृ तं भव त? ॥

वतीया ष ठ ादु भा यते॥ त कामाचारः-गृ यमाणेन वेकं वशेष यतु म,् इका वा गृ यमाणम।्

यावता कामचारः, इह तावि म दमृ िजपु ग तलघू पधि छ श ु े षु गृ यमाणेनेकं वशेष य यामः-

एतेषां य इ ग त। इहे दानीं जु ससावधातु काधधातु क वा- योगु णेि वका गृ यमाणं वशेष य यामः

एतेषां गु णो भव त इकः' इग ताना म त॥

(त छे षप ो त नराकरणभा यम)्

अथवा सव ैवा थानी न द यते। इह तावि मदे र य वभि तको नदशः- म एः मदे र त॥

अथवा ष ठ समासो भ व य त- मद इः म दः मदे र त॥

पु ग तलघू पध ये त। नैवं व ायते-पु ग ता ग य लघू पध य चे त॥

कथं त ह?॥

पु क अ तः पु ग तः, ल वी उपधा लघू पधा, पु ग त च लघू पधा च पु ग तलघू पधम, ्

पु ग तलघू पध ये त। अव यं चैतदे वं व ेयम,् अ ग वशेषणे सतीह स येत भनि त छन ती त॥

ऋ छे र प ि ल ट नदशोऽयम-् ऋ छ त ऋ ऋ ऋताम-् ‘ऋ छ यृताम ्’ इ त॥

शेर प योग वभागः करि यते, -‘‘उर ङ गु णः’’ उः अ ङ गु णो भव त। ततो ‘‘ शेः’‘ शे चा ङ

गु णो भव त॥ उ र येव॥

- 141 -
पात जलमहाभा यम ्

ु योर प ‘‘यणा दपरं गु णः’‘ इतीयता स म।् सोऽयमेवं स े स त य पू व हणं

करो त त यैत योजनम-इको


् यथा याद नको मा भू द त॥

(वृ पद योजना धकरणम)्

(आ ेपभा यम)्

अथ वृ हणं कमथम?॥

( या ेपभा यम)्

कं वशेषेण वृ हणं चो यते न पु नगु ण हणम प। य द कं च गु ण हण य योजनमि त,

वृ हण या प त वतु मह त। को वा वशेषः? ॥

( या ेपसमाधानभा यम)्

अयमि त वशेषः। गु ण वधौ न वच थानी न द यते, त ाव यं था न नदशाथ गु ण हणं

कत यम।् वृ वधौ पु नः सव ैव थानी न द यते ‘‘अचो ञण


् त’‘ ‘‘अत उपधायाः’‘

‘‘त ते वचामादे ः’‘ इ त॥

(समाधानभा यम)्

अत उ तरं पठ त-

(११० स ाि तसमाधानवा त क थमख डम)्

॥ ॥ वृ हणमु तराथम ् ॥ ॥

वृ हणं यते॥ कमथम?् ॥ उ तराथम।् ‘‘ि ङ त’‘ इ त तषेधं व य त। स वृ ेर प यथा

यात॥्

(पू वप भा यम ्)

- 142 -
पात जलमहाभा यम ्

क चेदानीं क ययेषु वृ ेः स गः। यावता ‘ि थ त’ इ यु यते।

(११० स ाि तसमाधानवा त क वतीयख डम ् ॥ ७॥)

॥ ॥ त च मृ यथम॥् ॥

(भा यम ्)

मृ जेव ृ र वशे षेणो यते॥ सा क् ङ त मा भू त ् मृ टः मृ टवा न त॥

(१११ स ाि तसमाधाना तरवा त कम)्

॥ ॥ इहाथ चा प॥ ॥

इहाथ चा प मृ यथ वृ हणं कत यम।् मृ जेव ृ र वशे षेणो यते। सेको यथा यात,् अ नको मा

भू द त॥

(११२ अ यथोपपि तवा त कम॥् ९॥ )

॥ ॥ मृ यथ म त चे योग वभागाि स म ् ॥ ॥

मृ यथ म त चे योग वभागः क र यते-’‘मृ जेवृ रचः’‘। ततः-’‘ ञण


् त’‘ ञ त ण त च वृ भव त

÷अचः' इ येव॥

(अ यथोपपि तबाधकभा यम)्

य यचो वृ यते, ÷ यमा ' अटोऽ प वृ ः ा नो त॥

(११२ अ यथोपपि तसाधकशेषवा त कम)्

॥ ॥ अ ट चो तम॥् ॥

(भा यम)्

कमु तम?् ॥

- 143 -
पात जलमहाभा यम ्

÷अन य वकारेऽ यसदे श य काय भव त' इ त॥

(११३ स ा तवा त कम)्

॥ ॥ वृ तषेधानु पपि ति वक् करणात ् (त मा द ल णा वृ ः)॥ ॥

वृ े तु तषेधो नोपप यते।

कं कारणम?् ॥

इ करणात।् इ ल णयोगु णवृ योः तषेधः। न चैवं सत मृ जे र ल णा वृ भव त।

त मा मृ जे र ल णा वृ रे षत याः॥

(इ प रभाषोपि थ तसू चकभा यम)्

एवं त ह-इहा ये वैयाकरणा मृ जेरजादौ सं मे वभाषा वृ मारभ ते-प रमृ जि त प रमाजि त

प रमृ ज तु प रमाज तु प रममृ जतु ः प रमाजतु र या यथम॥् त दहा प सा यम॥् ति मन ् सा ये

योग वभागः क र यते- ‘‘मृजेवृ रचो’‘ भव त॥

ततः-÷अ च ि ङ त' अजादौ च ि ङत मृ जेवृ भव त। प रमाजि त प रमाज तु

प रममाजतु ः॥ कमथ मदम?् ॥ नयमाथम,् अजादावेव ि ङ त ना य वा य मा भू त?् ॥

मृ टः मृ टवा न त॥

ततो ‘वा’ वा च ि ङ त मृ जेव ृ भव त। प रमृ जि त प रमाजि त प रममृ जतु ः प रममाजतु र त॥

(इ प रभाषोपि थ तसू चकभा यम)्

इहाथमेव त ह सजथ वृ हणं कत यम।् स च वृ र वशेषेणो यते सेको यथा या , अ नको मा

भू द त॥

(इ प रभाषानु पि थ तभा यम)्

- 144 -
पात जलमहाभा यम ्

क य पु नर नकः ा नो त? ॥

(इ प रभाषानुपि थ तभा यम)्

अकार य। अ चक ष त ् अिजह ष त॥्

(इ प रभाषानु पि थ तभा यम)्

नैतदि त। लोपोऽ बाधको भ व य त॥

(इ प रभाषोनुपि थ तभा यम)्

आकार य त ह ा नो त-अयासीत ् अवासीत॥्

(इ प रभाषानु पि थ तभा यम)्

ना य वशेषः स यां वृ ावस यां वा ॥

(इ प रभाषोपि थ तभा यम)्

सं य र य त ह ा नो त॥

(इ प रभाषापि थ तभा यम)्

नैव सं य रमन यमि त॥

(इ प रभाषोपि थ तभा यम)्

ननु चेदमि त ढलोपे कृ ते उदवोढाम ् उदवोढम ् उदवोढे त॥

(इ प रभाषानु पि थ तभा यम)्

नैदि त। अ स ो ढलोपः। त या स वा नैतद यं भव त॥

(इ प रभाषोपि थ तभा यम)्

यञजन
् य तह ा नो त अभै सीत ् अ छै सीत॥्

- 145 -
पात जलमहाभा यम ्

(इ प रभाषानु पि थ तभा यम)्

हल तल णा वृ बा धका भ व य त॥

(इ प रभाषोपि थ तभा यम)्

य त ह सा त ष यते- ‘‘ने ट’’ इ त अकोषी अमोषीत॥्

(इ प रभाषानु पि थ तभा यम)्

स चवृ ेर येष तषेधः॥

कथम?॥

ल णं ह नाम वन त म त मु हत
ू म प नाव त ठते॥

(इ प रभाषानु पि थ तभा यम)्

अथवा ‘‘ स च वृ ः पर मैपदे ष’ु ‘ इ त स च वृ ः ा नो त॥ त या हल तल णा वृ बा धका।

त या अ प ने ट' इ त तषेधः॥

(इ प रभाषोप थापकभा यम)्

अि त पु नः व चद य ा प अपवादे त ष े उ सग ऽ प न भव त ? ॥

(इ प रभाषानु पि थ तभा यम)्

अ ती याह, सु जाते अ वसू नत


ु े, अ वय अ भः सु तम,् शु ं ते अ य द त। पूव पे

त ष ऽे यादयोऽ प न भवि त॥

( योजना तरभा यम)्

उ तराथमेव त ह सजथ वृ हणं कत यम।् स च वृ र वशेषेणो यते सा ि ङ त मा भू त ्

यनु वीत ् यधु वीत ् ॥

- 146 -
पात जलमहाभा यम ्

( योजना तर नराकरणभा यम)्

नैतदि त योजनम।् अ तर ग वाद ोव ङादे शे कृ तेऽन य वा वृ न भ व य त॥

( स ाि तभा यम)्

यद तह स य तर गं भव त-‘‘अकाष त,् अहाष त,् गु णे कृ ते रपर वे चान य वा वृ न’

ा नो त॥

(पू व प भा यम)्

मा भू देवम॥् ‘‘हल त य’’ इ येवं भ व य त॥

(दू षणभा यम)्

इह त ह- य तार त ् यदार त।् गु णे कृ ते रपर वे चा य वा वृ न ा नो त॥ हल तल णाया च

‘‘ने ट’‘ इ त तषेधः॥

(दू षण नराकरणभा यम)्

मा भू देवम।् ‘‘ ा त य’’ इ येवं भ व य त॥

(दू षणभा यम)्

इह त ह अलावीत ् अयावीत।् गु णे कृ तेऽवादे शे चान य वा वृ न ा नो त। हल तल णाया च

‘‘ने ट’’ इ त तषेधः॥

(दू षण नराकरणभा यम)्

मा भू देवम।् ‘‘ ा त य’‘ इ येवं भ व य त॥

( नराकरणबाधकभा यम)्

‘‘ ा त य’’ इ यु यते, न चेदं ा तम ् ।

- 147 -
पात जलमहाभा यम ्

( नराकरणसाधकभा यम ्)

‘‘ ा त य’’ इ य वकारोऽ प न द यते॥

कं वकारो न ू यते॥

लु त न द टो वकारः॥

( नराकरणभा यम)्

य येवम-् मा भवानवीत,् मा भवान ् मवी अ ाप ा नो त॥

( नराकरणसाधकभा यम)्

अ वम योन त व या म॥

(आ ेपभा यम)्

त व त यम॥्

(समाधानबाधकभा यम)्

न व त यम।् ‘ णि व यां तौ नमात यौ'।

य य येतदु यते। अथवैत ह ण योः तषेधो न व त यो भव त। गु णे कृ तेऽयादे श े च या तानां

ने येव तषेधो भ व य त॥

(भा यम)्

एवं त याचाय वृ ि त ापय त-न स य तर गं भव त-इ त। यदयम ् ‘‘अतो हलोदे ल घोः’‘

इ यकार हणं करो त॥

कथं कृ वा ापकम ् ?॥

- 148 -
पात जलमहाभा यम ्

अकार हण यैत योजनम।् इह मा भू त-अकोषीत


् ,् अमोषीत।् य द स य तर गं या ,

अकार हणमनथकं या । गु णे कृ तेऽलघु वा वृ न भ व य त। प य त वाचाय ‘‘न स य तर गं

भव त’’ इ त। ततोऽकार हणं करो त॥

( ापक नराकरणभा यम)्

नैतदि त ापकम।् अ य यदे त य वचने योजनम॥्

कम?् ॥

य गु णः त ष यते तदथमेत यात।् यकु ट त,् यपु ट त॥्

( ापका तरभा यम)्

य त ह ण वयोः तषेधं शाि त। तेन ‘नेहा तर गमि त’ इ त दशय त॥

(पू व त ापकि थर करणभा यम)्

य च करो यकार हणं लघो र त कृ तेऽ प॥

( स ाि तवा त कोपसंहारख डम)्

॥*॥ त मा द ल णा वृ ः॥*॥

(भा यम)्

त मा द ल णा वृ रा थेया॥

(इ त पदोपि थ त थापना धकरणम॥् )

------------

- 149 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथ वत व ध व नराकरणा धकरणम)्

(११४ आ ेपवा त क थमख डम॥् १२॥)

॥ *॥ ष याः थानेयोग वा दग ् नवृ ि तः॥* ॥

(भा यम)्

ष याः थानेयोग वा सवषा मकां नवृ ि तः ा नो त। अ या प ा नो त द ध मधु ॥

(अ य वत वे दू षणभा यम)्

पु नवचन मदानीं कमथ यात?॥


(११४ वतं वे दू षणसमाधानवा त क २ ख डम॥् १३॥)

॥ ॥ अ यतराथ पु नवचनम॥॥

(भा यम)्

अ यतराथमेत यात-सावधातु
् काधधातु कयोगु ण एवे त॥

(११५ आ ेपवा त क थमख डम)्

॥*॥ सारणे च ॥*॥

(भा यम)्

सारणे च सवषां यणां नवृ तः ा नो त। अ या प ा नो त-याता वाता॥

( वात ये दू षणभा यम)्

पु नवचन मदानीं कमथ यात?् ॥

(११५ वात ये दू षण नराकरणवा त क 2 ख डम॥् १५॥)

॥*॥ वषयाथ पु नवचनम ् ॥*॥

- 150 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम)्

वषयाथमेत यात,् व च व पयजाद नां क येवे त॥

(११६ आ ेपवा त कम॥् १६॥)

॥*॥ उर परे च॥*॥

उर परे च सवषामृ काराणां नवृ तः ा नो त। अ या प ा नो त-कतृ हतृ ॥

(११७ सवा ेप नराकरण स ा तवा त कम॥् १७॥)

॥ *॥ स ं तु ष य धकारे वचनात॥*॥

(भा यम)्

स तेतत॥्

कथम ् ?॥

ष य धकारे इमे योगाः कत याः। एक तावत ् यते त ैव । इमाव प योगौ

ष य धकारमनु व त येते॥

(भा यम)्

अथवा- ष य धकारे इमौ योगावपे यामहे ॥

(समाधा तरभा यम)्

अथवेदं तावदयं ट यः- ‘‘सावधातु काधधातु कयोगु णो भव त’‘ इतीह क मा न भव त- याता

वाता?॥ इदं त ापे यते- ‘‘इको गु णवृ ’ी’ इ त॥ यथैव त ह इदं त ापे यते, एव महा प

तदपे यामहे ‘‘सावधातु काधधातु कयोः’’ इ त॥ इको गु णवृ ी ॥ ३॥

- 151 -
पात जलमहाभा यम ्

(इ त ीम गव पत ज ल वर चते महाभा ये थम या याय य थमे पादे तृ तीयमाि यकम॥् ३॥)

- 152 -
पात जलमहाभा यम ्

थमा याये थमपादे चतु थ माि नकम ् ।

-------------------------

(३ प रभाषासू म ् ॥१।१।४॥ आ । सू. )

न धातु लोप आधधातु के॥१।१।३॥

(पदकृ य नवचना धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

धातु हणं कम ्?॥

(समाधानभा यम ्)

इह मा भू त-लू
् ञ ् ल वता ल वतु म, ् पू ञ ् प वता॥ प वतु म ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

आघधातुक इ त कमथम ्?॥

(समाधानभा यम ्)

‘ धा ब ो वृ षभो रोरवी त’ (ऋ.सं. ४।५८।३)॥

(अथाधधातु कपदाथा वय वचारा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

कं पु न रदमाधधातु क हणं लोप वशेषणम-आधधातु


् क न म ते लोपे स त ये गु णवृ ी ा नु त ते न

भवतः’ इ त।

आहोि व गु णवृ वशे षणमाधधातु क हणम-‘धातु


् लोपे स याधधातु क न म ते ये गु णवृ ी ा नु त ते

न भवतः’ इ त?॥

- 153 -
पात जलमहाभा यम ्

( वशेष नभा यम ्)

कं चातः?॥

( वशेषदशनभा यम)्

य द लोप वशेषणम ्, ‘उपे ः, े ः’ अ ा प ा नो त। अथ गुणवृ वशेषणम, ् ‘ नोपय त’ अ ा प

ा नो त॥

(उभये टापि तभा यम ्)

यथे छ स तथा तु ॥

( थमप ा गीकारभा यम ्)

अ तु लोप वशेषणम ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

कथम ्- ‘उपे ः े ः’ इ त?॥

(समाधानभा यम ्)

ब हर गो गु णोऽ तर गः तषेधः ‘अ स ं ब हर गम तर गे’॥

(लाघवभा यम ्)

य येवं, नाथ घातु हणेन॥

(आ ेपभा यम ्)

इह क मा न भव त लू ञ ् लवता ल वतु म?।


(समाधानभा यम ्)

आधधातु क न म ते लोपे तषेधः। न चैष आधधातु क न म तो लोपः॥

- 154 -
पात जलमहाभा यम ्

( वतीयप वीकारभा यम ्)

अथवा-पु नर तु गु णवृ वशेषणम ् ॥

(आ ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम-् नोपयती य ा प ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

नैष दोषः,

नपातनाि स म ् ॥

कं नपातनम ्?॥

‘चेले नोपेः’ इ त॥

(इ याधधातु कपदाथा वय वचारा धकरणम ्)

--------

- 155 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथ प रगणना धकरणम ्)

(भा यम ्)

प रगणनं कत यम ्-

(११८ प रगणनपू वप वा त कम ् ॥
२॥)

॥*॥ य य यवलोपे तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

य य यवलोपे तषेधो व त यः॥

य - बे भ दता मर मृ जः॥

यक् -कु षु भता मगधकः॥

य-स म धता षदकः॥

बलोपे-जीरदानु ः॥

(भा यम ्)

कं योजनम ्?॥

(११८ प रगणनसाधकवा त क वतीयख डनम ् ॥२॥)

॥*॥ नु लोप यनु ब धलोपेऽ तषेधाथम ् ॥*॥

(भा यम ्)

नु लोपे यनु ब धलोपे च तषेधो मा भू द त॥

नु लोपे-अभािज, रागः, उपबहणम ् ॥

वेः-आ ेमाणम ् ॥

- 156 -
पात जलमहाभा यम ्

अनु ब धलोपे-लू ञ ् ल वता ल वतु म ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

य द प रगणनं यते, ‘ यदः, नथः, हम थः’ इ य ा प ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

व य येत * नपाताना यदा दषु* इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

त त ह प रगणनं कत यम ् ॥

(प रगणन या यानभा यम ्)

न कत यम ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

नु लोपे क मा न भव त?॥

(११९ स ा तसमाधानवा त कम ् ॥
३॥)

॥*॥ इ करणा नु लोपे वृ ः॥*॥

(भा यम ्)

इ ल णयोगु णवृ योः तषेधः। न चैषे ल णा वृ ः॥

(आ ेपभा यम ्)

यद ल णयोगु णवृ योः तषेधः ‘ यदः, थः हम थः’ इ य न ा नो त।

इह च ा नो त-‘अवोदः, एध-, ओ ः’ इ त॥

(१२० स ा तसमाधानवा त कम ् ॥
४॥)

- 157 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ नपातना यदा दषु ॥*॥

(भा यम ्)

नपातना यदा दषु तषेधो भ व य त, न च भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

यद ल णयोगु णवृ योः तषेधः यनु ब धलोपे कथम ्?॥

(१२१ स ा तसमाधानवा त कम ् ॥
५॥)

॥ यया य वाद य स म् ॥

(भा यम ्)

आधधातु क न म ते लोपे तषेधः। न चैष आधधातु क न म तो लोपः॥

(आ ेपभा यम ्)

य याधधातु क न म ते लोपे तषेधः, ‘जीरदानु ः’ (ऋ.सं. ५।८३।१॥) अ न ा नो त॥

(११२ स ा तसमाधानवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ र क यः स सारणम ् ॥*॥

(भा यम ्)

नैत जीवेः पम ्, र येत यः स सारणं भव त॥

(एकदे शभा यम ्)

यावतां चेदानीं र क जीवेर प स ं भव त॥

(पू वप भा यम ्)

कथमु पबहणम?॥

- 158 -
पात जलमहाभा यम ्

( स ाि तभा यम ्)

बृ हः कृ य तरम ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं ायते-बृ हः कृ य तर म त?॥

( स ाि तभा यम ्)

अची त ह लोप उ यते, अनजादाव प यते- नबृ यते।

अ नट त चो यते, इडादाव प यते- नब हता नब हतु म त।

अजादाव प न यते-बृ ंहय त बृ ंहकः॥

(उपसंहारभा यम ्)

त मा नाथः प रगणनेन॥

(आ ेपभा यम ्)

य द प रगणनं न यते ‘भे यते, छे यते’ अ ा प ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

नैष दोषः। धातु लोप इ त नैवं व ायते-‘धातोल पो धातु लोपो’ धातु लोपे इ त॥

कथं त ह?॥

‘धातोल पो यि म त ददं धातु लोप धातु लोपे’ इ त॥

(उपसंहारभा यम ्)

त मा द ल णा वृ ः॥

(इ त प रगणना धकरणम ्)

- 159 -
पात जलमहाभा यम ्

------------------

- 160 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथे ल ण वे दोष नराकरणा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

य द तह ल णयोगु णवृ योः तषेधः, पापचकः पापठकः, मगधकः, षदकः’ अ न ा नो त।

(११३ स ाि तसमाधानवा त कम ् ॥
७॥)

॥*॥ अ लोप य था नव वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

अकारलोपे कृ ते त य था नव वा गु णावृ ी न भ व यतः॥

(इती ल ण वे दोष नराकरणम ्)

-------------

(अथ सू या याना धकरणम)्

(११४ स ा तवा त कम ् ॥
८॥)

॥*॥ अनार भो वा॥*॥

(भा यम ्)

अनार भो वा पु नर य योग य या यः॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं ‘बे भ दता मर मृ जकः कुषु भता स म धता’ इ त?॥

(समाधानभा यम ्)

अ ा यकारलोपे कृ ते त य था नव ावा गु णवृ ी न भ व यतः॥

(आ ेपभा यम ्)

- 161 -
पात जलमहाभा यम ्

य तह था नव ावो नाि त तदथमयं योगो व त यः॥

व च था नव ावो नाि त?॥

य हलचोरादे शः, लोलु वः पोपु वः मर मृ जः सर सृ प इ त॥

(समाधानभा यम ्)

अ ा यकारलोपे कृ ते त य था नव ावा गु णवृ ी न भ व यतः॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

लु क कृ ते न ा नो त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

इद मह सं धायम ्- लु क् यताम लोप इ त। कम कत यम?॥


् पर वाद लोपः॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

न यो लु क्। कृ तेऽ य लोपे नो त, अकृ तेऽ प ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

लु ग य न यः॥ कथम?।
् अ य य कृ तेऽ लोपे ा नो त, अ य याकृ ते॥ श दा तर य च

ा नु वि व धर न यो भव त’’॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

अनवकाश त ह लु क्॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

सावकाशो लु क्॥

कोऽवकाशः?॥

- 162 -
पात जलमहाभा यम ्

अव श टः॥

(अ यु पे य समाधानभा यम ्)

अथा प कथं चदनवकाशो लु क् यादे वम प न दोषः। अ लोपे योग वभागः क र यते-‘अतो लोपः’।

ततो ‘‘य य’’ य य च लोपो भव त। अत इ येव॥

कमथ मदम?॥

लु कं व य त त वाधनाथम ् ॥

ततो ‘हलः’ हल उ तर य य य च लोपो भवती त।

(आ ेपभा यम ्)

इहा प त ह पर वा योग वभागा वा लोपो लु कं बाधेत-‘‘कृ णो नोनाव वृ षभो यद दम ् (ऋ.सं.

१।७९।२॥)’’ नोनू यतेन नाव॥

(समाधानभा यम ्)

समाना यो लु लोपेन बा यते॥

क च समाना यः?॥

यः यया यः, अ च ागेव ययो प तेलु भव त॥

(आ ेपभा यम ्)

कथम ्- यदः थः हम थः ‘जीरदानु ः(ऋ.सं. ५।८३।१)’ नकु चत इ त?

(१२५ समाधानवा त क(भा य)म ् ॥९॥)

॥*॥ उ तं शेषे॥*॥

(भा यम ्)

- 163 -
पात जलमहाभा यम ्

कमु तम ्?॥

* नपातना यदा दषु* ।

[* यया य वाद य स म ्]

*र क यः स सारणम ्* इ त॥

नकु चतेऽ यु तम ्

कम ्?।

सि नपातल णो व धर न म तं त घात ये त॥

न धातु लोप0.॥४॥

(४ प रभाषासू म)्

ि ङ त च ॥१।१।५॥

॥*॥ ि ङ त तषेधे ति न म त हणम ् [उपधारोरवी यथम ्] ॥*॥

(आ ेपभाग या याभा यम ्)

ि ङत तषेधे ति न म त हणं कत यम ् । ि ङि न म ते ये गु णवृ ी ा नु त ते न भवत इ त

व त यम ् ॥

(भा यम ्)

कं योजनम ्?॥

(१२५ आ ेपवा त क योजनख डनम ् १)

॥*॥ उपधारोरवी यथम ् ॥*॥

( योजनमख ड या याभा यम ्)

- 164 -
पात जलमहाभा यम ्

उपधाथ रोरवी यथ च॥

( थम योजनसम वयभा यम ्)

उपधाथ तावत-् भ नः भ नवा न त॥

कं पु नः कारणं न स य त॥

ि ङती यु यते। य ि ङ यन तरो गु णभावीगि त त ैव यात ्- चतम ्, तु तु म ् । इह तु न या-

भ नः भ नवा न त?॥

( थम योजनबाधकभा यम ्)

ननु च- य य गु ण उ यते, तत ् ि ङ पर वेन वशेष य यामः। पु ग तलघू पध य चा ग य गु ण

उ यते। भ नं, त चा ि ङ परम ् ।

( थम योजनसाधकभा यम ्)

पु ग तलघू प ये त नैवं व ायते-पु ग त या ग य लघू पध य चे त॥

कथं त ह?॥

पु क अ तः पु ग तः। ल वी उपधा लघू पधा। पु ग त च लघू पधा च पु ग तलघू पधं

पु ग तलघू पध ये त॥ अव यं चैतदे वं व ेयम ् । अ ग वशे षणे ह सतीहा प स येत


- भनि त,

छन ती त॥

( वतीय योजनसम वयभा यम ्)

रोरवी यथ च। ‘ धा ब ो वृ षभो रोरवी त॥

(आ ेपभा यम ्)

- 165 -
पात जलमहाभा यम ्

य द ति न म त हणं यते, शचङ ते दोषः, रय त पय त घय त ादु गवत ् ासु वत ् । अ न

ा नो त॥

(१२३ स ा तसमाधानवा त कम ् ॥
२॥)

॥*॥ शचङ त या तर गल ण वात ्[ स म ्] ॥*॥

(भा यम ्)

अ तर गल ण वाद ेयङु वङोः कृ तयोरनु पधा वा गु णो न भ व य त॥

(ति न म त हण य नद षतोपसंहारभा यम ्)

एवं यते चेदं ति न म त हणम ् । न च कि च ोषो भव त॥

(फला तर दशकभा यम ्)

इमा न च भू य ति न म त हण य योजना न हतो हथः उपोयते औयत लौयमा नः पौयमा नः

ने न त इ त॥

(फला तर या यानभा यम ्)

नैता न सि त योजना न। इह ताव -हतो हथ इ त स त यान भ नवृ त य तषेधेन नवृि तः

श या कतु म ् । अ च धातूपदे शाव थायामेवाकारः॥

(भा यम ्)

इह चोपोयते औयत लौयमा नः पौयमा न र त। ब हर गे गु णवृ ,ी अ तर गः तषेधः। अ स ं

ब हर गम तर गे॥

(भा यम ्)

ने न त इ त। परे ण पेण यव हत वा न भ व य त॥

- 166 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथ ति न म त हण या यानभा यम ्)

उपधाथन ताव नाथः। धातो र त वतते। धातु ं ि ङ पर वेन वशेष य यामः॥

(आ प
े भा यम ्)

य द धातु वशे यते, वकरण य न ा नो त- चनु तः सु नु तः लु नीतः पु नीत इ त॥

(समाधानभा यम ्)

नैष दोषः। व हत वशेषणं धातु हणम-धातोय


् व हत इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

धातोरे व त ह न ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

नैवं व ायते-धातो व हत य ि ङती त॥

कथं त ह?

धातो व हते ि ङती त॥

(समाधानभा यम ्)

अथवा-कायकालं सं ाप रभाषं य काय त ट यम ् ‘‘पु ग तलघू पध य गु णो भव त’’

इ यु पि थत मदं भव त ‘‘ि ङ त न’’ इ त।

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा यदे ति म योगे ि ङ गहणं यते तदनवकाशम ् । त यानवकाश वा गु णवृ ी न भ व यतः॥

(समाधाना तरभा यम ्)

- 167 -
पात जलमहाभा यम ्

अथवाचाय वृ ि त ापय त-‘भव यु पधाल ण य गु ण य तषेधः’ इ त। यदयं ‘ सगृ घधृ ष पेः

नु ः’’ ‘‘इको झल ् हल ता च’’ इ त नु सनौ कतौ करो त॥

कथं कृ वा ापकम ्?॥

क करण एत योजनम-गु
् णः कथं न या इ त। यद चा गु ण तषेधो न यात,्

क करणमनथकं यात ् ।प य त वाचाय-भव यु पधाल ण या प गु ण य तषेध-इ त। ततः

नु सनौ कतौ करो त॥

( वतीय योजन या यानभा यम ्)

रोरवी यथना प नाथः। ि ङती यु यते, न चा ि ङतं प यामः॥

(आ ेपभा यम ्)

ययल णेन ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

‘‘न लु मता ति मन’’् इ त ययल ण तषेधः। अथा प ‘‘न लु मता ग य’’ इ यु यते, एवम प न

दोषः॥

कथम ्?॥

न लु मता लु तेऽ गा धकारः त न द यते॥

कं त ह ?॥

योऽसौ लु मता लु यते ति म यद गं त य य काय त न भवती त॥ अथा य गा धकारः

त न द यते। एवम प न दोषः॥

कथम ्?॥

- 168 -
पात जलमहाभा यम ्

‘‘कायकालं सं ाप रभाषम ्’’ य काय त ट यम ् । ‘‘सावधातु काधधातुकयोगु णो भव त’’

इ यु पि थत मदं भव त ‘‘ि ङ त न’’ इ त॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा छा दसमेत । टानु व ध छ द स भव त॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा ब हर गो गु णोऽ तर गः तषेधः। ‘‘अ स ं ब हर गम तर गे॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा पू व ि म योगे यदाधधातु क हणं, तदनवकाशम ् । त यानवकाश वा गु णो भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

इह क मा न भव त-‘लैगवायनः’ ‘कामयते’?॥

(१२७ स ा तसमाधानवा त कम ् ॥
३॥॥)

॥*॥ त तका यो र करणात ् ॥*॥

(भा यम ्)

इ ल णयोगु णवृ योः तषेधः। न चैते इ ल णे॥

(इ त न म ताथ व नराकरणम ्)

(अथ था नव व ा तदोषवारणम ्)

(१२८ आ ेपवा त कम)्

॥*॥ लकार य ङ वादादे शेषु था नव ाव स गः॥*॥

(भा यम ्)

- 169 -
पात जलमहाभा यम ्

लकार य ङ वादादे शेषु था नव ावः ा नो त-अ चवनम ् असु नवम ् अकरवम ् ॥

(१२९ एकदे शसमाधानवा त कम)्

॥*॥ लकार य ङ वादादे शेषु था नव ाव सं ग इ त चे यासु टो ङ वचनाि स म ् ॥


*॥

(भा यम ्)

य वयं यासु टो ङ वचनं शाि त त ापय याचाय -न ङदादे शा ङतो भव ती त॥

(आ ेपभा यम ्)

य येत ा यते, कथं-‘‘ न यं ङतः’’ ‘‘इत च’’ इ त?॥

(समाधानभा यम ्)

ङतो य काय त व त, ङ त य काय त न भवती त॥

(आ ेपभा यम ्)

कं व त यमेतत ्?।

(समाधानभा यम ्)

न ह।

(आ ेपभा यम ्)

कथमनु यमानं गं यते?॥

(समाधानभा यम ्)

यासु ट एव ङ ववचनात ् । अपया त चैव ह यासु समु दाय य ङ वे


, ङतं चैनं करो त।

त यै योजनम ् ङतो य काय त यथा या , ङ त य काय त मा भू द त॥ ि ङ त च॥५॥

(५ प रभाषासू म ् ॥१।१।४।३॥)

- 170 -
पात जलमहाभा यम ्

द घीवेवीटाम ् ॥१।१।६॥

(आ ेपभा यम ्)

कमथ मदमु यते?॥

(समाधानभा यम ्)

गु णवृ ी मा भू ता म त। आद यनम ् आद यकः। आवे यनम ् आवे यकः॥

(द घीवेवी या यानभा यम ्)

अयं योगः श योऽकतु म ् ॥

कथम ्?॥

(१३० स ा तवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ द घीवे यो छ दो वषय वा टानु व ध वा च छ दस छ द य द घेदद धयु र त च

गु णदशनाद तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

द धीवे यो छ दो वषय वात ्। द धीवे यौ छ दो वषयौ। टानु व ध वा छ दसः। टानु व ध च

छ द स भव त। छ दस अद धेदद धयु र त च गु ण य दशनाद तषेधः अनथकः तषेधः

अ तषेधः। ‘‘ जाप तव यि कंचन मनसाद धेत ्’’, हो ाय वृ तः कृ पय नद धेत ् (ऋ0सं0 १०।९८।७॥)’’

अद धयु दाशरा े वृ तासः (ऋ0सं0 ७।३३।५)॥’’

(आ ेपभा यम ्)

भवे ददं यु तमु दाहरणम-अद


् घे द त। इदं वयु तम-अद
् धयु र त। अयं जु स गु णः तषेध वषय

आर यते, स यथैव ‘‘ि ङ त न’’ इ येतं तषेधं बाधते, एव ममम प बाधेत॥

- 171 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानभा यम ्)

नैष दोषः, जु स गु णः तषेध वषय आर यमाण तु यजातीयं तषेधं बाधते॥

क च तु यजातीयः तषेधः?

यः यया यः। कृ या य चायम॥्

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा – येन ना ा ते त य बाधनं भव त। न चा ा ते ‘ि ङ त’ ने येति मन ् तषेधे जु स गु ण

आर यते। अि म पु नः ा ते चा ा ते च॥

(आ ेपभा यम ्)

य द त ययं योगो नार यते। कथं-द य द त?॥

(१३१ स ा तसमाधानवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ द य द त च य य ययेन ॥*॥

(भा यम ्)

द य द त च यन ् य ययेन भ व य त॥

(एकदे श यया यानभा यम ्)

इट चा प हणं श यमकतु म ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

कथम ्-अक णषम ्, अर णषम ्, क णता वः, र णता व इ त?॥

(समाधानभा यम ्)

- 172 -
पात जलमहाभा यम ्

‘‘आधधातु क ये वलादे ः’’ इ य इ ड यनु वतमाने पु न र हण य योजनम ्-इ इडेव यथा या ,

यद य ा नो त त मा भू द त॥

कं चा य ा नो त?॥

गु णः॥

(आ ेपभा यम ्)

य द नयमः यते, ‘ पप ठषतेर ययः पपठ ः’ द घ वं न ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

नैष दोषः। आ गं य काय ति नय यते। न चैतदा गम ् ॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा अ स ं द घ वं त या स वाि नयमो न भ व य त॥ द धीवे ववीटाम ् ॥६॥

(६ संयोगसं ासू म ् ॥१।१।१। ४ आ. ४॥)

हलोऽन तराः संयोगः॥१।१।७॥

(अन तरपदाथ न पणा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

अन तरा इ त। कथ मदं व ायते-अ व यमानम तरं येषा म त, आहोि वद व यमाना

अ तरै षा म त?॥

( या ेपभा यम ्)

कं चातः?॥

( या ेपसमाधानभा यम ्)

- 173 -
पात जलमहाभा यम ्

य द व ायते-अ व यमानम तरं येषा म त। अव हे संयोगसं ा न ा नो त-‘अि व यप ् ऽसु (ऋ.सं.

पद0 १।२३।१९॥) इ त। व यते य ा तरम ् ॥

अथ व ायते-अ व यमाना अ तरै षा म त, न दोषो भव त।

( वतीयप ा यु पगमभा यम)्

यथा न दोष तथा तु ।

( थमप ा यु पगमभा यम ्)

अथवा पु नर तु अ व यमानम तरं येषा म त॥

(आ ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम-अव
् हे संयोगसं ा न ा नो त- ‘अि व यप ् ऽसु’ इ त। व यते य ा तर म त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

नैव दोषो न योजनम ् ॥

(अथ येकं संयोगसं ा नराकरणा धकरणम ्)

(१३२ आ ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ संयोगसं ायां सहवचनं यथा य ॥*॥

(भा यम ्)

संयोगसं ायां सह हणं कत यम ् । ‘‘हलोऽन तराः संयोगः सह’ इ त व त यम ् ।. कं योजनम ्?

सहभू तानां संयोगसं ा यथा यादे कैक य मा भू द त॥ यथा य । त यथा य ा प य े छ त

सहभू तानां काय, करो त त सह हणम ् । त यथा ‘‘सह सु पा’’ ‘‘उभे अ य तं सह’’ इ त॥

(दू षण नभा यम)्

- 174 -
पात जलमहाभा यम ्

कं च या य येक य सं ा यात ्?।

(दोष दशनभा यम)्

इह नयायात ्, नवायात ्, ‘‘वा य य संयोगादे ः’’ इ ये वं स येत॥

इह च सं षी टे त, ऋत च संयोगादे ः’’ इती स येत॥

इह च सं यत इ त, ‘‘गु णोऽ त संयोगा योः’’ इ त गु णः स येत॥

इह च – ष करो त स म करोती त, ‘‘संयोगा त य’’ (8/2/23) इ त लोपः स येत।

इह च स ता व ते त, ‘‘ कोः संयोगा योर ते च’’ इ त लोपः स येत॥

इह च नयातो नवातः ‘‘संयोगादे रातो धातोय वतः’’ इ त न ठान वं स येत॥

(दोषबाधकभा यम ्)

नैष दोषः। य तावदु येते-इह तावि नयायात ् नवायात ् ‘‘वा य य संयोगादे ः’’ इ येवं स येते त॥

नैवं व ायते-संयोग आ दय य सोऽयं संयोगा दः संयोगादे र त॥

कथं त ह?।

संयोगावाद य य सोऽयं संयोगा दः संयोगादे र त। एवं ताव सवमा गं प र तम ् ॥

( वतीयदू षणो ारभा यम)्

यद यु यये-इह च ष करो त स म करो त ‘‘संयोगा त य’’-इ त लोपः स येते त॥ नैवं व ायते-

संयोगोऽ तो य य त ददं संयोगा तं संयोगा त ये त॥

कथं त ह ॥

संयोगाव तौ य य त ददं संयोगा तं संयोगा तं संयोगा त ये त॥

(तृ तीयदू षणो घारभा यम ्)

- 175 -
पात जलमहाभा यम ्

यद यु यते-इह च श ता व ते त ‘ कोः संयोगा योः’’ इ त लोपः स येते त॥ नैवं व ायते-

संयोगावाद संयोगाद संयोगा यो र त। त ह?॥ संयोगयोराद संयोगाद संयोगा यो र त॥

(चतु थ दू षणो ारभा यम) ्

यद यु यते-इह च नयातो नवात इ त ‘‘संयोगादे रातो धातोय वतः’’ इ त न ठान वं स येते त॥

नैवं व ायते- संयोग आ दय य सोऽयं संयोगा दः संयोगादे र त॥

कथं त ह?॥

संयोगावाद य य सोयं संयोगा दः संयोगादे र त।

(आ ेपभा यम ्)

कथं कृ वा एकैक य संयोगसं ा ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

येकं वा यप रसमाि त टा’ इ त। त यथा वृ गु णसं े येकं भवतः॥

(समाधानबाधक तब धी स ाि तभा यम ्)

ननु चायम यि त टा तः-‘समु दाये वा यप रसमाि तः’ इ त। त यथा- गगाः शतं द य ताम ् ।

अ थन च राजानो हर येन भवि त। न च येकं द डयि त॥

(सह हण या यानभा यम ्)

स येत ि म टा ते य द त येक म यु यते, इहा प सह हणं कत यम ् । अथ त ा तरे ण

येक म तवचनं येकं गु णवृ सं े भवतः, इहा प नाथः सह हणेन॥

(आ ेपभा यम ्)

अथ य बहू नामान तय, कं त वयो वयोः संयोगसं ा भव त, आहोि वद वशेषेण॥

- 176 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

क चा वशेष?।

(१३३ आ ेपवा त कम॥् २॥)

॥*॥ समु दाये संयोगा दलोपो म जेः॥॥

(भा यम ्)

समु दाये संयोगा दलोप म जेन स य त। म ता म तु म ् ॥

इह च न लयात ् न लायात ् न लयात ् न लाया द,त ‘‘वा य य संयोगादे ः’’ इ ये वं न

ा नो त॥

इह च सं व रषी टे त, ‘‘ऋत च संयोगादे ः’’ इती न ा नो त॥

इह च सं वयते इ त, ‘‘गु णोऽ त संयोगा योः’’ इ त गु णो न ा नो त॥

इह च गोमा करो त यवमा करोती त, ‘‘संयोगा त य लोपः’’ इ त लोपो न ा नो त॥

इह च न लानो न लान इ त, ‘‘संयोगादे रातो धातोय वतः’’ इ त न ठान वं न ा नो त॥

( थमप ा यु पगमभा यम ्)

अ तु त ह- वयो वयोः संयोगः॥

(१३४ आ ेपवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ वय हलोः संयोग इ त चे ववचनम ् ॥*॥

(भा यम ्)

वयोहलोः संयोग इ त चे ववचनं न स य त। इ म छत इ य त। इ यतेः सन ्

इि द यष त। इ यतेः सन ् इ द यष त। ‘‘न ाः संयोगादयः’’ इ त ववचनं न ा नो त॥

- 177 -
पात जलमहाभा यम ्

(१३५ समाधानवा त कम ् ॥ ४॥)

॥*॥ न वाि वधेः॥*॥

(भा यम ्)

न वा एष दोषः॥

कं कारणम ्?

अि वधेः। ाः संयोगादयो न व य ते। अजादे र त वतते॥

(आ ेपभा यम ्)

अथ य येवं बहूनां संयोगसं ा, अथा प वयो वयोः, कं गतमेत दयता सू ेण।

आहोि वद यतरि म प े भू यः सू ं कत यम?्

(समाधानभा यम ्)

गत म याह॥

कथम ्?॥

यदा ताव बहू नां संयोगसं ,ा तदै वं व हः क र यते-‘अ व यमानम तरमेषाम ्’ इ त॥

(समाधानशेषभा यम ्)

यदा वयो वयोः संयोगसं ा, तदै वं व हः क र यते-‘अ व यमाना अ तरै षाम ्’ इत

वयो चैवा तरा कि च व यते वा न वा॥

(आ ेपभा यम ्)

एवम प बहू नामेव ा नो त। यान ् ह भवान प या त न दश त, एतेषाम येन यवाये न

भ वत यम ् ॥

- 178 -
पात जलमहाभा यम ्

(समु दायसं ा यु पगमभा यम)्

अ तु त ह समु दाये सं ा॥

(समु दायसं ादू षण मारणभा यम)्

ननु चो तं-*समु दाये संयोगा दलोपो म जेः* इ त॥

(समु दायसं ादू षण नराकरण स ाि तभा यम ्)

नैषः दोषः। व य येतत ्-‘‘*अ या पू व म जे मदनु ष गसंयोगा दलोपाथम*’’


् इ त।

(समु दायसं ादू षण नराकरणैकदे शभा यम ्)

अथवाऽ वशेषण
े संयोगसं ा व ा यते- वयोर प, बहू नाम प त वयोया संयोगसं ा, तदा यो

लोपो भ व य त॥

(समु दायसं ाप ो तदू षणा तर नराकरण स ाि तभा यम) ्

यद यु यते-‘इह च न लयात ् न लायात ् न लयात ् न लाया द त‘‘वा य य संयोगादे ः’’ इ येवं न

ा नो त’ इ त॥ अ गेन संयोगा दं वशेष य यामः-अ ग य संयोगादे र त॥ एवं ताव सवमा गं

प र तम ् ॥

यद यु येत-े इह च गोमा करो त यवमानकरोती त’’ संयोगा त य लोपः’’ इ त लोपो न

ा नो त’ इ त॥ पदे न संयोगा तं वशेष य यामः-धातोः संयोगा त ये त॥

यद यु यते- इह च न लानो न लान इ त ‘‘स योगादे रातो धातोय वतः’’ इ त न ठान वं न

ा नो त’ इ त।

धातु ना संयोगा दं वशेष य यामः धातोः संयोगादे र त॥

- 179 -
पात जलमहाभा यम ्

(इ त समु दायसं ाप थापनम)्

(अथान तरश दाथ न पणम ्)

( १३६ आ ेपवा त कम ् ॥ ५॥)

॥*॥ वरान त हतवचनम ् ॥*॥

(भा यम ्)

वरै रन त हता हलः संयोगसं ा भव ती त व त यम ् ॥

कं योजनम ्?

यव हतानां मा भू त ् । पच त पनसम ् ॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

ननु चान तरा इ यु यते। तेन यव हतानां न भ व य त॥

(१३६ टमान तय यव हतेऽ प)

(भा यम ्)

यव हतेऽ यन तरश दो यते। त यथा-‘अन तरा वमौ ामौ’ इ यु यते, तयो चैवा तरा न य च

पवता च भव ती त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

यद तह यव हतेऽ यन तरश दो भव त। आन तयवचन मदानीं कमथ यात?॥


(१३७ आ ेपसाधकवा त कम ् ॥
७॥)

॥*॥ आन तयवचनं कमथ म त चेदेक तषेधाथम ् ॥*॥

(भा यम ्)

- 180 -
पात जलमहाभा यम ्

एक य हलः संयोगसं ा मा भू द त॥

कं च यात ् य येक य हलः संयोगसं ा या ?।

इयेष उवोष,‘‘इजादे च गु मतोनृ छः’’ इ याम ् येत ् ॥

(१३८ समाधानवा त कम ् ॥८॥)

॥*॥ न वाऽत जातीय यवायात ् ॥*॥

(भा यम ्)

न वा एष दोषः॥

कं कारणम ्?।

अत जातीय य यवायात ् । अत जातीयकं ह लोके यवधायकं भव त॥

(अनु योगभा यम ्)

कथं पु न ायते-ऽत जातीयकं लोके यवधायकं भवती त?॥

(उ तरभा यम ्)

एवं ह कं चत ् कि च पृ छ त-‘अन तरे एते ा मणकुले’ इ त। स आह-‘नान तरे,

वृ षलकुलमनयोर तरा’ इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नः कारणं व चद जातीयं यवधायकं भव त, व च न?॥

(सनाधानभा यम ्)

सव ैव यत जातीयकं यवधायकं भव त॥

(आ ेपभा यम ्)

- 181 -
पात जलमहाभा यम ्

कथम ्-अन तरा वमौ ामा व त?॥

(समाधानभा यम ्)

ामश दोयं ब वथः। अ येव शालासमु दाये वतते, त यथा- ामो द ध इ त। अि त वाटप र ेपे

वतते, त यथा- ामं व ट इ त। अि त मनु येषु वतते, त यथा- ामो गतो ाम आगत इ त।

अि त सार यके ससीमके स थि डलके वतते, त यथा- ामो ल ध इ त॥ त यः सार यके ससीमके

स थि डलके वतते तम भसमी यैत यु यते-अन तरा वमौ ामा व त। सव ैव यत जातीयकं

यवधायकं भव त॥ हलोन तराः॥७॥

( ७ अनु ना सकसं ासू म ् ॥१।१।४आ. ५॥)

मु खना सकावचनोऽनु ना सकः॥१।१।८॥

(मु खना सकावचनश दाथ न पणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

क मदं ‘मु खना सकावचनः’ इ त?॥

(समाधानभा यम ्)

मु खं च ना सका च मु खना सकम ् । मु खनासकं वचनम य सोयं मु खना सकावचनः॥

(आ ेपभा यम ्)

य येवं मुखना सकवचन इ त ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

नपातना ीघ वं भ व य त॥

(समाधाना तरभा यम ्)

- 182 -
पात जलमहाभा यम ्

अथ वा-मु खना सकमावचनम य सोयं मु खना सकावचनः॥

(आ ेपभा यम ्)

अथ क मदमावचन म त?॥

(समाधानभा यम ्)

ईष वचनमावचन म त, कं च मु खवचनं कं च ना सकावचनम?्

(समासा तरभा यम ्)

मु ख वतीया वा ना सका वचनम य सोऽयं मु खना सकावचनः॥

(समाधाना तरभा यम ्)

मु खोपसं हता वा ना सका वचनम य सोऽयं मु खना सकावचनः॥

(पदकृ य नवचना ेपभा यम)्

अथ मुख हणं कमथम ्?॥

(समाधानभा यम ्)

‘ना सकावचनोऽनु ना सकः’ इतीय यु यमाने यमानु वाराणामेव स येत। मु ख हणे पु नः यमाणे

न दोषो भव त॥

(आ ेप भा यम ्)

अथ ना सका हणं कमथम ्?

(समाधान भा यम ्)

‘मु खवचनोनु ना सकः इतीय यु यमाने क-च-ट-त- पानामेव स येत। ना सका हणे पु नः यमाणे

न दोषो भव त।

- 183 -
पात जलमहाभा यम ्

(मु ख हण या यानभा यम)्

मु ख हणं श यमकतु म ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

केनेदानीमु भयवचनानां भ व य त?॥

(समाधानभा यम ्)

ासादवा स यायेन। त यथा-के च ासादवा सनः, के च भू मवा सनः, के चदु भयवा सनः। [त ] ये

ासादवा सनो गृ य ते ते ासादवा स हणेन। ये भू मवा सनो गृ य ते ते भू मवा स हणेन। ये

तू भयवा सनः, गृ य त एव ते ासादवा स हणेन भू मवा स हणेन च। एव महा प

के च मु खवचनाः, के च ना सकावचनाः, के चदु भयवचनाः। त ये मु खवचना गृ य ते ते

मु ख हणेन। ये ना सकावचना गृ य ते ते ना सका हणेन। ये उभयवचना गृ य त एव ते

मु ख हणेन ना सका हणेन च॥

(आ ेपभा यम ्)

भवेद ु भयवचनानां स म ् । यमानु वाराणाम प ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

नैव दोषो न योजनम ् ॥

(१३९ अ यो या यप रहाराया ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ इतरे तरा यं तु भव त॥*॥

(भा यम ्)

इतरेतरा यं तु भव त॥

- 184 -
पात जलमहाभा यम ्

का इतरेतरा यता?।

सतोनु ना सक य सं या भ वत यम ् । सं या च अनु ना सको भा यते॥ त दतरेतरा यं भव त।

इतरेतरा या ण च काया ण न क य ते॥

( स ा तसमाधानवा त कम)्

॥*॥ अनु ना सकसं ाया मतरेतरा ये उ तम ् ॥*॥

( नभा यम ्)

कमु तम?॥

(समाधानभा ये ९८ स ाि तवा त कम)्

* स ं तु न यश द वात*् इ त॥

( कृ तोपयु त या याभा यम)्

न याः श दाः। न येषु श दे षु सतोऽनु ना सक य सं ा यते। न सं याऽनु ना सको भा यते।

(आ ेपभा यम ्)

य द त ह न याः श दाः। कमथ शा म?॥


(९१ स ा तवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ कमथ शा म त चेि नवतक वाि स म ् ॥*॥

(भा यम ्)

नवतकं शा म्॥

कथम ्?॥

- 185 -
पात जलमहाभा यम ्

आङ माय वशेषेणोप द टोऽननु ना सकः। त य सव ाननु ना सकबु ः स ता। त ानेन नवृ ि तः

यते-छ द य च परत आङोऽननु ना सक य स गेनु ना सकः साधु भ वती त॥

मु खना सकावचनोऽनु ना सकः॥

*****

(सवणसं ा करणम ्)

(८ सवणसं ासू म ् ॥१।१।४ आ.सू. ६॥)

तु या य य नं सवणम ् ॥१।१।९॥

(तु या य य नपदाथ न पणा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

क मदं तु या य य न म त?॥

(समाधानभा यम ्)

तु लया सं मतं तु यम ् । आ यं च य न च आ य य नम ् । तु या यं च तु य य नं च सवणसं ं

भव त॥

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नरा यम?।

(समाधानभा यम ्)

लौ कमा यम ् । ओ ठा भृ त ा काकलकात ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं पु रा यम ्?।

- 186 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानभा यम ्)

अ य यनेन वणा न त आ यम ् । अ नमेतदा य दत इ त वा यम ् ।

(आ ेपभा यम ्)

अथ कः (पु नः) य नः॥

(समाधानभा यम ्)

यतनं य नः। वू वा यततेभावसाधनो न ययः।

(आ ेपभा यम ्)

य द लौ ककमा यम ् । कमा योपादाने योजनम ् । स


वषां ह त तु यम?॥

(समाधानभा यम ्)

व य येतत ्- य न वशेषणमा योपादान म त।

(१४० आ ेपवा त कम)्

॥*॥सवणसं ायां भ नदे श े व त स गः य नसामा यात ् ॥*॥

(भा यम ्)

सवणसं ायां भ नदे शे व त स गो भव त। जबगडदशाम ् ॥

कं कारणम ्?॥

य नसामा यात ् । एतेषां ह समानः य नः॥

(१४१ यासा तरे ण समाधानवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ स ं वा ये तु यदे श य नं सवणम ् ॥*॥

(भा यम ्)

- 187 -
पात जलमहाभा यम ्

स मेतत ् ।

कथम ्?॥

आ ये येषां तु यो दे शः य न च ते सवणसं ा भ ती त व त यम ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

एवम प कमा योपादाने योजनम ् । सवषां ह त तु यम?॥


(समाधानभा यम ्)

य न वशेषणमा योपादानम ् । सि त या या वा याः य नाः। ते हा पता भवि त। तेषु

स वस व प सवणसं ा स ा भव त॥

के पु न ते?॥

ववारसंवारौ, वासनादौ, घोषवदघोषता, अ प ाणता, महा ाणते त॥

त वगाणां थम वतीया वकृ तक ठाः, वासानु दाना अघोषा च। एकेऽ प ाणाः, अपरे

महा ाणाः॥

तृ तीयचतु थाः संव ृ तक ठा नादानु दाना घोषव तः। एकेऽ प ाणाः, अपरे महा ाणाः॥

यथा तृ तीय तथा प चमा आनु ना स यवजम ् । आनु ना स यमेषाम धकोगु णः॥

एवम यवण य सवणसं ा न ा नो त, बा यं या या थानमवण य॥

(समाधानभा यम ्)

सवमु ख थानमवणम ् एक इ छि त॥

(आ ेपभा यम ्)

एवम प यपदे शो न क पते-‘आ ये येषां तु यो दे शः’ इ त॥

- 188 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानभा यम ्)

यपदे शव ावेन यपदे शो यपदे शो भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

स य त। सू ं त ह भ य़ते॥

( स ाि तसमाधानभा यम ्)

यथा यासमेवा तु ॥

(आ ेपभा यम ्)

ननु चो तम*सवणसं
् ायां भ नदे शे व त स गः य नसामा या * इ त॥

( स ा तसमाधानभा यम ्)

नैष दोषः॥ न ह लौ ककमा यम ् ॥

कं त ह?।

त ता तमा यम ् । आ ये भवमा यम ् । ‘‘शर रावयवा यत ्’’॥

कं पु नरा ये भवम?॥

थानं करणं च॥

(आ ेपभा यम ्)

एवम प य नोऽ वषे षतो भव त॥

(समाधानभा यम ्)

य न च वशे षतः॥ कथम ्? न ह यतनं य नः॥

कं त ह? ार भो य न य य नः॥

- 189 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

यद ार भो य न य य नः, एवम यवण य एङो च सवणसं ा ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

ि ल टावणावेतौ॥

(आ ेपभा यम ्)

अवण य त यचो च सवणसं ा ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

ववृ ततरावणावेतौ॥

(आ ेपभा यम ्)

एतयोरे व त ह मथः सवणसं ा ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

नैतो तु य थानौ॥

(आ ेपभा यम ्)

उदा ताद नां त ह सवणसं ा न ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

अभेदका उदा तादयः॥

(एकदे शभा यम ्)

अथवा कं न एतेन- ार भो य न य य न इ त॥ कं तह यतनमेव य नः॥ तदे व च

त ता तमा यम ् । य समानं तदा य यामः॥

- 190 -
पात जलमहाभा यम ्

कं स त भेदे॥

सती याह। स येव ह भेदे सवणसं या भ वत यम ् ।

कुत एतत ्?॥

भेदा ध ठाना ह सवणसं ा, य द ह य सव समानं त या सवणसं ावचनमनथकं या ॥

( स ाि तन आ ेपभा यम ्)

यद तह ‘स त भेदे कं च समानम ्’ इ त कृ वा सवणसं ा भ व य त। शकार छकारयोः

षकारठकारयोः सकारथकारयोः सवणसं ा ा नो त। एतेषां ह सवम य समानं करणवजम ् ॥

(एकदे शसमाधानाभा यम ्)

एवं त ह- यतनमेव य नः। तदे व ह त ता तमा यम ् । न वयं व वः-आ यं च य न च

आ य य न म त।

कं त ह?

पदोयं बहु ी हः-तु यःआ ये य न एषा म त।

(भा यम ्)

अथवा पू व त पु ष ततो बहु ी हः तु य आ ये तु या य तु या यः य न एषा म त॥

(भा यम ्)

अथवा पर त पु ष ततो बहु ी ह-आ ये य न आ य य नः तु य आ य य न एषा म त॥

(इ त तु या य य नश दाथ न पणम ् ॥)

---------

- 191 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथा न टसाव य नराकरणा धकरणम ्)

(१४२ आ ेपवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ त य॥*॥

(भा यम ्)

त ये त तु व त यम ् ॥

कं योजनम ्?॥

यो य य तु या य य नः स त य सवणसं ो यथा या । अ य य तु या य नोऽ य य

सवणसं ो मा भू त ् ।

(१४३ समाधानवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ त यावचनं वचन ामा यात ् ॥*॥

(भा यम ्)

त ये त न व त यम ् ॥

अ य य तु या य य नोऽ य य सवणसं ः क मा न भव त?॥

वचन ामा यात ् । सवणसं ावचनसाम यात ् । य द ह अ य य यतु या य य नोऽ य य सवणसं ः

यात ् । सवणसं ावचनमथकं यात ् ॥

(१४४ समाधानवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ संबि धश दै वा तु यम ् ॥*॥

(भा यम ्)

- 192 -
पात जलमहाभा यम ्

संबि धश दै वा पु न तु यमेतत ् । त यथा


-स बि धश दाः ‘‘मात र व त त यम’’् ‘‘ पत र शु ू षत यम ्’’

इ त। न चो यते-‘ व यां मात र’ ‘ वि मि पत र’ इ त। स ब धा चैत ग यते-या य य माता,

य च य य पते त॥ एव महा प ‘‘तु या य य नं सवणम’’् इ य संबि धश दावेतौ, त

संब धादे त ग त यम ्-य त य तु या य य नं त त त सवणसं ं भवती त॥

(इ य न टसाव य नराकरणा धकरणम ् ॥)

-------

(अथ ऋलृ वणयोः साव या धकरणम)्

(४५ आ ेपवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ ऋकारलृ कारयोः सवण व धः॥*॥

(भा यम ्)

ऋकारलृ कारयोः सवणसं ा वधेया। होतृ लृ कारः होतॄ कार इ त॥

कं योजनम ्?॥

‘‘अकः सवण द घ वं यथा यात ् ॥

(साव यख डनभा यम ्)

नैतदि त योजनम ् । व य येतत-‘*सवणद


् घ वे ऋ त ऋ वा वचनम ्-’’ *लृ त लृ वा वचनम*’्

इ त॥॥

(साव यम डनभा यम ्)

त सवण यथा यात ्। इह मा भू - द लृ कारः म लृ कार इ त॥

(साव यख डनभा यम ्)

- 193 -
पात जलमहाभा यम ्

यदे त सवणद घ वे ऋती त एत त इ त व या म॥ ततः-‘‘लृ त’’ । लृ कारे परत लृ कारो वा भवती त।

ऋत इ येव॥

(साव यम डनभा यम ्)

त न व त यं भव त॥

(साव यख डनभा यम ्)

अव यं त व त यम ् । ऊकालोऽ वद घ लु तसं ो भवती यु यते। न च ऋकार लृ कारो वाजि त॥

(साव यम डनभा यम ्)

ऋकार य लृ कार य चा वं व या म॥ त चाव यं व त यम ् । लु त ो यथा यात ् । होतृ ऋकारः


,

होतॄ कारः, होतॄ३कार इ त। होतॄ लृ कारः हो लृ कारः हो लृ


३कार इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नर यायः?॥

(समाधानभा यम ्)

सवणसं ावचनमेव यायः। द घ वं चैव ह स ं भव त। अ प च ऋकार हणेन लृ कार हणं

सं न हतं भव त। ‘‘ऋ यकः’’ ख वऋ यः मालऋ यः। इदम प स ं भव त-ख वलृ कारो माललृ कार

इ त। ‘‘वा सु या पशले ः’ उपकार य त उपारार य त। इदम प स ं भव त-उप कार य त

उपा कार य त॥

(एकदे शन आ ेपभा यम ्)

य द त ह ऋकार हणेन लृकार हणं सं न हतं भव त,-‘‘उर परः’’ लृ कार या प रपर वं ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

- 194 -
पात जलमहाभा यम ्

लृ कार य लपर वं व या म। त चाव यं व त यम ् । अस यां सवणसं ायां व यथम ् । तदे व स यां

रे फबाधनाथ भ व य त॥

(एकदे शन आ ेपभा यम ्)

इह त ह-‘‘रषा यां नो णः समानपदे ः’’ इ यृ कार हणं चो दतं मातॄ णां पतॄ णा म येतदथम ् । त दहा प

ा नो त- लृ यमानं प ये त।

( तब द भा यम ्)

अथास याम प सवण ायाम ् इह क मा न भव त- लृ यमानं प ये त॥

( तब द समाधानेना ेप नरासभा यम ्)

‘‘*चु टु तु लश या याये न* इ त व या म। अपर आह-‘‘ भ च म यमैव गलशसै च यवाये न’’ इ त

व यामी त। वणकदे शा च वण हणेन गृ य त इ त योऽसौ लृ कारे लकार तदा यः तषेधो

भ व य त॥

( स ा तोपसंहारभा यम ्)

य येवं, नाथ रषा यां ण वे ऋकार हणेन। वणकदे शा च वण हणेन गृ य त इ त योऽसौ ऋकारे

रे फः तदा यं ण वं भ व य त॥ तु या य॥९॥

---------------------

- 195 -
पात जलमहाभा यम ्

(९ सं ा नषेधसू ं॥ प रभाषासू ं वा॥ १।१।आ.७)

॥ ना झलौ॥ १।।1०॥

(शकारसाव य नषेध नराकरणम ्)

(१३६ आ ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ अ झलोः तषेधे शकार तषेधोऽ वात ् [त सवणलोपे दोषः]॥*॥

(आ ेपवा त का यभाग या याभा यम ्)

अ झलोः तषेधे शकार य शकारे ण सवणसं ायाः तषेधः ा नो त॥

कं कारणम ्?॥

अ झ वात ् । अ चैव ह शकारो ह च॥

कथं तावद वम ्?॥

इकारः सवण हणेन शकारम प गृ णाती येवम वम ् । ह षु चोपदेशा वम ् ॥

(प र श टवा त कांशावतरणभा यम)्

त को दोषः?॥

(१४६ आ ेपसाधकवा त क वतीयख डनः॥१॥)

॥*॥ त सवणलोपो दोषः॥*॥

(आ ेपसाधकवा त कभाग या याभा यम)्

त सवणलोपे दोषो भव त- पर शता न काया ण-‘‘झरो झ र सवण’’ इ त लोपो न ा नो त॥

(१४७ समाधानवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ स मन वात ् ॥*॥

- 196 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

स मेतत ् ॥

कथम ्?॥

अन वात ् ॥

कथमन वम ्?॥

‘‘ पृ टं करणं पशानाम ्’’। ‘‘ईष पृ टम त थानाम’’।


् ‘‘ ववृ तमू मणाम ्’’ ईष द येवानु वतते॥ ‘‘

वराणां च’’ ववृ तम ् । ईष द त नवृ तम ् ॥

(१४८ समाधाना तरवा त कम ् ॥९॥)

॥*॥वा यप रसमा तेवा॥

(भा यम ्)

वा याप रसमा तेवा पु नः स मेतत ् ॥

क मदं वा याप रसमा ते र त?॥

वणानामु पदे श ताव । उपदे शो तरकाले सं ा। इ सं ो तरकाल ‘‘आ दर येन सहे ता’’ इत

याहारः। याहारो तरकाला सवणसं ा। सवणसं ो तरकालम ् ॥ अणु द सवण य चा ययः॥ इत

सवण हणम ्। एतेन सवण समु दतेन वा येना य सवणानां हणं भव त। न चा ेकारः शकारं

गृ णा त॥

(आ ेपभा यम ्)

यथैवं तह कारः शकारं न गृ णा त। एवमीकारम प न गृ णीयात ् ॥

त को दोषः?।

- 197 -
पात जलमहाभा यम ्

कुमार ईहते कुमार हते ‘‘अकः सवण’’ (इ त) द घ वं न ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

नैष दोषः। यदे त ‘‘अकः सवण द घः’’ इ य याहार हणं , त ेकार ईकारं गृ णा त शकारं न

गृ णा त॥

( या या तरभा यम ्)

अपर आह-

*अ झलोः तषेधे शकार तषेधोऽ झ वात ्*। । अ झलोः तषेधे शकार य शकारेण

सवणसं ायाः तषेधः ा नो त॥

कं कारणम ्?।

अ झ वात ् । अ चैव ह शकारो ह च॥

कथं तावद वम ्?।

इकारः सवण हणेन शकारम प गृ णाती येवम वम,् ह षु चोपदे शा वम ् ॥

त को दोषः?॥

*त सवणलोपे दोषः*॥

त सवणलोपे दोषो भव त। पर शता न काया ण। ‘‘झरो झ र सवण’’ इ त लोपो न ा नो त॥

* स मन वात ्*।

स मेतत ् ॥

कथम ्?॥

अन वात ् ॥

- 198 -
पात जलमहाभा यम ्

कथमन वम ्?॥

वा याप रसमा तेवा, उ ता वा याप रसमाि तः॥

(आ ेपभा यम ्)

अि म प -े वे येतदसम थतं भव त॥

(समाधानभा यम ्)

एत च सम थतम ् ॥

कथम ्?।

अ तु वा शका य शकारे ण सवणसं ा, मा वा भू त ् ॥

(आ ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम,् पर शता न काया ण ‘‘झरो झ र सवण’’ इ त लोपो न ा नोती त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

मा भू लोपः॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

ननु च भेदो भव त-स त लोपे वशकारकम ्, अस त लोपे शकारकम ् ॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

नाि त भेदः-अस य प लोपे वशकारकमेव॥

कथम ्?॥

वभाषा ववचनम ्

- 199 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपसाधकभा यम ्)

एवम प भेदः-अस त लोपे-कदा च वशकारकम ्, कदा चत ् शकारकम ् । स त लोपे


- वशकारकमेव॥

(तट था ेपभा यम ्)

स एष कथं भेदो न?॥

(तट था ेप नरासभा यम ्)

या (भेदः) य द न यो लोपः या । वभाषा तु स लोपः॥

(समाधानभा यम ्)

यथाऽभेद तथा तु ॥ ना झलौ॥१०॥

इ त ीम गव पत ज ल वर चते महाभा ये थमा याय थमपादे चतु थमाि नकम ् ॥४॥

*****************

- 200 -
पात जलमहाभा यम ्

अथ थमा याय य थमपादे प चमाि नकम ् ।

(अथ गृ यसं ा करणम)्

(१० गृ यसं ासू म ् ॥


१ ।१।५॥ आ १ सू.॥)

ईदू दे ववचनं गृ यम ् १॥।१।११॥

(अथ तपरपाठ योजना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

कमथ मदानीं तपराणां गृ यसं ो यते?॥

(समाधानभा यम ्)

‘‘तपर त काल य’’ इ त त कालानां सवणानां हणं यथा यात ् ॥

केषाम ्?॥

उदा तानु दा त व रतानाम ् ॥

(भा यम ्)

अि त योजनमेतत ् ॥

कं तह त?॥

(१४९ आ ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ लु तानां तु गृ य वा स गोऽत काल वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

लु तानां तु गृ यसं ा न ा नो त॥

कं कारणम ्?॥

- 201 -
पात जलमहाभा यम ्

अत काल वात ् । न ह लु ता त कालाः॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

अ स ः लु तः। त या स वा त काला एव भवि त॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

स ः लु तः वरसि धषु ॥

कथं ायते-‘ स ः लु तः वरसि धषु-’ इ त?॥

यदयं ‘‘ लु तः कृ या’’ इ त लु त य कृ तभावं शाि त॥

कथं कृ वा ापकम?॥

सतो ह का यणः कायण भ वत यम ् ॥

( योजन नभा यम ्)

कमेत य ापने योजनम?॥


(लाघव दशनभा यम ्)

अ लु ताद लु त इ येत न व त यं भव त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

कमतो-यि स ः लु त ः वरसि धषु, सं ा वधाव स ः। त या स वा त काला एव भवि त।

(आ ेपसाधकभा यम ्)

सं ा वधौ च स ः।

कथम ्?।

- 202 -
पात जलमहाभा यम ्

‘‘कायकालं सं ाप रभाषम ्’’ य काय त ोपि थतं ट यम ्, ‘‘ गृ यः कृ या’’ इ यु पि थत मदं

भव त-‘‘ईदू दे ववचनं गृ यम’’् इ त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

कं पु नः लु त य गृ यसं ावचने योजनम ्?॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

गृ या यः कृ तभावो यथा यात ् ॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

मा भू देवम ् । लु तः कृ ये ये
वं भ व य त।

(आ ेपसाधकभा यम ्)

नैवं श यम ् । उपि थते ह दोषः यात ् ‘‘अ लु तवदु पि थते’’ इ त। अ पठ यत याचायः-*

व वचनं लु त काय तषेधाथम ् । लु त तषेधे ह गृ य लु त तषेध स गोऽ येन व हत वा*

इ त। त मा लु त य गृ यसं ै षत या। गृ या यः कृ तभावो यथा यात ् ॥

(आ ेपबाधकर य तर नराकरणभा यम ्)

य द पु नद घाणामतपराणां गृ यसं ो येत, एवम येकार एव एकः सवणा गृ णीया , ईकारोकारौ न

गृ णीयाताम?।

कं कारणम ्?।

अन वात ् ॥

(आ ेपबाधकर य तर नराकरणभा यम ्)

य द पु न वानामतपराणां गृ यसं ो यते॥

- 203 -
पात जलमहाभा यम ्

नैवं श यम ् । इहा प स येत -् अकुव ह अ अकु व य े त॥

(आ ेपोपसंहारभा यम ्)

त मा ीघाणामेव तपराणां गृ यसं ा व त या। द घाणां चो यमाना लु तानां न ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

एवं त ह कं न एतेन य नेन-यत ्-‘ स ः लु तः वरसं धषु’ इ त। अ स ः लु तः।

त या स वा त काला एव भव ती त॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं य त ापकमु तम-‘‘


् लु त गृ या अ च’’ इ त?॥

(समाधानभा यम ्)

लु तभावी कृ ये येवमेत व ायते॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं य त योजनमु तम ्?॥

(समाधानभा यम ्)

यते त यास एव-‘‘अ लु ताद लु त’’े इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

एवम प यि स े गृ यकाय त लु त य न ा नो त-‘‘अणोऽ गृ य यानु ना सकः’’ इ त॥

(समाधानभा यम ्)

एवं त ह कं न एतेन य नेन-‘कायकालं सं ाप रभाषम ्’-इ त। यथो ेशमेव सं ाप रभाषम ् । अ

चासाव स ः। त या स वा त काला एव भवि त॥

- 204 -
पात जलमहाभा यम ्

(इ त तपर योजन न पणम ्)

*********

(अथ ववचन वशेषणता वचारभा यम ्)

कथं पु न रदं व ायते-ईदादयो य ववचनम ्, आहोि वद दा य तं य ववचन म त॥

( वशेषिज ासाभा यम)्

क चा वशेषः?॥

(१५० थमपदे दोष दशकवा त कम ् ॥


२ ॥)

॥*॥ ईदादयो ववचनं गृ या इ त चेद य य व धः॥*॥

(भा यम ्)

ईदादयो ववचनं गृ या इ त चे अ य य गृ यसं ा वधेय-पचे


ा ते इ त, पचेथे इ त॥

(दू षणबाधकभा यम)्

वचना व य त॥

(दू षणसाधकभा यम)्

अि त वचने योजनम ् ॥

कम ्?।

ख वे इ त, माले इ त॥

(दू षणबाधक वतीयप ा यु पगमभा यम)्

अ तु त ह-ईदा य तं य वचनम ्-इ त।

(१५१ वतीयप े दू षणवा त कम ् ॥


३॥)

- 205 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ ईदा य त म त चेदेक य व धः॥*॥

(भा यम ्)

ईदा य तं ववचन म त चेदेक य गृ यसं ा वधेया-ख वे इ त, माले इ त॥

(१५२ वतीयप े समाधानवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ न वा य तव वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

न वा एष दोषः॥

कं कारणम ्?॥

आ य तव वात ् । आ य तवदे कि म काय भवती येवमेक या प भ व य त॥

(प ा तरा यु पगमभा यम ्)

अथवा एवं व या म-ईदा य तं य वचना तम ्-इ त॥

(१५३ आ ेपवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ ईदा य तं ववचना त म त चे लु क तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

ईदा य तं ववचना त म त चे लु क तषेधो व त यः। कु माय रगारं कुमायगारम ् । व वोरगारं

व वगारम ् । एत ीदा य तं यते


ू , ववचना तं च भव त ययल णेन॥

(१५४ समाधानवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ स त यामथ हणं ापकं ययल ण तषेध य॥*॥

(भा यम ्)

- 206 -
पात जलमहाभा यम ्

यदयम ् ‘ईदू तौ च स त यथ’ इ यथ हणं करो त, त ापय याचाय न गृ यसं ायां ययल णं

भवती त॥

(आ ेपभा यम ्)

त तह ापकाथमथ हणं कत यम ् ॥

(समाधानभा यम ्)

न कत यम ् । ईदा द भ ववचनं वशेष य यामः, ईदा द व श टे न च ववचनेन

तद त व धभ व य त- ईदा य तं य ववचनं तद तमीदा य तम ्-इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

एवम यशु ले व े शु ले समप येतां शु या तां व े इ य ा नो त। अ ह दा द च ववचनं

तद तं च भव त ययल णेन॥

(समाधानभा यम ्)

अ ा यकृ ते शीभावे लु भ व य त॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

इद मह सं धाय लु क् यतां, शीभाव इ त॥

कम कत यम?।

पर वा छ भावः॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

न यो लु क्। कृ ते शीभावे ा नो यकृ तेऽ प ा नो त॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

- 207 -
पात जलमहाभा यम ्

अ न यो लु ग ् । अ य याकृ ते शीभावे ा नो य य य कृ ते। श दा तर य च ा नु वि व धर न यो

भव त। शीभावोऽ य न यः। न ह कृ ते लु क ा नो त। उभयोर न ययोः पर वा छ भावः। शीभावे

कृ ते लु क्॥

(आ ेपदा यभा यम ्)

अथा प कथं चि न यो लु यात ् । एवम प दोषः,॥ व य येत ्, *पदसं ायाम त हणम य

सं ा वधौ यय हणे तद त व ध तषेधाथम ्* इ त। इदं चा प यय हणम ् । अयं चा प

सं ा व धः॥ अव यं ख वि म न प प े आ य तव ाव ए षत यः॥ त माद तु स एव म यमः

प ः॥ ईदू देत ् ॥११॥

(११ गृ यसं ासू म ् ॥१॥१॥५॥ आ. २॥)

अदसो मात ् ॥१।१॥१२॥

(मू वमी वयोर स व नराकरणा धकरणम)्

(१५९ आ ेपवा त कम ् ॥१॥ )

॥*॥ मा गृ यसं ायां त या स वादयावेकादे श तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

मा गृ यसं ायां त य ई व य ऊ व य चा स वादयावेकादे शाः ा नु वि त, तेषां तषेधो

व त यः। अमी अ , अमू अ , अमी आसते, अमू आसाते॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

ननु च गृ यसं ावचनसाम यादयादयो न भ व यि त॥

(१५५ आ ेपवा त क वतीयख डनम ् ॥१॥)

- 208 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ वचनाथ ह स ॥*॥

(भा यम ्)

नेदं वचना ल यम ् । अि त य यदे त य वचने योजनम॥्

कम ्?॥

यि स े गृ यसं ाकाय तदथमेत यात-‘‘अणोऽ


् गृ य यानु ना सकः’’ इ त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

नैकं योजनं योगार भं योजय त। य येताव योजनं या त ैवायं ू या -

‘‘अणोऽ गृ य यानु ना सकोऽदसो न’’ इ त॥

(१५६ समाधानवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ व तषेधा वा ( गृ यसं ा)॥*॥

(भा यम ्)

अथवा गृ यसं ा यताम ् अयादयो वे त। गृ यसं ा भ व य त व तषेधेने त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

नैष यु तो व तषेधः। ‘‘ व तषेधे परम ्’’ इ यु यते॥ पू वा च गृ यसं ,ा परेऽयादयः॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

परा गृ यसं ा क र यते॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

सू वपयासः कृ तो भव त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

- 209 -
पात जलमहाभा यम ्

एवं त ह परै व गृ यसं ा॥

कथम ्?॥

‘‘कायकालं सं ाप रभाषम ्’’ य काय त ोपि थतं ट यम ् । ‘‘ गृ यः कृ या’’ इ यु पि थत मदं

भव त ‘‘अदसो मात ्’’ इ त।

(समाधानबाधकभा यम ्)

एवम ययु तो व तषेधः॥

कथम ्?॥

वकाययोगो ह व तषेधः। न चा ैको वकाययु तः। एचामयादयः, ईदू तोः गृ यसं ा॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

नाव यं वकाययोग एव व तषेधः॥

कं त ह?॥

असंभवोऽ प। स चा य ासंभवः॥

कोऽसाव ासंभव?॥

गृ यसं ा भ नवतमाना अयाद न ् बाधते


, अयादयोऽ भ नवतमानाः गृ यसं ाया न म तं

व न ती येषोऽसंभवः। स यसंभवे यु तो व तषेधः॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

एवम ययु तो व तषेधः। सतो ह व तषेधो भव त। न चा े वो वे तः। ना प मकारः॥

उभयम य स म ् ॥

- 210 -
पात जलमहाभा यम ्

(१५७ समाधानसाधकवा त क थमख डनम ् ॥३॥)

॥*॥ आ याि स वं यथा रो वे॥*॥

(भा यम ्)

आ याि स वं भ व य त। त यथा वे आ याि स ो भव त॥

(समाधानबाधका ेपभा यम ्)

कं पु नः कारणं वे आ याि स ो भव त, न पु नय ैव ः स ः, त ैवो वम यु येत?॥

(भा यम ्)

नैवं श यम ् ॥

(१५७ समाधानसाधकवा त कसाधकख डम ् ॥


३॥)

॥*॥ अ स े यु वे आ गु णा स ः॥

(भा यम ्)

अस े यु वे आ गु ण या स ः यात-् वृ ो ल ोऽ । त मा त ा याि स वमे षत यम ् ।

यथा त ा याि स वं भव त। एव महा या याि स वं भ व य त॥

(१५८ समाधाना तरवा त कम ् ॥४॥)

[॥*॥ वचनसाम या वा॥*॥]

(भा यम ्)

अथवा गृ यसं ावचनसाम यादयादयो न भ व यि त॥

(१५९ समाधाना तरवा त कम ् ॥५॥)

[॥*॥ योगा वभागा वा॥*॥]

- 211 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

अथ वा योग वभागः क र यते। ‘‘अदसः’’ अदस ईदादयः गृ यसं ा भव ती त। ततो ‘‘मात ्’’

मा च परे ईदादयः गृ यसं ा भव ती त। अदस इ येव।

कमथ योग वभागः?॥

एको य ति स े गृ यकाय तदथः॥ अपरो यद स े॥

(आ ेपभा यम ्)

इहा प त ह ा नो त-अमु या अमु यो र त॥

कंच यात ् य य गृ यसं ा यात?॥


गृ या यः कृ तभावः स येत॥

(आ ेप नरासभा यम ्)

नैष दोषः। पदा त करणे कृ तभावः। न चैष पदा तः॥

(आ ेपभा यम ्)

एवम यमु केऽ , अ ा प ा नो त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

ववचन म त वतते॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

यद ववचन म त वतते अमी अ , अ न ा नो त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

एवं त ह एद त म त नवृ तम ् ॥

- 212 -
पात जलमहाभा यम ्

(१६० समाधाना तरवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ माथाद दा यथानां वा॥*॥

(भा यम ्)

अथवाऽऽहायम ्-‘‘अदसो मात ्’’ इ त। न च ई वो वे तः। ना प मकारः। तत एवं व ा यामः-

‘माथाद दा यथानाम ्’-इ त॥

(१६१ समाधाना तरवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ उ तं वा ॥*॥

(भा यम ्)

कमु तम?॥

* अदस ई वो वे वरे ब ह पदल णे* ( स े व त ये)* गृ यसं ायां च* इ त॥

(अ न टापि त नवारणा धकरणम ्)

(१६२ आ ेपवा त कम ् ॥८॥)

॥*॥ त स क दोषः॥*॥

(भा यम ्)

त सककारे दोषो भव त-अमु केऽ ॥

(१६३ समाधानवा त कम ् ॥९॥)

॥*॥ न वा हण वशेषण वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

न वा एष दोषः॥

- 213 -
पात जलमहाभा यम ्

कं कारणम ्?॥

हण वशेषण वात ् । न मा हणेन ईदा य तं वशे यते॥

कं त ह?॥

ईदादयो वशे य ते-मा परे ये ईदादय-इ त॥ अदसो मात ् ॥१२॥

-----------

(१२ गृ यसं ासू म ् ॥


१।१।५ आ. ३॥)

शे॥१।१।१३॥

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

इह क मा न भव त- काशे, कुशे, वंश,े इ त?॥

(१३४ समाधानवा तकम ् ॥१॥)

॥*॥ शे ऽथव हणात ् ॥*॥

(भा यम ्)

अथवतः शेश द य हणम ् । न चैषोऽथवान ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

एवम प ह रशे, ब ु शे, इ य ा प ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

एवं त ह ‘ल ण तपदो तयोः तपदो त यैव’ इ येवं न भ व य त॥

(पू व तसमाधाना यु पगमभा यम)्

- 214 -
पात जलमहाभा यम ्

अथ वा पु नर तु-‘अथव हणे नानथक य’ इ त॥

कथं त ह- ह रशे, ब ु शे, इ त?॥

एकोऽ वभ यथनाथवान ्, अपर त ताथन। समु दायोऽनथकः॥ शे॥१३॥

-------

(१३ गृ यसं ासू म ् ॥ १।१।५ आ. ४॥)

नपात एकाजना ॥१।१।१४॥

(पदकृ या धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

नपात इ त कमथम ्?॥

(समाधानभा यम ्)

चकारा जहारा ॥

(आ ेपभा यम ्)

एकािज त कमथम ्?॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

ेदं म। ेदं म्॥

(आ ेपबाधानु पपि तभा यम)्

एकािज य यु यमानेऽ ा प ा नो त। एषोऽ प येकाच ् ॥

(आ ेपबाधोपपि तभा यम ्)

- 215 -
पात जलमहाभा यम ्

एकािज त नायं बहु ी हः-एकोऽज ् यि मन ् सोऽयमेकाच ् एकािज त॥

कं त ह?

त पु षोऽयं समाना धकरणः-एक अच ् एकाच ् एकािज त॥

(आ ेपभा यम ्)

य द त पु षोऽयं समाना धकरणो, नाथ एक हणेन॥

( या ेपभा यम ्)

इह क मा न भव त- ेदं म। ेदं म्।

( या ेपबाधकभा यम ्)

अजेव यो नपात इ यॆवं व ायते ॥

(आ ेपभा यम ्)

कं व त यमेतत ्?।

(समाधानभा यम ्)

न ह॥

(आ ेपभा यम ्)

कथमनु यमानं गं यते?॥

(समाधानभा यम ्)

अ हणसाम यात ् य द ह अ चा य च त या , अ हणमनथकं यात ् ॥

(साम यानुपपि तभा यम ्)

अि त य यद हण य योजनम ् ॥

- 216 -
पात जलमहाभा यम ्

कम ्?॥

अज त य यथा यात ् । हल त य मा भू त ् ॥

(साम य पपि तभा यम ्)

नैव दोषो न योजनम ् ॥

(साम यानु पपि तभा यम ्)

एवम प कुत एतत ्- वयोः प रभाषयोः सावकाशयोः समवि थतयोः ‘‘आ य तवदे कि मन ्’’ ‘‘येन

व ध तद त य’’ इ त च-इय मह प रभाषा भ व य त-‘आ य तवदे कि मन ्’’ इ त॥ इयं च न

भ व य त-‘‘येन व ध तद त य’’ इ त?॥

(समा यानु पपि त नराकरणभा यम ्)

आचाय वृ ि त ापय त-इय मह प रभाषा भव त-‘‘आ य तवदे कि मन ्’’ इ त, इयं च न भव त। ‘‘येन

व ध तद त य’’ इ त। यदयम ्-‘अना ’ इ त तषेधं शाि त॥

(समाधानभा यम ्)

एवं त ह- स े स त यद हणे यमाणे एक हणं करो त, त ापय याचायः-‘अ य वण हणं

जा त हणं भव त’ इ त॥

कमेत य ापने योजनम?॥


*द भेह हण य जा तवाचक वात ् स म*् इ त यदु तं, तदु पप नं भव त॥

(आ ेपभा यम ्)

अना ङ त कमथम ्?॥

(समाधानभा यम ्)

- 217 -
पात जलमहाभा यम ्

आ उदका ता ओदका तात ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

इह क मा न भव त- आ एवं नु म यसे, आ एवं कल त द त?॥

(समाधानभा यम ्)

सानु ब धक येदमाकार य हणम,् अननु ब धक चा ाऽऽकारः॥

(आ ेपभा यम ्)

व पु नरयं सानु ब धकः व नरनुब धकः?॥

(समाधानभा यम ्)

‘ईषदथ यायोगे मयादा भ वधौ च यः। एतमातं ङतं व या वा य मरणयोर ङत ् ॥१॥

नपात॥१४॥

--------

- 218 -
पात जलमहाभा यम ्

( १४सं ासू म ् ॥१॥१॥५आ.५)

ओत ् ॥१।१।१५॥

(सू वैय य नराकरणा धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

कमु दाहरणम ्?॥

(समाधानभा यम ्)

आहो इ त, उताहो इ त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

नैतदि त योजनम ् । नपातसमाहारोऽयम ् । आह उ आहो इ त। उत आह उ उताहो इ त। त

‘‘ नपात एकाजना ’’ इ येव स म ् ॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

एवं त यक नपाता इमे॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा त ष ाथ ऽयमार भः। ओ षु यातं म तः। ओ षु यातं बृ हती च श वर । ओ च सखायं

स या ववृ याम ् (ऋ. १०।१०॥१॥)

( य ते सू वृि त नराकरणा धकरणम ्)

(१६५ आ ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ ओति व तषेधः॥

- 219 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

ओद तो नपात इ य य त य तषेधो व त यः॥ अनदः अदः अभवत ्=अदोऽभवत ्,

अ तरः तरः अभवत ्= तरोऽभवत ् ॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

न व त यः। ‘ल ण तपदो तयोः तपदो त य’ इ येवं न भ व य त॥

(आ ेप साधकभा यम ्)

एवम प-अगौः गौः समप यत गोऽभव । अ ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

एवं त ह ‘‘गौणमु ययोमु ये कायस ययः’’ इ त। त यथा- ‘गौरनु ब योऽजोऽ नीषोमीयः’ इ त न

वाह कोऽनु ब यते।

(समाधानबाधकभा यम ्)

कथं त ह वाह के वृ या वे भवतः- गौि त ठ त गामानये त?॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

अथा य एतदे वं भव त। य श दा यम ्, श दमा े त व त। श दा ये च वृ या वे॥ ओत ्१५।

-----

- 220 -
पात जलमहाभा यम ्

(१५ गृ यसं ादे शसू म ् ॥१।१।५ आ 0६)

उञ ऊँ॥१।१।१७॥

(अ न टापि तवारणा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

इह क मा न भव त-आहो इ त, उताहो इ त?॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

उञ इ यु यते। न चा ोञं प यामः।

(आ ेपसाधकभा यम ्)

उञोऽयम येम सहै कादे श उ णेन गृ यते॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

आचाय वृ ि त ापय त-‘नोञ एकादे श उ हणेन गृ यते’ इ त। यदयम ् ‘‘ओ ’’ इ योद त य

नपात य गृ यसं ां शाि त।

(आ ेपसाधकभा यम ्)

नैतदि त ापकम ् । उ तमेतत-‘‘् त ष ाथ ऽयमार भः’ इ त॥ दोषः ख व प या , य यु ञेकादे श

उ हणेन गृ येत। जानु उ अ य ज त, जानू अ य ज त, जा व य ज त,‘‘ मय उञो वो वा’’

इ त व वं न यात ् ॥

(समाधानभा यम ्)

एवं त यक नपाता इमे॥

अथ वा वावु कारा वमौ। एकोऽननु ब धकः। अपरः सानु ब धकः। त योऽननु ब धक त यैष एकादे शः।

- 221 -
पात जलमहाभा यम ्

(योग वभागा धकरणम ्)

(१६६१ स ा तआ ेपवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ उञ इ त योग वभागः॥*॥

(भा यम ्)

उञ इ त योग वभागः कत यः। ‘‘उञः’’ शाक य याचाय य मतेन गृ यसं ा भव त। उइ त व त॥

ततः ‘‘ऊँ’’ उञ ऊँ इ ययमादे शो भव त शाक य याचाय य मतेन द घ ऽनु ना सकः गृ यसं क च।

ऊँ इ त॥

(योग वभागवैय यभा यम ्)

कमथ योग वभागः?॥

(१६६२ आ प
े योजनवा त कयख डनम ् ॥१॥)

॥*॥ ऊँ वा शाक य य॥*॥

(भा यम ्)

शाक य याचाय य मतेन ऊँ वभाषा यथा यात ् । ऊँ इ त, उ इ त। अ येषामाचायाणां मतेन-

व त॥ उ ञ ऊँ ॥१७॥

----------------

(१६ गृ यसं ासू म॥१।१।५॥


् आ. ७॥)

ईदू तौ च स तमथ॥१।१।१८॥

(अथ हण योजन न पणा धकरणम ्)

(१६७ आ ेपवा त कम ् ॥१॥)

- 222 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ ‘ईदू तौ स तमी येव’॥*॥

(भा यम ्)

ईदू तौ स तमी येव स म,् नाथ ऽथ हणेन॥

(१३८ समाधानवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ लु तेऽथ हणा वेत ् ॥

(भा यम ्)

लु तायां स त यां गृ यसं ा न ा नो त॥

व?॥

सोमो गौर अध तः(ऋ.९।१२।३)। इ यते चा ा प या द त। त चा तरेण य नं न

स यती येवमथमथ हणम ्॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

ना स तमी लु यते॥

कं त ह?॥

पू व सवण ऽ भव त।

(१६९ समाधानसाधकवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ ‘पू व य चेत ् सवण ऽसावाडा भावः स यते’॥16.*॥

(भा यम ्)

य द पू व सवणः, आ आ भाव च ा नो त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

- 223 -
पात जलमहाभा यम ्

एवं त ह आहायम-ईदू
् तौ स तमी त। न चाि त स तमी ईदू तौ, त वचना व य त॥

(१७० समाधानवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ ‘वचना य द घ वम ् ॥*॥

नेदं वचना ल यम ् । अि त य यदे त य वचने योजनम ् ॥

कम ्? य स त या द घ वमु यते-‘‘ तं न शु कं सरसी शयानम ्’’ (ऋ.९।१२।३॥)इ त॥

सत योजने इह न ा नो त सोमो गौर आ यो तः (ऋ. 09/12/3) इ त।

(१७१ समाधानबाधकवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ ‘त ा प सरसी य द’॥*॥

(भा यम ्)

त ा प स म्।

कथम ्?॥

य द सरसीश द य वृ ि तरि त। अि त च लोके सरसीश द य वृ ि तः।

कथम ्?॥

द णापथे ह महाि त सरां स सर य इ यु य ते॥

(१७२ समाधानवा त कम)्

॥*॥ ापकं यात ् तद त वे॥*॥

(भा यम ्)

एवं त ह ापय याचाय न गृ यसं ायां ययल णं भव त इ त॥

कमेत य ापने योजनम?्

- 224 -
पात जलमहाभा यम ्

कुमाय रगारं कु मायगारम ् । व वोरगारं व वगारम ्। यय हणेन गृ यसं ा न भव त।

(१७३ समाधानवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ मा वा पू व पद य भू त’॥*॥

(भा यम ्)

अथवा पू व पद य मा भू द येवमथमथ हणम ् । वा याम वो वा य वः, न यामा तन या तः॥

(आ ेपभा यम ्)

अथ यमाणेऽ यथ हणे क मादे वा न भव त?॥

(समाधानभा यम ्)

जह वाथा वृ ि त र त॥

(आ ेपभा यम ्)

अथाजह वाथायां वृ तौ दोष एव॥

(समाधानभा यम ्)

अजह वाथायां च न दोषः। समु दायाथ ऽ भधीयते॥

‘ईदू तौ स तमी येवलु तेऽथ हणा वेत ् । पू व य चेत ् सवण ऽसावा ़ डा भावः स ’॥
येत ‘वचना य

द घ वं त ा प सरसी य द।’ ापकं यात ् तद त वे मा वा पू व पद य भू त


’॥२॥
् ईदू तौ च

स त यथ॥१८॥

(इ त गृ यसं ा करणम ्)

---------

- 225 -
पात जलमहाभा यम ्

(१७ घु सं ासू म ् ॥१।१।५॥ आ. ८॥)

दा धा वदाप ् ॥१।१।१९॥

(इ टानु पि त नराकरणा धकरणम)्

(१७५ आ ेपवा त कम ् ॥)

॥*॥ घु सं ायां कृ त हणं शदथम ् ॥*॥

(भा यम ्)

घु सं ाया कृ ि त हणं क त यम ् । दाधा कृ तयो घु सं ा भव ती त व त यम ् । कं योजनम ्?

आ वभू ताना मयं सं ा यते। सा आ वभू तानामेव यात,् अना वभू तानां न यात ् ।

ननु च भू य ठा न घु सं ाकाया ण आधधातु के, त चैत आ वभू ता य ते॥

‘‘ शदथम ्’’ शदथ कृ त हणं क त यम ् । श या वं त ष यते तदथम ् । णदयते। ण य त।

णधयती त।

(भा यम ्)

भार वाजीयाः पठि त-

(भार वाजीयो तमा ेप वा त कम)्

॥*॥ घु सं ायां कृ त हणं श वकृ ताथम ् ॥


*॥

(भा यम ्)

घु सं ायां कृ त हणं यते।

कं योजनम ्?।

शदथ वकृ ताथ च। श यु दा तम ् ॥ वकृ ताथ ख व प- णदाता णधाता।

- 226 -
पात जलमहाभा यम ्

कं पु नः कारणं न स य त?।

‘ल ण तपदो तयोः तपदो त यैव’ इ त तपदं ये आ वभूता तेषामेव या , ल णेन ये

आ वभू ता तेषां न यात ् ।

( या ेपभा यम ्)

अथ यमाणेऽ प कृ त हणे कथ मदं व ायते- दाधाः कृ तय इ त, आहोि व ाधां कृ तय

इ त?॥ कं चातः?॥

यद व ायते-दाधाः कृ तय इ त, स एव दोषः-आ वभू तानामेव या अना वभू तानां न यात ् ।

अथ व ायते-दाधां कृ तय इ त, अना वभू तानामेव यादा वभू तानां न यात ् ।

( या ेपसमाधानभा यम ्)

एवं त ह, नैवं व ायते-दाधाः कृ तय इ त, ना प दाधां कृ तय इ त॥

कथं त ह?

दाधा घु सं ा भवि त कृ तय चैषा म त॥

(आ ेपोपसंहारभा यम ्)

त तह कृ त हणं कत यम?।

(समाधानभा यम ्)

कत यम ् । इदं कृ तमथ हणमनु वतते॥

व कृ तम ्?।

‘‘ईदू तौ च स त यथ’’ इ त । ततो व या म ‘‘दाधा वदाप ्’’ ‘‘अथ’’ इ त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

- 227 -
पात जलमहाभा यम ्

नैवं श यम ् । ददा तना समानाथान ् रा तरास तदास तमंह त ीणा त भृ तीनाहु ः। तेषाम प घु सं ा

ा नो त। त मा नैवं श यम ् । न चेदेव, ं कृ त हणं कत यमेव॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

न कत यम ् । शदथन ताव नाथः कृ त हणेन। अव यं त माथ कृ त हणं कत यम,् णमयते

यमयते येवमथम ् । तत ् पु र तादप यते घु कृ तौ मा कृ तौ चे त॥

(आ ेपभा यम ्)

यद कृ त हणं यते। न मनो त नमीना त। अ ा प ा नो त।

( तब द भा यम ्)

अथा यमाणेऽ प कृ त हणे इह क मा न भव त- नमाता नमातु ं नमात य म त॥

( तब द समाधानभा यम ्)

आकारा त य ङतो हणं व ायते॥

(समाधानभा यम ्)

यथैव त ह अ यमाणे कृ त हणे आकारा त य ङतो हणं व ा यते ॥

(भार वाजीय योजन नराकरणभा यम ्)

वकृ ताथन चा प नाथः। दोष एवैत याः प रभाषाया ‘‘ल ण तपदो तयोः तपदो त यैव’’ इ त-

‘‘गामादा हणे व वशेषः’’ इ त॥

(यदागम याया धकरणम ्)

(१७५ आ ेपवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ समानश द तषेधः॥*॥

- 228 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

समानश दानां तषेधो व त यः। नदारय त नधारय त। दाधा घु सं ा भव ती त घु सं ा

ा नो त॥

(१७६ समाधानवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ समानश दा तषेधोऽथव हणात ् ॥*॥

(भा यम ्)

समानश दानाम तषेधः, अनथकः तषेधोऽ तषेधः॥

घु सं ा क मा न भव त?॥

अथव हणात ्, अथवतोदाधो हणात ् । न चैतावथव तौ।

(१७७ समाधानहे व तरवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ अनु पसगा वा॥*॥

(भा यम ्)

अथवा यि यायु ताः ादय तं त ग यु पसगसं ा भवि त। न चैतौ दाधौ त यायोगः।

(आ ेपभा यम ्)

य येवम ् इहा प त ह न ा नो त- णदापय त णधापयती त। अ ा प नैतौ दाधावथव तौ,

ना येतौ दाधौ त यायोगः॥

(१७८ समाधानवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ न वाथवतो यागम त गु णीभू त त हणेन गृ यते यथाऽ य ॥*॥

(भा यम ्)

- 229 -
पात जलमहाभा यम ्

न वा एष दोषः ।

कं कारणम ्?॥

अथवत आगम त गु णीभू तोऽथव हणेन गृ यते। यथा य । त यथा-अ य ा प अथवत

आगमोऽथव हणेन गृ यते॥

वा य ?।

ल वता चक षते त।

(आदे शवा दन आगमवा दनं या ेपभा यम ्)

यु तं पु नयि न येषु नाम श दे वागमशासनं यात ् । न। न येषु नाम श दे षु

कूट थैर वचा ल भवणभ वत यमनपायोपजन वका र भः। आगम च नामापू वः श दोपजनः?॥

(आगमवा दन आदे शवा दनं या ेपभा यम ्)

अथ यु तं यि न येषु श दे वादे शाः यु ः॥

(आदे शवा दनः समाधानभा यम ्)

बाढं यु तम ् । श दा तरै रह भ वत यम ् । त श दा तरे श दा तर य तपि त


यु ता।

( स ा तोपसंहारभा यम ्)

आदे शा तह मे भ व यि त अनागमकानां सागमकाः।

तत ् कथम?।

‘सव सवपदादे शा दा ीपु य पा णने ः।

एकदे श वकारे ह न य वं नोपप यते’॥

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम ्)

- 230 -
पात जलमहाभा यम ्

(१७९ आ ेपवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ द ङः तषेधः था वो र वे॥*॥

(भा यम ्)

द ङः तषेधः था वो र वे व त यः॥ उपादा ता य वरः श क ये त। ‘‘मीना त मनो त’’

इ या वे कृ ते ‘‘ था वो र च’’ इती वं ा नो त॥

( या ेपभा यम ्)

कुतः पु नरयं दोषो जायते- कं कृ त हणा , आहोि व ू प हणात?॥


( या ेपसमाधानभा यम ्)

प हणा द याह॥

( कृ त हणदोषभा यम ्)

इह खलु कृ त हणा ोषो जायते। उप दद षते। ‘‘स न मीमाघु रभलभ’’ इ त॥

(दोष नराकरणभा यम ्)

नैष दोषः। दा कृ त र यु यते। न चेयं दा कृ तः। आकारा तानामेज ताः कृ तयः,

एज तानामपीकारा ताः। न च कृ तेः कृ तः कृ त हणेन गृ यते ॥

(आ ेपोपंसहारभा यम ्)

स तह तषेधो व त यः॥

(समाधानभा यम ्)

न व त यः॥

(आ ेपभा यम ्)

- 231 -
पात जलमहाभा यम ्

घु सं ा क मा न भव त?॥

(समाधानभा यम ्)

‘‘सि नपातल णो व धर न म तं त वघात य’’ इ येवं न भ व य त॥

(नानु ब धकृ तमनेज त व याया धकरणम)्

(१८० आ ेपवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ दा तषेधे न दै यनेज त वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

दा तषेध दै प तषेधो न ा नो त-अवदा तं मु खम ् ॥

ननु चाऽऽ वे कृ ते भ व य त॥

त या वं न ा नो त॥

कं कारणम ्?॥

अनेज त वात ्॥

(१समाधानवा त कम ् ॥८॥)

॥*॥ स मनु ब ध याऽनेका त वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

स मेतत ् ॥

कथम ्?॥

अनु ब ध यानेका त वात ् । अनेका ता अनु ब धाः॥

(१८२ समाधानवा त कम ् ॥९॥)

- 232 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ प तषेधा वा॥*॥

(भा यम ्)

अथ वा ‘‘दाधा व पत ्’’ इ त व या म। त चाऽव यं व त यम ्॥ अदा ब त यु यमाने इहा प

स येत णदापयती त॥

(आव यकता नराकरणभा यम ्)

श यं तावदनेनादा ब त ु वतां बा त य तषेधो व ातु म ् ।

(आ ेपभा यम ्)

सू ं त ह भ यते॥

( स ाि तभा यम ्)

यथा यासमेवा तु ॥

(आ ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम ् ‘‘*दा तषेधे न दै प*’’ इ त॥

(प रहार मारणभा यम ्)

प र तमेतत ् ‘‘* स घमनु ब ध यानेका वात*् इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

अथैका तेषु दोष एव॥

(समाधानभा यम ्)

एका ते व प न दोषः। आ वे कृ ते भ व य त॥

(समाधानानु पपि तभा यम ्)

- 233 -
पात जलमहाभा यम ्

ननु चो तम-‘त
् या वं न ा नो त, कं कारणम ् । अनेज त वा -’इ त ॥

(समाधानोपपि तभा यम ्)

पकारलोपे कृ ते भ व य त।

(आ ेपभा यम ्)

न यं तदा दाब ् भव त॥

(समाधानभा यम ्)

भू तपू व ग या भ व य त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

एत चा यु तम-य
् सव वेव सानु ब धक हणेषु भू तपू व ग त व यते
ा ॥ अनै मि तको

यनु ब धलोप ताव येव भव त॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथ वाऽचाय वृ ि त ापय त-‘नानु ब धकृ तमनेज त वम ्’ इ त॥ यदयम ् ‘‘उद चां माङो यतीहारे’’

इ त मेङः सानु ब धक याऽऽ वभू त य हणं करो त॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथ वा दाबेवायम ् । न दैबि त॥ कथम ्-‘अवदाय त’ इ त?॥

यि वकरणो भ व य त॥ दाधा वदाप ् ॥२९॥

------

(१८ अ तदे शसू म ् ॥१।१।५ आ. ९॥)

- 234 -
पात जलमहाभा यम ्

आ य तवदे कि मन ् ॥१।१।२०॥

(सू योजना धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

कमथ मदमु यते?॥

(१८३ समाधानवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ स य यि म ना य तव ावादे कि म ना य तव वचनम ् ॥*॥

(भा यम ्)

स य यि मन ् य मात ् पू वनाि त परमि त स आ द र यु यते। स य यि मन ् य मात ् परं नाि त

पू व मि त सोऽ त इ यु यते। स यि म ना य तव ावादे त मात ् कारणा

एकि म ना य ताप द टा न काया ण न स यि त। इ यते च यु र त। ता य तरेण य नं न न

स यि त इ येकि म ना य तव वचनम ् । एवमथ मदमु यते॥

(आ ेपभा यम ्)

अि त योजनमेतत ्?॥

(समाधानभा यम ्)

कं तह त॥

(१८४ आ ेपवा त क थमख डम ् ॥२॥)

॥*॥ त यपदे शव वचनम ् ॥*॥

(भा यम ्)

त यपदे शव ावो व त यः। यपदे शवदे कि मन ् काय भवती त व त यम ् ॥

- 235 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

कं योजनम ्?॥

(१८४ योजनवा त क वतीयख डम ् ॥३॥)

॥*॥ एकाचो वे थमाथम ् ॥*॥

(भा यम ्)

व य त-‘*एकाचो वे थम ये त बहु ी ह नदशः * इ त। ति मन ् यमाणे इहै व यात ्-पपाच

पपाठ; इयाय आर इ य न यात ् । यपदे शवदे कि मन ् काय भवती य ा प स ं भव त॥

(१८४ योजनवा त कतृ तीयख डनम ् ४॥)


‘ष वे चाऽऽदे शसं ययाथम ् ॥*॥’

(भा यम ्)

व य त-‘आदे श ययो र यवयवष येषा-’ इ त। एति मन ् यमाणे इहै व यात ्-क र य त

ह र य त, इह न या ‘[इ ो मा] व त ् (ऋ.१।१।१३५।४)’ ‘स दे वा य त ् (ऋ.३।४।३॥)’ इ त

यपदे शवदे कि मन ् काय भवती य ा प स ं भव त॥

(आ ेपोपसंहारभा यम ्)

स तह यपदे शव ावो व त यः?॥

( स ाि तसमाधानभा यम ्)

न व त यः।

(१७५ समाधानवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ अवचना लोक व ानात ् स म ् ॥


*॥

- 236 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

अ तरे णैव वचनं लोक व ानात ् स मेतत ् ॥

(एकदे श टा तभा यम ्)

त यथा-लोके-‘शालासमु दायो ामः’- इ यु यते। भव त चैतदे कि म न प-‘एकशालो ामः’-इ त॥

(उ त टा त वघटनभा यम ्)

वषम उप यासः। ामश दोऽयं ब वथः। अ येव शालासमु दाये वतते। त यथा- ‘ ामो द धः’

इ त॥

अि त वाटप र ेपे वतते। त यथा-‘ ामं व टः’- इ त॥

अि त च मनु येषु वतते। त यथा-‘ ामो गतो ाम आगतः’-इ त॥

अि त सार यके ससीमके स थ ड लके वतते। त यथा-‘ ामो ल धः’ इ त। त यः सार यके

ससीमके स थि डलके वतते। तम भसमी यैत यु यते-‘एकशालो ामः’ इ त॥

(एकदे श टा तरभा यम ्)

यथा त ह-‘वणसमु द ायः पदम’ ् ‘पदसमु दाय ऋक् ’, ‘ऋ समु दायः सू तम’ ् इ यु यते। भव त

चैतदे कि म न प- ‘एकवण पदम’,् ‘एकपदा ऋक् ’, ‘एकचसू तम’् इ त॥

( टा ता तर वघटनभा यम ्)

अ ा यथन यु तो यपदे शः। पदं नामाथः ऋ नामाथः, सू तं नामाथ इ त॥

( स ाि त टा तभा यम ्)

यथा त ह-बहु षु पु े वेतदु पप नं भव त


-अयं मे ये ठोऽयं मे म यमोऽयं मे कनीया न त। भव त

चैतदे कि म न प-‘अयमेव मे ये ठोऽयमेव मे म यमोऽयमेव मे कनीयान ्’ इ त॥

- 237 -
पात जलमहाभा यम ्

( स ाि त टा ता तरभा यम ्)

तथाऽसू तायामसो यमाणायां च भव त-‘ थमगभण हता’ इ त॥

( स ाि त टा ता तरभा यम ्)

तथाऽने याऽनािजग मषु राह ‘इदं मे थममागमनम ्’ इ त॥

(सू या यानभा यम)्

आ य तव ाव च श योऽव तु म ् ॥

कथम ्?॥

(१८६ या यानसाधकवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ अपू वानु तरल ण वादा य तयोः स मेकि मन ् ॥*॥

(भा यम ्)

अपू व ल ण आ दः, अनु तरल णोऽ तः। एत चैकि म न प भव त। अपू वानु तरल ण वादे त मात ्

कारणा एकि म न या य ताप द टा न काया ण भ व य ती त नाथ आ य तव ावेन॥

( या यानासंभवभा यम ्)

गोनद य वाह- स यमेतत ् ‘स त व यि मन ्’ इ त॥

(सू ोदाहरणा धकरणम)्

( योजनिज ासाभा यम ्)

का न पु नर य योग य योजनमि त?।

(१८७ योजनवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ आ दव वे योजनं ययि नदा यु दा त वे॥*॥

- 238 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

यय या द दा तो भवती त। इहै व यात ्- कत यं तैि तर यः। औपगवः कापटवः इ य न यात ् ॥

(भा यम ्)

‘‘ि न या द न यम ्’’ इ त इहै व या -अ हचु बकाय नः आि नवे यः। गा यः कृ त र य न यात ् ॥

(१८८ योजनवा त कम ् ॥८॥)

॥*॥ वलादे राधधातु क ये ॥*॥

(भा यम ्)

वलादे राधधातु क ये योजनम ् ॥ ‘‘आधधातु क ये वलादे ः’’ इतीहै व यात ् क र य त ह र य त।

‘जो षष (ऋ. २।३५।१॥)’ मि दष द य न यात ् ॥

(१८९ योजनवा त कम ् ॥९॥)

॥*॥ यि मि व ध तदा द वे॥*॥

(भा यम ्)

यि मि व ध तदा द वे योजनम ् । व य त- ‘यि मि व ध तदादाव हणे ’ इ त। ति मन ्

यमाणे ‘‘अ च नुधातु ु वां वो रयङु वङौ’’ इहै व यात ् यः ु व,ः यौ इ य न यात ् ।

(१९० योजनवा त कम१०॥)


॥*॥ अजा या वे॥*॥

अजा या वे योजनम ् ।‘‘आडजाद नाम ्’’ इहै व या -ऐ ट, ऐ ह ट। ऐ ट,अ यै टे य न यात ् ॥

(अ तव व योजन न पणा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

- 239 -
पात जलमहाभा यम ्

अथा तव वे का न योजना न?॥

(१९१ योजनवा त कम ् ॥११॥)

॥*॥ अ तव ववचना त गृ य वे॥*॥

(भा यम ्)

अ तव ववचना त गृ य वे योजनम ् । ‘‘ईदू दे ववचनं गृ यम ्’’ इहै व यात ्- पचेते इ त

पचेथे इ त। ख वे इ त माले इती य न यात ् ।

(१९२ योजनवा त कम ् ॥१२॥

॥*॥ मदचोऽ या परः॥*॥

(भा यम ्)

‘‘ मदचोऽ या परः’’ योजनम ् । (‘‘नपु ंसक य झलचः’’) इहै व यात ्- कु डा न वना न। ता न

यानी य न यात ् ।

(१९२ योजनवा त कम)्

॥*॥ अचोऽ या द ट॥*॥

(भा यम ्)

‘‘अचोऽ या द ट’’ योजनम ् । ‘‘ टत आ मनेपदानां टे रे’’ इहै व यात ् कुवाते कुवाथे। कु ते कुव

इ य न यात ् ॥

(१९४ योजनवा त कम ् ॥१४)

॥*॥ अलोऽ य य॥*॥

(भा यम ्)

- 240 -
पात जलमहाभा यम ्

‘‘अलोऽ य य’’ योजनम ् । ‘‘अतो द घ य ञ सु प च’’ इहै व यात ्- पटा यां घटा या म त।

आ या म य न यात ् ॥

(१९५ योजनवा त कम ् ॥१५॥)

॥*॥ येन व ध तद त वे॥*॥

(भा यम ्)

येन व ध तद त वे योजनम ् । ‘‘अचो य ’’ इहै व यात ्-चेयम ् जेयम ् । एयम येय म य न यात ् ।

‘‘आ य तवदे कि मन ्’’ काय भवती य ा प स ं भव त। आ य तवदे कि मन ् ॥२०॥

(१९ घसं ासू म ् ॥१।१।५। ५ आ. १०॥)

तर तमपौ घः॥१।१।२१॥

( करणो कष योजना धरणम ्)

(अ न ट नवारणा धकरणम ्)

(१९६ आ ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ घसं ायां नद तरे तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

घसं ायां नद तरे तषेधो व त यः। न या तरो नद तरः॥

(१९७ समाधानवा त क थमख डम ् ॥५॥

॥*॥ घसं ायां नद तरे ऽ तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

घसं ाया नद तरेऽ तषेधः, अनथकः तषेधोऽ तषेधः॥

- 241 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

घसं ा क मा न भव त?।

(१९७ समाधानहे तु वा त क वतीयख डम ् ॥


२॥)

॥*॥तर हणं यौपदे शकम ्॥*॥

(भा यम ्)

औपदे शक य तरपो हणम ् । न चैष उपदे श े तर श दः॥

(आ ेपभा यम ्)

कं व त यमेतत ्?॥

(समाधानभा यम ्)

न ह॥

(आ ेपभा यम ्)

कथमनु यमानं गं यते?॥

( स ाि तसमाधानभा यम ्)

इह ह याकरणे सव वेव सानु ब धक हणेषु पमा ीयते-य ा यैत ू प म त। पन ह च श द य

ना तरेण लौ ककं योगम ् । ति मं च लौ कके योगे सानु ब धकानां योगो ना ती त कृ वा

वतीयः योग उपा यते॥

कोऽसौ?॥

उपदे शो नाम। न चैष उपदे शे तर श दः।

(घसं ा यु पगमेऽ प दोषाभाव दशकभा यम)्

- 242 -
पात जलमहाभा यम ्

अथ वाऽ व य घसं ा को दोषः?॥

(दोषदशनभा यम ्)

घा दषु न या वो भवती त व वं स येत॥

(समाधानभा यम ्)

समाना धकरणेषु घा दि व येवं तत ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

यदा त ह सैव नद , स एव तर तदा ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

ी ल गेषु घा दि व येवं तत ् ॥ अव यं चैतदे वं व ेयम ् । समाना धकरणेषु घा दि व यु यमाने इह

स येत- म हषी प मव, ा मणी प मवे त॥ तर तमपौ घः॥२१॥

--------------

- 243 -
पात जलमहाभा यम ्

२० सं यासं ासू म ् ॥१।१।५ आ.११॥

बहु गणवतु ड त सं या॥१।१।२२॥

(लोक स सं यावा चनां सं या वसाधना धकरणम ्)

(१९८ आ ेपवा त क थमख डम ् ॥१॥)

॥*॥ सं यासं ायां सं या हणं [सं यासं ययाथम ्]॥*॥

(भा यम ्)

सं यासं ायां सं या हणं कत यम ् । बहु गणवतु डतयः सं यासं ा भवि त, सं या च सं यासं ा

भवती त व त यम ् ॥

कं योजनम ्?॥

‘‘सं यासं ययाथम ्’’. एका दकायाः सं यायाः सं या दे शेषु सं ये येष सं ययो यथा यात ् ॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

ननु चैका दका सं या लोके सं ये त तीता। तेना याः सं या दे शेषु सं यासं ययो भ व य त॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

एवम प कत यम ् ॥

कं योजनम ्?॥

(१९८ इतरथा यसं ययोऽकृ म वा यथा लोके॥*॥)

(भा यम ्)

अ यमाणे ह सं या हणे एका दकायाः सं यायाः सं ये येष सं ययो न यात ् ।

कं कारणम ्?॥

- 244 -
पात जलमहाभा यम ्

अकृ म वात ् । ब वाद नां कृ मा सं ा। ‘‘कृ माकृ मयोः कृ मे कायसं ययो भव त’’॥ यथा

लोके॥ त यथा-लोके-‘गोपालकमानय’ ‘कटजकमानय’ इ त य यैषा सं ा भव त स आनीयते, न यो

गाः पालय त, यो वा कटे जातः॥

(आ ेपभा यम ्)

य द त ह कृ माऽकृ मयोः कृ मे कायसं ययो भव त, ‘‘नद पौणमा या हायणी यः’’ इ य ा प

स येत॥

(समाधानभा यम ्)

पौणमा या हायणी हणसाम या न भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

त वशे षे य त ह ा नो त।

(समाधानभा यम ्)

एवं त ह आचाय वृ ि त ापय त-‘न त वशेषे यो भव त’ इ त। यदयं वपा श दं शर भृ तषु

पठ त॥

(आ ेपभा यम ्)

इह त ह ा नो त-‘नद भ च’’ इ त॥

(समाधानभा यम ्)

बहु वचन नदशा न भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

व पवध तह ा नो त।

- 245 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानभा यम ्)

बहु वचन नदशादे व न भ व य त॥

(उपसंहारभा यम ्)

एवं च न चेद मकृ तं भव त-‘‘कृ माकृ मयोः कृ मे कायसं ययः’’ इ त। न च कि च ोषो

भव त॥

(१९९ आ ेपसाधकवा त कम ् ॥
२॥)

॥*॥ उ तराथ च॥*॥

(भा यम ्)

उ तराथ च सं या हणं कत यम ् ॥ ‘‘ णा ता ष । षकारनकारा तायाः सं यायाः ष सं ा यथा

यात। इह मा भू त-् पामानो व ु ष इ त॥

(आ ेप नराकरणभा यम ्)

इहाथन ताव नाथः सं या हणेन॥

(आ ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम-*इतरथा
् यसं ययोऽकृ म वा यथा लोके* इ त?॥

(आ ेपप रहारभा यम ्)

नैष दोषः। अथा करणा वा लोके कृ माकृ मयोः कृ मे कायसं ययो भव त। अथ

वाऽ यैवसं केन भव त। कृ तं वा त भव त- इदमेवंसं केन कत य म त। आत चाथात ्

करणा वा। अ ग ह भवान ् ा यं पांशु लपादम करण मागतं वीतु- गोपालकमानय,

कटजकमानये त। उभयग त त य भव त। साधीयो वा यि टह तं ग म य त।

- 246 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपसाधकभा यम ्)

यथैव त यथा करणा वा लोके कृ माकृ मयोः कृ मे कायसं ययो भव त, एव महा प

ा नो त। जाना त यसौ ब वाद ना मयं सं ा कृ ते त।

(समाधानसाधकभा यम ्)

न यथा लोके, तथा याकरणे। उभयग तः पु न रह भव त॥

(उभयग यु दाहरणभा यम ्)

अ य ा प नाव य महैव। त यथा ‘‘कतु र ि सततमं कम’’ इ त कृ मा कमसं ा। कम दे श े षु

चोभयग तभव त-‘‘कम ण वतीया’ इत कृ म य हणात ्, ‘‘कत र कम य तहारे’’

इ य ाकृ म य॥

(उभयग यु दाहरणभा यम ्)

तथा ‘‘साधकतमं करणम ्’’ इत कृ मा करणसं ा। करण दे शेषु चोभयग तभव त-

‘‘कतृ करणयो तृ तीया’’ इत कृ म य हणम ्, ‘श दवैरकलहा क वमेघे यः करणे’’

इ य ाकृ म य॥

(उभयग यु दाहरणभा यम ्)

तथा- ‘आधारोऽ धकरणम ्’ इत कृ मा अ धकरणसं ा॥ आ धकरण दे शेषु चोभयग तभव त-

‘‘स त य धकरणे च’’ इ त कृ म य हणम,् ‘‘ व त ष ं चान धकरणवा च’’ इ य ाकृ म य॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथ वा-नेदं सं ाकरणम ् । त वद तदे शोऽयम-बहु


् गणवतु डतयः सं याव व ती त॥

(आ ेपभा यम ्)

- 247 -
पात जलमहाभा यम ्

स त ह व त नदशः कत यः॥

(समाधानभा यम ्)

न कत यः॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

न य तरे ण व तम तदे शो ग यते॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

अ तरे णा प व तम तदे शो ग यते। त यथा ‘‘एष मद तः’’ अ मद तं मद त इ याह ते

म यामहे मद तवदयं भवती त। एव महा यसं यां सं ये याह, सं याव द त ग यते।

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवाऽऽचाय वृ ि त ापय त-‘भव येका दकायाः सं यायाः सं या दे श ेषु सं यय’ इ त। यदयं

‘‘सं याया अ तशद तायाः कन ्’’ इ त तशद तायाः तषेधं शाि त॥

कथं कृ वा ापकम?॥

न ह कृ मा य ता शद ता वा सं याऽि त॥

(समाधानभा यम ्)

ननु चेयमि त ड तः॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

य त ह शद तायाः तषेधं शाि त॥

(संपू णसू ापकता यु पगमभा यम) ्

य चा प य तायाः तषेधं शाि त।

- 248 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम*-‘ड
् यथमेतत ् यात’ ् इ त॥

(समाधानभा यम ्)

‘‘अथव हणे नानथक य’’ इ त अथवति तश द य हणम ् । न च डतेि तश दोऽथवान ् ।

(समाधाना तरभा यम ्)

अथ वा महतीयं सं ा यते। सं ा च नाम यतो न लघीयः॥

कुत एतत ्?॥

ल वथ ह सं ाकरणम ् ॥ त मह याः सं ायाः करण एत योजनम-अ


् वथसं ा यथा व ायेत-

सं यायते अनया सं ये त। एका दकया चा प सं यायते॥

( वतीय योजन या यानभा यम ्)

उ तराथन चा प नाथः सं या हणेन। इदं कृ तमु तर ानु व त यते॥

(आ ेपभा यम ्)

इदं वै सं ाथम ्, उ तर च सं वशेषणेनाथः॥ न चा याथ कृ तम याथ भव त। न

ख व य य कृ तमनु वतनाद य व त। न ह गोधा सप ती सपणाद हभव त॥

(आ ेप थमयु ि तसमाधानभा यम)्

य तावदु यते-न चा याथ कृ तम याथ भवती त। अ याथम प कृ तम याथ भव त। त यथा-

शा यथ कु याः णीय ते, ता य च पानीयं पीयते, उप पृकतू यते च, शालय च भा य ते॥

(आ ेप वतीययु ि तसमाधानभा यम ्)

- 249 -
पात जलमहाभा यम ्

यद यु यते-न ख व य यत ् कृ तमनु वतनाद य व त। न ह गोधा सप ती सपणाद हभवती त।

भवे - ये वेतदे वं यात ् । श द तु खलु । येन येन वशेषणा भसंब यते


, त य त य वशे षको

भव त।

(समाधानयु य तरभा यम)्

अथ वा- सापे ोऽयं [‘‘ णा ता’’ इ त] नदशः यते। न चा यि कं चदपे यमि त। ते

सं यामेवापे यामहे ॥

(२०० आ ेपवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ अ यध हणं च समासकि व यथम ् ॥*॥

(भा यम ्)

अ यध हणं च कत यम ् ॥

कं योजनम ्?॥

समासकि व यथम ् । समास व यथम, ् कि व यथ च॥ समास व यथ तावत ्- अ यधशू प म ् ॥

कि व यथम-् अ यधकम ् ।

(२०१ आ ेप योजनवा तकम ्)॥४॥

॥*॥ लु क चाऽ हणम ् ॥*॥

(भा यम ्)

लु क चा यध हणं न कत यं भव त-‘‘अ यधपू व वगोलुगसं ायाम ्’’ इ त। ‘‘ वगोः’’ इ येव

स म्।

(२०२ आ ेपवा त कम ् ॥५॥)

- 250 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ अधपू वपद च पू रण यया तः॥*॥

(भा यम ्)

अधपू व पद च पू रण यया तः स यासं ो भवती त व त यम ् ॥

कं योजनम ्?॥

समासकि व यथमेव। समास व यथ कि व यथ च। समास व यथ तावत ्-अधप चमशू पम ् ॥

कि व यथम-अधप
् चमकम ् ॥

(२०३ आ ेपवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ अ धक हणं चालु क समासो तरपदवृ यथम ् ॥*॥

अ धक हणं चालु क कत यम ् ॥

कं योजनम ्?॥

समासो तरपदवृ यथम ्। समास व यथमु तरपदवृ यथ च। समास व यथ तावत ्-अ धकषाि टकः।

अ धकसा त तकः॥ उ तरपदवृ यथम ्-अ धकषाि टकः अ धकसा त तकः॥

अलु क त कमथम?॥

अ धकषाि टकः। अ धकसा त तकः॥

(२०५ आ ेप योजनवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ बहु ीहौ चा हणम ् ॥*॥

(भा यम ्)

बहु ीहौ चा धकश द य हणं न कत यं भव त। ‘‘सं ययाऽ ययास नादू रा ध-कसं याः

स येये’’ इ त। सं ये येव स म ् ॥

- 251 -
पात जलमहाभा यम ्

(२०५ या यानवा त क थमख डम ् ॥८॥)

॥*॥ ब वाद नाम हणम ् ॥*॥

(भा यम ्)

ब वाद नां हणं श यमकतु म ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

केनेदानीं सं या दे शेषु सं यासं ययो भ व य त?॥

(३०३ या यानसाधकवा त क वतीयख डम ् ॥८॥)

॥*॥ ापकाि स म ् ॥*॥

(भा यम ्)

ापकात ् स मेतत ् ॥

ापकं कम ्?॥

यदयं-‘‘वतो र वा’’ इ त सं याया व हत य कनोव व ता दटं शाि त॥

(आ ेपभा यम ्)

वतोरे व त ापकं यात ् ॥

(समाधानभा यम ्)

ने याह। योगापे ं ापकम ् ॥ बहु गण॥


२२॥

-----------

- 252 -
पात जलमहाभा यम ्

(१३ ष सं ासू म ् ॥१।१।५ आ. १२॥)

णा ता ष ॥१।१।२३॥

(अ न टाप ती टानु पपि त नराकरणा धकरणम)्

(२०७ आ ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ ष सं ायामु पदे शवचनं [शता य टनोनु नु डथम]॥*॥


(भा यम ्)

ष सं ायामु पदे श हणं कत यम ् । उपदे शे षकारनकारा ता सं या ष सं ा भवती त व त यम ् ॥

कं योजनम ्?॥

शता य टनोनु नु डथम ् । शता न सह ा ण । नु म कृ ते ‘‘ णा ता ष ’’ इ त ष सं ा ा नो त।

उपदे श हणा न भव त। अ टाना म य ाऽऽ वे कृ ते ष सं ा न ा नो त। उपदे श हणा व त।

( या यानभा यम ्)

॥*॥ उ तं वा॥*॥

कमु तम?॥

इह ताव छता न सह ाणी त-‘सि नपातल णो व धर न म तं त वघात य’ इ त॥

अ टनोऽ यु तम ् ॥

कमु तम?॥

*अ टनो द घ हणं ष सं ा ापकमाकारा त य नु डथम*् इ त॥

(एकदे शसमाधानभा यम ्)

अथवाऽऽकारोऽ य न द यते-षकारा ता नकारा ता आकारा ता च सं या ष सं ा भवती त।

- 253 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानबाधकभा यम ्)

इहा प त ह ा नो त-‘‘सधमादो यु न एका ताः’’ एका इ त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

नैष दोषः। एकश दोऽयं ब वथः। अ येव सं यापदम ्-त यथा-एको वौ बहव इ त॥

अ यसहायवाची त यथा- एका नयः, एकहला न, एका क भः ु कैिजत म त। असहायै र यथः॥

अ य याथ वतते। त यथा-‘ जामेका र यू जमेका’ इ त। अ ये यथः॥ ‘सधमादो यु न एका ताः’

अ या इ यथः॥ त योऽ याथ वतते इ यैष योगः॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

इह त ह ा नो त- ‘ वा या म टये वं श या च’ इ त॥

( स ाि तसमाधाना तरभा यम ्)

एवं तह स तमे योग वभागः क र यते-‘‘अ टा य औश ्’’ ततः ‘‘ष यः’’ ष य च

यदु तम टा योऽ प त व त॥ ततो ‘‘लु क’् ’ लु क् च भव त ष य इ त॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथ वा- उप र टा योग वभागः क र यते- ‘‘अ टन आ वभ तौ’’। ततो ‘‘रायः’’ राय च

वभ तावाकारादे शो भव त। ‘‘ह ल’’ इ यु भयोः शेषः॥

(आ ेपभा यम ्)

य येवम ्- या टौ या टा इ त न स य त, या टानौ या टान इ त ा नो त॥

( स ाि तसमाधानभा यम ्)

यथाल णम यु ते॥ णा ता ष ॥२३॥

- 254 -
पात जलमहाभा यम ्

---------

(२२ ष सं ासू म ् ॥१।१।५ आ. १३॥)

ड त च॥१।१।२४॥

( या यानभा यम ्)

इदं ड त हणं वः यते- सं यासं ायां, ष सं ायां च। एकं श यमकतु म ् ।

कथम ्?॥

य द तावत ् सं यासं ायां यते, ष टसं ायां न क र यते॥

कथम ्?.

‘‘ णा ता ष ’’ इ य डती यनु व त यते॥

( या याना तरभा यम ्)

अथ ष सं ायां यते सं यासं ायां न क र यते॥

[कथम ्?]॥

‘‘ड त च’’ इ य सं यासं ाऽ यनु व त यते॥ ड त च॥२४॥

--------------

(२३ न ठासं ासू म ् ॥१।१।५आ. १४)

त तवतू न ठा॥१।१।२५॥

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम ्)

(२०७ आ ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ न ठासं ायां समानश द तषेधः॥*॥

- 255 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

न ठासं ायां समानश दानां तषेधो व त यः। लोतो गत इ त॥

(२०८ आ ेपबाधकवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ न ठासं ायां समानश दा तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

न ठासं ायां समानश दानाम तषेधः। अनथकः तषेधः अ तषेधः॥

(आ ेपभा यम ्)

न ठासं ा क मा न भव त?॥

(२०९ आ ेपबाधकहे तु वा त कम ् ॥
३॥)

॥*॥ अनु ब धोऽ य वकरः॥*॥

(भा यम ्)

अनु ब धः यते सोऽ य वं क र य त॥

(२१० आ ेपबाधकहे तु नराकरणवा त कम ् ॥


४॥)

॥*॥ अनु ब धोऽ य वकर इ त चे न लोपात ् ॥*॥

(भा यम ्)

अनु ब धोऽ य वकर इ त चेत?।


त न।

कं कारणम ्?॥

- 256 -
पात जलमहाभा यम ्

लोपात ्*। लु यतेऽ ानु ब धः। लु ते चानु ब धे ना य वं भव त। त यथा- कतर ेवद त य

गृ हम?,
् ‘अदो य ासौ काकः’ इ त। उ प तते काके न टं त गृ हं भव त। एव महा प लु तेऽनु ब धे

न टः ययो भव त॥

(आ ेपबाधकसाधकभा यम ्)

य यप लु यते, जाना त वसौ-सानु ब धक येयं सं ा कृ ते त। त यथा-इतर ा प

कतर ेवद त य गृ हम?् ‘अदो य ासौ काकः’इ त। उ प तते काके य य प न टं त गृ हं भव त,

अ तत तमु ेशं जानाती त॥

(२११ आ ेपवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ स वपयास च॥*॥

स च वपयासः। य य प जाना त, संदेह तु त य भव त-अयं स तश दो लोतो गत इ त,

अयं स तश दो लू नो गीण इ त। त यथा इतर ा प ‘कतर ेवद त य गृ हम?॥’


् ‘अदो य ासौ काकः’

इ त। उ प तते काके य य प तमु ेशं जाना त संदेह त य भव त- इदं त गृ ह मदं त गृह म त।

(आ ेप नराकरणभा यम ्)

एवं त ह-

( २१२ समाधानवा त कभा यम)्

॥*॥ कारककाल वशेषात ् स म ् ॥


*॥

(भा यम ्)

कारककाल वशेषावु पादे यौ। भू ते य तश दः कम ण कत र भावे चे त। त यथा इतर ा प य

एष मनु यः े ापू व कार भव त सोऽ ू वेण न म तेन ु वं नम तमु पाद ते-वे दकां पु डर कं वा॥

- 257 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

एवम प ाक ट य ा प ा नो त॥

(२१३ समाधानवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ लु ङ सजा ददशनात ् ॥*॥

(भा यम ्)

लु ङ सजा ददशना न भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

य त ह सजादयो न य ते- ा भ ते त।

(समाधानभा यम ्)

य तेऽ ा प सजादयः॥

कं व त यमेतत ्?॥

न ह॥

कथमनु यमानं गं यते?॥

यथैवायमनु प द टान ् कारककाल वशेषानवग छ त एवमेतद यवग तु मह त


-य सजादयो ने त।

त तवतू ॥

(इ त ीम गव पत ज ल वर चते महाभा ये थमा या थमपादे प चममाि नकम ् ॥)

---------------------------

- 258 -
पात जलमहाभा यम ्

अथ थमा या य थमपादे ष ठमाि नकम ् ।

(अथ सवनामसं ा करणम ्)

(२६ सवनामसं ासू म ् ॥१।१।६ आ. १)

सवाद न सवनामा न॥१।१।२७॥

(त गु णा धकरणम)्

(पू वप भा यम)्

’सवाद न ‘इ त कोऽयं समासः?

(समाधानभा यम ्)

बहु ी ह र याह॥

(अनु योगभा यम ्)

कोऽ य व हः?

(समाधानभा यम ्)

सवश द आ दयषां ता न-इमानी त॥

य येवं सवश द य सवनामसं ा न ा नो त।

कं कारणम ्?॥

अ यपदाथ वा बहु ीहे ः।

बहु ी हरयम यपदाथ वतते, तेन यद य सवश दा त य सवनामसं ा ा नो त। त यथा-‘

च गु रानीयताम ् इ यु ते य य ता गावो भवि त स आनीयते, न गावः॥

- 259 -
पात जलमहाभा यम ्

नैष दोषः, भव त ह बहु ीहौ त गु णसं व ानम प। त यथा-‘ च वाससमानय’ ‘लो हतो णीषा

ऋि वजः चरि त’ इ त त गु ण आनीयते, त गु णा च चरि त॥

(सवनामपदसाधु वा धकरणम)्

(आ प
े भा यम ्)

इह सवनामानी त ‘पू व पदा सं ायामगः’ इ त ण वं ा नो त, त य तषेधो व त यः॥

(२१४ समाधानवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ सवनामसं ायां नपातना ण वाभावः॥

(भा यम ्)

सवनामसं ायां नपातना ण वं न भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

कमेति नपातनं नाम?॥

( तब द भा यम ्)

अथ कः तषेधो नाम?॥

( तब यु तरभा यम ्)

अ वशेषेण कं चदु वा वशेषेण ‘न’ इ यु यते, त य तमाचाय या भ ायो ग यते-‘इदं न भव त’

इ त॥

(समाधानभा यम ्)

नपातनम येवजातीयकमेव। अ वशेषेण ण वमु वा वशेषेण नपातनं यते, त

य तमाचाय या भ ायो ग यते-‘इदं न भव त’ इ त॥

- 260 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

ननु च- नपातना चाण वं यात ्, यथा ा तं च ण वम ् ॥

( तब द भा यम ्)

कम येऽ येवं वधयो (भवि त)?॥

( तब यु तरभा यम)्

भवि त॥

(आ ेपभा यम ्)

इह-‘इको यण च’ इ त वचना यण ् यात ् । यथा ा त चेक् ू येत॥

(समाधानभा यम ्)

नैष दोषः। अ य वशेषः। ष या नदशः यते। ष ठ च पु नः था ननं नवतय त॥

(आ ेपभा यम ्)

इह त ह ‘कत र शप’् ‘ दवा द यः यन ्’ इ त वचना च यन ् यात ् । यथा ा त चशप ् ू येत॥

(समाधानभा यम ्)

नैष दोषः। शबादे शाः य नादयः क र य ते॥

(आ ेपभा यम ्)

तत ् त ह शपो हणं कत यम?॥


(आ ेपबाधकभा यम ्)

न कत यम ् । कृ तमनु वतते॥

व कृ तम ्?॥

- 261 -
पात जलमहाभा यम ्

‘कत र शप ्’ इ त॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

त वै थमा न द टम ् । ष ठ न द टे न चेहाथः॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

दवा द य इ येषा प चमी श ब त थमायाः ष ठ ं क प य य त ‘त मा द यु तर य’ इ त॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

यय व धरयम ् । न च यय वधौ प च यः कि पका भवि त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

नायं यय व धः। व हतः ययः। कृ त चानु व तते॥

(आ ेपभा यम ्)

इह त ह-अ ययसवना नामकच ् ाक् टे ’ः इ त वचना चाकच ् या , यथा ा त च कः ू येत॥

(समाधानभा यम ्)

नैष दोषः, ना ा ते ह केऽकजार यते, स बाधको भ व य त॥

( स ाि तसमाधानभा यम ्)

नपातनम येवंजातीयकमेव। ना ा ते ण वे नपातनमार यते, त वाधकं भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

य द त ह नपातना य येवंजातीयका न भवि त, सम तते दोषो भव त।

इहा ये वैयाकरणाः सम तते वभाषा लोपमारभ ते-‘समो हतततयोवा’ इ त। सततम ्-संततम ्,

स हतम ्- सं हत म त।

- 262 -
पात जलमहाभा यम ्

इह पु नभवाि नपातना च लोप म छ त ‘अपर पराः यासात ये’ इ त। यथा ा तं चालोपम ्-

संतत म त। एत न स य त॥

( स ाि तसमाधानभा यम ्)

कत योऽ य नः। बाधका येव ह नपातना न भवि त॥

(सं ोपसजनवारणा धकरणम ्)

(२१५ आ ेपवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ सं ोपसजन तषेधः॥*॥

सं ोपसजनीभू तानां सवाद नां तषेधो व त यः। सव नाम कि च त मै सवाय दे ह। अ तसवाय

दे ह॥

(आ ेपभा यम ्)

स कथं कत यः?॥

(२१६ समाधानवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ पाठा पयु दासः प ठतानां सं ाकरण ् ॥*॥

(भा यम ्)

पाठादे व पयु दासः कत यः। शु ानां प ठतानां सं ा कत या। सवाद न सवनामसं ा न भवि त,

सं ोपसजनीभू ता न न सवाद न॥

(आ ेपभा यम ्)

कम वशेषेण?॥

(समाधानभा यम ्)

- 263 -
पात जलमहाभा यम ्

ने याह। वशे षेण च॥

(भा यम ्)

कं योजनम ्?॥

(२१७ योजनवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ सवा यान तयकायाथम ् ॥*॥

(भा यम ्)

सवाद नामान तयण यदु यते काय तद प सं ोपसजनीभू तानां मा भू द त॥

( नभा यम ्)

कं योजनम ् ?॥

(२१८ योजनवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ योजनं डतराद नाम भावे॥*॥

(भा यम ्)

डतराद नाम भावे योजनम ् । अ त ा त मदं ा मणकुलं कतर -अ तकतरं ा मणकुल म त॥

(२१९ योजनवा त म॥६॥)


॥*॥ यदा द वधौ च॥*॥

(भा यम ्)

यदा द वधौ च योजनम ् । अ त ा तोऽयं ा मण तम=अ


् तत ा मण इ त॥

(सं ा तषेध या यानभा यम ्)

- 264 -
पात जलमहाभा यम ्

सं ा तषेध ताव न व त यः। उप र टा योग वभागः क र यते- ‘पू व परावरद णो तरापराधरा ण

यव थायाम ् ।’ ततः-‘असं ायाम ्’ इ त। सवाद नी येवं या यनु ा ता न, असं ायां ता न

ट या न॥

(उपसजन तषेध या यानभा यम ्)

उपसजन तषेध च न कत यः। ‘अनु पसजनात’ ् इ येष योगः या यायते। तमेवम भसंभ यामः-

अनु पसजन अ अ द त॥

क मदम ्=अ अ द त?॥

अकारा कारौ श यमाणावनु पसजन य ट यौ॥

(आ ेपभा यम ्)

य येवम ् अ तयु म अ य म इ त न स य त॥

(समाधानभा यम ्)

ि ल टा नदशोऽयम ्-अनु पसजन अ अ अ द त। अकारा अकारा कारौ श यमाणावनु पसजन य

ट यौ॥

(एकदे शसमाधाना तरभा यम ्)

अथवा-अ गा धकारे यदु यते, गृ यमाण वभ ते त व त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

य येवम ्, परमप च परमस त ‘ष यो लु ग’् इ त लु ग ् न ा नो त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

नैष दोषः। ष धान एष समासः॥

- 265 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानबाधकभा यम ्)

इह त ह- यस ना ा मणेन, अन न ा नो त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

स तमी न द टे यदु यते, कृ त वभ तौ त व त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

य येवम ्, अ तत अ ततदौ अ ततद इ त अ वं ा नो त॥ त चा प व त यम ् ॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

न व त यम ् । इह ताव -‘अ डतरा द यः प च यः’ इ त प चमी, अ ग ये त ष ठ , त ाश यं

व( भ न) वभि त वा डतरा द य इत प च याऽ गं वशेष यतु म ् । त कम य छ यं

वशेष यतु म यदतो व हता यया -डतरा द यो यो व हत इ त॥

(समाधानसाधकभा यप र श टम ्)

इहे दानीम ्- ‘अि थद धस य णामनङु दा तः’ इ त, यदाद नामो भवती त। अ याद ना म येषा

ष ठ , अ ग ये य प। यदाद ना म य प ष ठ , अ ग ये य प। त कामचारः गृ यमाणेन वा

वभि तं वशेष यतु म गेन वा। यावता कामचारः। इह ताव ‘अि थद धस य णामनङु दा तः’

इ य गेन वभि तं वशे ष य यामः, अ या द भरनङम ् अ ग य वभ तावन भव त,

अ याद ना म त॥ इहेदानीं यदाद नामो भवती त, गृ यमाणेन वभि तं वशेष य यामः,

अ गेनाकारम ्- यदाद नां वभ तावो भव त, अ ग ये त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

य येवम ्, ‘ अ तसः’ अ वं न ा नो त॥

- 266 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानसाधकभा यम ्)

नैष दोषः, यदा द धान एष समासः॥

( स ाि तभा यम ्)

अथवा-नेदं सं ाकरणम ्, पाठ वशेषण मदम-सवषां


् या न नामा न ता न सवाद न। सं ोपसजने च

वशेषेऽव त ठे ते॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

य येवम ्, सं ा यं य काय त न स य त-‘सवना नः मै’ ‘आ म सवना नः सु ’ इ त।

(समाधानसाधकभा यम ्)

अ वथ हणं त व ा यते-सवषां य नाम त सवनाम। सवना न उ तर य डेः मै भव त।

सवना न उ तर यामः सु भव त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

य येवम ्, सकलं कृ नं जग द य ा प ा नो त। एतेषां चा प श दानामेकैक य स स वषयः

ति मं ति मि वषये यो यः श दो वतते, त य त य ति मंति म वतमान य सवनामकाय

ा नो त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

एवं त यु भयमनेन यते-पाठ चैव वशे यते, सं ा च॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं पु नरे केन य नेनोभयं ल यम?॥


(समाधानभा यम ्)

- 267 -
पात जलमहाभा यम ्

ल य म याह।

(कथम ् ?)॥

एकशेष नदशात ् ॥

एकदे श नदशोऽयम ्-सवाद न च सवाद न च सवाद न। सवनामा न च सवनामा न च सवनामा न।

सवाद न सवनामसं ा न भवि त। सवषां या न च नामा न ता न सवाद न। सं ोपसजने च

वशेषेऽव त ठे ते॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा- महतीयं सं ा यते। सं ा च नाम यतो न लघीयः॥

कुत एतत ्?॥

ल वथ ह सं ाकरणम ् ॥ त मह याः सं ायाः करणे एत योजनम-अ


् वथसं ा यथा व ायेत-

सवाद न सवनामसं ा न भवि त। सवषां नामानी त चातः सवनामा न। सं ोपसजने च

वशेषेऽव त ठे ते॥

(उभयश दपाठ योजना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

अथोभ य सवनाम वे कोऽथः?॥

(२२० समाधानवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ उभ य सवनाम वेऽकजथः॥*॥

(भा यम ्)

उभ य सवनाम वेऽकजथः पाठः यते। उभकौ॥

- 268 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

कमु यतेऽकजथ इ त। न पु नर या य प सवनामकाया ण ?॥

(२२१ समाधानहे तु वा त कम ् ॥
८॥)

॥*॥ अ याभावो ववचनटाि वषय वात ् ॥*॥

अ येषां सवनामकायाणामभावः॥

कं कारणम ्?॥

ववचनटाि वषय वात ् । उभश दोऽयं ववचनटाि वषयः। अ या न च

सवनामकाया येकवचनबहु वचनेषू य ते॥

(आ ेपभा यम ्)

यदा पु नरयमु भश दो ववचनटाि वषयः। क इदानीम या य भव त?॥

(२२२ समाधानवा त कम ् ॥९॥)

॥*॥ उभयोऽ य ॥*॥

(भा यम ्)

उभयश दोऽ या य भव त। उभये दे वमनु याः, उभयो म ण र त।

(आ ेपभा यम ्)

कंच या य य ाकज ् न यात?॥


(समाधानभा यम ्)

कः स येत॥

(आ ेपभा यम ्)

- 269 -
पात जलमहाभा यम ्

क चेदानीं काकचो वशेषः?॥

(समाधानभा यम ्)

‘उभश दोऽयं ववचनटाि वषयः’ इ यु तम ् । त ाक च स यकच त म यप तत वा छ यते

एत व तु-ं ववचनपरोऽय म त। के पु नः स त नायं ववचनपरः यात ् । त ववचनपरता

व त या॥

(आ ेपभा यम ्)

यथैव त ह के स त नायं ववचनपरः, एवमा य प स त नायं ववचनंपरः यात ् । त ा प

ववचनपरता व त या॥

(२२३ समाधानवा त कम ् ॥१०॥)

॥*॥ अवचनादा प त पर व ानम ् ॥*॥

(भा यम ्)

अ तरे णा प वचनमा प ववचनपरोऽयं भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

कं व त यमेतत ्?॥

(समाधानभा यम ्)

न ह॥

(आ ेपभा यम ्)

कथमनु यमानं गं यते?॥

(समाधानभा यम ्)

- 270 -
पात जलमहाभा यम ्

एकादे शे कृ ते ववचनपरोऽयम ता दव ावेन॥

(२२४ या यानवा त कम ् ॥११॥)

॥*॥ अवचनादा प त पर व ान म त चे केऽ प तु यम ् ॥*॥

(भा यम ्)

अवचनादा प त पर व ान म त चे केऽ प अ तरेण वचनं ववचनपरो भ व य त॥

कथम ्?॥

‘ वा थकाः ययाः कृ ततोऽ व श टा भवि त’ इ त कृ त हणेन वा थकानाम प हणं भव त॥

(भव छ द य गणे पाठ योजना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

अथ भवतः सवनाम वे का न योजना न?॥

(२२५ समाधानवा त कम ् ॥१२॥)

॥*॥ भवतोऽक छे षा वा न॥*॥

(भा यम ्)

भवतोऽक छे षा वा न योजना न॥ अकच ् भवकान ् ॥ शेषः स च भवां च भव तौ॥

आ व भवा ग त॥

(आ ेपभा यम ्)

कं पु न रदं प रगणनम,् आहोि वदु दाहरणमा म?॥


(समाधानभा यम ्)

- 271 -
पात जलमहाभा यम ्

उदाहरणमा म याह तृ तीयादयोऽ प य ते। ‘सवना न तृ तीया च’- भवता हेतु ना, भवतो हे तो र त।

सवाद न॥२३॥

----------

(२५ सवनामसं ासू म ् ॥१।१।६ आ. २॥)

वभाषा द समासे बहु ीहौ॥१।१।२७॥

(त त पद योजना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

द हणं कमथम?॥

(समाधानभा यम ्)

‘न बहु ीहौ’ इ त तषेधं व य त। त न ायते- ‘ व वभाषा, व तषेध’ इ त। द हणे पु नः

यमाणे न दोषो भव त- ‘ दगु प द टे वभाषा, अ य तषेधः’॥

(आ ेपभा यम ्)

अथ समास हणं कमथम?॥


(समाधानभा यम ्)

समास एव यो बहु ी ह त यथा या । बहु ी हव ावेन यो बहु ी ह त मा भू द त।

द णद ण यै दे ह॥

(आ ेपभा यम ्)

अथ बहु ी ह हणं कमथम?॥


(समाधानभा यम ्)

- 272 -
पात जलमहाभा यम ्

व वे मा भू त-द
् णो तरपू वाणा म त?॥

(समाधान नराकरणभा यम ्)

नैतदि त योजनम ् ‘ व वे च’ इ त तषेधो भ व य त.

(समाधानसाधकभा यम ्)

ना ा ते तषेधे इयं वभाषा आर यते। सा यथैव ‘न बहु ीहौ’ इ येतं तषेधं बाधते। एवं ‘ व वे

च’ इ येतम प बाधेत॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

न बाधते॥

कं कारणम ्?॥

येन ना ा ते त य बाधनं भव त। न चा ा ते ‘न बहु ीहौ’ इ येति म न तषेधे इयं वभाषा

आर यते। ‘ व वे च’ इ येति मन ् पु नः ा ते चा ा ते च॥

(समाधानबाधका तरभा यम ्)

अथवा ‘पु र तादपवादाअन तराि वधीन ् बाध ते, नो तरान ्’ इ येव मयं वभाषा ‘न बहु ीहौ’ इ येतं

तषेधं बा ध यते, ‘ व वे च’ इ येतं तषेधं न बा ध यते॥

(समाधानबाधका तरभा यम ्)

अथवेदं तावदयं ट यः,- इह क मा न भव त-या पू वा सो तरा अ यो मु ध य सोयं पू व तर

उ मु धः त मै पू व तराय दे ह त?॥ ल ण तपदो तयोः तपदो त यैवे त॥

(उपसंहार या यानभा यम ्)

य येवं नाथ बहु ी ह हणेन॥

- 273 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

व वे क मा न भव त?॥

(समाधानभा यम ्)

ल ण तपदो तयोः तपदो त यैवे त॥

( योजना तरभा यम ्)

उ तराथ त ह बहु ी ह हणं कत यम ् ॥

(बाधकभा यम ्)

न कत यम ् । यते त ैव- ‘न बहु ीहौ’ इ त॥

(साधकभा यम ्)

वतीयं कत यम ् । बहु ी हरेव यो बहु ी ह त ैव यथा यात ् । बहु ी हव ावेन यो हुब ी ह त मा

भू त-एक
् ै क मै दे ह॥

(बाधकभा यम ्)

एतद प नाि त योजनम ् । समास इ त वतते। ते न बहु ी ह वशेष य यामः


- समासो यो

बहु ी ह र त॥

(एकदे शभा यम ्)

इदं त ह योजनम-् अवयवभू त याऽ प बहु ीहे ः तषेधो यथा यात, ् इह मा भू त-् व म तरमेषां

त इमे व ा तराः वसनम तरमेषां त इमे वसना तराः व ा तरा च वसना तरा च

व ा तरवसना तराः॥ वभाषा द समासे॥२७॥

---------

- 274 -
पात जलमहाभा यम ्

(२६ सवनामसं ा नषेधसू म ् ॥१।१।६ आ. ३॥)

न बहु ीहौ॥१।१।२८॥

(सू योजना धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

कमु दाहरण?॥

(समाधानभा यम ्)

य व वाय॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

नैतदि त योजनम ् । सवा य त य बहु ीहे ः तषेधेन भ वत यम ्। व य त चैतत ्- बहु ीहौ

सवनामसं ययो पसं यानम ् इ त। त व व याये त भ वत यम ् ॥

(समाधाना तरभा यम ्)

इदं त ह- य याय य याय॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

ननु चा ा प सवना न एव पू व नपातेन भ वत यम ् ॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

नैष दोषः। व य येतत ्,-सं यासवना नोय बहु ी हः पर वा त सं यायाः पू व नपातो भवती त॥

(पू व तसमाधाना यु पगमभा यम)्

इदं चा यु दाहरणम-् य व वाय॥

(बाधक मारणम ्)

- 275 -
पात जलमहाभा यम ्

ननु चो तम-् व व याये त भ वत य म त॥

(बाधक नराकरणभा यम ्)

व य येतत ्- वा य य इ त।

(मता तर दशनभा यम)्

न ख व यव यं सवा य त यैव बहु ीहे ः तषेधेन भ वत यम ् ॥

कं त ह?॥

असवा य त या प भ वत यम ् ॥

कं योजनम ्?॥

अकज ् मा भू द त॥

(आ ेपभा यम ्)

कंच या य य ाकच ् यात?॥


(समाधानभा यम ्)

को न यात ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

क चेदानीं काकचो वशेषः?॥

(समाधानभा यम ्)

य जना तेषु वशेषः-अहकं पता य य मकि पतृ कः, वकं पता य य वकि पतृ क इ त

ा नो त॥ म क पतृकः व क पतृ क इ त चे यते॥

(आ ेपभा यम ्)

- 276 -
पात जलमहाभा यम ्

कथं पु न र छताऽ प भवता ब हर गेण तषेधेना तर गो व धः श यो बा धतु म?॥


(समाधानभा यम ्)

अ तर गान प वधीन ् ब हर गो व धबाधते गोमि य इ त यथा॥

( टा तवैष येण समाधानबाधकभा यम ्)

यते त य नः-‘ ययो तरपदयो च’ इ त॥

( टा तसा येन समाधानसाधकभा यम ्)

ननु चेहा प यते-‘न बहु ीहौ’ इ त॥

(वैय यप रहारेण समाधानबाधकभा यम ्)

अ य यदे त य वचने योजनम ् ॥

कम ्?॥

य व वाय॥

(वैय यि थ या समाधानसाघकभा यम ्)

उपसजन तषेधेना येति स म ् ॥

(मता तरे ण सामाधाना तरभा यम ्)

अयं ख व प बहु ी हर येव ाथमकि पकः। यि म नैकप यमैक वयमेक वभि तक वं च। अि त

ताद या ता छ यम ्-बहु ी यथा न पदा न बहु ी ह र त। त य ताद या छ यं त येदं हणम ् ॥

( या यानभा यम ्)

गोनद य वाह-

‘अक वरौ तु कत यौ य गं मु तसंशयौ।’

- 277 -
पात जलमहाभा यम ्

वकि पतृ को मकि पतृ क इ येव भ वत य म त॥

( यू नताप रहारा धकरणम)्

(२२६ आ ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ तषेधे भू तपू व योपसं यानम ् ॥


*॥

तषेधे भू तपू व योपसं यानं कत यम ् । आ यो


भू तपू व आ यपू वः आ यपू वाय दे ह त॥

(२२७ आ ेपसमाधानवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ तषेधे भू तपू व योपसं यानमनथ यं पू वाद नां यव थाया म त वचनात ् ॥*॥

(भा यम ्)

तषेधे भू तपू व योपसं यानमनथकम ् ॥

कं कारणम ्?॥

पू वाद नां यव थाया म तवचनात ् ।

पू वाद नां यव थायां सवनामसं ो यते। न चा यव था ग यते॥ न बहु ीहौ॥२८॥

--------

(२७ सवानामसं ा नषेधसू म ् ॥१।१।६ आ. ४॥)

तृ तीयासमासे॥१।१।२९॥

(इ टानु पप त नराकरणा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

समास इ त वतमाने पु नः समास हणं कमथम?॥


(समाधानभा यम ्)

- 278 -
पात जलमहाभा यम ्

अयं तृ तीयासमासो येव ाथमकि पकः। यि म नैकप यमैक वयमेक वभि तक वं चे त। अि त च

ताद या ता छ यम ्-तृ तीयासमासाथा न पदा न तृ तीयासमास इ त। त य ताद या ता छ यं

त येदं हणम ् ॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा समास इ त वतमाने पु नः समास हण यैत योजनम ्- योगा गं यथोपजायेत। स त च

योगा गे योग वभागः क र यते- ‘तृ तीया’ तृ तीयासमासे सवाद न सवनामसं ा न न भवि त।

मासपू वाय दे ह, तृ तीयायाः सवाद न सवनामसं ा न न भवि त। मासेन पू वाय दे ह, संव सरेण

पू वाय दे ह त॥ तृ तीया स- ॥२९॥

(२८ व दे सवनामसं ा वक पसू म ् ॥१।१।६ आ. ५॥)

वभाषा ज स॥१।१।३१॥

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम ्)

(भा यम ्)

जसः काय त वभाषा॥ अकि झ न भव त, [‘ व दे च’ इ त तषेधात ्]॥ वभाषा ज स॥३१॥

------------

- 279 -
पात जलमहाभा यम ्

(२९ ज स सवनामसं ा वक पनसू म ् ॥१।१।६ आ. ६॥)

पू व परावरद णो तरापराधरा ण यव थायामसं ायाम ् ॥१।१।३३॥

(गणपाठ-सू पाठयोः काल नणया धकरणम)्

(२२८ आ ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ अवराद नां च पु नः सू पाठे हणानथ यं गणे प ठत वात ् ॥


*॥

(भा यम ्)

अवराद नां च पु नः सू पाठे हणमनथकम ् ।

कं कारणम ्?॥

गणे प ठत वा ।

गणे येता न प य ते॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

कथं पु न ायते- स पू व ः पाठः, अयं पु नः पाठ इ त?॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

ता न ह पू वाद न इमा यवराद न॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

इमा य प पू वाद न॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

एवं त याचाय वृ ि त ापय त- ‘स पू वः पाठः, अयं पु नः पाठः’ इ त। यदयं ‘पू वा द यो नव यो वा’

इ त नव हणं करो त। नवैव ह पू वाद न॥

- 280 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानभा यम ्)

इदं त ह योजनम-् यव थायामसं ाया म त व यामी त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

एतद प नाि त योजनम ् । एवं व श टा येवता


ै न गणे पठय ते॥

(समाधानभा यम ्)

इदं त ह योजनम-् या दपयु दासेन पयु दासो मा भू द त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

एतद प नाि त योजनम ् । आचाय वृ ि त ापय त- नैषां या दपयु दासेन पयु दासो भवती त। यदयं

‘पू व ा स म’् इत नपातनं करो त॥ वा त ककार च पठ त*ज भावा द त

चेद ु तर ाभावादपवाद स ग* इ त॥

(समाधानभा यम ्)

इदं त ह योजनम-ज
् स वभाषां व यामी त॥ पू व परावरद णो तरापराधरा ण॥३३॥

--------

- 281 -
पात जलमहाभा यम ्

(३० सवनामसं ा वक पनसू म ् ॥१।१।६॥ आ. ७॥)

वम ा तधना यायाम ् ॥१।१।३४॥

(आ या हण योजना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

आ या हणं कमथम ्?॥

(समाधानभा यम ्)

ा तधनपयायवाची यः वश द त य यथा या । इह मा भू त-् वे पु ाः वाः पु ाः, वे गावः

वा गावः॥ वम ा तधना यायाम ् ॥३५॥

-----------

(३१ सवनामसं ा वक पनसू म ् ॥१।१।६ आ. ८॥)

अ तरं ब हय गोपसं यानयोः॥१।१।३५॥

(उपसं यान हण योजना धकरणम ्)

(२२९ या याना ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ उपसं यान हणमनथकं ब हय गेण कृ त वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

उपसं यान हणमनथकम ् ।

कं कारणम ्?॥

‘ब हय गेण कृ त वात ् । ब हय ग इ येव स म ् ॥

(२३० या यानबाधकवा त कम ् ॥२॥)

- 282 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ न वा शाटकयु गा यथम ् ॥*॥

(भा यम ्)

न वाऽनथकम ् ।

कं कारणम ्?।

‘शाटकयु गा यथम’।् शाटकयु गा यथ तह दं व त यम ् । य ैत न ायते- कम तर यं

कमु तर य म त॥

( या यानसाधकभा यम ्)

अ ा प य एष मनु यः े ापू व कार भव त। न ातं त य भव त-इदम तर य मदमु तर य म त॥

(अ न टापि तप रहारा धकरणम ्)

(२३१ आ ेपवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ अपु र॥*॥

(भा यम ्)

अपु र त व त यम ् । इह मा भू त- ् अ तरायां पु र वस त॥

(इ टानु पपि त नराकरणा धकरणम)्

(२३२ आ ेपवा त कम ् ॥४॥)

* वा करणे तीय य ङ सू पसं यानम*्

(भा यम ्)

वा करणे तीय य ङ सू पसं यानं कत यम ् । वतीयायै वतीय यै


, तृ तीयायै तृ तीय यै। ‘ वभाषा

वतीयातृ तीया याम’ ् इ येत न व त यं भव त॥

- 283 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नर यायः ?॥

(समाधानभा यम ्)

उपसं यानमेवाऽ यायः। इदम प स ं भव त- वतीयाय वतीय मै, तृ तीयाय तृ तीय मै॥

अ तरं ब हय गोप ं यानयोः॥३५॥

(इ त सवनामसं ा करणम)्

------------

- 284 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथा ययसं ा करणम ्)

(३२ अ ययसं ासू म ् ॥१।१।६॥ आ. ९॥)

वरा द नपातम ययम ् ॥१।१।३६॥

( वराद नां चा द यः पृ थ करण योजना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

कमथ पृ थग ् हणं वराद नां यते


, न चा द वेव प येरन ्?॥

(समाधानभा यम ्)

चाद नां वै अस ववचनानां नपातसं ा, वराद नां पु नः स ववचनानामस ववचनानां च॥

( नपाता ययसं योः पृ थ करण योजना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

अथ कमथमुभे सं े येत,े न नपातसं ैव यात ् ॥

(समाधानभा यम ्)

नैवं श यम ् । ‘ नपात एकाजना ’ इ त गृ यसं ो ता, सा वराद नाम येकाचां स ये त [- व इव

वेव]॥

(आ ेपभा यम ्)

एवं त य ययसं ैवा तु ॥

(समाधानभा यम ्)

त चाश यम ् । व य येतत ्- अ यये न कु नपातानाम ् इ त। त गर यसा यासेन प रगणनं कत यं

यात ् । त मात ् पृ थग ् हणं कत यम ् । उभे च सं े कत ये॥ वरा द नपात


० ॥३६॥

- 285 -
पात जलमहाभा यम ्

(३३ अ ययसं ासू म ् ॥१।१।६ आ० १०॥)

त त चासव वभि तः॥१।१।३७॥

(इ टानु पपि तप रहारा धकरणम)्

(२३३ आ ेपवा त क थमख डम ् ॥)

॥*॥ असव वभ ताव वभि त न म त योपसं यानम ् ॥*॥

(भा यम ्)

असव वभ ताव वभि त न म त योपसं यानं कत यम ् ॥ वना नाना॥

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नः कारणं न स य त?॥

(२३३(२) आ ेपहे तु वा त क वतीयख डम ् ॥


२॥)

॥*॥ सव वभि त य वशेषात ् ॥*॥

(भा यम ्)

सव वभि त यष भव त॥

कं कारणम ्?॥

अ वशेषेण व हत वात ् ॥

(२३४ आ ेपवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ लाद नां चोपसं यानम ् ॥*॥

(भा यम ्)

लाद नां चोपसं यानं कत यम ् । त य ततः यतः॥

- 286 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपबाधकभा यम ्)

ननु च वशेषेणैते वधीय ते ‘प च यात सल ्’ ‘स त या ल ्’ इ त।

(आ ेपसाधकभा यम ्)

व य येत - ‘इतरा योऽ प य ते’ इ त॥

( यासा तर नराकरणा धकरणम ्)

( यासा तरभा यम ्)

य द पु नर वभि त श दोऽ ययसं ो भवती यु यते॥

(२३५ आ ेपवा त कम ् ॥४॥ )

॥*॥ अ वभ ता वतरे तराऽऽ य वाद स ः॥*॥

(भा यम ्)

अ वभ ता वतरे तरा य वाद स ः सं ायाः।

का इतरेतरा यता?।

स य वभि त वे सं या भ वत यं, सं या चाऽ वभि त वं भा यते, तदे त दतरेतरा यं भव त।

इतरेतरा या ण च काया ण न क प ते॥

(२३६ यासा तरदू षकवा त कम ् ॥


५॥)

॥*॥ अ ल गमसं य म त वा॥*॥

अथवाऽ ल गमसं यम ययसं ं भवती त व त यम ् ॥ एवमपीतरेतरा यमेव भव त॥

का इतरेतरा यता?।

- 287 -
पात जलमहाभा यम ्

स य ल गासं य वे सं या भ वत यम ्, सं या चा ल गासं य वं भा यते, तदे त दतरेतरा यं

भव त। इतरेतरा या ण च काया ण न क प ते॥

(दू षणप रहारभा यम ्)

नेदं वाच नकम ्-अ ल गता असं यता च।

कं त ह?॥

वाभा वकमेत त ् । त यथा समानमीहमानानां चाधीयानानां च के चदथयु य ते अपरे न। त

कम मा भः कतु श यम ् । वाभा वकमेतत ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

त त ह व त यम ्-अ ल गमसं य म त॥

(समाधानभा यम ्)

न व त यम ् ।

(२३७ समाधानहे तु वा त कम ् ॥
५॥)

॥*॥ स ं तु पाठात ् ॥*॥

(भा यम ्)

पाठा वा स मेतत ् ॥

कथं पाठः कत यः?॥

त सलादयः ाक् पाशपः। श भृ तयः ाक् समासा ते यः। मा तः। त सती। कृ वोऽथः।

नानाञा व त।

( थम यासा गीकरणभा यम ्)

- 288 -
पात जलमहाभा यम ्

अथवा पु नर तु- अ वभि त श दोऽ ययसं ो भवती येव॥

(आ ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम-् अ वभ ता वतरेतरा य वाद स र त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

नैष दोषः। इदं तावदयं ट यः- ‘य य प ताव वैयाकरणा वभि तलोपमारभमाणा

अ वभि तका छ दा यु जते। ये वेते वैयाकरणे योऽ ये मनु याः कथं

तेऽ वभि तका छ दा यु जते’। ये वेते वैयाकरणे योऽ ये मनु याः कथं

तेऽ वभि तका छ दा यु जते’ इ त ? अ भ ा च पु नल कका एक वाद नामथानाम ् ॥

अत चा भ ाः। अ येन ह व नैकं गां णि त, अ येन वौ, अ येन ीन ् । अ भ ा च न

च यु जते। तदे तदे वं सं यताम ्-अथ पमेवैतदे वंजातीयकं येना वभि तन भवती त॥

(उपपि तभा यम ्)

त चा येतदे वमनु ग यमानं यताम-् कं चद ययं वभ यथ धानं, कं चत ् या धानम ् ।

उ चैन चै र त वभ यथ धानम,् ह क् पृ थ ग त या धानम ् । त त चा प कि च

वभ यथ धानः, कि चत ् या धानः। त य ेत वभ थ धानः, वनानाने त या धानः। न

चैतयोरथयो ल गसं या यां योगोऽि त॥

(सू समथनभा यम)्

अथाऽ यसव वभि त र यु यते। एवम प न दोषः।

कथम ्?॥

इदं चाऽ य य वे अ तबहु यते-एकि म नेकवचनम ्, वयो ववचनम ्, बहु षु बहु वचन म त।

- 289 -
पात जलमहाभा यम ्

कथं त ह?॥

एकवचनमु सगः क र यते। त य वब वोरथयो ववचनबहु वचने बाधके भ व यतः॥

(मता तरभा यम ्)

न चा येवं व हः क र यते- न सवा असवाः, असवा वभ तयो य मा द त॥

कथं त ह?॥

न सवा असवा, असवा वभि तर मा द त॥ कं पु न वभि तसं म ् ॥

(लाघवभा यम ्)

एवं गते कृ य प तु यमेत मा त य काय हणं न त ।

ततः परे चा भमता न काया यः कृ दथा हणेन योगाः॥१॥

(गौरव दशकभा यम)्

‘कृ त तानां हणं तु काय

सं या वशेषं य भ नि चता ये।’

तेषां तषेधो भवती त व त यम ् । इह मा भू त- ् एको वौ बहव इ त।

(उपसंहारभा यम ्)

‘ त मात ् वरा द हणं च काय

कृ त तानां हणं च पाठे ॥२॥

(आ ेपभा यम ्)

पाठे नेयम ययसं ा यते। सेह न ा नो त- परमो चैः परमनीचै र त॥

(समाधानभा यम ्)

- 290 -
पात जलमहाभा यम ्

तद त व धना भ व य त।

(आ ेपभा यम ्)

इहा प त ह ा नो त- अ यु चैः अ यु चैसौ अ यु चैस इ त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

उपसजन य ने त तषेधो भ व य त।

(आ ेपभा यम ्)

स तह तषेधो व त यः॥

(आ ेपभा यम ्)

न व त यः! सवनामसं ायां कृ तः तषेध इहानु व त यते।

(आ ेपसाधकभा यम ्)

स वै त या यायते।

(समाधानभा यम ्)

यथा स त या यायते। इहा प तथा श यः या यातु म ् ॥

(अनु योगभा यम ्)

कथं च स त या याते?॥

(समाधानभा यम ्)

महतीयं सं ा यत इ त॥ इयम प च महती सं ा यते। सं ा च नाम यतो न लघीयः॥

कुत एतत ्?॥

- 291 -
पात जलमहाभा यम ्

ल वथ ह सं ाकरणम ् । त मह याः सं ायाः करण एत योजनम- ् अ वथा सं ा यथा व ायेत-

न येती य यय म त॥

(अनु योगभा यम ्)

व पु नन ये त?॥

(समाधानभा यम ्)

ीपु नपु ंसका न स वगु णाः, एक व व वबहु वा न च। एतानथान ् के च वयि त के च न

वयि त। ये न वयि त तद ययम ् ॥

‘ स शं षु ल गेषु सवासु च वभि तषु ।

वचनेषु च सवषु य न ये त तद ययम ् ॥१॥

त त चासव वभि तः॥३७॥

--------

- 292 -
पात जलमहाभा यम ्

(३४ अ यसं ासू म)्

कृ मेज तः॥१।१।३८॥

(मेज तपदे वशेषणता वचारा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

कथ मदं व ायते- कृ यो मा त इ त, आहोि वत ्- कृ द तं यन ् मा त म त॰॥

कं चातः?॥

य द व ायते- कृ यो मा त इ त, ‘ कारयांचकार हारयांचकारे’ य न ा नो त॥

अथ व ायते-कृ द तं य मा त म त, ‘ तामौ तामः’ अ ा प ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

यथे छ स तथा तु । अ तु तावत-कृ


् यो मा त इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं कारयांचकार हारयांचकारे त?॥

( या ेपभा यम ्)

कं पु नर ा ययसं या ा यते?॥

( या ेपसमाधानभा यम ्)

‘अ ययात ्’ इ त लु ग ् यथा या द त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

मा भू देवम ् । ‘आमः’ इ येवं भ व य त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

- 293 -
पात जलमहाभा यम ्

न स य त। ल हणं त ानु वतते॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

ल हणं [त ] नव त यते॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

य द नवतते, ययमा य लु क् ा नो त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

इ यते च ययमा य। आत चे यते। एवं याह-‘कृ चानु यु यते ल ट’ इ त। य द च

ययमा य लु भव त तत एतदु पप नं भव त॥

(प ा तरभा यम ्)

अथवा पु नर तु-कृ द तं य मा त म त।

(आ ेपभा यम ्)

कथं तामौ- ताम इ त?।

(समाधानभा यम ्)

आचाय वृ ि त ापय त-‘न ययल णेना ययसं ा भव त’ इ त। यदयं शा श दं वरा दषु पठ त॥

(सं नपातप रभाषा धकरणम ्)

(२३८ आ ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ कृ मेज त चा नकारोकार कृ तः॥*॥

(भा यम ्)

कृ मेज त चा नकारोकार कृ त र त व त यम ् । इह मा भू त- ् आधये आधेः, चक षवे चक ष र त॥

- 294 -
पात जलमहाभा यम ्

(२३९ आ ेपवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ अन य कृ त र त वा॥*॥

(भा यम ्)

अथवा अन य कृ तः कृ द ययसं ो भवती त व त यः॥

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नर यायः?॥

(समाधानभा यम ्)

अन य कृ त र त वचनमेव यायः॥ इदम प स ं भव त- कु भकारे यो नगरकारे य इ त॥

(तृ तीया ेपभा यम)्

त त ह व त यम?॥

(२४० स ाि तसमाधानवा त कम ् ॥
३॥)

॥*॥ न वा सं नपातल णो व धर न म तं त वघात ये त॥*॥

(भा यम ्)

न वा व त यम ् ॥

कं कारणम ्?॥

‘सं नपातल णो व धर न म तं त वघात य’ इ येषा प रभाषा कत या॥

(आ ेपभा यम ्)

कः पु नर वशेषः? एषा वा प रभाषा येत, अन य कृ त र त वो येत?॥

(समाधानभा यम ्)

- 295 -
पात जलमहाभा यम ्

अव यमेषा प रभाषा कत या। बहू येत याः प रभाषायाः योजना न?॥

( योजन नभा यम ्)

का न पु न ता न?॥

(२४१ योजनवा त कम ् ॥
४॥)

॥*॥ योजनं व वं तु ि वधे ाम णकुलम ् ॥*॥

(भा यम ्)

[ व वं तु ि वघेर न म तम ् । व। ाम णकुलम]् ।

ाम णकु लं सेना नकु ल म य व वे कृ ते व य प त कृ त तु क’ ् इ त तु क् ा नो त॥

‘सं नपातल णो व धर न म तं त वघात य’ इ त न दोषो भव त॥

( योजन नराकरणभा यम ्)

नैतदि त योजनम ् । ब हर गं व वम ् अ तर ग तु क्।‘अ स ं ब हर गम तर गे’॥

(२४२ योजनवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ नलोपो वृ ह भः॥*॥

(भा यम ्)

[नलोप तु ि वधेर न म तम ् । व। वृ ह भः।


]

वृ ह भ णह
ू भर य नलोपे कृ ते ‘ व य प त कृ त तु क’् ा नो त।

‘सं नपातल णो व धर न म तं त वघात य’ इ त न दोषो भव त॥

(२४३ योजनवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ उदु पध वम क त य नकु चते॥*॥

- 296 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

उदु पध वम क व या न म तम ् ॥

व?॥

नकु चते। नकु चत म य नलोपे कृ ते ‘उदु पधा ावा दकमणोर यतर याम’ ् इ य क वं ा नो त।

‘सं नपातल णो व धर न म तं त वघात य’ इ त न दोषो भव त॥

( योजन नराकरणभा यम ्)

एतद प नाि त योजनम ् । अ व ा क वम, ् ‘न धातु लोप आधधातु के’ इ त तषेधो भ व य त॥

(२४४ योजनवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ नाभावो य ञ द घ व यामु ना॥*॥

(भा यम ्)

नाभावो य ञ द घ व या न म तम ् ॥

व?॥

अमु ना। नाभावे कृ ते ‘अतो द घ य ञ’ ‘सु प च’ इ त द घ वं ा नो त।

‘सं नपातल णो व धर न म तं त वघात य’ इ त न दोषो भव त॥

( योजन नराकरणभा यम ्)

एतद प नाि त योजनम ् । व य येतत-‘न


् मु टादे शे’ इ त॥

(२४५ योजनवा त कम ् ॥८॥)

॥*॥ आ वं क व योपादा त॥*॥

(भा यम ्)

- 297 -
पात जलमहाभा यम ्

आ वं क व या न म तम ् ॥

व?॥

उपादा ता य वरः श क ये त। आ वे कृ ते ‘ था वो रच’ इती वं ा नो त॥

‘सं नपातल णो व धर न म तं त वघात य’ इ त न दोषो भव त॥

( योजन नराकरणभा यम ्)

एतद प नाि त योजनम ् । उ तमेतत- ् द ङः तषेधः था वो र वे इ त॥

(२४६ योजनवा त कम ् ॥९॥)

॥*॥ तसृ चतसृ वं ङ ि वधेः॥*॥

(भा यम ्)

तसृ चतसृ वं ङ ि वघेर न म तम ् ।

व?॥

त ि त ठ ती त चत ि त ठ ती त। तसृ चतसृ भावे कृ ते ‘ऋ ने यो ङ प’् इत ा नो त।

‘सं नपातल णो व धर न म तं त वघात य’ इ त न दोषो भव त॥

( योजन नराकरणभा यम ्)

एतद प नाि त योजनम ् । आचाय वृ ि त ापय त- न तसृ चतसृ भावे कृ ते ङ ब ् भवती त। यदयं‘न

तसृ चतसृ’ ना म द घ व य तषेधं शाि त॥

( योजनभा यम ्)

इमा न त ह योजना न-‘शता न सह ा ण’ नु म कृ ते ‘ णा ता ष ’ इ त ष सं ा ा नो त।

‘सं नपातल णो व धर न म तं त वघात य’ इ त न दोषो भव त॥

- 298 -
पात जलमहाभा यम ्

( योजनभा यम ्)

शकटौ प तौ। अ वे कृ ते ‘अत’ इ त टाप ् ा नो त॥

‘सं नपातल णो व धर न म तं त वघात य’ इ त न दोषो भव त॥

( योजनभा यम ्)

इयेष उवोष। गु णे कृ ते ‘इजादे च गु मतोऽनृ छः’ इ याम ् ा नो त॥

‘सं नपातल णो व धर न म तं त वघात य’ इ त न दोषो भव त॥

(२४७ दू षणवा त कम ् ॥
१०॥)

॥*॥ त य दोषो वणा यः ययो वण वचाल य॥*॥

(भा यम ्)

त यैत य ल ण य दोषो- वणा यः ययो वण वचाल या न म तं यात ् ॥

व?॥

‘अत इञ ्’ दा ः ला ः॥

(दू षणबाधकभा यम)्

न ययः सं नपातल णः।

(दू षणसाधकभा यम)्

अ गसं ा त य न म तं यात ् ॥

(२४८ दू षणवा त कम ् ॥
११॥)

आ वं पु ि वधेः ापय त

(भा यम ्)

- 299 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ आ वं पु ि वधेर न म तं यात ् ॥

व?॥

ापयती त॥

(२५० दू षण वा त कम ्१२)

॥*॥ पु ग ् व व याद दपत ् *॥॥

(भा यम ्)

पु ग ् व व या न म तं यात ् ।

व?॥

अद दप द त॥

(२५० दू षणवा त कम ् ॥
१३॥)

॥*॥ यदा यकार टाि वधेः ॥*॥

(भा यम ्)

यदा यकार टाि वधेर न म तं यात ् ।

व?

या से त।

(२५१ दू षणवा त कम ् १४)

इ व धराकारलोप य य यवान ्

(भा यम ्)

इ व धराकारलोप या न म तं यात ् ।

- 300 -
पात जलमहाभा यम ्

व?

य यवान ् ति थवान ् ।इ त

(२५२ दू षणवा त कम ् १
॥५॥)

॥*॥ मतु ि वभ यु दा त वं पू व नघात य॥*॥

(भा यम ्)

मतु ि वभ यु दा त वं पू व नघात याऽ न म तं यात ् ॥

व?॥

अि नमान ् वायु मान ् परमवाचा परमवाचे इ त॥

(२५३ दू षणवा त कम ् ॥
१६॥)

॥*॥ नद व वं संबु लोप य॥*॥

(भा यम ्)

नद व वं संबु लोप या न म तं यात ् ॥

व?॥

न द कु मा र कशो र ा मण मब धु इ त।

नद वे कृ ते ‘ए वा स बु ेः’ इ त संबु लोपो न ा नो त॥

(दू षणबाधकभा यम)्

मा भूदेवम ् । य ता द येवं भ व य त॥

- 301 -
पात जलमहाभा यम ्

(दू षणसाधकभा यम)्

न स य त। द घा द यु यते, वा ता च न ा नो त॥ इद मह सं धायम ्- व वं यतां

संबु लोप इ त॥

कम कत यम?।

पर वा व वम ् ॥

(दू षणबाधकभा यम)्

न यः स बु लोपः। कृ ते व वे ा नो त, अकृ ते ऽ प॥

(दू षणसाधकभा यम)्

अ न यः संबु लोपः। न ह कृ ते वे ा नो त॥

कं कारणम ्?॥

सि नपातल णो व धर न मतं त वघात ये त॥

(आ ेपोपसंहारभा यम ्)

एते दोषाः समा भू यांसो वा। त मा नाथाऽनया प रभाषया॥

( स ाि तसमाधानभा यम ्)

न ह-दोषाः स ती त प रभाषा न कत या, ल णं वा न णेयम ् । न ह- भ ुकाः स ती त था यो

ना ध ीय ते। न च मृ गाः स ती त यवा नो य ते॥ दोषाः ख व प साक येन प रग णताः।

योजनानामु दारहणमा म ् ॥

कुत एतत ्?॥

- 302 -
पात जलमहाभा यम ्

न ह दोषाणां ल णमि त। त मा या येत याः प रभाषायाः योजना न तदथमेषा प रभाषा कत या,

त वघेयं दोषेषु ॥ कृ मेज तः॥३८॥

-------

- 303 -
पात जलमहाभा यम ्

(३५ अ यसं ासू म ् ॥१।१।६॥ आ.१२॥)

अ ययीभाव च॥१।१।४०॥

अ ययीभाव या यय वे योजनं लु मु ख वरोपचाराः॥*॥

(भा यम ्)

अ ययीभाव या यय वे योजनम ् ॥

कम ्?॥

लु मुख वरोपचाराः॥

लु क्-उपाि न यि न। ‘अ ययात ्’ इ त लु क् स ो भव त॥

मु ख वरः-उपाि नमु खः यि नमु खः। ‘ना यय द श दगोमह थू लमु ि टपृ थु व से य’ इ येष तषेधः

स ो भव त॥

उपचारः-उपपयःकारः उपपयःकाम इ त। ‘अतःकृ क मकंसकु भपा कु शाकण वन यय य’ इत

तषेधः स ो भव त॥

(आ ेपभा यम ्)

कं पु न रदं प रगणनमाहोि वदु दाहरणमा म ् ।

(समाधानभा यम ्)

प रगणन म याह॥ अप ख व याहु ः-‘यद यद ययीभाव या ययकृ तं ा नो त त य तषेधो

व त यः’ इ त॥

(अनु योगभा यम ्)

कं पु न तत?॥

- 304 -
पात जलमहाभा यम ्

(प रगणनाभावे दू षणभा यम)्

[परा गव ावः।] परा गव ावेऽ यय तषेध चो दत उ चैरधीयान नीचैरधीयाने येवमथम ् । स हदा प

ा नो त- उपा यधीयान॥ य यधीयान॥

(प रगणनाभावे दू षणभा यम)्

अक य यय हणं यते उ चकैन चकै र येवमथम ् । त दहा प ा नो त-उपाि नकं यि नकम ् ॥

(प रगणनाभावे दू षणभा यम)्

मु म अ यय तषेध चो यते-दोषाम यमह दवाम या रा र येवमथम ् । स इहा प ा नो त-

उपकु भंम य उपम णकंम य इ त॥

(प रगणनाभावे दू षणभा यम)्

अ य वौ अ यय तषेध चो यते- दोषाभू तमह दवाभू ता रा र येवमथम ् । स इहा प ा नो त-

उपकु भीभू तम,् उपम णक भू तम ् ।

( या यानभा यम ्)

य द प रगणनं यते, नाथ ऽ ययीभाव या ययसं या॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं या य ययीभाव या या यय वे योजना न?॥

( या यानसाधक १ म योजन नरासभा यम ्)

नैता न सि त। य तावदु यते- लु ग त। आचाय वृ ि त ापय त-भव य ययीभावा लु ग त। यदयम-्

‘ना ययीभावादतः’ इ त तषेधं शाि त॥

(२ य योजन नरासभा यम ्)

- 305 -
पात जलमहाभा यम ्

उपचार इ त। अनु तरपद थ ये त वतते॥

(३ य योजन नरासभा यम ्)

त मु ख वर एकः योजय त। न चैकं योजनं योगार भं योजय त। य येताव योजनं

या त ैवायं ू यात-‘ना
् ययाद ययीभावा च’ इ त॥ अ ययीभाव च॥४०॥

(इ य ययसं ा करणम ्)

----------

- 306 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथ सवनाम थानसं ा करणम ्)

(३६ सवनाम थानसं ासू म ् ॥१।१।६ आ० १३॥)

श सवनाम थानम ्॥१।१।४१॥

(३७ सवनाम थानसं ासू म ् ॥१।१।६ आ.१४॥)

सु डनपु ंसक य॥१।१।४२॥

(जसः शेः सं ा तषेध नराकरणा धकरणम ्)

(२५५ आ ेपवा त कम)्

॥*॥ श सवनाम थानं सु डनपु ंसक ये त चे ज स श तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

श सवनाम थानं सु डनपु ंसक ये त चे ज स शेः तषेधः ा नो त। कु डा न त ठि त वना न

त ठि त॥

[॥*॥ असमथसमास च॥*॥]

(दू षणा तरभा यम)्

असमथसमास चायं ट योऽनपु ंसक ये त। न ह नञो नपु ंसकेन साम यम ् ॥

केन त ह?।

भव तना – न भव त नपु ंसक ये त॥

(समाधानभा यम ्)

य तावदु यते-* श सवनाम थानं सु डनपु ंसक ये त चे ज स श तषेधः*- इ त॥

(२५६ समाधानवा त कम ् ॥३॥)

- 307 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ ना तषेधात ् ॥*॥

(भा यम ्)

नायं स य तषेधो नपु ंसक य ने त॥

कं त ह?

पयु दासोऽयम ्- यद य नपु ंसका द त।

नंपु सके न यापारः।

य द केन चत ् ा नो त, तेन भ व य त।

पू वण च ा नो त

(२५७ समाधानवा त कम ् ॥
८॥)

॥*॥ अ ा तेवा॥*॥

(भा यम ्)

अथवा- अन तरा या ाि तः सा न ष यते॥

कुत एतत ्?॥

अन तर य व धवा भव त तषेधो वे त। पू वा ाि तर त ष ा, तया भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

ननु चेयं ाि तः पू वा ाि तं बाधते॥

(समाधानभा यम ्)

नो सहते त ष ा सती बा धतु म ् ।

(दू षणा तरसमाधानभा यम)्

- 308 -
पात जलमहाभा यम ्

यद यु यते- असमथसमा चायं ट यः इ त॥ य य प व त यः। अथवैत ह बहू न योजना न॥

का न?॥

असू यप या न मु खा न, अपुनगयाः लोकाः, अ ा भोजी ा मण इ त॥ सुड॥४२॥

(इ त सवनामसं ासू म)्

--------------

- 309 -
पात जलमहाभा यम ्

(३८ वभाषासं ासू म ् ॥१।१।६ आ. १५)

नवे त वभाषा॥१।१।४३॥

(अथसं ा थापना धकरणम ्)

(१५८ आ ेपवा त कम ् ॥)

॥*॥नवे त वभाषायामथसं ाकरणम ् ॥*॥

(भा यम ्)

नवे त वभाषायामथ य सं ा कत या। नवाश द य योऽथ त य सं ा भवती त व त यम ् ॥

(भा यम ्)

कं योजनम ्?॥

(आ ेपसाधकवा त क वतीयख डम ् ॥१॥)

॥*॥ श दसं ायां यथासं ययो यथा य ॥*॥

(भा यम ्)

श दसं ायां ह स यामथ यासं ययः या ॥ यथा य । अ य ाप ह श दसं ायां श द यैव

सं ययो भव त, नाथ य॥

वा य ?॥

‘दाधा वदाप ्’ ‘तर तमपौ घः’ इ त। घु हणेषु घ हणेषु च श द य सं ययो भव त, नाथ य॥

(आ ेपभा यम ्)

त त ह व त यम ् ॥

- 310 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानभा यम ्)

न व त यम ् ॥

(२५९ समाधानवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ इ तकरणोऽथ नदशाथः॥*॥

(भा यम ्)

इ तकरणः यते सोऽथ नदशाथ भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

कं गतमेत द तना, आहोि व छ दा ध यादथा ध यम ्?॥

(समाधानभा यम ्)

गत म याह॥

कुतः?॥

(२६० समाधानसाधकवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ लोकतः॥*॥

(भा यम ्)

त यथा लोके ‘गौ र ययमाह’ इत गोश दा द तकरणः यु यमानो गोश दं

व मा पदाथा यावय त। सोऽसौ व मा पदाथा यु तो यासावथपदाथकता त याः श दपदाथकः

संप यते॥ एव महा प नवाश दा द तकरणः यु मानो नवाश दं व मा पदाथा यावय त। सोऽसौ

व मा पदाथा यु तो यासौ श दपदाथकता त या लौ ककमथ यायय त-नवे त य ग यते नवे त

य तीयते-इ त॥

- 311 -
पात जलमहाभा यम ्

(समानश दसं ा नरसना धकरणम ्)

(२६१ आ ेपवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ समानश द तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

समानश दानां तषेधो व त यः। नवा कु ि डका नवा घ टके त॥

(आ ेपभा यम ्)

कंच यात ्, य येतष


े ाम प वभाषा सं ा यात ्?॥

(समाधानभा यम ्)

‘ वभाषा द समासे बहु ीहौ’ द णपू व यां शालायाम ् । अ चरकृ तायां सं ययः यात ् ॥

(२६२ समाधानवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ न वा व धपू व क वात ् तषेधसं ययो यथा लोके॥*॥

(भा यम ्)

न वा एष दोषः॥?

कं कारणम ्?॥

‘ व धपू वक वात ् ।’ वधाय कं च न वे यु यते, तेन तषेधवा चनः सं ययो भव त। त यथा–लोके

‘ ामो भवता ग त यो न वा ’ ने त ग यते ॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

अि त कारणम ्- येन नवे त लोके तषेधवा चनः सं ययो भव त।

कं कारणम ्?

- 312 -
पात जलमहाभा यम ्

व ल गं ह भवान ् लोके नदशं करो त। अ ग ह समान ल गो नदशः यतां

य वा चनः सं ययो भ व य त। त यथा- ‘ ामो भवता ग त यो नवः’ य इ त ग यते।

(समाधानसाधकभा यम ्)

एत चैव न जानीमः- व च याकरणे समान ल गो नदशः यत इ त॥

(समाधानसाधकशे षभा यम)्

अ प चा कामचारः यो तु ः श दानाम भस ब धे। त यथा-‘यवागू भ वता भो त या न वा’ यदा

यवागू श दो भु िजना संब यते, भु िजनवाश दे न , तदा तषेधवा चनः सं ययो भव त- ‘यवागूभ वता

भो त या न वा’ ने त ग यते॥ यदा तु नवाश दो यवागू श दे ना भसंब यते, न भु िजना, तदा

य वा चनः सं ययो भव त-यथा-‘यवागू नवा भवता भो त या’ य े त ग यते। न चेह वयं

वभाषा हणेन सवाद य भसंब नीमः- द समासे बहु ीहौ सवाद न वभाषा भव ती त॥

कं त ह॥

भव तर भसंब यते- द समासे बहु ीहौ सवाद न भवि त वभाषे त॥

( व य न य वसाधना धकरणम ्)

(२६३ आ ेपवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ व य न य वमनु पप नं तषेधसं ाकरणात ् ॥*॥

(भा यम ्)

वधेर न य वं नोप यते। शु शाव शु शु वतु ः शु शु वु ः। श वाय शि व


यतु ः शि वयु ः॥

कं कारणम ् ॥

‘ तषेधसं ाकरणात ्’ तषेध येयं सं ा यते। ते न वभाषा दे श े षु तषेध यैव सं ययः यात ् ॥

- 313 -
पात जलमहाभा यम ्

(२६४ समाधानवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ स ं तु स य तषेधात ् ॥*॥

(भा यम ्)

स मेतत ् ॥

कथम ्?।

‘ स य तषेधात ्’ वधाय कं च नवे यु यते तेनोभयं भ व य त॥

(१६५ आ ेपवा त कम ् ॥८॥)

॥*॥ व त ष ं तु ॰॥*॥

(भा यम ्)

व त ष ं तु भव त। अ न व ायते- केना भ ायेण सज त, केन नवृ ि तं करोती त॥

(२६६ समाधानवा त कम ् ॥९॥)

॥*॥ न वा स गसाम याद य तषेध वषयात ् ॥*॥

(भा यम ्)

न वा एष दोषः॥

कं कारणम ्?॥

‘ स गसाम यात ्’। स गसाम या च व धभ व य त- अ य तषेध वषयात ् ॥

तषेधसाम या च तषेधो भ व य त- अ य व ध वषयात ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

- 314 -
पात जलमहाभा यम ्

तदे तत ् व स ं भव त- या अ ा ते वभाषा। या ह ा ते वभाषा, कृ तसाम य त पू वणैव

व ध र त कृ वा तषेध यैव सं ययः यात ् ॥

(समाधानभा यम ्)

एतद प स म ् ॥

कथम ्?॥

वभाषे त महती सं ा यते। सं ा च नाम यतो न लघीयः॥

कुत एतत?॥

ल वथ ह सं ाकरणम ् । त म याः सं ायाः करणे एत योजनम ्- उभयोः सं ा यथा व ायेत

ने त च वे त च। त या तावद ा ते वभाषा, त तषेधं ना ती त कृ वा वे यनेन वक पो

भ व य त। या ह ा ते वभाषा, त ोभयमु पि थतं भव त-ने त च वे त च। त ने यनेन तष े

वे यनेन वक पो भ व य त॥

(भा यम ्)

एवम प-

(२६७ आ ेपवा त कम ् ॥१०॥)

॥*॥ व ध तषेधयोयु गप वचनानु पपि तः॥

(भा यम ्)

व ध तषेधयोयु गप वचनं नोपप यते। शु शाव शु शु वतु ः शु शु वु ः। श वाय शि वयतु ः शि वयु ः।

(भा यम ्)

कं कारणम ्?॥

- 315 -
पात जलमहाभा यम ्

(२६८ आ ेपसाधकवा त कम ् ॥
११॥)

॥*॥ भवती त चे न तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

भवती त चे त तषेधो न ा नो त॥

(२६९ आ ेपवा त कम ् ॥१२॥)

॥*॥ ने त चे न व धः॥*॥

(भा यम ्)

ने त चे व धन स य त॥

(२७० समाधानवा त कम ् ॥१३॥)

॥*॥ स ं तु पू व यो तरेण बा धत वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

स मेतत ् ॥

कथम ्?॥

पू व व धमु तरो व धबाधते। इ तकरणोऽथ नदशाथ इ यु तम ् ॥

(२७१ आ ेपवा त कम ् ॥१४॥)

॥*॥ सा वनु शासनेऽि मञ ् शा े य य वभाषा त य साधु वम ् *॥॥

सा वनु शासनेऽि मञ ् शा े य य वभाषा यते सा वभाषा साधु ः यात ् । समास चैव ह वभाषा

यते, तेन समास यैव वभाषा साधु वं यात ् ॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

- 316 -
पात जलमहाभा यम ्

अ तु । यः साधु ः, स यो यते । असाधुन यो यते॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

न चैव ह कदा च राजपु ष इ येत यामव थायामसाधु व म यते॥

(भा यम ्)

अ प च-

(२७३ आ ेपवा त कम ् ॥१५॥)

॥*॥ वेधाऽ तपि तः॥*॥

(भा यम ्)

वैधं श दानाम तपि तः यात ् । इ छाम च-पु न वभाषा दे शेषु वैधं श दानां तपि तः या द त,

त च न स य त। य य पु नः कायाः श दाः, वभाषाऽसौ समासं नवतय त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

य या प न याः श दा त या येष दोषो न भव त॥

कथम ्?॥

न वभाषा हणेन साधु वम भसंब यते॥

कं त ह॥

समाससं ाऽ भसंब यते- समास इ येषा सं ा वभाषा भवती त॥ त यथा-मे यः पशु वभा षतः

मे योऽन वान ् वभा षतः-इ त। नैत वचायते- अन वा नान वा न त॥

कं त ह?॥

आल ध यो नाल ध य इ त॥

- 317 -
पात जलमहाभा यम ्

(२७३आ ेपवा त कम ् ॥१६॥)

॥*॥ कायषु यु गपद वाचययौगप यम ् ॥


*॥

(भा यम ्)

कायषु श दे षु यु गपद वाचयेन च यदु यते, त य यु गप वचनता ा नो त‘त य त यानीयरः’ ढक् च

मणडू कात ् इ त॥ य य पु न न याः श दाः, यु तानामसौ साधु वम वाच टे ॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

ननु च य या प काया त या येष न दोषः॥

कथम ्?॥

ययः परो भवती यु यते। न चैक याः कृ तेरनेक य यय य यु गप पर वेन संभवोऽि त॥

(आ ेपा भ ायभा यम ्)

ना प ू मः- ययमाला ा नो त॥

कं त ह?॥

कत य म त यो त ये यु गप वतीय य तृ तीय य च योगः ा नोती त॥

(आ ेपाबाधकभा यम ्)

नैष दोषः। अथग यथः श द योगः। अथ सं याय य यामी त श दः यु यते।

त ैकेनो त वा त याथ य वतीय य च तृ तीय य च योगेण न भ वत यम ् ‘उ ताथानाम योगः’

इ त॥

(२७४आ ेपवा त कम ् ॥१७॥)

॥*॥ आचायदे शशीलने च त वषयता॥*॥

- 318 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

आचायशीलनेन दे शशीलनेन च यदु यते, त य त वषयता ा नो त। ‘इको वोऽङयो गालव य’

‘ ाचामवृ ात ् फन ् बहु लम
’ इ् त गालवा एव वा यु जीरन ्, ा ु चैव ह फन ् यात ् । त यथा

‘जमदि नवा एत प चममवदानमवा यत ् । त मा नाजामद यः प चाव तं जु हो त’॥ य य

पु न न याः श दाः, गालव हणं त य पू जाथम,् दे श हणं च क यथम ् ॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

ननु च- य या प कायाः श दाः, त या प गालव हणं पू जाथ यात ्, दे श हणं च क यथम ् ॥

(२७५ आ ेपवा त कम ् ॥१८॥)

॥*॥ त क तने च वेधाऽ तपि तः॥*॥

(भा यम ्)

त क तने च वैधं श दानाम तपि तः यात ् ॥ इ छाम च पु नराचाय हणेषु दे श हे णु च वैधं

श दानां तपि तः या द त, त च न स य त॥

(सू या यानम)्

(२७६ स ा तवा त कम ् ॥१९॥)

॥*॥ अ श यो वा व दत वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

अ श यो वा पु नरयं योगः॥

कं कारणम ्?॥

- 319 -
पात जलमहाभा यम ्

‘ व दत वात ्’। यदनेन योगेन ा यते त याथ य व दत वात ् ॥ येऽ प येतां सं ां नारभ ते तेऽ प

वभाषे यु तेऽ न य वमवग छि त॥ या काः ख वप सं ामनारभमाणा

वभाषे यु तेऽ न य वमग छि त। त यथा-‘मे यः पशु वभा षतो मे योऽन वाि वभा षतः’ इ त।

आल ध यो नाल ध य इ त ग यते॥ आचायः ख व प सं ामारभमाणो भू य ठम यैर प श दै रेतमथ

सं यायय त-बहु लम,् अ यतर याम ्, उभयथा, वा, एकेषाम ् इ त॥

(अ ा त वभाषा करणम ्)

(२७७ अ धकारवा त कम ् ॥२०॥)

॥*॥ अ ा ते संशयाः॥ *॥

(भा यम ्)

इत उ तरं या वभाषा अनु म यामः, अ ा ते ता ट याः॥ संशया तु भवि त- ा ते, अ ा ते

उभय वे त॥

(२७८ अ ा त वभाषोदाहरणवा त कम ् ॥२१॥)

॥*॥ व वे च, वभाषा ज स॥*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते?, कथं वाऽ ा ते?, कथं वोभय ?

(संदेहसाधकभा यम ्)

- 320 -
पात जलमहाभा यम ्

उभयश दः सवा दषु प यते। तयप चायजादे शैः यते। तेन वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते,

उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

अ ा ते। अयच ् यया तरम ् ॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

यद यया तरम ्, उभयी त ईकारो न ा नो त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

मा भू देवम,् मा िज येवं भ व य त॥

कथम ्?॥

मा िज त नेदं यय हणम ् ॥

कं त ह?॥

ययाहार हणम ् ॥

व सं न व टानां याहारः?॥

मा श दा भृ त आ अयच चकारात ् ॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

यद याहार हणम ् । ‘क त त ठि त।

‘अ ा प ा नो त।

(समाधानसाधकभा यम ्)

अत इ त वतते॥

- 321 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानबाधकभा यम ्)

एवम प-‘तैलमा ा घृ तमा ा’ अ ा प ा नो त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

स श या यसं न व ट य न भ व य त याहारे ण हणम ् ॥

(२७९ उदाहरणवा त कम ् ॥२२॥)

॥*॥ ऊण ते वभाषा॥*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते कथं वोभय ?।

(संदेहोपपादकभा यम ्)

‘असंयोगाि ल कत ्’ इ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

[अ ा ते]

(संदेहबाधकभा यम ्)

अ य क वम ्, अ य ङ वम ् ॥

(संदेहसाधकभा यम ्)

एकं चेि ङि कतौ। य येकं ङि कतौ, ततः संदेहः॥

(तृ तीया ेपभा यम)्

- 322 -
पात जलमहाभा यम ्

अथ ह नाना, नाि त संदेहः॥

(समाधानभा यम ्)

य य प नाना, एवम प संदेहः- ौणुवी त।

(संदेहोपपादभा यम ्)

‘सावधातु कम पत’ ् इ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

अ ा ते॥

(२८० उदाहरणवा त कम॥२३॥)


॥*॥ वभाषोपयमने॥*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वा अ ा ते? कथं वोभय ?

(संदेहोपपादकभा यम ्)

ग धन इ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

अ ा ते। ग धन इ त नवृ तम ् ॥

(२८१ उदाहरणवा त कम ् ॥२४॥)

॥*॥ अनु पसगा वा॥*॥

- 323 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः।

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?।

(संदेहोपपादकभा यम ्)

‘वृ ि तसगतायनेषु मः’ इ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

अ ा ते। वृ या दि व त नवृ तम ् ॥

(२८२ उदाहरणवा त कम ् ॥२५॥)

॥*॥ वभाषा वृ मृ गाद नाम ् ॥


*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?॥

(संदेहोपपादकभा यम ्)

‘जा तर ा णनाम ्’ इ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

अ ा ते। ‘जा तर ा णनाम ्’ इ त नवृ तम ् ॥

(२८३ उदाहरणवा त कम ् ॥२६॥)

॥*॥उष वदजागृ योऽ यतर याम॥*॥


- 324 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

ा ते अ ा ते, उभय वे त संदेह।

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?

(संदेहोपपादकभा यम ्)

यया ता द त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

अ ा ते। यया ता धा व तरा ण॥

॥*॥ द पाद नां वभाषा॥*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?॥

(संदेहोपपादकभा यम ्)

‘भावकमणोः’ इ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

अ ा ते। कतर त ह वतते॥

(आ ेपभा यम ्)

एवम प संदेहः- या ये वा कत र, कमकत र वे त॥

- 325 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानभा यम ्)

नाि त संदेहः। सकमक य कता कम व त॥ अकमका च द पादयः॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

अकमका अ प वै सोपसगाः सकमका भवि त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

कमाप द टा वधयः कम थभावकानां कम थ याणां वा भवि त। कतृ थभावका च द पादयः॥

(२८५ उदाहरणवा त कम ् ॥२८॥)

॥*॥ वभाषा े थमपू वषु ॥*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते?॥ कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?॥

(संदेहोपपादकभा यम ्)

‘आभी ये’ इ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

अ ा ते। ‘आभी ये’ इ त नवृ तम ् ॥

(२८६ उदाहरणवा त कम ् ॥२९॥)

॥*॥ तृ नाद नां वभाषा॥*॥

- 326 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?॥

(संदेहोपपादकभा यम ्)

‘आ ोशे’ इ त वा न ये ा ते, अ य वोभय , उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

अ ा ते। आ ोशे’ इ त नवृ तम?॥


(२८७ उदाहरणवा त कम ् ॥३०॥)

॥*॥ एकहलादौ पू र यत येऽ यतर याम ् ॥*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते?॥ कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?॥

(संदेहोपपादकभा यम ्)

‘उदक योदः सं ायाम ्’ इ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

अ ा ते। सं ाया म त नवृ तम ् ॥

(२८८ उदाहरणवा त कम ् ॥३१॥)

- 327 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ वादे र ञ। पदा त या यतर याम ् ॥*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः।

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते?॥ कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?॥

(संदेहोपपादकभा यम ्)

इञी त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

अ ा ते। इञी त नवृ तम ् ॥

(२८९ उदाहरणवा त कम ् ॥३२॥)

॥*॥ सपू वायाः थमाया वभाषा॥*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?॥

(संदेहोपपादकभा यम ्)

चा द भय ग इ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

अ ा ते। चा द भय ग इ त नवृ तम ् ॥

- 328 -
पात जलमहाभा यम ्

(२९० उदाहरणवा त कम ् ॥३३॥)

॥*॥ ो यङय च वभाषा॥*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते?॥ कथं वोभय ?॥

(संदेहोपपादकभा यम ्)

यङ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

अ ा ते। यङ त नवृ तम ् ॥

( ा त वभाषा करणम ्)

(२९१ अ धकारवा त कम ् ॥३४॥)

॥ ा ते च॥

(भा यम ्)

इत उ तरं या वभाषा अनु म यामः, ा ते ता ट याः। संशया तु भवि त- ा ते, अ ा ते,

उभय वे त॥

(२९२ उदाहरणवा त कम ् ॥३५॥)

॥ वभाषा व लापे॥

भा यम ्

- 329 -
पात जलमहाभा यम ्

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेह॥

(संदेहापे पभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते ? कथं वोभय ?

(संदेहोपपादकभा यम ्)

‘ य तवाचाम ्’ इ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त।

( स ा तभा यम ्)

ा ते। य तवाचा म त ह वतते॥

(२९३ उदाहरणवा त कम ् ॥३६॥)

॥*॥ वभाषोपपदे न तीयमाने॥*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

(संदेहाप ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?॥

(संदेहोपपादकभा यम ्)

‘ व रत ञतः’ इ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

ा ते। ‘ व रत ञतः’ इ त ह वतते?॥

(२९४ उदाहरणवा त कम ् ॥३७॥)

॥*॥ तरोऽ तरध , वभाषा कृ ञ॥*॥

- 330 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते,? कथं वोभय ?॥

(संदेहोपपादकभा यम ्)

‘अ तध ’ इ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

ा ते। ‘अ तध ’ इ त ह वतते॥

(२९५ उदाहरणवा त कम ् ॥३८॥)

॥*॥ अ धर वरे, वभाषा कृ ञ॥*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः।

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?॥

(संदेहोपपादकभा यम ्)

ई वर इ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

ा ते। ‘ई वरे ’ इ त ह वतते॥

(२९६ उदाहरणवा त कम ् ॥३९॥)

- 331 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ दव तदथ य, वभाषोपसग॥*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?॥

(संदेहोपपादकभा यम ्)

तदथ ये त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

ा ते। ‘तदथ य’ इ त ह वतते॥

(उभय वभाषा करणम ्)

(२९७ अ धकारवा त कम ् ॥४०॥)

॥*॥ उभय च॥*॥

(भा यम ्)

इत उ तरं या वभाषा अनु म यामः, उभय ता ट याः। संशया तु भवि त- ा ते, अ ा ते,

उभय वे त॥

(२९८ उदाहरणवा त कम ् ॥४१॥)

॥*॥ कोर यतर याम ् ॥*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

- 332 -
पात जलमहाभा यम ्

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?।

(संदेहोपपादकभा यम ्)

‘ग तबु यवसानाथश दकमाकमकाणाम ण कता स णौ’ इ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते,

उभय वे त संदेहः॥

( स ा तभा यम ्)

उभय । ा ते तावत ्- अ यवहारय त सै धवान ् अ यवहारय त सै धवैः। वकारय त सै धवान ्

वकारय त सै धवैः। अ ा ते-हर त भारं दे वद तः, हारय त भारं दे वद तम ्, हारय त भारं दे वद तेन।

करो त कटं दे वद तः, कारय त कटं दे वद तम ्, कारय त कटं दे वद तेन॥

(२९९ उदाहरणवा त कम ् ॥४२॥)

॥*॥ न य द, वभाषा साका े॥*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?।

(संदेहोपपादकभा यम ्)

यद त वा न य ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

- 333 -
पात जलमहाभा यम ्

उभय । ा ते तावत ्- अ भजाना स दे वद त य क मीरेषु व यामः य क मीरे ववसाम। य त ौदनं

भो यामहे य त ौदनमभु म ह। अ ा ते- अ भजाना स दे वद त क मीरान ् ग म यामः

क मीरानग छाम, त ौदनं भो यामहे त ौदनमभु म ह।

(३०० उदाहरणवा त कम ् ॥४३॥)

॥*॥ वभाषा वेः॥*॥

(भा यम ्)

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?।

(संदेहोपपादकभा यम ्)

कती त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त।

( स ा तभा यम ्)

उभय । ा ते तावत-् शु शु वतु ः शुशु वु ः शि वयतु ः शि वयु ः। अ ा ते-शु शाव शु श वथ, श वाय

श व यथ॥

(३०१ उदाहरणवा तकम ् ॥४४॥)

॥*॥ वभाषा संघु षा वनाम ् ॥*॥

(संघु षोदाहरणभा यम ्)

संपू वा घु षेः-

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः॥

- 334 -
पात जलमहाभा यम ्

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ?॥

(संदेहोपपादकभा यम ्)

‘घु षर वश दे न’ इ त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

उभय । ा ते तावत-सं
् घु टा र जु ः संघु षता र जु ः। अ ा ते-संघु टं वा यमाह संघु षतं वा यमाह॥

(आ वनोदाहरणभा यम ्)

आ पू वा वनेः-

ा ते, अ ा ते, उभय वे त संदेहः।

(संदेहा ेपभा यम ्)

कथं वा ा ते? कथं वाऽ ा ते? कथं वोभय ? ॥

(संदेहोपपादकभा यम ्)

मनसी त वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते, उभय वे त॥

( स ा तभा यम ्)

उभय । ा ते तावत-् आ वा तं मन आ व नतं मनः। अ ा ते- आ व नतो दे वद तः आ व तो

दे वद त इ त॥

इ त याकरण- याय-वेदा ताचाय-ल ध वणपदक-पि डत- ी धरझा णीते

महाभा य द पो योतत वालोके थमा याय य थमपादे ष ठमाि नकम ् ॥

इत थमा याये थमपादे ष ठमाि नकम ् ॥

- 335 -
पात जलमहाभा यम ्

**************

- 336 -
पात जलमहाभा यम ्

थमा याय य थमपादे स तममाि नकम ् ॥

(३९ सं सारणसं ासू म ् ॥१।१।७ आ. १॥)

इ यणः सं सारणम ् ॥१।१।४४॥

(उभयसं ा व थापना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

क मयं वा य य सं सारणसं ा यते-इ यण इ येत वा यं सं सारणसं ं भवती त।

आहोि व वण य इ यो यणः थाने वणः स सं सारणसं ो भवती त।

(भा यम ्)

क चा वशेषः?॥

(३०२ वा यसं ाप दू षणवा त कम ् ॥


१ ॥)

॥*॥ सं सारणसं ायां वा य य सं ा चे वण व धः॥*॥

(भा यम ्)

सं सारणसं ायां वा य य सं ा चे वण व धन स य त- सं सारणा परः पू व भवती त,

सं सारण य द घ भवती त। न ह वा य य सं सारणसं ायामेष नदश उपप यते। ना येतयोः

काययोः संभवोऽि त।

( वतीयप ा यु पगमभा यम)्

अ तु त ह वण य॥

(३०३ वणसं ाप दू षणवा त कम ् २


॥॥)

॥*॥ वणसं ा चेि नवृ तः *॥२॥

- 337 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

वण य सं ा चेि नवृ ि तन स य त- ‘ यङः’ स सारणम ्’ इ त। स एव ह ताव दग ् दु ल भः, य य

सं ा यते॥ अथा प कथं च ल येत, केनासौ यणः थाने यात ् । अनेन यसौ यव था यते।

तदे त दतरेतरा यं भव त। इतरे तरा या ण च काया ण न क प ते॥

(३०४ समाधानवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ वभि त वशेष नदश तु ापक उभयसं ा व य*॥३॥

(भा यम ्)

यदयं वभि त वशेषै नदशं करो त-सं सारणा परः पू व भवती त, सं सारण य द घ भवती त, यङः

सं सारणं भवती त। तेन ायते-उभयोः सं ा भवती त॥ य तावदाह-सं सारणा परः पू व भवती त,

सं सारण य द घ भवती त, तेन ायते- वण य भवती त॥ यद याह- यङः सं सारण म त, तेन

ायते- वा य य सं ा भवती त॥

( थमप ा युपगमभा यम ्)

अथ वा पु नर तु वा य यैव॥

(उ ता ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम ्- *सं सारणसं ायां वा य य सं ा चे वण व धः* इ त॥

(समाधानभा यम ्)

नैष दोषः। यथा काका जातः काकः, येना जातः येनः। एवं सं सारणा जातं सं सारणम ् ।

त मा परः पू व भव त, त य द घ भवती त॥

(समाधाना तरभा यम ्)

- 338 -
पात जलमहाभा यम ्

अथवा य ते ह- वा येषु वा यैकदे शान ् यु जानाः, पदे षु च पदै कदे शान ् । वा येषु

ताव वा यैकदे शान ्- वश, प डीम ्, वश, तपणम ् इ त। पदे षु पदै कदे शान-दे् वद तो द तः,

स यभामा भामे त। एव महा प-सं सारण नवृ ता सं सारण नवृ त ये येत य वा य याथ

सं सारणा सं सारण ये येष वा यैकदे शः यु यते। तेन नवृ त य व धं व ा यामः-

सं सारण नवृ ता सं सारण नवृ त ये त॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा आहायं-सं सारणा परः पू व भवती त, सं सारण य द घ भवती त। न च वा य य

सं सारणसं ायां स यामेष नदश उपप नः, ना येतयोः काययोः संभवोऽ ती त त

वचना व य त॥

( वतीयप ा यु पगमभा यम)्

अथवा पु नर तु वण य॥

(उ ता ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम-*वणसं
् ा चेि नवृ ि तः*इ त॥

(समाधानभा यम ्)

नैष दोषः। इतरेतरा यमा मेत चो दतम ् । सवाण चेतरे तरा या येक वेन प र ता न-* स ं तु

न यश द वा *इ त।

(समाधानबाधकभा यम ्)

नेदं तु यम यै रतरेतरा यैः। न ह त कं चदु यते- अ य थाने ये आकारै कारौकारा भा य ते ते

वृ सं ा भव ती त। इह ह पु न यते-इ यो यणः थाने वणः स स सारणसं ा भवती त॥

- 339 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानसाधकभा यम ्)

एवं त ह भा वनीयं सं ा व ा यते। त यथा-कि च कं चत ् त तु वायमाह- ‘अ य सू य शाटकं

वय’ इ त। स प य त-‘य द शाटको न वात यः, अथ वात यो न शाटकः, शाटको वात य चे त

व त ष म ्, भा वनी ख व य सं ाऽ भ ेता, स म ये वात यो-‘यि म नु ते शाटक इ येत व त’

इ त। एव महा प- स यणः थाने भव त य या भ नवृ त य स सारण म येषा सं ा भ व य त।

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा-इजा दयजा द वृ ि त चैव ह लोके ल यते। यजा यपदे शा तु इजा द नवृ ि तः स ता।

यु जते च पु नल का इ टम ् उ त म त। ते म यामहे
-अ य यणः थाने इम मकं यु जते इ त।

त त यासा व भमत य शा ेण साधु वम वा यायते- क त साधु भव त, ङ त साधु भ वती त॥

इ यणः स सारणम ् ॥४४॥

(अथागमि थ तदे श नणय करणम)्

(४० प रभाषासू म ् ॥१।१।७ आ. २॥)

आ य तौ ट कतौ॥१।१।४५॥

(अ वयानु पपि त नराकरणा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

समास नदशोऽयम ् । त न ायते॥ क आ दः कोऽ त त यथा- ‘अजा वधनौ दे वद तय द तौ’

इ यु ते त न ायते- क याजा धनम ्, क यावयः-इ त॥

(समाधानभा यम ्)

य य प ताव लोक एष टा तः। टा त या प तु पु षार भो नवतको भव त॥

- 340 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

अि त वेह कि च पु षार भः॥

(समाधानभा यम ्)

अ ती याह॥

कः?॥

सं यातानु देशो नाम॥

(ट कतोरागम वषय व नणया धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

कौ पु न ट कतावा य तौ भवतः?॥

(समाधानभा यम ्)

आगमा व याह॥

(आदे शवा दन आगमवा दनं त आ ेपभा यम ्)

यु तं पु नयि न येषु नाम श दे षु आगमशासनं यात ् । न न येषु नाम श दे षु

कूट थैर वचा ल भवणभ वत यमनपायोपजन वका र भः। आगम च नामापू वः श दोपजनः॥

(आगमवा दन आदे शवा दनं त आ ेपभा यम ्)

अथ यु तं यि न येषु श दे वादे शाः यु ः॥

(आदे शवा दनः समाधानभा यम ्)

बाढं यु तम ् । श दा तरै रह, भ वत यम ् । त श दा तरा छ दा तर य तपि तयु ता॥

(इ टापि तभा यम ्)

- 341 -
पात जलमहाभा यम ्

आदे शा तह मे भ व यि त। अनागमकानां सागमकाः॥

(आ ेपभा यम ्)

त कथम ् ।

(एकदे शसमाधानभा यम ्)

सं ा धकरोऽयम ् । आ य तौ चेह संक यते टकारककार वतावु दा येते ।

त ा य तयो टकारककारा वतौ सं े भ व यतः। त ‘आधधातु क ये वलादे ः’ इ यु पि थत मदं

भव त- आ द र त। ते नेकारा दरादे शो भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

एताव दह सू म ् ‘इ ’ इ त। कथं पु न रयता सू ेण इकारा दरादे शो ल यः॥

(समाधानभा यम ्)

ल य इ याह॥

कथम ्?।

बहु ी ह नदशात ् । बहु ी ह नदशोऽयम


- ् इकारः आ दर ये त॥

(आ ेपभा यम ्)

य यप तावद ैत छ यते व तु म ् इह तु कथम-‘लु


् ङल लृ वडु दा तः’ इ त,

य ाश यमु दा त हणेनाकारो वशेष यतु म ् ॥

( या ेपभा यम ्)

त को दोषः?॥

( या ेपसमाधानभा यम ्)

- 342 -
पात जलमहाभा यम ्

अ ग योदा त वं स येत॥

(समाधानभा यम ्)

नैष दोषः। पदोऽयं बहु ी हः। त वा य एवोदा त हणेनाकारो वशे यते-अकार उदा त

आ दर ये त॥

(आ ेपभा यम ्)

य त यनु व ृ यैत व त-‘आडजाद नाम ्’ इ त॥

(समाधानभा यम ्)

व य येतत ्-*अजाद नामटा स म ् इ त॥

( स ाि तभा यम ्)

अथवा-य तावदयं सामा येनोपदे टु ं श नो त, त तावदु प दश त- कृ तम,् ततो वला याधधातु कम,्

ततः प चा दकारम ् । तेनायं वशेषेण श दा तरं समु दयंा तप यते। त यथा-ख दरबबु रयोः-

ख दरबबु रौ गौरका डौ सू मपण । ततः प चादाह-क कटवान ् ख दर- इ त। तेनाऽसौ वशे षेण

व या तरं समु दायं तप यते ॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा एतयानु पू याऽयं श दा तरमु प दश त कृ तम ् । ततो वला या


धधातु कम ् । ततः प चा दकारं ,

यि मं त यागमबु भव त॥

(३०५आ ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ ट कतोरा य त वधाने यय तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

- 343 -
पात जलमहाभा यम ्

ट कतोरा य त वधाने यय य तषेधो व त यः॥ यय आ दर तो वा मा भू द त॥ ‘चरे टः’

‘आतोऽनु पसग कः’ इ त॥

(३०६ समाधानवा त कम॥२॥)


॥*॥ परवचनाि स म ् ॥*॥

(भा यम ्)

परवचना यय आ दर तो वा न भ व य त॥

(३०७ समाधानबाधकैकदे शवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ परवचनाि स म त चे नापवाद वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

परवचनाि स म त चेत ् । त न।

कं कारणम ्?॥

‘अपवाद वात ्’। अपवादोऽयं योगः॥ त यथा-‘ मदचो या परः’ इ येष योगः थानेयोग व य

ययपर व य चापवादः॥

(समाधानसाधक टा तवैष यभा यम ्)

वषम उप यासः। यु तं त यदनवकाशं म करणं थानेयोग वं ययपर वं च बाधते। इह तु

पु न भयं सावकाशम ् ॥

ट करण यावकाशः-‘ टतः’ इ त ईकरो यथा यात ् । क करण यावकाशः- ‘ क त’ इ याकारलोपो

यथा यात ् ।

(समाधानबाधकापवाद वसाधकभा यम ्)

- 344 -
पात जलमहाभा यम ्

योजनं नाम त व त यम ्, यि नयोगतः यात ् । य द चायं नयोगतः परः या तत एत योजनं

यात ् ॥ कुतो न ख वेतत- ् ट करणादयं परो भ व य त न पु नरा द र त, क करणा च परो

भ व य त न पु नर त इ त?॥

( कदं शेऽपवाद वबाधकभा यम ्)

टतः ख व येष प रहारः। य नाि त स भवः- य पर च यादा द च। कत वप रहारः। अि त

ह स भवः- य पर च याद त च॥

(आ ेपभा यम ्)

त को दोषः?॥

(समाधानभा यम ्)

‘उपसग घोः कः’ आ यो योः। ‘नो धा वोः’ इ त तषेधः स येत॥

( टदं श े ऽ यपवाद वबाधकभा यम)्

टत चा यप रहारः। यादे व ययं ट करणादा दः, न पु नः परः॥

(आ ेपभा यम ्)

व त ह इदानी मदं यात-् टत ईकारो भवती त?॥

(समाधानभा यम ्)

य उभयवान ्-‘गापो टग ्’ इ त॥

(३०८ स ा येकदे शसमाधानवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ स ं तु ष ठय धकारे वचनात ् ॥*॥

(भा यम ्)

- 345 -
पात जलमहाभा यम ्

स मेतत ् ।

कथम ्?।

ष य धकारेऽयं योगः कत य-‘आ य तौ ट कतौ ष ठ न द ट य’ इ त॥

(३०९ स ा येकदे शसमाधाना तरवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ आ य तयोवा ष यथ वा तदभावेऽसं ययः॥*॥

(भा यम ्)

आ य तयोवा ष यथ वा तदभावे ष या अभावे, असं ययः यात ्- आ दर तो वा न

भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

यु तं पु नय छ द न म तको नामाथः यात, ् नाथ न म तकेन नाम श दे न भ वत यम ् ॥

(समाधानभा यम ्)

अथ न म तक एव श दः॥

त कथम ्?।

आ य तौ ष ठथ । न चा ष ठ ं प यामः। ते म यामहे-आ य तावेवा न तः॥ तयोरभावे

ष य प न भवती त॥ आ य तौ ट कतौ॥४५॥

(४१ प रभाषासू म ् ॥१।१।७ आ. ३॥)

मदचोऽ या परः॥१।१।४६॥

(सू बा य नणया धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

- 346 -
पात जलमहाभा यम ्

कमथ मदमु यते?॥

(३१० स ा तवा तकम ् ॥१॥)

॥*॥ मदचोऽ या पर इत थानपर ययापवादः॥*॥

(भा यम ्)

मदचोऽ या पर इ यु यते थानेयोग व य ययपर व य चापवादः। थानेयोग व य तावत-्

कु डा न वना न पयां स यशां स। ययपर व य- भनि त छनि त॥

(आ ेपभा यम ्)

भवे ददं यु तमुदाहरणम ्-कु डा न वना न, य नाि त संभवः-यदयमचोऽ या पर च यात ्, थाने

चे त। इदं वयु तम-् पयां स यशांसी त, अि त ह स भवः-यदयमचोऽ या पर च यात ्, थाने

चे त॥

(समाधानभा यम ्)

एतद प यु तम ् ॥

कथम ्?॥

नैवे वर आ ापय त, ना प धमसू काराः पठि त-अपवादै सगा बा य ता म त॥

कं त ह?॥

लौ ककोऽयं टा तः। लोके ह स य प संभवे बाधनं भव त। त यथा-‘द ध ा मणे यो

द यतां त ं कौि ड याय’ इ त, स य प संभवे द धदान य त दानं नवतकं भव त। एव महा प

स य प संभवे अचाम या पर वं ष ठ थानेयोग वं बा ध यते॥

(सू ा वृ ि त न पणा धकरणम ्)

- 347 -
पात जलमहाभा यम ्

(३११ स ा ता ेपवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ अ या पू व म जे मदनु ष गसंयोगा दलोपाथम ् ॥*॥

(भा यम ्)

अ या पू व म जे म व त यः॥

कं योजनम ्?॥

अनु ष गसंयोगा दलोपाथम ् । अनु ष गलोपाथ संयोगादलोपाथ च। अनु ष गलोपाथ तावत ्-

म नः म नवान ् । संयोगा दलोपाथम-म


् ता, म तु म,् म त यम ् ।

(३१२ आ ेपवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ भिजम य च॥*॥

(भा यम ्)

भिजम य चा या पू व म व त यः। भ जा मर चय इ त॥

(आ ेप मारणभा यम ्)

स त ह व त यः॥

(आ ेप नरासभा यम ्)

न व त यः, नपातनात ् स म्।

कं नपातनम ्?॥

भ जाश दोऽ गु या दषु प यते। मर चश दो बा वा दषु ॥

(पू वा त व थापना धकरणम)्

कं पु नरयं पू वा तः?, आहोि वत ् परा दः?, आहोि वदभ तः?॥

- 348 -
पात जलमहाभा यम ्

( या ेपभा यम ्)

कथं वायं पू वा तः यात ्?॥ कथं वा परा दः? कथं वाऽभ तः?॥

(समाधानभा यम ्)

य य त इत वतते ततः पू वा तः। अथा द र त वतते ततः परा दः। अथोभयं नवृ तं

ततोऽभ तः॥

(भा यम ्)

क चा वशेषः?।

(३१३ दू षणवा त कम ् ॥
४ ॥)

॥*॥ अभ ते द घनलोप वरण वानु वारशीभावाः॥*॥

(भा यम ्)

य यभ तो द घ वं न ा नो त। कु डा न वना न। ‘नोपधायाः, सवनाम थाने चास बु ौ’ इ त

द घ वं न ा नो त॥ द घ॥

(नलोपोदाहरणभा यम ्)

नलोप- नलोप च न स य त। ‘अ ने ी ते वािजना ी षध था ता ता प डानाम ्’ ‘न लोपः

ा तप दका त य’ इ त नलोपो न ा नो त॥ नलोप॥

( वरोदाहरणभा यम ्)

वर- वर च न स य त। ‘सवा ण योतीं ष’ ‘सव य सु प’ इ या यु दा त वं न ा नो त। वर॥

(ण वोदारहणभा यम ्)

- 349 -
पात जलमहाभा यम ्

ण व- ण वं च न स य त। माषवापा ण ी हवापा ण। पू वा ते ा तपा दका तनकार ये त स म, ्

परादौ वभि तनकार ये त। अभ ते नु मो हणं कत यम ् ॥

(उदाहरण नरासभा यम ्)

न कत यम ् । यते एत यास एव- ‘ ा तप दका तनु ि वभि तषु च’ इ त। ण व॥

(अनु वारोदाहरणभा यम ्)

अनु वार-अनु वार च न स य त। वष तपः पर तपः। ‘मोऽनु वारो ह ल’ इ यनु वारो न

ा नो त॥

(उदाहरणबाधकभा यम ्)

मा भू देवम ् । ‘न चापदा त य झ ल’ इ यनु वारो भ व य त॥

(उदाहरणा तरभा यम ्)

य त ह न झ परः-वहं लहो गौः, अ ं लहो वायु ः॥ अनु वारः॥

(शीभावोदाहरणभा यम ्)

शीभाव- शीभाव च न स य त। पु णी जतु नी त बु णी। नपु ंसकादु तर यौङः शीभावो भवती त

शीभावो न ा नो त॥ शीभाव॥

(परा दप ा यु पगमभा यम ्)

एवं त ह परा दः क र यते॥

(३१४ परा दप े दू षणवा त कम ् ॥


५॥)

॥*॥ परादौ गु णवृ यौ वद घनलोपानु वारशीभावेनकार तषेधाः॥*॥

(भा यम ्)

- 350 -
पात जलमहाभा यम ्

य द परा दगु णः तषे यः- पु णे जतुने तु बु णे। ‘घे ङ त’ इ त गु णः ा नो त॥ गु ण॥

(बृ यु दारणभा यम) ्

वृ -वृ ः तषे या- अ तसखी न ा मणकुला न। ‘स यु रस बु ौ’ इ त ण वे ‘अचो

ि ण त’ इ त वृ ः ा नो त॥ वृ ॥

(औ वोदाहरणभा यम ्)

औ वं-औ वं च तषे यम ् । पु ण जु त न तु बु ण। ‘इदु यामौद च घेः’ इ यौ वं ा नो त॥

औ व॥

(द घ दाहरणभा यम ्)

द घ-द घ वं च न स य त। कु डा न वना न। ‘नोपधायाः, सवनाम थाने चास बु ौ’ इ त द घ वं

न ा नो त॥

(उदाहरण नरासभा यम ्)

मा भू देवम ् । ‘अतो द घ य ञ, सु प च’ इ येवं भ व य त॥

(उदाहरणा तरभा यम ्)

इह त ह-अ थी न दधी न यसखी न ा मणकु ला न॥ द घ॥

(नलोपोदाहरणभा यम ्)

नलोप-नलोप च न स य त। ‘अ ने ी ते वािजना ी षध था ता ता प डानाम ्’ ‘न लोपः

ा तप दका त य’ इ त नलोपो न ा नो त॥ नलोप।

(अनु वारोदाहरणभा यम ्)

- 351 -
पात जलमहाभा यम ्

अनु वार-अनु वार च न स य त। वष तपः पर तपः॥ ‘मोऽनु वारो ह ल’ इ यनु वारो न

ा नो त॥

(उदाहरण नरासभा यम ्)

मा भू देवम ् । ‘न चापदा त य झ ल’ इ यनु वारो भ व य त॥

(उदाहरणा तरभा यम ्)

य त ह न झ परः-वहं लहो गौः, अ ं लहो वायु ः॥ अनु वार॥

(उदाहरणभा यम ्)

शीभावे नकार तषेध-शीभावे नकार य तषेधो व त यः। पु णी जतु नी तु ब णी। सनु क य

शीभावः ा नो त॥

(उदाहरण नरासभा यम ्)

नैष दोषः, ‘ न द यमान यादे शा भवि त’ इ येवं न भ व य त॥

(उदाहरणसाधकभा यम ्)

य त ह न द यते त य न ा नो त॥

क मात ्?

नु मा यव हत वा ॥

(पू वा तप ा यु पगमभा यम)्

एवं त ह पू वा तः क र यते।

(३१५ पू ् वा तप े दू षणवा त कम६॥)


्॥

॥*॥ पू वा ते नपु ंसकोपसजन व वं वगु वर च॥*॥

- 352 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

य द पू वा तः यते, नपु ंसकोपसजन व वं वगु वर च न स य त॥

(उदाहरणभा यम ्)

नपु ंसकोपसजन व वम-आराशि


् णी धानाश कु लनी, न कौशाि बनी नवाराण सनी॥

वगु वरः-प चारि ननी दशारि ननी। नु म कृ ते अनज त वादे ते वधयो न ा नु वि त॥

(३१६ दू षणबाधकवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ न वा ब हर गल ण वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

न वा एष दोषः।

कं कारणम ्?॥

‘ब हर गल ण वात ्’

ब हर गो नु म,् अ तर गा एते वधयः॥

‘अ स ं ब हर गम तर गे’॥

वगु वरे भू यान ् प रहारः-संघातभ तोऽसौ नो सहतेऽवयव येग ततां वह तु म त कृ वा वगु वरो

भ व य त॥ मदचोऽ या परः॥४३॥

(इ यागमि थ तदे श नणय करणम ्)

------------------

- 353 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथादे श नयामक करणम ्)

(४२ प रभाषासू म ् ॥१।१।७ आ.४)

एच इ वादे शे॥१।१।४७॥

(सू ार भ योजना धकरणम)्

(आ ेप भा यम ्)

कमथ मदमु यते?

(३१७ योजनवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ एच इ वचनं सवणाकार नवृ यथम ् ॥


*॥

(भा यम ्)

एच इ भवती यु यते-सवण नवृ यथमकार नवृ क यथ च॥ सवण नवृ यथ तावत ्—एङो

वादे शशासनेषु अध एकारोऽध ओकारो वा मा भू द त॥ अकार नवृ यथ च-इमावैचौ समाहारवण

मा ाऽवण य, मा ेवण वणयोः। तयो वशासनेषु कदा चदवणः यात ् कदा च दवण वण । मा

कदा चदवण भू द येवमथ मदमु यते॥

(भा यम ्)

अि त योजनमेतत ् ॥

कं तह त॥

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम ्)

(३१८ आ ेपवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ द घ स ग तु ॥*॥

- 354 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

द घाि वकः ा नु वि त॥

कं कारणम ्?।

थानेऽ तरतमो भवती त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

ननु च वादे श इ यु यते, तेन द घा न भ व यि त॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

वषयाथमेतत ् यात-एचो
् व स गे इ भवती त॥

(३१९ समाधानवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ द घा स ग तु नवतक वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

द घाणां ि वकाम स गः॥

कं कारणम ् ॥

‘ नवतक वात ्’। नानेनेको नव य ते।

कं त ह?॥

अ नको नव य ते॥ स ा य वा इक चा नक च। त ानेना नको नव य ते॥

(सू या याना धकरणम)्

( थम योजन या यानभा यम ्)

सवण नवृ यथन ताव नाथः।

- 355 -
पात जलमहाभा यम ्

(३२० या यानसाधकवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ स मेङ ः स थान वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

स मेतत ् ॥

कथम ्?॥

एङः ‘स थान वा ’ इकारोकारौ भ व यतः, अध एकारोऽघ ओकारो वा न भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

ननु च एङः स थानतरावधकारा कारौ॥

(समाधानभा यम ्)

न तौ तः। य द ह तौ यातां तावेव ायमु प दशेत ् ॥

(समाधानबाधक यम ्)

ननु च भो छ दोगानां सा यमु राणायनीया अधमेकारमधमोकारं चाधीयते-‘सु जाते ए व’

सू न ृ ते, ‘अ वय ओ भः सु तम’् ‘शु ते ए य ’ ‘यजतं ते ए यत’् इ त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

पाषदकृ तरेषा त भवताम ् । नैव लोके ना यि मन ् वे-अध


दे एकारः, अध ओकारो वाि त॥

( वतीय योजन या यानभा यम ्)

अकार नवृ यथना प नाथः॥

(३२१ या यानसाधकवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ ऐचो चो तरभू य वात ् ॥*॥

- 356 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

ऐचो चो तरभू य वादवण न भ व य त॥ भू यसी मा ेवण वणयोः, अ पीय यवण य। भू यस एव

हणा न भ व यि त। त यथा-‘ ा मण ाम आनीयताम ्’ इ यु यते। त चावरतः प चका क

भव त॥ एच इ वादे शे॥४८॥

--------------------

(४३ प रभाषासू म ् ॥१।१।७ आ. १२५॥)

ष ठ थानेयोगा॥१।१।४१॥

( थानेयोगश दाथ न पणा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

क मदम ्- थानेयोगे त?॥

(समाधानभा यम ्)

थाने योगोऽ याः सेयं थानेयोगा। स त यलोपो नपातनात ् ॥

तृ तीयाया वा ए वम ् । थानेन योगोऽ याः सेयं थानेयोगे त॥

(सू योजना धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

कमथ पुन रदमु यते?॥

(३२२ समाधानवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ ष याः थानेयोगवचनं नयमाथम ् ॥*॥

(भा यम ्)

- 357 -
पात जलमहाभा यम ्

नयमाथ ऽयमार भः। एकशतं ष यथाः, याव तो वा सि त। ते सव ष यामु चा रतायां

ा नु वि त। इ यते च- याकरणे या ष ठ सा थानेयोगैव या द त। त चा तरे ण य नं न

स यती त ष याः थानेयोगवचनं नयमाथम ् । एवमथ मदमु यते॥

(भा यम ्)

अि त योजनमेतत ् ॥

कं तह त॥

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम ्)

(३२३ आ ेपवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ अवयवष या द व त स ग शासो गोह इ त॥*॥

(भा यम ्)

अवयवष ठयादय तु न स यि त॥

त को दोषः?॥

‘शास इद हलोः’ इ त शासे चा य य यादु पधामा य च। ‘ऊदु पधाया गोहः’ इ त गोहे चा य य

यादु पधामा य च॥

(३२४ आ ेपबाधकसमाधानवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ अवयवष याद नां चाऽ ाि तय ग याऽसं द ध वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

अवयवष याद नां च नयम या ाि तः॥

कं कारणम ्?।

- 358 -
पात जलमहाभा यम ्

‘योग यासं द ध वात ्’। संदेहे नयमः। न चावयवष या दषु संदेहः॥

(आ ेपभा यम ्)

कं व त यमेतत ्?॥

(समाधानभा यम ्)

न ह॥

कथमनु यमानं गं यते?।

लौ ककोऽयं टा तः। त यथा लोके- कि चत ् कं चत ् पृ छ -त ामा तरं ग म या म प थानं

मे भवानु प दशि व त। स त मायाच टे-अमु ि म नवकाशे ह तद णो ह त यः, अमु ि म नकाशे

ह तवाम इ त। य त तय पथो भव त, न ति मन ् संदेह इ त कृ वा नासावु प द यते। एव महा प

संदेहे नयमः। न चावयवष या दषु संदेहः॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा- थाने अयोगा थानेयोगा॥

क मदमयोगे त?॥

अ य तयोगा अयोगा॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा-योगवती योगा॥

का पु नय गवती?॥

य या बहवो योगाः॥

कुत एतत ्?॥

- 359 -
पात जलमहाभा यम ्

भू ि न ह मतु ब ् भव त॥

(३२५ आ ेपबाधकवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ व श टा वा ष ठ थानेयोगा॥*॥

(भा यम ्)

अथवा- कं चि ल गमास य व या म-इ थं ल गा ष ठ थानेयोगा भवती त॥ न च

ति ल गमवयवष या दषु क र यते॥

(आ ेपभा यम ्)

य येवं, ‘शास इद हलोः’ ‘शा हौ’ शा स हणं कत यम ्- थानेयोगाथ ल गमास यामी त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

न कत यम ् । यदे वदा ः पु र तादवयवष यथ कृ तम,् एतदु तर ानु व ृ तं सत ् थानेयोगाथ

भ व य त॥

कथम ्?॥

अ धकारो नाम कारः॥

कि चदे कदे श थः सव शा म भ वलय त, यथा द पः सु व लतः सव वे मा भ वलय त॥

अपरोऽ धकारो यथा र वा अयसा वा ब ं का ठमनु कृ यते त वदनु कृ यते चकारेण॥

अपरोऽ धकारः तयोगं त या नदशाथ इ त योगे योगे उप त ठते॥

त यदै ष प ः-अ धकारः तयोगं त या नदशाथ इ त। तदा ह यदे वादः पु र तादवयवष यथम ्,

एतदु तर ानु व ृ तं सत ् थानेयोगाथभ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

- 360 -
पात जलमहाभा यम ्

सं ययमा मेत व त। न यनु चाय श दं ल गं श यमास तु म ् ॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

एवं त यादे श े ति ल गं क र यते, त कृ तमा क य त॥

( या यानभा यम ्)

यद नयमः यते, य ैका ष ठ अनेकं च वशे यं त न स य त। अ ग य हलः अणः

सं सारण ये त हल य वशे योऽण प वशे यः, सं सारणम प वशे यम ् ॥ अस त पु न नयमे

कामचारः-एकया ष या अनेकं वशेष यतु म ् । त यथा-दे वद त य पु ः पा णः क बल इ त॥

त मा नाथ नयमेन॥

(उ ता ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम-एकशतं
् ष यथाः, याव तो वा सि त। ते सव ष ठयामु चा रतायां ा नु व ती त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

नैष दोषः। य य प लोके बहवोऽ भसंब धा आथा यौना मौखाः ौवा चे त। श द य तु श दे न

कोऽ योऽ भसंब धो भ वतु म त-अ यदतः थानात ् ॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

श द या प श दे नान तरादयोऽ भसंब धाः। अ तेभू वती त संदेहः- थाने अन तरे समीपे इ त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

संदेहमा मेत व त। सवसंदेहेषु चेदमु प त ठते-‘ या यानतो वशेष तपि तन ह संदेहादल णम ्’

इ त। थान इ त या या यामः॥

( न द यामानप रभाषा धकरणम ्)

- 361 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

न तह दानीमयं योगो व त यः॥

(समाधानभा यम ्)

व त य च॥

कं योजनम ्?।

ष य तं थानेन यथा यु येत यतः ष यु चा रता॥

कं कृ तं भव त॥?

‘ न द यमान यादे शा भवि त’ इ येषा प रभाषा न कत या भव त॥ ष ठ थानेयोगा॥४९॥

(४४अ तरतमप रभाषासू म ् ॥१।१।७॥ आ. ६॥)

थानेऽ तरतमः॥१।१।५०॥

(सू ोदाहरणा धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

कमु दाहरणम?॥

(समाधानभा यम ्)

‘इको यण च’ द य म व । तालु थान य तालु थानः, ओ ठ थान य ओ ठ थानो यथा

या द त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

नैतदि त। सं यातानु देशेना येति स म ् ॥

(उदाहरण दशनकभा यम ्)

- 362 -
पात जलमहाभा यम ्

इदं त ह-‘त थ थ मपां तांतंतामः’ इ त। एकाथ यैकाथः यथ य यथः , ब वथ य ब वथ ,

यथा या द त।

(उदाहरणबाधकभा यम ्)

ननु च एतद प सं यातानु देशेनैव स म ् ।

(उदाहरणा तरभा यम ्)

इदं त ह-‘अकः सवण द घः’ इत द डा म ्, ुपा म ्, दधी ः, मघू ः। क ठ थानयोः

क ठ थान तालु थानयो तालु थान ओ ठ थानयोरो ठ थानो यथा यात ् ॥

(य ानेक वधप रभाषासाधना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

अथ थान इ त वतमाने पु नः थान हणं कमथम ् ॥

(समाधानभा यम ्)

य ानेकमा तय त थानत एवा तय बल यो यथा यात ् ॥

कं पु न तत?॥

चेता तोता। माणतोऽकारो गु णः ा नो त, थानत एकारोकारौ। पु नः थान हणादे कारौकारौ

भवतः॥

(तम हण योजना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

अथ तम हणं कमथम?॥

(समाधानभा यम ्)

- 363 -
पात जलमहाभा यम ्

‘झयो होऽ यतर याम ्’ इ य ‘सो मणः सो माणः’ इ त वतीयाः स ताः, ‘नादवतो नादव त’

इत तृ तीयाः स ताः॥ तम हणा ये सो माणो नादव त च ते भवि त चतु थाः-वा घस त

टु भस त॥

(सू योजना धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

कमथ पु न रदमु यते?॥

(३२६ समाधानवा त कम ् ॥
१॥)

॥*॥ था नन एक व नदशादनेकादे श नदशा च सव स ग त मात ् थानेऽ तरतमवचनं

नयमाथम ् ॥*॥

(भा यम ्)

था येक वेन न द यते- अक इ त। अनेक च पु नरादे शः त न द यते- द घ इ त। ‘ था नन

एक व नदशादनेकादे श नदशा च’ ‘सव स गः’ सव सव ा नु वि त। इ यते चा तरतमा एव

यु र त। त चा तरेण य नं न स य त। त मात ् थानेऽ तरतमवचनं नयमाथम ् ।

एवमथ मदमु यते॥

(काकुभा यम ्)

अि त योजनमेतत ्॥

कं तह त॥

(अथ थमा तपाठ नणया धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

- 364 -
पात जलमहाभा यम ्

यथा पु न रयम तरतम नवृि तः, सा कं कृ ततो भव त- था न य तरतमे ष ठ त।

आहो वदादे शतः- थाने ा यमाणानाम तरतम आदे शो भवती त॥

कुतः पु न रयं वचारणा?॥

उभयथा ह तु या सं हता ‘ थानेऽ तरतम उरण ् रपरः’ इ त॥

(भा यम ्)

कं चात ्?॥

(स त य तपाठदू षणभा यम)्

यद कृ ततः, ‘इको यण च’ इ त यणां येऽ तरतमा इक त ष ठ, य ष ठ त ादे शा

भव तीतीहै व या -द य म व । कु मायथ मब वथ म य न यात ् ॥ आदे शतः

पु नर तरतम नवृ तौ स यां सव ष ठ। य ष ठ त ादे शा भव ती त सव स ं भव त॥

(स त य तपाठदू षणा तरभा यम ्)

तथा-‘इको गु णवृ ी’ गु णवृ योय अ तरतमा इक त ष ठ, य ष ठ त ादे शा

भव तीतीहै व या - नेता ल वता नायको लावकः । चेता तोता चायकः तावक इ य न यात ् ।

आदे शतः पु नर तरतम नवृ तौ स यां सव ष ठ। य ष ठ त ादे शा भव ती त सव स ं

भवती त॥

(स त य तपाठदू षणा तरभा यम)्

तथा-ऋवण य गु णवृ स गे-गु णवृ योयद तरतममृ वण त ष ठ। य ष ठ त ादे शा

भव तीतीहै व यात ्- कता हता आ तारकः नपारक इ त। आ त रता नप रता कारको हारक इ य

न यात ् ॥ आदे शतः पु नर तरतम नवृ तौ स यां सव ष ठ । य ष ठ त ादे शा भव ती त सव

स ं भवती त॥

- 365 -
पात जलमहाभा यम ्

( थमा तरपाठदू षणभा यम)्

अथादे शतोऽ तरम नवृ तौ स यामयं दोषः-वा तो य यये’ था न नदशः कत यः-

ओकारौकारयो र त व त यम ्, एकारै कारयोमाभू द त। कृ ततः पु नर तरतम नवृ तौ स यां

वा तादे श य ए ु या तरतमा कृ त त त ष ठ। य ष ठ त ादे शा भव ती या तरेण

था न नदशं स ं भव त।

(दू षणो ारभा यम)्

आदे शतोऽ य तरतम नवृ तौ स यां न दोषः॥

कथम ्?॥

वा त हणं न क र यते- ‘ य यये’ एचोऽयादयो भव ती येव॥

(आ ेपभा यम ्)

यद न यते, चेयं जेय म य ा प ा नो त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

‘ यज यौ श याथ’ इ येति नयमाथ भ व य त- योरे वैच इ त॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

तयो त ह श याथाद य ा प ा नो त- ेयं पापं जे यो वृ षलः॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

उभयतो नयमो व ा यते- योरे वच


ै ः, तयो च श याथ एवे त॥

(इ टानु पपि तभा यम ्)

इहा प त ह नयमा न ा नो त- ल यं प यम ् । अव यला यम ् अव यपा य म त॥

- 366 -
पात जलमहाभा यम ्

(इ टोपपि तभा यम ्)

तु यजातीय य नयमः॥

क च तु यजातीयः?॥

यथाजातीयकः योरेच ् ॥

कथंजातीयकः योरेच ्?॥

एकारः॥

(अ न टापि तभा यम ्)

[एवम प] राय म छ त रै यती य ा नो त॥

(अ न टापि तवारणभा यम ्)

रा य छा दसः। टानु व ध छ द स भव त॥

( थमा तपाठे दू षणा तरभा यम)्

‘ऊदु पधाया गोहः’ आदे शतोऽ तरतम नवृ तौ स यामु पधा हणं कत यम ् ॥ कृ ततः

पु न तरतम नवृ तौ स यामू कार य गोहो याऽ तरतमा कृ त त ष ठ, य ष ठ त ादे शा

भव ती य तरेणोपधा हणं स ं भव त॥

(दू षणो ारभा यम)्

आदे शतोऽ य तरतम नवृ तौ स यां न दोषः॥ यते एत यास एव॥

( थमा तपाठे दू षणा तरभा यम)्

- 367 -
पात जलमहाभा यम ्

‘रदा यां न ठातो नः पू व य च दः’ आदे शतोऽ तरतम नवृ तौ स यां तकार हणं कत यम ् ॥

कृ ततः पु नर तर नवृ तौ स यां नकार य न ठायां या तरतमा कृ त त ष ठ, य ष ठ

त ादे शा भव ती य तरे णा प तकार हणं स ं भव त॥

(दू षणप रहारभा यम)्

आदे शतोऽ य तरतम नवृ तौ स यां न दोषः। यत एत यास एव॥

(इ त थमा तपाठ नणयः)

---------

- 368 -
पात जलमहाभा यम ्

(अथ वत व ध व नराकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

कं पु न रदं नवतकम-अ
् तरतमा अनेन नव य ते। आहोि वत ् तपादकम- ् अ येन

नवृ तानामनेन तपि तः?॥

(भा यम ्)

क चा वशेष?॥

(३२७ थमप दू षणवा त कम ् ॥


२॥)

॥*॥ थानेऽ तरतमे नवतके सव था न नवृ ि तः॥*॥

(भा यम ्)

थानेऽ तरतमे नवतके सव था ननां नवृ ि तः ा नो त। अ या प ा नो त- द ध, मधु ॥

(आ प
े बाधकभा यम ्)

अ तु, न कि चद य आदे शः त न द यते। त ा तयतो द धश द य द धश द एव, मधु श द य

मधु श द एवादे शो भ व य त॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

य द चैवम ्, व च वै यं त दोषः यात ्- बसं मु सल म त। ‘इ कोरादे श यययोः’ इ त

ष वं ा नो त॥

(आ ेपा तरभा यम ्)

अ प च- इ टा यव था न क पेत। त यथा- त ते ा े तलाः ता मु हू तम प

नाव त ठ ते। एव ममे वणा मु हू तम प नाव त ठे रन ् ॥

- 369 -
पात जलमहाभा यम ्

( वतीयप ा यु पगमभा यम)्

अ तु त ह तपादकम-् अ येन नवृ तानामनेन तपि तः॥

(३२८ आ ेपवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ नवृ त तप तौ नवृ ि तः॥*॥

(भा यम ्)

नवृ त तप तौ नवृ ि तन स य त। सव सव ा नु वि त॥

(आ ेपता पय नभा यम ्)

कं त यु यते- नवृ ि तन स यती त?॥ न साधीयो नवृ ि तः स ा भव त॥

(आ ेपता पयवणनभा यम ्)

न ू मो- नवृ ि तन स यती त॥

कं त ह?।

इ टा यव था न क पेत। न सव सव े य ते ॥

( या ेपभा यम ्)

इद मदानीं कमथ यात ्?॥

(३२९ या ेपसमाधानवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ अनथकं च॥*॥

(भा यम ्)

अनथकमेत यात ् । यो ह भु तव तं ू यता ् ‘मा भु थाः’ इ त कं तेन कृ तं यात ् ॥

(आनथ यप रहारे ण समाधानभा यम)्

- 370 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ उ तं वा॥*॥

कमु तम?॥

*स ं तु ष य धकारे वचनात ्* इ त। ष य धकारे ऽयं योगः कत यः, थानेऽतरतमः

‘ष ठ न द ट य’ इ त ॥

(अ न ट नराकरणा धकरण ्)

(३३० आ ेपवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ या मवचनं च ॥*॥

(भा यम ्)

या म म त च व त यम ् ॥

कं योजनम ्?।

यो य या तरतमः स त य थाने यथा यात ्, अ य या तरतमोऽ य य थाने मा भू द त॥

(३३१ समाधानवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ या मवचनम श यं वभाव स वात ्॥*॥

या मवचनम श यम ्॥

कं कारणम ्?।

‘ वभाव स वात ्’। वभावत एति स म ् । त यथा- समाजेषु समाशे षु समवायेषु

चाऽऽ यता म यु ते न चो यते- या म म त, या मं चासते॥

(सू या याना धकरणम)्

(३३२ या यानवा त कम ् ॥७॥)

- 371 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ अ तरतमवचनं च ॥*॥

(भा यम ्)

अ तरतमवचनं चा श यम ्-योग चा ययम श यः॥

कुतः?।

‘ वभाव स ा वदे व’। त यथा-समाजेषु समाशेषु समवायेषु चा यता म यु ते-नैव कृ शाः कृ शैः

सहासते, न पा डवः पा डु भः। येषामेव कं चदथकृ तमा तय तैरेव सहासते॥

तथा-गावो दवसं च रतव यो-यो य याः सवो भव त, तेन सह शेरते॥

तथा-या येता न गोयु तका न संघु टका न भवि त, ता य यो यमप यि त श दं कु वि त॥

( टा तबाधकभा यम ्)

एवं ताव चेतनाव सु ॥

( टा ता तरभा यम ्)

अचेतने व प। त यथा-लो टः तो बाहु वेगं ग वा नैव तय ग छ त नो वमारोह त।

पृ थवी वकारः पृ थवीमेव ग छ या तयतः॥

तथा-या एता आ त र यः सू मा आप तासां वकारो धू मः। स धू म आकाशे नवाते नैव

तय ग छ त नावागवरोह त॥ अि वकारोऽप एव ग छ या तयतः॥

तथा- यो तषो वकारोऽ चराकाशदे शे नवाते सु व लतं नैव तय ग छ त नावागवरोह त।

यो तषो वकारो यो तरे व ग छ या तयतः॥

(सू स ता ा तदू षण नराकरणा धकरणम)्

(३३३ दू षणवा त कम ् ॥
८ ॥)

- 372 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ य जन वर य त मे च त काल स गः॥*॥

(भा यम ्)

य जन य त मे वर य त मे च त कालता ा नो त॥ य जन य त मे-इ टम ् उ तम ् ।

आ तयतोऽधमा क य य जन याऽधमा क इक् ा नो त॥

(दू षणबाधकभा यम)्

नैव लोके नैव वेदेऽधमा क इगि त॥

क त ह?॥

मा कः। योऽि त स भ व य त॥

(दू षणा तरभा यम)्

वर य त मे- द य म व कुमायथ मब वथम ् । आ तयतो मा क य

वमा क येको मा को वमा को यण ् ा नो त॥

(दू षणबाधकभा यम)्

नैव लोके नैव वेदे मा को वमा को वा यणि त॥

क त ह?॥

अधमा कः। योऽि त स भ व य त॥

(३३४ दू षणवा त कम ् ॥
९ ॥)

॥*॥ अ ु चानेकवणादे शेषु ॥*॥

(भा यम ्)

- 373 -
पात जलमहाभा यम ्

अ ु चानेकवणादे शेषु त कालता ा नो त॥ ‘इदम इश ्’। आ यतोऽधतृ तीयमा क येदमः

थानेऽधतृ तीयमा मवण ा नो त॥

(दू षणबाधकभा यम)्

नैष दोषः। ‘भा यमानेन सवणानां हणं न’ इ येवं न भ व य त॥

(३३५ दू षणवा त कम ् ॥
१०॥)

॥*॥ गु णवृ ये भावेषु च॥*॥

(भा यम ्)

गु णवृ योरे भावेषु च त कालता ा नो त॥ ख वा+इ ः ख वे ः। ख वा+उदकम ्

ख वोदकम ् । ख वा+ईषा ख वेषा। ख वा+ऊढा ख वोढा। ख वा+एलका ख वैलका। ख वा+ओदनः

ख वौदनः। ख वा+ऐ तकायनः ख वै तकायनः। ख वा+औपगवः ख वौपगवः। इ त।

आ तयति मा चतु मा ाणां था ननां मा चतु मा ा आदे शाः ा नु वि त॥

(दू षणबाधकभा यम)्

नैष दोषः। तपरे गु णवृ ी।

(दू षणसाधकभा यम)्

ननु च तः परो य मा सोऽयं तपरः॥

(दू षणबाधकभा यम)्

ने याह। ताद प पर तपर इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

य द ताद प पर तपरः, ‘ऋदोरप ्’ इतीहै व यात ्-यवः तवः। लवः पव इ य न यात ् ।

- 374 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपबाधकभा यम ्)

नैष तकारः॥

क त ह?॥

दकारः॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

कं दकारे योजनम ्?॥

( तब द भू तं समाधानभा यम)्

अथ कं तकारे ?॥ य यसंदेहाथ तकारः, दकारोऽ प। अथ मुखसु खाथ तकारः, दकारोऽ प॥

(दू षणवा त कशेषभा यम) ्

ए भावे -कुवाते कुवाथे। आ तयतोऽधतृ तीयमा य टसं क याधतृ तीयमा एच ् ा नो त॥

(दू षणो ारभा यम)्

नैव लोके न च वेदेऽधतृ तीयमा एजि त॥

(३३६ आ ेपवा त कम ् ॥११॥)

॥*॥ ऋवण य गु णवृ स गे सव स गोऽ वशेषात ् ॥*॥

(भा यम ्)

ऋवण य गु णवृ स गे सव स गः सवगु णवृ स गः, सव गु णवृ सं का ऋवण य

थाने ा नु वि त॥

कं कारणम ्?॥

- 375 -
पात जलमहाभा यम ्

अ वशेषात ् ॥ न ह कि च वशेष उपाद यते- एवंजातीयको गु णवृ सं क ऋवण य थाने भवती त॥

अनु पाद यमाने वशेषे सव स गः॥

(३३७ समाधानवा त कम ् ॥१२॥)

॥*॥ न वा ऋवण य थाने रपर स गादवण या तयम ् ॥*॥

(भा यम ्)

न वा एष दोषः॥

कं कारणम ्?।

ऋवण य थाने रपर स गात ् । उः थाने अण ् स यमान एव रपरो भवती यु यते। त

ऋवण या तयतो रेफवतो रेफवानकार एवा तरतमो भव त॥

(३३८ आ ेपवा त कम ् ॥१३॥)

॥*॥ सवादे श स ग वनेका वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

सवादे श तु गु णवृ सं क ऋवण य ा नो त॥

कं कारणम ्?॥

अनेका वात ् । ‘अनेकाि श सव य’ इ त॥

(३३९ समाधानवा त कम ् ॥१४॥)

॥*॥ न वाऽनेका व य तदा य वा वणादे श या वघातः॥*॥

(भा यम ्)

न वा एष दोषः॥

- 376 -
पात जलमहाभा यम ्

कं कारणम ्?॥

‘अनेका व य तदा य वात ्’। यदायमु ः थाने, तदायमनेकाल ्, अनेका व य

तदा य वा वणादे श य वघातो न भ व य त॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवाऽना तयमेवैतयोरा तयम ् । एक या तरतमा कृ तनाि त, अपर या तरतम आदे शो नाि त,

एतदे वैतयोरा तयम ् ॥

(३४० समाधाना तरवा त कम ् ॥१५॥)

॥*॥ सं योगो वा न टा वद धरथवत ् ॥*॥

(भा यम ्)

अथवा न टा वद धरथव सह सं योगो भव त। त यथा- ‘तवा वो न टो ममा प रथो द धः,

उभौ सं यु यावहै’ इ त। एव महा प-‘तवा य तरतमा कृ तनाि त, ममा य तरतम आदे शो नाि त,

अ तु नौ सं योगः’ इ त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

वषम उप यासः॥ चेतनाव सु आथा करणा वा लोके सं योगो भव त। वणा च पु नरचेतनाः

त कं कृ तः सं योगः?॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

य य प वणा अचेतनाः। य वसौ यु ते स चेतनावान ् ॥

(एकादे शे दू षण नराकरणा धकरणम)्

(३४१ आ ेपवा त कम ् ॥१६॥)

- 377 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ एजवणयोरादे शे ऽवण था ननोऽवण धान वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

एजवणयोरादे शेऽवण ा नो त। ख वैलका मालौपगवः॥

कं कारणम ्?॥

था ननोऽवण धान वात ्, थानी य ावण धानः॥

(३४२ समाधानवा त कम ् ॥१७॥)

॥*॥ स ं तू भया तयात ् ॥*॥

(भा यम ्)

स मेतत ् ॥

कथम ्?॥

उभयोय ऽ तरतम तेन भ वत यम ् । न चावणमु भयोर तरतमम ् ॥ थानेऽतरतमः॥


५०॥

-----------

(४५ प रभाषासू म ् ॥१।१।७॥ आ. ७॥)

उरण ् रपरः॥ १।१।५१॥

(सू य रपर वमा वधायक वा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

क मदमु र परवचनम य नवृ यथम-् ‘उः थाने अणेव भव त रपर च’ इ त।

आहोि व पर वमा मनेन वधीयते-‘उः थाने अण ् च अनण ् च। अण ् रपर


’ इ त?॥

(भा यम ्)

- 378 -
पात जलमहाभा यम ्

क चा वशेषः?॥

(३४३ आ ेपवा त कम ् ॥१८॥)

॥*॥ उर परवचनम य नवृ यथ चेद ु दा ता दषु दोषः॥*॥

(भा यम ्)

उरण ् रपरवचनम य नवृ यथ चेदु दा ता दषु दोषो भव त॥

के पु न दा तादयः?॥

उदा तानु दा त व रतानु ना सकाः। कृ तः तः, कृ तं तम ्, कृ तं तम,् नॄ ँ पा ह॥

( वतीयप ा यु पगमभा यम)्

अ तु त यु ः थाने अण ् चानण ् च
, अण ् तु रपर इ त॥

(३४४ वतीयप दू षणवा त कम ् ॥


१९॥)

॥*॥ य उः थानेऽण ् स रपर इ त चे गु णवृ योरवण तपि तः॥


*॥

य उः थानेऽ ण ् स रपर इ त चे गु णवृ योरवण या तपि तः। कता हता वाषग यः॥

( वतीयप दू षणशे षा ेपभा यम)्

कं ह साधीयः- ऋवण यासवण यदवणः यात ्, न पु नरेङैचौ?॥

( वतीयप वा दभा यम ्)

पू व ि म न प प े एष दोषः। कं ह साधीय त ा प ऋवण यासवण यदवणः यात ्, न

पु न रकारोकारौ॥

( थमप वा दभा यम ्)

- 379 -
पात जलमहाभा यम ्

अथ मतमेतत ्-उः थाने अण चानण च स गे अणेव भव त रपर चे त। स ा पू व ि मन ्

प ेऽवण य तपि तः॥

(आ ेपभा यम ्)

य तु तदु तम- ् ‘उदा ता दषु दोषः’ इ त, स इह दोषो जायते, न जायते ॥

(समाधानभा यम ्)

जायते स दोषः॥

कथम ्?॥

उदा त इ यनेनाणोऽ प त न द य ते, अनणोऽ प॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

य य प- अणोऽ प त न द य ते। न तु ा नु वि त॥

कं कारणम ्?।

थानेऽ तरतमो भवती त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

कुतो नु ख वेतत-् वयोः प रभाषयोः सावकाशयोः समवि थतयोः ‘ थानेऽ तरतम’ इ त ‘उरण ्

रपरः’ इ त च, ‘ थानेऽ तरतम’ इ यनया प रभाषया यव था भ व य त, न पुनरः ‘उरण ् रपरः’

इ त?॥

अतः कम ्?॥

अत एष दोषो जायते-‘उदा ता दषु दोषः’ इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

- 380 -
पात जलमहाभा यम ्

ये चा येते ऋवण य थाने तपदमादे शा उ य ते, तेषु रपर वं न ा नो त-‘ॠत इ ातोः’

‘उदो यपू व य’ इ त।

(३४५ समाधानवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ स ं तु स गे रपर वात ् ॥*

(भा यम ्)

स मेतत ् ॥

कथम ्?॥

‘ स गे रपर वात ्’। उः थाने अण ् स यमान एव रपरो भव त॥

(आ ेपभा यम ्)

कं व त यमेतत ्?।

(समाधानभा यम ्)

न ह॥

कथमनु यमानं गं यते?।

थान इ त वतते। थानश द च स गवाची॥

(आ ेपभा यम ्)

य येवमादे शोऽ वशे षतो भव त॥

(समाधानभा यम ्)

आदे श च वशे षतः॥

कथम ्?॥

- 381 -
पात जलमहाभा यम ्

वतीयं थान हणं कृ तमनु वतते. त ैवम भसंब धः क र यते- ‘उः थाने अण ् थान इ त। उः

थाने स गे अण ् स यमान एव रपरो भव त॥

(अ हण योजना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

अथा हणं कमथम ्, न ऊ रपरो भवती येवो येत?॥

( या ेपभा यम ्)

ऊ रपर इती यु यमाने क इदानीं रपरः यात ् ॥?

( या ेपभा यम ्)

य उः थाने भव त॥

क च उः थाने भव त?॥

आदे शः॥

(३४३ आ ेपबाधकवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ आदे शो रपर इ त चे र व धषु रपर तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

आदे शो रपर इ त चे र व धषु रपर व य तषेधो व त यः॥

के पु ना र र वधयः?॥

अक लोपाऽऽनङन ी ङादे शाः॥

अकङ-सौधात कः अक ॥

लोप-पैत ृ वसेयः। लोप॥

- 382 -
पात जलमहाभा यम ्

आन -होतापोतारौ। आन ।

अन -कता हता। अन ।

र -मा ीय त प ीय त। र ॥

र - यते यते। र ॥

(३४७ आ ेपबाधकवा त कम ् ॥९॥)

॥*॥ उदा ता दषु च॥*॥

(भा यम ्)

उदा ता दषु च॥

कम ्?॥

रपर व य तषेधो व त यः॥ कृ तः तः।

कृ तं तम ् । कृ तम ् तम ् । नॄपा
ः ह॥ त माद हणं कत यम ् ॥

(एकदे शे रपर वसाधका धकरणम ्)

(३४८ आ ेपवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ एकादे श योपसं यानम ् ॥*॥

(भा यम ्)

एकादे श योपसं यानं कत यम ् ॥ ख व यः माल यः ॥

कं पु नः कारणं न स य त?॥

उः थाने अण ् स यमान एव रपरो भवती यु यते । न चायमु रेव थानेऽण ् श यते॥

कं त ह?।

- 383 -
पात जलमहाभा यम ्

उ चा य य च॥

(३४९ समाधानवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ अवयव हणाि स म ् ॥*॥

(भा यम ्)

यद ऋवण तदा यं रपर वं भ व य त॥ त यथा-‘माषा न भो त याः’ इ यु ते म ा अप न

भु य ते॥

(३५० समाधान नरासवा त कम ् ॥८॥)

॥*॥ अवयव हणाि स म त चेदादे शे रा त तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

अवयव हणाि स म त चेदादे शे रा त य तषेधो व त यः॥ होतापोतारौ। यथैव-उ चा य य च

थानेऽण ् रपरो भवती त, एवं य उः थानेऽण ् चानण ् च सोऽ प रपरः यात ् ॥

( या या तरे दू षणभा यम ्)

य द पु नः- ऋवणा त य था ननो रपर वमु येत, ख व यः माल यः॥

नैवं श यम ् । इह न स येत- कता हता, कर त गर त। ऋवणा त ये यु यते, न चैत वणा तम ् ॥

(दू षणबाधकभा यम)्

ननु चैतद प यपदे शव ावेन ऋवणा तम ् ॥

(दू षणसाधकभा यम)्

अथवता यपदे शव ावः। न चैषोऽथवान ् त मा नैवं श यम ् ॥ न चेदेवम


, ् उपसं यानं कत यम ् ॥

इह च रपर व य तषेधो व त यः-मातु ः पतु र त॥

- 384 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानभा यम ्)

उभयं न व त यम ् ॥

कथम ् ?॥

इह यो वयोः ष ठ न द टयोः स गे भव त ,लभतेऽसाव यतरतो यपदे शम ् । त यथा-दे वद त य

पु ः दे वद तायाः पु इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं मातु ः पतु र त

(आ ेपसाधकभा यम ्)

का प स ः?

(आ ेपबाधकभा यम ्)

अ व रपर वम ् ॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

’रा स य ‘इ त सकार य लोपः। रे फ य वसजनीयः॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

नैवं यम ् । इह ह -मातु ः करो त पतु ः करोती त’ ,अ यय वसजनीय य ‘इ त ष वं ा नो त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

अ यय वसजनीय ये यु यते। यय वसजनीय चायम ् ॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

- 385 -
पात जलमहाभा यम ्

लु यतेऽ ययोः ’रा स य ‘इ त।

(समाधानवा त कशेषभा यम)्

एवं त ह-

(३५१ समाधानवा त कम ् ॥९)

॥*॥ ातु पु हणं ापकमेकादे श-

॥ न म तात ् ष व तषेध य ॥*॥

( भा यम ्)

यदयं क का दषु ातु पु श दं पठ त त ापय याचायः-नैकादे श न म तात ् ष वं भवती त॥

(पू वा त वसाधना धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नरयं पू वा तः ,आहोि व परा दः ,आहोि वदभ तः ?॥

( या ेपभा यम ्)

कथं वाऽयं पू वा तः यात ् ?कथं वा परा दः ?कथं वा अभ तः?॥

( या ेपसमाधानभा यम ्)

य य त इ त वतते ,ततः पू वा तः। अथा द र त वतते ,ततः परा दः। अथोभयं नवृ तम ् ,

ततोऽभ तः॥

(भा यम ्)

क चा वशेषः?॥

अभ तप े दू षणवा त कम ्

- 386 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥अभ ते द घल वयग य त वरहला दशे ष वसजनीय तषेधः यया यव था च ॥*॥

(भा यम ्)

य यभ तः द घ वं न ा नो त। गीः पू ः। रे फवकारा त य धातो र त द घ वं न ा नो त॥

(दू षणानु पपि तभा यम)्

कं पु नः कारणं रे फवकारा यां धातु वशे यते ,न पु नः पदं वशे येत-रे फवकारा त य पद ये त?।

(दू षणोपपि तभा यम)्

नैवं श यम ् । इहा प स येत-अि नः, वायु र त॥

(दू षणानु पपि तभा यम)्

एवं त ह रेफवकारा यां पदं वशेष य यामः, धातु नेकम-रे


् फवकारा त य पद येको धातो र त॥

(दू षणोपपि तभा यम)्

एवम प- यं ाम ण कुलम य य ाम णः यसेना नः अ ाप ा नो त। त मा ातु रेव

वशे यते। धातौ च वशे यमाणे इह द घ वं न ा नो त गीः पू ः॥ द घ॥

(ल वोदाहरणभा यम ्)

ल व-ल वं च न स य त। नजे ग यते। ’ ो य ङ ‘इ त ल वं न ा नो त॥

(दोषबाधकभा यम ्)

नैष दोषः। इ यन तरयोगैषा ष ठ ।

(दोषसाधकभा यम ्)

एवम प वज ग यत इ य ा प ा नो त॥

(दोषबाधकभा यम ्)

- 387 -
पात जलमहाभा यम ्

एवं त ह यङा आन तय वशेष य यामः॥ अथवा इ त प चमी। ल व॥

(य वरोदाहरणभा यम ्)

य वर-य वर च न स य त। गीयते वयमेव ,पू यते वयमेव। ’अचः कतृ य क ‘इ येष वरो

न ा नो त ,रे फेण यव हत वात ् ॥

(दोषो ारभा यम ्)

नैष दोषः। ’ वर वधौ य जनम व यमानव व त ‘इ त नाि त यवधानम ् ॥ य वर॥

(अ य त वरोदाहरणभा यम ्)

अ य त वर-अ य त वर च न स य त। मा ह म ते पप ः। मा ह म ते बभ ः।

’अ य तानामा द दा तो भव त अजादौ लसावधातु के ‘इ येष वरो न ा नो त ,रे फेण

यव हत वात ् ॥

(दोषो ारभा यम ्)

नैष दोषः। ’ वर वधौ य जनम व यमानव व त ‘इ त नाि त यवधानम ् ॥अ य त वर॥

(हला दःशेषोदाहरणभा यम ्)

हला दशेष-हला दशेष च न स य त। ववृ ते ववृ धे। अ यास येत हला दशेषो न ा नो त।

हला दशेष॥

( वसजनीय तषेधोदाहरणभा यम ्)

वसजनीयः ( तषेध)- वसजनीय य तषेधो व त यः। नाकु टो नाप यः।

’खरवसानयो वसजनीयः‘इ त वसजनीयः ा नो त॥ वसजनीय)- तषेध(॥

( यया यव थोदाहरणभा यम ्)

- 388 -
पात जलमहाभा यम ्

यया यव था च। यये यव था न क ये- करतः गरतः। रेफोऽ यभ तः, ययोऽ प। त

यव था न क पते ॥

(पू वा तप ा यु पगमभा यम ्)

एवं त ह पू वा तः क र यते।

(३८३ पू वा तप े दू षणा ेपवा त कम) ्

॥*॥ पू वा ते ववधारणं वसजनीय तषेधो य वर च॥*॥

य द पू वा तः, रोरवधारणं कत यम’् -रोः सु प ‘रोरेव सु प ना य य। स प षु धनु षु । इह मा भू त- ्

गीषु पू षु ॥

(इतरप ऽे पलाघवाभावभा यम ्)

परादाव प स यवधारणं कत यम ्-चतु ि व येवमथम ् ॥ (ववधारणम ्)

( वसजनीय तषेधोदाहरणभा यम ्)

वसजनीय तषेधः- वसजनीय य च तषेधो व त यः। नाकु टः। नाप यः। ’खरवसानयो वसजनीय ‘

इ त वसजनीयः ा नो त॥

(इतरप ेऽ प लाधवाभावभा यम ्)

परादाव प वसजनीय य तषेधो व त यः ,नाकि प र येवमथम ् कि पपदसंघातभ तोऽसौ

नो सहतेऽवयव य पदा ततां वह तु म त वसजनीयः ा नो त॥

( वसजनीय तषेधः)

(य वरोदाहरणभा यम ्)

- 389 -
पात जलमहाभा यम ्

य वरः-य वर च न स य त। गीयते वयमेव ,पू यते वयमेव ’अचः कतृ य क ‘इ येष वरो न

ा नो त॥

(दू षणबाधकभा यम)्

नैष दोषः। उपदे श इ त वतते॥ (य वरः)॥

(परा दप ा यु पगमभा यम ्)

अथवा- पु नर तु परा दः

॥*॥ ३८४ परा दप ेद ू षण ेपवा त कम ् ॥


*॥

॥*॥परादावकारलोपौ वपु क तषेध च यु पधा व व मटो यव थऽ यासलोपोऽ य तता द वरोद ध वं

च॥*॥

(भा यम ्)

य द परा दः। अकारलोपः तषे यः कता हता। अतो लोप आधधातु के इ यकारलोपः ा नो त॥

(दू षणबाधकभा यम)्

नैष दोषः, उपदे श इ त वतते,

(दू षणसाधकभा यम)्

य यु पदे श इ त वतते, धनु तः कृ णु तः अ लोपो न ा नो त॥

(दू षणबाधकभा यम)्

नोपदे श हणेन कृ तर भस ब यते कं त ह?

आधधातु कम भसंब यते-आधधातुकोपदे शे यदकारा त म त॥ अकारलोप॥

(औ वोदाहरणभा यम ्)

- 390 -
पात जलमहाभा यम ्

औ व-औ वं च तषे यम ् । चकार जहार। ’आत औ णलः ‘इ यौ वं ा नो त॥

(दोषो ारभा यम ्)

नैषः दोषः। ’ न द यमान यादे शा भवि त ‘इ येवं न भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

य त ह न द यते त य क मा न भव त?॥

(समाधानभा यम ्)

रे फेण यव हत वात ् ॥ औ व॥

(उदाहरणभा यम ्)

पु तषेधः-पु क् च तषे यः। कारय त, हारय त। ’आतां पु क् ‘इ त पु क् ा नो त॥ पु तषेध॥

(उदाहरणभा यम ्)

च युपधा व वम ्-च युपधा व वं च न स य त। अचीकरत ्, अजीहरत ् । ’णौ च युपधाया वः’’

इत व वं न ा नो त।

(उदाहरणभा यम ्)

इटो यव था। इट च यव था न क पते। आ त रता, नप रता .इड प परा दः रे फोऽ प। त

यव था न क पते ॥ इटो यव था॥

(उदाहरणभा यम ्)

अ यासलोपः-अ यासलोप च व त यः। ववृ ते ववृ घे। ’अ यास य इ त हला दशेषो न ा नो त॥

अ यासलोप॥

(उदाहरणभा यम ्)

- 391 -
पात जलमहाभा यम ्

अ य त वरः-अ य त वर च न स य त- मा ह म ते पप ः मा ह म ते बभ ः।

’अ य तानामा द दा तो भव यजादौ लसावधातु के ‘इ येष वरो न ा नो त॥ अ य त वर॥

)उदाहरणभा यम ्(

ता द वरः-ता द वर च न स य त। कता , कतु म ् । ’तादौ च न त कृ यतौ ‘इ येष(६/२/५०) वरो

न ा नो त॥

(दू षणबाधकभा यम)्

नैष दोषः। उ तमेतत ्-*कृ दु पदे शे वा ता यथ मडथम*इ


् त॥

(उदाहरणभा यम ्)

द घः- द घ वं च, न स य त। गीः, पू ः। ’रे फवकारा त य धातोः ‘इ त द घ वं न ा नो त॥ द घ॥

उरण ् रपरः ॥५१॥ (४७ प रभाषासू म ् ॥१/१/७ आः८)

अलोऽ य य ॥१।१।५२॥

(अ हण वशेषणता वचारा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

क मदम हणम य वशेषणम ् ,आहोि व -आदे श वशेषणम ् ?॥

(भा यम ्)

कं चातः?॥

(अ य वशेषण वे दू षणभा यम)्

य य य वशेषणम ् ,आदे शोऽ वशे षतो भव त॥

त को दोषः?।

- 392 -
पात जलमहाभा यम ्

अनेकाल यादे शोऽ य य स येत॥

(आदे श वशेषणप े लाघवभा यम ्)

य द पु नः’ अल य य ‘इ यु यते, त ायम यथः’-अनेकाि श सव य ‘इ येत न व त यं भव त। इदं

नयमाथ भ व य त-अलेवा य य भव त,ना य इ त॥

(आदे श वशेषण वप े आ प
े भा यम ्)

एवम य योऽ वशे षतो भव त॥

त को दोषः?॥

वा य या प पद या य य य स येत॥

(अ य वशेषण वेऽ प गौरव नरासभा यम ्)

य द ख व येषोऽ भ ायः-त न येते त ,अ य वशेषणेऽ प स त त न क र यते॥

कथम ्?॥

’ ङ च, अलोऽ य य ‘इ येति नयमाथ भ व य त- ङदे वानेकाल य य भव त ,ना य इ त॥

( थानष ठ वषय व थापना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

कमथ पु न रदमु यते?।

(३८५ समाधानवा त क थमख डम)्

अलोऽ य ये त थाने व ात यानु संहारः॥*॥

(भा यम ्)

अलोऽ य ये यु यते थाने व ात यानु संहारः यते थाने स त ये त॥

- 393 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानसाधकवाि तक वतीयख डम ्)

इतरथा य न ट स गः॥*॥

(भा यम ्)

इतरथा य न टं स येत। टि कि मतोऽ य य य यु ः॥

(दू षणा ाि तसंभावनाभा यम)्

य द पु नरयं योगशेषो व ायेत॥

(समाधानसाधकभा यवा त कम)्

॥*॥ योगशेषे च ॥*॥

(भा यम ्)

योगशेषे च

कम ्?

अ न टं स येत टि कि मतोऽ य य य यु ः। त मा सु ठू यते*-अलोऽ य ये त थाने

व ात यानु संहारः इतरथा य न ट स ग *इ त॥ अलोऽ य य ॥५२॥

(४७ प रभाषासू म ् ॥ १/१/७ आ. ९)

ङ च॥१।१।५३॥

(तात ङ सवादे श वसाधना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

तात अ य य थाने क मा न भव त’ ? ङ चालोऽ य य ‘इ त ा नो त॥

(३५७ समाधानवा त कम ् ॥
१॥)

- 394 -
पात जलमहाभा यम ्

तात ङ ङ करण य सावकाश वा व तषेधा सवादे शः॥*॥

(भा यम ्)

तात ङ ङ करणं सावकाशम ् ॥

कोऽवकाशः?।

गु णवृ तषेधाथ ङकारः। तात ङ ङ करण य सावकाश वा व तषेधा सवादे शो भ व य त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

योजनं नाम त व त यं ,यि नयोगतः यात ् ।

य द चायं नयोगतः सवादे शः यात ् ,तत एत योजनं यात ् । कु तो नु ख वेतत ् ङ करणादयं

सवादे शो भ व य त ,न पु नर य य या द त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

एवं त यतदे व ापय त-न तातङ य य थाने भवती त। यदे तं ङतं करो त। इतरथा ह लोट

ए करण एव ू यात’् - त यो तादा श य यतर याम ् ‘इ त॥ ङ च॥५३॥

आदे ः पर य॥१।१।५४॥

(प रभाषासू म ् ।१९।१।७।आ.१०॥)

(आ द नयमतः सवादे शबल य वा धकरणम ्)

(३५८ स ा तवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ अलोऽ य यादे ः पर यानेकाि श सव ये यपवाद व तषेधा सवादे शः ॥*॥

(भा यम ्)

- 395 -
पात जलमहाभा यम ्

’अलोऽ य य ‘इ यु सगः॥ त य ’आदे ः पर य’ ‘अनेकाल ् श सव य ‘इ यपवादौ।

अपवाद व तषेधात ् सवादे शो भ व य त। ’आदेः पर य ‘इ य यावकाशः’- य त पसग योऽप ईत ् ‘

वीपम ् ,अ तर पम ् ,समीपम ् । ’अनेकाल ् शत ् सव य ‘इ य याऽवकाशः’-अ तेभू ः ‘भ वता ,भ वतु म ् ।

इहोभयं ा नो त- ’अतो भस ऐस ्‘। ’अनेकाल ् शत ् सव य ‘इ येत व त व तषेधेन॥

’ श सव य ‘इ य यावकाशः’-इदम इश ् ‘इतः ,इह। ’आदे ः पर य ‘इ य यावकाशः -स एव। इहोभयं

ा नो त अ टा य औश ् । ’- श सव य ‘इ येत व त व तषेधन॥ आदे ः पर य॥५४॥

अनेकाि श सव य॥१।१।५५॥

(श हण योजन या याना धकरणम ्)

(आ प
े भा यम ्)

श सव ये त कमु दाहरणम?।

( योजनभा यम ्)

’इदम इश ् ‘इतः ,इह॥

( योजनबाधकभा यम ्)

नैतदि त योजनम ् ॥ श करणादे वा सवादे शो भ व य त॥

( योजना तरभा यम ्)

इदं त ह’-अ टा य औश ्‘॥

( योजनबाधक मारणभा यम ्)

ननु चा ा प श करणादे व सवादे शो भ व य त॥

( योजना तरभा यम ्)

- 396 -
पात जलमहाभा यम ्

इदं त ह’-जसः शी’ ‘ज शसोः शः‘॥

( योजनबाधक मारणभा यम ्)

ननु चा ा प श करणादे व सवादे शो भ व य त॥

( योजनसाधकभा यम ्)

अ य यि छ करणे योजनम ् ॥

कम ्?॥

वशेषणाथः शकारः॥

व वशेषणाथनाथः?॥

’ श सवनाम थानम ्’ ‘ वभाषा ङ योः ‘इ त॥

(’नानु ब धकृ तमनेका वम ् ‘इ त प रभाषासाधना धकरणम ्)

(वचनवैय य पपादनभाय म ्)

श सव ये त श यमकतु म ् ॥

कथम ्?।

अ य यायं थाने भव न ययः यात ् । अस यां ययसं ाया म सं ा न यात ् ।

अस या म सं ायां लोपो न यात ् । अस त लोपे अनेकाल। ् यदा अनेकाल ् ,तदा सवादे शः। यदा

सवादे शः ,तदा ययः। यदा ययः ,तदे सं ा। यदे सं ा ,तदा लोपः॥

(नानु ब धकृ तमनेका वप रभाषा ापनभा यम ्)

एवं तह स े सत यि छ सव ये याह, त ापय याचायः-अ येषा प रभाषा-

’नानु ब धकृ तमनेका वं भव त-‘इ त॥

- 397 -
पात जलमहाभा यम ्

कमेत य ापने योजनम?।


*त ास पसवादे शदा तषेधेषु पृ थ वनदशोऽनाकारा त वा *इ यु तम ्, त न व त यं भव त॥

अनेकाल ् ॥५५॥

इत ीम गव पत ज ल वर चते याकरण महाभा ये थम या याय य थमेपादे

स तममाि वकम ् ॥७॥

- 398 -
पात जलमहाभा यम ्

थमा याय य थमपादे अ टमाि नकम ् ॥

(अ तदे श करणम ्)

(अ तदे शसू म१/१/८


् आ१)

( था नवदादे शोऽनि वधौ ॥१।१।५७ आ. १)

(पदकृ य नवचना धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

व करणं कमथम?॥

(समाधानभा यम ्)

‘ था यादे शोऽनि वधौ’ इतीय यु यमाने सं ाऽ धकारोऽयम ्, त थानी आदे श य सं ा यात ् ॥

त को दोषः?।

‘आङो यमहनः’ आ मने पदं भवती त वघेरेव या ह तेन यात ् ॥ व करणे पु नः यमाणे न दोषो

भव त। था नकायमादे शे अ त द यते ‘गु व गु पु े’ इ त यथा॥

(आ ेपभा यम ्)

अथादे श हणं कमथम?॥


( या ेपभा यम ्)

‘ था नवदनि वधौ’ इतीय यु यमाने क इदानीं था नव यात ्?॥

यः थाने भव त॥

क च थाने भव त?॥

आदे शः॥

- 399 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानभा यम ्)

इदं तह योजनम-आदे
् शमा ं था नव यथा यात ् ॥ एकदे श वकृ त योपसं यानं

चोद य य त, त न व त यं भव त॥

(आ ेपभा यम ्)

अथ व ध हणं कमथम ्?॥

( व ध हण योजनभा यम ्)

सव वभ य तः समासो यथा व ायेत- अलः पर य व धः-अि व धः। अलो व धः-

अि व धः। अ ल व धः- अि व धः। अला व धः-अि व ध र त॥

( व ध हण योजन नरासभा यम ्)

नैतदि त योजनम ् । ा तप दकनदशोऽयम ् ॥ ा तप दक नदशा चाथत ा भवि त, न

कां च ाधा येन वभि तमा यि त त ा तप दकाथ न द टे यां यां वभि तमा यतु ं

बु पजायते सा सा आ यत या॥

( व ध हण योजना तरभा यम ्)

इदं त ह योजनम-उ
् तरपदलोपो यथा व ायेत-अलमा यते अला यः, अला यो व धः

अि व ध र त। य ाधा येनाला ीयते, त ैव तषेधः यात ् ॥ य वशेषण वेनाला ीयते त

तषेधो न यात ् ।

कं योजनम ् ?॥

द य सी ये त वला दल ण इण ् मा भू द त॥

(सू ार भ योजन नराकरणा धकरणम ्)

- 400 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

कमथ पु न रदमु यते?॥

(३५९ समाधानवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ था यादे शपृ थ वादादे शे था नवदनु देशो गु व गु पु इ त यथा॥


*॥

(भा यम ्)

अ यः थानी, अ य आदे शः॥ था यादे शपृ थ वादे त मा कारणात ् था नकायमादे शे न ा नो त॥

त को दोषः?॥

‘आङो यमहनः’ आ मनेपदं भवती त ह तेरेव या , वधेन या । इ यते च- वधेर प

या द त। त चा तरेण य नं न स य त, त मा था नवदनु देशः। एवमथ मदमु यते॥ ‘गु व

गु पु इ त यथा।’ त यथा-‘गु व गु पु े व त त यम’ ् इ त गु रौ य काय त गु पु ेऽ त द यते।

एव महा प था नकायमादे शेऽ त द यते॥

(सू ार भ योजनबाधकभा यम)्

नैतदि त योजनम ् । लोकत एतत ् स म ् । त यथा


- लोके यो य य स गे भव त,

लभतेऽ सौ त काया ण। त यथा-उपा याय य श यो या यकुला न ग वा अ ासनाद न लभते॥

(सू ार भ योजनसाधकभा यम)्

य य प ताव लोक एष टा तः। टा त या प तु पु षार भो नवतको भव त॥

(आ ेपभा यम ्)

अि त वेह कि च पु षार भः?

(समाधानभा यम ्)

- 401 -
पात जलमहाभा यम ्

अ ती याह॥

कः?

व प व धनाम। ह तेरा मनेपदमु यमानं ह तेरेव यात ्, वधेन यात ् ॥

(सू ार भ योजन नराकरणभा यम)्

एवं त याचाय वृ ि त ापय त- था नवदादे शो भवती त। यदयं ‘यु मद मदोरनादे श’ॆ इ यादे शे

तषेधं शाि त॥

कथं कृ वा ापकम?।

यु मद मदो वभ तौ कायमु यमानं कः स गो यदादे शऽे प यात ् ॥ प यत वाचायः-

था नवदादे शो भवती त। अत आदे श े तषेधं शाि त।

(सू ार भ योजनभा यम)्

इदं त ह योजनम-अनि
् वधा व त तषेधं व यामी त। इह मा भू त-् यौः प थाः स इ त॥

(सू ार भ योजन नराकरणभा यम)्

एतद प नाि त योजनम ् । आचाय वृ ि त ापय त-अि वधौ था नव ावो न भवती त,

यदयम ्-‘अदो जि ध यि त क त’ इ त ‘ त क त’ इ येव स े य हणं करो त। त मा नाथ नेन

योगेन॥

(सू स वेऽनि व ध हणवैय य नराकरणा धकरणम)्

(आ ेपवा त कशेषभा यम)्

आर यमाणेऽ येति मन ् योगे-

- 402 -
पात जलमहाभा यम ्

(३६० (१) वैय या ेपवा त क थमख डम ् ॥१॥)

॥*॥ अि वधौ तषेधेऽ वशेषेणेऽ ाि त त यादशनात ् ॥*॥

(भा यम ्)

अि वधौ तषेधेऽस य प, वशेषणे समा ीयमाणे अस त ति मन ् वशेषणे अ ाि त वधेः। द य,

सी य॥

कं कारणम ्?॥

त यादशनात ् । वलादे र यु यते। न चा वला दं, प यामः॥

(वा त कावतरणभा यम)्

ननु चैवमथ एवायं य नः यते-अ य य कायमु यमानम य य यथा या द त॥

(वैय यसाधकभा यम ्)

स यम ् । एवमथः न तु ा नो त॥

कं कारणम ्?।

(३६० (२) वैय या ेपसाधकवा त क वतीयख डम ् ॥२॥)

॥*॥ सामा या तदे शे ह वशेषान तदे शः॥*॥

(भा यम ्)

सामा ये य त द यमाने वशेषो ना त द टो भव त। त यथा-‘ ा मणवदि मन ् ये व त त यम’ ्

इ त सामा यं य ा मणकाय, तत ् येऽ त द यते। य व श टं माठरे कौि ड ये वा, न

तद त द यते। एव महा प य सामा यं ययकाय तद त द यते, य व श टं वलादे र त न

तद त द यते॥

- 403 -
पात जलमहाभा यम ्

(वैय यबाधक स ाि तभा यम ्)

य येवम ्-अ ह त ्, ‘इट ई ट’ इ त सचो लोपो न ा नो त॥ अनि वधा व त पु न यमाने इहा प

तषेधो भ व य त- द य सी ये त, व श टं येषोऽलमा यते वलं नाम। इह च तषेधो न

भ व य त-अ ह द त, व श टं येषोऽनलमा यते इटं नाम॥

(आ ेपवा त का दशेषभा यम ्)

य द त ह सामा यम य त द यते, वशेष च॥

(३६१ (१) आ ेपसाधकवा त क थमख डम)्

॥*॥ स या ये व ध र टः॥*॥

(भा यम ्)

स त च वला द वे इटा भ वत यम ् । अ दताम ् । अ दतम ् । अ दत॥

(उ ताशयान भ भा यम ्)

कमतो य स त भ वत यम ्?॥

(३६१ (२) आ ेपवा त क वतीयख डम ् ॥)

॥*॥ तषेध तु ा नो यि व ध वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

तषेध तु ा नो त॥

कं कारणम ्?॥

अि व ध वात ् । अि व धरयं भव त। त ानि वधा व त तषेधः ा नो त॥

(३६२ स ाि तसमाधानवा त कम ् ॥
४॥)

- 404 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ न वानु दे शक य तषेधा दतरेण भावः॥*॥

(भा यम ्)

न वा एष दोषः॥

कं कारणम ्?॥

आनु दे शक य तषेधात ् । अ व ानु दे शक य वला द व य तषेधः। वा यम वला द वं

भ व य त। नैत ववदामहे वला दन वला द र त॥

कं त ह।

था नव ावात ् सावधातु क वमे षत यम ् ॥

(आ ेपोपसंहारभा यम ्)

त ानि वधा व त तषेधः ा नो त॥

( था यला य वधौ तषेधसाधना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नरादे श य या ीयमाणे तषेधो भव याहोि वद वशेषेण आदे श,े आदे श न च?॥

क चा वशेषः?॥

(३६३ थमप ा ेपवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ आदे यि व ध तषेधे कु वध पबां गु णवृ तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

आदे यि व ध तषेधे कु वध पबां गु णवृ योः तषेधो व त यः॥

कु व य था नव ावाद गसं ा, वा यं च लघू पध वम ् , त लघू पधगु णः ा नो त॥

- 405 -
पात जलमहाभा यम ्

वधक इ य था नव ावाद गसं ा वा यं चादु पध वम,् त वृ ः ा नो त॥

पबे य था नव ावाद गसं ा, वा यं चादु पध वम,् त [लघू पध] गु णः ा नो त॥

( वतीयप ा गीकारभा यम ्)

अ तु त य वशेषेण- आदे श आदे श न च॥

(३६४ वतीयप ा ेपवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ आदे यादे श इ त चे सु ि त कृ द त द टे षू पसं यानम ् ॥*॥

(भा यम ्)

आदे यादे श इ त चे सु ि त कृ द त द टे षू पसं यानं कत यम ् ॥

सु प-वृ
् ाय ल ाय, था नव ावा सु सं ा, वा यं च यञा द वं, त तषेधः ा नो त।

सुप ्॥

त - अ दताम ्, अ दतम ्, अ दत। था नव ावा सावधातुकसं ा, वा यं च वला द वं।

त तषेधः ा नो त॥ त ॥

कृ द त द ट-भु वनं, सु वनं, धु वनम ् । था नव ावा ययसं ा, वा यं चाजा द वं, त

तषेधः ा नो त॥

(तट था ेपभा यम ्)

कं पु नर यायः?॥

(समाधानभा यम ्)

आदे श य या ीयमाणे तषेध इ येतदे व यायः॥

कुत एतत ्?॥

- 406 -
पात जलमहाभा यम ्

तथा ययं व श टं था नकायमादे शेऽ त दश त-‘गु व गु पु े’ इ त यथा। त यथा-

‘गु वदि म गु पु े व त त यम य ोि छ टभोजना पादोपसं हणा च’ इ त॥ यद च गु पु ोऽ प

गु भव त। तद प कत यं भव त॥

( थमप ा यु पगमभा यम ्)

अ तु त यादे श य या ीयमाणे तषेधः॥

(उ ता ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम-् *आदे यि व ध तषेधे कु वध पबां गु णवृ तषेध*ः इ त॥

(आ ेप नराकरणभा यम ्)

नैष दोषः। ‘करोतौ तपर नदशात ् स म’।् प बरद तः। वधक इ त नायं वु ल ् ॥ अ योऽयमकश दः

कदौणा दकः, चक इ त यथा॥

(एकदे श वकृ त याया धकरणम ्)

(३६५ आ ेपवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ एकदे श वकृ त योपसं यानम ् ॥*॥

(भा यम ्)

एकदे श वकृ त योपसं यानं कत यम ् ॥

कं योजनम ्?॥

पचतु, पच तु । त हणेन हणं यथा यात ् ॥

(३६६ समाधानवा त कम ् ॥८॥)

- 407 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ एकदे श वकृ त यान य वाि स म ् ॥*॥

(भा यम ्)

‘एकदे श वकृ तमन यव व त’ इ त त हणेन हणं भ व य त। त यथा- वा कण पु छे

वा छ ने वैव भव त, ना वो न गदभ इ त॥

(३६७ एकदे या ेपसाधकवा त कम ् ॥९॥)

॥*॥ अ न य व ानं तु त मादु पसं यानम ् *


॥॥

(भा यम ्)

अ न य व ानं तु भव त॥ न याः श दाः। न येषु नाम श दे षु कूट थैर वचा ल भवण-

भ वत यमनपायोपजन वका र भः। त स एवायं, वकृ त च इ येति न येषु श दे षु नोपप यते।

त मादु पसं यानं कत यम ् ॥

(ऋ य तरसंवादभा यम ्)

भार वाजीयाः पठि त-

(भार वाजीयवा त कम)्

॥*॥ एकदे श वकृ तेषू पसं यानम ् ॥*॥

(भा यम ्)

एकदे श वकृ तेषप


ू सं यानं कत यम ्?॥

पचतु, पच तु । त हणेन हणं यथा यात ् ॥

कं च कारणं न यात ्?।

(भार वाजीयवा त कम)्

- 408 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*अनादे श वा ॥*॥

(भा यम ्)

आदे शः था नव द यु यते। न चेमे आदे शाः॥

(भार वाजीयवा त कम)्

॥*॥ पा य वा च॥*॥

(भा यम ्)

अ य ख वप पं पचती त, अ य पचि व त॥

(आ ेप नराकरणभा यम ्)

इमेऽ यादे शाः॥

कथम ्?॥

आ द यते यः स आदे शः। इमे चा या द य ते॥

(आ ेपसाधकभा यम ् ॥१०॥)

॥*॥ आदे शः था नव द त चे नाना त वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

आदे शः था नव द त चेत ् । त न॥

कं कारणम ्?।

अना त वात ् । योऽ ादे शो नासावा ीयते। य चा ीयते नासावादेशः॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

नैत म त यम ्-‘समु दाये आ ीयमाणेऽवयवो ना ीयते’ इ त। अ य तरो ह समु दायेऽयवः॥

- 409 -
पात जलमहाभा यम ्

त यथा – वृ ः चलन ् सहावयवैः चल त॥

(३६९ आ ेपवा त कम ् ॥११॥)

॥*॥ आ य इ त चेदि व ध स ग॥*॥

(भा यम ्)

आ य इ त चेदि व धरयं भव त। त ानि वधा व त तषेधः ा नो त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

नैष दोषः। नैवं स त कि चदनि व धः या । उ यते चेदमनि वधा व त। त कषग त-

व ा यते- साधीयो योऽि व ध र त॥

क च साधीयः?।

य ाधा येनाला ीयते। य ह ना तर यकोऽला ीयते नासावि व ध र त॥

( स ाि तसमाधानभा यम ्)

अथवो तमादे श हण य योजनम ्-आदे शमा ं था नव यथा या द त॥

(श द न य वेऽ यनु पपि तप रहारा धकरणम)्

(३७० आ ेपवा त कम ् ॥१२)

॥*॥ अनु पप नं था यादे श वं न य वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

थानी आदे श इ येति न येषु श दे षु नोप यते॥

कं कारणम ्?।

- 410 -
पात जलमहाभा यम ्

‘ न य वात ्’। थानी ह नाम- यो भू वा न भव त। आदशो ह नाम- योऽभू वा भव त। एत च

न येषु श दे षु नोपप यते- य सतो नाम वनाशः यात ्, असतो वा ादु भाव इ त॥

(३७१ समाधानवा त कम ् ॥१३॥)

॥*॥ स ं तु यथा लौ ककवै दके वभू तपू वऽ प थानश द योगात ् ॥*॥

(भा यम ्)

स मेतत ् ।

कथम ्?।

यथा लौ ककवै दकेषु कृ ता तेषु अभू तपू वऽ प थानश द योगो वतते। लोके ताव-‘उपा याय य

थाने श यः’ इ यु यते, न च त उपा यायो भू तपू व ऽ प भव त॥ वेदेऽ प- ‘सोम य थाने

पू तीकतृ णा य भषु णु या ’ इ यु यते। न च त सोमो भू तपू व भव त॥

(३७२ समाधाना तरवा त कम ् ॥१४॥)

॥*॥ काय वप रणामा वा स म ् ॥*॥

(भा यम ्)

अथवा काय वप रणामाि स मेतत ् ॥

क मदं काय वप रणामा द त?॥

काया, बु ः- सा वप रण यते ॥

( योगा स भा यम ्)

ननु च काया वप रणामा द त भ वत यम ् ॥

( योगसाधकभा यम ्)

- 411 -
पात जलमहाभा यम ्

सि त चैव यौ तरप दका न वा न॥

( योगसाधकयु य तरभा यम)्

अ प च ‘बु ः सं ययः इ यनथा तरम ् । काया-बु ः, कायः-सं ययः। काय य-सं यय य

वप रणामः। काय वप रणमा द त॥

(समाधाना तरबाधकभा यम ्)

प रहारा तरमेवेदं म वा प ठतम ् ॥

(उपपि त नभा यम ्)

कथं चेदं प रहारा तरं या ?॥

(समाधाना तरबाधकभा यम ्)

य द भू तपू व थानश दो वतते॥

(समाधाना तरसाधकभा यम ्)

भू तपू व चा प थानश दो वतते॥

कथम ्?॥

बु या। त यथा कि च क मै चदु प दश त-‘ ाचीनं ामादा ाः’ इ त। त य सव ा बु ः

स ता। ततः प चादाह-‘ये ी रणोऽवरोहव तः पृ थु पणा ते य ोधाः’ इ त। स त ा बु या

य ोधबु ं तप यते। स ततः प य त-बु या आ ाँ चापकृ यमाणान ्, य ोधां चोपधीयमानान ् ।

न या एव च वि मि वषये आ ाः, न या च य ोधाः। बु व य वप रण यते॥

एव महा यि तर माय वशेषेणोप द टः, त य सव ाि तबु ः स ता। सः ‘अ तेभू ः’ इ यनेनाि त-

- 412 -
पात जलमहाभा यम ्

बु या भव तबु ं तप यते। स ततः प य त-बु या अि त चापकृ यमाणं, भव त

चोपधीयमानम ्, न य एव च वि मि वषयेऽि त न यो भव त च। बु व य वप रण यते॥

(उ सगकाय नराकरणा धकरणम ्)

(३७३ आ ेपवा त कम ् ॥१५॥)

॥*॥ अपवाद स ग तु था नव वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

अपवादे उ सगकृ तं ा नो त॥ ‘कम यण’् ‘आतोऽनु पसग कः’ इ त केऽ प अ ण कृ तं ा नो त॥

कं कारणम ्?॥

था नव वात ् ॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

॥*॥ उ तं वा ॥*॥

(भा यम ्)

कमु तम?।

* वषयेण तु नाना ल गकरणात ् स म ्*इ त॥

(भा यम ्)

(३७४ समाधानवा त कम ् ॥१७॥)

॥*॥ स ं तु ष ठ न द ट य था नव वचनात ् ॥*॥

(भा यम ्)

- 413 -
पात जलमहाभा यम ्

स मेतत ् ॥

कथम ्?

ष ठ न द ट यादे शः था नव द त व त यम ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

त त ह ष ठ न द ट हणं कत यम ् ॥

(समाधानभा यम ्)

न कत यम ् । कृ तमनु वतते॥

व कृ तम?।

‘ष ठ थानेयोगा’ इ त॥

अथवा – आचाय वृ ि त ापय त नापवादे उ सगकृ तं भवती त। यदयं य नाद न ् कांि चि छतः

करो त- यन ्, नम ्, ना. शः, नु र त॥

( था नव व ा तदू षण नराकरणा धकरणम)्

(३७५ आ ेपवा त कम ् ॥१८॥)

॥*॥ त य दोष तयादे श उभय तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

त यैत य ल ण य दोषः- तयादे श उभय तषेधो व त यः। उभये दे वमनु याः। तयपो

हणेन हणा ज स वभाषा ा नो त॥

(आ ेप नराकरण स ाि तभा यम ्)

नैष दोषः। अयच ् यया तरम ् ॥

- 414 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेप नराकरण स ाि तभा यम ्)

यद यया तरम ्, उभयी त ईकारो न ा नो त॥

(आ प
े बाधकभा यम ्)

मा भूदेवम ् । मा च इ येवं भ व य त॥

कथम ्?॥

मा िज त नेदं यय हणम ् ॥

कं त ह॥

याहार हणम ् ॥

व सि न व टानां याहारः?॥

मा श दा भृ त आ अयच चकारात ् ॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

यद याहार हणम ्, ‘क त त ठि त’ अ ा प ा नो त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

एवम प ‘तैलमा ा-घृ तमा ा’ अ ा प ा नो त॥

अ त इ त वतते॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

स श या सं न व ट य न भव त याहार हणेन हणम ् ॥

(३७६ आ ेपवा त कम ् ॥१९॥)

॥*॥ जा या यायां बहु वचना तदे शे था नव ाव तषेधः॥*॥

- 415 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

जा या यायां बहु वचना तदे शे था नव ाव य तषेधो व त यः। ी ह य आगत इ य ‘घे ङ त’

इ त गु णः ा नो त॥

(आ ेप नरासभा यम ्)

नैष दोषः। उ तमेतत ्- *अथा तदे शाि स म ्* इ त॥

(३७७ आ ॆपवा त कम ् ॥२०)

॥*॥ या हणेऽद घः॥*॥

(भा यम ्)

या हणेऽद घ आदे शो न था नव द त व त यम ् ॥

कं योजनम ् ॥

न कौशाि बः। अ तख वः। ङया हणेन हणा सु लोपो मा भू द त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

ननु च द घा द यु यते॥

(आ ेपसाधकलाघवभा यम ्)

त न व त यं भव त॥

(तट था ेपभा यम ्)

कं पु नर यायः?॥

(तट था ेपसमाधानभा यम ्)

- 416 -
पात जलमहाभा यम ्

था नव ाव तषेध एव यायान ् । इदम प स ं भव त- अ तख वाय, अ तमालाय। ‘याडापः’ इ त

या न भव त॥

(आ ेपभा यम ्)

अथेदानीमस य प था नव ावे द घ वे कृ ते प चासौ भू तपू व इ त कृ वा ‘याडापः’ इ त या

क मा न भव त?॥

(समाधानभा यम ्)

ल ण तपदो तयोः तपदो त यैवे त।

(आ ेपभा यम ्)

ननु चेदानीं स य प था नव ावे एतया प रभाषया श य महोप थातु म ् ॥

(समाधानभा यम ्)

ने याह। न तह दानीं व चद प था नव ावः यात ् ॥

(तृ तीया ेपभा यम)्

त त ह व त यम ् ॥

(समाधानभा यम ्)

न व त यम ् ॥

ि ल ट नदशाि स म ् ॥ ि ल ट नदशोऽयम-ङ
् ई ईकारा तात ्, आ आप ् आकारा ता द त॥

(३७८ आ ेपवा त कम ् ॥२१॥)

॥*॥ आ हभु वोर तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

- 417 -
पात जलमहाभा यम ्

आ हभु वोर तषेधो व त यः। आ थ, अभू त ् । अि त ू हणे हणाद ा नो त॥

(आ यंशे आ ेप नराकरणभा यम)्

आहे ताव न व त यः। आचाय वृ ि त ापय त-नाहे र भवती त। यदयम ्- ‘आह थः’ इ त

झला द करणे थ वं शाि त॥

( ापकबाधकभा यम ्)

नैतदि त ापकम ् । अि त य यदे त य वचने योजनम ् ॥

कम ्?॥

भू तपू व ग तयथा व ायेत-झला दय भू तपू व इ त॥

( ापकसमाधानभा यम ्)

य येवं थवचनमनथकं यात ् । आ थमेवायमु चारयेत-‘् ु वः प चानामा दत आथो ु वः’ इ त॥

( वंशेऽ या ेप नराकरणभा यम ्)

भवते चा प न व त यः। ‘अि तस ् सचोऽपृ ते’ इत वसकारको नदशः । अ तेः

सकार ता द त॥

(३७९ आ ेपवा त कम ् ॥२२॥)

॥*॥ व यादे शे वृ घत व तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

व यादे शे वृ घत वयोः तषेधो व त यः। वधकं पु कर म त। था नव ावा वृ वत वे

ा नु तः॥

(आ ेप नराकरणभा यम ्)

- 418 -
पात जलमहाभा यम ्

नैष दोषः। उ तमेतत ्-‘नायं वु ल,् क तु अ योऽयमकश दः कदौणा दको चक इ त यथा’

(३८० आ ेपवा त कम ् ॥२३॥)

॥*॥ इ व ध च॥*॥

इ वधेयः। आव धषी ट। ‘एकाच उपदे शेऽनुदा तात ्’ इती तषेधः ा नो त॥

(आ ेप नराकरणभा यम ्)

नैष दोषः। आ यु दा त नपातनं क र यते। स नपातन वरः कृ त वर य बाधको भ व य त।

( या ेपभा यम ्)

एवम यु पदे शव ावो व त यः। यथैव ह नपातन वरः कृ त वरं बाधते, एवं यय वरम प

बाधेतआव धषी टे त॥

(आ ेपप रहारभा यम ्)

नैष दोषः। आधधातु क याः सामा येन भवि त, अनवि थतेषु ययेषु । त ाध धातु कसामा ये

व धभावे कृ ते, स त श ट वात ् यय वरो भ व य त॥

(३८१ आ ेपवा त कम ् ॥ २४॥)

॥*॥ आकारा ता नुकषु तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

आकारा ता नुकषुकोः तषेधो व त यः। वलापय त। भापयते। ल भी हणेन हणा नुकषु कौ

ा नु तः॥

(आ ेपप रहारभा यम ्)

- 419 -
पात जलमहाभा यम ्

(नैषः दोषः) ल भयोः ि ल ट नदशाि स म ् ॥ ल भयोः ि ल ट नदशोऽयम ्-ल ई ईकारा त य भी

ई ईकारा त य चे त॥

(३८२ आ ेपवा त कम ् ॥ २५॥)

॥*॥ लोडादे शे शाभावजभाव ध व हलोपै व तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

एषां लोडादे शे तषेधो व त यः॥ श टात ् हतात ् । भ तात ् । कु तात ् । तात ् । लोडादे शे कृ ते शाभावे

जभावो ध वं हलोप ए व म येते वधयः ा नु वि त॥

(आ ेपप रहारभा यम ्)

नैष दोषः। इद मह सं धायम ्- लोडादे शः यताम ्, एते वधय इ त। कम कत यम?॥


पर व लोडादे शः॥

(आ ेपभा यम ्)

अथेदानीं लोडादे शे कृ ते पु नः स ग व ानात ् क मादे ते वधयो न भवि ?


त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

‘सकृ गतौ व तषेधे य बा धतं त बा धतमेव’ इ त कृ वा॥

(३८३ आ ेपवा त कम ् ॥२३॥)

॥*॥ यादे शे त तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

यादे शे त य तषेधो व त यः। ‘ तसृ णाम’ ् तसृ भावे कृ ते ‘ े यः’ इ त यादे शः ा नो त॥

(आ ेप नराकरणभा यम ्)

- 420 -
पात जलमहाभा यम ्

नैष दोषः। इद मह सं धायम ्- तसृ भावः यताम, ् यादे श इ त। कम कत यम ्?॥

पर वाि तसृ भावः॥

(आ ेपभा यम ्)

अथेदानीं तसृ भावे कृ ते पु नः स ग व ानात ् यादे शः क मा न भव त


?॥

(समाधानभा यम ्)

सकृ गतौ व तषेधे य बा धतं त बा धतमेवे त ॥

(३८४ आ ेपवा त कम ् ॥२७॥)

॥*॥ आि वधौ च॥*॥

(भा यम ्)

आि वधौ च त य तषेधो व त यः। ‘चत ि त ठि त’, चतसृ भावे कृ ते ‘चतु रमनडु होरामु दा तः’

इ याम ् ा नो त॥

(आ ेपभा यम ्)

नैष दोषः। इद मह सं धायम ्- चतसृ भावः यताम,् ‘चतु रमनडु होरामु दा तः’ इ या म त। कम

कत यम ्?॥ पर वा चतसृ भावः॥

(आ ेपभा यम ्)

अथेदानीं चतसृ भावे कृ ते पु नः स ग व ाना आम ् क मा न भव ?


त॥

(समाधानभा यम ्)

सकृ गतौ व तषेधे य बा धतं त बा धतमेवे त॥

(३८५ आ ेपवा त कम॥२८॥)


- 421 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ वरे व वादे शे॥*॥

(भा यम ्)

वरे च व वादे शे तषेधो व त यः॥ वदु षः प य॥ ‘शतु रनु मो न यजाद’ अ तोदा ता द येष वरः

ा नो त॥

(आ ेप नराकरणभा यम ्)

नैष दोषः। ‘अनु मः’ इ त तषेधो भ व य त॥

(अनु पपि तभा यम ्)

अनु म इ यु यते, न चा नु मं प यामः॥

(अनु पपि तप रहारभा यम ्)

अनु म इ त नेदमागम हणम ् ॥

कं त ह?॥

याहार हणम ्?॥

व सि न व टानां याहारः?॥

उकारा भृ या नु मो मकारात ् ॥

(अ न टापि तभा यम ्)

यद याहार हणं ‘लु नता पु नता’ अ ा प ा नो त॥

(अ न टापि तवारणभा यम ्)

अनु हणेन श तं वशे यते॥

कं त ह?॥

- 422 -
पात जलमहाभा यम ्

शतैव वशे यते शता योऽनु क इ त॥ अव यं चैतदे वं व ेयम ् । आगम हणे ह सतीह स येत-

मु चता मु चत इ त॥

(३८६ आ ेपवा त कम ् ॥२९॥)

॥*॥ गोः पू व ण वा व वरे षु ॥*॥

(भा यम ्)

गोः पू व ण वा व वरेषु तषेधो व त यः। च व ं शबल व म ् । ‘सव वभाषा गोः’ इ त

वभाषा पू व वं ा नो त॥

(दू षण थमा ेप नराकरणभा यम)्

नैष दोषः। एङ इ त वतते। त ानि वधा व त तषेधो भ व य त॥

(समाधान नरासभा यम ्)

एवम प ‘हे च गो अ म ्’ अ ा नो त॥

( वतीयतृ तीया ेपभा यम ्)

ण वम ्- च गु ः च गू च गवः। ‘गोतो णत ्’ इ त ण वं ा नो त॥

आ वम ्। च गु ं प य, शबलगु ं प य। ‘आ गोतः-’ इ या वं ा नो त॥

( वतीयतृ तीया ेपवारणभा यम)्

नैष दोषः तपरकरणाि स म ् । तपरकरणसाम यात ् ण वा वे न भ व यतः


)॥

(आ ेपभा यम ्)

वर-बहु गु मान ् ।‘न गो व साववण-’ इ त तषेधः ा नो त॥

(३८७ आ ेपवा त कम ् ॥३०॥)

- 423 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ करो त पब योः तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

करो त पब योः तषेधो व त यः। कु पबे त। था नव ावा लघू पधगु णः ा नो त॥

(आ ेप नराकरणभा यम ्)

॥*॥ उ तं वा॥*॥

कमु तम?।

‘करोतौ तपरकरण नदशाि स म ्’॥ ‘‘ प बरद तः’’ इ त॥

था नवदादे शोऽनि वधौ॥५६॥

--------------------

(५१ अ तदे शसू म ् ॥१।१।८ आ.२॥)

अचः परि मन ् पू व वधौ॥१।१।५७॥

(पदकृ य नवचना धकरणम)्

(अ पद योजना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

अच इ त कमथम ्?॥

( योजनदशनभा यम ्)

नो, व नः। यू वा, यू वा। अ ा टाम ् । आग य॥

नो व न इ य छकार य शकारः पर न म तकः, त य था नव ावात ् ‘‘छे च’’ इ त

तु क् ा नो त। अच इ त वचना न भव त॥

- 424 -
पात जलमहाभा यम ्

(दोषवारणभा यम ्)

नैतदि त योजनम ् । यमाणेऽ प वाऽ हणेऽव यम तु गभावे य नः कत यः।

अ तर ग वा तु क् ा नो त॥

( वताय योजनोपपादनभा यम ्)

इदं त ह योजनम-् यू वा, यू वा। वकार य ऊ प र न म तकः। त य था नव ावादची त

यणादे शो न ा नो त। अच इ त वचना व त॥

(दोषवारणभा यम ्)

एतद प नाि त योजनम ् । वा यम ा वं भ व य त॥

अथाव- योऽ ादे शो नासावा ीयते, य चा ीयते नासावादे शः॥

(तृ तीय योजनोपपादनभा यम)्

इदं त ह योजनम-अ
् ा टाम ् । सचो लोपः पर न म तकः। त य था नव ावात ् ‘षढोः कः

स’ इ त क वं ा नो त। अच इ त वचना न भव त॥

(दू षण नराकरणभा यम)्

एतद प नाि त योजनम ् । व य येतत-*पू


् व ास े न था नव द त*॥

(अखि डत योजनभा यम ्)

इदं तह योजनम-आग
् य, अ भग य। अनु ना सकलोपः पर न म तकः, त य

था नव ावा व ये त तु न ा नो त॥ अच इत वचना व त॥

(परि मि न येत योजना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

- 425 -
पात जलमहाभा यम ्

अथ परि मि न त कमथम ्?॥

( योजनभा यम ्)

यु वजा नः वधू जा नः । वप दका वैया प यः। आद ये॥

( थम योजनोपपादनभा यम ्)

यु वजा नः, वधू जा न र त ‘जायाया न ’ अपर न म तकः। त य था नव ावा ‘व ल’ इ त

यलोपो न ा नो त। परि मि न त वचना व त॥

( थम योजन नराकरणभा यम ्)

नैतदि त योजनम ् । वा यम व वं भ व य त॥

अथवा-योऽ ादे शो नासावा ीयते। य चा ीयते नासावादे शः॥

( वतीय योजनोपपादनभा यम ्)

इदं तह योजनम-् वप दका, प दका। पाद य लोपोऽपर न म तकः, त य

था नव ावा प ावो न ा नो त॥ परि मि न त वचना व त॥

( वतीय योजन नराकरणभा यम ्)

एतद प नाि त योजनम ् । पु नल पवचनसाम यात ् था नव ावो न भ व य त॥

(तृ तीय योजनोपपादनभा यम)्

इदं त ह योजनम-वै
् या प यः॥

( योजनबाधका ेपभा यम ्)

ननु चा ा प पु नवचनसाम यादे व न भ व य त॥

( योजनसाधकभा यम ्)

- 426 -
पात जलमहाभा यम ्

अि त य य पु नल पवचने योजनम ् ॥

कम ्?॥

य भसं ा न– या पात ् येनपा द त॥

(चतु थ योजनोपपादनभा यम)्

इदं चा यु दाहरणम-आद
् ये आवे ये। इकार यैकारोनपर न म तकः। त य था नव ावा

‘यीवणयोद धीवे योः’ इ त लोपः ा नो त। परि मि न त वचना न भव त॥

(इ त परि मि न येत योजन न पणम ् ।)

--------------

(पू व व ध हण योजना धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

अथ पू व वधा व त कमथम?॥

(समाधानभा यम ्)

हे गौः। बा वीयाः। नैधेयः॥

( थम योजनोपपादनभा यम ्)

हे गौ र यौकारः पर न म तकः। त य था नव ावा ‘एङ वा संबु ेः’ इ त लोपः ा नो त।

पू व वधा व त वचना न भव त॥

( योजन नराकरणभा यम ्)

नैतदि त योजनम ् । आचाय वृ ि त ापय त-‘न संबु लोपे था नव ावो भव त’ इ त।

यदयम ् ‘ए वा संबु ेः’ इ ये हणं करो त॥

- 427 -
पात जलमहाभा यम ्

( योजनसाधकभा यम ्)

नैतदि त ापकम ् । गोऽथमेतत ् यात ् ॥

( योजनबाधक ापकशया तरभा यम ्)

य तह याहार हणं करो त। इतरथा ह ‘ओ वा ’ इ येव ू या ॥

( वतीय योजनोपपादनभा यम ्)

इदं त ह योजनम-बा
् वीयाः, माधवीयाः। वा तादे शः पर न म तकः, त य था नव ावा

‘हल त त य’ इ त यलोपो न ा नो त। पू व वधा व त वचना व त॥

( योजन नराकरणभा यम ्)

एतद प नाि त योजनम ् । वा यम ह वं भ व य त॥

अथवा-योऽ ादे शो नासावा ीयते, य चा ीयते नाऽसावादे शः॥

(तृ तीय योजनोपपादनभा यम)्

इदं त ह योजनम ्-नैधेयः। आकारलोपः पर न म तकः, त य था नव ावा वय ल णो ढग ् न

ा नो त। पू व वधा व त वचना व त॥

(इ त पू व व ध हण योजन न पणम ्)

-----------

(अथ व ध हण योजन न पणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

अथ व ध हणं कमथम ्?॥

(समाधानभा यम ्)

- 428 -
पात जलमहाभा यम ्

सव वभ य तः समासो यथा व ायेत-पू व य व धः पू व व धः, पू व मा व धः पू व व ध र त॥

(अथ प चमीसमास योजन न पणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

का न पु नः पू व मा वधौ था नव व य योजना न?॥

( योजनो ेशभा यम ्)

बे भ दता, चेि छ दता। मा थ तकः। अपीपचन ् ॥

( थम योजनोपपादनभा यम ्)

बे भ दता चेि छ दते त। अकारलोपे कृ ते यलोपे च एका ल ण इ तषेधः ा नो त॥

था नव ावा न भव त॥

( वतीय योजनोपपादनभा यम ्)

मा थ तक इ यकारलोपे कृ ते ‘ता ता कः’ इ त कादे शः ा नो त॥ था नव ावा न भव त॥

(तृ तीय योजनोपपादनभा यम)्

अपीपचि न येकादे शे कृ ते ‘अ य ता झेजु स ् भव त’ इ त जु भावः ा नो त। था नव ावा न

भव त॥

(उ ता योजन नराकरणभा यम ्)

नैता न सि त योजना न। ा तप दक नदशोऽयम ् । ा तप दक नदशा वथत ा भवि त, न

काि च ाधा येन वभि तमा यि त। त ा तप दकाथ न द टे यां यां वभि तमा यतु ं

बु पाजयते, सा साऽऽ यत या॥

( व ध हण योजना तरभा यम ्)

- 429 -
पात जलमहाभा यम ्

इदं तह योजनम-् व धमा े था नव ावो यथा यात ् ॥ अना ीयमाणायाम प कृ तौ।

वा वोर व व ः, ‘‘ लोपो योव ल’’ इ त यलोपो मा भू द त॥

(भा यम ्)

अि त योजनमेतत ् ॥

कं तह त॥

( व वधौ था नव ाव न पणम ्)

(३३८ आ ेपबाधकं भा यवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ अपर वधा व त तु व तवयम ्॥*॥

(भा यम ्)

कं योजनम ्?॥

व वधाव प था नव ावो यथा यात ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

का न पु नः व वधौ था नव ाव य योजना न?॥

( योजनो ेशभा यम ्)

आयन ्, आसन ् । घ वि त, कृ वि त। द य , म व । च तु ः, च ु ः॥

( थम योजनोपपादनभा यम ्)

इह तावदाय नासि न त। इण योय लोपयोः कृ तयोरनजा द वा ‘आडजाद नाम ्’ इ या न

ा नो त। था नव ावा भव त॥

( वतीय योजनोपपादनभा यम ्)

- 430 -
पात जलमहाभा यम ्

ध वि त कृ व ती त। यणादे श े कृ ते वला दल ण इ ा नो त। था नव ावा न भव त॥

(तृतीय योजनोपपादनभा यम ्)

द य म व े त। यणादे शे कृ ते संयोगा तलोपः ा नो त॥ था नव ावा न भव त॥

(चतु थ योजनोपपादनभा यम)्

च तु ः च ु ः। यणादे शे कृ ते अन क वात ् ववचनं न ा नो त। था नव ावा भव त॥

(अ न टापि तभा यम ्)

यद तह व वधाव प था नव ावो भव त। ‘ वा याम ्, दे यम ्, लवनम ्’ अ ा प ा नो त॥

वा या म य ा व य था नव ावा द घ वं न ा नो त॥

दे य मती व य था नव ावा गु णो न ा नो त। लवन म य गु ण य था नव ावादवादे शो न

ा नो त॥

(अ न टापि तवारणभा यम ्)

नैष दोषः। वा या एते वधयो भ व यि त॥

(आ ेपभा यम ्)

त त ह व त यम-अपर
् वधा व त॥

(समाधानभा यम ्)

न व त यम ् । पू व वधा व येव स म ् ॥

कथम ्?॥

न पू व हणेनादे शोऽ भसंब यते- ‘अजादे शः पर न म तकः पू व य व धं त था नव भव त।

कुतः पू व य? आदे शात ्’ इ त॥

- 431 -
पात जलमहाभा यम ्

कं त ह?॥

न म तम भसंब यते-‘अजादे शः पर न म तकः पू व य व धं त था नव भव त। कुतः पू व य


?

न म तात ्’ इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

अथ न म तेऽ भसंब यमाने य तद य योग य मू ा भ ष तमु दाहरणं तद प संग ृ ह तं भव त॥

कं पु न तत?॥

प या मृ ये त॥

(समाधानभा यम ्)

बाढं संग ृ ह तम॥्

(समाधानबाधकभा यम ्)

ननु च ईकारयणा यव हत वा नासौ न म तात ् पू व भव त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

यव हतेऽ प पू व श दो वतते। त यथा- पू व मथु रायाः पाट लपु म त॥

(प ा तरा यु पगमभा यम ्)

अथवा पु नर वादे श एवा भसंब यते.

(आ ेपभा यम ्)

कथं या न व वधौ था नव ाव य योजना न?।

(इ येकदे शभा यम ्)

(अथ स ाि तभा यम ्)

- 432 -
पात जलमहाभा यम ्

नैता न सि त। इह तावदायन ् आसन, ् ध वि त कृ व ती त। अयं व धश दोऽ येव

कमसाधनो वधीयते व ध र त। अि त च भावसाधनः- वधानं व ध र त। त कमसाधन य

व धश द योपादाने न सव म टं संग ृह त म त कृ वा भावसाधन य व धश द योपादानं व ा यते-

पू व य वधानं तपू व य भावं तपू वः या द त था नव वती त॥ एवमा भ व य त, इ च न

भ व य त॥

( स ाि तशे षभा यम)्

द य च तुच ु र त-प रहारं व य त॥

-----------------

(सू योजना धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

का न पु नर य योग य योजना न?॥

( योजन लोकभा यम ्)

॥*॥ तो या यहं पा दकमौदवा हं ततः वोभू ते शातनीं पातनीं च।

नेतारावाग छतं धार णं राव णं च ततः प चा ं यते वं यते च॥१॥*॥

(उपपादानभा यम ्)

इह तावत ्-पा दकमौदवा हं शातनीं पातनीं धार णं राव ण म त। अकारलोपे कृ ते-प ाव ऊ

अ लोपः टलोप इ येते वधयः ा नु वि त। था नव ावा न भवि त॥

ं यते वं यते। णलोपे कृ ते ‘‘अ न दतां हल उपाधायाः ि ङ त’’ इ त नलोपः ा नो त।

था नव ावा न भव त।

- 433 -
पात जलमहाभा यम ्

( योजन नराकरणभा यम ्)

नैता न सि त योजना न। ‘अ स वद ाभात ्’ इ यनेना येता न स ा न॥

( योजना तरभा यम ्)

इदं त ह योजनम-या
् यते वा यते। णलोपे कृ ते’- यजाद नां क त’ सं सारणं ा नो त॥

था नव ावा न भव त॥

( योजन नराकरणभा यम ्)

एतद प नाि त योजनम ् । यजा द भर कतं वशेष य यामः-यजा दनां यः क द त।

क च यजाद नां कत ्?।

यजा द यो यो व हत इ त। न चाऽयं यजा द यो व हतः॥

(मू धा भ ष त योजना तरभा यम ्)

इदं त ह योजनम ्- प या मृ ये त। पर य यणादे शे कृ ते पू व य न ा नो त, ईकारयणा

यव हत वात ् । था नव ावा व त॥

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नः कारणं पर य ताव व त, न पु नः पू व य?।

(आ ेप नराकरणभा यम ्)

न य वात ् । न यः परयणादे शः। कृ तेऽ प पू व यणादे शे ानो त, अकृ तेऽ प ा नो त।

न य वा परयणादे शे कृ ते पू व य न ा नो त। था नव ावा व त॥

(अ स प रभाषया सू योजन नराकरणभा यम)्

- 434 -
पात जलमहाभा यम ्

एतद प नाि त योजनम ् । ‘अ स ं ब हर गल णम तर गल णे’ इ त।

अस वा व हर गल ण य परयणादे श या तर गल णः पू व यणादे शो भ व य त। अव यं चैषा

प रभाषा आ यत या वराथम ् । क या ह य त ‘उदा तयणो ह पू वात’् इ येष वरो यथा यात ् ॥

(सू योजनवा दभा यम)्

अनेना प स ः वरः॥

कथम ्?।

(स युपाय लोकवा त कम)्

॥*॥ आर यमाणे न योऽसौ॥*॥

( या याभा यम ्)

आर यमाणे वि मन ् योगे न यः पू व यणादे शः। कृ तेऽ प परयणादे शे ा नो त


, अकृ तेऽ प॥

( योजना नराकतृ भा यम)्

परयणादे शोऽ प न यः। कृ तेऽ प पू व यणादे शे ा नो त, अकृ तेऽ प॥

(स युपायबाधक लोकवा त कम)्

॥*॥ पर चासौ यव थया॥*॥

( या याभा यम ्)

यव थया चासौ परः॥

(स युपायबाधक लोकवा त कम)्

॥*॥ यु गप संभवो नाि त॥*॥

( या याभा यम ्)

- 435 -
पात जलमहाभा यम ्

न चाि त यौगप येन संभवः॥

(स युपायसाधक लोकवा त कम)्

॥*॥ ब हर गेण स य त॥*॥

(भा यम ्)

‘अ स ं ब हर गल णम तर ल णे’ इ यनेन स य त॥

(सू योजनवा दभा यम)्

एवं त ह योऽ ोदा तयण ् तदा यः वरो भ व य त॥

(इ टानुपपि तभा यम ्)

ईकारयणा यव हत वा न ा नो त॥

(इ टोपपि तभा यम ्)

‘‘ वर वधौ य जनम व यमानव व त’ इ त नाि त यवधानम ् ॥

(अ स प रभाषावा दभा यम ्)

सा त ह एषा प रभाषा कत या॥

( था नव ाववा दभा यम ्)

ननु चेयम प कत या-‘‘अ स ं ब हर गल णम तर गल णे’’ इ त॥

(अ स प रभाषावा दभा यम ्)

बहु योजनैषा प रभाषा। अव यमेषा कत या॥

(अ स प रभाषावा दनो लाघवभा यम ्)

सा चा येषा लोकतः स ा।

- 436 -
पात जलमहाभा यम ्

कथम ्?॥

य गवत लोको ल यते। त यथा-पु षोऽयं ात थाय या य य तशर रं काया ण ता न

ताव करो त, ततः सु दाम,् ततः संबि धनाम ् ॥ ा तप दकं चा यु प द टं सामा यभू तेऽथ वतते।

सामा ये वतमान य यि त पजायते॥ य त य सतो ल गसं या यामि वत य बा येनाथन

योगो भव त॥ ययैव चाऽऽनु पू याऽथानां ादु भावतयैव श दानाम प। त व कायर प भ वत यम ् ॥

(सू ार भवा दभा यम)्

इमा न त ह योजना न-पटय त अवधीत ् बहु ख वकः॥

( योजनोपपादकभा यम ्)

पटय त लघयती त णच टलोपे कृ ते ‘अत उपधायाः’ इ त वृ ः ा नो त॥ था नव ावा न

भव त॥

( वतीय योजनोपपादनभा यम ्)

अवधी द यकारलोपे कृ ते ‘‘ अतो हलादे ल घोः’’ इ त वृ ः ा नो त॥ था नव ावा न भव त॥

(तृ तीय योजनोपपादनभा यम)्

बहु ख वक इ त ‘‘आपोऽ यतर याम ्’’ इ त व वे कृ ते ‘‘ वा तेऽ या पूव म ्’’ इ येष वरः

ा नो त॥ था नव ावा न भव त॥

--------------

( था नव ाव ा ता न ट नराकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

इह वैयाकरणः सौव व इ त वोः था नव ावादायावौ ा नु त तयोः तषेधो व त यः॥

- 437 -
पात जलमहाभा यम ्

(३८९ समाधानवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ अचः पू व व ानादै चोः स म ् ॥*॥

(भा यम ्)

योऽना द टादचः पू व त य व धं त था नव ावः। आ द टा चैषोऽचः पू व ः॥

कं व त यमेतत ्?॥

न ह ।

कथमनु यमानं गं यते?॥

अच इ त प चमी। अचः पू व य॥

(आ ेपभा यम ्)

य येवमादे शोऽ वशे षतो भव त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

आदे श च वशे षतः॥

कथम ्?॥

न ू मः यत ् ष ठ न द टम हणं त प चमी न द टं कत यम-इ् त॥

कं त य य कत यम?॥

अ य च न कत यम ् । यदे वादः ष ठ न द टम हणम, ् त य द श दै य गे प चमी भव त-

अजादे शः पर न म तकः पू व य व धं त था नव व त। कुतः पू व य?॥अच इ त॥ त यथा-

आदे शः थमा न द टः, त य दवछ दै य गे प चमी भव त- अजादे शः पर न म तकः पू व य व धं

त था नब व त। कु तः पू व य? आदे शा द त।

- 438 -
पात जलमहाभा यम ्

(भावाभावा तदे शसाधनम ्)

(३९० आ ेपवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ त ादे शल ण तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

त ादे शल णं काय ा नो त, त य तषेधो व त यः। वा वोः। अ व व ः। ‘‘लोपो योव ल’’

इ तलोपः ा नो त॥

(३९१ समाधानवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ अ स वचनाि स म ् ॥*॥

(भा यम ्)

अजादे शः पर न म तकः पू व य व धं य स ो भवती त व त यम ् ॥

(३९२ समाधानबाधका ेपवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ अ स वचनाि स म त चेद ु सगल णानामनु देशः॥*॥

(भा यम ्)

अ स वचनाि स म त चेद ु सगल णानामनु देशः कत यः। प या मृ द ये त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

ननु चैतद य स वचनाि स म ् ॥

(समाधानबाधका ेपवा त कम)्

॥*॥ अ स वचनाि स म त चे ना य या स वचनाद य य भावः॥*॥

अ स वचनाि स म त चेत ् । त न॥

- 439 -
पात जलमहाभा यम ्

कं कारणम ्?॥

ना य या स वचनाद य य भावः। न य य या स वाद य य ादु भावो भव त॥ त यथा-

न ह दे वद त य ह त र हते दे वद त य ादु भावो भव त॥

(३९४ आ ेपोपंसहारवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ त मा था नव वचनम ् च॥*॥

(भा यम ्)

त मा था नव ावो व त यः। अ स वं च। प या मृ ये य था नव ावो वा वोरव त यः।

व व र यस वम ् ॥

(प रहारवा त क मारकभा यम)्

॥*॥ उ तं वा॥*॥

कमु तम?्

था नव वचनानथ यं शा ाऽ स वात ् इ त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

वषम उप यासः। यु तं त यदे कादे शा ं तु शा े अस ं यात, ् अ यद यि मन ् । इह

पु नरयु तम ् । कथं ह तदे व नाम ति म नस ं यात ्?॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

तदे व चा प ति म न स ं भव त॥ व यत याचायः* चणो लु क त हणानथ यं

संघात या यय वा तलोप य चा स वात ्* इ त। चणो लु क् चणो लु येवा स ो भव त॥

(३९५ समाधान लोकवा त कम ् ॥८॥)

- 440 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ कामम त द यतां वा स चास चा प नेह भारोऽि त। क यो ह वा यशेषो वा यं व तयधीनं

ह॥*॥

(भा यम ्)

अथवा व त नदशोऽयम ् । कामचार च व त नदशे वा यशेषं समथ यतु म ् । त यथा


-

‘उशीनरव म े षु यवाः’ सि त, न स ती त॥ ‘मातृ वद याः कलाः’ सि त, न स ती त॥ एव महा प-

था नव व त, था नव न भवती त वा यशेषं समथ य यामहे । इह ताव प या मृ ये त यथा

था न न यणादे शो भव त, एवमादे शेऽ प भवती त। इहे दानीं वा वोर व व र त यथा था न न

यलोपो न भव त, एवमादे शेऽ प न भवती त॥

(पू वश दाथ नणया धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नरन तर य व धं त था नव ावः, आहोि व पू व मा य?॥

(भा यम ्)

क चा वशेषः?॥

(३९५ अन तर हणदू षणवा त कम ् ॥


९ ॥)

॥*॥ अन तर ये त चेदेकाननु दा त वगु वरग त नघातेषू पं यानम ् ॥


*॥

(भा यम ्)

अन तर ये त चेदेकाननु दा त वगु वरग त नघातेषू पसं यानं कत यम ् ॥

एकाननु दा त-लु नी य पु नी य इ त। ‘‘अनु दा तं पदमेकवजम’’् इ येष वरो न ा नो त॥

(उदाहरणभा यम ्)

- 441 -
पात जलमहाभा यम ्

वगु वर-प चार यः दशार यः। ‘‘इग तकाल-’’ इ येष वरो न ा नो त॥

(उदाहरणभा यम ्)

ग त नघात-य लु नी य । य पु नी य ॥

‘‘ त ङ चोदा तव त’’ इ येष वरो न ा नो त॥

( वतीयप ा गीकारभा यम ्)

अ तु त ह पू वमा य॥

(३९६ पू व मा हणदू षणवा त कम ् १॥०॥)

॥*॥ पू व मा ये त चेद ु पधा व वम ् ॥


*॥

(भा यम ्)

पू व मा ये त चेदु पधा व वं व त यम ् । वा दतव तं योिजतवान


-अवीवद
् वीणां प रवादकेन॥

कं पु नः कारणं न स य त ?॥

योऽसौ णौ णलु यते त य था नव ावा व वं न ा नो त॥

(३९७ दू षणा तरवा त कम ् ॥


११॥)

॥*॥ गु सं ा च॥*॥

(भा यम ्)

गु सं ा च न स य त। ले मा३ न। प ा३ न। दा३ य व। मा३ व व। ‘‘हलोऽ तराः संयोगः’’

इ त संयोगसं ा, ‘‘संयोगे गु ’’ इ त गु सं ा, ‘‘गु रोरनृ तः’’ इ त लु तो न ा नो त॥

(पू व मा वा दभा यम)्

- 442 -
पात जलमहाभा यम ्

ननु च य या यन तर य व धं त था नव ावः, त या यन तरल णो व धः संयोगसं ा

वधेया॥

(३९८ समाधानवा त कम ् ॥१२॥)

॥*॥ न वा संयोग यापू व व ध वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

न वा एष दोषः॥

कं कारणम ्?।

संयोग यापू व व ध वात ् । न पू व व धः संयोगः॥

कं त ह?॥

पू व पर व धः संयोगः॥

(एकादे शे था नव ावसाधनम ्)

( ३९९ आ ेपवा त क थमख डम)्

॥*॥एकादे श योपसं यानम ् ॥*॥

(भा यम ्)

एकादे श योपसं यानं कत यम ् । ायसौ, गौमतौ, चातुरौ, आनडु हौ, पादे , उदवाहे । एकादे शे कृ ते

नु मामौ प ाव ऊ ड येते वधयः ा नु वि त॥

( या ेपभा यम ्)

कं पु नः कारणं न स यि त?॥

( या ेपबाधकवा त कम ्)

- 443 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ उभय न म त वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

अजादे शः पर न म तक इ यु यते। उभय न म त चायम ् ॥

( या ेपबाधकवा त कतृ तीयख डम ् १३॥)


॥*॥ उभयादे श वा च॥*॥

(भा यम ्)

अच आदे श इ यु यते। अचो चायमादे शः॥

(आ ेपसाधक थमहे तु नरासभा यम)्

नैष दोषः॥ य तावदु यते-*उभय न म त वा * इ त॥ इह य य ामे नगरे वा अनेकं काय

भव त, श नो यसौ ततोऽ यतरतो यपदे टु म ् । त यथा-‘गु न म तं वसामः’ इ त,

‘अ ययन न म तं वसामः’ इ त॥

(आ ेपसाधक वतीयहे तु नरासभा यम ्)

यद यु यते-*उभयादे श वा च*इ त। इह यो वयोः ष ठ न द टयोः स गे भव त,

लभतेऽ साव यतरतो यपदे शम ् । त यथा-दे वद त य पु ः, दे वद तायाः पु इ त॥

-----------------------

(अथ हल समु दायादे श था नव वाभाव नणयः)

(आ ेपभा यम ्)

अथ हलचोरादे शः था नव भव त, उताहो न।

(भा यम ्)

- 444 -
पात जलमहाभा यम ्

क चा वशेषः?॥

(४०० समु दायादे श था नव वे दू षणवा त कम ् ॥१४॥)

॥*॥ हलचोरादे शः था नव द त चे वं शतेि तलोप एकादे शः॥*॥

(भा यम ्)

हलचोरादे शः था नव द त चे वं शतेि तलोपे एकादे शो व त यः। वं शकम ् । वं शशतम


ं ्॥

(४०१ दू षणा तरवा त कम ् ॥


१५॥)

॥*॥ थू लाद नां यणा दलोपेऽवादे शः॥*॥

(भा यम ्)

थू लाद नां यणा दलोपे अवादे शो व त यः। थवीयान ्, दवीयान ् ॥

(४०२ दू षणा तरवा त कम ् ॥


१३॥)

॥*॥ केकय म वो रयादे श ए वम ् ॥*॥

(भा यम ्)

केकय म वो रयादे शे ए वं न स य त। कैकेयः। मै ेयः। अची ये वं न स य त॥

(४०३ दू षणा तरवा त कम ् ॥


१७॥)

॥*॥ उ तरपदलोपे च॥*॥

(भा यम ्)

उ तरलोपे च दोषो भव त॥ द यु प स ताः स तवो द धस तवः। अची त यणादे शः ा नो त।

(४०४ आ ेपवा त कम ् ॥१८॥)

॥*॥ य लोपे य णय ङु वङः॥*॥

- 445 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

य लोपे य णय ङु वङो न स यि त। चे यः, ने यः, चे यः, चे यः, लोलु वः, पोपु वः। अची त,

य णय ङु वङो न स यि त॥

(प ा तरा यणभा यम ्)

अ तु त ह न था नवत ् ॥

(४०५ आ ेपवा तकम ् ॥१९॥)

॥*॥ अ था नव वे य लोपे गु णवृ तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

अ था नव वे य लोपे गु णवृ योः तषेधो व त यः। लोलु पः, पोपु वः सर सृ पः मर मृ ज इ त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

नैष दोषः॥ ‘‘न धातु लोप आधधातु के’’ इ त तषेधो भ व य त॥

(अथ था या यणाना या धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नरा ीयमाणायां कृ तौ था नव व त, आहोि वद वशेषेण?।

(भा यम ्)

क चा वशेषः?॥

(४०६ वतीयप े दू षणवा त कम ् २॥०॥)

॥*॥ अ वशेषेण था नव द त चे लोपयणादे शे गु व धः॥*॥

(भा यम ्)

- 446 -
पात जलमहाभा यम ्

अ वशेषेण था नव द त चे लोपयणादे शयोगु व धन स य त। ले मा३ न। प ता३ न।

दा३ य न। मा३ व व। ‘हलोऽन तराः संयोगः’ इ त संयोगसं ा, ‘‘संयोगे गु ’’ इ त गु सं ा ‘गु रोः’

इ त लु तो न ा नो त॥

(४०७ दू षणा तरवा त कम ् ॥


२१॥)

॥*॥ ववचनादय च तषेध॥


े *॥

(भा यम ्)

ववचनादय च तषेधे व त याः। ‘ ववचनवरेयलोप’ इ त॥

(४०८ दू षणा तरवा त कम ् ॥


२२॥)

॥*॥ सलोपे लु वचनम ् ॥*॥

(भा यम ्)

सलोपे लु व त यः। अदु ध, अदु धाः। ‘लु वा दु ह दह लहगु हामा मनेपदे द ये’ इ त॥

(४०९ दू षणा तरवा त कम॥२३॥)


॥*॥ ह तेघ वम ् ॥*॥

ह तेघ वं व त यम ् । नि त न तु अ नन ् ॥

( थमप ा यणभा यम ्)

अ तु त या ीयमाणायां कृ ता व त॥

(५१० थमप े दू षणवा त कम ् ॥


२४॥)

॥*॥ हणेषु था नव द त चे ज या द वादे श तषेधः॥*॥

- 447 -
पात जलमहाभा यम ्

हणेषु था नव द त चे ज या दषु आदे श य तषेधो व त यः॥ नरा य, समा य। ‘अदो

जि ध यप ् त क त’ इ त अदो जि धभावः ा नो त॥

(४११ दू षणा तरवा त कभा यम) ्

॥*॥ यणादे श े यु लोपे वानु ना सका व तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

यणादे शे यु लोपे वानु ना सका वानां तषेधो व त यः॥

यलोपो-वा वोः। अ व व ः। ‘लोपो योव ल’ इ त यलोपः ा नो त॥

उलोप-अकु व आशाम ्-अकु याशाम ् । ‘ न यं करोतेः’ ‘ये च’ इ यु कारलोपः ा नो त॥

ई व-अलु न आशाम ्-अलु याशाम ् । ‘ई ह यघोः’ इती वं ा नो त॥

अनु ना सका व। अज आशाम ्-अज याशाम ् । ‘‘ये वभाषा’ इ यनु ना सका वं ा नो त॥

(४१२ आ ेपवा त कम ् ॥ २३॥)

॥*॥ राया व तषेध च॥*॥

(भा यम ्)

राया व य च तषेधो व त यः। रा य आशाम ्-रा याशाम ् । ‘रायो ह ल’ इ या वं ा नो त॥

(४१३ आ ेपवा त कम ् ॥२७॥)

॥*॥ द घ यलोप तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

द घ यलोप य तषेधो व त यः। सौय नाम हमवतः ृ गे, त वान ् सौय हमवा न त। सौ

इ ना ये द घ वे कृ ते ई त यलोपः ा नो त॥

- 448 -
पात जलमहाभा यम ्

(४१४ आ ेपवा त कम ् ॥२८॥)

॥*॥ अतो द घ यलोपवचनम ् ॥*॥

(भा यम ्)

अतो द घ कृ ते यलोपो व त यः। गागा यां, वा सा याम ् । द घ कृ ते ‘आप य य च त तेऽना त’

इत तषेधः ा नो त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

नैष दोषः। आ ीयते त कृ त त त इ त॥

(सवा ेपप रहारभा यम ्)

सवषामेष प रहारः। उ तं व ध हण य योजनम ्- व धमा े था नव यथा यादना ीयमाणायाम ्

कृ ता व त॥

( वतीयप ा यु पगमभा यम)्

अथवा पु नर व वशे षेण था नव द त॥

(आ ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम ् * अ वशेषेण था नव द त चे लोपयणादे शे गु व ध ववचनादय च सलोपे तषेधे

लु वचनम*् ह तेघ वम*् इ त॥

(आ ेप नराकरणभा यम ्)

नैष दोषः। य तावदु यते* अ वशेषेण था नव द त चे लोपयणादे शे गु व धः*इ त। उ तमेतत ्* न

वा संयोग यापू व व ध वात*् इ त॥

यद यु यते* ववचनादय च तषेधे व त याः इ त उ य ते यास एव॥

- 449 -
पात जलमहाभा यम ्

* सलोपे लु वचनम*् इ त। यते यास एव॥

*ह तेघ वम*् इ त*। स तमे प रहारं व य त॥ अचः परि म पूव वधौ॥५७॥

(५२ था नव ाव नषेधसू म ् ॥१।१।८ आ. ३॥)

न पदा त ववचनवरे यलोप वरसवणानु वारद घज च व धषु ॥१।१।५८॥

(अथ पदा तपदाथ न पणा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

पदा त व धं त न था नव द यु यते। त वेत वा न त ः ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

नैष दोषः। भसं ाऽ बा धका भ व य त- ‘‘तसौ म वथ’’ इ त॥

(पू व प या ेपसाधकभा यम)्

अकारा तमेत सं ां त। पदसं ां त सकारा तम ् ॥

( स ा येकदे शसमाधानभा यम ्)

ननु चैवं व ायते-यः सं त पदा त इ त॥

(पू व प या ेपसाधकभा यम ्)

कमसाधन य व धश द योपादाने एतदे वं यात ् ॥

( स ा तेकदे शभा यम ्)

अयं च व धश दोऽ येव कमसाधनः- वधीयते व ध र त॥

(पू व प या ेपसाधकभा यम ्)

- 450 -
पात जलमहाभा यम ्

अि त च भावसाधनः- वधानं व ध र त। त भावसाधन य व धश द योपादाने एष दोषो भव त॥

इह च- मब वा, मब वै। धकार य ज वं ा नो त॥

( स ा येकदे श नभा यम ्)

अि त पु नः कं च ावसाधन य व धश द योपादाने सती टं संग ृ ह तम, ् आहोि व ोषा तमेवे त॥?॥

(पू व प तवा यभा यम)्

अ ती याह॥ इह का न सि त, या न सि त॥ कौ तः, यौ त इ त॥ योऽसौ पदा तो यकारो

वकारो वा ू येत, स न ू यते॥

ष डक चाऽ प स ो भव त॥

( स ा येकदे शन आ ेपभा यम ्)

वा चक तु न स य त॥

(तट थभा यम ्)

अ तु त ह कमसाधनः॥

( स ा येकदे शभा यम ्)

य द कमसाधनः, ष डको न स य त॥

(तट थभा यम ्)

अ तु त ह भावसाधनः॥

( स ा येकदे शभा यम ्)

वा चको न स य त॥

(तट थभा यम ्)

- 451 -
पात जलमहाभा यम ्

वा चकष डकौ न संवदे ते॥

( स ाि तभा यम ्)

कत योऽ य नः॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं मब वा- मब वै?॥

(समाधानभा यम ्)

उभयत आ यणे ना ता दव द त॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं वेत वान ् ॥

(समाधानभा यम ्)

नैवं व ायते- पद या तः पदा तः, पदा त य व धः पदा त व धः, पदा त व धं ती त॥

कथं त ह?॥

पदे अ तः पदा तः, पदा त य व धः पदा त व धः पदा त व धं ती त॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा- यथैवा या य प पदकाया युप लव ते- वं ज वं च। एव मदम प पदकायमु प लो यते॥

कम ्?॥

भसं ा नाम॥

--------------------

(वरे यलोपपदाथ न पणा धकरणम ्)

- 452 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

परे यलोप व धं त न था नव वती यु यते। त ते‘ अ सु यायावरः वपेत प डान’्

अवणालोपप व धं त था नव यात ् ॥

(समाधानभा यम ्)

नैष दोषः। नैवं व ायते- वरे यलोप व धं त न था नव द त॥

कथं त ह?॥

वरे अयलोप व धं ती त॥

क मदमयलोप व धं ती त?॥

अवणलोप व धं त, यलोप व धं च ती त॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा योग वभागः क र यते- ‘वरे लु तं न था नवत ्’। ततो ‘यलोप व धं त न था नव ’ इ त।

(आ ेपभा यम ्)

यलोपे कमु दाहरणम ्?॥

(समाधानभा यम ्)

क डू यतेर ययः –क डू र त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

नैतदि त। वौ लु तं न था नवत ् ॥

(समाधाना तरभा यम ्)

योजनम ्- सौर बलाका॥

- 453 -
पात जलमहाभा यम ्

(बाधकभा यम ्)

नैतदि त। उपधा व व धं त न था नवत ् ॥

(समाधाना तरभा यम ्)

इदं त ह योजनम-् आ द यः॥

(बाधकभा यम ्)

नैतदि त। पू व ा स े न था नवत ् ॥

( योजनभा यम ्)

इदं त ह- क डू तः, व गू तः।

(बाधकभा यम ्)

नैतदि त योजनम ् । क डू या, व गू या इ त भ वत यम ् ॥

(समाधाना तरभा यम ्)

इदं त ह- क डू यतेः ि तच ्। ा मणक डू तः, यक डू तः॥

(४१५ नयमा ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥ तषेधे वरद घयलोपेषु लोपाजादे शो न था नवत ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

॥*॥ तषेधे वरद घयलोप व धषु लोपाजादे शो न था नव वती त व त यम ् ॥

( वरोदाहरणोपपादनभा यम ्)

वर-आक षकः। िजह षकः॥ यो य य आदे शः था नवदे वासौ भव त- प चार यो दशार यः॥

वर॥

- 454 -
पात जलमहाभा यम ्

(द घ दाहरणोपपादनभा यम ्)

द घ- तद ना तद ने। यो य य आदे शः, था नवदे वासौ भव त- कय ः। गय ः। द घ॥

(यलोपोदाहरणोपपादनभा यम ्)

यलोप- ा मणक डू तः, यक डू तः॥ यो य य आदे शः, था नवदे वासौ भव त

वा वोर व व र त॥ यलोप॥

(आ ेपभा यम ्)

त त ह व त यम ् ॥

(समाधानभा यम ्)

न व त यम ् । इह ह लोपोऽ प कृ तः, आदे शोऽ प। व ध हणम प कृ तमनु वतते,

द घादयोऽ प त न द य ते। केवलं त ा भस ब धमा ं कत यम ्- वरद घयलोप व धषु लोपाजादे शो

न था नव द त॥

(आ ेपभा यम ्)

आनु पू यण सि न व टानां यथे टं संब धः श यते कतु म ् । न चैता यानु पू यण सि न व टा न॥

(समाधानभा यम ्)

अनानुपू यणा प सि न व टानां यथे टम भसंब धो भव त॥ त यथा- अन वाहमु दहा र या

वं हर स शरसा कु भं, भ ग न साचीनम भधाव तम ा ी र त। त य यथे टम भसंब धो भव त-

उदहा र भ ग न या वं कु भं हर स शरसा अन वाहं साचीनम भधाव तम ा ी र त॥

(४१६ यू नता ेपवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ ि वलुगु पधा वच पर न ासकु वेषू पसं यानम ् ॥*॥

- 455 -
पात जलमहाभा यम ्

ि वलु गु पधा वच पर न ासकु वेषू पसं यानं कत यम ् ॥

(ि व हणोदाहरण करणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

वौ कमु दाहरणम?।

(समाधानभा यम ्)

क डू यतेर ययः-क डू र त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

नैतदि त। यलोप व धं त न था नवत ् ॥

(समाधाना तरभा यम ्)

इदं त ह- पप ठषतेर ययः। पपठ ः॥

(बाधकभा यम ्)

नैतदि त। द घ व धं त न था नवत ् ॥

(समाधाना तरभा यम ्)

इदं त ह-लावयतेल ः। पावयतेः पौः॥

(बाधकभा यम ्)

नैतदि त। अकृ वा वृ यावादे शौ णलोपः। ययल णेन वृ भ व य त॥

(समाधाना तरभा यम ्)

इदं त ह-लवमाच टे लवय त। लवयतेर यये लौः पौः। था नव ावात ् णे न ा नो त॥ वौ

लु तं न था नव द त भव त॥

- 456 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानबाधकभा यम ्)

एवम प न स य त।

कथम ्?॥

वौ णलोपः णावकारलोपः. त य था नव ावादू न ा नो त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

नैष दोषः। नैवं व ायते- वौ लु तं न था नव द त॥

कथं त ह वौ व धं त न था नव द त॥

(इ त ि व हणोदाहरण न पणम ्)

-------------------

(अथ लु हणोदाहरणा धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

लु क कमु दाहरणम?॥

(समाधानभा यम ्)

ब बं, बदरम ् ॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

नैतदि त। पु ंव ावेना येति स म ् ॥

(समाधाना तरभा यम ्)

इदं त ह-आमलकम ् ॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

- 457 -
पात जलमहाभा यम ्

नैतदि त। व य येतत ्-*फले लु वचनानथ यं कृ य तर वा * इ त।

(समाधाना तरभा यम ्)

इदं त ह- प च भः प वी भ तः प चपटु ः, दशपटु र त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

ननु चैतद प पु वं ावेनैव स म ् ॥

कथं पु ंव ावः॥

*भ याढे त ते* पु ंव वती त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

भ ये यु यते। यजादौ च भसं ा भव त॥

न चा यजा दं प यामः॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

ययल णेन यजा दः॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

वणा ये नाि त ययल णम ् ॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

एवं त ह-‘ठ छसो च’ इ येवं भ व य त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

ठ छसो चे यु यते। न चा ठ छसौ प यामः॥

(बाधकभा यम ्)

- 458 -
पात जलमहाभा यम ्

ययल णेन॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

‘न लु मता ति मन ्’ इ त ययल ण य तषेधः॥

न ख व यव यं ठगेव त ययः, ता यथा एव वा त ताः॥

कं त ह?॥

अ येऽ प त ता ये लु कं योजयि त। प चे ा यो दे वता अ ये त प चे ः, दशे ः प चाि नः,

दशाि नः॥

(इ त लु हणोदाहरण न पणम ्)

-------------

(अथोपधा वोदाहरण न पणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

उपधा वे कमु दाहरणम?।


(समाधानभा यम ्)

पप ठषतेर ययः- पपठ र त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

नैतदि त द घ व धं त न था नवत ् ॥

(समाधाना तरभा यम ्)

इदं त ह-सौर बलाका॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

- 459 -
पात जलमहाभा यम ्

नैतदि त। यलोप व धं त न था नवत ् ॥

(समाधाना तरभा यम ्)

इदं त ह-पा रखीयः॥

(इ यु पधा वोदाहरण न पणम ्)

-------------------

(अथ च पर नहासोदाहरण न पणम ्)

॥च प र न ासे चोपसं यानं कत यम॥् वा दतव तं योिजतवान ् अवीवद वीणां प रवादकेन॥

कं पु नः कारणं न स य त?॥

योऽसौ णौ णलु यते त य था नव ावा व वं न ा नो त॥

(बाधकभा यम ्)

ननु चैतद यु पधा व व धं त न था नव द येव स म ् ॥

(साधकभा यम ्)

वशेषत एत व त यम ् ॥

व?।

यय वधा व त। इह मा भू त-पटय
् त लघयती त॥

(इ त च पर न ासोदाहरण न पणम ्)

--------------

(अथ कु वोदाहरण न पणम ्)

कु वे चोपसं यानं कत यम ् । अचयतेरक,ः मचयतेमकः॥

- 460 -
पात जलमहाभा यम ्

(उपसं यानबाधकभा यम ्)

नैत घञ तम ् । औणा दक एष कश द ति म ना ट मकं कु वम ् ॥

(उपसं यानसाधकभा यम ्)

एतद प णचा यव हत वा न ा नो त॥

(४१७ आ ेपवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ पू व ा स े च॥*॥

(भा यम ्)

पू व ा स े च न था नव द त व त यम ् ॥

(भा यम ्)

कं योजनम ्?।

(४१८ योजनवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ योजनं सलोपः सलोपे॥*॥

(भा यम ्)

सलोप सलोपे योजनम ् । अदु ध, अगु धाः। ‘लु वा दु ह दह लहगु हामा मनेपदे द ये’ इ त

लु हणं न कत यं भव त॥

(४१९ योजनवा त कम ् ॥)

॥*॥ दध आकारलोप आ दचतु थ वे योजनम ्॥*॥

(भा यम ्)

- 461 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥दध आकारलोपे आ दचतु थ वे योजनम ् ॥


*॥

ध से ध वे ध व म त। ‘दध तथो च’ इ त चकारो न कत यो भव त॥

(४२० योजनवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ हलो यमां य म लोपे योजनम ्॥*॥

(भा यम ्)

हलो यमां य म लोपे योजनम ् । आ द यः। ‘हलो यमां य म लोपः’ स ो भव त॥

(४२१ योजनवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ अ लोप णलोपौ संयोगा तलोप भृ तषु ॥*॥

(भा यम ्)

अ लोप णलोपौ संयोगा तलोप भृ तषु योजनम ् ॥ पाप यतेः पापि तः । याय यतेयायि टः

पाचयतेः पाि तः। याजयतेयाि टः॥

(४२२ योजनवा त कम ् ॥८॥)

॥*॥ ववचनाद न च॥*॥

ववचनाद न च न प ठत या न भवि त। पू व ा स ेनैव स ा न भवि त॥

कम वशेषेण?॥

ने याह?॥

(शेषवा त कख डम ् ॥
८॥)

॥*॥ वरेयलोप वरवजम ् ॥*॥

(भा यम ्)

- 462 -
पात जलमहाभा यम ्

वरे यलोपं वरं च वज य वा॥

(४२३ त सववा त कम ् ॥९॥)

॥*॥ त य दोषः संयोगा दलोपल वण वेषु ॥*॥

(भा यम ्)

त यैत य ल ण य दोषः संयोगा दलोपल वण वेषु ॥

(उदाहरणभा यम ्)

संयोगा दलोपे-का यथम ् वा यथम ् ।‘ कोः संयोगा योर ते च’ इ त लोपः ा नो त॥

(उदारहणभा यम ्)

ल वम ्- नगायते नगा यते। ‘अ च वभाषा’ इ त ल वं न ा नो त॥

(उदाहरणभा यम ्)

ण व- माषवपनी ी हवपनी। ‘ ा तप दका त य’ इ त ण वं ा नो त। न पदा त ववचन०॥

(५३ अ तदे शसू म ् ॥१।१।१।८ आ.४॥)

ववचनेऽ च॥१।१।५१॥

(इ टानु पपि तप रहारा धकरणम)्

(४२४ (१) आ ेपसाधकवा त क थमख डम ् ॥)

॥*॥ आदे शे था नवदनु देशा त वतो ववचनम ् ॥*॥

(भा यम ्)

आदे शे था नवदनु देशात ् । त वतः।

- 463 -
पात जलमहाभा यम ्

कंवतः?॥

आदे शवतः। ववचनं ा नो त॥

( या ेपभा यम ्)

त को दोषः?॥

(४२४ (२) आ ेपवा त क वतीयख डम ् ॥१॥)

॥*॥ त ा यास पम ् ॥*॥

(भा यम ्)

त ा यास पं न स य त। च तु च ु र त॥

(४२५ समाधानवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ अ हणं तु ापकं प था नव ाव य॥*॥

(भा यम ्)

यदयम हणं करो त तज ् ापय याचायः- पं था नव वती त॥

कथं कृ वा ापकम?॥

अ हण यैत योजनम ्-इह मा भू त-जे


् ीयते, दे मीयते। यद च पं था नव व त,

ततोऽ हणमथ व त। अथ ह कायम,् नाऽथ हणेन। भव येवाऽ ववचनम ् ॥

(४२६ समाधानबाधका ेपवा त कम ् ॥


३॥)

॥*॥ त गाङ तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

- 464 -
पात जलमहाभा यम ्

त गाङः तषेधो व त यः। अ धजगे। इवणा यासता ा नो त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

न व त यः। ‘गा ि ल ट’ इ त वलकारको नदशः। ल ट लकारदा व त॥

(४२७ आ ेपा तरवा त कम ् ॥४॥)

(भा यम ्)

॥*॥ कॄ येज त दवा दनामधातु व यास पम ् ॥*॥

कॄ येज त दवा दनामधातु व यास पं न स य त॥

कॄ त-अ चक तत ्- कॄ त॥

एज त-ज ले, म ले-एज त॥

दवा द-दु यू ष त, सु यू ष त- दवा द॥

नामधातु-भवन म छ त भवनीय त, भवनीयतेः सन ् बभवनी यष त॥

(प ा तरे ण समाधानभा यम ्)

एवं त ह यय इ त व या म॥

४२८ वतीयप दू षणवा त कम ्

॥*॥ यय इ त चेत ् कॄ येज तनामधातु व यास पम ् ॥*॥

(भा यम ्)

यय इ त चेत ् कॄ येज तनामधातु व यास पं न स य त। दवादय एके प र ताः॥

(तृ तीयप ा गीकारे समाधानभा यम)्

एवं त ह- ववचन न म ते अ यजादे शः था नव -इ त व या म॥

- 465 -
पात जलमहाभा यम ्

(तृ तीयप े दू षणभा यम) ्

स त ह न म तश द उपादे यः। न य तरे ण न म तश दं न म ताथ ग यते॥

(समाधानभा यम ्)

अ तरे णा प न म तश दं न म ताथ ग यते। त यथा-‘द ध पु सं य ो वरः’

वर न म त म त ग यते ॥ ‘न वलोदकं पादरोगः’ पादरोग न म त म त ग यते। ‘‘आयु घ ृ तम’ ्

आयु षो न म त म त ग यते ॥

(समाधाना तरभा यम ्)

अथवा अकारो म वथ यः। ववचनमि म नि त सोऽयं ववचनः, ववचने इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

एवम प न ायते- कय तमसौ कालं था नव वती त॥

(समाधानभा यम ्)

यः पु नराह ‘ ववचने कत ये’ इ त, कृ ते त य ववचने था नव न भ व य त॥

(आदे शप नषेध पचतु थ प ा यु पगमभा यम)्

एवं त ह- तषेधः कृ तः सोऽनु व त यते॥

व कृ तः?॥

‘न पदा त ववचन-’ इ त॥ ववचन न म ते अ च आदे शो न भवती त॥

(आ ेपभा यम ्)

एवम प न ायते- कय तमसौ कालमादे शो न भवती त॥

(समाधानभा यम ्)

- 466 -
पात जलमहाभा यम ्

यः पुनराह- ववचने कत य इ त, कृ ते त य ववचने अजादे शो भ व य त॥

(प चमप ा यु पगमभा यम)्

एवं त ह-उभयमनेन यते- यय च वशे यते, ववचनं च॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं पु नरे केन य नेनोभयं ल यम?॥


(समाधानभा यम ्)

ल य म याह॥

कथम ्?॥

एकशेष नदशात ् ॥ एकशेष नदशोऽयम- ् ववचनं च ववचन च ववचनम ् । ववचने कत ये,

ववचनेऽ च यय इ त॥

(४२९ प चमप े दू षणवा त कम ् ॥


६॥)

॥*॥ ववचन न म तेऽ च था नव द त चे णौ था नव वचनम ् ॥*॥

(भा यम ्)

ववचन न म तेऽ च था नव द त चे णौ था नव ावो व त यः॥ अवनु नाव यष त,

अवचु ाव यष त॥

(समाधानभा यम ्)

न व त यः॥

(समासाधकवा त कम)्

॥*॥ओः पु यि जषु वचनं ापकं णौ था नव ाव य॥*॥

- 467 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

यदयम ्-‘‘ओः पु य यपरे’’ इ याह, तज ् ापय याचाय -भव त णौ था नव ाव इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

य येतज ् ा यते-अ चक तत ् अ ा प ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

तु यजातीय य ापकम ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

क च तु यजातीयः?।

(समाधानभा यम ्)

यथाजातीयकाः पु य जयः॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं जातीयका चैत?


(समाधानभा यम ्)

अवणपराः॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं ज ले म ले?॥

(समाधानभा यम ्)

अनै मि तकमा वम ्, श त तु तषेधः॥

-------------------------

- 468 -
पात जलमहाभा यम ्

(सू योजन न पणा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

का न पु नर य योग य योजना न?॥

(समाधानभा यम ्)

पपतु ः, पपु ः। त थतु त थु ः॥ ज मतु ज मु ः॥ आ टटत ् आ शशत ् । च तु च ु र त।

आ लोपोपधालोप णलोपयणादे शेषु कृ ते वन क वा ववचनं न ा नो त॥ था नव ावा व त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

नैता न सि त योजना न। पू व व तषेधेना येता न स ा न॥

कथम ्?।

व यत याचायः-* ववचनं यणयवायावादे शा लोपोपधालोप णलोप क कनो वे यः*इ त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

स पू व तषेधो न प ठत यो भव त॥

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नर यायः?॥

(समाधानभा यम ्)

था नव ाव एव यायान ् । पू व तषेधे ह सतीदं व त यं यात ्-*ओदौदादे श य उ वत

चु टु तु शरादे र यास य* इ त॥

(उ ववा दन आ ेप भा यम ्)

ननु च वयापी वं व त यम ् ॥

- 469 -
पात जलमहाभा यम ्

(इ ववा दनो लाघवभा यम ्)

पराथ मम भ व य त-‘स यतः’ इ वती त॥

(उ ववा दनो गौरवप रहारभा यम ्)

ममा प त यु वं पराथ भ व य त-‘उ पर यातः, त च’ इ त।

(इ ववा दभा यम ्)

इ वम प वया व त यम ् । य समाना यं तदथम ्-उि पप वषते सं यय वषती येवमथम ् ।

त मा था नव द येष एव प ो यायान ् । वववचनेऽ च॥

इत ीम गव पत ज ल वर चते याकरणमहाभा ये थम या याय य थमे पादे ऽ टममाि नकम ् ॥

थमा याय य थमपादे नवममाि नकम ् ॥

--------------

- 470 -
पात जलमहाभा यम ्

(५४ लोपसं ासू म ् ॥१।१।९॥ आ. १ मं सू.॥)

अदशनं लोपः॥१।१।६०॥

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम ्)

(४३१ आ ेपवा तकम ् ॥१॥)

[॥*॥ लोपसं ायामथसं ाकरणम ् ॥*॥]

(भा यम ्)

[*लोपसं ायाम ्*] अथ य सं ा कत या। श द य माभू द त॥

(४३२ आ ेपवा त कम ् ॥२॥)

[॥*॥ इतरे तरा यं च॥*॥]

(भा यम ्)

इतरेतरा यं च भव त॥

का इतरेतरा यता?॥

सतोऽदशन य सं या भ वत यम ्, सं या चादशनं भा यते, तदे त दतरेतरा यं भव त।

इतरेतरा या ण च काया ण न क प ते॥

(समाधानभा यम ्)

॥*॥ लोपसं ायामथसतो तम ् ॥*॥

कमु तम?॥

अथ य तावदु तम ्* इ तकरणोऽथ नदशाथः* इ त॥

- 471 -
पात जलमहाभा यम ्

सतोऽ यु तम ्-* स ं तु न यश द वा * इ त। न याः श दाः। न येषु श दे षु सतोऽदशन य सं ा

यते, न सं याऽदशनं भा यते॥

॥*॥४३३(१) सव स ग तु सव या य ा ट वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

सव स ग तु भव त। सव यादशन य लोपसं ा ा नो त॥

कं कारणम ्?॥

सव या य ा ट वात ् । सव ह श दो यो य य योग वषयः, स ततोऽ य न यते। पु जतु

इ य ाणोऽदशनम ् । त ‘अदशनं लोपः’ इ त लोपसं ा ा नो त॥

(भा यम ्)

त को दोष॥

(४३३(२) आ ेपवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ त ययल ण तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

त ययल णं काय ा नो त, त य तषेधो व त यः। ‘अचो ि ण त’ इ त वृ ः ा नो त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

नैष दोषः। ि ण य ग याचो वृ यते। य मा यय व ध तदा द ययेऽ गं भव त।

य मा चा यय व धः, न तत ् यये परतः। य च यये परतः, न त मा यय व धः॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

ि वप त यदशनम ् । त ‘अदशनं लोपः इ त लोपसं ा ा नो त॥

- 472 -
पात जलमहाभा यम ्

त को दोषः?॥

‘त ययल ण तषेधः’॥ त ययल णं काय ा नो त, त य तषेधो व त यः।

‘ व य प त कृ त तु ग’् भव त इ त तु क् ा नो त॥

(४३४ समाधानवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ स ं तु स तादशन य लोपसं ा वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

स मेतत ् ॥

कथम ्?।

स तादशनं लोपसं ं भवती त व त यम ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

यद स तादशनं लोपसं ं भवती यु यते, ामणीः सेनानीः-अ वृ ः ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

स तादशनं लोपसं ं भव त ष ठ न द ट य॥

( स तादशनवा दन आ ेपभा यम ्)

य द ष ठ न द ट ये यु यते ‘चाहलोप एवे यवधारणम ्’ ‘चा दलोपे वभाषा’ अ लोपसं ा न

ा नो त॥

(ष ठ न द टवा दन आ ेपभा यम ्)

अथ स तादशनं लोपसं ं भवती यु यमाने कथमेवैतत ् स यत?।

( स तादशनवा दनः समाधानभा यम ्)

- 473 -
पात जलमहाभा यम ्

को ह श द य स गः? य ग यते चाथ , न च यु यते॥

(उपसंहारभा यम ्)

अ तु त ह स तादशनं लोपसं ं भवती येव॥

(आ ेप मारणभा यम ्)

कथं ामणीः सेनानीः?।

(समाधानभा यम ्)

योऽ ाऽणः स गः ि वपाऽसौ बा यते। अदशनं लोपः॥६०॥

(५५-लु लु लु सं ासू म ् १
॥।१।९ आ. २ यं सू.॥)

यय य लु लु लु पः॥१।१।६१॥

( ययपद योजना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

यय हणं कमथम?॥

(४३५ समाधानवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ लु म त यय हणम ययसं ा तषेधाथम ् ॥*॥

(भा यम ्)

लु म त यय हणं यते, अ यय यैताः सं ा मा भू वि न त॥

(भा यम ्)

कं योजनम ्?॥

- 474 -
पात जलमहाभा यम ्

(४३६ योजनवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ योजनं त तलु क कंसीयपरश ययोलु क च गो कृ त नवृ यथम ् *॥॥

(भा यम ्)

त तलु क गो नवृ यथम ् । कंसीयपरश ययो च लु क कृ त नवृ यथम। ् ‘लु त तलु क’ इत

गोर प लु क् ा नो त, यय हणा न भव त। ‘कंसीयपरश ययोयञञौ लु क् च’ इ त कृ तेर प लु क्

ा नो त, यय हणा न भव त॥

( या यानभा यम ्)

गो नवृ यथन ताव नाथ।

(४३७ या यानसाधकवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ योग वभागात ् स म ् ॥


*॥

(भा यम ्)

योग वभागः क र यते-‘गो पसजन य’ गोऽ त य ा तप दक योपसजन य वो भव त॥

ततः ‘ि याः’ ी यया त य ा तप दक योपजसन य वो भव त॥ ततो ‘लु त तलु क’

इ त। ि या इ त वतते। गो र त नवृ तम ् ॥

(४३८ या यानसाधकवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ कंसीयपरश ययो व श ट नदशात ् स म ् *॥॥

(भा यम ्)

कंसीयपरश ययो व श ट नदशः कत यः। कंसीययपरश ययोयञञौ भवत छयतो च लु भवती त॥

( व श ट नदशाव यकताभा यम ्)

- 475 -
पात जलमहाभा यम ्

स चाव यं व श ट नदशः कत यः। यमाणेऽ प वै यय हणे उकारसकारयोमा भू द त। ‘कमेः

सः’ कंसः , परान ् शृणाती त परशु र त॥

( व श ट नदशाव यकताबाधकभा यम ्)

नैष दोषः। उणादयोऽ यु प ना न ा तप दका न॥

(उपसंहारभा यम ्)

स एषोऽन याथ व श ट नदशः कत यः, यय हणं वा कत यम ् ॥

(४३९ या यानवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ उ तं वा॥*॥

कमु तम?॥

* या ा तप दक हणम गभपदसं ाथ य छयो च लु गथम*् इ त॥

(४४० (१) योजनवा त क थमख डम)्

॥*॥ ष ठ नदशाथ तु ॥*॥

(भा यम ्)

ष ठ नदशाथ त ह यय हणं कत यम ् । ष ठ नदशो यथा क पेत॥

(४४० (२) योजनसाधकं वा त क वतीयख डम ् ॥६॥)

॥*॥ अ नदशे ह ष यथा स ः॥*॥

अ यमाणे ह यय हणे ष यथ या स ः यात ् ॥

क य?।

थानेयोग व य॥

- 476 -
पात जलमहाभा यम ्

( या यानसाधकमा ेपभा यम ्)

व पु न रह ष ठ नदशाथनाथः यय हणेन। यावता सव ैव ष यु चायते-अ णञोः, त ाज य,

यञञोः, शप इ त?।

(समाधानभा यम ्)

इह न का चत ्-ष ठ -‘जनपदे लु ब’् इ त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

अ ाप कृ तं यय हणनु वतते॥

व कृ तम?।

‘ ययः, पर च’ इ त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

त वै थमा न द टम ् । ष ठ न द टे न चेहाथः॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

‘ या ा तप दका ’ इ येषा प चमी यय इत थमायाः ष ठं क पय यत ‘

त मा द यु तर य’ इ त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

यय व धरयम ् । न च यय वधौ प च यः कि पका भवि त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

नायं यय व धः। व हतः ययः कृ त चानु वतते॥

(४४१ योजनवा त कम ् ॥७॥)

- 477 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ सवादे शाथ वा वचन ामा यात ् ॥*॥

(भा यम ्)

सवादे शाथ त ह यय हणं कत यम ् । लु लु लु पः सवादे शा यथा यु ः॥

अथ यमाणेऽ प यय हणे कथ मव लु लु लु पः सवादे शा ल याः?॥

वचन ामा यात ् । यय हणसाम यात ् ॥

( योजन नराकरणभा यम ्)

एतद प नाि त योजनम ् । आचाय वृ ि त ापय त-लु लु लुपः सवादे शा भव ती त। यदयं- ‘लु वा

दु ह दह लहगु हामा मनेपदे द ये’ इ त लोपे कृ ते लु कं शाि त॥

(४४२ योजनवा त कम ् ॥८॥)

॥*॥ उ तराथ तु ॥*॥

(भा यम ्)

उ तराथ त ह यय हणं कत यम ् ॥

( योजनबाधकभा यम ्)

यते त ैव-‘ ययलोपे ययल णम ्’ इ त॥

( योजनसाधकभा यम ्)

वतीयं कत यम ् । कृ न ययलोपे ययल णं यथा यात, ् एकदे शलोपे मा भू द त-‘ आ ीत’

‘संराय पोषेण मीय’ इ त। यय य०॥६१॥

(५६ ययल णा तदे शसू म ् ॥१।१।१।९ आ.३ यं सू.॥)

ययलोपे ययल णम ् ॥१।१।१।६२॥

- 478 -
पात जलमहाभा यम ्

( थम यय हण योजना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

यय हणं कमथम?॥

(समाधानभा यम ्)

‘लोपे ययल णम ्’ इतीय यु यमाने-सौरथी वैहती त गु पो तमल णः य स येत।

(समाधान नराकरणभा यम ्)

नैष दोषः। नैवं व ायते-लोपे ययल णेन भव त- यय य ादु भाव इ त॥

कथं त ह?॥

ययो ल णेन य य काय य त लु तेऽ प भव त॥

( योजना तरभा यम ्)

इदं त ह योजनम-स
् त यये य ा नो त त ययल णं यथा यात ्, लोपो तरकालं य ा नो त

त ययल णं मा भू द त॥

कं योजनम ्?॥

ाम णकु लं, सेना नकु ल म य ौ तरप दके व वे कृ ते ‘ व य प त कृ त तु क’् इ त तु क्

ा नो त, स मा भू द त॥

( योजन नराकरणभा यम ्)

य द त ह-य स त यये ा नो त, त ययल णेन भव त। लोपो तरकालं यत ् ा नो त, त न

भव त। जगत ् जनग द य तु ग ् न ा नो ,त लोपो तरकालं य तु गागमः। त मा नाथ एवमथन

यय हणेन॥

- 479 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

क मा न भव त- ाम णकु लं, सेना नकु लम ्?॥

(समाधानभा यम ्)

ब हर गं व वम ्, अ तर ग तु क्। ‘अ स ं ब हर गम तर गे’॥

( योजना तरभा यम ्)

इदं त ह योजनम ् कृ न ययलोपे ययल णं यथा यात, ् एकदे शलोपे मा भू द त। ’आ नीत’

‘सं राय पोषेण मीय’ इ त।

(आ ेपभा यम ्)

पू व ि म न प योगे यय हण यैत योजनमु तम ् ॥

(समाधानभा यम ्)

अ यतर छ यमकतु म ् ॥

( वतीय यय हण योजना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

अथ वतीयं यय हणं कमथम ्?॥

(समाधानभा यम ्)

ययल णं यथा यात ्, वणल णं मा भू द त॥ गवे हतं गो हतम,् रायः कु लं रै कुल म त॥

(यु ि तकथना धकरणम ्)

(आ प
े भा यम ्)

कमथम ् पु न रदमु यते?।

- 480 -
पात जलमहाभा यम ्

(४४३ समाधानवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ ययलोपे ययल णवचनं सद वा याना छा य॥*॥

(भा यम ्)

‘ ययलोपे ययल णम ्’ इ यु यते। सद वा याना छा य। स छा ेणा वा यायते, सतो वा

शा म वा यापकं भव त। सद वा याना छा य ‘उ गदचां सवनाम थानेऽधातोः’ इतीहैव यात ्-

गोम तौ, यवम तौ। गोमान ्, यवमा न य न यात ् । इ यते च या द त। त चा तरेण य नं न

स यती यतः ययलोपे ययल णवचनम ् । इ येवमथ मदमु यते।

(आ ेपभा यम ्)

अि त योजनमेतत ् ॥

(समाधानभा यम ्)

कं तह त॥

(लु क ययल णसाधना धकरणम)्

(४४४ (१) आ ेपवा त क थमख डम)्

॥*॥ लु यु पसं यानम ् ॥*॥

(भा यम ्)

लु यु पसं यानं कत यम ् । प च
, स त॥

( या ेपभा यम ्)

कं पु नः कारणं न स य त?।

(४४४ (२) आ ॆपसाधकवा त क वतीय थमख डम ् ॥२॥)

- 481 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ लोपे ह वधानम ् ॥*॥

(भा यम ्)

लोपे ह ययल णं वधीयते। तेन लु क न ा नो त॥

(४४५ समाधानवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ न वाऽदशन य लोपसं वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

न वा कत यम ् ॥

कं कारणम ्?॥

अदशन य लोपसं वात ् । अदशनं लोपसं ं भवती यु यते। लु म सं ा चा यदशन य य ते। तेन

लु य प भ व य त॥

(सांकयप रहारा धकरणम ्)

(संग तभा यम ्)

य येवम ्-

(४४६(१) सांकया ेपवा त क थमख डम ् ॥)

॥*॥ ययादशनं तु लु म सं म ् ॥
*॥

(भा यम ्)

ययादशनं तु लु म सं म प ा नो त॥

(आ प
े भा यम ्)

त को दोषः?॥

- 482 -
पात जलमहाभा यम ्

(४४६ (२) दोषदशनवा त क वतीयख डम ् ॥४॥)

॥*॥ त लु क लु व धः तषे यः॥*॥

(भा यम ्)

त लु क लु व धः ा नो त, स तषे यः॥ अि त हि त ‘ लौ’ इ त ववचनं ा नो त॥

(४४७ सांकयवारणवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ न वा पृ थ सं ाकरणात ् ॥*॥

(भा यम ्)

न वा एष दोषः॥

कं कारणम ्?॥

पृ थ सं ाकरणात ् । पृ थ सं ाकरणसाम या लु क लु व धन भ व य त॥

(लोपसं ाया यापक वोपसंहारभा यम ्)

त माददशनसामा या लोपसं ा लु म सं ा अवगाहते ॥

(सांकयसाधकभा यम ्)

यथैव त ह-अदशनसामा या लोपसं ा लु म सं ा अवगाहते, एवं लु म सं ा अप

लोपसं ामवगाहे रन ् ॥

त को दोषः?॥

अगोमती गोमती स प ना-गोमतीभू ता ‘लु क् त तलु क’ इ त ङ पो लु क् स येत॥

(सांकयबाधकभा यम ्)

ननु चा ा प* न वा पृ थ सं ाकरणा * इ येव स म ् ॥

- 483 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

यथैव त ह-पृ थ सं ाकरणसाम या लु म सं ा लोपसं ा नावगाह ते, एवं लोपसं ाऽ प लु म सं ा

नावगाहे त। त स एव दोषो-लु युपसं यान म त॥

(समाधानभा यम ्)

अ य य लोपसं ायाः पृ थ सं ाकरणे योजनम ् ॥

कम ्?॥

लु म सं ासु यदु यते त लोपमा े मा भू द त॥

(४४८ समाधाना तरवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ लु म त तषेधा वा॥*॥

(भा यम ्)

अथवा यदयं-‘न लु मता ग य’ इ त ययल ण तषेधं शाि त, त ापय याचाय -भव त लु क

ययल ण म त॥

(इ टानुपपि तप रहारा धकरणम ्)

(४४९ आ ेपवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ सतो न म ता भावा पदसं ाऽभावः॥*॥

(भा यम ्)

सन ् ययो येषां कायाणाम न म तं रा ः पु ष इ त, स लु तोऽ य न म तं या -राजपु ष इ त॥

(समाधानभा यम ्)

- 484 -
पात जलमहाभा यम ्

अ तु त या अ न म तम-या
् वादौ पद म त पदसं ा। या तु ‘सु ब तं पदम’् इ त पदसं ा सा

भ व य त॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

स येत त ् यय आसीत-अनया
् भ व य यनया न भ व यती त। लु त इदानीं यये यावत

एवावधेः वादौ पद म त पदसं ा तावत एव सु ब तं पद म त॥ अि त च ययल णेन

यजा दपरते त कृ वा भसं ा ा नो त॥

(४५० आ ेपा तरवा त कम ् ॥८॥)

॥*॥ तु द घ वयो च व तषेधानु पपि तरेकयोगल ण वात ् प रवी र त॥*॥

(भा यम ्)

तु द घ वयो च व तषेधो नोपप यते॥

व ?।

प रवी र त॥

कं कारणम ्?॥

एकयोगल ण वात ् । एकयोगल णे ह तु द घ वे॥ इह–लु ते यये सवा ण यया या ण काया ण

पयवप ना न भवि त। ता येतेन यु था य ते। अनेनैव तु ग,् अनेनैव च दघ वमत

तदे कयोगल णं भव त। एकयोगल णा न च न क प ते॥

४५१ यासा तरे ण समाधानवा त कम ्

॥ स ं तु था नसं ानु देशादा यभा य य॥

(भा यम ्)

- 485 -
पात जलमहाभा यम ्

स मेतत ् ॥

कथम ्?॥

था नसं ाऽ यभू त य भवती त व त यम ्।

कं कृ तं भव त?॥

स तामा मनेन यते। यथा ा ते तु द घ वे भ व यतः॥

(आ ेपभा यम ्)

त व त यं भव त॥

( यासा तरसाधकसमाधानभा यम ्)

य य येतदु यते, अथवैत ह था नव ावो नार यते। ‘ था नसं ाऽ यभू त यानि वधौ’ इत

व या म॥

(आ प
े भा यम ्)

य येवम ् ‘‘आङो यमहनः’’ आ मनेपदं भवती त ह तेरेव यात ्, वधेन यात ् ॥ न ह का च तेः

सं ाऽि त या वधेर त द येत॥

(समाधानभा यम ्)

ह तेर प सं ाऽि त॥

का?॥

हि तरेव॥

कथम ्?॥

- 486 -
पात जलमहाभा यम ्

‘ वं पं श द याश दसं ा’ इ त वचना वं पं श द य सं ा भवती त ह तेर प हि तः सं ा

भ व य त॥

(४५२ यासा तर योजना तरवा त कम ् ॥१०॥)

॥*॥ भसं ाङ फगोरा वेषु च स म ् ॥*॥

(भा यम ्)

भसं ाङ फगोरा वेषु च स ं भव त॥

(उदाहरणोपपादनभा यम ्)

भसं ा- रा ः पु षः-राजपु षः। ययल णेन ‘य च भम ्’ इत भसं ा ा नो त॥

‘ था नसं ाऽ यभू त यानि वधौ’ इ त वचना न भव त॥ भसं ा॥

(उदाहरणोपपादनभा यम ्)

ङ प ्- च ायां जाता- च ा। ययल णेनाण ता दतीकारः ा नो त॥ ‘ था नसं ा-ऽ यभू त यानि वधौ’

इ त वचना न भव त॥ ङ प ् ॥

(उदाहरणोपपादनभा यम ्)

फ-वत डी। ययल णेन ‘यञ ता ’ इ त फः ा नो त॥ ‘ था नसं ाऽ यभू त यानि वधौ’ इ त

वचना न भव त॥ ॥ फ॥

(उदाहरणोपपादनभा यम ्)

गोरा वम ्-गा म छ त-ग य त। ययल णेना म ‘औतोऽ शसोः’ इ या वं ा नो त॥

‘ था नसं ाऽ यभू त यानि वधौ’ इ त वचना न भव त॥ गोरा वम ्

(४५३ यासा तरदू षणावा त कम ् १॥१॥)

- 487 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ त य दोषो ङौनकारलोपे वेि वधयः॥*॥

(भा यम ्)

त यैत य ल ण य दोषः॥

(उदाहरणोपपादनभा यम ्)

ङौ नकारलोपः आ चमन ् , लो हते चमन ् । ययल णेन ‘य च भम ्’ इ त भसं ा स ा भव त॥

‘ था नसं ाऽ यभू त यानि वधौ’ इ त वचना न ा नो त॥

(उदाहरणोपपादनभा यम ्)

इ वम ्-आशीः। ययल णेन हल ती वं स ं भव त। ‘ था नसं ाऽ यभू त यानि वधौ’ इ त

वचना न ा नो त॥

(उदाहरणोपपादनभा यम ्)

इम ्-अतृ णे । ययल णेन हल त इम ् स ो भव त। ‘ था नसं ाऽ यभू त यानि वधौ’ इ त

वचना न ा नो त॥

(तट थभा यम ्)

सू ं च भ यते॥

( स ाि तभा यम ्)

यथा यासमेवा तु ॥

(आ ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम-*सतो
् न म ताभावा पदसं ाऽभावः* तु द घ वयो च

व तषेधानु पपि तरे कयोगल ण वा प रवीः * इ त॥

- 488 -
पात जलमहाभा यम ्

( थमदू षणप रहारभा यम)्

नैष दोषः। व य य प रहारम ् ॥

( वतीयदू षणप रहारभा यम)्

इहा प प रवी र त-शा पर व तषेधेन पर वा ीघ वं भ व य त॥

(सू योजनकथना धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

का न पु नर य योग य योजना न?।

(४५४ यथा याससू े योजनवा त कम ् ॥१२॥)

॥*॥ योजनमपृ त शलोपे नु ममामौ गु णवृ ीद घ वेमडा नि वधयः॥*॥

(भा यम ्)

अपृ तलोपे शलोपे च कृ ते नु म ् अमामौ गु णवृ ी द घ व मम ् अडाटौ ि वधरत योजना॥न

(उदाहरणोपपादनभा यम ्)

नु म-अ
् ने ी ते वािजना ी षध था ता ता प डानाम ् ॥

अमामौ-हे अन वन ् अन वान ् ॥

गु णः-अधोक् , अले ॥

वृ ः- यमा ॥

द घ वम ्-अ ने ी ते वािजना ी षध था, ता ता प डानाम ् ॥

इम ्-अतृ णे ॥

अडाटौ-अधोक् अले ऐयः औनः॥

- 489 -
पात जलमहाभा यम ्

नि व धः-अ भनोऽ , अि छनोऽ ॥

अपृ त शलोपयोः कृ तयोरेते वधयो न ा नुवि त। ययल णेन भवि त॥

( या यानभा यम ्)

नैता न सि त योजना न। था नव ावेना येत ा न स ा न॥

(सू ाव यकताभा यम)्

न स यि त। आदे शः था नव द यु यते। न च लोप आदे शः॥

( या यानसाधकभा यम ्)

लोपोऽ यादे शः?॥

कथम ्?॥

आ द यते यः स आदेशः, लोपोऽ या द यते॥

(लोपेऽ यादे श वसाधकभा यम ्)

दोषः ख व प या , य द लोपो नादे शः यात ् ॥ इह ‘अचः परि मन ् पू व वधौ’ इ येत य योग य

भू य ठा न लोप उदाहरणा न, ता न न यु ः॥

(सू ार भाव यकताभा यम)्

य तह था नव ावो नाि त, तदथमयं योगो व त यः॥

व च था नव ावो नाि त?॥

योऽि व धः॥

(आ ेपभा यम ्)

कं योजनम ्?॥

- 490 -
पात जलमहाभा यम ्

(४५५ योजनवा त कम॥१३॥)


॥*॥ योजनं ङौनकारलोपे वेि वधयः॥*॥

(भा यम ्)

ङौनकार लोपे वेि वधयः योजयि त॥

ङौनकारलोप तावत ्- ‘आ चमन ्, ‘लो हते चमन ् । था नव वः।


ा अनि वधौ‘ इ त वचना न

ा नो त। ययल णेन तु यची त भसं ा स ा भव त।

इ वम ्- आशीः। था नव ावः ‘‘अनि वधौ’’ इ त वचना न ा नो त। ययल णेन तु हल ती वं

स ं भव त॥

इम ् – अतृ णे । था नव ावः ‘अनि वधौ’ इ त वचना न ा नो त। ययल णेन तु हल तीम ्

स ो भव त।

(४५६ सू ार भदू षणवा त कम ् ॥१४॥)

॥*॥ भसं ाङ फगोरा वेषु च दोषः॥*॥

भसं ाङ फगोरा वेषु च दोषो भव त॥

भसं ा- रा ः पु षो राजपु षः। ययल णेन तु यची त भसं ायां न लोपः ा तप दका त य’

इ त न लोपो न ा नो त। था नव ाव वनि वधा व त वचना न ा नो त।

ङ प ्- च ायां जाता च ा ययल णेन वण ता दतीकारः ा नो त। थ नव ाव वनि वधा व त

वचना न ा नो त॥

फ- वत डी। ययल णेन तु यञ तादकारा ता द त फः ा नो त।

था नव ाव वनि वधा व त वचना न ा नो त।

- 491 -
पात जलमहाभा यम ्

गोरा वम ्- गा म छ त ग य त। ययल णेन ‘औतो शसोः’ इ या वं ा नो त था नव

भाव वनाि वधा व त वचना न ा नो त॥

(सू ार भवा दभा यम ्)

भसं ायां ताव न दोषः। आचाय वृ ि त ापय त-

न ययल णेन भसं ा भवती त। यदयम ्-‘न ङसं बु योः’ इ त ङौ तषेधं शाि त॥

ङ य प, नैवं व ायते-अण तादकारा ता द त।

कथं त ह?॥

अ योऽकार इ त॥

फेऽ प। नैवं व ायते-यञ तादकारा ता द त॥

कथं त ह?।

यञ ् योऽकार इ त॥

गोरा वेऽ प। नैवं व ायते-अ म अची त।

कथं त ह?।

अ यमी त॥

( या यानभा यम ्)

योजना य प त ह नैता न सि त॥

(दू षणो ारभा यम)्

य तावदु यते-ङौ नकारलोप इ त॥ यत एत यास एव-‘न ङसंबु योः’ इ त॥

(दू षणो ारभा यम)्

- 492 -
पात जलमहाभा यम ्

इ वम प। व य येतत ्* शास इ वे आशासः वौ* इ त॥

(दू षणो ारभा यम)्

इि व धर प। हल त नवृ तम ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

य द हल त नवृ तं, तृ णहा न अ ा प ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

एवं त ह-‘अ च न’ इ यनु व त यते॥

(तट था ेपभा यम ्)

न तह दानीमयं योगो व त यः॥

( स ाि तसमाधानभा यम ्)

व त य च॥

कं योजनम ्?।

ययं गृ ह वा यदु यते त ययल णेन यथा यात ् । श दं गृ ह वा यदु यते

त ययल णेन मा भू द त॥

कं योजनम ्?॥

शोभना षदोऽ य ा मण य सु ष ा मणः, ‘सोमनसी अलोमोषसी’ इ येष वरो मा

भू द त॥ ययलोपे ययल णम ् ॥६२॥

(५७ ययल ण नषेधसू म ् ॥१।१।९॥ आ. १ ४ सू.)

न लु मता ग य॥१।१।६३॥

- 493 -
पात जलमहाभा यम ्

( यू नताप रहारा धकरणम)्

(४५७(१) आ ेपवा त कम ् ॥)

॥*॥ लु म त तषेधे एकपद वर योपसं यानम ् ॥*॥

(भा यम ्)

लु म त तषेध एकपद वर योपसं यानं कत यम ् । एकपद वरे च लु मता लुते ययल णं न

भवती त।

( या ेपभा यम ्)

कम वशेषेण?।

( या ेपसमाधानभा यम ्)

ने याह॥

(४५७(२) आ ेपशेषवा त क वतीयख डम ्॥१॥)

॥*॥ सवामि त स लु वरवजम ् ॥*॥

(भा यम ्)

सव वरमामि त वरं स लु वरं च वज य वा॥

(उदाहरणोपपादनभा यम ्)

सव वर! सव तोमः, सवपृ ठः ‘सव य सु प’ इ या यु दा त वं यथा यात ् ॥

(उदाहरणोपपादनभा यम ्)

आमि त वर-स पराग छ, स ताऽऽग छत ‘आमि त य च’ इ या यु त वं यथा यात ् ॥

(उदाहरणोपपादनभा यम ्)

- 494 -
पात जलमहाभा यम ्

स लु वर! मा ह दाताम ्, मा ह धाताम ्! ‘ आ दः सचोऽ यतर याम ्’ इ येष वरो यथा यात ् ॥

(भा यम ्)

कं योजनम ्?॥

(४५८ योजनवा त कम.२॥)


॥*॥ योजनं ञ न क लु क वराः॥*॥

(भा यम ्)

ञनक वरा लु क योजयि त। गगा व सा वदा उवाः, उ ीवा वामर जु ः। ‘ि न त’

इ या यु दा त वं मा भू द त॥ इह चा यः-‘ कतः’ इ य तोदा त वं मा भू द त॥

(४५९ योजना तरवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ प थमथोः सवनाम थाने लु क॥*॥

(भा यम ्)

प थमथोः सवनाम थाने लु क योजनम ् ॥ प थ यो म थ यः, ‘प थमथोः सवनाम थाने’ इ येष

वरो मा भू द त॥

(४६० आ प
े वा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ अ नो र वधौ॥*॥

(भा यम ्)

अ नो र वधाने लु मता लु ते ययल णं न भवती त व त यम ् ॥ अहददा त


, अहभु ते, ‘रोऽसु प’

इत ययल णेन तषेधो मा भू द त॥

(४६१ आ ेपवा त कम ् ॥५॥)

- 495 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ उ तरपद वे चापदा द वधौ॥*॥

(भा यम ्)

उ तरपद वे चापदा द वधौ लु मता लु ते ययल णं न भवती त व त यम ् । परमवाचा


, परमवाचे,

परमगोदु हा, परमगोदु हे, परम व लहा, परम व लहे । पद ये त ययल णेन कु वाद न मा

भू वि न त॥

अपदा द वधा व त कमथम ्?॥

द धसेचौ द धसेचः, ‘सा पदा योः’ इ त तषेधो यथा यात ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

य यपदा द वधा व यु यते, उ तरपदा धकारो न क पेत॥

त को दोषः?॥

‘कण वणल णात ्’ इ येवमा द व धन स य त॥

(आ ेपबाधक यासा तरभा यम ्)

य द पु नः * नलोपा द वधौ लु य ते* लु मता लु ते ययल णं न भवती यु येत॥

( यासा तर नराकरणभा यम ्)

नैवं श यम ् । इह ह-राजु कुमाय राजकुमाय इ त शाकलं स येत॥

( यासा तरसाधकभा यम ्)

नैष दोषः। यदे तत ्-* स त शाकलं न* इ त, एतत ्-* यये शाकलं न* इ त व या म।

(आ ेपभा यम ्)

यद ‘ यये शाकलं न’ इ यु यते, ‘द ध अधु ना- मधु अधु ना’ अ ाऽ प न स येत॥

- 496 -
पात जलमहाभा यम ्

( नराकरणभा यम ्)

यये शाकलं न भव त॥

कतरि मन ्?॥

य मा यः ययो व हत इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

इह त ह-परम दवा, परम दवे। ‘ दव उत ्’ इ यु वं ा नो त॥

( वशेषान यु पगमभा यम)्

अ तु त य वशेषेण॥

(आ ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम ्-उ तरपदा धकारो न क पेते त॥

(प रहारभा यम ्)

वचनादु तरपदा धकारो भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

त त ह व त यम ्॥

(समाधानभा यम ्)

न व त यम ् । अनु व ृ ि तः क र यते। इदमि त


-‘‘य मा यय व ध तदा द ययेऽ गम ्’’।

‘सु ि तङ तं पदम’ ् य मा सु ि त व ध तदा द सु ब तं तङ तं च॥ ‘नः ये’ ना तं ये पदसं ं

भव त, य मात ् य व ध तदा द सु ब तं च॥ ‘ स त च’ सत पू व पदसं ं भव त,

- 497 -
पात जलमहाभा यम ्

य माि स व ध तदा द सु ब तं च॥ ‘ वा द वसवमान थाने’ वा द वसवनाम थाने पू व पदसं ं

भव त, य मा वा द व ध तदा द सु ब तं च॥

‘य च भम ्’ यजा द यये पू व भं भव त, य मा यजा द व ध तदा द सु ब तं च॥

(आ ेपभा यम ्)

इह त ह-परमवाक् । ‘असवनाम थाने’ इ त तषेधः ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

अ तु त याः तषेधः-या वादौ पद म त पदसं ा। या तु सु ब तं पद म त पदसं ा सा

भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

स ये यय आसीत ्-अनया भ व य यनया न भ व यती त॥ लु त इदानीं यये यावत

एवावधेः वादौ पद म त पदसं ा, तावत एवावधेः सु ब तं पद म त। अि त च ययल णेन

सवनाम थानपरते त कृ वा ‘ तषेधा च बल यांसो भवि त’ इ त तषेधः ा नो त॥

(समाधानवा त कम)्

॥*॥ ना तषेधात ् ॥*॥

(भा यम ्)

नायं स य तषेधः-सवनाम थाने ने त॥

कं त ह?॥

पयु दासोऽयम ्-यद य सवनाम थाना द त। सवनाम थाने अ यापारः। य द केन च ा नो त

तेन भ व य त। पू वण च ा नो त॥

- 498 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधाना तरवा त कम)्

॥*॥ अ ा तेवा॥*॥

(भा यम ्)

अथवा-अन तरा या ाि तः सा त ष यते॥

कुत एतत ्?।

अन तर य व धवा भव त तषेधो वे त। पू वा ाि तर त ष ा तया भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

ननु चेयं ाि तः पू वा ाि तं बाधते॥

(समाधानभा यम ्)

नो सहते त ष ा सती बा धतु म ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

य येवं, परमवाचौ परमवाच इ त ‘सु ि तङ तं पदम’् इ त पदसं ा ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

एवं त ह योग वभागः क र यते-‘ वा दषु’ पू व पदसं ं भव त। ततः-‘सवनाम थाने अय च’

पू व पदसं ं भव त॥ ततो-‘भम ्’ भसं ं भव त यजादावसवनाम थान इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

य द त ह-साव प पदं भव त, एचः लु त वकारे पदा त हणं चोद य य त, इह मा भू त-् भ ं

करो ष गौ र त। ति मन ् यमाणेऽ प ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

- 499 -
पात जलमहाभा यम ्

वा यपदयोर य ये येवं तत ् ॥

(आ प
े भा यम ्)

इह त ह-द धसेचौ-द धसेचः इ त ‘सा पदा योः’ इ त पदा दल णः ष व तषेधो न ा नो त॥

(समाधानभा यम ्)

मा भू देवम-पद
् या दः पदा दः, पदादे न त॥

कथं त ह?॥

पदादा दः पदा दः, पदादे न येवं भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

नैवं श यम ् । इहा प स येत-ऋ ु-वा ु- व ु-कु मार षु कशोर ि व त॥

(समाधानभा यम ्)

सा तषेधो ापकः- वा दषु पद वेन येषां पदसं ा, न ते यः तषेधो भवती त॥

(आ ेपभा यम ्)

इह त ह- ‘बहु सेचौ, बहु सेचः’ बहु जयं ययः॥ अ पदादा दः पदा दः, पदादे न यु यमानेऽ प न

स य त॥

(वा त क यासा तरे ण समाधानभा यम)्

एवं त ह-

(वा त क यासभा यम)्

॥*॥ उ तरपद वे च पदा द वधौ॥*॥

(भा यम ्)

- 500 -
पात जलमहाभा यम ्

लु मता लु ते ‘ ययल णं भव त’ इ त व या म। ति नयमाथ भ व य त-पदा द वधावेव, न

पदा त वधा व त॥

(आ ेपभा यम ्)

कथं-बहु सेचौ बहु सेचः इ त?

(४६२ समाधानवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ बहु पू व य च॥*॥

(भा यम ्)

बहु पू व य च पदा द वधावेव, न पदा त वधा व त॥

(४६३ आ ेपवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ व वेऽ य य॥*॥

(भा यम ्)

व वेऽ य य लु मता लु ते ययल णं न भवती त व त यम ् ॥ वाक् च क् च वक् च

वा वचम ् ।

(आ ेपभा यम ्)

इहाभू वि न त ययल णेन जु भावः ा नो त॥

(४६४ समाधानवा त कम ् ॥८॥)

॥*॥ स च जु सोऽ स ग आकार करणात ् ॥*॥

(भा यम ्)

स च सि न म त य जु सोऽ स गः॥

- 501 -
पात जलमहाभा यम ्

कं कारणम ्?॥

‘आकार करणात ्’। ‘आतः’ इ येति नयमाथ भ व य त-आत एव च स लु ग तात,्

ना य माि स लु ग ता द त॥

(आ ेपभा यम ्)

इह-इ त यु म पु ो ददा त, इ य म पु ो ददाती य ययल णेन यु मद मदोः

‘ष ठ चतुथ वतीया थयोवा नावौ’ इ त वा नादयः ा नु वि त।

(४६५ समाधानवा त कम ् ॥९॥)

॥*॥ यु मद मदोः थ हणात ् ॥*॥

(भा यम ्)

थ हणं त यते, त यमाण वभि त वशेषणं व ा यते॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

अ य य थ हण य योजनम ् ॥

कम ्?॥

स वभि तक य वा नावादयो यथा यु र त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

नैतदि त योजनम ् । पद ये त वतते। वभ य तं च पदम ् । त ाऽ तरेणा प थ हणं

स वभि तक यैव भ व य त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

- 502 -
पात जलमहाभा यम ्

भवेि स म ्-य वभ य तं पदम ् । य तु खलु वभ तौ पदं त न स य त- ामो वां द यते,

जनपदो वां द यते, ामो नौ द यते, जनपदो नौ द यते॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

सव हणम प कृ तमनु वतते। तेन स वभि तक यैव भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

इह- च ु कामं याजयांचकारे त ‘ त ङ त ’ इ त त य च नघात त मा चा नघातः ा नो त॥

(४६६ समाधानवा त कम ् ॥१०॥)

॥*॥ आ म ललोपा त य चा नघात त मा च नघातः॥*॥

(भा यम ्)

आ म ललोपा त य चा नघातः, त मा च नघातः स ो भ व य त॥

(अ गपदवा याथ न पणा धकरणम ्)

(४६७ आ ेपवा त कम ् ॥११॥)

॥*॥ अ गा धकार इटो व ध तषेधौ॥*॥

(भा यम ्)

अ गा धकारे इटो व ध तषेधौ न स यतः॥ िजग मष, सं ववृ स। अ ग येतीटो व ध तषेधौ न

ा नु तः॥

(४६८ आ ेपवा त कम ् ॥१२॥)

॥*॥ मेद घ वं च॥*॥

( नभा यम ्)

- 503 -
पात जलमहाभा यम ्

कं च?॥

(एकदे शसमाधानभा यम ्)

इट च व ध तषेधौ।

( स ाि तभा यम ्)

ने याह। अदे शेऽयं चः प ठतः। मे च द घ वम ् । उ ाम सं ामे त॥

(अ गा धकारपर वदू षणोपसंहारभा यम)्

इह कं चद गा धकारे लु मता लु ते ययल णे भव त, कं च चा य न भव त॥

( यासा तरे ण दू षणो ारा धकरणम)्

य द पु नः-

(४६९ यासा तरसाधकभा यम ्)

॥*॥ न लु मता ति मन ् ॥*॥

इ यु येत॥

(आ ेपभा यम ्)

अथ न ‘न लु मता ति मन’् इ यु यमाने कं स मेत व त-इटो व ध तषेधौ, मेद घ वं च॥

(समाधानभा यम ्)

बाढं स म ् । न इटो व ध तषेधौ पर मैपदे ि व यु यते॥

कथं त ह?॥

सकारादा व त। त वशेषणं पर मैपद हणम ् ।

न ख वप मेद घ वं पर मैपदे ि व यु यते॥

- 504 -
पात जलमहाभा यम ्

कथं त ह?॥

शती त। त वशेषणं पर मैपद हणम ् ॥

(४७० आ ेपवा त कम ् ॥१४॥)

॥*॥ न लु मता ति मि न त चे न णङादे शा तलोपे॥*॥

(भा यम ्)

न लु मता ति मि न त चे न णङादे शा तलोपे न स यि त॥ अव ध भवता द यु ः। अगा य भवता

ामः। अ यगा य भवताऽनु वाकः। तलोपे कृ ते लु ङ त ह न णङादे शा न ा नु वि त॥

(समाधानभा यम ्)

नैष दोषः। न लु ङ त ह न णङादे शा उ य ते ॥

कं त ह?॥

आधधातु क इ त। त वशेषणं लु हणम ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

इह च- सव तोमः, सवपृ टः, ‘सव य सु प’ इ या यु दा त वं न ा नो त॥

(एकदे शसमाधानभा यम ्)

त चा प व त यम ् ॥

( स ाि तसमाधानभा यम ्)

न व त यम ् । ‘न लु मता ग य’ इ येव स म ् ।

कथम ्?॥

न लु मता लु तेऽ गा धकारः त न द यते॥

- 505 -
पात जलमहाभा यम ्

कं त ह?॥

योऽसौ लु मता लु यते ति मन ् यद गं त य य काय त न भव त॥

(आ ेपभा यम ्)

एवम प-सव वरो न स य त॥

(समाधानभा यम ्)

कत योऽ य नः। न लुमता ग य॥६३॥

(५८ उपधासं ासू म ् ॥१।१।९ आ. ५ सू.॥)

अलोऽ या पू व उपधा॥१।१।६५॥

(अल इ य य प च य त व नणया धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

क मदम हणम य वशेषणम?॥


(इ टापि तभा यम ्)

एवं भ वतु मह त॥

(आ ेपभा यम ्)

॥*॥ उपधासं ायाम हणम य नदश चे संघात तषेधः॥१॥*॥

(भा यम ्)

उपधासं ायाम हणम य नदश चे संघात य तषेधो व त यः॥ संघात योपधासं ा ा नो त॥

त को दोषः?।

‘शास इद हलोः’ श टः, श टवान ् । संघात ये वं ा नो त॥

- 506 -
पात जलमहाभा यम ्

( थमा तप ा यु पगमभा यम)्

य द पु नरल या द यु यते॥

( थमा तप े दू षणभा यम)्

एवम य योऽ वशे षतो भव त॥

त को दोषः?॥

संघाताद प पू व योपधासं ा स येत॥

त को दोषः?॥

‘शास इद हलोः’ श टः, श टवान ् । शकार ये वं स येत॥

सू ं च भ यते॥

( स ा तभा यम ्)

यथा यासमेवा तु ॥

(आ ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम-*उपधासं
् ायाम हणम य नदश चेत ् संघात तषेध*
ः इ त॥

(प रहारभा यम ्)

नैष दोषः॥

(४७२ समाधानवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ अ य व ानाि स म ् ॥*॥

(भा यम ्)

स मेतत ् ॥

- 507 -
पात जलमहाभा यम ्

कथम ्?॥

अलोऽ य य वधयो भव ती य य य भ व य त॥

(४७३ समाधानबाधकवा त कम ् ॥३॥)

॥अ य व ानात ् स म त चे नानथकेऽलोऽ य व धरन यास वकारे ॥

(भा यम ्)

अ य व ानात ् स म त चेत ् । त न॥

कं कारणम ्?॥

‘नानथकेऽलोऽ य व धरन यास वकारे’॥

अनथकेऽलो य व धन येषा प रभाषा कत या॥

कम वशेषेण?॥

ने याह। अन यास वकारे-अ यास वकारान ् वज य वा। ‘भृ ञा मत’ ् ‘अि त पप य च’ इ त॥

( योजनिज ासाभा यम ्)

का येत याः प रभाषायाः योजना न?।

(४७४ प रभाषा योजनवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ योजनम य तानु करण यात इतौ॥*॥

‘अ य तानु करण यात इतौ’ इ य य य ा नो त। अनथकेऽलो य व धन न भवती त न दोषो

भव त॥

( योजन नराकरणभा यम ्)

- 508 -
पात जलमहाभा यम ्

नैतदि त योजनम ् । आचाय वृ ि त ापय त-ना य य पर पं भवती त। यदयम ्-

‘ना े डत या य य तु वा’ इ याह॥

(४७५ योजनवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥४७५ वसोरे ाव यासलोप च॥*॥

(भा यम ्)

वसोरे ाव यासलोप चे य य य ा नो त। अनथकेऽलोऽ य व धन त न दोषो भव त॥

( योजन नराकरणभा यम ्)

एतद प नाि त योजनम ् । पु नल पवचनसाम या सव य भ व य त॥

( नराकरणयु य तरैकदे शभा यम ्)

अथवा- श लोपः क र यते। स ‘ श सव य’ इ त सवादे शो भ व य त॥

(आ ेपभा यम ्)

स त ह शकारः कत यः॥

(समाधानभा यम ्)

न कत यः॥ यते यास एव वशकारको नदशः’- वसोरे ाव यासलोप च’ इ त॥

(४७६ योजनवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ आ प लोपोऽकोऽन च॥*॥

( यासा तर वश का नराकरणभा यम ्)

त ठ त सू म ् अ यथा या यायते॥

(वा त क या याभा यम ्)

- 509 -
पात जलमहाभा यम ्

आ प ह ल लोप इ य य य ा नो त। अनथकेऽलोऽ य व धन त न दोषो भव त॥

( योजन नराकरणभा यम ्)

एतद प नाि त योजनम ् । अन एव लोपं व या म॥

(गौरवा ेपभा यम ्)

तदनो हणं कत यम ्?॥

(गौरव नराकरणभा यम ्)

न कत यम ् ।

कृ तमनु वतते।

व कृ तम?।

‘अना यकः’ इ त॥

(अनु व ृ ि तबाधकभा यम)्

त वै थमा न द टम ्, ष ठ न द टे न चेहाथः॥

(अनु व ृ ि तसाधकभा यम)्

हल येषा स तमी अि न त थमायाः ष ठ ं क प य य त-‘ति मि न त न द टे पू व य’ इ त॥

(४७७ योजनवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥ अ लोपोऽ यास य॥*॥

(भा यम ्)

अ य य ा नो त। ‘नानथकेऽलोऽ य व धः’ इ त न दोषो भव त।

( योजन नराकरणभा यम ्)

- 510 -
पात जलमहाभा यम ्

एतद प नाि त योजनम ् । अ हणसाम या सव य भ व य त॥

( योजनसाधकभा यम ्)

अ यनद हण य योजनम ् ।

कम ्?।

स न धकारोऽपे यते। इह मा भू त-दधौ


् ददौ॥

( योजनबाधकभा यम ्)

अ तरे णा य हणं स न धकारमपे यामहे ॥

( योजनसाधकभा यम ्)

सं त ह सकारा दरपे यते-स न सकारादा व त। इह मा भू त-िज


् ाप यषती त॥

( योजनबाधकभा यम ्)

अ तरे णा य हणं सनं सकारा दमपे यामहे ॥

( योजनसाधकभा यम ्)

कृ तय त यपे य ते-एतासां कृ तीनां लोपो यथा यात ् । इह मा भू त- ् पप त, यय त॥

( योजनबाधकभा यम ्)

अ तरे णा य हणमेताः कृ तीरपे यामहे ॥

( योजनसाधकभा यम ्)

वषय त यपे यते-‘मु चोऽकमक य गु णो वा’ इ त। इह मा भू त-मु


् मु त गा म त॥

( योजनबाधकभा यम ्)

अ तरे णा य हणमेतं वषयमपे यामहे ॥

- 511 -
पात जलमहाभा यम ्

कथम ्?॥

अकमक ये यु यते, तेन य ैवायं मु चरकमक त ैव भ व य त॥ त मा नाथ ऽनया प रभाषया-

नानथकेऽलोऽ य व ध र त॥

(४७८ यासा तरवा त कम ् ॥८॥)

॥*॥ अलोऽ यात ् पू व ऽलु पधे त वा॥*॥

(भा यम ्)

अथवा य तमेव प ठत यम ्-अलोऽ या पू व ऽलु पधासं ो भवती त॥

(आ ेपभा यम ्)

त त ह व त यम?॥

(प रहारभा यम ्)

न व त यम ्?॥

(४७९ समाधानवा त कम ् ॥९॥)

॥*॥ अवचना लोक व ानात ् स म ् ॥


*॥

(भा यम ्)

अ तरे णा प वचनं लोक व ानात ् स मेतत ् ॥ त यथा


-लोके-अमीषां ा मणानाम या पू व

आनीयता म यु ते यथाजातीयकोऽ य तथाजातीयकोऽ या पू व आनीयते। अलोऽ या पू व

उपधा॥६५॥

(५९-६० प रभाषासू े॥१।१।९ आ. ६-७॥ सू.॥)

ति मि न त न द टे पू व य ॥१।१।६६॥

- 512 -
पात जलमहाभा यम ्

त मा द यु तर य॥१।१।६७॥

(उदाहरण न पणा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

कमु दाहरणम?॥

(समाधानभा यम ्)

इह तावत ्-‘ति मि न त न द टे पू व य’ इत ‘इको यण च’, द य -म व ॥ इह

‘त मा द यु तर य’ इ त-‘ वय त पसग योऽप ईत ्’ वीपम तर पं-समीपम ् ॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

अ यथाजातीयकेन श दे न नदशः यते, अ यथाजातीयक उदा यते॥

( या ेपभा यम ्)

कं त यु दाहरणम ् ॥?

( या ेपसमाधानभा यम ्)

इह तावत ्-‘ति मि न त न द टे पू व य’ इ त-‘ति म न ण च यु माका माकौ’ इ त॥

‘त मा द यु तर य’ इ त-‘त मा छसो नः पु ं स’ इ त॥

( स ाि तभा यम ्)

इदं चा यु दाहरणम-‘इको
् यण च’, य त पसग योऽप ई ’ इ त॥

कथम ्?॥

सवना नाऽयं नदशः यते। सवनाम च सामा यवाची। त सामा ये न द टे वशे षा

अ यु दाहरणा न भवि त॥

- 513 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नः सामा यम,् को वशे षः?॥

(समाधानभा यम ्)

गौः सामा यम ् । कृ णो वशेषः॥

(आ ेपभा यम ्)

न तह दानीं कृ णः सामा यम,् गौ वशेषो भव त?॥

(समाधानभा यम ्)

भव त॥

(आ ेपभा यम ्)

(समाधानभा यम ्)

य द त ह सामा यम प वशेषः, वशेषोऽ प सामा यम ्, सामा य वशेषौ न क पेते॥

(समाधानभा यम ्)

क पेते च॥

कथम ्?॥

वव ातः?॥

यदाऽ य गौः सामा येन वव तो भव त कृ णो वशेष वेन, तदा गौः सामा यम ् कृ णो

वशेषः। यदाऽ य कृ णः सामा येन वव तो भव त गौ वशेष वेन वव तः, तदा कृ णः

सामा यम ्, गौ वशेषः।

( टा ता तरभा यम ्)

- 514 -
पात जलमहाभा यम ्

अपर आह-‘ क पेते च’

कथम ्?॥

पतापु वत ् । त यथा-स एव कि च त पता भव त, कि च त पु ो भव त। एव महा प

स एव कि च त सामा यं, कि च त वशेषः। एते ख व प नैद शकानां वा ततरका भवि त, ये

सवना ना नदशाः य ते। एतै ह बहु तरकं या यते।

(आ ेपभा यम ्)

अथ कमथमु पसगण नदशः यते?॥

(समाधानभा यम ्)

श दे स त या न द टे पू व य काय यथा यात ् ॥ अथ मा भू त-जनपदे


् , अ तशायन इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

कं गतमेतदु पसगण, आहोि व छ दा ध यादथा ध यम ् ॥

(समाधानभा यम ्)

गत म याह॥

कथम ्?॥

नरयं ब हभावे वतते। त यथा- न ा तो दे शा - नदशः, ब हदश इत ग यते। श द च

श दा ब हभू तः अथ ऽब हभूतः॥

(आ ेपभा यम ्)

अथ न द ट हणं कमथम ्?।

(४८० समाधानवा त कम ् ॥१॥)

- 515 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ न द ट हणमान तयाथम ् ॥*॥

(भा यम ्)

न द ट हणं यते। आन तयमा े आन तयाथम ् । आन तयमा ेकाय यथा यात ्-‘इको

यण च’ द य -म व । इह मा भू त-स
् मधौ स मधः, षदौ- षदः॥

(सू य नयमाथता धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

कमथ पु न रदमु यते?॥

(४८१ समाधानवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ ति मँ त मा द त पू व तरयोय गा वशेषाि नयमाथ वचनं द यु दकं पच योदनम ् ॥*॥

(भा यम ्)

ति मं त मा द त पू व तरयोय गयोर वशेषाि नयमाथ ऽयमार भः। ामे दे वद तः, पू वः पर

इ त संदेहः। ामा ेवद तः, पूव ः पर इ त संदेहः। एव महा प-द यु दकम ् । पच योदनम ् ॥ ‘इको

यण च’ इ त-उभा वकौ, उभावचौ। अ च पू व य, अ च पर ये त संदेहः। ‘ त ङ तङः’ इ त-अ तङः

पू व य, अ तङः पर ये त संदेहः॥ इ यते चा च पू व य या , अ तङ च पर ये त॥ त चा तरे ण

वचनं न स यती त। नयमाथ वचनम ् एवमथ मदमु यते॥

(काकु भा यम ्)

अि त योजनमेतत ्?॥

(समाधानभा यम ्)

कं तह त?॥

- 516 -
पात जलमहाभा यम ्

(उभय नदशे प चमी नदशबल य वा धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

अथ य ोभयं न द यते, कं त पू व य काय भव त। आहोि वत ् पर ये त?॥

(४८२ समाधानवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ उभय नदशे व तषेधा प चमी नदशः॥*॥

(भा यम ्)

उभय नदशे व तषेधा प चमी नदशो भ व य त॥

(भा यम ्)

कं योजनम ्?॥

(४८३ योजनवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ योजनमतो लसावधातु कानु दा त वे॥*॥

(भा यम ्)

व य त-*ता या द योऽनु दा त वे स तमी नदशोऽ य त सजथः*(भा.६/१/१७०) इ त। ति मन ्

यमाणे ता या द यः पर य लसावधातु क य, लसावधातु के परत ता याद ना म त संदेहः॥

ता या द यः पर य लसावधातु क य॥

(४८४ योजनवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ बहो र ठाद नामा दलोपे॥*॥

(भा यम ्)

बहो तरेषा मठे टे मेयसाम ्, इ ठे मेयःसु परतो बहो र त संदेहः॥ बहो तरे षा म ठे मेयसाम ् ॥

- 517 -
पात जलमहाभा यम ्

(४८५ योजनवा त कम ्॥६॥)

॥*॥ गोतो णत ् ॥*॥

गोतः पर य सवनाम थान य, सवनाम थाने परतो गोत इ त संदेहः॥ गोतः पर य

सवनाम थान य॥

(४८६ योजनवा त कम ्॥७॥)

॥*॥ दा द यः सावधातु के॥*॥

(भा यम ्)

दा द यः पर य सावधातु क य, सावधातु के परतो दाद ना म त संदेहः॥ दा द यः पर य

सावधातु क य॥

(४८७ योजनवा त कम ् ॥८॥)

॥*॥ आने मु गीदासः॥*॥

(भा यम ्)

आस उ तर यान य, आने परत आस इ त संदेहः॥ आस उ तर यान य॥

(४८८ योजनवा त कम ्॥९॥)

॥*॥ आ म सवना नः सु ॥*॥

(भा यम ्)

सवना न उ तर यामः, आ म परतः सवना न इ त संदेहः॥ सवना न उ तर यामः॥

(४८९ योजनवा त कम ्॥१०॥)

॥*॥ घे ङ याण ् न याः॥*॥

- 518 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

न या उ तरेषां ङताम ्, ङ सु परतो न या इ त संदे हः॥ न या उ तरे षां ङताम ् ॥

(४९० योजनवा त कम ् ॥११॥)

॥*॥ याडापः॥*॥

(भा यम ्)

आप उ तर य ङतः, ङ त परत आप इ त संदेहः॥ आप उ तर य ङतः॥

(४९१ योजनवा त कम ्॥१२॥)

॥*॥ ङमो वाद च ङमु ण ् न यम ् *


॥॥

ङम उ तर याऽचः, अ च परतो ङमः इ त संदेहः॥ ङम उ तर याचः॥

(४९२ समाधानहे वनु पपि तवा त कम ् ॥१३॥)

॥*॥ वभि त वशेष नदशानवकाश वाद व तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

वभि त वशे ष नदश यानवकाश वादयु तोऽयं व तषेधः। सव ैवा कृ तसाम या स तमी,

अकृ तसाम या प चमी त कृ वा प चमी नदशो भ व य त॥

(४९३ एकदे शसमाधानवा तकम ् ॥१४॥)

॥*॥ यथाथ वा ष ठ नदशः॥*॥

(भा यम ्)

यथाथ वा ष ठ नदशः कत यः। य पू व य काय म यते त पू व य ष ठ कत या। य

पर य काय म यते त पर य ष ठ कत या॥

- 519 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

स त ह तथा नदशः कत यः॥

(आ ेप नरासैकदे शभा यम ्)

न कत यः। अनेनैव लृ ि तभ व य त-ति मि न त न द टे पू व य ष ठ , त मा द यु तर य

ष ठ त॥

(आ ेपभा यम ्)

त त ह ष ठ हणं कत यम ् ॥

(समाधानभा यम ्)

न कत यम ् । कृ तमनु वतते॥

व कृ तम?।

‘ष ठ थानेयोगा’ इ त॥

(४९४ क पकप े दू षणवा त कम ्॥१५॥)

॥*॥ क पक म त चेि नयमाभावः॥*॥

(भा यम ्)

क पक म त चेि नयम याभावः। उ तं चैतत ्- नयमाथ ऽयमार भ इ त॥

(दू षणा तरभा यम)्

यय वधौ ख व प प च यः कि पकाः यु ः॥

त को दोषः?॥

- 520 -
पात जलमहाभा यम ्

‘गु ि ति क यः सन ्’ गु ि ति क य इ येषा प चमी सि न त थमायाः ष ठं क पयेत ्-

‘त मा द यु तर य’ इ त॥

(दू षणा तरबाधकभा यम)्

अ तु । न कि चद य आदे शः त न द यते। त ाऽ तयतः सनः स नेव भ व य त॥

(दू षणा तरसाधकभा यम)्

नैवं श यम ् । इ सं ा न क पेत॥ उपदे श इती सं ो यते॥

(४९५ क पकप े आ ेपा तरवा त कम ् ॥१६॥)

॥*॥ कृ त वकारा यव था च॥*॥

(भा यम ्)

कृ त वकारयो च यव था न क पते। ‘इको यण च’ अची येषा स तमी य ण त थमायाः ष ठ ं

क पयेत ्-‘ति मि न त न द टे पू व य’ इ त॥

(४९६ क पकप े आ ेपा तरवा त कम ्॥१७॥)

॥*॥ स तमीप च यो च भावादु भय ष ठ लृ ि त त ोभयकाय स गः॥*॥

(भा यम ्)

स तमीप च यो च भावादु भय ैव ष ठ ा नो त। ता या द य इ येषा प चमी लसावधातु क

इ य याः स त याः ष ठ ं क पयेत ्-‘त मा द यु तर य’ इ त। तथा लसावधातु क इ येषा स तमी

ता या द य इ त प च याः ष ठ ं क पयेत ्-‘ति मि न त न द टे पू व य’ इ त॥

त को दोषः?॥

त ोभयकाय स गः॥

- 521 -
पात जलमहाभा यम ्

त उभयोः काय ा नो त॥

( करणकप े दू षणो ारभा यम)्

नैष दोषः। य तावदु यते-* क पक म त चेि नयमाभावः* इ त। मा भू ि नयमः॥

स तमी न द टे पू व य ष ठ क यते, प चमी न द टे पर य। यावता स तमी न द टे पू व य

ष ठ क यते, प चमी न द टे पर य। नो सहते स तमी न द टे पर य काय भ वतु,ं ना प

प चमी न द टे पू व य॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

यद यु यते-‘ यय वधौ प च यः कि पकाः यु ः’ इ त॥ स तु कि पकाः॥

(आ ेप मारणभा यम ्)

ननु चो तम-‘गु
् ि ति क यः सन ्’ इ येषा प चमी सि न त थमायाः ष ठ ं क पयेत-्

’त मा द यु तर य’ इ त॥

(प रहार मारणभा यम ्)

प र तमेतत ्-न कि चद य आदे शः त न द यते। त ा तयतः सनः स नेव भ व य त-इ त॥

(प रहारबाधकभा यम ्)

ननु चो तम-नै
् वं श य म सं ा न क पेत। उपदे श इ त इ सं ो यते-इ त॥

(प रहारबाधानु पपि तभा यम ्)

यादे ष दोषो यद सं ा आदे शं ती ेत। त खलु कृ ताया म सं ायां लोपे च कृ ते आदे शो

भ व य त। उपदे श इ त ह सं ो यते॥

(प रहारा तरभा यम ्)

- 522 -
पात जलमहाभा यम ्

अथवा नानु प ने स न लृ या भ वत यम ् । यदा चो प नः सन, ् तदा कृ तसाम या

प चमी त कृ वा लृ ि तन भ व य त॥

(आ ेपा तरबाधकभा यम ्)

यद यु यते-* कृ त वकारा यव था च *-इ त॥

अ ाप कृ तौ ष ठ इक इ त, वकृ तौ थमा य ण त। य च नाम सौ ी ष ठ नाि त, त

लृ या भ वत यम ् ॥

(प रहारा तरभा यम ्)

अथवाऽ तु ताव दको य ण त य नाम सौ ी ष ठ ॥ य द चेदानीमची येषा स तमी य ण त

थमायाः ष ठ क पयेत ्-‘ति मि न त न द टे पू व य’ इ त॥

अ तु न कि चद य आदे शः त न द यते। त ाऽऽ तयतो यणो यणेव भ व य त॥

(आ ेपा तरबाधकभा यम ्)

यद यु यते-*स तमीप च यो च भावादु भय ष ठ लृ ि त त ोभयकाय स गः*- इ त॥ नैष

दोषः॥ आचाय वृ ि त ापय त-‘नोभे यु गप कि पके भवतः’ इ त॥ यदयम ् ‘एकः पू व परयोः’ इ त

पू व पर हणं करो त॥ ति मि न त न द टे पू व य॥ त मा द यु तर य॥६७॥

(६१ सं ासू म ् ॥१।१।९ आ.।८ मं सू. ॥)

वं पं श द याश दसं ा॥१।१।६८॥

(अथव प रभाषासाधना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

- 523 -
पात जलमहाभा यम ्

प हणं कमथम ् । न ‘ वं श द याश दसं ा’ भवती येव पं श द य सं ा भ व य त। न

य य वं श द या य यदतो पात ्?॥

(समाधानभा यम ्)

एवं त ह स े स त य ू प हणं करो त त ापय याचायः-अ य य ू पा वं श द ये त॥

कं पु न तत?॥

अथः॥

कमेत य ापने योजनम?॥


‘अथव हणे नानथक य’

इ येषा प रभाषा न कत या भव त॥

------------

(सू योजना धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

कमथ पु न रदमु यते?।

(४९७ समाधानवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ श दे नाथगतेरथ काय यासंभवात ् त वा चनः सं ा तषेधाथ वं पवचनम ् ॥*॥

(भा यम ्)

श दे नो चा रतेनाथ ग यते-गामानय द यशाने त, अथ आनीयते अथ च भु यते। अथ

काय यासंभवा , इह च याकरणे अथ काय यासंभवः‘-अ नेढग ्’ इ त न श यतेऽ गारे यः परो

ढक् कतु म ् । श दे नाथगतेरथ काय यासंभवा याव त त वा चनः श दा ताव यः सव यः

- 524 -
पात जलमहाभा यम ्

उ पि तः ा नो त। इ यते च-त मादे व या द त। त चा तरे ण य नं न स यती त त वा चनः

सं ा तषेधाथ वं पवचनम ् । एवमथ मदमु यते॥

(४९८ समाधान नराकरणवा त कम ् ॥)

॥*॥ न वा श दपू व को यथ सं यय त मादथ नवृ ि तः॥*॥

(भा यम ्)

न वा एत योजनमि त॥

कं कारणम ्?॥

श दपू व को यथ सं ययः। आत च श दपू व कः। योऽ प यसावाहू यते ना ना। नाम च

यदानेन नोपल धं भव त, तदा पृ छ त-‘ कं भवानाह’ इ त, श दपू वक चा य सं ययः।॥ इह च

याकरणे श दे काय य संभवः, अथऽसंभवः। त मादथ नवृ ि तः। त मादथ य नवृ ि तभ व य त॥

( योजनभा यम ्)

इदं त ह योजनम-अश
् दसं े त व यामी त। इह मा भू त-‘दाधा
् वदाप ्’ ‘तर तमपौ घः’ इ त॥

(४९९ योजन नराकरणवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ श दसं ा तषेधानथ यं वचन ामा यात ् ॥*॥

(भा यम ्)

श दसं ायाः तषेधोऽनथकः॥

श दसं ायां व प व धः क मा न भव त?॥

वचन ामा यात ् । श दसं ावचनसामा यात ् ॥

( योजनसाधकभा यम ्)

- 525 -
पात जलमहाभा यम ्

ननु च वचन ामा यात ् सं नां सं ययः यात ्, व प हणा च सं ायाः॥

( योजनबाधकभा यम ्)

एतद प नाि त योजनम ् । आचाय वृ ि त ापय त-श दसं ायां न व प व धभवती त।

यदयम ्-‘ णा ता ष ’ इ त षकारा तायाः सं यायाः ष सं ां शाि त। इतरथा ह वचन ामा या च

नकारा तायाः सं यायाः सं ययः यात ्, व प हणा च षकारा तायाः॥

( योजनसाधकभा यम ्)

नैतदि त ापकम ् । न ह षकारा ता सं ाि त॥ का त ह? डकारा ता॥

( योजनबाधकभा यम ्)

अ स ं ज वम ् । त या स वात ् षकारा ता॥

( योजनभा यम ्)

म ा यथ तह दं व त यम ् ॥ म , े ऋ च, यजु षी त यदु यते, त म श दे , ऋ श दे , यजु ःश दे च

मा भू त ् ॥

(५०० योजन नराकरणवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ म ा यथ म त चे छा साम यादथगतेः स म ् ॥*॥

(भा यम ्)

म ा यथ म त चेत ् । त न॥

कं कारणम ्?॥

- 526 -
पात जलमहाभा यम ्

शा य साम यादथ य ग तभ व य त। म े ऋच यजु षी त यदु यते, म श दे ,

ऋ श दे यजु ःश दे च त य काय य संभवो ना ती त कृ वा म ा दसहच रतो योऽथ त य

ग तभ व य त, साहचयात ् ॥

( यू नता नराकरणा धकरणम ्)

(५०१ आ ेपवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ स त वशेषाणां वृ ा यथम ् ॥


*॥

(भा यम ्)

सि नदशः कत यः। ततो व त यम ्-‘त वशे षाणां हणं भव त’ इ त॥

कं योजनम ्?॥

वृ ा यथम ् । ‘ वभाषा वृ मृ ग-’ इ त- ल य ोधं ल य ोधाः॥

(५०२ आ ेपवा त कम ्॥६॥)

॥*॥ प पयायवचन य च वा यथम ् ॥*॥

(भा यम ्)

पि नदशः कत यः। ततो व त यम ्-पयायवचन य, च त वशेषाणां च हणं भव त व य च

प ये त॥

कं योजनम ्?॥

वा यथम ् । ‘ वे पु षः’ वपोषं पु य त। रै पोषम ् । धनपोषम ् । अ वपोषम ् । गोपोषम ् ॥

(५०६ आ ेपवा त कम ् ॥७॥)

॥*॥िज पयायवचन यैव राजा यथम ् ॥*॥

- 527 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

िजि नदशः कत यः। ततो व त यम ् पयायवचन यैव हणं भव त।

कं योजनम ्?॥

राजा यथ। ‘सभा राजाऽमनु यपू वा’-इनसभम ्, ई वरसभम ् ॥ त यैव न भव त-राजसभा॥

त वशे षाणां च न भव त-पु य म सभा, च गु तसभा॥

(५०४ आ ेपवा त कम ्॥८॥)

॥*॥ झ त य च त वशेषाणां च म या यथम ् ॥*॥

(भा यम ्)

झि नदशः कत यः। ततो व त यम ्- त य च हणं भव त त वशेषाणां चे त॥

कं योजनम ्?॥

म या यथम ्?॥ ‘प म यमृ गान ् हि त’-माि सकः॥ त वशेषाणाम-शाफ


् रकः। शाकु लकः।

पयायवचनानां न भव त-अिज मान ् हि त, अ न मषान ् ह ती त॥ अ यैक य पयायवचन ये यते-

मीनान ् हि त मै नकः॥

वं पं श द याश दसं ा॥६८॥

(६२- हणकशा म ् ॥१।१।९आ. मं.सू.॥)

६२-अणु द सवण य चा ययः॥६९॥

(भा यमानेने त प रभाषा ापना धकरणम ्)

(िज ासाभा यम ्)

अ यय इ त कमथम ्?॥

- 528 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानभा यम ्)

‘सनाशंस भ उः’ ‘अ सां तके॥’

(आ ेपभा यम ्)

अ य प मदमु यते-अ यय इ त। ‘अ ययादे श टि कि मतः’ इ त व त यम ् ॥ यये-

उदा तम ् ॥ आदे श-‘इदम


े ् इश’ ् इतः, इह॥ ट त-ल वता, ल वतु म ् । क त-बभूव। म त-हे अन वन ् ॥

(ट हणवैय यसाधकभा यम ्)

टतः प रहारः-आचाय वृ ि त ापय त-‘न टता सवणानां हणं भव त’ इ त। यदयम ्-‘ होऽ ल ट

द घ वं शाि त॥

( ापक व नराकरणभा यम ्)

नैतदि त ापकम ् । नयमाथमेतत ् यात


- ् होऽ ल ट द घ एवे त॥

( ापका तरभा यम ्)

य तह ‘वृ तो वा ’ इ त वभाषां शाि त॥

(यौ गक वे पयु दासवैय यभा यम ्)

सवषामेष प रहारः-‘भा यमानेन सवणानां हणं न’ इ येवं भ व य त॥

(सं ापर वेऽ प पयु दासवैय यभा यम ्)

यये भू यान ् प रहारः-अन भधाना ययः सवणान ् न ह य त। यान ् ह ययः सवणान ्

गृ णीया न तैरथ या भधानं यात ् । अन भधाना न भ व य त॥

( योजनभा यम ्)

- 529 -
पात जलमहाभा यम ्

इदं तह योजनम-इह
् के च तीय ते, के च या य ते। वाः तीय ते, द घाः

या य ते। याव च ू ते- या यमानेन सवणानां हणं ने त, तावद यय इ त॥

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नद घः सवण हणेन गृ णीयात?॥


( योजनसाधकभा यम ्)

वम ् ॥

( योजन नराकरणभा यम ्)

य ना ध या न ह य त॥

( योजनसाधकभा यम ्)

लु तं त ह गृ णीयात ् ॥

( योजन नराकरणभा यम ्)

अन वा न ह य त॥

( स ा त योजनभा यम ्)

एवं त ह स े सत य ‘अ ययः’ इ त तषेधं शाि त, त ापय याचाय -भव येषा

प रभाषा-‘भा यमानेन सवणानां हणं न’ इ त॥

(अ हण योजना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

कमथ पु न रदमु यते?

(५०५ समाधानवा त कम ् ॥१॥)

- 530 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ अण ् सवण ये त वरानु ना स यकालभेदात ् ॥*॥

(भा यम ्)

अण ् सवण ये यु यते। वरभेदादानु ना स यभेदात ् कालभेदा चाण ् सवणा न गृ णीया ।

इ यते च हणं या द त। त चा तरेण य नं न स यती येवमथ मदमु यते।

(भा यम ्)

अि त योजनमेतत ् ॥

कं तह त?॥

(५०६ आ प
े वा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ त याहार हणे सवणा हणमनुपदे शात ् ॥*॥

(भा यम ्)

त याहार हणे सवणानां हणं न ा नो त-‘अकः सवण द घः’ इ त॥

कं कारणम ्?॥

अनु पदे शात ् । यथाजातीयकानां सं ा कृ ता तथाजातीयकानां सं या यका या । वानां च

यते वानामेव सं या यका या , द घानां न यात ् ॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

ननु च वाः तीयमाना द घान ् सं याय य यि त॥

(५०७ आ ेपसाधकवा त कम ्॥३॥)

॥*॥ वसं यया द त चेद ु चायमाणश दसं यायक वा छ द यावचनम ् ॥*॥

(भा यम ्)

- 531 -
पात जलमहाभा यम ्

वसं यया द त चेद ु चायमाणः श दः सं ययको भव त, न सं तीयमानः। त यथा-ऋ ग यु ते

संपाठमा ं ग यते, ना या अथ ग यते॥

(समाधानभा यम ्)

एवं त ह वणपाठ एवोपदे शः क र यते॥

(५०८ (१) समाधानबाधकवा त क थमख डम ् ॥)

॥*॥ वणपाठ उपदे श इ त चेदवरकाल वात ् प रभाषाया अनु पदे शः॥*॥

(भा यम ्)

वणपाठ उपदे श इ त चेदवरकाल वात ् प रभाषाया अनु पदे शः॥

(आ ेपभा यम ्)

कं परा सू ात ् यत इ यतोऽवरकाला?।

(समाधानभा यम ्)

ने याह। सवथाऽवरकालैव। वणानामु पदे श तावत ् । उपदे शो तरकाले सं ा। इ सं ो तरकाल

‘आ दर येन संहेता’ इत याहारः। याहारो तरकाला सवणसं ा॥ सवणसं ो तरकालम ्

‘अणु द सवण य चा ययः’ इ त। सैषाऽवरकाला-उपदे शो तरकाला वणानामु प तौ न म त वाय

क प य यत इ येत न॥

(५०८ (२)समाधानबाधकवा त क वतीयख डम ् ॥४॥)

॥*॥ त मादुपदे शः॥*॥

(भा यम ्)

त मादु पदे शः कत यः॥

- 532 -
पात जलमहाभा यम ्

--------------------

(अ हण या याना धकरणम ्)

(५०९ आ ेपवा त कम ्॥५॥)

॥*॥ त ानु व ृ ि त नदशे सवणा हणमन वात ् ॥


*॥

(भा यम ्)

त ानु वृ ि त नदशे सवणानां हणं न ा नो त-‘अ य वौ’ ‘य ये त च॥

कं कारणम ्?॥

अन वात ् । न येतेऽणो येऽनु व ृ ि त नदशे ॥ के त ?॥


येऽ रसमा नाय उप द य ते॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

एवं त यन वादनु व ृ तौ न, अनु पदे शा च याहारे न। उ यते चेदम-अण


् ् सवणान ् गृ णाती त।

त वचना व य त॥

(५१० आ ेपसाधकवा त कम ्॥६॥)

॥*॥ वचना य त नाि त॥*॥

(भा यम ्)

नेदं वचना ल यम ् । अि त य यदे त य वचने योजनम ् ॥

कम ्?॥

य एते याहाराणामा दतो वणा तैः सवणानां हणं यथा यात ् ॥

(समाधाना तरभा यम ्)

- 533 -
पात जलमहाभा यम ्

एवं त ह-

(५११ (१) स ा तसमाधानम ् अ या यानवा त कम)्

॥*॥ सवणऽ हणमप रभा यमाकृ त हणात ् ॥*॥

(भा यम ्)

सवणऽ हणमप रभा यम ् ॥

कुतः?॥

आकृ त हणात ् । अवणाकृ त प द टा सवमवणकुलं ह य त। तथेवणाकृ त तथोवणाकृ तः॥

(आ ेपभा यम ्)

ननु चा याऽऽकृ तरकार या याऽऽकार य च॥

(५११ (२) समाधानवा तक वतीयख डम ्)

॥*॥ अन य वा च॥*॥

(भा यम ्)

अन याकृ तरकार याकार य च ॥

(५११ (३) समाधानसाधकवा त कतृ तीयख डम ् ७


॥॥)

॥*॥ अनेका तो यन य वकरः॥*॥

(भा यम ्)

यो यनेका तेन भेदो नासाव य वं करो त॥ त यथा-न यो गो च गो च भेदः सोऽ य वं करो त॥

य तु खलु गो चा व य च भेदः सोऽ य वं करो त॥

(भा यम ्)

- 534 -
पात जलमहाभा यम ्

अपर आह-

(वा त कपाठा तरम)्

॥*॥ सवणऽ हणमप रभा यमाकृ त हणादन य वम ्॥*॥

(भा यम ्)

सवणऽ हणमप रभा यम ् । आकृ त हणादन य वं भ व य त। अन याऽऽकृ तरकार- याकार य च॥

(वा त कपाठा तरख डम)्

॥*॥ अनेका तो यन य वकरः॥*॥

यो यनेका तेन भेदो नासाव य वं करो त। त यथा- न यो गो च गो च भेदः सोऽ य वं करो त।

य तु खलु गो चा व य च भेदः सोऽ य वं करो त।

(५१२ स ा तवा त कम ् ॥
८॥)

॥*॥ त व च ल हणेषु ॥*॥

एवं च कृ वा ह हणेषु स ं भव त। ‘झलो झ ल’ अवा ताम ् अवा तम ् अवा तम ् अवा त।

य ैत नाि त – अण ् सवणान ् गृ णा त॥

(५१३ स ा तसाधकवा त कख डम)्

॥अनेका तो यन य वकरः॥

(भा यम ्)

इ यु ताथम ् ॥

(५१४ स ा तसाधकवा त कम ्॥१०॥)

॥*॥ ु त वलि बतयो चानु पदे शात ् ॥


*॥

- 535 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)


ु वलि बतयो चानु पदे शा म यामहे-‘आकृ त हणात ् स म’ ् इ त। यदयं क यां च वृ तौ

वणानु प द य सव कृ ती भव त॥

(काकु भा यम ्)

अि त योजनमेतत ् ॥

कं तह त?

-------------

(वृ ि तपृ थ वा धकरणम) ्

(५१५ (१) आ ेपवा त क थमख डम ् ॥)

॥*॥ वृ ि तपृथ वं तु नोपप यते ॥*॥

(भा यम ्)

वृ ते तु पृ थ वं नोपप यते॥

(५१५ (२) आ ेपवा त क वतीयख डम ् ॥११॥)

॥*॥ त मा त तपर नदशाि स म ् ॥*॥

(भा यम ्)

त मा त तपर नदशः कत यः॥

(समाधानभा यम ्)

न कत यः। यते यास एव- ‘अतो भस ऐस ्’ इ त॥ अणु द सवण य चा ययः॥६९॥

(६३ तपरसं ासू म ् ॥१। १। ९ आ. १०. मं. सू.॥)

- 536 -
पात जलमहाभा यम ्

तपर त काल य ॥१।१।७०॥

(त कालपदसाधना धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

अयु तोऽयं नदश त काल ये त। त द यनेन कालः त न द यते, त द ययं च वणः। त ायु तं

वण य कालेन सह सामाना धकर यम ् ॥

( या ेपभा यम ्)

कथं त ह नदशः कत यः?।

( या ेपसमाधानभा यम ्)

त कालकाल ये त॥

(आ ेपभा यम ्)

क मदं त कालकाल ये त।

(समाधानभा यम ्)

त य काल त कालः, त कालः कालो य ये त सोऽयं त कालकाल त कालकाल ये त॥

(तट था ेपभा यम ्)

स त ह तथा नदशः कत यः?

( स ाि तसमाधानभा यम ्)

न कत यः। उ तरपदलोपोऽ ट यः। त यथा-उ मु ख मव मु खं य य सोऽयमु मु खः। खरमु खः।

एवं त कालकाल त काल त काल ये त॥

(समाधाना तरभा यम ्)

- 537 -
पात जलमहाभा यम ्

अथवा साहचया ता छ यं भ व य त, कालसहच रतो वण ऽ प काल एव॥

( व यथ व नणया धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

कं पु न रदं नयमाथम, ् आहोि वत ् ापकम?॥


( या ेपभा यम ्)

कथं च नयमाथ यात ्? कथं वा ापकम ्?॥

( या ेपसमाधानभा यम ्)

य य ा हणमनु वतते, ततो नयमाथम ् । अथ नवृतम ्, ततः ापकम ् ॥

( वशेषिज ासाभा यम)्

क चा वशेषः?॥

(५१६ नयमप े दू षणवा त कम ् ॥


१॥)

॥*॥ तपर त काल ये त नयमाथ म त चे ीघ हणे वर भ ना हणम ् ॥*॥

(भा यम ्)

‘तपर त काल य’ इ त नयमाथ म त चे ीघ हणे वर भ नानां हणं न ा नो त॥

केषाम ्?॥

उदा तानु दा त व रता[नु ना सका]नाम ् ॥

( ापकप ा यु पगमभा यम)्

अ तु त ह ापकम ् ॥

(५१७ ापकप े दू षणवा त कम ् ॥२॥)

- 538 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ ापक म त चे व हणे द घ लु त तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

ापक म त चे व हणे द घ लु त तषेधो व त यः

(समाधानभा यम ्)

न व त यः॥

(५१८ समाधानवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ व तषेधात ् स म्*


॥॥

(भा यम ्)

अण ् सवणान ् गृ णाती येतद ,तु ‘तपर त काल य’ इत वा। ‘तपर त काल य’

इ येत व त व तषेधेन। अण ् सवणान ् गृ णाती य यावकाशः


- वा अतपरा अणः।

‘तपर त काल य’ इ य यावकाशः-द घा तपराः। वेषु तपरेषू भयं ा नो त। ‘तपर त काल य’

इ येत व त व तषेधेन॥

------------------

( फोट यैक व न पणा धकरणम ्)

(भा यम ्)

य येवम ्-

(५१९ आ ेपवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ ु तायां तपरकरणे म यम वलि बतयो पसं यानं कालभेदात ् ॥*॥

(भा यम ्)

- 539 -
पात जलमहाभा यम ्

ु तायां तपरकरणे म यम वलि बतयो पसं यानं कत यम ् । तथा म यमायां

ु त वलि बतयोः। तथा वलि बतायां ु तम यमयोः। कं पु नः कारणं न स य त?॥

कालभेदात ् । ये ह ु तायां वृ तौ वणाि भागा धका ते म यमायाम ् । ये च म यमा


यां

वणाि भागा धका ते वलि बतायाम ् ॥

(५२० (१) समाधानवा त क थमख डम ् ॥)

॥*॥ स ं ववि थता वणा व तु ि चरा चरवचना वृ तयो व श य ते॥॥*॥

(भा यम ्)

स मेतत ् ॥

कथम ्?॥

अवि थता वणा ु तम यम वलि बतासु ॥

कं कृ त त ह वृ ि त वशेष?
ः॥

व तु ि चरा चरवचना वृ तयो व श य ते। व तैव कि चदा व भधायी भव त-आशु वणान भध ते,

कि चि चरे ण कि चि चरतरे ण [कि चि चरतमेन]। त यथा तमेवा वानं कि चदाशु ग छ त,

कि चि चरे ण, कि चि चरतरे ण [कि चि चरतमेन]। र थक आशु ग छ त, आि वकि चरे ण,

पदा ति चरतरे ण [ शशु ि चरतमेन]॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

वषम उप यासः। अ धकरणम ा वा िज यायाः। त ायु तं यद धकरण य वृ ासौ याताम ् ॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

एवं त ह- फोटः श दः। व नः श दगु णः॥

- 540 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

कथम ्?॥

(५२०(२) समाधानवा त क टा तख डम ् ॥५॥)

॥*॥ भेयाघातवत ् ॥*॥

(भा यम ्)

त यथा-भेयाघातः भेर माह य कि च वं श तपदा न ग छ त, कि चि ंशत ्, कि च च वा रंशत ् ।

फोट तावानेव भव त। व नकृ ता वृ ः॥

व नः फोट च श दानां व न तु खलु ल यते॥

अ पो महां च केषां चदु भयं त वभावतः॥१॥

तपर तकाल य॥७०॥

(६४ याहारसं ासू म ् ॥१।१।९ आ. ११ शं सू.॥)

आ दर येन सहेता ॥१।१।७१॥

(सं न पणा धकरणम ्)

॥५२१ आ ेपवा त कम ् ॥१॥

(आ दर येन सहे ते यसं ययः सं नोऽ नदशात ् ॥*॥)

(भा यम ्)

आ दर येन सहे ते त असं ययः॥

कं कारणम ्?॥

सं नोऽ नदशात ् । न ह सं नो न द य ते॥

- 541 -
पात जलमहाभा यम ्

(५२२ यासा तरे ण समाधानवा त कम ् ॥२॥)

॥*॥ स ं वा द रता सह त म य ये त वचनात ् ॥*॥

(भा यम ्)

स मेतत ् ॥

कथम ्?॥

आ दर येन सहे ता गृ यमाणः व य च प य ाहक त म यानां चे त व त यम ् ॥

(५२३ यथा यासेनव


ै समाधानवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ संबि धश दै वा तु यम ् ॥*॥

(भा यम ्)

संबि धश दै वा तु यमेतत ् ॥ त यथा-संबि धश दाः-मात र व त त यम,् पत र शु ू षत य म त॥ न

चो यते- व यां मात र, वि मन ् पतर त। संब धा च ग यते-या य य माता, यो य य पते त।

एव महा या दर य इ त संबि धश दावेतौ। त संब धादे त ग त यम ्-यं त य आ दर य इ त

च भव त, त य हणं भव त, व य च प ये त॥ आ दर येन सहे ता॥७१॥

(६५ सं ासू म ् ॥१।१। ९। आ. १२ शं सू.॥)

येन व ध तद त य॥१।१।७२॥

(तद त व ध वषय नणया धकरणम ् ॥)

(आ ेपभा यम ्)

इह क मा न भव त-‘इको यण च’ द य म व ?॥

(समाधानभा यम ्)

- 542 -
पात जलमहाभा यम ्

अ तु । अलोऽ य य वधयो भव ती य य य भ व य त॥

(अ न टापि तभा यम ्)

नैवं श यम ् । ये अनेकाल आदे शा तेषु दोषः या-‘एचोऽयवायावः’ इ त ॥

(अ न टापि त नराकरणभा यम ्)

नैष दोषः। यथैव कृ तत तद ति त व धभव त, एवमादे शतोऽ प भ व य त। त ैज त याया य ता

आदे शा भ व यि त?॥

(आ ेपभा यम ्)

य द चैवं व च वै यं त दोषः या — मे ः मोदकम ् ।

(आ ेपा तरभा यम ्)

अ प चा तर गब हर गे न क पेयाताम ् ॥

त को दोषः?॥

योनः, योना। अ तर गल ण य यणादे श य ब हर गल णो गु णो बाधकः स येत।

ऊनश दमा य यणादे शो, नश दमा य गु णः॥

(आ ेपा तरभा यम ्)

अि व ध च न क पेत- यौः, प थाः, स इ त॥

( यासा तरोपसंहारभा यम ्)

त मात ्-‘ कृ ते तद त व धः’ इ त व त यम ् ॥

( यासा तर नराकरणभा यम ्)

- 543 -
पात जलमहाभा यम ्

न व त यम ् । येने त करण एषा तृ तीया। अ येन चा य य व धभव त। त यथा


-दे वद त य समाशं

शरावैरोदनेन च य द तः त वध ते । तथा-सं ामं ह य वरथपदा त भः। एव महा यचा धातोयतं

वध ते। अकारेण ा तप दक य इञं वध ते।

( वशेषण वशे यभावयोयथे ट वा धकरणम)्

(५२४ आ ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ येन व ध तद त ये त चे हणोपाधीनां तद तोपा ध स गः॥*॥

(भा यम ्)

येन व ध तद त ये त चे हणोपाधीनां तद तोपा धता स गः॥ ये हणोपाधय ते तद तोपाधयः

यु ः॥

त को दोषः?॥

‘उत च ययादसंयोगपू वा ’ इ त असंयोगपू व हणमु कारा त वशेषणं यात ् ॥

त को दोषः?॥

असंयोगपू व हणेन इहैव पयु दासः यात-अ


् णु ह, त णु ह त। इह न या -आ नु ह, श नुह त ॥

तथा ‘उदो यपू व य’ इ त ओ यपू व हणमॄ कारा त वशेषणं यात ् ॥

त को दोषः?॥

ओ यपू व हणेन इह स येत-संक णम ्, संगीण म त। इह च न या - नपू ताः प डा इ त॥

(५२५ समाधानवा त कम ्॥॥२॥)

॥*॥ स ं तु वशे षण वशे ययोयथे ट वात ् ॥*॥

(भा यम ्)

- 544 -
पात जलमहाभा यम ्

स मेतत ्?॥

कथम ्?॥

यथे टं वशे षण वशे ययोय गो भव त। यावता यथे टम ् । इह ताव -‘उत च ययादसंयोगपू वा ’ इ त

नासंयोगपू व हणेन उकारा तं वशे यते॥

कं त ह?॥

उकार एव वशे यते-उकारो योऽसंयोगपू व तद ता यया द त॥

तथा-‘उदो यपू व य’ इ त नौ यपू व हणेन ॠकारा तं वशे यते॥ कं त ह? ॠकार एव वशे यते-

ॠकारो य ओ ठयपू व तद त य धातो र त॥

(तद तसं ा तषेधा धकरणम ्)

(५२६ आ ेपवा त कम३॥)


॥*॥ समास यय वधौ तषेधः॥*॥

(भा यम ्)

समास वधौ यय वधौ च तषेधो व त यः॥ समास वधौ तावत ्- वतीया ता द भः

सम यते-क ट तः, नरक तः। क टं परम त इ य मा भू त ् ॥

यय वधौ-‘नडा द यः फक् ’ नड याप यं नाडायनः। इह न भव त-सू नड याप यं सौ ना डः॥

( या ेपभा यम ्)

कम वशेषेण?॥

(समाधानभा यम ्)

ने याह॥

- 545 -
पात जलमहाभा यम ्

(५२७ आ ेपप रशे षवा त कम ्॥४॥)

॥*॥ उ ग वण हणवजम ् ॥*॥

(भा यम ्)

उग हणं वण हणं च वज य वा॥

उग हणम ्-‘उ गत च’ भवती अ तभवती महती अ तमहती॥

वण हणम ्-‘अत इञ ्’ दा ः ला ः॥

(आ ेपभा यम ्)

अि त चेदानीं कि च केवलोऽकारः ा तप दकं, यदथ व धः यात ् ॥

(समाधानभा यम ्)

अ ती याह-अततेड ः-अः, त याप यम ् ‘अत इञ ्’ इः॥

(त म यप तत याया धकरणम ्)

(५२८ आ ेपवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ अक न वतः सवनामा ययधातु वधावु पसं यानम ् ॥*॥

(भा यम ्)

अक वतः सवनामा यय वधौ न वतो धातु वधावु पसं यानं कत यम ् ॥

अक वतः सवनाम वधौ-सवके व वके। अ यय वधौ-उ चकैः नीचकैः॥

न वतः- भनि त छनि त।

कं पु नः कारणं न स य त?॥

इह-त य वा हणं भव त, तद त य वा। न चेदं त , ना प तद तम ् ॥

- 546 -
पात जलमहाभा यम ्

(५२९ समाधानवा त कम ्॥६॥)

॥*॥ स ं तु तद ता तवचनात ् ॥*॥

(भा यम ्)

स मेतत ्॥

कथम ्?॥

तद ता तवचनात ् । तद ता त ये त व त यम ् ॥

क मदं तद ता त ये त?॥

त या त तद त तद तोऽ तो य य त ददं तद ता तं तद ता त ये त॥

(तट था ेपभा यम ्)

स त ह तथा नदशः कत यः॥

( स ाि तसमाधानभा यम ्)

न कत यः। उ तरपदलोपोऽ ट यः। त यथा उ मु ख मव मु खम य उ मु खः, खरमु खः।

एव महा प तद तः अ तो य य सोऽयं तद त तद त ये त॥

(५३० यथा यासेऽ प समाधानवा त कम ् ॥


७॥)

॥*॥ तदे कदे श व ाना वा स म ् ॥*॥

(भा यम ्)

तदे कदे श व ाना वा पु नः स मेतत ् । तदे कदे शभू त त हणेन गृ यते॥ त यथा
- ग गा यमु ना

दे वद ते त। अनेका नद ग गां यमु नां च व टा ग गायमु ना हणेन गृ यते। तथा-दे वद ता थो

गभ दे वद ता हणेन गृ यते॥

- 547 -
पात जलमहाभा यम ्

(समाधानबाधकभा यम ्)

वषम उप यासः। इह के च छ दा अ तप रमाणानामथानां वाचका भवि त-य एते

सं याश दाः प रमाणश दा च। प च स ते त एकेना यपाये न भवि त। ोणः खार आढक म त

नैवा धके भवि त, न यू ने। के च यावदे व त व त तावदे वाहु -ःय एते जा तश दा गु णश दा च।

तैलं घृ त म त खायाम प भवि त, ोणेऽ प॥ शु लो नीलः कृ णः इ त हमव य प भव त,

वटक णकामा ेऽ प ये। इमा चा प सं ा अ तप रमाणानामथानां य ते ताः केना धक य यु ः॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

एवं त याचाय वृ ि त ापय त-

‘तदे कदे शभू तं त हणेन-’ गृ यते इ त। यदयं ‘नेदमदसोरकोः’ इ त सककारयो रदमदसोः तषेधं

शाि त॥

कथं कृ वा ापकम?॥

इदमदसोः कायमु यमानं कः स गो य सककारयोः यात ् । प यत वाचायः-‘तदे कदे शभू तं

त हणेन गृ यते’ इ त। ततः सककारयोः तषेधं शाि त ॥

(तद तसं ोदाहरणा धकरणम ्)

(आ ेपभा यम ्)

का न पु नर य योग य योजना न।

(५३१ योजनवा त कम ्॥८॥)

॥*॥ योजनं सवनामा ययसं ायाम ् ॥*॥

(भा यम ्)

- 548 -
पात जलमहाभा यम ्

सवनामा ययसं ायां योजनम ् ॥ सव परमसव। व वे परम व वे। उ चैः परमो चैः। नीचैः

परमनीचै र त॥

(५३२ योजनवा त कम ्॥९॥)

॥*॥ उपपद वधौ भया या द हणम ् ॥*॥

(भा यम ्)

उपपद वधौ भया या द हणं योजनम ् ॥ भयंकरः अभयंकरः। आ यं करणं वा यंकरणम ् ॥

(५३३ योजनवा त कम ् ॥
१०॥)

॥*॥ ङ ि वधावु ग हणम ् ॥*॥

(भा यम ्)

ङ ि वधावु गद हणं योजनम ् ।

(भा यम ्)

ङ ि वधावु ग हणं योजनम ् । भवती अ तभवती। महती अ तमहती॥

(५३४ योजनवा त कम ् ॥११॥)

॥*॥ तषेधे व ा द हणम ् ॥*॥

(भा यम ्)

ङ तषेधे व ा द हणं योजनम ् । वसा परम वसा। दु हता पहमदु हता॥

(५३५ योजनवा त कम ् ॥१२॥)

॥*॥ अ परमाण व ता द हणं च॥*॥

- 549 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

अप रमाण ब ता द हणं च ङ तषेधे योजनम ् ॥ ‘अप रमाण ब ता चतक ब ये यो न

त तलु क’ व ब ता वपरम ब ता। ब ता परम ब ता। या चता वपरमा चता॥

(५३६ योजवा त कम ्॥१३॥)

॥*॥ द त॥*॥

(भा यम ्)

द त हणं च [ य वधौ] योजनम ् ॥ दते रप यं दै यः। अ दतेरप यमा द यः।

‘ द य द या द य-’ इ य द त हणं न कत यं भव त॥

(५३७ योजनवा त कम ् ॥१४॥)

॥*॥ रो या अण ् ॥*॥

(भा यम ्)

रो या अ हणं च योजनम ् । आजकरौणः॥ सहकरौणः॥

(५३८ आ ेपवा त कम ् ॥१५॥)

॥*॥ त य च॥*॥

(भा यम ्)

त य चे त व त यम ् ॥ रौणः॥

( या ेपभा यम ्)

कं पु नः कारणं न स य त। न तद ता च तद त व धना स म,् केवला च यपदे शव ावेन?॥

(समाधानभा यम ्)

- 550 -
पात जलमहाभा यम ्

‘ यपपदे शव ावोऽ ा तप दकेन’॥

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नः कारणं ‘ यपदे शव ावोऽ ा तप दकेन’॥

(समाधानभा यम ्)

इह सू ा ता भव त, दशा ता डो भवती त केवलादु प तमा भू द त॥

(समाधानबाधकभा यम ्)

नैतदि त योजनम ् । स म तद ता च तद त व धना, केवला च यपदे शव ावेन।

सोऽयमेवं स े स त यद त हणं करो त त ापय याचायः-सू ा तादे व, दशा तादे वे त॥

(समाधानसाधकभा यम ्)

ना तद तादु पि तः ा नो त। इदानीमेव यु तम-*समास


् यय वधौ तषेधः*इ त॥

(गौरवा ेपभा यम ्)

सा त यषा प रभाषा कत या॥

(गौरव नराकरणभा यम ्)

न कत या। आचाय वृ ि त ापय त‘ यपदे शव ावोऽ ा तप दकेन’-इ त। यदयम ्- ‘पू वा द नः’ ‘सपू वा च’

इ याह॥

( ापक नराकरणभा यम ्)

नैतदि त ापकम ् ॥ अि त य तदे त य वचने योजनम ् ॥

कम ्?॥

सपू वा द नं व यामी त॥

- 551 -
पात जलमहाभा यम ्

( ापका तरभा यम ्)

य त ह योग वभागं करो त॥ इतरथा ‘पू वा सपू वा द नः’ इ येव ू यात ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नरयम यैव शे षः-*त य च* इ त?॥

(समाधानभा यम ्)

ने याह। य चानु ा तं, य चानु ं यते, सव यैव शे षः-*त य च* इ त॥

(५३९ योजनवा त कम ् ॥१६॥)

॥*॥ रथसीताहले यो य वधौ॥*॥

(भा यम ्)

रथसीताहले यो य वधौ योजनम ् । र यः परमर यः । सी यं परमसी यम ् । ह या परमह या॥

(५४० योजनवा त कम ् ॥१७॥)

॥*॥ सु सवाध द छ दे यो जनपद य॥*॥

(भा यम ्)

सु सवाध द छ दे यो जनपद य योजनम ् ॥

सु-सु पा चालकः। सुमागधकः। सु ॥

सव-सवपा चालकः। सवमागधकः। सव॥

अध-अधपा चालकः। अधमागधकः। अध॥

द छ द-पू वपा चालकः। अपरपा चालकः। पू व मागधकः। अपरमागधकः॥

(५४१ योजनवा त कम ् ॥१८॥)

- 552 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ ऋतोवृ म वधाववयवानाम ् ॥*॥

(भा यम ्)

ऋतोवृ म वधाववयवानां योजनम ् । पू व शारदम ् । अपरशारदम ् । पू व नैघम


दा ् । अपरनैदाघम ् ॥

(५४२ योजनवा त कम ् ॥१९॥)

॥*॥ ठि वधौ सं यायाः॥*॥

(भा यम ्)

ठि वधौ सं यायाः योजनम ् ॥ वषाि टकं प चषाि टकम ् ।

(५४३ योजनवा त कम ्॥२०॥)

॥*॥ धमा नञः॥*॥

(भा यम ्)

धमा नञः योजनम ् । धम चर त धा मकः। अधम चर त अधा मकः॥ *अधमा च* इ त न

व त यं भव त॥

(पदा गा धकारप रभाषा धकरणम ्)

(५४४ आ ेपवा त कम ्॥२१॥)

॥*॥ पदा गा धकारे त य च तदु तरपद य च॥*॥

(भा यम ्)

पदा गा धकारे त य च तदु तरपद य चे त व त यम ् ।

(भा यम ्)

पदा धकारे कं योजनम ्?॥

- 553 -
पात जलमहाभा यम ्

(५४५ योजनवा त कम ् ॥२२)

॥* योजन म टकेषीकामालानां चततू लभा रषु ॥*॥

(भा यम ्)

इ टकेषीकामालानां चततू लभा रषु योजनम ् ॥ इ टक चतं च वीत। प वे टक चतं च वीत।

इषीकतू लेन, मु जेषीकतू लेन। मालभा रणी क या, उ पलमालभा रणी क या॥

(भा यम ्)

अ गा धकारे कं योजनम ् ।

(५४६ योजनवा त कम ् ॥२३॥)

॥*॥ महद वसृ न तृणां द घ वधौ॥*॥

(भा यम ्)

महद वसृ न तृ णां द घ वधौ योजनम ् ॥

महत ्-महान ् । एवं परममहान ् । महत ् ।

अप ्-आपि त ठि त। एवं वापि त ठि त। अप ् ॥

वसृ- वसा वसारौ वसारः। एवं परम वसा परम वसारौ परम वसारः। वसृ ॥

न तृ-न ता न तारौ न तारः। एवं परमन ता परमन तारौ परमन तारः॥ न तृ ॥

(५४७ योजनवा त कम ् ॥२४॥)

॥*॥ प यु मद मद या यनडु हो नु म ् ॥*॥

(भा यम ्)

प ावः योजनम ् ॥ वपदः प य।

- 554 -
पात जलमहाभा यम ्

(आ ेपभा यम ्)

अि त चेदानीं कि चत ् कव
े लः पा छ दो यदथ व धः यात ्?॥

(समाधानभा यम ्)

ना ती याह॥

( योजनदशक भा यम ्)

एवं त ह अ गा धकारे योजनं ना ती त कृ वा पदा धकार य योजनमु तम-् ‘ हमका षह तषु च’।

यथा प का षणौ प का षणः। एवं परमप का षणौ परमप का षणः॥

(आ ेपभा यम ्)

यद तह पदा धकारे पाद य तद त व धभव त ‘पाद य पदा या तगोपहतेष’ु यथेह भव त-

पादे नोपहतं पदोपहतम ् । एवम ा प यात- ् द धपादे नोपहतं द धपादोपहत म त॥

(समाधानभा यम ्)

एवं त य गा धकार एव योजनम ् ॥

(आ ेपभा यम ्)

ननु चो तम-न
् केवलः पा छ द इ त॥

(समाधानभा यम ्)

अयमि त पादयते र ययः-पात ् पदः पदा पदे । पत ् ॥

(भा यम ्)

यु मत ् अ मत-यू
् यं वयम ् । परमयू यं परमवयम ् ॥

अ या द-अ ना द ना स ना। परमा ना परमद ना परमस ना॥

- 555 -
पात जलमहाभा यम ्

अनडु हो नु म-अन
् वान ् परमान वान॥्

(५४८ योजनवा त कम ् ॥२५॥)

॥*॥ यु प थम थपु ंगोस खचतु रनडु ि हणम ् ॥*॥

(भा यम ्)

यु प थम थपु ंगोस खचतु रनडुि हणं योजनम ् ॥ यौः सु यौः। प थाः सु प थाः। म थाः

परमम थाः। पु मान ् परमपु मान ् । गौः सु गौः। सखा सखायौ सखायः
, सु सखा सुसखायौ सु सखायः,

परमसखा परमसखायौ परमसखायः। च वारः परमच वारः। अन वाहः परमान वाहः। याणां

परम याणाम ् ।

(५४९ योजनवा त कम ् ॥२६॥)

॥*॥ यदा द व धभ ाद ी हणं च॥*॥

(भा यम ्)

यदा द व धभ ाद ी हणं च योजनम ् ॥ सः अ तसः॥ भ का भि का, बहु भ का

बहु भि का, नभ का नभि का॥ ी हणं च योजनम ् । ि यौ ि यः। राजि यौ

राजि यः॥

(५५० योजनवा त कम ् ॥२७॥)

॥*॥ वण हणं च सव ॥*॥

(भा यम ्)

वण हणं च सव योजनम ् ॥

व सव ?॥

- 556 -
पात जलमहाभा यम ्

अ गा धकारे चा य च। अ य ोदा तम ् । अ गा धकारे-‘अतो द घ य ञ, सु प च’ इहै व यात ्-

आ याम ्। घटा या म य न यात ् ॥

(५५१ योजनवा त कम ्॥२८॥)

॥*॥ यय हणं चाप च याः॥*॥

(भा यम ्)

यय हणं च अप च याः योजनम ् ॥ य ञञोः फ भव त-गा यायणः, वा यायनः।

परमगा यायणः, परमवा यायनः। दा ायणः, परमदा ायणः॥

अप या इ त कमथम ्?॥

ष तीणा, प रष तीणा॥

(५५२ आ ेपवा त कम ् ॥२९॥)

॥ अलैवानथकेन॥*॥

(भा यम ्)

अलैवानथकेन, ना येनानथकेने त व त यम ् ॥

कं योजनम ्?॥

ह हणे लह हणं मा भू त ् । उ हणे गमु हणं। ी हणे श ी हणम ् । सं हणे पा


यसं हणं

मा भू त ् ॥

(वा त कवैय या ेपभा यम)्

कमथ मदमु यते, न ‘पदा गा धकारे त य च तदु तरपद य च’ इ येव स म ् । न चेदं तत, ् ना प

तदु तरपदम ् ॥

- 557 -
पात जलमहाभा यम ्

(प रभाषानाव यक वलाघवभा यम ्)

त न व त यं भव त॥

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नर यायः?॥

(समाधानभा यम ्)

तद त व धरेव यायान ् । इदम प स ं भव त-परमा तमहान ् । एत नैव त , ना प तदु तरपदम ् ॥

(५५३ योजनवा त कम ् ॥३०॥)

॥*॥ अ नन म हणा न च॥*॥

(भा यम ्)

अ नन म हणा यथवता चानथकेन च तद त व धं योजयि त॥

अन ्-रा े यथवता, सा ने यनथकेन। अन ्॥ इन ्-द डी यथवता, वा मी यनथकेन। इन ् ॥ अस-सु


् पया

इ यथवता, सु ोता इ यनथकेन। अस ् ॥ मन-सु् शमा इ यथवता, सु थमा इ यनथकेन। मन ् ॥

(तद तसं ापवाद न पणम ्)

(५९४ आ ेपवा त कम ् ॥३१॥)

॥* यि मि व ध तदादाव हणे॥*॥

(भा यम ्)

यि मि व ध तदादा व त व त यम ् ॥

कं योजनम ्?॥

- 558 -
पात जलमहाभा यम ्

‘अ च नु धातु ु वां वो रयडु वङौ’ इ त इहैव यात ्- यौ ु वौ। यो ुव इ य न यात ् ॥ येन

व ध तद त य॥७२॥

(अथ वृ सं ा करणम)्

(६६ वृ सं ा करणम ् ॥१।१।९ आ. । १३ सू.)

वृ य याचामा द त वृ म ् ॥१।१।७३॥

(त त पदकृ य नवचना धकरणम)्

(आ ेपभा यम ्)

वृ हणं कमथम?॥

(समाधानभा यम ्)

‘य याचामा द त वृ म’ ् इतीय यु यमाने ‘दा तारा ताः’ अ ा प स येत। वृ हणे पु नः

यमाणे न दोषो भव त॥

(आ ेपभा यम ्)

अथ य य हणं कमथम ्?॥

(समाधानभा यम ्)

य ये त यपदे शाय॥

(आ ेपभा यम ्)

अथा हणं कमथम?॥


(समाधानभा यम ्)

- 559 -
पात जलमहाभा यम ्

‘वृ य या द त वृ म’ ् इतीय यु यमाने इहै व यात-ऐ


् तकायनीयाः औपगवीयाः। इह न यात ्-

गाग या वा सीया इ त। अ हणे पु नः यमाणे न दोषो भव त॥

(आ प
े भा यम ्)

अथा द हणं कमथम ्?॥

(समाधानभा यम ्)

‘वृ य याचां त वृ म’ ् इतीय यु यमाने-सभासंनयने भवः साभासंनयनः-इ य ा प स येत।

आ द हणे पु नः यमाणे न दोषो भव त॥

(सू ोपपादना धकरणम)्

(५५५ आ ेपवा त कम ् ॥१)

॥*॥ वृ सं ायामजसं नवेशादना द वम ् ॥*॥

(भा यम ्)

वृ सं ायामजसं नवेशाद द र येत नोपप यते। न यचां सि नवेशोऽि त॥

(आ ेपबाधकभा यम ्)

ननु चैवं व ायते-अजेवा द र त॥

(आ ेपसाधकभा यम ्)

नैवं श यम ् । इहै व स येत-औपगवीयाः। इह न यात ्-गाग याः॥

(आ ेपभा यम ्)

एका ता द वं त ह व ायते ॥

(५५६ आ ेपसाधकवा त कम ् ॥
२॥)

- 560 -
पात जलमहाभा यम ्

॥*॥ एका ता द वे च सव स गः॥*॥

(भा यम ्)

इहा प स येत-सभास नयने भवः साभास नयन इ त॥

(५५७ समाधानवा त कम ् ॥३॥)

॥*॥ स मजाकृ त नदशात ् ॥*॥

(भा यम ्)

स मेतत ् ॥

कथम ्?।

‘अजाकृ त नदशात’।् अच आकृ त न द यते॥

(आ ेपभा यम ्)

एवम प य जनै यव हत वा न ा नो त॥

(५५८ समाधानवा त कम ् ॥४॥)

॥*॥ य जन या व यमान वं यथा य ॥*॥

(भा यम ्)

य जन या व यमानव ावो व त यः। ‘यथाऽ य ’। यथाऽ य ा प य जन या व यमान-व ावो

भव त॥

वा य ?॥

वरे ॥

( यू नतापू य धकरणम)्

- 561 -
पात जलमहाभा यम ्

(५५९ आ ेपवा त कम ् ॥५॥)

॥*॥ वा नामधेय य॥*॥

(भा यम ्)

वा नामधेय य वृ सं ा व त या॥ दे वद तीयाः। दै वद ताः। य द तीयाः। या द ताः॥

(५६० आ ेपवा त कम ् ॥६॥)

॥*॥ गो ो तरपद य च॥*॥

(भा यम ्)

गो ो तरपद य च वृ सं ा व त या॥

क बलचारायणीयाः। ओदनपा णनीयाः। घृ तरौढ याः॥

(५६१ वा त क यासा तरम ् ॥७॥)

॥*॥ गो ा ता वाऽसम तवत ् ॥*॥

(भा यम ्)

गो ा ता वा असम तव ययो भवती त व त यम ् ॥ एता येवोदाहरणा न॥

(आ ेपभा यम ्)

कम वशेषेण?॥

(समाधानभा यम ्)

ने याह।

(५६२ शेषवा त कम ् ॥
८॥)

॥*॥ िज वाका यह रतका यवजम ् ॥*॥

- 562 -
पात जलमहाभा यम ्

(भा यम ्)

िज वाका यं ह रतका यं च वज य वा। जै वाकाताः हा रतकाताः॥

(आ ेपभा यम ्)

कं पु नर यायः?॥

(समाधानभा यम ्)

*गो ा ता वाऽसम तव * इ येव यायः॥ इदम प स ं भव त- प लका य य छा ाः

पै गलका वाः। वृ य याचामा द त वृ म ् ७३॥


(६७ वृ सं ासू म॥१।१।९


् आ.। १४ सू.॥ )

यदाद न च॥१।१।७४॥

(अनु व ृ ि त नणया धकरणम) ्

(आ ेपभा यम ्)

य याचामा द हणमनु वतते, उताहो न॥

(भा यम ्)

कं चातः।

(अनु व ृ ि तप े दू षणभा यम) ्

य यनुवतते, इह च स येत- व पु य छा ा वा पु ाः, मा पु ाः। इह च न यात-् वद यो

मद य इ त॥

( नवृ ि तप े दू षणभा यम) ्

अथ नवृ तम,् ‘ए ाचां दे श’े य याचामा द हणं कत यम ् ॥

- 563 -
पात जलमहाभा यम ्

(अनु व ृ ि तप ा यु पगमभा यम) ्

एवं त यनु वतते॥

(आ प
े भा यम ्)

कथं वा पु ा मा पु ा इ त?॥

(समाधानभा यम ्)

स ब धमनु व त यते ‘वृ य याचामा द त वृ म’।् ‘ यदाद न च’ वृ सं ा न भवि त,

वृ य याचामा द त वृ म ् ॥ ‘ए ाचां दे श’े य याचामा द हणमनु वतते, वृ हणं नवृ तम ् ।

त यथा-कि च का तारे समु पि थते साथमु पाद ते, स यदा न ा तका तारो भव त तदा साथ

जहा त॥ यदाद न च॥

(६८ वृ सं ासू म ् ॥
१।१।१।९ आ. १५ सू.)

ए ाचां दे शे॥१।१।९।१५॥

( वषय नणया धकरणम ्)

(आ ेपवा त कम ् ॥१॥)

॥*॥ ए ाचां दे शे शै षकेषु॥

(भा यम ्)

ए ाचां दे शे शै षकेि व त व त यम ् । सैपु रक सैपु रका। कौनग रक कौनग रके त॥ ए ाचां

दे शे॥७५॥

इत ीम गव पत ज ल वर चते याकरणमहाभा ये थमा याय य थमपादे नवममाि नकम ् ।

पाद चायं समा तः॥

- 564 -
पात जलमहाभा यम ्

- 565 -

You might also like