i

Fen ve Mühendislikte

Matematiksel Metotlar

Haluk Beker
 ii

İTHAF

Böyle bir kitabın çok daha kapsamlısını değerli hocam Fikret Kortel yazabilirdi. O böyle bir işe
girişmeyince, matematikte bildiklerinin çoğunu ona borçlu bir öğrencisi olarak, yazıp
kendisine ithaf etmek bana kısmet oldu. Çevremde huzurlu bir çalışma ortamı oluşturan
bölüm, fakülte ve üniversite arkadaşlarıma teşekkür borçluyum.

 Prof. Fikret Kortel  dt

2004
 1916
 iii

ÖNSÖZ

Elinizdeki kitap, Boğaziçi Üniversitesinde birçok kez verdiğim PHYS 325 dersi konularını
kapsamaktadır. Bu derste, yetenekli öğrencilere az zamanda çok şey öğretmek
amaçlanmıştır. Bundan dolayı da konuların seçimi ve sıralanmasında ana hedef hız olmuştur.
Hız zorunluluğu matematik titizliği geri plana itmiş, zaman darlığı nedeniyle de bazı konulara
hiç değinilememiştir. Bu yüzden Diferansiyel denklemlerin kompleks düzlemde incelenmesi,
Varyasyon hesabı, 3+1-Boyutlu Uzay-Zaman'da kısmi türevli diferansiyel denklemler gibi
konular PHYS 326 dersine ertelenmiştir.

Bu çalışmada kapsanan konular beş kitap olarak sunulmaktadır. İlk iki kitapta temel
fonksiyonlar önce reel eksende sonra da kompleks düzlemde incelenmektedir. Sonraki iki
kitapta ise lineer sistemler önce matrisler, sonra da diferansiyel denklemler yoluyla ele
alınmaktadır. Beşinci ve sonuncu kitapta ise lineer vektör uzayları ve uygulamaları Dirac
gösterimi ile sunulmaktadır. Lineer vektör uzayları daha önce yapılan her şeyi kapsayan ve
onların derinlemesine anlaşılmasını sağlayan çok temel bir konudur. Kuantum fiziği ve
Elektrodinamik gibi lineer teorilerin zorluklarını kolayca aşmanın yolu matematiğin bu dalına
hakim olmaktan geçer.

Toplumlar refah yolunda ilerledikçe ve demokratikleştikçe çoğunluğun anlamakta güçlük

çektiği konular eğitim programı dışına itiliyor. Bu da bir şekilde anlamakta güçlük çekmeyi
özendiriyor olmalı ki programlar sulandıkça şikayetler azalacağına artıyor. Bilim ve
teknolojide hamle yapmak isteyen toplumlar bu kısırdöngüyü bir noktada kırmak zorunda.
Matematik öğretmek kadar öğrenmek de zahmetli bir iştir. Yeteneğin yanı sıra sevgi ve
kararlılık gibi vasıflar gerektirir. Bu kitabın yararlı olmasında görev okuyucuya düşmektedir;
denklem aralarını doldurarak, eksik noktaları başka kitaplardan tamamlayarak, ve her
bölümün sonundaki problemleri çözerek okunan bir matematik kitabı mutlaka bir ölçüde
yararlı olur. Bu gayreti gösterenlerin ödülü Galileo’nun sözleri ile 'Doğanın konuştuğu dili'
anlamak olacaktır. Birkaç yüz sayfa içinde lise matematiğinden lisansüstü düzeye erişmenin
okuyucu için yeterli itici güç olacağını umuyorum.

Haluk Beker
 iv

KONULAR

KİTAP 1 : F  x : REEL DEĞİŞKENLİ FONKSİYONLAR

KİTAP 2 : w z : KOMPLEKS DEĞİŞKENLİ FONKSİYONLAR

KİTAP 3 : f  A : MATRİS CEBİRİ

KİTAP 4 : DD I : DİFERANSİYEL DENKLEMLERE GİRİŞ

KİTAP 5 :  : LİNEER VEKTÖR UZAYLARI

 1

FEN VE MÜHENDİSLİKTE

MATEMATİK METOTLAR

1. KİTAP

REEL DEĞİŞKENLİ FONKSİYONLAR

F  x
 2

İÇİNDEKİLER

I. SAYI SİSTEMLERİ

II. FONKSİYONLAR

III. CEBİRSEL ÖZELLİKLER

A) Kuvvet Fonksiyonu

B) Trigonometrik Fonksiyonlar

C) Ters Trigonometrik Fonksiyonlar

D) Üstel Fonksiyon

E) Logaritma Fonksiyonu

F) Hiperbolik Fonksiyonlar

G) Ters Hiperbolik Fonksiyonlar

IV. SAYISAL ÖZELLİKLER

A) Genel

B) Trigonometrik Fonksiyonlar

C) Logaritma
 3

V. DİFERANSİYEL ÖZELLİKLER

A) Genel Özellikler

B) Kuvvet Fonksiyonu

C) Trigonometrik Fonksiyonlar

D) Logaritma Fonksiyonu

E) Kapalı Türev

F) Kısmi Türev

G) Belirsiz İntegral

H) Belirli İntegral

I) Tekrar Belirsiz İntegral

J) Dirac Delta Fonksiyonu

K) Seri Açılımları

EKLER VE NOTLAR
 4

I. SAYI SİSTEMLERİ

Saymak, ölçmek ve biçimleri incelemek olarak tanımlanan matematik, paleolitik çağlardan

itibaren insan hayatına girmiştir. İnsanlığın yücelişinin hem sebebi, hem de sonucu olan bu
uğraş sadece bilimin değil kültürün de vazgeçilmez bir parçasıdır. Sayma işlemi önceleri
doğal olarak pozitif tamsayılarla başlamış, sonra ihtiyaca göre daha kapsamlı sayı
sistemlerine geçilmiştir. Burada ihtiyaç ile kastedilen, matematik diliyle ‘Kapalılık’, yani
bir aritmetik işlem sonucunun o işlemin girdileri ile aynı türde olması gereğidir. Pozitif
tamsayılar sadece toplam ve dolayısıyla çarpım işlemlerinde kapalıdırlar. Yani iki pozitif
tamsayının  ve  ile birleştirilmesinin sonucu da bir pozitif tamsayı olur. Ancak 
işleminin tersi  işlemi altında kapalı kalabilmek için sıfır ve negatif tamsayıların da

sisteme alınması gerekir.  işleminin tersi  işlemi altında kapalılık ise M

N

 N  0  biçiminde rasyonel sayıları gerektirir. Özel bir çarpım olan kare almanın ters

işlemi devreye girince rasyonel sayılar da yetersiz kalacaktır. M olduğu

2 
N

kolayca gösterilebilir. Bunun üstüne negatif sayıların karekökü için gerekli olan sanal
sayıları da sisteme dahil edince, aritmetiğin beş temel :

ab  ba , ab  ba

a  b  c   a  b  c , a b c   a b c

a b  c   a b  a c

kuralına uyacak en genel sisteme, kompleks sayılara, erişmiş oluruz. (1)

Pozitif tamsayıların küme 'si N

Bütün tamsayıların küme 'si Z

Rasyonel sayıların küme 'si Q

Reel sayıların küme 'si R

Kompleks sayıların küme 'si C

 5

ile gösterilir ve C    R   Q    Z   N olur. Bu sayı sistemlerinin

eleman sayısı bakımından aynı zenginlikte olmadıkları, hepsinin eleman sayıları sonsuz
olduğu halde bu sonsuzların aynı mertebede olmadıkları sezilir. Öte yandan her küme 'nin
mertebesi ayrı da değildir ve sadece iki mertebe sonsuzluk yukarıdaki tüm sayı sistemlerinin

tasnifinde yeterlidir. Q   R geçişinde, sayılabilir sonsuz  o 'dan, sayılamaz

sonsuz  1 ' e de geçilmiş olur. F sonlu bir sayı olmak üzere F N  N ,

F 
N
 N 
F
hatta  N olduğu halde işlemi, bir üst mertebe olan

 N  1 'i verir. 0, 1 aralığında herhangi bir sayı 0 . a1 a2 a3  biçiminde

yazılabildiğine ve sayılabilir sonsuz hanelerin her biri için 10 tercih yapılabildiğine göre

0, 1 aralığında toplam 10 

o
yani  1 sayılamaz sonsuz sayı var demektir.

PROBLEMLER

P.I.1) 2  Q olduğunu gösterin.

P.I.2) Rasyonel sayıların sayılabilir sonsuz adet  o olduğunu gösterin.

II. FONKSİYONLAR

y  F ( x) ile gösterilen fonksiyon kavramı, verilen bir x reel sayısı için bir ( ve sadece
bir ! ) y  F ( x) reel sayısını, belli bir kurala göre elde etmek işlemidir. Daha basit bir
ifade ile : Fonksiyonlar iki sütunlu tablolardır. İlk sütundan x değerini seçer, sonra da
 6

ikinci sütundan ona karşılık gelen y  F ( x) değerini buluruz. Bunun tersi, yani önce
ikinci sütundan bir değer seçip, sonra da birinci sütundan onun karşılığını bulmak ise 'Ters
Fonksiyon' işlemi olarak adlandırılır. Kısaca y  F ( x)  x  F 1( y) olarak yazılan
ters fonksiyon işleminin, sürekli artan veya sürekli eksilen fonksiyonlar dışında, tanımlanma
güçlükleri, ancak bunların da aşılma yolları vardır. Fonksiyon kuralları gereği bazan x
bağımsız değişkenini, bazan da y  F ( x) bağımlı değişkenini sınırlamak gerekir.

2
F ( x)  3 4  x fonksiyonu için 2  x  2 ve 0  F ( x)  6

sınırlamaları vardır. Bağımsız değişken x 'in alabileceği değerler o fonksiyonun 'Tanım

Aralığı' , bağımlı değişken y  F ( x) 'in alabileceği değerler ise 'Değer Aralığı' olarak
adlandırılır. Fonksiyonlar 'Cebirsel' , 'Sayısal' ve 'Diferansiyel' olarak 3 ayrı başlık altında
incelenir. Bu düzeyde incelenecek temel fonksiyonların sayısı 27 ile sınırlıdır. Bu sayı biraz
1
abartılıdır, 27 sayısına erişmek için tarihi sebeplerle, mesela sin x ve csc x 
sin x
ayrı ayrı sayılmaktadır. Bir diğer ilginç nokta da her fonksiyonun bir de ters fonksiyonu
olduğu halde toplam sayının çift olmamasıdır. Bunun gerekçesi kuvvet fonksiyonunun ters
fonksiyonunun da kuvvet fonksiyonu olmasıdır.

İncelenecek 27 temel fonksiyon :

1) Kuvvet fonksiyonu : xa

2-7) Trigonometrik fonksiyonlar :

sin  x  , cos  x  , tan  x  , csc  x  , sec  x  , ctn  x 

8-13) Ters trigonometrik fonksiyonlar :

sin 1  x  , cos1  x  , tan 1  x  , csc1  x  , sec 1  x  , ctn 1  x 

14) Üstel fonksiyon : exp  x   e x

15) Logaritma fonksiyonu : n  x

 7

16-21) Hiperbolik fonksiyonlar :

sinh  x  , cosh  x  , tanh  x  , csch  x  , sech  x  , ctnh  x 

22-27) Ters hiperbolik fonksiyonlar :

sinh 1  x  , cosh 1  x  , tanh 1  x  , csch 1  x  , sech 1  x  , ctnh 1  x 

olacaktır. Ancak tüm özellikler incelendiğinde bu 27 sayısı 3 ’e kadar iner. (2)

PROBLEMLER

P.II.1) F  x   x2 için ters fonksiyon bulma güçlüğünü tartışın ve bir çıkış yolu bulun.

III. CEBİRSEL ÖZELLİKLER

A) Kuvvet Fonksiyonu

Kuvvet fonksiyonunun tarihsel kökeni x değişkeninin N kere kendisiyle çarpılmasıdır :

x x x   x  xN . Bu tanımdan hareketle :
N kere

N N
xM x N  xM N
  x M   xM N   x M   xM N ,

1
x0  1 , x N  ,  x y N  x N y N özellikleri kolayca elde
xN
N
edilir. xM x N  x M N
eşitliğinin önce x 1
N   x , sonra da
 
 8

M
x 1
N   x
M
N
olarak genelleşmesi sonucu kuvvetler de tamsayılardan rasyonel
 
sayılara genelleşir. Tüm reel sayılara, istenilen yakınlıkta bir rasyonel sayı bulunabileceği

gerçeğinden yola çıkarak da, a ve b reel sayılar olmak üzere

b
xa x b  x a  b   x a   xab

1
x0  1 , x a  ,  x y a  xa ya özelliklerine ulaşılır.
xa
Özetle kuvvet fonksiyonu değişken bir tabanın sabit kuvveti olmaktadır.

B) Trigonometrik Fonksiyonlar

Trigonometrik fonksiyonlarının en önemli iki tanesi, kartezyen koordinatlarda O merkezli

bir daire yardımıyla

y x
(xxx s sin   , cos  
 x y
2 2
x  y2
2


olarak tanımlanırlar. Diferansiyel özelliklerde kolaylık sağlaması için açılar radyan cinsinden
s
ölçülecektir :   . Diğer trigonometrik fonksiyonlarının tanımları ise ilk ikisinin
R
sin  1 1 1
cinsinden tan   , csc   , sec   , ctn 
cos  sin  cos  tan 

olarak yapılır. Bu tanımlardan öncelikle sin2   cos2   1 , sonra da bu bağıntının

sırasıyla sin 2  ve cos2  ile bölünmesinden csc2   ctn2  1 ve

sec2   tan2   1 özdeşlikleri elde edilir. Bir dik üçgen yardımıyla elde edilen

diğer iki yararlı ilişki de sin   2

   cos  ve 
cos 
2
   sin 
 9

bağıntılarıdır. Trigonometrik fonksiyonların en temel cebirsel özdeşliklerinden biri de

sin     formülüdür.

E tan α - tan β
α

1 / cos β
α-β D tan β
β
A 1 B

Yukarıdaki şekilde DE uzaklığının iki ayrı biçimde ifade edilmesinden

sin      sin  cos   cos  sin  formülleri elde edilir.

Bu formüllerden sin   2
   cos  
ve cos  2     sin 

bağıntılarının da yardımıyla cos      cos  cos  sin  sin  formülü

bulunur.      özel hali kullanılarak sin  2   2 sin  cos  ,

cos  2   cos2   sin 2   2 cos 2   1  1  2 sin 2  'Çift Açı' formüllerine,

cos  2   2 cos 2   1  1  2 sin 2  denklemlerine de    yerleştirerek

2

de  2
sin  
1  cos 
2
,  2
cos  
1  cos 
2
'Yarım Açı' formüllerine

erişilir. Diğer trigonometrik fonksiyonlar için bu temel özdeşliklerin yardımıyla, mesela

2 tan 
tan  2  
1  tan 2 
,  2
tan  
1  cos 
1  cos 

sin 
1  cos 

1  cos 
sin 
elde edilir.
 10

C. Ters Trigonometrik Fonksiyonlar

x  trig   fonksiyonlarının   trig 1  x  olarak ters çevrilmesinden

sin 1  x  , cos1  x  , tan1  x  , csc1  x  , sec 1  x  , ctn1  x  fonksiyonları

tanımlanır. Aşağıdaki dik üçgen yardımıyla


    
2

  
sin 1 x  cos 1 x  , sec 1 x  csc 1 x  , tan 1 x  ctn 1 x 
2 2 2
eşitlikleri elde edilir. Ters trigonometrik fonksiyonlar arasındaki daha girift özdeşlikleri elde
etmek için tüm trigonometrik fonksiyonlari teker teker diğer tüm trigonometrik fonksiyonlar

cinsinden yazabilmek gerekir. Örnek olarak tan 1 x fonksiyonunu sin 1  F  x 

tan  x
olarak yazabilmek için sin   kullanılır ve tan 1 x  sin 1
1  tan 2  1  x2

bulunur.

D) Üstel Fonksiyon

Değişken bir tabanın sabit kuvveti olan kuvvet fonksiyonunun aksine, üstel fonksiyon: sabit
bir tabanın değişken kuvvetidir. Diferansiyel özelliklerde kolaylık sağlaması açısından bu

 1  1t 
t
sabit taban e  Lim  2.71828 ... olarak seçilir. Bunun gerekçesi
t 

ileride anlaşılacaktır. Cebirsel özellikler Sabit - Değişken ayırımı yapmadığı için kuvvet
fonksiyonu ilişkilerinden esinlenerek doğrudan
 11

exp  x  exp  y   exp  x  y   exp  x    exp  xy 

y


exp  0   1 , exp  x   1 bağıntıları yazılır.

exp  x 

E) Logaritma Fonksiyonu

Tabii logaritma n  x  'in tanımı exp  n  x    x olarak yapılırsa

exp  n exp  x    exp  x   n exp  x   x oluşu

n ve exp fonksiyonlarının birbirlerinin ters fonksiyonları olduğunu gösterir.

exp  n  xy   x y  exp  n  x  exp  n  y   exp  n  x   n  y 

denklemi yardımıyla önce n  xy   n  x   n  y  , sonra da nx a   a n x ,

n 1  0 ,  x
n 1   n  x , n 0    özellikleri elde edilir.

F) Hiperbolik Fonksiyonlar

Birçok fonksiyon x   x 'Yansıma Dönüşümü' altında F (  x )   F  x  veya

F ( x)   F  x  davranışı gösterir. İlk grubun en basit örneği F  x   x 2 N , ikinci

grubun en basit örneği de F  x   x 2 N 1 olduğu için F (  x )   F  x  davranışı

gösteren fonksiyonlar 'Çift' , F (  x )   F  x  davranışı gösterenler ise 'Tek' Fonksiyon

olarak adlandırılırlar. cos  x  , sin  x 2  Çift ; tan  x  , sin 1  x  Tek

fonksiyonlara örnektir. Negatif sayıların logaritması daha tanımlanmadığından n  x  için

böyle bir özellik söz konusu bile olamaz. Üstel fonksiyon ise exp   x    exp( x )

olduğu için Tek veya Çift değildir. Ancak herhangi bir fonksiyondan yola çıkıp
 12

F  x  F x F  x  F x
ve olarak Tek ve Çift fonksiyonlar oluşturmak
2 2

mümkündür. Bu metodun üstel fonksiyona uygulanmasından hiperbolik fonksiyonlar elde

exp  x   exp   x  exp  x   exp   x 
edilir. Önce sinh  x   ve cosh  x  
2 2
sinh  x  1
olarak tanımlanır, sonra da tanh  x   , csch  x   ,
cosh  x  sinh  x 

1
sech  x  
1 , ctnh  x   tanımları yapılır. Hiperbolik fonksiyonlar için
cosh  x  tanh  x 

neden bu kadar trigonometrik adlara yakın adlar seçildiği ileride anlaşılacaktır. Cebirsel
özellikler için önce tanımların karelerini alarak cosh 2  x   sinh 2  x   1 , bunun da

sinh 2  x  ve cosh 2 x ile bölünmesinden ctnh 2  x   csch 2  x   1 ,

sech 2  x   tanh 2  x   1 bağıntıları elde edilir.

Gene ilk tanımlardan yola çıkılarak erişilen

sinh  x  y   sinh  x  cosh  y   cosh  x  sinh  y 

cosh  x  y   cosh  x  cosh  y   sinh  x  sinh  y 

özdeşliklerin özel hallerinden çift ve yarım değer formülleri :

sinh  2 x   2 sinh  x  cosh  x 

cosh  2 x   cosh 2  x  + sinh 2  x   1 + 2 sinh 2  x   2 cosh 2  x   1

 2
sinh y 
cosh  y   1
2
, cosh y 2 
cosh  y   1
2

çıkartılır. Bu arada 27 temel fonksiyonun abartılı bir sayı olduğu, hiperbolik fonksiyonlar
üstel fonksiyon bileşimleri olduğuna göre şimdilik en azından 27  6 = 21 sayısına
inilebileceği görülmektedir
 13

G) Ters Hiperbolik Fonksiyonlar

x  hyp  y  fonksiyonlarının y  hyp1 ( x ) olarak ters çevrilmesinden

sinh 1  x  , cosh 1  x  , tanh 1  x  , csch 1  x  , sech 1  x  , ctnh 1  x 

fonksiyonları elde edilir. Hiperbolik fonksiyonların üstel fonksiyonla çok yakından ilintili
olması, ters hiperbolik fonksiyonların da logaritma ile ilintili olmasına işaret etmektedir. Bir

örnek olarak cosh 1  x   n  F  x  , F  x   ? problemine eğilirsek

F  x   x  x2  1
1
x  cosh  n F   2x  F ve sonuçta olduğu
F
görülür. Bu özdeşliklerin tamamı :


sinh 1  x   n x  x 2  1  , 
cosh 1  x   n x  x 2  1 
1 1 x  1 1 x 2 
tanh 1  x   n  , csch 1  x   n  
2 1 x  
 x 


1 1 x 2  1  x  1
sech 1  x   n   , ctnh 1  x   n 
 x  2  x 1
 

olmaktadır. Bundan dolayı ters hiperbolik fonksiyonların da listeden düşülebileceği ve

listenin 21  6 = 15 fonksiyona indiği görülmektedir. Bu sayıyı 3 'e indirmek için
kompleks sayılar konusunu beklemek gerekecektir.

PROBLEMLER

P.III.1) sin , cos , tan fonksiyonları için tüm çift ve yarım açı formüllerini elde edin.
 14

P.III.2) Tabloyu tamamlayın :

sin 1  x   cos 1  ?   tan 1  ?   csc 1  ?   sec 1  ?   ctn 1  ? 

     

sin 1  ?   cos 1  ?   tan 1  ?   csc 1  ?   sec 1  ?   ctn 1  x 

P.III.3) sinh , cosh , tanh fonksiyonları için tüm çift ve yarım değer formüllerini
elde edin.

P.III.4) Tabloyu tamamlayın :

sinh 1  x   cosh 1  ?   tanh 1  ?   csch 1  ?   sech 1  ?   ctnh 1  ? 

     

sinh 1  ?   cosh 1  ?   tanh 1  ?   csch 1  ?   sech 1  ?   ctnh 1  x 

P.III.5) Tüm ters hiperbolik fonksiyonları logaritma olarak ifade edin.

tanh  n  x   ?
n( x)
P.III.6) i) , ii) x

iii) sin  2 sin 1  0.8  ? , iv) sinh  n  3  ?

v) tan 1  a   tan 1  b   tan 1  F  a, b   F  a, b   ? tan (a)

1
P.III.7) cos(20 o ) cos(40 o ) cos(80 o )  olduğunu gösterin.
8
 15

P.III.8) Aşağıdaki mantık hatasını bulun :

 sin 
 2
 tan   1   1 
1  sin 2 

 sin2   1  sin2   2  2 sin2   1  2  1

x x
P.III.9) F  x   fonksiyonunun yansıma özelliğini bulun.
exp  x   1 2

IV. SAYISAL ÖZELLİKLER

A ) Genel

Verilen bir x için F  x  değerini, elektronik destek olmaksızın, yaklaşık olarak hesap

edebilmek yararlı bir beceridir. Kuvvet ve üstel fonksiyonlar sayısal düzeyde aynı oldukları
için sadece birini incelemek yeterlidir. Öte yandan bir fonksiyonun sayısal değerlendirilmesi

aynı zamanda ters fonksiyonun da değerlendirilmesi demektir. Bu yüzden sadece sin  x 

ve n  x  fonksiyonlarının sayısal olarak incelenmesi yeterli olacaktır.

B ) Trigonometrik Fonksiyonlar

İleride anlaşılacak bir sebeple sin  Ao  yaklaşık olarak :

sin  Ao  sin  Ao 
A A
, 0  A  14 ; , 15  A  35
56 60

formülleriyle verilir. Bu formüller, bazı önemli açılar için oluşturulan

 16

Açı sin  Ao  cos  Ao 

----- ----------------------- ------------------------
0o 0 = 0.000 4 = 1.000
2 2

30 o 1 = 0.500 4 = 1.000
2 2

45 o 2 = 0.707 2 = 0.707
2 2

60 o 3 = 0.866 1 = 0.500
2 2

90 o 4 = 1.000 0 = 0.000
2 2
tablosu ve bilinen cebirsel özellikler yardımıyla tüm açıların tüm trigonometrik fonksiyonları
yaklaşık olarak hesaplanabilir.

C ) Logaritma

Logaritma için ise 10 tabanına Briggs logaritması ile başlamak daha uygundur. İlk aşamada
sadece log 2 = 0.301 , log 3 = 0.477 ve log 7 = 0.845 değerlerinin bilinmesi yeterli
olacaktır.

2 10 = 1024 10 3  log 2  0.300

34 2 3 10  log 3 0.475

72 50  log 7 0.850

ilişkileri bu üç yapıtaşının elde edilişine ışık tutmaktadır. Bu noktada nx fonksiyonuna

geçmek için n 10 2.3 , dolayısıyla nx 2.3 log x eşitliği devreye girer

ve aşağıdaki tablo elde edilir. (3)
 17

N log  N  nN 
------------------------------------------------------------------------------

1 0.000 0.0

2 0.301 0.7

3 0.477 1.1

4 0.602 1.4

5 0.699 1.6

6 0.778 1.8

7 0.845 1.95

8 0.903 2.1

9 0.954 2.2

10 1.000 2.3

Bunların yardımıyla tüm kuvvet, logaritma, üstel, hiperbolik, ters hiperbolik fonksiyonlar
yaklaşık olarak hesaplanabilirler.

PROBLEMLER

P.IV.1) Hesap makinesi kullanmadan yaklaşık sayısal sonuç bulun.

i) cos  66o   ? ii) sin 1  0.125  ?

iii) cosh  n  2   ?

1
iv) (63) 3
 ?

v) log8  32   ? 1.001  ?
10000
vi)

vii) n  20   ? viii) n  2000  ?

ix) log  75  ? x) log 32 8   ?

 18

 0.99   ? xii) sin  67o   ?

300
xi)

xiii) sin  74o   ? xiv) cos 83o   ?

xv) tanh  2.3  ? xvi) sinh 1 100   ?

xvii) sin 1  0.14   ? xviii) tan 1  20   ?

xix) tan 1  5  ?

8
256
P.IV.2) sayısının ilk ve son hanelerini bulun.

V. DİFERANSİYEL ÖZELLİKLER

A ) Genel Özellikler

Bir fonksiyonu gözümüzde canlandırmanın fonksiyon tablosu ötesinde yolları vardır. Mesela
önce bir reel sayı doğrusu çizer, bunun üzerinde sıfır noktası O 'yu belirler, pozitif yönü de
geleneklere uygun olarak sağa doğru seçeriz. Artık bu doğru üzerinde her P noktası, OP
uzaklığının boyu olan x değeri ile parametrize edilebilir. Her x değerine karşılık gelen
F  x  değerini ise x noktasına dikili bir bayrağın üzerine yazarak gösterebiliriz.

F(x)

+
0 x

Bayrağa alternatif olarak F  x  uzunluğunda bayrak direkleri de kullanılabilir. Bu

gösterimde x boyutuna ek olarak, buna dik ve geometrik anlamı olan ikinci bir boyut
devreye girmektedir. Bu iki boyutlu yaklaşım ‘Kartezyen Koordinat Sistemi’ olarak
adlandırılır. Ancak bağımsız ve bağımlı kompleks değişkenler ikişerden dört boyut
 19

gerektireceği için kartezyen gösterimi kompleks değişkenli fonksiyonlara genellemek

mümkün değildir. Bu yüzden, genelleşme kolaylığı açısından bayrak gösterimine bağlı
kalınacaktır. Birbirine sonsuz küçük uzaklıkta olan x ve x  dx noktalarındaki bayrak
değerlerinin farkı o fonksiyonun diferansiyeli olarak adlandırılır.

F(x) F(x+dx)
dF  x   F  x  dx   F  x 
+
x x+dx

Bu tanımda yer alan dx aslında sıfır olan, ancak değişik mertebe sıfırların muhasebesini
tutabilmek açısından katlanmak zorunda kaldığımız sonsuz küçük bir reel eksen parçasıdır.

 dx   dx ama N  2 için  dx   0
1 N
Dolayısıyla hesaplarda kullanılacaktır.

Biraz şiirsel bir anlatımla dx 'i sıfır boyutlu bir doğru parçası veya bir boyutlu bir nokta
olarak da düşünebiliriz. Türev ise dF  x  diferansiyelinin, iki bayrak direği arasındaki

dx uzaklığına oranı olarak tanımlanır :

dF  x  F  x  dx   F  x 
F x   . Türev için daha kısa F x ifadesini
dx dx
dF  x 
Newton 'a, oran ifadesini ise Leibniz 'e borçluyuz. Hesaplarda en geçerli yol,
dx
anlam açısından daha zengin Leibniz ifadesini hep akılda tutmak şartıyla, daha ekonomik
Newton ifadesini kullanmaktır. Ancak mesela Zincir Kuralı 'nı elde ederken Leibniz
gösteriminin kullanılması kaçınılmazdır. Bu kurala göre F u  x   gibi bir fonksiyonun

olmaktadır. Mesela F  x   sin  x 3  için

dF dF du
türevi 
dx du dx

d sin  x 3  d  x 3 
 3 x 2 cos  x 3 
dF
 olur. Türev tanımında sağdan yaklaşım
dx d x 
3
dx

F  x  dx   F  x  F  x   F  x  dx 
F x  yerine pekala soldan yaklaşım F x 
dx dx
da benimsenebilirdi. Akla gelebilecek
 20

 1   2 
F  x  dx   F  x  dx 
F x   3   3  benzeri tüm tanımlar bu iki temel yaklaşımın
dx
bileşimidir. F x kavramının x noktasında tanımlı ve anlamlı olabilmesi için iki temel

yaklaşımın aynı sonucu vermesi gerekir. Türevin yaklaşım yönünden bağımsız olması şartı
ileride kompleks değişkenli fonksiyon türevlerinin incelenmesinde olağanüstü bir önem
kazanacaktır. Yukarıda verilen, Newton, Leibniz ve Euler 'in sezgiye dayalı yaklaşımları zaman
içinde yeterli ölçüde matematik katılığa sahip bulunmadı. Weierstrass’ın daha törensel
   yaklaşımı konuya egemen oldu. Ancak, pratik önemi şüpheli birkaç istisna dışında,
doğru sonuçları en kısa yoldan veren tarihsel yaklaşım günümüzde 'Nonstandard Analysis'
adıyla tekrar benimsenme eğilimi gösteriyor.(4) Türeve geometrik bir anlam vermek istenirse
kartezyen gösterime geçmek gerekir. Bu gösterimde, bayrak direklerinin tepelerinden geçen
fonksiyon eğrisinin yatayla yaptığı açı  olmak üzere, F   x   tan  olacaktır.

Özetle : türev, kartezyen gösterimde eğimin ölçüsüdür. Türev tanımını temel fonksiyonlara
uygulamadan önce bazı fonksiyon bileşimlerinin türevlerini elde etmek yerinde olur. Temel
türev tanımı kullanılarak

 F  G   F   G ; k F   k F


 F G   F  G  F G ; 1 G
 G    G 2

elde edilir. Bu eşitlikler ve cebirsel özellikler yardımıyla türev tanımını 27 fonksiyondan

sadece 3 'ü için kullanmak yeterli olacaktır.

Ters fonksiyon türevlerinin genel bir formülü

dx dy 1
y  F 1  x   x  F  y   F y  
dy dx F y

 1
  F 1  x    olarak elde edilir.
F   F 1  x 
 21

B ) Kuvvet Fonksiyonu

Kuvvet fonksiyonunun türev ifadesi birkaç aşamada elde edilecektir. Önce pozitif tamsayı

 x  dx    x
M M

için :  x  
M
M tanımında Pascal üçgeni yardımıyla
dx

 x  dx   x M  M x M 1 dx  x M   M x M 1
M
ve sonucu elde edilir.
1
y  x N
fonksiyonunun türevini bulmak için ise ters fonksiyon kavramından yararlanılarak

dx dy y1 N 1 1N  1
x  y N
  N y N 1    x bulunur.
dy dx N N

Bu iki formülden ve zincir kuralından yararlanarak da  xM N   M xM N  1
  N

 1  G
formülüne erişilir. Negatif kuvvetler için ise  G    yardımıyla gene aynı
G2

biçimde  x  M N    M x  M N  1 olmaktadır. Tüm reel sayılara istenilen yakınlıkta

  N

bir rasyonel sayı bulunabileceği için de her a  R için  x a  = a x a 1 olur.

C ) Trigonometrik Fonksiyonlar

sin  x  dx   sin  x 
sin x    tanımının açılımından
dx
 cos  dx   1  sin  dx  
  sin x +   cos x elde edilir.
 dx   dx 

 sin  dx  
 dx  ifadesini eğerlendirmek için
 
 22

OB = OC = R



O
A C

OAB üçgeni , OCB daire dilimi ve OCD üçgeni alanlarının, eşitlik sadece   0 için
R 2 sin  cos   R 2 tan 
geçerli olmak üzere,   R 
2

2 2 2

 1
olarak sıralandıkları gözlenir. Bundan da cos    eşitsizliği elde edilir.
sin  cos 

  0 olurken iki tane 1 arasında kalan da 1 olmak zorundadır.
sin 

sin  dx   cos  dx   1   cos  dx   1 

Dolayısıyla  1 bulunur.   ifadesi ise   ile
dx  dx   cos  dx   1 
sin  dx  sin  dx  0
çarpılarak   1   0 bulunmakta, böylece
dx cos  dx   1 2

sin x   cos x olmaktadır. cos x  için ise sin2 x  cos2 x  1


özdeşliğinin türevi alınarak,  F 2   2 F F  yardımıyla

 
2 sin x sin x   2 cos x cos x   0  cos x    sin x bulunur.

y  sin1 x fonksiyonunun türevi için, tüm ters fonksiyon türevleri için geçerli olacak
dx
yolumuz y  sin 1 x  x  sin y   cos y 
dy

dy 1 1 1  1
     sin 1 x   olacaktır.
dx cos y 1  sin y2
1 x 2
1  x2
 23

D ) Logaritma Fonksiyonu

 n  x  dx   n  x 
 n  x   tanımını
dx

 x

1  x  dx  1 x  dx  1  dx 
n 1   

dx
n   n 1    olarak yazıp
dx  x  x dx  x  x  x  
 

 1 1
   n  x    ne 
t
e  Lim 1  1 t tanımı hatırlanarak sonucuna
t x x
erişilir. Ters fonksiyon türevi metodu bir kere daha uygulanarak

dx 1 dy
y  exp  x   x  n  y     y  exp  x  yani
dy y dx


exp  x    exp  x  bulunur. Bu noktadan sonra tüm hiperbolik ve ters hiperbolik

fonksiyon türevleri basit bir şekilde elde edilir. Tüm sonuçların özetlendiği Türev Tablosu

aşağıda verilmektedir.  tanh 1 x   ctnh 1 x  eşitliğini anlamak için kompleks

değişkenli fonksiyonların incelenmesini beklemek gerekecektir.

TÜREV TABLOSU

F  x F x

------------------- ----------------------

F G F   G
kF k F
F G F  G  F G
1 G

G G2
dF du
F u  x  
du dx
 24

1
F 1
 x
F   F 1  x  
xa a x a 1

xb1 xb
b 1

sin x cos x

cos x  sin x
1
tan x
cos2 x

cos x
csc x 
sin 2 x

sin x
sec x
cos2 x
1
ctn x 
sin 2 x

1
sin 1 x
1  x2

1
cos1 x 
1  x2

1
tan 1 x
1 x 2

1
csc1 x 
x x2  1

1
sec1 x
x x2  1

1
ctn 1 x 
1 x 2

n  x 1
x
exp  x  exp  x 

sinh x cosh x
 25

cosh x sinh x
1
tanh x
cosh 2 x

cosh x
csc x
sinh 2 x

sinh x
sech x 
cosh 2 x
1
ctnh x 
sinh 2 x

1
sinh 1 x
1  x2

1
cosh 1 x
x2  1

1
tanh1 x
1 x 2

1
csch 1 x 
x x2  1
1
sech 1 x 
x 1  x2

1
ctnh 1 x
1 x 2

E ) Kapalı Türev

Türevle ilgili bir konu da 'kapalı türev' kavramıdır. Bazen başlangıç noktası y  y  x

haline indirgenemez bir  x , y   0 denklemi olabilir. Bu durumda türev için

y  y  x  biçiminden vazgeçer y   y   x, y  , hatta ( x, y, y  )  0 biçimine

razı oluruz. Mesela x exp  y   y  0 durumunda y bulmak için tüm

 26

denklemin türevini, zincir kuralı da kullanarak exp  y   x exp  y  y   y   0

exp  y 
olarak bulur ve y   sonucuna ulaşırız.
x exp  y   1

F ) Kısmi Türev

Bir bağımlı değişkenin, yani fonksiyonun, birden fazla bağımsız değişkene bağlı olduğu
durumlarda diferansiyel özellikler daha karmaşık olacaktır. Bunun en basit örneği olan
F  x, y  fonksiyonunu, birbirinden bağımsız iki değişkenin oluşturduğu x - y düzlemine

dikili bayraklar yardımıyla inceleyelim.

F(x,y)

(x,y)

x
x

Diferansiyel tanımı, gene aynı esaslara bağlı olarak, birbirine sonsuz yakın iki noktadaki

bayrak değerlerinin farkı olarak yapılır : dF  x, y   F  x  dx, y  dy   F  x, y  .

Ancak bu durumda türev tanımına geçebilmek için hangi paydaya bölünmesi gerektiği belli
değildir. Bu yüzden diferansiyel önce

dF  x, y   F  x  dx, y  dy   F  x, y  dy   F  x , y  dy   F  x , y 

sonra da terimler ikişerden gruplanarak :

 F  x  dx, y  dy   F  x, y  dy    F  x, y  dy   F  x, y  
dF  x, y     dx    dy
 dx   dy 
 27

olarak yazılır. Kare parantezler içindeki ifadeler türev tanımına çok yakın, ancak değişik
işlemlerdir. Bu yeni işlemde esas olan, türev alınan değişken dışındaki değişkenin sabit
kalmasıdır. Bu yeni işlem 'Kısmi Türev' olarak adlandırılır ve yeni sembollerle

F  x, y  F  x  dx, y   F  x, y  F  x, y  F  x, y  dy   F  x, y 
 ; 
x dx y dy

F
olarak tanımlanır. Kısmi türev işlem olarak bayağı türev ile aynıdır, ancak mesela
x
hesaplanırken x 'den başka tüm değişkenlere sanki sabitmiş gibi davranmak gerekir.
F
Buna göre F  x, y   x sin y  x 3 için  sin y  3 x 2 ;
x
F 2 F  F
 x cos y bulunur. Bu örnek için geçerli olan   cos y ;
y x y x y

2 F  F
  cos y eşitliği rastlantı değildir. Kısmi türev tanımı gereği her
y x y x

2F 2F
durumda  olacaktır. (5) Kısmi türev işlemleri ile ilgili bir uyarı :
x y y x
1
 dF  dx
Bayağı türev, gerçek anlamda iki diferansiyelin oranı olduğu için  dx   olması
dF
1
 F  x
doğaldır. Kısmi türevde ise pay gerçek bir diferansiyel olmadığı için  x  
F

denemez. İlginç bir örnek : r  x2  y2  y

,   tan 1   polar
 
x

r x
koordinatlarda   cos  olmaktadır.
x r

G ) Belirsiz İntegral

Türevi bilinen bir fonksiyonun kendisini bulma işlemine integral denir. Stilize bir S harfi ve
integral değişkeninin diferansiyeli ile gösterilen bu işlem
 28

 dx F   x   F  x + C veya  dF  x   F  x  C olarak tanımlanır.

Sabitlerin türevi sıfır olduğu için her integral işleminde böyle keyfi bir integral sabiti yer alır
ve işlem 'Belirsiz İntegral' olarak adlandırılır. Ancak matematiğin doğaya uygulanmasında
keyfiliğe yer olamayacağı için bu sabitler, verilen bazı 'Sınır Şartları' veya 'İlk Şartlar' yoluyla
değerlendirilir. Temel fonksiyonlarla ilgili diferansiyel ve bunun tersi olan integral işlemi
hakkında tüm bilgilerin dökümü aşağıdaki tabloda verilmektedir.

DİFERANSİYEL VE İNTEGRAL TABLOSU

d  F  G  dF  dG   dF   dG  F  G  C

d k F   k dF   k dF = k F + C

d  F G  dF G  F dG   dF G   F dG  F G  C

1 d G
d    2  
dG
2
= 
1
 C
G  G G G

 x b1  x b1
d   x dx
b
  x b dx   C
 b  1  b 1

d sin x  cos x dx   cos x dx  sin x  C

d cos x   sin x dx   sin x dx   cos x  C

d tan x 
dx  
dx
 tan x  C
cos2 x cos2 x

d csc x  
cos x dx  
cos x dx
  csc x  C
sin 2 x sin 2 x

d sec x 
sin x dx  
sin x dx
 sec x  C
cos2 x cos2 x

d ctn x  
dx  
dx
  ctn x  C
sin 2 x sin 2 x

dx  dx
d sin 1 x 
1 x 2  1  x2
 sin 1 x  C

d cos 1 x  
dx  
dx
  cos 1 x  C
1 x 2
1  x2
 29

d tan 1 x 
dx  
dx
 tan 1 x  C
1  x2 1  x2

d csc 1 x  
dx  dx
x x2  1
 x x2  1
  csc 1 x  C

dx  dx
d sec 1 x 
x x 1
2  x x2  1
 sec 1 x  C

d ctn 1 x  
dx  
dx
  ctn 1 x  C
1  x2 1  x2

dx dx
d nx     nx  C
x x

d e x  e x dx   e x dx  e x  C

d sinh x  cosh x dx   cosh x dx  sinh x  C

d cosh x  sinh x dx   sinh x dx  cosh x  C

d tanh x 
dx  
dx
 tanh x  C
cosh 2 x cosh 2 x

d csch x 
cosh x dx  
cosh x dx
 csch x  C
sinh 2 x sinh 2 x

d sech x  
sinh x dx  
sinh x dx
  sech x  C
cosh 2 x cosh 2 x

d ctnh x  
dx  
dx
  ctnh x  C
sinh 2 x sinh 2 x

dx  dx
d sinh 1 x 
1 x 2  1 x 2
 sinh 1 x  C

dx  dx
d cosh 1 x 
x 1
2  x2  1
 cosh 1 x  C

d tanh 1 x 
dx  
dx
 tanh 1 x  C
1  x2 1  x2

dx  dx
d csch 1 x  
x x 1
2  x x2  1
  csch 1 x  C

d sech 1 x  
dx  
dx
  sech 1 x  C
x 1 x 2
x 1  x2

d ctnh 1 x 
dx  
dx
 ctnh 1 x  C
1  x2 1  x2
 30

Bu temel formüllerin dışındaki integralleri değerlendirmenin iki ana yolu : 'Değişken

Dönüşümü' ve 'Parçalı İntegral' metotlarıdır. Değişken dönüşümü : çözülemeyen bir

 dx f  x  integralinde u  u  x  dönüşümü yapmak ve yeni integral eskisinden daha

kolay olmak üzere  dx f  x    du g u  elde etmeğe dayalı bir yoldur. Parçalı integral

metodunun temelinde ise d  F G  dF G  F dG özdeşliği yatar. Bundan elde edilen

 F dG  FG   G dF eşitliğinde  F dG zor olsa bile  G dF kolay bir

integral ise çözüm bulunmuş demektir. İki metodu da içeren tek bir örnek olan

 dx sin
1
x integralinde F  sin 1 x , G  x seçimi yapılarak ve

dx
dF  , dG  dx kullanılarak
1  x2

x dx
 dx sin 1 x  x sin 1 x   1  x2
bulunur.

Bu noktada ise u  1  x2 , du   2 x dx yardımıyla

 dx sin
1
x  x sin 1 x  1  x2  C sonucuna ulaşılır. Ancak birçok fonksiyonun

integralinin temel fonksiyonlar kullanarak ifade edilemeyeceği de bir gerçektir. Böyle

durumlarda son çare olarak kapsamlı bir integral tablosuna başvurmak gerekir. İntegral
işlemi türevden daha zordur; zira bileşenleri temel fonksiyonlar olan bir fonksiyonun türevi
de temel fonksiyonlardan oluşur. Bu basit fonksiyonlar kümesi 'nin türev işlemi altında
kapalı olması demektir. Ancak bu kapalılık integral işlemi için geçerli değildir.

H ) Belirli İntegral

Uygulamalı matematikte çok kullanılan bir işlemin programı :

i ) Belirsiz integrali bul,

ii ) Sonucu x  a 'da değerlendir,

 31

iii ) Sonucu x  a 'de değerlendir,

iv ) (iii) 'den (ii) 'yi çıkart;

olmaktadır. (iv) 'üncü işlem keyfi integral sabitini yok ettiği için bu işlem 'Belirli İntegral'

dx F   x   dF  x   F  b   F  a 
b b
olarak adlandırılır ve  a  a
olarak

1 
tanımlanır. Mesela  0
dx sin 1 x 
2
1 olur.

Bu tanımdan hareketle, belirli integraller için :

dx f  x   dx f  x   dx f  x 
b c c
 a  b  a

dx f  x     dx f  x 
b a
 a b

dx f  x   0
a
 a

a d
 dx f  x   f  a  d 
a

özellikleri kolayca elde edilir. Ayrıca özel simetrik sınırlar için

f x  f  x dx f  x   2 dx f  x 
a a
  a  0

f x   f  x dx f  x   0
a
  a

bağıntılarını çıkartmak da zor değildir. Bir belirli integralin sonucu integral değişkeninden

bağımsızdır ve sadece alt ve üst sınırların fonksiyonudur. Bu işlemde hayati bir nokta F   x 

fonksiyonunun tüm  a , b  aralığında tanımlı olmasıdır. Buna dikkat edilmezse

2 dx
 2 x2
= 1 gibi saçma ve anlamsız sonuçlarla karşılaşılır. İntegral işlemine

geometrik bir anlam vermek için  a , x  aralığında f  x eğrisinin altında kalan

J  x alanını incelemek gerekir.

 32

y
y = f (x)

dJ(x)

J(x)

x
a x x+dx

Görüldüğü gibi son ince dikdörtgen şerit alanı dJ  x   f  x  dx veya

J  x  dx f  x 
x
 a
olmaktadır. Dolayısıyla integral işleminin geometrik yorumu bir

dx f  x 
b
fonksiyonun altında kalan alanın bulunmasıdır. Bu geometrik yorum  a

işlemine yeni bir yaklaşım getirmektedir. a, b aralığında, f  x eğrisinin altında

kalan alan, sonlu sayıda ince şerit alanının toplamına yaklaşık olarak eşittir. Şerit enleri sıfır,
dolayısıyla şerit sayısı sonsuz olurken yaklaşıklık da yerini kesinliğe bırakır. Bunun bayrak

gösterimindeki eşdeğeri : a,b aralığını N parçaya bölmek, her  x  i parçası

uzunluğunu, o parçanın orta noktasındaki bayrak değeriyle çarpıp, toplam almaktır.

N

 f  x   x  N   ,  x  i  0 dx f  x 
b

i 1
i i
toplamının limiti  a

olacaktır. Bu yaklaşım, ileride kompleks değişkenli fonksiyonlarda büyük önem kazanacak

olan 'Yol İntegrali' kavramının ilk adımıdır.(6) Son bir nokta ise belirli integral işlemlerinde,
o kadar zahmet sonucu, sadece tek bir sayı elde edilmesi bu işlemin ekonomik bir işlem
olmadığını göstermektedir. Belirsiz integral aşamasında elde sayılamaz sonsuz noktada
değeri bilinen bir fonksiyon varken bunu sadece iki uç noktada değerlendirip, fark almak çok
büyük bir bilgi kaybıdır. Belirli integrallerin daha ekonomik bir biçimde değerlendirilmeleri
kompleks değişkenli fonksiyonların incelenmesi sırasında sağlanacaktır. Bu metotla belirsiz
 33

integrali bilinmeyen fonksiyonların bile bazı özel belirli integrallerini değerlendirmek

mümkün olacaktır.

I ) Tekrar Belirsiz İntegral

f  F  durumunda dt f  t   dx f  x   F  b   F  a 
b b
 a  a
olduğu görülmüştü.

Sınırlardan biri değişken yapılırsa, belirli integral görünümünde bir belirsiz integral elde edilir.

dt f  t   dx f  x   F  x   F  a 
x x
Bu durumda  a  a
olacaktır. Bu noktada

d
dt f  t   f  x 
x
temel türev tanımı kullanılarak
dx  a
veya biraz daha gayretle çok

daha genel

d f  t , x  db  x  da  x 
dt f  t , x    f b  x  , x   f a  x  , x 
b( x ) b( x )

dx  a( x)  a( x)
dt
x dx dx

Leibniz formülüne ulaşılır.

J) Dirac Delta Fonksiyonu

İleriki uygulamalarda önem kazanacak bir konuya bu noktada eğilmek uygun olacaktır.
Gerçek anlamda bir fonksiyon olmayan ancak bazı çift fonksiyonların limiti olan Dirac delta

 0 x  0
fonksiyonu   x  ile gösterilip,   x   ;
  x  0

 0
 dx   x    dx   x   1 ve    x     x  olarak tanımlanır.
 0


Dirac delta fonksiyonunun 'eleme' özelliği :  dx   x  F  x  



0 
dx   x  F  x    dx   x  F  x    dx   x  F  x  
0
  0 
0
 34



0  F  0 dx   x   0  F  0  dx   x  F  x   F  0
0
 0 
ile verilir.



eşitliğinin daha genel hali  dx   x  x F  x   F  x ve Dirac delta



fonksiyonunun türevlerini içeren  dx    x  x F  x    F   x ve



 dx  ( n )  x  x F  x   ( )n F ( n )  x ifadeleri bir anlamda türev işleminin


integral temsilini oluşturmaktadır.

K ) Seri Açılımları

Fonksiyonları tanımanın bir yolu da F  x  'i x 'in pozitif tamsayı kuvvetleri cinsinden

açmaktır. Önce F  x   a0  a1 x  a2 x 2  a3 x 3  olarak yazılıp, sonra da üst

üste türev alarak F   x   a1  2 a2 x  3 a3 x 2  ,

F   x   2 a2  6 a3 x  , F   x   6 a3  elde edilir.

Bu denklemlerin x  0 'da değerlendirilmeleri ao  F  0  , a1  F   0  ,

F   0 F   0 F ( n )  0
a2  , a3  ve genelde an  olduğunu
2 6 n!

F ( n )  0 n
göstermektedir. Böylece elde edilen F  x  
n  0 n !
x 'Maclaurin Açılımı'

denkleminin hangi fonksiyonlar ve bu fonksiyonların hangi tanım aralıklarında geçerli

olduklarını özenle incelemek gerekir. İncelenmesi en kolay fonksiyon üstel fonksiyondur.

F  x   exp  x  için tüm F ( n )  x   exp  x  ve F ( n )  0  1

x2 x3
olduğu için exp  x   1  x    bulunur. Bu denklemde
2! 3!
x  x dönüşümü yapılarak

x2 x3
exp   x   1  x    ve
2! 3!
 35

x3 x5 x7
sinh  x   x     ,
3! 5! 7!

x2 x4 x6
cosh  x   1     elde edilir.
2! 4! 6!

Maclaurin formülünün F  x   sin x fonksiyonuna uygulanması

x3 x5 x7
sin x  x     , bunun türevi de
3! 5! 7!

x2 x4 x6
cos x  1     açılımlarını verir.(7) Trigonometrik ve
2! 4! 6!
hiperbolik fonksiyonların seri açılımları arasındaki benzerlik fonksiyon adları arasındaki
benzerliğe bir ölçüde ışık tutmaktadır. csc x gibi x  0 'da tanımlı olmayan
fonksiyonlar bile negatif kuvvetlere de izin vererek açılabilir. Bunun için x csc x
1 x 7x3
fonksiyonunu açıp sonucu x 'e bölmek yeterli olur : csc  x    
x 6 360

Böylece x  0 noktasındaki tanımsızlık tek bir terime hapis olmaktadır.

F  x  n  x gibi fonksiyonlarda bu da geçerli bir yol değildir. Bu durumda

fonksiyonu, tanımsız olduğu x  0 yerine, x  1 noktası etrafında açmak gerekir,

yani F  x yerine F 1  x  fonksiyonu açılır. Buna bir örnek olarak, Maclaurin

F  x   1  x 

formülü yoluyla açılacak son fonksiyon Binom kuvvet

fonksiyonudur.

F ( n )  x      1   n  1 1  x  F ( n )  0      1   n  1
 n



   1   n  1
1  x  

dolayısıyla  xn
n 0 n!

‘Binom Açılımı’ elde edilir. Tüm ters fonksiyon türevleri için geçerli yol : Ters fonksiyonun
türevini binom açılımı ile açıp, sonucun integralinin almaktır. Ancak bu işlemde ters
 36

fonksiyon ve açılımının özel bir noktada değerlendirilerek integral sabitinin saptanması

unutulmamalıdır. Bu yaklaşıma örnekler olarak

x2 x3 x4
 n 1  x  
1
 1  x  x2  x3   n 1  x   x    +
1 x 2 3 4

cos1 x   
1 x2 3 x4
veya  1   
1 x 2 2 8

 x3 3 x5
 cos1 x  x   verilebilir. (8)
2 6 40

Seri açılımlarına daha genel bir yaklaşımla

F   xo 
F  x   F  xo   F   xo  x  x o  x  xo 
2
+ +
2!

F   xo  2
veya F  x  xo   F  xo   F   xo  x  x 
2!

'Taylor Açılım' formülleri elde edilir. Yukarıdaki açılımda x  xo dönüşümü

F   x  2
yaparak elde edilen F  x  xo   F  x   F   x  xo  xo 
2!

 d 
denkleminin F  x  xo   exp  xo  F  x olarak ifade edilebilmesi de ilginç
 dx 
bir gözlemdir.

F  x
Lim işleminin F  xo   G  xo   0
x  x o G  x

olduğu için 0 belirsiz formuna dönüştüğü durumlarda

0
 37

F  xo   F   xo   x  xo   F   xo 
Taylor açılımlarıyla olarak
G  xo   G  xo   x  xo   G  xo 

F  xo  0 F   xo 
değerlendirilmesine L'Hospital kuralı denir.(9) Genelde  ise
G  xo  0 G  xo 
değerine bakılır ve pay ile paydanın ayrı ayrı türevini alma işlemine belirsiz durumdan

kurtulana kadar devam edilir. Biraz gayretle bu kuralın  belirsiz durumu için de

geçerli olduğunu göstermek mümkündür.

PROBLEMLER

 G 
P.V.1) Türev tanımından hareketle  F  G  , k F  ,  F G  ,  F 

formüllerini elde edin.

P.V.2)  x a  ,  sin x  ,  n x  sonuçlarını kullanarak, geri kalan 24

temel fonksiyonun türevlerini bulun.

P.V.3) Tüm 27 temel fonksiyonun seri açılımlarını yapın.

P.V.4) Tüm 27 temel fonksiyonun integrallerini bulun.

  ?
P.V.5) i) Lim
x 0
1  sin x  csc x
 ? ; ii)  x 
x
 38

  e 
1
iii) Lim 3
x3  x2  x  ? ; iv) Lim x
 2x x
 ?
x  x 0

dx dx
P.V.6)  x 6 x A
2
   x3  2
  A  9
integralini

i) A  9 için değerlendirin ,

ii) A<9 için değerlendirin ,

iii) A  9 için değerlendirin ,

(iv) i   iii  için nasıl bir limit gereklidir ?

(v) ii   iii  için nasıl bir limit gereklidir ?

P.V.7) Türev tanımından hareketle bir integralin türevi için Leibniz formülünü elde edin.

P.V.8) x   x  0 olduğunu gösterin.


P.V.9)  dx    x  F  x    F   0 olduğunu ispatlayın. İpucu : Kısmi integral .


a 1
P.V.10) Lim    x olduğunu gösterin.
a   1  a2 x2

P.V.11) L'Hospital kuralı kullanarak Lim

x 0
 x n x limitini değerlendirin.
 39

P.V.12) L'Hospital kuralının  durumları için de geçerli olduğunu gösterin.



EKLER VE NOTLAR

(1) Daha üst düzeydeki sayı sistemlerinde Kuaternion’lar için a b  b a , Oktonion 'lar
için ise ayrıca a b c   a b c kurallarını feda etmek gerekir.

(2) Bu kitapta cos ile kolay karışan cot veya 5 harfli cotan yerine ctn tercih
edilmiş, hiperbolik fonksiyonlarda da benzer bir tercih yapılmıştır.

(3) Tarihi bir alternatif metod için : "The Feynman Lectures On Physics" Cilt I , Bölüm 22 .

(4) R. Courant, H. Robbins (Revised by I. Stewart), "What is Mathematics ?, 2nd Edition",

Oxford University Press (1996) 518

2F 2F
(5)  eşitliğinin bazı patolojik F fonksiyonları için istisnaları da vardır.
x y y x

(6) Riemann’a borçlu olduğumuz bu yaklaşımın ana felsefesi : a,b aralığındaki 1

mertebesinde sonsuz noktayı, o mertebesinde sonsuz, ama sonsuz küçük aralık ile temsil

etmektir.
 40

(7) Küçük açılar için sin    oluşu ve açı-radyan ölçülerindeki

180 o A
1 radyan = 57.3 o ilişkisi gereği sin Ao olmaktadır.
π 57.3

x2 x3 x4
(8) n 1  x   x     açılımına x   1 yerleştirilerek
2 3 4
 1 1 1 
elde edilen n  0       1      eşitliğinden
 2 3 4
'Harmonik Seri' toplamının sonsuzluğu hemen görülmektedir.

(9) Bu kural Jean Bernoulli tarafından bulunmuş olmakla beraber buluşun isim hakkını satın
alan Marki L'Hospital’ın adıyla anılır.
 41

FEN VE MÜHENDİSLİKTE

MATEMATİK METOTLAR

2. KİTAP

KOMPLEKS DEĞİŞKENLİ FONKSİYONLAR

w z
 42

İÇİNDEKİLER

I. KOMPLEKS SAYILAR

A) Kompleks Aritmetik
B) Kompleks Değişken

II. KOMPLEKS FONKSİYONLAR

A) Genel
B) Kuvvet Fonksiyonu
C) Üstel Fonksiyon
D) Logaritma

III. TÜREV

A) Tanım
B) Cauchy - Riemann Şartları
C) Laurent Açılımı

IV. YOL İNTEGRALLERİ

A) Genel
B) Metot
C) Örnekler
1. Kapalı Yol
2. Yol Üstünde Tekil Nokta
3. İkinci Mertebe Tekillik
4. Kesikten Yararlanma
5. Orantılı Katkılı Yol
6. Kesik Yaratma

EKLER VE NOTLAR
 43

I. KOMPLEKS SAYILAR

A) Aritmetik

x2 x  1  0 gibi basit bir denklemin çözümünde yer alan 3 ifadesi, reel

sayı kavramlarıyla açıklanamaz. 3 ve benzeri tüm  a tipi ifadeleri

 a  1 a biçiminde yazarak, 'Açıklanması İmkansızlar 'ı tek bir terime,

1 'e indirgeyebiliriz. 1 yeni bir sayı türüdür, 'Sanal Sayı' olarak adlandırılır ve

i  1 olarak tanımlanır. i 1  i , i 2  1 , i 3   i , i 4  1
özdeşlikleri, i 'nin tamsayı kuvvetlerinin periyodik davranışını gösterir. Reel sayılarla sanal
sayılar c  a  ib olarak birleşir ve kompleks sayıları oluştururlar. Reel ve sanal
bileşenler iki ayrı sayı türü olup, tek bir sonuç verecek şekilde toplanmaları söz konusu
olmadığı için, + işaretinin buradaki rolü virgülden pek farklı değildir. Kompleks sayıların
bileşenleri 'İzdüşüm' yoluyla Re  x  iy   x ; Im  x  iy   y  iy olarak ifade

edilir. Temel aritmetik işlemlerde sağduyuya ters düşen bir şey yoktur :

 a i b  c i d    a  c + i  b  d 

 a i b   c i d    ac  bd   i  ad  bc  .

Ancak bölme işlemine geçmeden önce her c  a  ib kompleks sayısı için c*  a  ib

olan bir 'Kompleks Eşlenik 'in varlığını ve c c* çarpımının a 2  b2 gibi reel ve pozitif
bir sonuç verdiğini bilmek gerekir. Bunun yardımıyla bölme işlemi

a  ib a  ib c  id  ac  bd   ad  bc 
     i  
c  id c  id c  id  c  d
2 2
  c  d
2 2


olarak sonuçlandırılır.
 44

B) Kompleks Değişken

Kompleks sayılardan x,y R olmak üzere z  x  i y kompleks

değişkenine geçilir. İki bileşenli z ’nin geometrik gösterimi için iki boyutlu bir 'Kompleks
Düzlem' gerekir. Yatay eksen reel, dikey eksen de sanal bileşene ait olmak üzere

x+iy
y
r
y


x

kullanılır. Bir kompleks değişkenin 'Standart' gösterimi z  xi y yanı sıra 'Polar'
gösterimi de vardır. Bunu görmek için önce

y  r sin  , x  r cos  ; r  x2  y 2 ,   tan1 y x 

bağıntılarından z  r  cos   i sin   yazılır. cos   i sin  ifadesini daha iyi

tanımak için türev alarak elde edilen

d
 cos   i sin     sin   i cos   i  cos   i sin   denklemi
d

cos   i sin   exp  i   özdeşliğine işaret etmektedir. Böylece bir kompleks

değişkenin x  i y  z  r exp  i   polar gösterimi elde edilir. Burada çok önemli

bir nokta : z- düzleminde her nokta tek bir  x, y  çiftini temsil ettiği halde, polar

koordinatlarda her noktanın tek bir r , ancak sonsuz  değeri vardır.

    2 N ; N  N eşdeğerliğin ileride önemli sonuçları görülecektir.

 45

cos   i sin   exp  i   ve kompleks eşleniği cos   i sin   exp  i  

ei   e  i  ei   e  i 
bağıntılarından cos   , sin 
2 2i

Euler özdeşlikleri bulunur. Böylece trigonometrik ve hiperbolik fonksiyonlar arasındaki ilişki

tamamen ortaya çıkar ve

cos  x   cosh  i x  , sin  x    i sinh  i x 

cos  i x   cosh  x  , sin  i x   i sinh  x 

bağıntılarına erişilir. Böylece trigonometrik fonksiyonların da aynen hiperbolik fonksiyonlar

gibi üstel fonksiyonla, dolayısıyla ters trigonometrik fonksiyonların da logaritma ile yakın
ilişkili olduğu görülür. Bir örnek olarak
exp   nF   exp  nF 
tan 1 x  i n  F  x   x  tan  i nF  
i exp   nF   exp  nF  

1  F 1 F2 i 1 i x 
ix  F   tan 1 x  n 
1  F 1 F2 2 1 i x 
F

elde edilir. Böylece 27 temel fonksiyonla çıkılan yolun sonunda elde sadece 3 fonksiyon
kalmaktadır : Kuvvet : w  z   zc , Üstel : w  z   exp  z  ve

Logaritma : w z  n z .

II ) KOMPLEKS FONKSİYONLAR

A) Genel

Kompleks değişkenli ve değerli w z fonksiyonu, verilen bir z sayısı için, belli bir

fonksiyon kuralına göre bir w z sayısı bulma işlemidir. w  z  'nin reel ve sanal
 46

bileşenleri u ve v ile gösterilir. Böylece z  w  z veya

 x, y    u, v  olacaktır.

u
v

x+i y

B) Kuvvet Fonksiyonu

Kuvvet fonksiyonunda tabanın çarpım, kuvvetin toplam olarak yazılması cebirsel kolaylık
a i b a ib
getirir ve z c   r exp  i    exp  n r  i   

 exp  a n r  b    i  b n r  a    elde edilir. Böylece

u  r a e  b  cos  b n r  a   , v  r a e  b  sin  b n r  a  
olmaktadır. Bu basit görünümlü sonucun arkasında çok önemli problem ve kavramlar
1
gizlenmektedir. 8 3
 ? sorusu bizi z3  8  0 denklemine götürür, bu

denklemin de 3 çözümü olmak gerekir. 8 = 8 e i0 olarak yazarsak bu çözümlerden

sadece birini bulmuş oluruz. Öte yandan sonsuz terimli

8  8 e i 0  8 e 2 i  8 e 4 i  8 e 6 i  dizisinden yola çıkılırsa

1 2 i 4 i
8 3
 2 ei 0 , 2 e 3
, 2e 3
, 2 e2 i , sonuçları elde edilir.
Buradan gerçekten 3 çözüm olduğu ve bu üçlü grubun blok olarak kendini tekrar ettiği
 47

1
gözlenir. Sonuçta varılan 8 3
 2 , 1  i 3 , 1  i 3 değerleri
ise fonksiyon kavramıyla çelişmektedir.

1
z  z 3
 8  2 veya 1  i 3 veya 1  i 3 :

1
3
oluşu verilen bir z değeri için bir ( ve sadece bir ! ) z değeri beklentimizi karşılamaz.
Ayrıca bu durum birbirine sonsuz yakın iki noktaya dikili bayrakların üstünde çok farklı
değerler olmasına izin vermektedir.

2
1 i 3

Bu çelişkiden çıkış yolu 'Riemann Tabakaları 'dır. Pozitif reel eksende bir kesik olduğunu, her
2 dönüşten sonra bir alt tabakaya geçildiğini, üç turdan sonra da tekrar ilk tabakaya
dönüldüğünü kabul edelim. Böylece 'Tek tabakada çok değerlilik' yerine 'Çok tabakada tek

wz  z
1
N
değerlilik' sağlanmış olur. fonksiyonlarında N tabaka,

 z  z a , a  Q için ise sonsuz tabaka gerekir. Reel eksendeki kesiğe

'Dallanma Kesiği' veya kısaca 'Kesik' denir. Kesiğin başladığı nokta, bu durumda z  0
ise 'Dallanma Noktası' olarak adlandırılır. Son olarak belirtmek gerekir ki kesik olarak pozitif
reel ekseni almak şart değildir. z  0 dallanma noktasından başlayıp, sonsuza giden her
eğri bu işi görür. Kesiklerin önem ve yararına integral bahsinde dönülecektir.
 48

C) Üstel Fonksiyon

w  exp  z  için z standart biçimde yazılarak

exp  z   exp  x  i y   exp  x  cos y  i exp  x  sin y elde edilir.

Bu iyi huylu fonksiyon her sonlu z için sonlu ve tek değerlidir.

D ) Logaritma

n  z  n r e i    n r  i  olarak yazılır. Bu fonksiyon i  terimi

yüzünden tek değerli olamaz ve genelde pozitif reel eksen olarak seçilen bir kesiği vardır.
Reel değişkenlerde sadece pozitif sayılar için tanımlanabilen logaritma artık her kompleks

sayı için tanımlı olmakta ve mesela n  4  1.4  i  veya

n 2 i  0.7  i  olmaktadır. n  z fonksiyonunun z  0 etrafında seri

2
açılımının yapılamamasının gerisinde bu noktanın dallanma noktası oluşu yatar.

PROBLEMLER

P.II.1) Bütün ters trigonometrik fonksiyonları logaritma olarak ifade edin.

1 i 
P.II.2) i) n 1  i   ? ii) n   ?
1 i 
iii) cos
1
 53  ?

1
iv) cosh 1 2    ? v) n  i = ? vi) n  e 3   ?

i   ?  i  1
1i 
i 1
vii) viii) 3
 ? ix)  ?

 2 i 
2 i 
x)  ? xi) e z  e z , z  ?
 49

III. TÜREV

A) Tanım

w  z   u  z   i v  z   u  x, y   i v  x, y  fonksiyonunun türevi doğal

dw  z  du  i dv
olarak  biçiminde tanımlanır.
dz dx  i dy

u u v v
du  dx  dy , dv  dx  dy diferansiyel ifadeleri
x y x y

 u v   u v 
  i  dx    i
y 
dy
dw  z   x x   y
yardımıyla da  elde edilir.
dz dx  i dy
dy
Bu ifadenin anlamlı olabilmesi için yaklaşım yönünden, yani m  'den bağımsız
dx
olması esastır. Ancak daha kestirme yol : tüm yaklaşım yönlerinin yatay ve dikey iki temel
dw dw
yönün bileşkesi olduğu göz önüne alınarak  şartını
dz dx  0 dz dy  0

u v u v
koşmaktır. Bunun sonucunda bulunan i    i denkleminin
y y x x
u v u v
reel ve sanal kısımlarını ayrı ayrı eşitlenerek  ,  
x y y x
denklemlerine erişilir.

B) Cauchy - Riemann Şartları

Türevin yaklaşım yönünden bağımsız olmasını sağlayan bu denklemlere 'Cauchy - Riemann

(C-R) Şartları' denir. Belli bir z  zo noktasında bu şartları sağlayan fonksiyonlar da o

noktada 'Analitik' olarak adlandırılır. İki analitik fonksiyonun toplam ve çarpımlarının da

analitik olacağı kolayca görülebilir. wz  z fonksiyonunda

 50

u  x , v  y olacağı için C-R şartları hemen sağlanır ve N  N olmak

üzere wz  z N fonksiyonunun da analitik olduğu gözlenir. Seri açılımları

z N 'lerden oluşan exp  z  , sin  z  , tanh  z  gibi fonksiyonlar da doğal olarak

1
analitiktir. Ancak wz  1  fonksiyonunda
z xi y

x y
u  , v  olacağı için C-R şartları :
x  y2
2
x  y2
2

y2  x2 y2  x2 2 x y 2 x y
 ve  olurlar. İlk bakışta
 x2  y   x2  y  x 
2 2
x  y2 
2
2 2 2 2 2
 y 2

sağlanır gibi görülmelerine karşın z  zo noktası problemlidir. Sıfıra bölünme geçerli

bir işlem olmadığı için polar koordinatlarda

 cos  2   cos  2   sin  2   sin  2 

 ,  biçimine dönüşen C-R
r 2
r2 r2 r2

şartları r  0 noktasında sağlanmış olmazlar. Aynı şekilde tüm w  z   z N

fonksiyonları da ancak z  0 noktası dışında analitik olurlar. Böyle noktalar 'Tekil

Nokta' olarak adlandırılır. Mesela w  z   csc z gibi bir fonksiyon için de z  0

tekil bir noktadır. Ancak kompleks düzlemdeki bir tekil nokta, reel değişkenlerde olduğu
kadar zor bir durum değildir. Tek boyutlu reel sayı doğrusunda yer alan bir tekil nokta,
yıkılmış bir demiryolu köprüsü gibi, tanım aralığını iki ayrı ve birbirinden erişilmez parçaya
böler. Halbuki kompleks düzlemdeki bir tekil nokta, okyanusta küçük bir ada gibi,
gerektiğinde etrafından dolaşılabilen önemsiz bir engeldir.
 51

C) Laurent Açılımı

Kompleks değişkenli fonksiyonların, negatif kuvvetleri de içeren seri açılımlarına 'Laurent


w z   an  z  zo 
n
Açılımı' denir ve N tekilliğin mertebesi olmak üzere
n N

olarak yazılır.  z
w  z   exp 1 fonksiyonunda olduğu gibi N   ise

z  0 noktasında bir 'Esaslı Tekillik' var demektir. Özetle bir z  zo noktası,

w z fonksiyonu açısından dallanma noktası değilse,


w z   an  z  zo 
n
Laurent açılımı yapılabilir ve N değerine bağlı olarak
n N

zo noktası analitik, tekil veya esaslı tekil bir nokta olur.

PROBLEMLER

P.III.1) Analitik bir fonksiyon için u  x, y   Sabit ve v  x, y   Sabit

eğrilerinin birbirleriyle dik olarak kesiştiğini gösterin.

P.III.2) C-R şartlarının polar koordinatlarda aldığı biçimi bulun.

P.III.3) İki boyutlu Laplace operatörü kullanan 2  0 denkleminin C-R şartlarına
denkliğini gösterin.
 52


P.III.4)  0 denkleminin C-R şartlarına denkliğini gösterin.
z *

P.III.5) z  0 noktası etrafında Laurent açılımını yapın. ( İlk üç terim )

i) sinh  z  ii) cos 1  z 2 

1

z  cos z 
1
3
iii) tan
1
z iv)
sin z

exp  2 z 
P.III.6) w( z )  fonksiyonunun z  1 noktası etrafında Laurent
 z  1
3

açılımını yapın. ( İlk üç terim )

IV. YOL İNTEGRALLERİ

A) Genel

w  z  fonksiyonunun z- düzleminde, B : Başlangıç , S : Son noktası olmak üzere,

açık veya kapalı bir C yolu üzerinde integralini hesaplamak için : Gene yolu N parçaya

bölmek, her  z i parçasını, o parçanın orta noktasındaki bayrak değeriyle çarpıp, toplam

almak gerekir. Parça sayısı sonsuza, aralıklar da sıfıra giderken  dz w  z  integrali elde
C

edilir.
 53

w(z) S

dz w  z     dx  i dy  u  i v 
S S
 B B


B  u dx  v dy    v dx  u dy 
S S
  i
B

integralinin sadece uç noktalara bağlı olup, yol seçiminden bağımsız olması için

u dx  v dy  dF ; v dx  u dy  dG gereklidir.

F F G G
dF  dx  dy , dG  dx  dy özdeşlikleri ile karşılaştırma
x y x y

F F G G
u  , v  ; v  , u  eşitliklerini verir.
x y x y
Buradan elde edilen

u 2F v 2F v  2G u  2G
 ,   ve  , 
y y x x x y y y x x x y
u v u v
denklemleri ise gene  ,   C-R şartlarına götürür. Bundan
x y y x

çıkan sonuç w  z  'nin analitik olduğu bir bölgede  dz w  z  integralinin C

C

yolunun istendiği biçimde yamultulabileceğidir. Buna göre

 54

C2
S

C1
B

C1 ve C2 eşdeğer yollardır. Öte yandan analitik bir w  z  için

C2 S
C3

C1
B

 dz w  z    dz w  z  ve  dz w  z     dz w  z 
C1 C 2 C2 C3

eşitliklerinden  dz w  z    dz w  z   0 veya  bir kapalı çevrim

C1 C 3

integralini ifade etmek üzere  dz w( z )  0 olduğu görülür. Mesela z  zo

noktasını içeren kapalı bir Co yolunda  dz ( z  zo ) N  0 olacaktır.

w  z  : Analitik   dz w( z )  0 ilişkisinin tersi, yani

 55

 dz w( z )  0  w  z  : Analitik genelde doğru değildir. Bunu görmek için

dz
z  zo noktasını içeren Co kapalı yolunda  z  z 
Co
N integralini
o

incelemek yeterlidir. z  zo  R ei  ( R : Sabit )  dz  i R ei  d 

i 2
değişken dönüşümü ile N 1  d e i N 1  biçimini alan integral
R 0

2
i e i N 1 
 olarak değerlendirilir. Bu ifade de, tanımsız N  1 durumu
R N 1 N 1 0

2
dışında sıfır olur. N  1 durumu için en başa giderek i  0
d   2 i bulunur.

 2 i  N 1
dz 
Böylece  z  z  N
  olmaktadır.
Co  0  N 1

o

Bu çok önemli ve yararlı bir eleme özelliğidir. Bu sonucu 1

z 'nin tekil olmasından çok
dz
 z
 n z 'nin çok değerli olan bir fonksiyon olmasına borçluyuz; nitekim çok

dz
daha tekil 
Co
z 17
integralinin sonucu da sıfırdır. Yukarıda varılan eleme özelliği

herhangi bir  dz w  z  integralinin, z  zo noktasını içeren Cp kapalı

C

yolunda kolayca değerlendirilmesini sağlar. w  z  'nin Laurent açılımı


w z    z  zo 
n
an ile veriliyorsa
n N

 

  an  z  zo     dz  z  zo  2 i a1
n n
dz an olur ve
Cp n N n N Cp

sonucuna ulaşılır. (1) Bu yaklaşım, belirli integrallerin belirsiz integral bulunmadan

değerlendirilmesini sağlayan çok güçlü bir metottur. Ancak pek çok durumda integralin reel
 56

eksen üzerinde iki ayrı nokta arasında alınması istenir. Bu durumlarda verilen açık yolun, sıfır
katkılı bir başka yolla kapatılması en kolay yoldur. Bunu bir örnekle görmek için
 dx
  1  x2
integralini ele alalım. Önce x  z genellemesi yapılır ve integral

 dz  dz
 z 1
2
   z  i  z  i

olarak yazılır. İntegrali

hesaplanacak fonksiyonun tekil noktalarının z  i , i olduğu görülmektedir.

z
C∞

∞
Ci

CR

Verilen görev : İntegrali reel eksende CR yolunda değerlendirmektir. Ama CR kapalı

bir yol değildir, ancak bu yola C  : Sonsuz yarıçaplı bir yarım daire yol eklenirse sonuç
değişmez. Zira C  'nin integrale katkısı sıfırdır. Bunu

z  R ei  ( R : sabit )  dz  i R ei  d dönüşümü ile elde edilen

 i R ei  d  1
0 1  R 2 e2 i  R
 0 sonucundan görebiliriz. CR  C bileşimi de

C i kapalı yoluna eşdeğer kapalı bir yoldur. Bu yüzden

dz dz dz
  z  i  z  i
CR
   z  i z  i
CR
  z  i z  i
C


dz

Ci
  z  i  z  i olarak yazılabilir. z  i noktası yakınında
 57

1 1 1 dz 1
z  i z  i 2i  z  i 
olacağı için
2i 
Ci
z i

2i
2 i  


sonucuna ulaşılır. Görüldüğü gibi tan 1 x ara sonucuna hiç gerek duyulmadan


hedefe varılmıştır. Bu yaklaşıma bir alternatif de CR yolunu sonsuz yarıçaplı bir yarım

daire ile alttan kapatmaktır.

CR

C-i

C∞

1 1
Bu defa z   i yakınında olacak, ancak C i
z  i z  i 2i  z  i 

dz
yolu saat yönünde olduğu için bu defa 
C i
zi
  2 i elde edilecektir.

Dolayısıyla sonuç aynı kalır ve gene  olur.

B) Metot

Kapalı yol içinde kalan bir tekilliğin  dz w  z  integraline katkısının 2 i a1

C

olduğu görülmüştü. Birden fazla ayrık tekillik durumunda her birinin katkısının aritmetik
toplamını almak gerekir.
 58

C12


z

C2

C1

Her bir z  zo noktasında, o noktada N 'inci mertebe tekilliği olan fonksiyon

 z  zo  w  z 
N

wz  olarak yazılır ve

 z  zo 
N

Az   z  zo  wz , A  z  : Analitik

N
tanımıyla

Az
w z  biçimine sokulur. A  z  'nin Taylor açılımı
 z  zo 
N


A( n )  zo 
A z     z  zo 
n
olacağı için
n 0 n!
 59


A( n )  zo 
w z    z  zo 
n N
elde edilir. Eleme özelliğinden dolayı sadece
n  0 n !
A( N 1)  z o 
n  N   1 terimi önemlidir. Bu da n  N  1 ve a1  demektir.
 N  1 !
Özet olarak : Yapılması gereken işler dizisi :

A z
i) w  z  'nin olarak yazılıp A  z  'nin bulunması,
 z  zo 
N

ii) A  z  'nin N  1 kere türevinin alınması,

iii) Türevin zo 'da değerlendirilmesi ve sonucun  N  1 ! 'e bölünerek a1 'in

bulunması,

iv) İntegrale katkı 2 i a1 'in , kapalı yolun içinde kalan tüm yalın tekil noktalar için
bulunup, sonuçların toplanması.

Metodun çalışması için N 'in sonlu ve tamsayı olması gerektiği açıktır. Dolayısıyla zo
eğer bir dallanma noktası veya esaslı tekillik ise bu işlemler yapılamaz. Artık yukarıda verilen
metot esas olmak üzere, ayrıntılarda farklar gösteren bazı öğretici örneklerin çözümüne
geçilebilir :

I ) Yol üstünde tekillik var

II ) Yol üstünde tekillik yok

II A ) Kapalı yol

II B ) Açık yol

II B 1 i ) Sıfır katkılı yolla kapatma

II B 1 ii ) Sıfır katkılı yolla kapatma ( 2. mertebe tekillik )

II B 2 ) Sıfır ve orantılı katkı yolla kapatma

 60

II B 2 a ) Kesik kullanarak

II B 2 b ) Diğer

 dx
sınıflandırmasının ( II B 1 i ) durumu zaten 
 1  x2
örneğinde incelenmişti.

Diğerleri de zorluk sırasıyla teker teker ele alınacaktır. (2)

C) Örnekler

1) Kapalı Yol

 d 1  d
0 5  3 cos 
integrali, içi çift bir fonksiyon olduğu için
2 
 5  3 cos 
, içi

1 2 d
2 periyotlu bir fonksiyon olduğu için de  biçiminde yazılabilir. Bu
2 0 5  3 cos 
i
tip integraller z  e değişken dönüşümü ile kompleks bir fonksiyonun, birim yarıçaplı
bir daire üzerinde, yol integraline dönüşürler. Bu yolla

ei  e i z  1 z2  1
cos    z  ,
2 2 2z
dz
  i n z  d   i ve sonuçta
z

i dz i dz

2   3 z 2
 1  
 
3  10
C
z  5  
C z2 z  1
 2z  3
 

i dz
   z3 
 
veya elde edilir. Birim yarıçaplı dairesel yolun içinde
3 C z 1
3

sadece z  1 kalacağı için zo   1 , N  1 ,

3 3
i 1
A z    olur. Bu da a1   i , dolayısıyla
3  z3  8
 61

 d 
 0 5  3 cos 

4
demektir. Daha genel bir sonuç ise a  b  0 olmak

 d 
üzere :  0 a  b cos 

a 2  b2
ile verilir.

2) Yol Üstünde Tekil Nokta

 sin  ax  sin  az 
 
dx
x
 
CR
dz
z
integrali çok çetin bir integraldir. Öncelikle

sin  az 
fonksiyonunun tekil noktası yoktur; ayrıca sıfır katkılı bir sonsuz yarıçaplı daire
z
bulmak imkansızdır. sin(az ) içinde yer alan exp(iaz) ve exp(iaz)
terimlerinden biri sıfıra giderse öteki sonsuza gidecektir. Bu iki problemi birden çözmenin
yolu, Im : 'Kompleks ifadenin sanal kısmını seçme' işlemi olmak üzere, ilk integrali

 sin  ax   exp  iax  exp  iaz 

 
dx
x
 Im 

dx
x
 Im 
CR
dz
z
olarak

exp  iaz 
yazmaktır. fonksiyonu z  0 noktasında tekildir ve C R 'yi, sıfır katkılı
z
bir yol ilavesiyle, kapatmaya izin verir. Bu sıfır katkılı yol, reel ekseni a  0 için
yukarıdan, a < 0 için aşağıdan kapayan bir sonsuz yarıçaplı yarım dairedir. Bunu
görebilmek için


i  d exp  iaR cos   exp  aR sin  exp  aR sin   0

a  0  sin   0   :  ,    0,  

a  0  sin   0   : ,     , 2 

bağıntıları yeterlidir. Kapalı yol integralimizde zo  0 , N  1 ,

A  z   exp(iaz ) , dolayısıyla a1  1 olur. Ancak bu sefer de problem tekil noktanın

 62

tam yol üstünde olmasıdır. Tekil nokta kapalı yolun içinde kalsa, çevrimin yönüne göre

 2 i ; dışında kalsa 0 katkı verecekti. Tam yol üstü bir tekil nokta için orta yol
  i kabul edilirse bu da a  0 için Im  i 1   ; a < 0 için ise

 sin  ax 
Im   i 1    verir. (3) Böylece  dx   sgn  a  sonucuna
 x
ulaşılır.

3) İkinci Mertebe Tekillik

 cos  2 x  1  cos  2 x 
 dx integrali önce  dx sonra da
0
1  x  2 2 2 
 1 x 2 2

1 exp  2iz 
2
Re 
CR
dz
z  i z  i
2 2 biçimine sokulur. Üstten kapanan sonsuz yarıçaplı bir

1 exp  2iz 
yarım dairenin sıfır katkı vereceği açıktır. Böylece
2
Re 
Ci
dz
z  i z  i
2 2

1 exp  2iz 
ifadesine erişilir. Görüldüğü gibi zo  i , N  2 ve Az 
2  z  i 2

dA 3 i 2
olmaktadır. Dolayısıyla a1    e 
dz z i 8

3 2
Re  2 i a1   e sonucuna varılır. Daha genel bir sonuç ise a  0 için
4
 cos  ax  1  a  
 dx  ea olarak verilir.
0
1  x 
2 2 4
 63

4) Kesikten yararlanma

 x a  z a
0  a  1 olmak üzere  dx   dz integralinin içi z a
0 1 x 0 z 1
teriminden dolayı, pozitif reel eksen boyunca kesiktir.

C∞

C-1
Co

Dallanma noktası z  0 etrafında R yarıçaplı çok büyük veya  yarıçaplı çok

küçük dairelerin sıfır katkı vereceği

2 i R ei d  R  a e ia
 0 1  R e i
Ra  0 ve

2 i  ei d   a e ia
 0 1   ei
 1a  0

denklemlerinden kolayca görülür. Kesiğin hemen üstünden geçen yolda z  x e i0

 z a
olduğu için 
0
dz
z 1
integrali bu yol boyunca hesaplamak istediğimiz

 x a
0
dx
1 x
integraline eşittir. Kesiğin hemen altından ters yöne giden yolda ise
 64

z  x e2 i olduğu için

x e 2 i a
a
x a
  dx e 
 z 0 
 
2 i  i a
dz   e dx
0 z 1  1  x e 2 i 0 1 x
gibi hesaplamak istediğimiz integrale orantılı bir sonuç bulunur. Sıfır katkılı iki dairesel yol ve
biri kesiğin üstünden, diğeri altından giden iki düz yol birleşerek tek bir kapalı C1
yolunu oluşturur.

 x a z a 0 xa z a
 0
dx
1 x
 
C
dz
z 1
 e i a  
dx
1 x
 
C
dz
1 z


z -a z a z a
=
C1
 dz
1+z
eşitliğinde  dz
z 1
 0 , 
C
dz
z 1
 0 terimlerinin
C

sıfır olduğu görülmüştü. Kapalı yol integralinde de

zo   1 , N  1 ve A  z   z a kullanarak

e 
a
 1
a i
a1    e i a bulunur. Böylece erişilen

x a
1  e 

2 ai
dx  2 i e i a ara sonucu
0 1 x

 xa 2 i e i a 2i
 0
dx
1 x

1  e2 ai
 
ei a  e i a
biçiminde basitleştirilerek

 x a 
0
dx
1 x

sin  a 
formülüne ulaşılır.
 65

5) Orantılı Katkılı Yol

 exp  bx  exp  bz 
 
L
 
dx
1  ex
 Lim
L  L
dz
1 e z
0  b  1 integralinin

kesiği yoktur, ancak ez   1  z    i ,  3 i ,  5 i ,

değerlerinde sonsuz adet tekil noktası vardır.

L+2πi L+2πi

C iπ

L L

Seçilebilecek bir kapalı yol : L , L arası z  x reel eksende gidiş, L 'den

L  2 i 'ye çıkış, L  2 i 'den  L  2 i 'ye z  x  2 i doğrusundan dönüş

ve  L  2 i 'den  L 'ye inişten oluşur.

L  2 i exp  bz 
 dz exp  bL  exp   L   0 ve
L 1 e z

L exp  bz 
 dz exp  bL   0 oldukları için
 L  2 i 1  ez
 exp  bx   exp  bx  exp  2 bi  exp  bz 
 dx   d  x  2 i    dz
 1  exp  x   1  exp  bx  exp  2 i  C i
1  exp  z 

exp  bx  exp  bz 
1  exp  2 bi   

veya

dx
1  exp  x 

Ci
 dz
1  exp  z 


olarak yazılabilir.
 66

Kapalı yol integralinin değerlendirilmesinde

exp  bx 
zo  i , N  1 ve A z   z  i  alınacaktır.
1  exp  x 

a1  A  i  'ın hesaplanmasında 0

0 durumu olduğu için L'Hospital kuralından
yararlanarak a1   exp  bi  bulunur. Böylece varılan

 exp  bx  2 i exp  bi 

dx
1  exp  x 
 
1  exp  2 bi 
eşitliğinden de

 exp  bx  
 
dx
1  exp  x 
=
sin  b 
sonucuna ulaşılır.

6) Kesik Yaratma

Yol integrali hesaplarında kesikler o kadar yararlıdır ki bazen kesik yoksa bile yaratmak
 dx
gerekir. Aslında sonucunu bildiğimiz 0 1  x2
integralini bir de bu yolla

n  x
değerlendirelim. Önce bir kesik oluşturmak için n  x  eklenmiş
1  x2
fonksiyonunun, kesiğin üstünden  0,  yolu , sonsuz yarıçaplı bir daire , kesiğin

altından ,0 yolu ve z  0 noktası etrafında sonsuz küçük yarıçaplı bir

daire 'den oluşan kapalı yol integralini inceleyelim.

C∞

Co
 67

n  R
Sonsuz büyük ve sonsuz küçük daireler  0 ve  n    0
R
olduğu için katkı vermeyeceklerdir. Dolayısıyla

n z n  x n( x e2 i )
d x e 
 0
  
2 i
dz  dx  0   0
C
1  z2 0 1  x2  1  x 2 e4 i
n z  dx
denklemi 
C
dz
1  z2
  2 i  0 1  x2
olarak basitleşir. Kapalı yol integrali

n z

C
dz
 z  i  z  i 
de iki tekil noktasından gelen katkılarla

 n  i  n i    3 i i 
2 i           2 i olarak bulunur.
 2 i 2i   2 2 
 dx 

 dx
 2 i   2 i  eşitliği de beklenen 
0 1  x2 0 1  x2 2
(4)
sonucunu verir.

PROBLEMLER

P.IV.1) Kompleks yol integrali metotları ile değerlendirin :

 dx

 cos(ax ) dx
i) 0 1  x4
ii) 0 1  x2
 x sin( x ) dx  sin(ax ) sin(bx )
iii)  0 x2  a2
iv)  0
dx
x2
ik ( x  x )
 e  e ik ( x  x)
v)  
dk
k 2  5ik  6
vi)  
dk
k 2  2ik  1
 n( x )  x2
vii)  0
dx 2
x 4
viii)  0
dx
x 2
 1 x 2  4 
 68

 cos( ax)  dx
ix) 
0
dx
1  x2
x) 0 1  x3
 dx
xi)  0
x
2
3
x
3
5

1 2 1 3 5 (2n  1) (2n)!
P.IV.2)
2  0
d sin 2 n ( ) 
246 (2n)
 2n
2 n! n!

olduğunu yol integrali metoduyla gösterin.

EKLER VE NOTLAR

(1) İngilizce’de ‘Residue’ olarak anılan a1 kavramını 'Rezidü' olarak

Türkçeleştirmekten kaçındım. Kalan / Artık / Artan / Tortu / Telve vs. gibi bir terim
kullanmaya da cesaret edemedim.

(2) Çok sayıda yol integrali problemini, hem de sonuçlarıyla beraber içeren zengin bir
kaynak : A. Y. Özemre , 'Fizikte Matematiksel Metotlar' , İTÜ Yayınları, Sayı 826 kitabıdır.

(3) Yol üstünde tekilliğin  i  a1 katkı vermesine, içeride ve dışarıda olmanın
ortalamasını almanın ötesinde, ciddi matematik yaklaşımlar vardır. Burada matematik
ciddiyet biraz hız uğruna feda edilmiştir. Bunlara herhangi bir uygulamalı matematik
kitabında "Cauchy Principal Value" başlığı altında erişilebilir.

(4) n  x içerdiği için zaten pozitif reel eksen boyunca kesiği olan integrallerde bile

n  x getirip  n  x  
2
fazladan bir fonksiyonu ile çalışmak yararlı sonuçlar verir.
FEN VE MÜHENDİSLİKTE

MATEMATİK METOTLAR

3. KİTAP

MATRİS CEBİRİ

f  A
 70

İÇİNDEKİLER

I. MATRİS CEBİRİ

A) Matrisler ve Elemanları

B) İşlemler

C) İki Özel Matris

D) Diyagonal Matrisler

E) İz ve Determinant

F) Bazı Matris İşlemleri

G) Matris Fonksiyonları

H) İki Özel Matris Türü

II. UYGULAMALAR I

A) Lineer Denklem Sistemleri

B) Oyunlar Teorisi

III. DİYAGONALLEŞTİRME İŞLEMİ

A) Özdeğerler - Özvektörler

B) Dirac Gösterimi

C) Benzerlik Dönüşümü ile DA

D) Hermitsel ve Üniter Özel Durumları

 71

IV. MATRİS FONKSİYONLARI

A) Diyagonalleştirme Metodu

B) Cayley - Hamilton - Sylvester Metodu

C) f  H  İçin İzdüşüm Matrisleri Metodu

D) Patolojik Matrisler ve Fonksiyonları

E) Lineer Bağımsızlık ve Açılımlar

F) L  L için Genelleştirilmiş Özdeğer Problemi

V. UYGULAMALAR II

A) Markov Süreçleri

B) Von Neumann Ekonomik Büyüme Modeli

EKLER VE NOTLAR
 72

I. MATRİS CEBİRİ

A) Matrisler ve Elemanları

Dikdörtgen konumda dizilmiş sayı veya fonksiyonlara 'Matris' denir. Bu dizilimin her üyesi
ise 'Matris Elemanı' olarak adlandırılır. Bir matrisin kimliği elemanlarınca belirlenir. Matris
elemanlarının adresleri de ait olduğu satır ve sütunla bulunur. A matrisinin A i j  a i j
elemanı, matrisin i 'inci satır ve j 'inci sütununda yer alıyor demektir :

 a11 a12 a1N 

a a22 a2 N 
A   21  . Bir matrisin sağ alt köşesinde yer alan elemanın indisleri,
 
 
aM 1 aM 2 aMN 

matrisin M  N olarak ifade edilen 'Boyut' unu belirler. M  N durumu ‘Kare

Matris' olarak adlandırılır. Matrisler M  1 durumunda 'Satır Vektör' lere; N  1
durumunda ise 'Sütun Vektör' lere dönüşürler. Sütun vektörler V , satır vektörler ise

V olarak gösterilecektir.

 2
 0.8 0.6  9 1 2 
A    , B    , V  0 , W  3 6
0.6 0.8  4 6 5   
 7 

değişik boyutlarda matrislere örnektirler.

B) İşlemler

Tüm işlemlerin ve denklemlerin temelinde yatan eşitlik, matrisler için

A  B  a i j  bi j ilişkisiyle verilir. Buna göre iki matrisin eşit olması için

karşılıklı elemanların eşit olmaları gerekli ve yeterlidir. Toplama - Çıkartma işlemleri de

karşılıklı eleman düzeyinde A B = C  a i j  bi j  c i j olarak yapılır.

Eşit olmak, toplanıp - çıkartılmak için matrislerin aynı boyuta sahip olmaları gerektiği açıktır.
Matrislerin bir sayı ile çarpılması da tüm elemanların ayrı ayrı o sayıyla çarpılması demektir :
 73

B  k A  b i j  k a i j . İki matrisin çarpımı, daha üst düzeyde, 'Lineer Vektör

Uzayları' konusunda anlaşılacak bir biçimde :

K
AB  C  ci j   a i k b k j olarak tanımlanır. Bundan matris
k 1

çarpımının tanımlı olabilmesi için A 'nın sütun sayısının B 'nin satır sayısına eşit olması
gerektiği görülmektedir. M  P boyutlu bir A matrisi ile, PN boyutlu bir B
matrisinin AB çarpımı M  N boyutlu olur. 1 N ve N 1 boyutlu iki

vektörün W V olarak çarpımının sonucu bir sayı olacağı için 'Skalar Çarpım' olarak

adlandırılır. W V  0 durumu ise 'Ortogonal 'lik ifade eder. AB ve BA

çarpımlarının ikisi de tanımlı olsalar bile genelde

AB  AB olur. Çarpımda yer değiştirme özelliği olmaması da bölme işlemini

imkansız kılar. Bir 1

B
tanımlamak mümkün olsa bile, A 1 B    1B  A
A 9 1  4 3
olacağı için tanımlanamaz. Özetle : A    , B   
B  4 6 3 4 
13 2  5 4 
durumunda AB =  7 10  , AB = 1 2  ;
   

39 23  24 14 

AB =   , BA    bulunur. AB  AB
34 12   43 27 
olmakla beraber 39  12  51  24  27 ve

 39  12    23  34   1250   24   27    14   43 eşitlikleri dikkat çekmektedir.

C) İki Özel Matris

 0 0
Toplamda etkisiz 0 matrisinin tüm elemanları 0 =  0 0
 
örneğinde olduğu gibi
0 0

sıfırdır ve her boyutta 0 i j  0 olarak tanımlanır. Uygun boyutta seçilen 0

 74

matrisleri, 0 A  A  0  A ilişkisi yanı sıra 0 Ao , A 0o

denklemlerini sağlar.

Çarpımın etkisiz elemanı 1 sadece kare boyutlarda ve

 1  i  j

1  i j  ij   olarak tanımlanır. Mesela 3  3 boyutta
 0  i  j


1 0 0 
1  0 1 0 olan 'Birim Matris' , Kronecker Delta sembolünün eleme özelliği
 
0 0 1

1 A 
K
kullanılarak ij
 
k 1
 i k ak j  ai j   A i j ve

1
K
 A ij
 
k 1
ai k  k j  ai j  A i j ; özetle 1 AA 1  A sağlar.

D) Diyagonal Matrisler

6 0 0
D  0 2 0 örneğinde olduğu gibi i  j diyagonal elemanları dışında tüm
 
0 0 5

elemanları sıfır olan matrislere 'Diyagonal Matris' denir ve  D i j  d i  i j olarak

tanımlanırlar. Bu matrisler kendi aralarında DA DB  DB DA yer değiştirme

özelliğini sağlarlar.

E) İz ve Determinant

Kare matrisleri ile ilintili, önemi ileride anlaşılacak iki sayı vardır. Bunlardan 'İz' , diyagonal
N
elemanların toplamıdır, Tr  A ile gösterilir ve Tr  A   
n 1
ann olarak tanımlanır.

Bu tanımdan hareketle Tr A  B  Tr A  Tr B , Tr k A  k Tr A

 75

Tr  AB  Tr BA özdeşlikleri kolayca gösterilebilir.

Det  A olarak gösterilen 'Determinant' ın tanımı daha çetrefilli ve zordur. Asıl tanım

yerine geçecek bir 'reçete tanım' biraz dolaylı bir şekilde, 'Laplace Açılımı' yoluyla :

Det[A]   a i j Cof  a i j  ; Cof  a i j    1

i j
Min  a i j 
Herhangi
bir sütun
veya satır

Min  a i j   A matrisinden i 'inci satır ve j 'inci sütun atılarak elde edilen, bir

düşük boyutlu matrisin determinantı biçiminde yapılır. Bu yaklaşım, determinant tanımını

gene determinantla yaptığı için kısır döngü izlenimini verse de, her döngüde boyut bir

azaldığı için bu endişe yerinde değildir. 11 boyut için Det  a   a tanımıyla
işlem tamamlanmış olur. Matris çarpımlarının determinantları için

Det  AB  Det A Det B  Det BA özdeşliği geçerlidir. (1) Bunun sonucu

1
olarak Det    1 ve d  d boyutlu matrisler için Det k A  k d Det  A
ilişkileri kolayca ispatlanır. İşlemler bölümünün örneğinde dikkati çeken AB  AB
olmakla beraber 39  12  51  24  27 ve

 39  12    23  34   1250   24   27    14   43 oluşlarının arkasında

Tr  AB  Tr BA ve Det  AB  Det BA özdeşliklerinin olduğu

anlaşılmaktadır.

F) Bazı Matris İşlemleri

1) Her A matrisi için bir A matrisi

 9 4
A  9 1 2 
=    A =  1 6 örneğinde olduğu gibi
4 6 5 
 2 5
 76

Ai j  a j i olarak tanımlanır. 'Transpoze' adı verilen bu işlem A matrisinin satır

ve sütunlarına rol değişikliği yaptırmak demektir. Dolayısıyla bu işlemi üst üste iki kere

yapmak bizi ilk matrise götürür ve A  A elde edilir.

özdeşliklerini ispatlamak zor değildir.

 2 3  i  2 3  i
2) A= 1  i 5   A* =   örneğinde olduğu gibi bir
  1  i 5 
matrisin tüm elemanlarının kompleks eşleniği alınarak A* matrisi elde edilir.

A* *  A A + B   A* + B*
*
A* i j  ai* j tanımından , ve

A B   A* B*
*
özdeşlikleri bulunur.

3) Transpoze ve kompleks eşlenik işlemlerinin art arda uygulanmasına 'Hermitsel Eşlenik'

denir ve  A   a*j i olarak tanımlanır. Transpoze ve kompleks eşlenik

ij

A+B 

özdeşliklerinden yararlanarak A   A ,  A + B  ve

A B

 B A  bağıntıları bulunur. Mesela :

 2 3  i  2 1  i
A= 1  i 5   A =   .
  3  i 5 

4) Det  A  0 olan her matris için A A1  A1 A  1 sağlayan bir A 1

matrisi bulunabilir. A 'nın 'İnvers' i olarak adlandırılan A 1 'in temel özellikleri :
 77

1
 A 1 
 A B
1
   A ve  B1 A1 özdeşlikleridir. A 1

 A 1  cof  a j i 
matrisini oluşturma reçetesi  formülü ile verilir. Pratikte
  i j Det  A

inversi bulunacak matris önce transpoze edilir, sonra bunun kofaktörlerinin matrisi
oluşturulur. Bu noktada determinant hesaplamak yerine A matrisini, kofaktörlerin
matrisi ile doğrudan çarpmak hem yapılan işlemlerin doğruluğunu kontrol eder, hem de
Det  A 'yı buldurur. Zira yanlışsız yapılan bir hesap sonucu Det  A 1 elde edilmesi

gerekir. Artık kofaktörlerin matrisi determinanta bölünerek A 1 elde edilebilir ;

1 2 3   1 2 1
A   2 0 3  A   2 0 1 
   
1 1 1   3 3 1

 3 5 6  3 5 6
" A1 "   5 2 9   A1 
1 
5 2 9 
  19  
 2 3 4  2 3 4

örneğinde olduğu gibi. Yukarıda incelenen tüm işlemlerle ilgili olarak

Tr  A   Tr  A  Tr  A   Tr  A 
* *
, Tr  A*   , Tr  A    ;

Det  A   Det  A   Det  A 

*
, Det  A*   ,

 Det  A  1
*
Det  A    , Det  A 1   bağıntıları geçerlidir.
Det  A

G) Matris Fonksiyonları

A matrisinin üst üste kendisiyle çarpımından An , A 1 matrisinin de üst üste

kendisiyle çarpımından An elde edilir. Bu sayede Laurent serisine açılabilen her
 78


fonksiyon, A matrisi için de f A  
k  N
ak Ak olarak tanımlanabilir.

Buna göre mesela exp  A   1 + A + 2!1 A 2

+
1
3!
A3 + veya

1 7
csc  A   A 1 + A+ A3 + olmaktadır. Ancak bu biçimsel bir
6 360
tanımdır; pratikte A veya A 1 matrisinin bir çok kuvvetini hesaplayıp, sonra da
bunları toplamak, sonlu veya verimli bir işlem dizisi değildir. İleride f A hesabının daha

kestirme yolları görülecektir.

H) İki Özel Matris Türü

Belli özelliklerinden dolayı en yaygın kullanım alanı olan matris türü H  H

sağlayan 'Hermitsel' matrislerdir. Bu gibi matrislerin toplamları da hermitsel olur :

H +H  H H 
 
1 2
 H1 +H2 , çarpımları ise 1 2
 H2 H1 sağlar.

Bir diğer özel matris türü de U   U 1 sağlayan 'Üniter' matrislerdir. Üniter

matrislerin çarpımları da üniter olur :

U U  U U 
 1
1 2
 U2 U1  U21 U11  1 2 .

U U  1 denkleminin determinantı için yazılan

Det U U   Det U Det U   Det U  Det U 

*
 1 denklemlerinden
   
Det U 'nun mutlak değeri 1 olan bir kompleks sayı (ünimodüler) olduğu görülür.

Hermitsel ve üniter matrisler arasında

i H 
+
 i H ve exp  i H exp  i H  1 eşitliklerinden kaynaklanan

H  exp  i H ilişkisi vardır. Hem reel, hem hermitsel matrisler 'Simetrik' ; hem reel,

hem üniter matrisler ise 'Ortogonal' olarak adlandırılırlar. Det A  1 olan matrislerin

isimlendirilmesinde ' S ' harfi kullanılır. Buna göre :

 79

SL (2) : Determinantı 1 olan 2  2 boyutlu genel matrisleri,

SO(3) : Determinantı 1 olan 3  3 boyutlu ortogonal matrisleri,

SU(2) : Determinantı 1 olan 2  2 boyutlu üniter matrisleri,

O(4) : Determinantı  1 olan 4  4 boyutlu ortogonal matrisleri,

U(1) : Determinantı ünimodüler olan 1 1 boyutlu matrisleri, yani ei  sayısını

ifade eder.

PROBLEMLER

1
P.I.1) Maclaurin açılımı bilinen bir F  x  fonksiyonu için 'in açılımının bulunması :
F  x

F  x   ao  a1 x  a2 x 2 
1
,  bo  b1 x  b2 x 2 
F  x

açılımlarından elde edilen ( ao  a1 x  a2 x 2  ) ( bo  b1 x  b2 x 2  )  1

 ao 0 0 0  bo  1
a ao 0 0 b   0
eşitliğinin matrisler aracılığıyla  1   1    olarak
 a2 a1 ao 0 b2   0
     
     
özetlenebileceğini gösterin ve ilk dört bn 'i bulun. Bu sonuçları kullanarak sec x 'in

Maclaurin açılımını yapın.

1
       
 1  tan     1 tan   
P.I.2)   2    2 
 ?
       
 tan  2  1    tan  2  1 
       
 80

P.I.3) Bir determinantın türevini almak için satırların veya sütunların teker teker türevlerinin
alınıp, toplanması gerektiğini gösterin.

A  B 
1
P.I.4)  A 1 + A 1 B A 1  A 1 B A 1 B A 1  olduğunu

gösterin. Seri toplamının sonlu ve anlamlı olma koşullarını tartışın.

P.I.5) Determinantı sıfır olmayan bir A matrisi ve keyfi bir B matrisi için yazılan

A , X   B denkleminin çözümünün X=A 1

 A BA n n

n  0

olduğunu gösterin. Seri toplamının sonlu ve anlamlı olma koşullarını tartışın.

A  A 
+ 1
P.I.6)
1
 +
olduğunu gösterin.

II. UYGULAMALAR I

A) Lineer Denklem Sistemleri

Matris cebirinin en basit uygulama alanı N bilinmeyenli N lineer denklemin

çözümüdür. x  2 y  3z  2 , 2x  3z  3 , x yz 6 gibi bir sistem

1 2 3   x 2
A   2 0 3 , X   y , C   3 tanımlarıyla AX  C
     
1 1 1   z   6

olarak yazılır. Çözüm : Bilinmeyeni denklemin bir tarafında yalnız bırakıp, bilinenler

cinsinden ifade etmek olduğuna göre AX  C denklemi soldan A 1 ile çarpılarak

X  A 1 C çözümü elde edilir. Yukarıdaki örnekte

 81

 3 5 6
1 
1
A = 5 2 9  olduğu için de
19  
 2 3 4 

 x  3 5 6  2  3
 y  1  5 2 9  3  2 bulunur. Ancak bazen denklem sayısı
  19      
 z   2 3 4  6  1
yeterli olmaz; bu durumlarda bağımsız denklem sayısı kadar bilinmeyeni elde tutup, geri
kalanları 'parametre' düzeyine indirmek gerekir. Mesela
x  2 y  3z  2 , 2x  3z  3 gibi bir sistemde

1 3   x  2  2 y   x 1  3 3  2  2 y 
 2 3  z    3  yazılır ve  z   9  2 1  3  
           

2y  5 4y  1
x  , z  bulunur.
3 9

Diğer bir ilginç durum da bağımsız denklem sayısının bilinmeyen sayısından fazla olmasıdır.

O zaman AX  C denklemi soldan A ile çarpılıp, A A 'nın tersi alınarak

1
X   A A  A C sonucuna ulaşılır. (2) Mesela

x  2 y  3z  2 , 2x  3z  3 , x yz  6 , x  y  2z  2 veya

 1 2 3 
 2 0 3  x  2.87
A=   örneğinde
 y  2.03 elde edilir. Bu sonuç
 1 1 1     
 1 1 2   z  0.92
 
denklemlerin hiçbirini sağlamadığı için gerçek anlamda bir çözüm değildir. Ancak tüm
denklemleri sağlamaya, Gauss'un 'En Küçük Kareler' metodu anlamında en yakın çözüm
elde edilmiş olmaktadır.
 82

B) Oyunlar Teorisi

En basit haliyle oyunlar teorisi iki oyuncunun birbirlerinden bağımsız olarak aldıkları
kararlarla kazanç sağlamaya, veya en az zararla kurtulmaya çalışmalarını inceler. Bir örnek
olarak : Erken uyarı sistemleri öncesi bir savaşta, B ile göstereceğimiz bombardıman
uçaklarımız, her gün akın yaptıkları bir şehri alçaktan veya yüksekten bombalamaya karar
verebilirler. Doğal olarak alçaktan bombalamak düşmana daha fazla zarar verecektir.
Düşman ise A ile göstereceğimiz avcı uçaklarıyla bombardıman filomuzu alçak veya
yüksekte karşılamaya karar verir. Bu bağımsız kararlar ve B açısından sonuçlar da bir
tablo ile :

B
Yüksek Alçak
Yüksek  
A
Alçak  

 6 9
G = 
6
olarak özetlenir ve olur. Buna göre A ve B aynı tercihi
4
yaparsa B 'ler düşürülmekte, ayrı tercih yaparlarsa yüksekliğe bağlı bir bombardıman
başarısı sağlanmaktadır. B açgözlü davranıp hep 'Alçak' seçeneğini kullanırsa, A da
durumu kavrayıp hep 'Alçak' seçeneğini kullanacak ve B bundan zararlı çıkacaktır. Böyle
oyunlarda esas olan, tarafların önceden kestirilemeyen ve rastgele bir biçimde davranmaları
gereğidir. A her gün p olasılıkla 'Yüksek' , 1  p olasılıkla da 'Alçak' seçeneğini;

B ise q olasılıkla 'Yüksek' , 1  q olasılıkla da 'Alçak' seçeneğini kullanacaktır.

Oyunun 'Beklenen Değeri' :

g g12   q 
V  p, q   p 1  p   11 iki oyuncu açısından da optimal olmak
 g21 g22  1  q 
 
V V
zorundadır. Bu durumda da   0 koşulları
p q
 83

 6 9   q   6 9   1 
1 1   1  q   0 , p 1  p      0
 4 6    4 6  1
2 3
dolayısıyla p  , q  , V  0 çözümünü verir. Kare G matrisleri
5 5
için genelde V  Det G  olmaktadır. Biraz evvel incelenen örnekteki gibi

Det G  0 olan oyunlar 'Sıfır Toplamlı Oyun' olarak adlandırılır. (3)

PROBLEMLER

P.II.1) Matris metotları ile çözün :

x yz  5 x yz  1
x yz  1 , 2x  y  z  0
2x  y  z  0 x  2y  z  4

P.II.2) 100 para birimi kullanılarak, 3 cinsin her birinden en az bir tane olmak üzere 100
meyve alınacak. Fiyatlar Elma : 0.5 birim, Portakal : 3 birim, Muz : 10 birim ise her
birinden kaçar tane alındığını bulun. İpucu : Bu 3 bilinmeyenli 2 denklemi çözmek için muz
sayısını parametre düzeyine indirin.

P.II.3)  x , y  ,
1 1 ,  xN , y N   ; N  3 noktalarını en küçük kareler anlamında

en iyi temsil eden y  m xb doğrusunun m ve b parametrelerini

Bilinmeyen Sayısı < Denklem Sayısı durumu için geçerli metotla hesaplayın.
 84

 2 3
P.II.4) G    matrisi ile belirlenen oyunun optimal stratejilerini bulun.
 8 12 
Oyunun değerini hesaplayın. Kötü bir oyuncu olan A ,  2 1  stratejisini
 3 3 

benimserse B 'nin stratejisi ne olmalıdır ? Bu durumda oyunun değeri ne olur ?

III. DİYAGONALLEŞTİRME İŞLEMİ

A) Özdeğerler - Özvektörler

N N boyutlu bir matrisin N  1 boyutlu bir sütun vektörle çarpımının sonucu gene
N  1 boyutlu bir sütun vektör olacaktır. Bazı özel durumlarda bu sonuç vektör, ilk vektöre
orantılı olur. Orantı katsayısı  : 'Özdeğer' , vektör de 'Özvektör' olarak adlandırılır ve
verilen bir A matrisi için 'Özdeğer Problemi' AV  V olarak ifade edilir.

V  0 ,  'nın keyfi olmasına yol açacağı için geçerli bir çözüm olarak kabul edilmez !

V 'nin, özdeğer denkleminin her iki yanında da yer almasından, V  kV

dönüşümünün çözümü etkilemeyeceği açıktır. Dolayısıyla her özdeğer için, birbiri ile orantılı
sonsuz sayıda özvektör bulunabilir. AV  V denkleminin çözümü için, boyut

tutarsızlığından dolayı A    V  0 yazılamaz; ancak

AV   1V   A   1 V  0 yazılabilir. Bu denkleme çözüm olarak

 A   1 
1
V  0 yoluna gidilirse, başta konan V  0 şartı sağlanmamış olur.

Bu yüzden  A   1  1
ifadesinin var olmaması, yani Det  A   1   0 olması

gerekmektedir. N  N boyutta Det  A   1   0 denklemi, N 'inci derece,

dolayısıyla N çözümlü bir cebirsel denkleme dönüşür. Bu N çözüme, yani bir matrisin
özdeğerlerinin küme 'sine o matrisin 'Spektrum' u denir.

9 1 9   1 
Mesela A=   için Det   0   2  15   50  0
 4 6  4 6   
 85

veya   5 , 10 olur. Her özdeğere ait özvektör ise 1

 A    V  0

denkleminden bulunur. Yukarıdaki örnekte

9  5 1  1
  5   4 V5  0  V5   
 6  5  4 

9  10 1  1
  10   4 V10  0  V10   
 6  10 1

elde edilir. Bu örneklerde iki bilinmeyene karşı tek denklem olduğu görülmektedir. Her
özdeğer için birbiri ile orantılı sonsuz özvektör olduğu için bu çok doğaldır.

B) Dirac Gösterimi

N  N boyutlu bir A matrisinin özdeğer denkleminin N 'inci derece bir cebirsel

denklem olduğu görülmüştü. Bu denkleme matrisin 'Karakteristik Denklem' i denir. Bunun
N çözümü sıra sayıları ile etiketlenerek, sonuç

A Vn   n Vn ; n  1, 2 , , N olarak yazılabilir.

1
A V1   1 V1  1  5 , V1   
 4 

1
A V2   2 V2   2  10 , V2    gibi. Daha pratik bir
1

gösterim : A V5  5 V5 ; A V10  10 V10 örneğinde olduğu gibi,

özdeğerleri açık yazmak, özvektörleri de ait oldukları özdeğerlerle etiketlemektir. Dirac

gösteriminde bir adım daha öteye giderek bir A matrisinin özdeğerleri a harfi ile,

Va da a sembolüyle ifade edilir. Genelde A a  a a olarak yazılan

özdeğer denklemi yukarıdaki örnek için

A 5  5 5 ve A 10  10 10 olur. Dirac gösterimi

kullanılarak elde edilecek ilginç ve önemli bir sonuç da matris fonksiyonlarının özdeğer
 86

problemidir. A a  a a denklemi soldan A 1 ile çarpılarak

1
A 1 a  a bulunur. A a  a a denklemi üst üste A ile,
a
1
A 1 a  a denklemi de üst üste A 1 ile çarpılarak
a
An a  an a ve An a  a n a denklemleri bulunur.

Bunlardan da en genel f A a  f a  a f (A) a  f (a ) a

denklemine erişilir.

C) Benzerlik Dönüşümü ile DA

N adet N boyutlu özvektörü yan yana dizerek oluşturulan matrise, tarihi sebeplerle,

S 1 denir. A S1 matris çarpımında S 1 'in her sütunu, yani özvektörler, A 'dan
özdeğeriyle çarpılmak biçiminde etkilenecektir. Örneğimizde

 1 1  5 10 1
S1     A S1    oluşu gibi. Öte yandan S1   S
 4 1  20 10

matrisinin özelliği : S 'nin i 'inci satırıyla, S 1 'in j 'inci sütunu çarpımının  i j

vermesidir. Bu durumda S A S1 , diyagonal elemanları A 'nın özdeğerlerinden

oluşan bir diyagonal matris olacaktır. Bu sonuca DA : A matrisinin diyagonal biçimi,

S A S1 işlemine de 'Benzerlik Dönüşümü' denir ve DA  S A S1 olur. Bu kadar

gayretten sonra başlangıç noktasına, yani özdeğerlere dönülmesi gereksiz bir işlem dizisi
yapıldığı izlenimini verebilir. Ancak yapılanların ne kadar yararlı olduğu, matris fonksiyonları
konusunda anlaşılacaktır. Bu noktada

Tr  DA   Tr S A S  1
 Tr  A S1 S   Tr  A  ve

Det  DA   Det S A S  1
 Det  A S1 S   Det  A 

özdeşliklerinin, yapılan işlemlerin doğrululuğunu kontrol ederken çok yararlı ve gerekli

oldukları vurgulanmalıdır.
 87

D) Hermitsel ve Üniter Özel Durumları

H  H sağlayan hermitsel matrislerin özdeğer problemi ayrıca incelenmeye değer bir

konudur. H V1 = 1 V1 sağlayan bir özdeğer ve ona ait özvektör ele alalım.

Denklemin hermitsel eşleniği V1 H  1* V1 'yi sağdan V 1 ile çarparak elde

edilen V1 H V1  1* V1 V 1   1 V1 V 1  1* V1 V 1 bağıntısı

V1 V 1  0  V1 V 1  0 olacağı için  1*   1 demektir. Böylece

hermitsel matrislerin reel spektrumlara sahip oldukları görülür. Bu sonucu kullanarak

H V1 = 1 V1 denkleminin hermitsel eşleniği V1 H  1 V1 sağdan 2

özdeğerine ait V2 özvektörü ile çarpılarak

V1 H V2   1 V1 V2   2 V1 V2   1 V1 V2 veya ( 2   1 ) V1 V2  0

bulunur. Dolayısıyla iki ayrık özdeğer (  1   2 ) için V1 V 2  0 olur. (4)

Bu da hermitsel matrislerin özvektörlerinin i  j  Vi  V j  0 şartını sağlayarak

dik (ortogonal) olmaları demektir. V  k V keyfiliği yüzünden Vi  V i  0

değeri hakkında bir şey söylenemez. Ancak uygun bir k seçimiyle Vi  V i  1

sağlamaya 'Normalizasyon' denir ve Vi  V j   i j sağlayan 'Ortonormal' bir kümeye

erişilir. Özetle : Hermitsel matrislerin özdeğerleri reel, özvektörleri ortogonal olur. Üniter
matrisler için de aynı ispat teknikleri kullanılarak : " Üniter matrislerin özdeğerleri

ünimodüler, özvektörleri ortogonal olur. " sonucuna erişilebilir. Ancak U  exp  i H

bağıntısı ile aynı sonuca daha kestirme olarak gidilebilir : H h  h h 

exp  i H h  ei h h ilişkisi ei h : ünimodüler ,  h  : ortonormal ;

sonuçlarını otomatik olarak vermektedir. Hermitsel matrislerin diyagonal biçime getirilmesi

ile ilginç bir gözlem : DH  S H S1 denkleminin, hermitsel eşleniği olan

DH   S1  H S

denklemiyle karşılaştırılmasından görülür ki hermitsel, dolayısıyla

da U  exp  i H olan üniter matrisler, üniter matris kullanan benzerlik dönüşümleri

 88

ile diyagonal hale gelmektedirler. Genelde A A  A A sağlayan tüm matrislerin

üniter benzerlik dönüşümleri ile diyagonal biçime getirildiği gösterilebilir.

PROBLEMLER

1 8 0
P.III.1)   matrisinin spektrumunu bulun.
 8 1 8
 
 0 8 1 

1 2 
P.III.2) 1 2  matrisine diyagonalleştirme işlemi uygulayın.
 

P.III.3) A , B , C , B1 matrislerine diyagonalleştirme işlemi uygulayın :

1 0 1  1 1 0  1 4 1
A  0 1 0 , B  1 0 1  , C  0 2 1 
     
1 0 1  0 1 1 0 0 3 

H  
a b
P.III.4) Eğer  matrisini diyagonalleştiren matris
b c
 cos  sin  
S    SO(2) tan  2  'yı
cos  
ise a , b , c cinsinden
  sin 
ifade edin.

P.III.5) Üniter matris kullanan benzerlik dönüşümleri ile diyagonal hale gelen A
matrislerinin A A  A A sağladığını gösterin.
 89

IV. MATRİS FONKSİYONLARI

A) Diyagonalleştirme Metodu

DA  S A S1 denkleminin asıl önemi onun A  S1 DA S ve

A1  S1 DA1 S biçimlerinde gizlidir. Bu denklemlerden önce An  S1 DnA S

ve A nj  S1 DA n S , sonra da f  A   S 1 f D  S
A bağıntılarına ulaşılır.

Eğer f D  A 'nın değerlendirilmesi f A derecesinde zor olsaydı bu işlemlerin

yararı olmazdı, ancak DnA  

ij
 di   i j
n
olduğu için f D A kolay bir

 

  ak 1 k 0 
  k  K

ifadedir : f D 
A   ak D k
A    =
k  K   


0 
k  K
ak Nk 


 f  1  0 
 
   elde edilir. Matris fonksiyonlarının
 0 f  N  

f  1 0 
 
f A  S 1   S formülü ile hesaplanmasına
 0 f  N  

'Diyagonalleştirme' ( D ) metodu denir. Bu metodun bir uygulaması olarak

3 2   2 1
n   örneğinde   2 , 5 ; S1    
1 4   1 1
1 1 1 3 2  2 1  n 2 0  1 1 1
S  dolayısıyla n   
3 1 2  
1 4
 
 1 1  0 n 5 1 2  3
 

 2 1 0.7 0  1 1 1 1.0 0.6

  1 1  0 1.6 1 2  3    bulunur.
      0.3 1.3 
 90

B) Cayley - Hamilton - Sylvester Metodu

Bu metodun temelinde yatan Cayley - Hamilton teoremi, her matrisin kendi karakteristik
denklemini sağlamasını öngörür. Bu teoremin ispatı zor değildir : Özdeğerlerin sağladığı bir
denklemi, doğal olarak özdeğerlerden oluşan DA matrisi de sağlayacaktır. Bu denkleme

uygulanacak bir benzerlik dönüşümüyle de karakteristik denklemin A için de geçerli

olduğu kolayca görülür. Cayley - Hamilton teoreminin yararı : N  N bir A matrisi için

A ,AN N 1
, ,A, 1 terimlerinden oluşan N  1 terimli N 'inci derece

cebirsel denklem yardımıyla AN  A N  A N 1 , ,A, 1 yazılabilmesidir.

Bundan da n  N olmak üzere A 'nın tüm pozitif kuvvetlerinin

A N 1
, ,A, 1 kullanılarak ifade edilebileceği görülür. Öte yandan karakteristik

denklemin A 1 ile çarpımından ortaya çıkan denklem yardımıyla A 1 , ve dolayısıyla

A 'nın tüm negatif kuvvetlerinin de A N 1

, ,A, 1 cinsinden ifade

edilebileceği anlaşılır. Böylece A 'nın pozitif veya negatif tüm kuvvetleri, dolayısıyla tüm
N 1
fonksiyonları A N 1
, ,A, 1 cinsinden f A   cn An biçiminde
n  0

yazılabilir. Bu noktada önemli olan cn katsayılarının hesaplanmasıdır. Bu da

N 1
f A  
n  0
cn An denklemini özvektörlere teker teker etki ettirerek elde edilen,

N 1
N adet N bilinmeyenli 
n  0
c n in  f   i  ; i  1, , N

3 2 
lineer denklem sisteminin çözümünden sağlanır. Örnek olarak gene n 
1 4 
problemi, bu sefer de Cayley - Hamilton - Sylvester ( CHS ) metodu ile
co  2 c1  n2 0.7 ,

co  5 c1  n5 1.6 denklemlerinden elde edilen co  0.1 , c1  0.3

3 2 1 0  3 2 1.0 0.6
katsayıları kullanılarak n   0.1    0.3    0.3 1.3 
1 4  0 1 1 4   

sonucunu verir.
 91

C) f H  İçin İzdüşüm Matrisleri Metodu

Son olarak sadece hermitsel, U  exp  i H olduğu için de aynı zamanda üniter

matrislerin fonksiyonları için geçerli bir metod ele alınacaktır. N  N boyutlu bir hermitsel
matrisin özvektörlerinin, normalize edildikten sonra

Vi  V j   i j ; i , j  1, ,N sağladıkları görülmüştü.

Pi  Vi Vi  ; i  1, , N biçiminde tanımlanan ve 'İzdüşüm Matrisleri'

olarak adlandırılan matrisler için, bu özelliklerden yararlanarak Pi Pi  Pi ;

i  j için ise Pi Pj  0 veya topluca Pi Pj  Pi i j olduğu

gösterilebilir. Bir izdüşüm matrisleri küme 'si  P1 , P2 , , PN  'nin elemanlarından

oluşturulan, ancak birbiriyle örtüşmeyen toplamlar da gene bir izdüşüm matrisleri küme 'si

oluştururlar. Mesela N  6 için  P1 + P3 , P2 , P4 + P6  P5  gibi.

Pi Pi  Pi denklemi Det  Pi   0 veya 1 olmasını gerektirir. Genelde doğru

olan Det  Pi   0 eşitliğidir, ancak izdüşüm matris küme 'si, o da birim matrisi olmak

üzere, tek elemandan oluşuyorsa Det  Pi   1 geçerli olur. Tüm izdüşüm matrislerinin

1
N
toplamının P
i 1
i  oluşu da 'Tamamlık' bağıntısı veya 'Birimin Ayrıştırılması'

1
N
olarak anılır. Hermitsel bir matrise ait özvektörlerden oluşturulan 
i 1
Vi Vi  

tamamlık bağıntısını soldan f H  ile çarpılırsa, f H  Vi  f   i  Vi

N
olduğu için elde edilen f H    f   V
i 1
i i Vi  ifadesi sadece hermitsel ve

üniter matris fonksiyonları için geçerli olan 'İzdüşüm Matrisleri' ( P ) metodunu oluşturur.
1
10 6  2
10 6 
Bir örnek olarak  6 10 fonksiyonu, H    
   6 10

1 1 1 1
  4 , 16 ; V4   1 , V16  1 ;
2   2  
 92

1  1 1 1 1 1
P4  P16 
2  1 1  2 1 1
, ;

P4 P4  P4 , P16 P16  P16 , P4 P16  P16 P4  0 ; P4 + P16  1 .

1
10 6  2

 6 10    2  P4   4  P16
 

1
10 6  2
 3 1 1 3
 6 10     ,    olarak değerlendirilir.
  1 3  3 1

D) Patolojik Matrisler ve Fonksiyonları

Bazı matrislerin fonksiyonları için yukarıda ele alınan metotların hiçbiri geçerli olmaz. Bu

matrisler genelde 0 matrisinin kökleri ile bağlantılı matrislerdir. Mesela 0 1

2
için

tüm metotlar 0 1
2
 0 verir, halbuki 2  2 boyutta 0 0 0
1
2
1
2

 a b
denkleminin doğrudan yazılımından 0 1
2
 Z2   a2


a 
bulunur.
 b 

A   1Z 2 , (   0 ) biçimindeki matrisler için f  A  standart metotlarla

1 1
hesaplanamaz. A  1 3  böyle bir matristir. Tr  A   4 oluşundan
 

 1 1
2
1 0   1 1 0 0
A  2      olarak yazılır ve  1 1  = 0 0 olduğu
0 1  1 1    
görülür. A   1Z 2 matrisinin tersi A1   1 Z 2 varsayımıyla

A1 
1

1 1
2
Z2 olarak bulunur. A ve A 1 'in üst üste kendileriyle

çarpımı An  n 1n  n 1
Z2 ve A n   n 1n  n 1
Z2 sonuçlarını

verir. Bu sonuçların yardımıyla da f A  f   1  f   Z 2 formülüne erişilir.

0 matrisinin daha başka kökleri için yapılacak benzer bir çalışma, mesela 0 1
3
 Z3
 93

olmak üzere A   1Z 3 için f A  f  1  f  Z 3 

1
2!
f     Z3

verecektir. En genel durum 0 1

N
 ZN olmak üzere  
1
N
Tr  A  ve

N 1
f (n)   
A   1Z N için ise f A  
n  0 n !
Z Nn elde edilir.

E) Lineer Bağımsızlık ve Açılımlar

Ele alınan herhangi bir V 1 , V2 , , VK  vektör küme 'sinde eğer

c1 V1  c2 V2   cK VK  0 denklemi sadece c1  c2   cK  0
durumunda sağlanıyorsa eldeki vektörlere 'Lineer Bağımsız' denir. Benzerlik dönüşümü ile
diyagonal hale getirilen bir matrisin tüm özvektörleri için lineer bağımsızlık koşulu

S1 C  0  C  0 olarak ifade edilir. Bu da Det S 1   0 demektir.

Hermitsel ve üniter matrisler için S  U N  ve Det U  0 sağlandığı için

1
N
özvektörler doğal olarak lineer bağımsızdırlar. 
i 1
Vi Vi   tamamlık ifadesinin keyfi

 V 
N
bir X vektörü ile sağdan çarpımı i Vi  X  X denklemini verir. Toplamın
i 1

 V V 
N

içindeki çarpımı değişik biçimde gruplayarak, önce X  i i X denklemi,
i 1

N
sonra da c i  Vi  X tanımı yapılarak X  
i 1
c i Vi açılımı gerçekleştirilir.

F) L  L İçin Genelleştirilmiş Özdeğer Denklemi

Hermitsel bir L matrisinin yanı sıra hem hermitsel hem de tüm özdeğerleri sıfırdan

büyük olan bir W matrisinin yer aldığı L Zn  n W Zn denklemi,

genelleştirilmiş bir özdeğer problemidir. Üniter bir matris yardımı ile W diyagonal hale
 94

getirilir ve U L U U Z n  n U W U U Z n ifadesi

K  U L U  K ; Yn  U Zn ; DW  U W U tanımları ile
1
K Yn  n DW Yn biçimine dönüşür. Bu denklemin de sağdan DW 2 ile
1 1 1 1
çarpılmasından DW 2 K DW 2 DW2 Y n  n DW2 Yn elde edilir. W 'nin
1
özdeğerlerinin pozitif olması DW 2 matrisinin varlığını ve hermitsel oluşunu
1 1
garantilemektedir. Bu durumda H  DW 2 K DW 2  H ; Vn  DW2
1
Yn

tanımları ile hermitsel bir matrisin özdeğer denkleminin bilinen biçimi H Vn  n Vn

1 1
elde edilir. Böylece Vn  DW2 Yn  DW2 U Z n özdeşliği kullanılarak varılan

1 1
Vm Vn  Zm U DW2 DW2 U Z n  Zm U DW U Z n  Z m W Zn  m n

bağıntısından, Z  n özvektörlerinin W matrisi ile ağırlıklandırılmak koşulu ile

ortonormal bir küme oluşturdukları görülür. Tamamlık bağıntısı

1
N N

  D UZ
1 1 1
Vn Vn  W
2
n Z n U  DW2  denklemine ise U  DW 2
n 1 n 1

matrisi ile benzerlik dönüşümü uygulanarak, tamamlık bağıntısının yeni şekli

1
N


n 1
Z n Z n W  elde edilir. Bu genel durumda L matrisinin fonksiyonlarının

N
f(L)= f L    f   Z
n 1
n n Z n W , keyfi bir X vektörünün de

N
cn  Z n WX olmak üzere X  
n 1
cn Z n biçiminde açılması gerektiği

anlaşılacaktır.
 95

PROBLEMLER

1 1
10 3 2
 4 3 2
P.IV.1) i)    ? , ii)    ? ,
18 5 0 1 

1
19 6
1
 7 6
2 2
iii)    ? , iv)    ? ( 4 ’er çözüm ! )
18 7   1 6 

1
13 12  2
P.IV.2)  9 16  ? ( Tamsayı elemanlı çözüm )
 

1  0 i  1  0 1
i) tan 
0 
P.IV.3) =? , ii) tan   =? ,
i 1 0
 0 0 1
0.9 0.1
iii) cos 1 0.4 0.6  ? , iv) tan 1  0 0 0  = ?
   
 1 0 0 

P.IV.4) Det exp  A    exp  Tr  A  olduğunu gösterin.

2 1
P.IV.5) H    matrisi için H! fonksiyonunu üç ayrı metotla hesaplayın.
1 2

 3 3 1 
P.IV.6) A   0 2 2  matrisi için 'Basamak Fonksiyonu' U  A  'yı
 1 3 1

U  A  
2
hesaplayın. ifadesini değerlendirip sonucu yorumlayın.
 96

0.7 0.3
0.4 0.6
 
P.IV.7) 10 ifadesini hesaplayıp, basitleştirin.

1
1 0  2
P.IV.8) 0 1  ? (  çözüm ! )
 

1 1 1 3
1 1 0 1
   
P.IV.9) e =? , e =?

ch x sh x  cos x  sin x 

n   =? n 
P.IV.10) i)
 sh x ch x 
, ii)  =?
 sin x cos x 

7 6 
P.IV.11) A    matrisi için ABS  A  ve SGN  A  fonksiyonlarını
 6 2 
hesaplayın. SGN  A  ve ABS  A  'nın çarpımlarını bulup sonucu yorumlayın.

 1 3 3 
P.IV.12) A   1 3 1 matrisi için ABS  A  ve SGN  A  fonksiyonlarını
 
 2 2 0 

hesaplayın. SGN  A  ve ABS  A  'nın çarpımlarını bulup sonucu yorumlayın.

P.IV.13) Determinantı sıfırdan farklı tüm A matrislerinin, H : pozitif spektrumlu

hermitsel, U da üniter olmak üzere A  HU olarak ifade edilebileceğini
gösterin.
 97

 cos  sin  
P.IV.14) U   matrisinin ortonormal özvektörlerini bulun, izdüşüm
  sin  cos  

matrislerini inşa edin, izdüşüm özelliklerini kontrol edin ve bunları kullanarak U ve

U  U 1 matrislerini oluşturun.

 7 2 i
P.IV.15) H    için H 1 matrisini ( P ) metodu ile hesaplayın.
 2 i 4 

 0 14 i 
P.IV.16) H    matrisinin ortonormal özvektörlerini bulun, izdüşüm
  14 i 5 
matrislerini inşa edin, izdüşüm özelliklerini kontrol edin ve bunları kullanarak H ve
H1 matrislerini oluşturun.

ch u sh u  
P.IV.17) exp   u     denkleminden işlemi ile 
 sh u ch u  u u 0

matrisini bulun..

 0 1 1 0
P.IV.18) i  I    , 1  1   
 1 0 0 1 

 x y  cos  sin  
 z  Z     r 
 y x   sin  cos  

yakıştırmaları ile f Z ifadesini hesaplayın, sonucu basitleştirip yorumlayın.

 98

V. UYGULAMALAR II

A) Markov Süreçleri

Değişik seçeneklerde bulunan nesnelerin bulundukları seçeneklerde kalma veya başka

seçeneklere geçiş yapma ihtimalleri ve bunun sonuçları 'Markov Süreçleri' yoluyla ve
'Markov Matrisleri' kullanılarak incelenir. Birim zamanda i seçeneğinden j seçeneğine

geçiş yapma ihtimali p i  j   p i j 'lerin oluşturduğu matris :

 p11 p12 p1N 

p p22 p2 N 
P   21  'Markov Matrisi' olarak adlandırılır. Markov matrislerinin
 
 
 pN 1 pN 2 pNN 

temel özellikleri : ihtimal hesabı gereği tüm elemanlarının 0  pi j  1 sağlaması ve

satır toplamlarının 1 olmasıdır. Markov matrisleri çarpım altında kapalıdırlar, yani iki
Markov matrisinin çarpımı da bir Markov matrisi olur. Diğer bir gözlem de Det  P   1

oluşu ve eşitliğin sadece P  1 için geçerli olmasıdır. Bunun sonucunda, çok sayıda

birim zaman geçtikten sonra Lim Det  P   0 olur. Zaman birimi olarak bir nesil,
N 

yaklaşık 30 yıl, seçerek, toplamı değişmeyen bir nüfusun Şehir - Köy arasında dağılımını bir
Markov süreci olarak incelersek

% 10

% 90 % 60
Ş K

% 40
 99

0.9 0.1
verileriyle P    olur. Uzun vadede ne olacağının göstergesi
0.4 0.6
0.8 0.2 
P    matrisidir. Buna göre başlangıç şartları ne olursa olsun, uzun
0.8 0.2 
vadede toplam nüfusun % 80 'i şehirlerde, % 20 'si köylerde yaşayacaktır.

B) Von Neumann Ekonomik Büyüme Modeli

N adet mal ve bunların üretilmesi için gerekli N adet sürece sahip bir ekonominin
gelişmesi ve fiyat dengeleri Von Neumann modeliyle ve N  N boyutlu matrisler yardımıyla
incelenir. Örnek olarak iki mal : Tavuk ve Yumurta , bunları üreten iki süreç olarak da
'Kuluçkaya Yatmak' ve 'Yumurtlamak' tan oluşan basit bir ekonomi ele alalım. Uygun bir
zaman biriminde bir tavuğun 12 yumurta yumurtladığını veya 4 yumurta üzerinde
kuluçkaya yattığını varsayalım. İki sürecin Girdi - Çıktı tablosu :

T Y T Y

Kuluçka 1 4  5 0

Yumurtlama 1 0  1 12

tablosu ile özetlenebilir. Bu noktada mesele : Dengeli bir büyüme için bu süreçlerin hangi

ağırlıklarla kullanılacakları ve fiyat yapısının nasıl oluşacağıdır. Süreç ağırlıkları Q satır

vektörü, fiyatlar da P sütun vektörü ile gösterilirse tüm problemin bir genelleştirilmiş
özdeğer problemine indirgendiği görülür :

 5 0  1 4 
Q  1 12   1 0  P  0 . Bu problemde özdeğer gene bir determinant
     
denkleminden elde edilecek ancak hem sütun, hem de satır özvektörleri anlamlı olacaktır.
 100

5   4  
Det   0    5 , 3
12 
değerlerinden negatif gelişme ifade
1  
 2 12 
eden   5 atılarak   3 için Q   P  0 yazarak
 2 12 

1 
Q  1 1 ; P    bulunur. Bu da iki süreç aynı ağırlıkta kullanılacak, fiyatlar
6
da 1 Tavuk = 6 Yumurta düzeyinde oluşacak demektir. Bu sayıların öngördüğü reçete :
akılcı bir başlangıç şartı olarak mesela 10 tavuk ve 20 yumurta ile işe girişip, 5 tavuğu
kuluçkaya, 5 tavuğu da yumurtlamaya ayırmayı öngörür. Dönem sonunda 30 tavuk , 60
yumurta olacağından 3 misli bir büyüme gerçekleşmiş demektir. Bu noktada bir üst düzey
teknolojiye geçip, kuluçka makinesi kullanıldığını varsayalım :

Girdi - Çıktı tablosu :

T Y T Y

Kuluçka 0 1  1 0

Yumurtlama 1 0  1 12

biçimine dönüşür. Matematiksel problem de

 1 0  0 1  1    
Q         P  0  Det   0
12 
olacaktır.
 1 12   1 0   1  

   3 , 4 değerlerinden ekonomik büyümeyi ifade eden   4 kullanılarak

 1 4  1 
Q   P  0 dolayısıyla Q   3 1 ; P    bulunur.
 3 12  4

Bu da teknolojik ilerlemenin hem gelişme katsayısını 3 mislinden 4 misline çıkartarak

hızlandırdığını, hem de üretiminde devrim yapılan malın fiyatını da 1 Tavuk = 4 Yumurta
olarak ucuzlattığını göstermektedir. Bu sayıların öngördüğü reçete : akılcı bir başlangıç şartı
olarak mesela 10 tavuk ve 30 yumurta ile işe girişip, tüm tavukları yumurtlamaya ayırıp,
dönem sonunda 40 tavuk , 120 yumurta ile 4 misli bir büyüme gerçekleştirmektir.
 101

PROBLEMLER

1  a a 
M   M
1  b 
P.V.1) Markov matrisini diyagonalleştirin ve
 b
matrisini hesaplayın.

EKLER VE NOTLAR

(1) Bu bağıntının ispatına, uzun olduğu gerekçesiyle, yer verilmeyecektir.

1
(2) A kare bir matris olmadığı için A
 A   A 1 A 1 denemez ve denklem de

X  A 1 C biçiminde basitleşemez.

(3) J. G. Kemeny, J. L. Snell, G. L. Thompson, Introduction to Finite Mathematics, Prentice -

Hall, Chapter VI

(4) Karakteristik denklemin çokkatlı kökleri olduğu, yani çokkatlı özdeğer durumunda da
birbirine dik özvektörler kolaylıkla inşa edilebilir.

(5) J. G. Kemeny, J. L. Snell, G. L. Thompson, Introduction to Finite Mathematics, Prentice -

Hall, Chapter V

(6) J. G. Kemeny, J. L. Snell, G. L. Thompson, Introduction to Finite Mathematics, Prentice -

Hall, Chapter VII
 102

FEN VE MÜHENDİSLİKTE

MATEMATİK METOTLAR

4. KİTAP

DİFERANSİYEL DENKLEMLERE GİRİŞ

DD I
 103

İÇİNDEKİLER

I. TANIMLAR

A) Mertebe
B) Lineer DD 'ler

II. 1. MERTEBE

A) Ayrışabilir
B) Tam Diferansiyel
C) Çarpan Yoluyla Tam Diferansiyel
D) 1. Mertebe LDD

III. 2. MERTEBE LDD

A) Abel Formülü
B) Standart ve İnvaryant Biçimler
C) Sınıflandırma
D) Euler DD
E) Frobenius Metodu
F) 2
F1  ,  ,  ; x 
G) 1
F1  ,  ; x 

IV. MATRİSLERLE N. MERTEBE LDD

A) Sabit Katsayılı DD
B) Genel LDD
C) Başlangıç Şartı Problemlerinde Green Matrisi
D) Başlangıç Şartı Problemlerinde Green Fonksiyonu
E) Sınır Şartı Problemlerinde Green Fonksiyonu
F) 2. Mertebe LDD
G) Dyson Açılımı
H) Uygulama : KHGDD

EKLER VE NOTLAR
 104

I. TANIMLAR

A) Mertebe

Bağımsız değişken x yanı sıra, bağımlı değişken y ve türevlerini içeren

  x ; y , y , y , , yN    0 benzeri denklemlere 'Diferansiyel Denklem' ( DD )

denir. DD 'in çözümü ise tüm türevlerin yok edilip, y  x  fonksiyonunun elde edilmesidir.

Türevlerin yok edilmesi temelde türevin ters işlemi olan integral ile sağlanır. Dolayısıyla
çözümde gerekli integral işlemi sayısı kadar keyfi sabit yer alır. Bunu da DD 'in içerdiği en
yüksek mertebe türev belirler ve

  x ; y , y , y , , yN    0  y  y  x ; c1 , c2 , , cN  olur.

Bir DD 'in 'Mertebe' si olan N : DD 'in içerdiği en yüksek türevin mertebesidir.

Uygulamalarda keyfiliğe yer olmadığı için N adet ek bilgi kullanılarak keyfi sabitler yok

edilir. x  a, b aralığında geçerli bir 2. mertebe DD 'de  y a  , y a  

bilgisi : 'Başlangıç Şartı' ; çözümün a , b gibi ayrı noktada davranışını içeren

 y a  , y b  benzeri bilgiler ise : 'Sınır Şartı' olarak adlandırılır. Mesela serbest

d 2 y t 
düşüş DD 'i   g 'nin çözümü iki keyfi sabit içerir :
dt 2

1
y t    g t2  A t  B . Ancak bu çözüm y  0   yo ,
2

dy 
 v 0  vo başlangıç şartları kullanılarak, keyfi olmayan sabitler içeren
dt  t  0

1
y t    g t 2  v o t  yo biçimine dönüştürülür.
2
 105

B) Lineer DD ’ler

dN y d N 1 y dy
 FN 1  
x   F1  x   Fo  x  y  Q( x) biçiminde, y ve tüm
d xN d x N 1 dx
türevlerinin lineer olarak yer aldığı DD 'ler 'Lineer DD' (LDD) olarak adlandırılır.

Bu LDD 'de genellikten ayrılmadan FN  x   1 seçildiği görülmektedir. LDD 'ler

Q  x   0 özel durumunda 'Homojen' , Q  x   0 genel durumunda ise

'İnhomojen' olurlar. (1) Homojen LDD çözümlerinin bir sabitle çarpılma durumunda gene
çözüm kalacakları ve iki çözümün toplamının da gene bir çözüm oluşturacağı kolayca görülür.

II. 1. MERTEBE DD

A) Ayrışabilir

dy dy m  x
En genel 1. mertebe  f  x, y  DD 'inin özel hali   için önce
dx dx n  y

m  x  dx  n  y  dy  0 sonra da  m  x  dx   n  y  dy  C yazılarak

dy
çözüme erişilir.   2 x e y  2 x dx  e y dy  0 
dx

 x2  e y  C  y  n C  x 2  örneğinde olduğu gibi.

B) Tam Diferansiyel

dy M  x, y 
   M  x, y  dx  N  x, y  dy  0 DD 'i eğer
dx N  x, y 

dF  x, y   0 biçiminde bir tam diferansiyel eşitliği ise çözüm F  x, y   C

F F
olacaktır. dF  dx  dy özdeşliğinin M  x, y  dx  N  x, y  dy  0
x y
 106

F F
ile karşılaştırılmasından önce M  , N  , sonra da
x y

2 F 2 F M N N M
   şartı elde edilir.  şartını
y x x y y x x y
sağlayan M dx  N dy  0 DD 'lerin çözümü


  M dx   
   N dy   C

ile verilir. Bu işlemde  M dx integralinde

y 'ye ,  N dy integralinde ise x 'e sabitmiş gibi davranılması gerekir. Aynı terimin

iki ayrı kanaldan çözüme girmesini önlemek için  yerine  kullanılması önemlidir.

M N
2x  y  dx  1  x  dy  0 örneğinde  şartı sağlandığı için
y x


  2 x  y  dx     1  x  dy   C   x 2  y x    y  x y   C 


C  x2
 x2  y x  y  C  y  çözümü elde edilir.
1 x

C) Çarpan Yoluyla Tam Diferansiyel

M N
M  x, y  dx  N  x, y  dy  0 DD 'i  şartı sağlanmadığı için tam
y x

diferansiyel olmayabilir. Ancak bazı durumlarda DD 'in   x ile çarpılması tamlığı

  M    N 
sağlar. Bu durumda  şartının sağlanması istenir.
y x

M N d
    x  durumunda da bu     N veya
y x dx

d 1  M N  1  M N 
  
N  y x  N  y x 
dx demektir. Dolayısıyla eğer sadece


x 'e bağlıysa,   x bulunabilir. Bu durumda   x  'Tamlık Çarpanı' olarak

 107

adlandırılır ve DD kolayca çözülebilir. Bir diğer seçenek de tamlık çarpanı olarak   y 

d 1  M N 
kullanmak ve    denkleminde yer alan
M  y x 
dy


1  M N 

M  y x 
ifadesinin sadece y 'ye bağlı olmasını istemektir.

M N
 2 x y  y  dx
2
  y  x y dy  0 DD 'i
y

x
olduğu için tam

1  M N  2x y
diferansiyel değildir ; öte yandan     ifadesi sadece x 'e
N  y x  y

bağlı olmadığı için de   x  biçiminde bir tamlık çarpanı yoktur. Ancak

1  M N  1
    olduğu için bir   y tamlık çarpanı
M  y x  y

d dy 1
     y  olarak bulunur. Bu da DD 'i , çözümün
 y y

C  x2
y  olduğu bilinen 2x  y  dx  1  x  dy  0 biçimine getirir.
1 x

D) 1. Mertebe LDD

En genel 1. mertebe LDD y  P  x  y  Q  x  olarak ifade edilir. Bunun

P y  Q  dx  dy  0 biçiminde yazılması sonucu DD 'in tam diferansiyel

1  M N 
  P  x sadece x 'e bağlı olduğu için
N  y x 
olmadığı, ancak

d
  x  e 
P dx
 P dx  gibi bir tamlık çarpanı ile tam diferansiyel hale

 e dx     e  dy   C
P y  Q
 
P dx P dx
getirilebileceği anlaşılır. ise
  
 108

e e Q dx    e  y   C

P dx P dx P dx
y  
   

e  e
P dx P dx
y  Q dx  C veya

y  Ce   e  e
 

P dx P dx P dx
Q dx sonucuna ulaşılır. Bu sonucu,

yH  e 
 P dx Q
homojen çözüm cinsinden, y  c yH  yH  yH
dx olarak

da ifade etmek mümkündür.

PROBLEMLER

P.II.1) i) y  1  x  y  x y ii) x 2
 1 y  x ctn y

ayrışabilir DD 'leri çözün.

i) 2 1  x y  dx  x dy  0
2
P.II.2)

1 2 
ii) x y 1  x y  dx  x 2   x y  dy  0
2 3 

Tam Diferansiyel DD 'leri çözün.

P.II.3) i) y dx   1 e x
tan y  dy  0

ii) y dx  x n x  x sin y  dy  0

DD 'lerini bir çarpanla tam diferansiyel biçime getirip çözün.

 109

P.II.4) i) x 2
 1 y   3 x y  6 x

ii) x y  2 y  x3 cos x

1. mertebe LDD ’leri çözün.

III. 2. MERTEBE LDD

A) Abel Formülü

y   F1  x  y   Fo  x  y  0 2. mertebe LDD 'inin çözümü için temelde iki integral

işlemi gerekeceği açıktır. Bu da iki keyfi integral sabiti demektir. Öte yandan çözümlerin
önce keyfi katsayılarla çarpılıp sonra da toplanmalarının da bir çözüm olacağı görülmüştü.
Bu iki gözlemin birleştirilmesinden y  c1 y1  c2 y2 olması gerektiği ve

2. mertebe bir LDD 'in iki bağımsız çözümü olduğu anlaşılır. 'Abel Formülü' bu
çözümlerden birinin bilinmesi halinde ötekisinin elde edilmesini sağlar. Önem ve anlamı

ileride daha iyi anlaşılacak olan 'Wronskian' : W  x   y1 y2  y2 y1 ifadesini ele alalım.

y1 W
Bu ifadenin y2  y2  biçiminde yazılmasından
y1 y1

y1 W
P   , Q  olan bir 1. mertebe LDD elde edilir. Bunun çözümü olarak
y1 y1

 y 
da 
exp   P dx   exp   1 dx   y1
 y1 
kullanılarak y2  y1 
W
y12
dx

bulunur. Ancak y2 için W , W için de y2 gerektiği için formül bu haliyle bir

kısır döngü ifadesidir. Bu kısır döngüden W 'yi bağımsız bir yolla elde ederek çıkılır.

Wronskian’ın türevi alınarak : W   x   y1 y2  y2 y1 elde edilir. Öte yandan

y  F1 y  Fo y  0  y1   F1 y1  Fo y1 ; y2   F1 y2  Fo y2

kullanılarak W   x   y1   F1 y2  Fo y2   y2   F1 y1  Fo y1  veya

 110

W   x    F1  y1 y2  y2 y1    F1 W  W  A exp   F1 dx   bulunur.


exp   F1 dx  dx
Böylece elde edilen y2  y1  2
y
1
'Abel Formülü' ile bir çözümü

bilinen 2. mertebe LDD 'lerin öteki çözümü kolayca elde edilir.

B) Standart ve İnvaryant Biçimler

En genel F2  x  y   F1  x  y   Fo  x  y  Q  x  2. mertebe LDD , kısaca

 F2 , F1 , Fo  y  Q biçiminde gösterilebilir. Genellikten ayrılmadan F2  x   1

seçilebileceği açıktır.  1 , F1 , Fo  y  Q LDD 'in 'Standart Biçim' i olarak adlandırılır.

Bir dönüşümle Fo  x   0 yapılabilse idi, tüm 2. mertebe LDD 'ler, v  y

tanımıyla 1. mertebe LDD olur ve kolayca çözülebilirdi. Bu mümkün değildir, ancak
F1  x   1 olmasını sağlayan bir bağımlı değişken dönüşümü vardır. Bu dönüşüm çözüm

açısından bir kolaylık getirmese bile 2. mertebe LDD sınıflandırılmasında önemli bir adımdır.

y  x  u  x   x  y   u    u   y   u    2 u     u  

ifadelerinin standart biçimdeki homojen LDD ’e yerleştirilmesiyle

 1 , F1 , Fo  y  0   u    2 u    u    F1  u    u    Fo u   0

 u u  u 
 1 , 2  F1 ,  F1  Fo    0 elde edilir. (2) Bu noktada u fonksiyonu
u u u 
u d
2
u
 F1  0 olacak şekilde, yani 
u  exp  1
2
F dx  olarak seçilirse,
dx

u  u  F   F 
2

terimi kaybolur ve  F1  Fo  Fo   1    1  olur. Böylece

u u  2  2

 
2
 F1   F1 
2
  exp  1 F dx y ve I  Fo       olmak üzere
2 2

 1 , F1 , Fo  y  0  1, 0, I    0 dönüşümü sağlanır.

 111

 F1   F1 
2

I ( x )  Fo       'İnvaryant Fonksiyon' , 1, 0, I    0 ise

 2  2
'İnvaryant Biçim' olarak adlandırılır.

C) Sınıflandırma

İnvaryant biçime getirme işlemi sonucu her 2. mertebe LDD tek bir I  x  fonksiyonu

ile karakterize edilebilmektedir. Böylece 2. mertebe LDD sınıflandırması, tek bir I  x 

fonksiyonunun sınıflandırılmasına indirgenmektedir. Fonksiyonları sınıflandırmanın da en

kolay yolu, tekil noktalarını sayı, konum ve nitelik açısından incelemektir. x - ekseni
üzerindeki noktalar önce

* ) F1  xo  ve Fo  xo  : Sonlu  xo : Alelade Nokta

* ) F1  xo  veya Fo  xo  ) : Sonsuz  xo : Tekil Nokta

olarak ikiye ayrılır. Sonra da tekil noktalar

*) Lim  x  xo  F1  x  ve
x  xo

Lim  x  xo  Fo  x 
2
: Sonlu  xo : Düzenli Tekil Nokta
x  xo

*) Lim  x  xo  F1  x  veya
x  xo

Lim  x  xo  Fo  x 
2
: Sonsuz  xo : Esaslı Tekil Nokta
x  xo

olarak ikiye ayrılır. u  1 dönüşümü yapılıp u  0 noktasının incelenmesi sonucu

x
x   noktasının hemen hemen her zaman tekil olduğu görülür. Tekilliklerinin tümü
düzgün tekil nokta olan LDD 'ler 'Fuchs DD' i olarak adlandırılır. N düzgün noktalı
bir 2. mertebe Fuchs DD 'i
 112

 N
Ak N
Bk N
Ck 
1 ,   x  xk 
,   x  xk 
  2
y  0 olarak yazılır, ancak
 k 1 k 1 k 1  x  xk  
N
x   noktasının düzenli olması için 
k 1
Bk  0 şartının sağlanması gerekir.

2. mertebe Fuchs denklemlerinin, tekilliklerinin sayı ve konumlarına göre sınıflandırılmaları

Sayı Konum Ad

1  -

2 0,  Euler

3 0,1,  Hipergeometrik DD ( HGDD )

3 0, , Konfluent HGDD ( KHGDD )

tablosunda özetlenir. Adı geçen DD 'ler

 A C 
Euler :  1 , x , x 2  y  0

HGDD :  x 1  x  ,    1    x ,     2 F 1  0

KHGDD : x ,   x ,   1 F1  0

ifadeleriyle verilirler. HG ve KHG DD 'lerin çetrefil görünümleri çözümlerinin estetiği

açısından gereklidir. Bu çözümlerin biçimleri, 2 F1 ve 1 F 1 sembollerine de açıklık
getirecektir. HG ve KHG DD 'lerin uygulama kapsamları çok geniştir :

 1  x 2 ,  x , n 2  Tn  0 : Chebyshev I

 1  x 2 ,  2 x , n  n  1  Pn  0 : Legendre

 1  x 2 ,  3 x , n  n  2   U n  0 : Chebyshev II denklemleri

 1  x 2 ,  m x , n  n  m  1  G nm  0 Gegenbauer DD’inin, o da HGDD ’inin

özel halleridir. Öte yandan

 113

 x 2 , x , x 2   2  J  0 : Bessel

 x 2 , 2 x , x 2  n  n  1  j n  0 : Küresel Bessel DD ’leri

ise KHGDD ’in özel halleridir.

D) Euler DD

d2y A dy C
2
  2 y  0 Euler DD 'inin x  0 'da düzenli bir tekil noktası
dx x dx x
d 2Y  2  A  dY C
olduğu açıktır. u  1 x dönüşümü sonucu    Y  0
du 2  u  du u 2
biçimini alan DD 'in A  2 , C  0 özel hali dışında u  0 , dolayısıyla

d2y A dy C
x   'da , düzenli bir tekil noktası olacaktır.   y  0
dx 2 x dx x2
DD 'ine çözüm olarak, kuvvet fonksiyonu y  x denenmesi sonucu elde edilen
   1  A   C  0 İndis Denklemi 'nin iki çözümü :

1 A 1 A
2

 1,2        C 'Karakteristik Kuvvet' ler olarak adlandırılırlar.

 2   2 

1 A
2


 2 
  C durumunda kökler reel olacağı için çözümler y : x 1
, x 2  ile

1 A 1 A
2

verilir.    C durumunda tek reel kök:   , çözümlerden birini

 2  2

verirken, diğeri Abel formülü yardımıyla bulunur ve y : x

, x n x  olur.

1 A
2

   C durumunda ise   a  ib gibi iki kompleks kök bulunur ve

 2 

x a  i b  xa x  i b  xa ei b nx

y : x a
cos  b n x  , x a sin  b n x   sonucuna ulaşılır.
 114

E) Frobenius Metodu

F2 y  F1 y  Fo y  0 DD 'inin herhangi bir alelade veya düzenli tekil nokta

x  xo etrafında çözüm yolu :

F1  x  Fo  x 
*) A  Lim  x  xo  , B  Lim  x  xo 
2

x  xo F2  x  x  xo F2  x 

tanımlarıyla DD 'i x  xo noktası yakınında yerel bir Euler DD 'i biçimine sokmak,

*) Ortaya çıkan    1  A   B  0 indis denkleminden 1 ,  2

karakteristik kuvvetleri bulmak,

*) Bunlardan uygun olan(lar)ını seçerek, global, yani bir sonraki tekil noktaya kadar geçerli
çözüm için, 'Fuchs Teoremi' gereği,


y  x   x  xo    x  xo 
 k
ak biçimini kabul etmek,
k  0

*) Yukarıdaki ifadeyi DD 'e yerleştirmek ve k indisini kaydırarak tüm  x  xo 

ifadelerinin aynı kuvvete yükseltilmesini sağlamak,

*) Bazı terimleri açık yazarak tüm toplamları aynı alt sınırdan başlatmak,

*)  x  xo  ifadeleri lineer bağımsız oldukları için katsayı toplamlarının sıfır olması

gereğinden hareketle, ak 'ları, önceki ak 'lar cinsinden veren bağıntılar elde etmek,

olarak özetlenebilir. Bu yaklaşım 'Frobenius Metodu' olarak bilinir. Bir örnek olarak, basit
görünümüne rağmen çok zor bir DD olan y  x y , Airy DD 'ini ele alalım.

F1  0 , Fo   x  A  C  0    0,1 olur.
 
  0 seçimiyle y  x  
k  0
ak x k
, y   x   
k  0
k  k  1 ak x k 2
 115

 
olur ve DD 
k  0
k  k  1 ak x k 2  
k  0
ak x k 1 olarak yazılır. İlk toplamda

 k 2 , ikinci toplamda ise  k 1 kaydırma işlemleriyle elde edilen

 

 
 2
 2   1 a  2 x  1
a 1 x eşitliğinde ilk toplamın   2 , 1 , 0


terimleri ayrı yazılarak 2 a2   
1
 2   1 a 2  a 1  x  0 bulunur.

a 1
Bu da a2  0 ve a 2  bağıntılarını verir.
  2    1

x3 x6
ao  1 , a1  0 seçimiyle y1  1   
6 180

x4 x7
ao  0 , a1  1 seçimiyle de y2  x   
12 504

elde edilir. Airy fonksiyonları Ai  x  ve Bi  x  bu iki serinin karışımları olarak

tanımlanırlar.

F) 2 F1  ,  ,  ; x 

 x 1  x  ,   1      x ,     2 F1  0 HGDD 'in x  0 yakınında

  1      x  
çözümünü ele alalım. F1  , Fo  
x 1  x  x 1  x 

A   , C  0    0 , 1 bulunur. Daha basit olan   0

 
seçimiyle y  x  
k  0
ak x k , y  x   
k  0
k ak x k 1 ve


y   x   
k  0
k  k  1 ak x k 2 olur.

HGDD ise
 116

  

 k  k  1 a
k  0
k x k 1
  k  k  1 a
k  0
k x  
k

k  0
k ak x k 1 

 
 1      
k  0
k ak x k    
k  0
ak x k  0 olarak yazılır. İlk ve üçüncü toplamda

 k 1 , diğerlerinde  k yerleştirerek elde edilen

  

 
 1
 1 a 1 x   
 0
 1 a x    
 1
 1 a 1 x 

 
 1      
 0
a x   0
a x  0 toplamlar denkleminde  1

terimlerinden katkı gelmez. Terimleri katsayılara göre yeniden sıralayarak erişilen :

 

 
 0
    1  a 1 x   
 0
      a x

a 1 
      a
denklemi ise bağıntısını verir.
      1

y1  0   1  ao  1 başlangıç şartı kabul edilirse

    1     1 x 2
y  x  1  x   ...
    1 2!

ifadesine erişilir. Bu çözümde paylar 2 , paydalar 1 parametreye bağlı oldukları için

çözüm y  2 F1 , , ;x  sembolü ile gösterilir. DD 'in ve dolayısıyla

çözümün  ve  açısından simetrik olduğu açıktır.  veya  'nın negatif

tam sayı olma durumunda çözümün bir polinom olacağı da görülmektedir. İlk çözümün
sonsuz bir seri olduğu durumlarda, paydada çözümün karesi yer alan Abel formülünü
kullanmak pratik olmaz. İndis denkleminin diğer çözümü hatırlanarak

y  x 1 
n  0
an x n ile yukarıdaki işlemler dizisi tekrar edilebilir. Ancak daha kestirme

yol y  x 1 f ( x) çözümünü HGDD 'e takıp, bu sefer f ( x) için yeni bir HGDD

elde etmektir. Bundan

 117

f  2 F1     1 ,    1 , 2   , x  olduğu görülür ve çözümler

y1  2 F1   ,  ,  , x  ve y2  x 1 2 F1      1 ,     1 , 2   , x 
olarak bulunur.

G) 1 F1  ,  ; x 

x y     x  y    y  0 KHGDD 'in x  0 yakınında çözümünü ele alalım.

 
F1   1 , Fo   A   , C  0    0 , 1 
x x

bulunur. Daha basit olan   0 seçimiyle y  x  
k  0
ak x k ,

 
y  x   
k  0
k ak x k 1 ve y   x   
k  0
k  k  1 ak x k 2 olur.

KHGDD ise
   


k  0
ak k  k  1 x k 1   
k  0
ak k x k 1  
k  0
ak k x k   
k  0
ak x k  0

olarak yazılır. İlk iki toplamda  k  1 , diğerlerinde  k yerleştirerek elde

edilen

   


 1
a 1   1 x     1
a 1   1 x  a
 0
x    0
a x  0

toplamlar denkleminde  1 terimlerinden katkı gelmez. Terimleri katsayılara göre

 
yeniden sıralayarak erişilen :  
 0
    1  a 1 x   
 0
 a x

a 1 
 
a
denklemi ise bağıntısını verir.
      1

y1  0   1  ao  1 başlangıç şartı kabul edilirse

 118

    1 x 2
y  1  x  + ... ifadesine erişilir.
    1 2 !

Bu çözümde paylar da, paydalar da 1 parametreye bağlı oldukları için çözüm

y  1 F1   ,  ; x  sembolü ile gösterilir.  'nın negatif tam sayı olma durumunda

çözümün bir polinom olacağı görülmektedir. HGDD ve KHGDD arasındaki ilişkiyi daha iyi
ortaya çıkartan diğer bir yaklaşım ise x  0, 1,  düzenli tekil noktaları olan HGDD
diferansiyel operatörü :

 d2 d 
 x 1  x  2
   1      x     ifadesinde s  x
 dx dx 
dönüşümü yaparak s  0,  ,  düzenli tekil noktaları olan bir diferansiyel operatör :

s  s  2 d2  s d 
  1       1           elde etmektir.
     ds
2
ds  

Bu aşamada    limiti alınarak

 d2 d 
 s ds 2    s    1 F 1  ,  ; s   0 KHGDD 'ine erişilir. (3)
 ds 

    1     1 x 2
2 F1 , , ,x   1  x   ...
    1 2!

çözümü ise x  s ,    limitinde

    1 s 2
1 F1  , ,x   1  s   ... sonucunu verecektir.
    1 2 !
KHGDD 'nin ikinci çözümü, standart yaklaşımlarla

y2  x1 1 F 1    1 , 2  , x  olarak bulunur.

 119

PROBLEMLER

P.III.1) (1  x 2 ) Tn  x Tn  n 2 Tn  0 Chebyshev DD 'ini bir trigonometrik değişken

dönüşümü ile basitleştirip Tn  x  çözümlerini elde edin. İlk 4 Chebyshev polinomunu

n  0, 1, 2,3  trigonometrik özdeşlikler yardımıyla inşa edin.

P.III.2) Aşağıdaki DD 'lerin Wronskian 'larını hesaplayın.

i) Legendre : (1  x2 ) y  2 x y  (  1 ) y  0

ii) Bessel : x2 y  x y  ( x 2  2 ) y  0

iii) KHG : x y  (   x ) y   y  0

iv) HG : x (1  x) y    ( 1     ) x y    y  0

v) Genel Hermitsel :  P y   Qy  0

P.III.3) F2 y  F1 y  Fo y  0 2. mertebe LDD 'inin

G y   H y   0 biçiminde yazılabilmesi için F2 , F1 , Fo fonksiyonlarını

içeren tek bir şart oluşturun. Eğer bu şart sağlanmıyorsa LDD bir v  x  fonksiyonu ile

çarpılarak uygun biçime getirilebilir. Bu durumda v  x  fonksiyonunun sağladığı DD 'i

elde edin.

P.III.4) y  2  y   2 y  0 DD ’inin ikinci çözümünü Abel formülü yardımıyla bulun.

 120

 d2 
P.III.5)  dx 2  I  x   invaryant diferansiyel operatörü
 

d  d 
 dx  f  x    dx  g  x   olarak çarpanlarına ayrılmak isteniyor. f  x

fonksiyonunu g  x cinsinden ifade ettikten sonra g  x için I  x içeren

1. mertebe, ancak lineer olmayan bir DD inşa edin.

x 1
P.III.6) y  y  y  0 DD 'inin ilk çözümünü y  xa
1 x 1 x
deneyerek bulun. İkinci çözümü Abel formülü ile elde edin.

P.III.7) x 2 jo  2 x jo  x 2 jo  0 , sıfırıncı mertebe Küresel Bessel DD 'inin bir

sin x
çözümünün jo ( x )  olduğunu gösterin. İkinci çözüm no  x  'i Abel
x
formülüyle bulun.

P.III.8) 1  x  P 
2
o 2 x Po  0 , sıfırıncı mertebe Legendre DD 'inin bir çözümünü

bulun. İkinci çözüm Qo  x  'i Abel formülüyle elde edin.

P.III.9)  1 , F1 , Fo  y  0 LDD 'inin Wronskian 'ı Wy , aynı denklemin

invaryant biçimi : 1, 0, I    0 'ın Wronskian 'ı ise W olsun.

y  S eşitliğinden yararlanarak Wy  S 2 W ifadesini bulun. W 1

oluşundan da S  Wy olduğunu gösterin.

 121

d  y  0 1   y
 
   F1   y
P.III.10) denkleminde
dx  y   Fo

 y  u 0   
y  x  u  x   x   y   u u    bağımlı değişken dönüşümü
     
 0 1 
d     
yaparak      F  F u  u u   
dx    F1  2   
 u
o 1
u u

denklemini elde edin. İnvaryant biçim elde etmek için gerekeni yapıp I  x  : İnvaryant

fonksiyon ifadesini bulun.

F  3  F  
2

P.III.11) Bir fonksiyonun Schwarzian 'ı S F      olarak tanımlanır.

F 2  F 

a) Schwarzian 'ı sıfır olan en genel fonksiyonu bulun.

b)  1 ,  2  ,    I ( x)   0 invaryant DD 'in çözümleri olmak üzere

S  1   ifadesini hesaplayın.
 
2

P.III.12) x   'un alelade bir nokta olduğu bir DD inşa edip, çözümlerini bulun.

P.III.13)  x 2 , x , x 2   2  J  0 Bessel DD 'inin düzenli ve düzensiz tekil

noktalarını bulun.

P.III.14) 2. mertebe bir Fuchs DD 'inde x =  'un düzenli tekil nokta olabilmesi için
N


k 1
Bk  0 olması gerektiğini gösterin.
 122

P.III.15) HGDD 'in x =  etrafında bir çözümünü bulun.

 m2 
1  x ,  2 x , ( 1 )  Pm  0
2

1  x 2 
P.III.16) Genellenmiş Legendre


DD 'inin çözümünün, düzenli tekil noktaları yakınında davranışını bulun.

P.III.17)  1  x 2 ,  x , n 2  Tn ( x )  0 Chebyshev DD 'inin x  1

noktasındaki indis denklemini yazın ve karakteristik kuvvetleri elde edin.

6 6
P.III.18) y  y  0 ve y   y  0 DD 'lerini Frobenius
x3 x2
metodu ile çözmeyi deneyin.

P.III.19) Küresel Bessel DD 'i  x 2 , 2 x , x 2  jo  0 denklemini Frobenius metodu

ile çözerek jo  x  ifadesini bulun. Sonsuz toplamı basitleştirerek sonucu temel

fonksiyonlar cinsinden ifade edin.

P.III.20) 1,  2x ,  n  Hn  0 Hermite DD 'i Frobenius metodu kullanarak çözün.

Polinom çözümler için n ne olmalıdır ? İlk dört Hermite polinomunu oluşturun.

 123

P.III.21)  1 , 1 ,   noktalarında tekil olan Gegenbauer

 1  x 2 ,  m x , n  n  m  1  Gnm ( x)  0 DD 'inin ve 0, 1, 

noktalarında tekil olan  z (1  z) ,   (1     ) z ,    2 F 1 ( ,  ,  ; z)  0

HGDD 'inin arasındaki ilişkiyi kurmak için x  1 2 z dönüşümü yaparak

m  1 x  m
G ( x)  F 1  n , n  m  1 , m ,  ilişkisini kurun. G (x)
n 2
 2 2  n

1  2
fonksiyonlarının polinom olma şartını bulun. G n ( x )  Tn ( x ) , G n ( x )  Pn ( x ) ,
3
G n ( x)  U n ( x) özel hallerinin ilk dört polinomunu inşa edin.

P.III.22) 1  x 2 ,  m x , n  n  m  1  G  m
n ( x)  0 Gegenbauer DD 'inin ve

z (1  z ) ,   (1+   ) z ,    F ( ,  ,  ; z )  0
2 1 HGDD 'in invaryant
m
biçimlerini karşılaştırarak G n ( x ) 'leri HG fonksiyon olarak ifade edin.

P.III.23)
d
dx
1  x2 
d
dx
   1 Legendre diferansiyel operatöründe u  x2

bağımsız değişken dönüşümü yaparak elde edilen HGDD yardımıyla

P 2n  x  ~ 2 
F 1 n , n  1 , 1 ; x 2
2 2 
P 2 n 1  x  ~ 2 
F 1 n , n  3
2
, 3
2
; x2  ifadelerini elde edin.

P.III.24)  x 2 , x , x 2   2  J  0 Bessel ve

 x 2 , 2 x , x 2  n  n  1  j n  0 Küresel Bessel DD 'lerinin invaryant biçimlerini

karşılaştırarak J ve jn fonksiyonları arasındaki ilişkiyi bulun.


İpucu : Normalize edilmiş sonuç : jn  x   J 1 ( x)
2x n
2
 124

P.III.25)  x 2 , x , x 2   2  J  0 Bessel ve

 z , z ,   1 F 1 ( ,  ; z)  0 KHGDD 'in invaryant biçimlerini karşılaştırarak

J ( x ) ~ e i x x 1 F 1   1  2
, 2  1 , 2 i x  olduğunu gösterin. İpucu : Normalize

edilmiş sonuç : J  x  
1
   1 2

exp  ix  x 1 F 1   1 , 2   1 ; 2 i x
2 

P.III.26)  x 2 , 2 x , x 2  n  n  1  j n  0 Küresel Bessel ve

 z , z ,   1 F 1 ( ,  ; z)  0 KHGDD 'in invaryant biçimlerini karşılaştırarak

jn ( x ) ~ e i x x n 1 F 1  n 1 , 2 n2 ; 2 i x  olduğunu gösterin.

İpucu : Normalize edilmiş sonuç :

jn  x  
 2
 1
exp  ix  x n 1 F 1  n  1 , 2 n  2 ; 2 i x 
 n  3  2 n 1
2

IV. MATRİSLERLE N. MERTEBE LDD

A) Sabit Katsayılı LDD

LDD 'ler ve matris cebiri arasındaki yakın ilişkiyi belirten, y  5 y  6 y  0 gibi
basit bir örneğe eğilelim. 2. mertebe, sabit katsayılı, homojen olan bu örnek,

 y 0 1
2 boyutlu bir Y    vektörü tanımıyla, A   olmak üzere
 y  
 6 5
d
Y AY biçiminde yazılabilir. Çözüm olarak Y  e x V ( V : Sabit )
dx
 125

denenirse karşımıza  e x V  A e x
V veya AV  V özdeğer
denklemi çıkacaktır. A matrisinin özdeğerleri ve onlara ait özvektörler

1 1
1  2  V1    ; 2  3  V2   
 2   3

olarak bulunmasıyla, iki çözüm

1  e 2 x  1  e 3 x 
Y 1  e 2 x     2 x  ; Y 2  e 3 x     3 x 
 2  2 e   3  3 e 

olarak elde edilir. Çözümlerin yan yana dizilmesiyle elde edilen

 e 2 x e 3 x 
F  x    2 x  matrisi LDD 'in 'Temel Matrisi' olarak adlandırılır ve
 2 e  3 e 3 x 

d
F  x  A F  x denklemini sağlar. Temel matrisin çok büyük teorik önemi ileride
dx
görülecektir. Bu noktada sadece Det F  x  'in Wronskian W  x olduğu gözlenir.

c 
İncelenen LDD 'in en genel çözümü F  x  'in sağdan C   1 keyfi sabit vektörü ile
 c2 

 y  c1 e 2 x  c2 e 3 x 
çarpımından elde edilir ve  y    2 c e 2 x  3 c e 3 x  olur.
   1 2 

B) Genel LDD

a  x  b aralığında geçerli, standart biçimdeki en genel N 'inci mertebe LDD :

y  N   FN 1  x  y  N 1  ...  F1  x  y  F0  x  y  Q  x 
 126

 0 1 0 0  0 
 y  0  0 
 y  0 
0 1 0 0

Y    , Q    , P  x   0 0 0 1 0  ,
     
  n 1     
 y  Q    F0  F1  F2  F3  Fn 1 

d
tanımlarıyla Y  x  P x  Y  x   Q x  biçiminde yazılabilir.
dx

d
Homojen denklem YH  x   P x  Y  x
H 'in çözümü YH : 'Homojen Çözüm' ;
dx

d
inhomojen denklem YQ  x   P x  Y  xQ  Q x 'in çözümü ise
dx

YQ : 'Özel Çözüm' olmak üzere, 'Genel Çözüm' ün Y  YH  YQ olacağı,

d
YH  x   P x  Y  x
H
dx
d
YQ  x   P x  Y  x
Q  Q x
dx
+____________________________________________

d
dx
Y H  YQ   P  x  Y H  YQ   Q  x

toplamından görülür. YQ tek başına LDD 'i çözdüğüne göre YH 'e ne gerek olduğu
sorgulanabilir. Bunun cevabı: Çözümü başlangıç veya sınır şartlarına uydurabilmek için

gerekli keyfi sabitlerin, homojen çözüm YH içinde yer almasıdır. Böylece LDD 'i sağlayan

ancak esnekliği olmayan YQ ; LDD 'i tek başına sağlamasa bile katıldığı çözümü

bozmayan YH 'e eklenerek hem geçerli, hem de esnek bir çözüm elde edilir.

d
YH ve YQ 'nun elde edilmesi için homojen denklemi F x  P x  F x 
dx
biçiminde sağlayan ve çözüm vektörlerinin yan yana dizilmesinden oluşan bir temel matris
 127

d
F  x 'in varlığını kabul edelim. (4) F x  P x  F x  denkleminin sağdan keyfi
dx

 c1 
c 
sabit vektörü C   2
 
ile çarpımından YH  F x C olduğu açıktır.
 
 cN 

Daha zor olan YQ için ise keyfi sabit vektörü C yerine değişken Z  x  vektörü

kullanılarak YH  F  x Z  x yazılır. (5)

d
 F  x Z  x   P  x F  x Z  x  Q x denkleminden önce
dx 
d
F  x Z  x  Q  x , sonra da Z  x   dx F  x Q  x
1
elde edilir.
dx
Belirsiz bir integral olarak ifade edilen genel çözüm :

Y  x  F  x C  F  x  dx F 1  x  Q  x  , önce

Y  x  F  x C F  x  dx  F1  x  Q  x 
x

a

olarak, belirli integral görünümünde yazılır. Gerçi bu ifade, ilk ifadeden

F  x  dx  F1  x  Q  x  F  x  'in sağdan bir sabit

a
 kadar farklıdır. Ancak bu fark,

vektörle çarpımına denktir. Genel çözümde zaten F  x C terimi bulunduğu ve de

Keyfi Sabit Vektör + Sabit Vektör = Keyfi Sabit Vektör olduğu için bu fark önemsizdir.

x  x için U  x  x   1 ; x  x için ise U  x  x   0 olan

Heaviside basamak fonksiyonu kullanımıyla daha da belirli integral görünümüne sokulan

Y  x  F  x C F  x   dx F  x Q  x U  x  x

b
1
genel çözüm  olur.
a

'Green Matrisi' G  x, x    F  x  F  x  U  x  x  tanımıyla

1

Y  x  F  x C dx  G  x  x  Q  x 
b
 a
biçimini alan çözümde yer alan

integralin üst sınırı b olmakla beraber U  x  x teriminden dolayı gerçekte x

olduğu unutulmamalıdır.
 128

C) Başlangıç Şartı Problemlerinde Green Matrisi

Y a  başlangıç şartı verilen bir problemde, yukarıdaki çözüme x  a yerleştirilerek

Y a   F a  C bulunur ve çözüm :

Y  x  F  x  F1  a  Y  a  dx  G  x, x  Q  x 
b
  a
olarak ifade edilir.

YQ  x   G  x, x   Q  x  
b
 a
dx  çözümünü veren Green matrisinin teorik tanımı

d 
 dx  P  x   G  x, x      x  x  1 olarak yapılır. Bu denklemin sağdan Q  x 

b
ile çarpılıp iki tarafın  a
dx integralinin alınması sonucu bulunan

d 
 dx  P  x   G  x, x  Q  x   Q x
b
 a
dx  denklemi

YQ  x   G  x, x   Q  x  
b
 a
dx  olduğunu göstermektedir. Ancak bu teorik tanım

G  x, x  inşası için bir ipucu vermez. Öte yandan daha pratik

G  x, x    F  x  F  x  U  x  x 
1
reçete tanım yardımıyla G  x, x  kolayca

oluşturulabilir. Bu iki tanımın eşdeğer olduğunu görmek için

d 
 dx  P  x   F  x  F  x  U  x  x 
1
?
   x  x  1 veya

d
 dx F  x  F  x  U  x  x  + F  x  F  x 
1 1 d 
 dx U  x  x  


d 
P  x  F  x  F1  x  U  x  x
?
   x  x  1 denklemi  dx  P  x   F  x  0

kullanılarak F  x  F  x    x  x 
1
?
   x  x  1 biçimine dönüşür. İlk bakışta

eşitlik yokmuş gibi görünmesine karşın x  x ve x  x durumlarının ayrı ayrı

incelenmesinden eşitlik ortaya çıkar.
 129

D) Başlangıç Şartı Problemlerinde Green Fonksiyonu

YQ  x   G  x, x   Q  x  
b
 a
dx  çözümü uygulamalar için gereğinden fazla bilgi

içermektedir. Aslında yQ  x   YQ  x   bilinirse YQ  x  vektörünün tüm

1

elemanları türev alınarak elde edilebilir. Buna ek olarak Q  x vektörünün çok basit

biçimi, yani  Q  x    Q  x   j N olması sonucu

j

N
 YQ  x      dx  G  x, x  1 j Q  x   j N  G  x, x    1N Q  x 
b b

1
j 1
a  a
dx  

veya 'Green Fonksiyonu' G  x, x    G  x, x    1N tanımıyla

yQ  x   dx G  x, x Q  x

b
 a
bulunur.

Değişik mertebe LDD 'ler için Green fonksiyonları

G  x, x    F  x  F  x  U  x  x 
1
reçetesiyle inşa edilir. N  1 için

yH  x 
yH  e 
 P
U  x  x 
dx
olmak üzere G ( x, x)  olur. Daha yüksek
y H  x 

mertebeler için ise G  x, x  iki determinantın oranı kere basamak fonksiyonu olarak

yazılabilir. Paydadaki determinantın W  x  olduğu, pay'daki determinantın ise en alt

satırı dışında W  x 'e özdeş olduğu görülür. Mesela N  2 için :

 y  x  y2  x   
Det  1 
G  x, x    y1  x  y2  x  
U  x  x 
 y  x  y2  x   
Det  1 
 y1  x  y2  x  
 130

N  3 için ise

 y1  x  y2  x   y3  x   
 
Det  y1  x  y2  x  y3  x   
 y1  x  y2  x  y3  x  
G  x, x   U  x  x 
 y1  x  y2  x   y3  x   
elde edilir.
 
Det  y1  x  y2  x  y3  x   
 y1  x  y2  x  y3  x   

E) Sınır Şartı Problemlerinde Green Fonksiyonu

x :  a , b aralığında geçerli bir  f 2 , f1 , fo  y  q DD 'i uygun bir

fonksiyonla çarpılarak 'Hermitsel' olarak adlandırılan  F 2 , F 2 , F o  y  Q

1
biçimine getirilebilir. Bu tip DD 'lerin Wronskian 'larının W  x ~ oluşu
F2  x 

ileride yararlı olacaktır. İncelenen  F 2 , F 2 , F o  y  Q DD 'inin

y  x   c1 y1  x   c2 y2  x   yQ  x  çözümünün uç nokta değerleri :

y a ve y b verilmiş olsun. Bu bilgiyi kullanarak çözümde yer alan c1 , c2

yQ  x   G  x , x  Q  x dx
b
keyfi sabitlerinin saptanması ve  a
ifadesinde

kullanılacak Green fonksiyonunun bulunması amaçlanır. G  x, x  'in sağladığı

 d2 d 
 2   dx 2  F2  x  dx  Fo  x   G  x, x    x  x
F x denkleminin
 

x
 x-
dx integrali alınarak   0 
 dG  x    , x  dG  x    , x  
F2  x      1 bağıntısı elde edilir. Bundan
 dx dx 
dG  x , x  1
türevinin x  x noktasında değerinde bir sıçrama
dx F2  x

yapacağı, dolayısıyla x  x ve x  x bölgeleri için iki ayrı G  x , x 

 131

dG  x , x 
ifadesi gerekeceği anlaşılır. Öte yandan türevinin tanımlı olabilmesi için
dx
G  x , x  'in sürekli olması gerektiği açıktır.

I  : x  x ;  II  : x  x

İki ayrı bölgede geçerli Green fonksiyonlarını GI  x , x  ve GII  x , x  olarak

adlandırır ve genel çözümü

y  x   c1 y1  x   c2 y2  x   GI  x, x  Q  x  dx   GII  x, x  Q  x  dx 
x b
 a  x

olarak yazarsak

y  a   c1 y1  a   c2 y2  a   GII  a, x  Q  x  dx 
b
 a

y  b   c1 y1  b   c2 y2  b   GI  b, x  Q  x  dx 
b
 a

 dGI  x, x  dGII  x, x   1
GI  x , x   GII  x , x  ;    
 dx dx  x  x F2  x 
 132

bağıntılarını elde ederiz. Uzun ve yorucu işlemlerden sonra erişilen sonuç

 y u  y2  u  
D  u, v   Det  1  , C  F2  x  W  x 
 y1  v  y2  v  

xS  min  x , x  ; xL  sup  x , x 

D  xS , a  D  x L , b 
tanımlarıyla G  x, x   
C D  a , b

y  a  D  x , b  y b D  x , a 
yH  x  
D a , b

formülleridir. Bu formüllerde kullanılan y1 ve y2 homojen çözümlerin bir ölçüde

keyfi oldukları, herhangi iki bağımsız karışımlarının da aynı işi göreceğinden hareketle

y1 ve y2 için akılcı seçimler yapılırsa, yukarıdaki formüller önemli ölçüde basitleşir.

Mesela y1 ve y2 , y1  a   y2  b   0 olacak şekilde seçilebilirlerse formüller

y1  xS  y2  xL  y b y a 
G  x, x    ve yH  x   y1  x   y2  x 
C y1  b  y2  a 

olarak sadeleşirler. Sınır şartları her zaman  y a , y b  olarak verilmez ;

 y  a  , y  b   veya  y  a  , y  b   veya  y  a  , y  b   hatta en

genel   y a   y  a  ,  y  b    y  b   biçiminde sınır şartları da

benzer yaklaşımlarla sonuçlandırılır.

F) 2. Mertebe LDD

Uygulama alanı en geniş olan 2. mertebe y   F 1  x  y   Fo  x  y  Q  x 

LDD ’inin çözümü için öncelikle iki homojen çözümden birini elde etmek gerekir. Bu

başarıldıktan sonra 
W  exp   dx F1  ve y2  y1  dx
W
y12
Abel formülleri
 133

ile y2 bulunur. y1 ve y2 bilindiğine göre homojen çözüm

yH  c1 y1  c2 y2 ve Green fonksiyonu G  x , x  biliniyor demektir.

yQ  x  = dx  G  x, x  Q  x 
b
 a
formülü ile özel çözümün bulunması ile de işlem

tamamlanmış olur. Bu işlemler dizisi aşağıdaki biçimde özetlenebilir.

DE Q

W y1 G yQ

y2 yH y

Görüldüğü gibi her şey y1 'in bulunmasına dayanmaktadır. y1 'in elde edilmesi de bir

ölçüde sistematize edilebilir.  1 , F1 , Fo  y  0 homojen LDD 'i

 F 
y  exp    dx 1   bağımlı değişken dönüşümü yapılarak,
 2 

 F1 
2
 F1 
I  Fo       tanımıyla, daha basit 1, 0, I    0 invaryant
 2  2
biçimde incelenebilir. Pratikte böyle bir uygulama olmamasına karşın ilke olarak bir

I  x    x tablosu :
 134

I  x   x DD

-------------------------------------------------------------------------------------------

A exp Sabit Katsayılı

A 2 x Euler
x

A B C F1 HGDD
 
x 1  x 
2
1  x 
2 2
x

A B
2
  C 1 F1 KHGDD
x x

oluşturularak çözüm, bilinen ve tarih boyunca derinlemesine incelenmiş fonksiyonlarla

benzeştirilebilir. Bağımlı değişken dönüşümü yanı sıra, bağımsız değişken dönüşümüne de

dayanan çok güçlü bir metot, y  x N y LDD 'inin çözümü ile ilintili olarak bölümün
problemleri arasında yer almaktadır. (6)

G) Dyson Açılımı

Çoğu zaman bir LDD 'in tam ve kesin çözümüne ulaşılamaz. Böyle durumlarda yaklaşık
çözümlere razı olunur. Çözümü sonsuz bir seri olarak ifade edip, ilk birkaç terimle yetinmek
buna bir örnektir. Şimdiye kadar görülen konuların güzel bir özeti olan Dyson açılımı teorik
ve pratik yönden incelenmeye değer bir yaklaşımdır. a  x  b aralığında temel
d
matris için yazılan F  x  P  x F  x denkleminin çözümünü 'Gelişim Matrisi'
dx
U  x, a  yardımıyla F  x = U  x, a  F  a  olarak yazalım. Gelişim matrislerinin :

U  ,   U   ,    U  ,   , U  ,    1 ,

1
 U  ,    = U  ,  özdeşliklerini sağladıkları açıktır.
 135

d d
U  x, a  F  a   P  x  U  x, a  F  a   U  x, a   P  x  U  x, a 
dx dx
olduğu görülmektedir. Aslında U  x, a   F  x  F a  1
olduğu için bu sonuç hiç de

şaşırtıcı değildir; öte yandan bu tanımın çözüme yönelik hiç bir yenilik getirmediği de
ortadadır. Bu metodun hayata geçebilmesi için incelenen probleme yakın bir problemin
önceden çözülmüş olması gerekir. Bununla kastedilen P  x 'in P  x + P  x
o 1

d
olarak yazılabilmesi ve U  x, a 
o  P  x  U  x, a 
o o denkleminin, çözümü
dx
bilinen bir problem olmasıdır. Böylece P  x  P  x + P  x
o 1 oluşundan

U  x, a   U  x, a  U  x, a 
o 1 varsayımı yapılır.

P  x
1  0  U  x, a 
1  1 ve U  a, a   U  a, a 
o  1
oluşundan da U  a, a 
1  1 olması gerektiği görülür.

d
 U  x, a  U  x, a     P  x   P  x   U  x, a  U  x, a  denklemi
dx 
o 1 o 1 o 1

d
U  x, a 
o  P  x  U  x, a 
o o özdeşliği kullanılarak önce
dx

d
U  x, a 
o U  x, a 
1  P  x  U  x, a  U  x, a 
1 o 1 sonra da
dx

d 1
U  x, a 
1   U  x, a 
o  P  x  U  x, a 
1 biçimine girer. Bu denklemde
dx
x
x  x dönüşümü yapıldıktan sonra  a
dx integrali alınarak


x x

xa
d U  x, a 
1  
x

a
dx  Uo  a, x  P  x U  x, a 
1 bulunur. U  a, a 
1  1
özdeşliği kullanılarak da U  x, a 1  1 x

a
dx  Uo  a, x  P  x U  x, a 
1

bulunur. Bu eşitliğin soldan U  x, a 

o ile çarpımından ise

U  x, a  U  x, a  dx  Uo  x, x  P  x U  x, a 
x
 o   a
1 denklemine erişilir. Bu da
 136

ile gösterilermek üzere

diyagram denklemini verir ifade edilir. Gerek diyagram, gerek de integral denklemlerinin
açılımı aynı sonucu verir :

veya

U  x, a  U  x, a  dx  Uo  x, x  P  x U  x, a 
x
 o   a
1 

x
dx  Uo  x, x  P  x U  x, x P  x U  x, a 
x
  a
dx   a
1 1 o 
 137

Değişkenlerin a   x  x  x  x olarak sıralı olması dikkat

çekicidir. LDD çözümlerinde gelişim matrisi kullanılması, QED hesaplarında yer alan
'Feynman Diyagramları' na giden yolda ilk adımdır. ( 7 , 8 )

H) Uygulama : KHGDD

x y     x  y    y  0 KHGDD , önce standart biçime sokulup, sonra da matris

d  y  0 1   y
     
dx  y 
kullanımıyla olarak yazılır.
 x 1  x   y 

 0 1 
Bu noktada verilmesi gereken önemli karar P  x     matrisinin
 x 1  x 

P  x
o ve P  x
1 olarak nasıl ayrıştırılacağıdır. Fuchs teoremi uyarınca P  x
o

A C
Euler DD 'ini verecek, yani F1  x  , Fo  x   olacak şekilde bir
x x2
0 1 
seçim yapmak gerekir. Dolayısıyla P  x
o     olarak seçilince,
0 x 

 0 0 0 1 
P  x
1    olur. P  x
o     
 x 1 0 x 

1 x1 
 F  x     bulunduktan sonra U  x, a  gelişim matrisini
o
0 1    x  o

oluşturmadan önce bir basitleştirme yerinde olur. U  x, a  gelişim matrisinden sadece

1 
1 F 1  ,  , x  çözümüne yönelebilmek için işlemin sonucunu sağdan  0 vektörü
 

1 0
ile çarpmak gerekir. Buna eşdeğer olarak en baştan U  x,0 
o
   almak
 0 0
daha kestirme bir yaklaşımdır. Bu durumda
 138

U  x,0 U  x,0  dx Uo  x, x P  x U  x,0 

x
 o
 0 1 o


x
dx  Uo  x, x  P1  x  U  x, x P  x U  x, 0 
x
  0
dx   0
o 1 o 

denkleminde gittikçe daha fazla terim hesaplayarak, sırasıyla

  
1 0 1   x 0 
U   x 
0
   , U   x 
I
  
 0 0   0
 
 

     1 x 2 
1  x  0
     1 2 
U(II)  x  = U   x 
II
   bulunur.
 
     1 
  x 0
     1 

 n 1
Dyson açılımının ardışık terimleri karşılaştırılarak an 1  a bağıntısını
  n n 1 n
doğrudan elde etmek de mümkündür.

PROBLEMLER

P.IV.1) P =  d F  F 1
olduğunu gösterip, çözümleri
 dx 

i) tan x , n  x , ii) x , n  x iii) x , exp  x 

olan 2. mertebe LDD 'ler inşa edin.

 139

P.IV.2) Matris metotları ile çözün :

i) y  2 y  x , ii) y  y  2 y  x

1
iii) y  3 y  2 y  x , iv) y  
x

d 2
v) 2
  2   A sin ( t )
dt

P.IV.3) Sabit katsayılı LDD 'ler için G( x, x)  G( x  x) olduğunu gösterin.

P.IV.4) Determinant türevlerinin satır-satır alınma reçetesini kullanarak, 2. mertebe

W ( x)  e 
 F1 dx
LDD 'ler için formülünü N 'inci mertebe LDD 'lere genelleştirin.

P.IV.5) Determinant türevlerinin satır-satır alınma reçetesini kullanarak, G( x, x) 'in iki
determinantın oranı kere basamak fonksiyonu olarak ifade edildiği durumlarda

Diferansiyel
 Operatör  G( x, x)   ( x  x) sağladığını gösterin.
 

d
P.IV.6) F  x  P  x F  x DD 'inden yola çıkarak F  x
1
matrisinin sağladığı
dx
DD 'i bulun.

P.IV.7) y  x y Airy DD 'ini Dyson açılımı yoluyla çözün.

 140

P.IV.8) En genel  f2 , f1 , fo  y  q DD 'ini  F2 , F2 , Fo  y  Q hermitsel

biçime sokmak için nasıl bir H  x fonksiyonu ile çarpmak gerektiğini bulun.

P.IV.9)  1 , F1 , Fo  y  0 LDD 'inin Green fonksiyonu G y  x , x  , aynı

denklemin invaryant biçimi : 1, 0, I   0 ’ın Green fonksiyonu ise G  x, x

Wy  x 
olsun. G y  x , x   G  x, x denklemini elde edin.
W y  x 

P.IV.10) Bağımsız değişkeni G olan bir KHGDD ele alın. Aslında G  G  x ,

ancak şimdilik bunu göz ardı edin.

i) Denklemi standart biçime getirin,

ii) Denklemi invaryant biçime getirin,

d 1 d
iii)  özdeşliğini kullanarak, bağımsız değişkeni x 'e dönüştürün,
dG G  x  dx
( Bu yeni denklem invaryant, hatta standart biçimde olmayacaktır )

iv) Bu yeni DD 'i standart biçime getirin,

v) Yeni DD 'i invaryant biçime getirin, sonuç 'Genelleştirilmiş KHGDD ’in İnvaryant Biçimi' :

1 G 3 G2    2  G2   G

2
G2
I G     
 2 4  G2      
2 G 4 G2   2  G 4


 G
exp    G 2

 1 , 0 , I  G    2 F 1  ,  , G   0
olmak üzere
G
1

elde edilir.
 141

vi) Bu denklemi y  x N y ile karşılaştırıp,  ,  ve G  x  için akılcı

seçimler yaparak, DD 'in iki çözümünün

 2
N 2
  N 4 N 4 4
N 2

y1  x exp   x 2
 1F1  , , x 2
 ve
 N 2  2 N 4 N 2 N 2 

 2
N 2
  N N 4
N 2

y2  exp   x 2
 1F1  , , x 2
 olduklarını
 N 2   2 N 4 N 2 N 2 
bulun,

 1 
vii) J  z  ~ z e  i z 1 F 1    , 2   1 , 2 i z 
 2 

oluşundan bu ifadelerin

1  2i
N 2

y 1,2  y1,2 J 1  x 2 
2
x
N 2  N 2 

sonucuna denk olduğunu gösterin.

EKLER VE NOTLAR

 y
(1) Dikkat edilmesi gereken bir nokta : y   f  x, y   g   biçimindeki 'Homojen
x
Katsayılı DD 'lerin de bazen kısaca 'Homojen DD' olarak adlandırılması karışıklığa sebep
olabilir.

1
(2) u  x  fonksiyonu ileride u  x  olarak tekrar karşımıza çıkacaktır.
  x

(3) İki düzenli tekil noktanın üst üste gelmesi sonucu, x   'da oluşan nokta düzensiz
bir tekil noktaya dönüşür.
 142

(4) Notices of the AMS , April 2002 , sayfa 430 .

(5) Bu yaklaşım İngilizce'de 'Variation of Parameters' olarak adlandırılır. Yapılan işlemi

'Sabitlerin Değişkenleştirilmesi' daha iyi tanımlardı.

(6) Problem P.IV.10 .

(7) QED : Kuantum Elektrodinamiği. Elektrik yüklü parçacıkların fotonlar aracılığıyla

etkileşmelerini inceleyen, modern fiziğin en başarılı teorisi.

(8) Kuantum fiziğinin saçılma teorisinde karşımıza çıkan 'Born Serisi' ve 'Zamana Bağlı
Tedirgeme' metotları da diğer bazı ara adımlardır.
FEN VE MÜHENDİSLİKTE

MATEMATİK METOTLAR

5. KİTAP

LİNEER VEKTÖR UZAYLARI


 144

İÇİNDEKİLER

I. CEBİRSEL TEMELLER

A) Lineer Vektör Uzayları

B) Lineer Bağımsızlık ve Boyut

C) Skalar Çarpım ve Norm

D) Hilbert Uzayları

E) Dirac Uzayı

II. LİNEER OPERATÖRLER

A) Tanım

B) Operatör Çarpımı ve İlgili Kavramlar

C) Gruplar

D) Benzerlik Dönüşümü

E) Matris Elemanları

F) Hermitsel Eşlenik

G) Hermitsel ve Üniter Operatörler

 145

III. ÖZDEĞER PROBLEMİ

A) Özdeğerler ve Özketler

B) Ortak Özketler

C) Hermitsel Operatörlerin Özdeğer Problemi

D) Üniter Operatörlerin Özdeğer Problemi

E) Normalizasyon

F) Tamamlık

G) İzdüşüm Operatörleri

H) Tamamlık Uygulamaları

I) Düal Uzay

IV. TEK BOYUTLU SÜREKLİ ORTAM UYGULAMALARI

A) Konum Operatörü

B) Öteleme Simetrisi ve Jeneratörü

C) Yerel Öteleme ve Türev

D) Weyl Cebiri

E) x k Skalar Çarpımı

F) Fonksiyonlar ve Fourier Dönüşümleri

G) Parseval Özdeşliği

H) Fonksiyon Çarpımlarının Fourier Dönüşümleri

I) Katlama

J) Yansıma
 146

V. DİFERANSİYEL OPERATÖRLER VE HERMİTSELLİK

A) Öteleme Jeneratörü ve Fonksiyon Türevleri

B) Türevlerin Fourier Dönüşümü

C) Diferansiyel Denklemlerle İlişki

D) İntegral Denklemlerle İlişki

E) Hermitsellik

F) Hermitselliğin Yararları

VI. HERMİTSELLEŞTİRME METODLARI VE STURM - LIOUVILLE SİSTEMLERİ

A) Standart Biçim

B) Çarpan Yoluyla Hermitselleştirme

C) Bağımlı Değişken dönüşümü

D) Bağımsız Değişken Dönüşümü

E) İnvaryant Biçim

F) Sınırlı Bölgede Hermitsellik

G) Sturm - Liouville Sistemleri

VII. FONKSİYON UZAYLARI VE AÇILIMLAR

A) Fonksiyon Açılımları

B) Fourier Açılımı

C) Legendre Açılımı

D) Fourier - Bessel Açılımı I

E) Fourier - Bessel Açılımı II

F) Özfonksiyonların Yansıma Özellikleri

EKLER VE NOTLAR
 147

I. CEBİRSEL TEMELLER

A) Lineer Vektör Uzayları

'Ket' adı verilen soyut nesnelerden oluşan   ,  ,  , ... ,  

Küme 'sini ele alalım. Eğer bu küme'nin elemanları Trabzon , Gömlek ,

Perşembe , Yeşil , ... gibi ilgisiz ve nicellikten uzak kavramlarla

etiketlenmişlerse cebirsel bir yapı oluşturmaları ve matematiksel bir konuda yararlı olmaları
beklenemez. Ancak kompleks sayılarla çarpılma ve iki ketin toplanması işlemlerinin
tanımlanmasından sonradır ki, belli şartlara uyan küme'lere 'Lineer Vektör Uzayı' denebilir.

Bir S küme'sinin adı geçen iki işlem altında kapalı kalmasını, toplamda "sıfır" ın yerini

tutacak bir etkisiz ketin ve toplama işleminde inversin varlığını öngören bu şartlar matematik
diliyle:

1) Her  ,   S için     S olur,

2) Her   S için c   S olur,

3) Bütün   S için  +  =  sağlayan bir  vardır,

4) Her   S için  +     =  sağlayan bir  

vardır.

biçiminde ifade edilirler. Polinomlar, N M matrisler, karesi integre edilebilen

fonksiyonlar lineer vektör uzaylarına örnek teşkil ederler.

B) Lineer Bağımsızlık ve Boyut

Eğer c1   c2    denklemi ancak c1  c2  0 ile

sağlanabiliyorsa  ve  'Lineer Bağımsız' dırlar. Bir lineer vektör uzayında

birbirinden lineer bağımsız olabilen ketlerin sayısı o uzayın 'Boyut' unu verir.
 148

C) Skalar Çarpım ve Norm

'Skalar Çarpım' iki ketin bileşiminden skalar bir sonuç elde eden bir işlemdir. Sembolik olarak

  ,    c biçiminde ifade edilebilir. Bu çarpımda  : 'Ön Çarpan' ,

 ise 'Son Çarpan' olarak adlandırılır.   ,   =0 oluşu  ve

 ketlerinin 'Ortogonal' liğini ifade eder. 'Norm' ise her Ket'e, reel ve pozitif bir

skalar karşılık getiren işlemdir. Böylece Norm     0 olur ; ancak eşitlik sadece

 için geçerlidir.

D) Hilbert Uzayları

Bir lineer vektör uzayının 'Hilbert Uzayı' olabilmesi için ise

1) Sonsuz boyutlu olması,

2) Skalar Çarpımın tanımlanması,

3) Normların sonlu olması

gerekir. Uygulamalı matematiğin ihtiyaçlarına cevap verebilmek için Hilbert uzaylarını iki ayrı
yönde genelleştirmek lazımdır. Sonsuz boyutlu olma şartı kaldırılarak, ‘Keyfî Boyutlu Hilbert
Uzayları' ; sonlu norm şartı da "ılımlı" sonsuzluklara izin verecek biçimde yumuşatılarak,
'Donanmış Hilbert Uzayları' elde edilir. Genelleştirilmiş Hilbert uzaylarının örnekleri ileride
geniş çapta kullanılacaktır.

E) Dirac Uzayı

'Dirac Uzayı' : Skalar Çarpım ve Norm 'un dört kuralla belirlendiği bir donanmış Hilbert
uzayıdır. Bu kurallar:

1) Son çarpanda Lineerlik I :

  ,        ,      ,  
 149

2) Son çarpanda Lineerlik II :   ,c    c   ,  

   
*
3) Ön çarpanda Antilineerlik :  ,    , 

4) Norm Tanımı : Norm       ,    0

olarak verilirler. P.A.M. Dirac bu ifadeleri 'Bra-Ket' sembolizmi ile stilize ederek

denklemlere sadelik ve zarafet kazandırmıştır. Esasta skalar çarpımı   ,  

yerine   olarak yazmaktan ibaretmiş gibi görünen bu atılımın matematik anlamına

ileride değinilecektir. Yeni sembollerle Dirac uzayının dört kuralı:

1)            

2)   c    c  


3)   =  

4) Norm        0 biçimini alırlar.

PROBLEMLER

P.I.1)    0 , c    , 0    olduğunu gösterin.

P.I.2) Norm2   +   ifadesinin en küçük değerinin bile pozitif olması

      
2
gereğinden yararlanarak 'Schwartz Eşitsizliği' ni

ispatlayın. İpucu:  ve  iki bağımsız değişkendir.

 150

P.I.3) Schwartz Eşitsizliğinden de yararlanarak

Norm     Norm     Norm   +    Norm     Norm   

Üçgen Eşitsizliklerini ispatlayın.

P.I.4)  içeren bir ket küme 'si elemanlarının lineer bağımsız olamayacağını
ispatlayın.

II. LİNEER OPERATÖRLER

A) Tanım

Bir Lineer vektör uzayında işlem yapan Lineer Operatörler, etkiledikleri ketleri aynı uzayda
başka ketlere dönüştüren cebirsel nesnelerdir. Lineerlik özellikleri ise sabitlerle yer
değiştirebilmelerinden ve bir ket toplamında her terimi ayrı ayrı etkilemelerinden gelir. Böyle
bir A operatörünün uyması gereken kurallar matematik diliyle :

1) Kapalılık :   S  A   S ,

2) Lineerlik I : Ac   c A  ,

3) Lineerlik II : A  +    A  A 

olarak ifade edilir.

B) Operatör Çarpımı ve İlgili Kavramlar

A operatörü ile dönüşen  keti A  da bir ket olduğuna göre, bu yeni kete

bir B operatörünce işlem yapılabilmesi doğaldır. BA  ile gösterilen bu

 151

durumda  ketine tek bir BA operatörü etki ediyormuş gözüyle bakılabilir ve

BA , B ve A operatörlerinin çarpımı olarak adlandırılır. Genelde

BA ve AB çarpımlarının eşit olması gerekmez. Eşitlikten ayrılmanın ölçüsü olan

'Komütatör' :  A,B   AB  BA biçiminde tanımlanır. Komütatörlerin temel

özellikleri :

1) A,B   B , A  , dolayısıyla A,A   0

2) A,c   0

3)  A,B+C  =  A,B  +  A,C 

4)  A,B C  =B  A,C  +  A,B  C

5)  A, B,C   +  C, A,B   +  B, C,A    0

olarak sıralanırlar. Operatör çarpımına dayalı diğer bir kavram da

'İnvers' dir. A    dönüşümünü tersine çeviren, yani

    denklemini sağlayan, bir  varsa, buna A 'nın 'İnvers

Operatörü' denir ve A 1 ile gösterilir. Ketleri dönüştürmeyip aynı bırakan 'Birim

Operatörü' 1 cinsinden A 1 A  A A 1  1 olduğu kolayca görülebilir.

A operatörünün üst üste uygulanması ile An , A 1 'in üst üste uygulanması ile
An elde edilebildiğine göre genel bir f (A) operatörünün de f fonksiyonunun
seri açılımı yoluyla tanımlanması mümkün olmaktadır. Seri açılımı olmayan fonksiyonlar için
f (A) operatörünün tanımlanma yoluna ileride değinilecektir.

C) Gruplar

Lineer operatörlerin oluşturduğu en basit cebirsel yapı 'Grup' lardır. Bir G operatör
kümesinin grup oluşturabilmesi için uyması gereken dört şart vardır :
 152

1) Kapalılık : A, B  G  AB  G ,

2) Birimin varlığı : Bütün A  G için

1 A  A1  A sağlayan bir 1  G vardır ,

3) İnverslerin varlığı : Her A  G için

A 1 A  A A 1  1 sağlayan bir A1  G vardır,

4) Birleşme Özelliği : Her A,B,C  G için A BC    A B C

sağlanır.

Ayrıca her A,B  G için A,B  0 sağlayan gruplara 'Abelyen Grup'

denir. Grup elemanlarının sürekli parametrelerin fonksiyonu olduğu ve bu parametrelerin

sıfır değeri aldıkları durumda birim elemanının elde edildiği durumlarda ise grup 'Lie Grubu'
olarak adlandırılır.

D) Benzerlik Dönüşümü

Ketlerin operatörler yoluyla A    biçiminde dönüştükleri görülmüştü.

Bu denklem bir S operatörü ile tekrar dönüştürülerek SA   S 

veya biçimsel simetriyi daha iyi vurgulayan S A S1  S   S 

denklemi elde edilir. Böylece görülür ki ketlerin   S  ,

 = S  biçiminde dönüşmesine karşın operatörler A  S A S1

şeklinde dönüşmektedirler; buna 'Benzerlik Dönüşümü' denir.

E) Matris Elemanları

A j ifadesi bir keti sembolize ettiğine göre bunun i keti ile skalar çarpımı olan

 i ,A j   i A j bir kompleks sayı olacaktır. Bu kompleks sayı A

 153

operatörünün i ve j ketleri arasındaki 'Matris Elemanı' olarak adlandırılır.

Operatörlerin matris elemanları daha basit bir biçimde

ai j   A i j  i A j olarak da gösterilirler. Bir lineer operatörün kimliği,

uzayın elemanı olan ketler üzerindeki etkisi ile belirlendiğine göre, operatörleri bütün matris
elemanlarını vererek de tanımlamak mümkündür.

F) Hermitsel Eşlenik

Her A operatörü için bir 'Hermitsel Eşlenik' : A , matris elemanları yoluyla

 A    A 
*
olarak tanımlanabilir. Bu tanımdan


 A   A olduğu görülmektedir. Bir çarpımın hermitsel eşleniği için geçerli olan
 

A B   B A bağıntısı ileride ispat edilecektir.

G) Hermitsel ve Üniter Operatörler

    
*
H H şartını sağlayan operatörler 'Hermitsel' olarak

adlandırılırlar. Hermitsel eşlenik tanımından  H 

*
  H 

olduğuna göre hermitsellik kısaca H  H demektir.

'Üniter' operatörler ise  U1    U 

*
şartını sağlarlar,

ancak  U 
*
  U  olduğu için bu da kısaca U  U1
demektir. Gerek hermitsel gerek üniter operatörler matematiğin uygulamalı alanlarında
büyük önem taşıdıkları için bu tip operatörler üzerinde tekrar tekrar durulacak,
U  exp  i H ilişkisinin bu iki operatör tipini birbirine bağladığı da görülecektir.
 154

PROBLEMLER

P.II.1) A,B   3
2 durumunda A B,B A  komütatörünü değerlendirin.

P.II.2)  A , B1  komütatörünü A,B ve B 1 cinsinden ifade edin.

 

d
 A  x , B  x 
dx 
P.II.3) ifadesini değerlendirin.

d d
P.II.4) A 1 türevini A 1 ve A cinsinden ifade edin.
dx dx

1
eA B e A  B  A,B  A, A,B  
2! 
P.II.5)

Baker - Hausdorff Lemma’sını ispatlayın. İpucu: F     e A B e  A ifadesinin

 cinsinden seri açılımını yapıp, sonra da   1 kabul edin.

P.II.6) A B 1 = B1 A1 olduğunu gösterin.

P.II.7) U1 U2 ’nin üniter, H1 + H 2 'nin hermitsel olduğunu gösterin.

 155

1 +
P.II.8)  A+    A1  olduğunu gösterin.

P.II.9) U  exp  i H olduğunu gösterin.

P.II.10) A ve B sabit operatörler olmak üzere   x   eA x   0 eB x

d
ifadesinin   A   B denkleminin çözümü olduğunu gösterin.
dx

III. ÖZDEĞER PROBLEMİ

A) Özdeğerler ve Özketler

Bir operatörün kendine özgü bazı ketlere etkisi, onları sadece bir sayı ile çarpmaktan ibaret

kalır. A a  a a olarak ifade edilen bu özel durumda a 'Özdeğer' , a

da 'Özket' olarak adlandırılırlar.  ketinin, bütün operatörlerin keyfî özdeğerli

özketi olduğu görülmektedir, ancak bu durum gerçek bir çözüm olarak ele alınmaz. Özketler
doğal olarak özdeğerleri ile etiketlenirler. Özdeğer problemi : Verilen bir A operatörü

için bütün a özdeğerlerini ve bunlara karşılık gelen a özketlerini bulmaktır. Bir

operatörün bütün özdeğerlerinin küme 'si a  , o operatörün 'Spektrum 'u olarak

adlandırılır. Spektrumların benzerlik dönüşümünden etkilenmedikleri kolayca gösterilebilir.

 156

B) Ortak Özketler

A a, b  a a, b , B a, b  b a, b denklemlerini sağlayarak hem

A hem de B operatörünün özketi olan a, b ketlerinin varlığını kabul edelim.

Bu kete AB ve BA operatörlerinin etkisi aynı olur :

AB a, b  Ab a, b  b A a, b  b a a, b

BA a, b  Ba a, b  a B a,b  a b a,b .

Böylece AB a, b  BA a, b veya  A,B  a, b   oluşu,

a, b 'nin hem A hem de B 'nin özketi olabilmesi için  A,B   0

şartının yeterli olduğunu göstermektedir.  A,B   0 bağıntısına en basit örnek

olan B  f A durumunda a ketlerinin A 'nın yanısıra bütün f A

operatörlerinin f a  özdeğerli özketleri olduğu görülür. f A a  f a  a

bağıntısının A1 a  1
a
a özel hali ileride yararlı olacaktır. Aynı a

özdeğerine karşılık gelen birden fazla a1 , a2 , a3 , ... , aN özketin

yarattığı çokkatlılığın çözümlenmesinde B  f A olmasına rağmen

 A,B   0 sağlayan B operatörlerinden yararlanmak gerekir.

C) Hermitsel Operatörlerin Özdeğer Problemi

h1 ve h2 , H hermitsel operatörünün spektrumunun elemanları,

h1 ve h2 de bunlara karşılık gelen özketler olsun.


Hermitsellik şartı h1 H h2  h2 H h1 yanı sıra

H h1  h1 h1 ve H h2  h2 h2 kullanılarak

h2 h1 h2  h1 h2 h2

veya h 2  h1  h1 h2  0
 157

elde edilir. Önce h 2  h1 durumu ele alınırsa, denklem

h 1  h1  h1 h1  0 biçimine dönüşür ve h1 h1 > 0 olduğundan

h 1  h1 veya h 1  Reel olduğu anlaşılır. Böylece hermitsel operatörlerin bütün

özdeğerlerinin reel olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu şart tekrar ilk denkleme takılarak

h 2  h 1  h1 h2  0 bulunur. Sonra da h 2  h1 durumu incelenerek

h1 h2  0 olduğu gösterilir, bu da değişik özdeğerlere ait özketlerin ortogonallik

şartıdır. Böylece h1 h1 dışında her şey belirlenmiş olmaktadır; ancak bu belirsizlik

çok doğaldır; h1  c h1 dönüşümü, özdeğer problemini aynı bıraktığına göre


2
h1 h1 c h1 h1 gibi bir keyfîlik, problemin yapısından

kaynaklanmaktadır.

D) Üniter Operatörlerin Özdeğer Problemi

u1 ve u2 , U üniter operatörünün spektrumunun elemanları,

u1 ve u2 de bunlara karşılık gelen özketler olsun.


Üniterlik şartı : u1 U1 u2  u2 U u1 yanı sıra

1
U u1  u1 u1 ve U1 u2  u2 kullanılarak
u2

1 
  u1  u1 u2  0 elde edilir. Önce u 2  u1 durumu ele alınarak,
u2 

u1 için u 1 u1  1 (ünimodülerlik) şartı elde edilir. Böylece üniter operatörlerin

bütün özdeğerlerinin, kompleks düzlemde birim yarıçaplı bir daire üzerinde yer aldığı

1 1 
görülmektedir. Bu şart tekrar ilk denkleme takılarak    u1 u2  0
u 2 u1 

bulunur. Sonra da u 2  u1 durumu incelenerek u1 u2  0 olduğu

gösterilir. Böylece hermitsel operatörler gibi, üniter operatörlerin de özketleri ortogonal bir
 158

küme oluşturmaktadırlar. u1 u1 ifadesi ise özdeğer probleminin yapısı gereği

keyfî olma özelliğini korumaktadır. Daha sade ve kısa bir ispat ise her üniter operatörün

U  exp  i H biçiminde yazılabilmesine dayanır :

 H ,U    H , exp i H    0 olacağı için U ve H operatörlerinin

özketleri ortaktır.  u  =  h  olması u1 u2  0 ve

h  Spektrum H  olmak üzere Spektrum U  exp  ih  bağıntılarını

gerektirir. Bundan böyle hem hermitsel, hem de üniter operatörlerin özketleri için

 h  kullanılacaktır.

E) Normalizasyon

Gerek hermitsel gerek üniter operatörlerde özketlerin kendileri ile skalar çarpımlarının, yani
norm karelerinin, keyfî oldukları görülmüştü. Bu ifadeleri belirgin bir değere kavuşturmak

 1 h  Ayrık Spektrum 

için h h  
  0 h  Sürekli Spektrum 


normalizasyonu benimsenecektir. Dirac Delta Fonksiyonu ve Kronecker Delta kavramları

birleştirilerek:

  h h h, h   Ayrık Spektrum 


  h , h   
   h  h  h, h   Sürekli Spektrum 


tanımlanırsa,   h , h 'nın eleme özelliği : S F  h    h , h   F  h 

h

olarak elde edilir. Burada S sembolü, bir h spektrumu üzerinden alınan,
h

ayrık spektrumda toplam, sürekli spektrumda ise integral işlemini ifade etmektedir.
 159

Böylece hermitsel ve üniter operatörlerin ortonormallik şartı h h    h , h 

olarak verilir.

F) Tamamlık

  gibi bir ifadenin, bir operatör olduğunu anlamak için, ifadeyi sağdan 

keti ile çarpmak gerekir. Böylece elde edilen    ifadesinde  

bir c kompleks sayısı olduğu için, sonuç c  'nın gene uzayın bir elemanı olduğu

görülmektedir.  ketini c  ketine dönüştüren işlem ancak bir operatörle

çarpılma olabilir. Böylece operatör inşası için güçlü bir yöntem geliştirilmiş olmaktadır.
Hermitsel veya üniter bir operatörün bütün özketlerinden oluşan ve

h h    h , h  sağlayan bir  h  küme 'sini ele alalım. Gene bu

ketlerle oluşturulan E  S h h operatörü, matris elemanlarının saptanması

h

yoluyla incelenirse

h E h   S h h h h     h , h    h , h   
h
   h , h    h  h  olduğu görülür; bundan da E  1 sonucu

çıkmaktadır. S
h
h h  1 denklemine 'Birimin Ayrıştırılması' veya kısaca

'Tamamlık' ifadesi denilmektedir. Kullanılan  h  küme 'si ise 'Tamam bir

Ortonormal Küme' olarak adlandırılır. Geniş kullanım alanı olan bu özellik ilerideki
uygulamalarda vurgulanacaktır.

G) İzdüşüm Operatörleri

 P ,P   , , P  küme 'sinin, 'Tamam' bir 'İzdüşüm Operatör Küme 'si

olabilmesi için sağlaması gereken iki şart vardır. Bunlar:

 160

1) Ortogonallik ve İdempotans : P P  P   ,  

2) Tamamlık : S
 

P  1 şartlarıdır.

Bunların ışığında A  f H  operatörünün Özket ve Özbra 'larından oluşturulan

Pa  a a izdüşüm operatörlerinin 'Tamam' olduğu ve bu operatörün, izdüşüm

operatörlerinin özdeğer ağırlıklı toplamı olarak A =

a
S a a a

1 1
biçiminde ifade edilebileceği gösterilebilir. Aynı yaklaşımla A = S
 a a
a a

ve genelde f A = S f a  a a ile verilir. Bu son bağıntı, seri açılımı

a

olmayan fonksiyonlar için bile f A inşasına olanak tanır.

H) Tamamlık Uygulamaları

S
a
a a = 1 ile verilen tamamlık bağıntısının en temel uygulaması matris

çarpım kuralının elde edilmesinde görülmektedir. Ayrık indislerle yapılan

 A B i j = i AB j tanımında A ve B operatörleri arasına

1= k
k k yerleştirilerek,  A B i j  i A  
 k
k k

B j



  k
i A k k B j =  A
k
ik
 B k j elde edilir.

Diğer bir örnek de A B  B A  eşitliğinin ispatıdır. Bu da

h  A B h  h   A B h
*
= =

 
h h h  h
* * *
= A S h h  B = S A h h B =
h   
a
 161

 S  h A h  h B h  S  h B h h A h  
a a

 h B A  h   [ A B]   B A  şeklinde yapılır.

I) Düal Uzay


 

   ve  A    A  tanımlarının

[A B]   B A
+
ifadesinin ışığında incelenmesinden,      ve
+
     ilişkilerinin kendi içinde tutarlı yakıştırmalar olduğu görülür.

Böylece hermitsel eşlenik işlemi, Dirac Uzayının elemanlarını da kapsar hale gelmektedir.

'Bra' olarak adlandırılan  elemanları da bağımsız bir nitelik kazanmakta ve

D     Dirac uzayına düal bir =    uzayı oluşturmaktadır.

Bu yaklaşımın bir uygulaması : Üniter dönüşümlerin Norm'u aynı bırakışının kısa bir

ispatını: Norm2  U     U U     

= Norm2 
  
 olarak elde etmektir.

PROBLEMLER

P.III.1)   A A operatörünün hermitsel olup, pozitif bir spektruma sahip olduğunu

ispatlayın.

P.III.2) Tersi varolan her A operatörünün AH U biçiminde çarpanlarına

ayrılabileceğini, H ve U operatörlerinin ifadelerini bularak gösterin.

 162

P.III.3)   = O olduğunu gösterin.

P.III.4) Spektrumlarının benzerlik dönüşümünden etkilenmediklerini ispatlayın.

P.III.5) Bir operatörün üniter bir dönüşümle diyagonal hale gelmesi için gerekli şart nedir ?

Bu şarta uyan en genel 2  2 örneği inşa edin.

P.III.6) Spektrum  A B = Spektrum  B A  olduğunu gösterin.

P.III.7) f ket’inin  n  tamam ortonormal küme elemanları cinsinden

 
c n n olarak açılımı yapılmak isteniyor. Norm2  f  c n n  ifadesini
n  n 

en küçük yapacak cn katsayılarını bulun. İpucu : c n ve c n* iki bağımsız değişkendir.

P.III.8)  A,B   0 durumunda


 a  Spektrum A 

Spektrum  A B   ab  olduğunu gösterin.

 b  Spektrum B 


P.III.9) Normal fakat ortogonal olmayan ketlerden oluşan  1 , 2 , 3 ,  

küme’sinden yola çıkarak ortonormal bir küme:  I , II , III ,   inşa

etmek için 1  I , II  1 ve 2 ’nin karışımı ,

III  1 , 2 ve 3 'ün karışımı, vs. metodu kullanılır. ( Schmidt

Ortogonalleştirmesi ). İlk üç terim için karışım katsayılarını hesaplayıp

I , II , III ifadelerini bulun.

 163

IV. TEK BOYUTLU SÜREKLİ ORTAM UYGULAMALARI

A) Konum Operatörü

Sonsuz uzunlukta bir düz çizginin oluşturduğu tek boyutlu bir sürekli ortamı ele alalım. Bu
çizgi üzerinde her P noktası önceden belirlenmiş bir O noktasına göre belli bir
konumdadır.

O P

0 x

Bu konum   x   olmak üzere x reel sayısı ile ifade edilebilir ve çizgi

x -ekseni olarak adlandırılır. Konuyu lineer vektör uzayları yaklaşımı ile incelemek istersek,
spektrumu x sayıları olan bir 'Konum Operatörü' x tanımlamak gerekir ve durum

x x  x x    x    denklemi ile özetlenir. Bütün özdeğerleri

reel olan bir operatör daima bir benzerlik dönüşümü ile hermitsel yapılabildiği için x
operatörü de hermitsel kabul edilecektir. Böylece x özdeğerlerinin reel oluşları,

x x  x x denklemi yanı sıra, özketler için x x    x  x  ve



dx x x  1 bağıntıları geçerli olacaktır.

B) Öteleme Simetrisi ve Jeneratörü

Tek boyutlu sürekli ortamlarda ilk akla gelen simetri öteleme işlemidir. O noktasının
keyfiliğinden kaynaklanan bu simetri dönüşümünü gerçekleştiren operatör D a  ile

gösterilerek D a x  xa ifadesi elde edilir.

G   D a    a    küme 'sinin elemanları :

 164

1) D  a  D b  D a  b  D b D a  , 2) D  0 = 1

3) D 1  a   D  a  , 4) D  a   D  b  D  c    D  a  D  b  D  c 

şartlarını sağladıkları için abelyen bir lie grubu oluştururlar. Ayrıca

x  a x  a  x x   0 oluşu D a  operatörünün normları

koruduğu ve dolayısıyla üniter olduğunu göstermektedir. Böyle bir üniter operatör, 'Öteleme
Jeneratörü' adı verilen hermitsel bir k operatörü yardımıyla, üstel biçimde

D a   exp  i k a olarak ifade edilebilir. Öteleme jeneratörünün özdeğer

denklemi k k  k k ile verilir ve k 'nın hermitselliğinden dolayı

k : Reel , k k  k k , k k    k  k  ve


dk k k  1 bağıntıları geçerli olur.

C) Yerel Öteleme ve Türev

k operatörünün x ketine etkisini incelemek için a  dx kullanılan yerel bir

öteleme ele alalım. Burada dx , sonsuz küçük olduğu için karesi sıfır olan bir öteleme

parametresidir. exp  i k dx  x  xa öteleme denklemine

exp  i k dx   1  i k dx açılımının uygulanması sonucu

x  dx  x d x
k x  i  i bulunur. Konum bra 'ları için geçerli olan
dx dx
x exp  i k dx   x  dx denkleminden ise aynı yolla

d x
x k  i elde edilir. Bu bağıntılar öteleme jeneratörü ile türev işlemi
dx
arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktadır.
 165

D) Weyl Cebiri

x x  x x özdeğer denklemi yerel bir benzerlik dönüşümü ile

exp  i k dx  x exp i k dx  exp  i k dx  x  x exp  i k dx  x

veya  exp  i k dx  x exp  i k dx   x  dx  x x  dx biçimini alır.

Bu denklemin sağlanabilmesi için exp  i k dx  x exp  i k dx   x  dx 1

olması gerektiği görülmektedir. Gene exp  i k dx   1  i k dx kullanılarak elde

edilen  1  i k dx  x  1 + i k dx   x  dx 1 denkleminin açılımından ise

x,k   i 1 sonucu elde edilir. Bu sonuç kolayca

 xn , k   i n xn 1
 

veya  f  x  , k   i f x şeklinde genellenebilmektedir. Her şeyin temelini

oluşturan x,k   i 1 ,  1 , x   0 ,  k , 1   0
bağıntılarının tümü 'Weyl Cebri' olarak adlandırılır.

E) x k Skalar Çarpımı

d x
x k  i denklemi sağdan k keti ile çarpılarak
dx
d x k d x k
x k k  i veya  ik x k elde edilir. Bu
dx dx
basit diferansiyel denklemin çözümü x k  C exp  i k x  ile verilir.

C 'nin değerini saptayabilmek için Dirac delta fonksiyonunun integral temsilinden

yararlanmak gerekir. Dirac delta fonksiyonunun Heaviside basamak fonksiyonu kullanan
d U  x
türev temsili    x esas alınmak istenirse, değeri bir noktada sıçrama
dx
yapan bir integral seçilir. Mesela:
 sin  k x 
 dk   sgn  x    2 U  x   1 integralinin türevi
 k
 166

 1 
 dk cos  k x   2   x  verir ve   x   dk cos  k x  integral
 2 

temsili elde edilir. L  x  L , dolayısıyla   x   aralığında

integrali sıfır olan sin  k x  fonksiyonundan katkı gelmeyeceği için Dirac delta

1 
fonksiyonu   x   dk ei k x ve daha genel olarak
2 

1 
  x  x    dk ei k  x  x 

şeklinde ifade edilir.
2 


Bunun   x  x   x x   dk x k k x bağıntısı ile


1 ei k x
karşılaştırılmasından C  seçilebileceği ve x k  ,
2 2
e i k x
k x  olduğu görülür.
2

F) Fonksiyonlar ve Fourier Dönüşümleri

Verilen bir x sayısı için bir F  x sayısı elde edilmesi fonksiyon kavramının temelini

oluşturur. Bu olgu Bra-Ket gösteriminde F  x  x F ile özetlenebilir, çünkü

burada da her x sayısına bir x F sayısı karşılık gelmektedir. Böylece

x   Fonksiyon Kuralı   F x yaklaşımındaki fonksiyon kuralı soyut bir

F ket 'i ile sembolize edilmekte, x sayısı ise x özbra 'sı yoluyla işleme

girmektedir. Her k değerine karşılık gelen k F skalar çarpımı ise F k 

olarak tanımlanır ve F  x fonksiyonunun Fourier dönüşümü olarak adlandırılır.

F  x ve F k  arasındaki ilişkileri belirleyen

 1 
F k   k F   dx k x x F   dx e  i k x F  x 

2 

işlemine 'Fourier Dönüşümü' ;

 167

 1 
F  x  x F   dk x k k F   dk ei k x F  k 

2 

işlemine ise 'Ters Fourier Dönüşümü' denir. Bu integral dönüşümlerin kavramsal önemleri
yanı sıra çok geniş uygulama alanları vardır.

G) Parseval Özdeşliği

G F skalar çarpımı 


dx x x  1 ve 



dk k k  1
özdeşlikleri kullanılarak iki ayrı biçimde
 

dx G x x F   
dk G k k F olarak yazılabilir. Bu ifadenin

 
fonksiyonlar kullanılarak yazılımı da  dx G  x  F  x    dk G   k  F  k 
 

 
 dx G  x   dk G  k 
2 2
olur. F  G durumunda  biçimini
 

alan bu eşitlik 'Parseval Özdeşliği' olarak adlandırılır.

H) Fonksiyon Çarpımlarının Fourier Dönüşümleri

Bir x G fonksiyonunun Fourier Dönüşümünü elde etmek için k x ile


çarpıp  
dx integralini almak gerektiği görülmüştü. İki fonksiyonun çarpımının Fourier


dönüşümü de aynı biçimde  
dx k x x G x F olarak tanımlanır.

Bu ifadede iki tane x bra 'sı olması işi zorlaştırmaktadır. Bunları tek 'e indirmek için

önce  

dk  k  k  1 kullanılarak çarpımın Fourier dönüşümü

 

dk   
dx k x x G x k k F olarak yazılır. Bundan sonra

1
x k   k x ve k x  k x  k  k x
2
 168

1  
özdeşlikleri yardımıyla
2  
dk  

dx k  k x x G k F

bulunur. Bu noktada 



dx x x  1 kullanılarak, iki fonsiyonun

1 
çarpımının Fourier dönüşümü için
2 
dk  k  k G k F veya

1 
 dk  G  k  k  F  k  ifadesi elde edilebilir.
2 

I) Katlama

İki Fourier dönüşümünün çarpımı olan G k  F k  gibi bir ifadenin Ters Fourier

dönüşümü 'Katlama' olarak adlandırılır ve  GF  tek bir fonksiyonun sembolü

olmak üzere  G  F  x ile gösterilir. Matematiksel tanımı


x GF  

dk x k k G k F olan katlama işleminde

k integralini alabilmek için k bra 'larından birini yok etmek gerekir.

Konum keti x 'nın tamamlık özelliğinden yararlanılarak elde edilen

 
x GF   
dk  
dx  x k k G k x x F ifadesi

1
k x   x k ve x k  x k  x  x k
2

özdeşlikleri yardımıyla, önce

1  
x GF 
2
 
dk  
dx  x  x k k G x F

sonra da 



dk k k  1 integrali kullanılarak

1 
x GF 
2

dx  x  x G x F haline getirilir.
 169

1 
Böylece elde edilen  G  F  x   dx  G  x  x  F  x 
2 

katlama integralinin de uygulama alanı çok geniştir.

J) Yansıma

Bu bölümde son olarak, tek boyutlu sürekli ortamların ayrık simetrisi olan 'Yansıma' ele
alınacaktır. Pozitif yön seçimini keyfîliğinden kaynaklanan bu simetri, yansıma operatörü

 tanımıyla  x  x biçiminde gösterilir.

x x  x x   0 oluşundan, normu koruyan  operatörünün

üniterliği ; 2  1 oluşundan ise  operatörünün aynı zamanda hermitsel

olduğu anlaşılmaktadır. Hem üniter hem de hermitsel olan yansıma operatörünün

spektrumu doğal olarak  1 , 1  ile sınırlıdır. Konum operatörünün özdeğer

denklemine uygulanan  x  x  x x benzerlik dönüşümünden

 x x  x x elde edilir ve  x  x bulunur. Yansıma

işleminin öteleme ve özketine etkisini incelemek için aynı benzerlik dönüşümü

x,k   i 1 bağıntısına uygulanarak  k   k olduğu görülür;

dolayısıyla  k  k olmaktadır.

PROBLEMLER

0 
P.IV.1) P  

dx x x ve P  
0
dx x x operatörlerinin

tamam bir izdüşüm operatör küme 'si olduğunu gösterin.

 170

 1 a 
P.IV.2) T a    ,   a   matrislerinin Abelyen bir Lie grubu
 0 1 
oluşturduğunu gösterip, öteleme grubuyla ilişkisini kurun.

P.IV.3) x,k   i 1 ifadesinden yola çıkarak  k , f x    i f   x 

olduğunu gösterin.

P.IV.4)  k2 , f  x  komütatörünü k operatörleri sağda, x ' in

 
fonksiyonları solda kalacak biçimde hesaplayın.

P.IV.5) exp  i a k  f x exp  i a k  ifadesini hesaplayın.

P.IV.6) exp  i a x k k exp  i a x k ve exp  i a x k x exp  i a x k

ifadelerini Baker - Hausdorff Lemma 'sını kullanarak hesaplayın.

P.IV.7) exp  i a x k ifadesini hesaplayın.

P.IV.8) İntegral tablosunda yer alan

  , a  0
 a du  2
 a2  u2
  0 , a  0

0

  2 , a  0

sonucundan yola çıkarak   x için bir integral ifadesi elde edin.

 171

2
    
  
 dx F   x  G  x   dx F  x   dx G  x 
2 2
P.IV.9)
      

olduğunu gösterin.

P.IV.10) x H G  F çifte katlama integralini, yani üç Fourier dönüşümü

çarpımının ters Fourier dönüşümünü inşa edin.

P.IV.11)   0 olmak üzere S   x  C x ölçek dönüşümünde :

a) Norm 'u korumak için C   olması gerektiğini,

b) S    exp  i  B tanımının yararlı olamayacağını,

doğru seçimin S    exp  i n    B  olduğunu,

c)   1  , 0    1 olmak üzere yerel bir ölçek dönüşümü yapıp

x,B   ix olduğunu,

d) x,k   i 1 komütatörünün aynı kalması için S   k 

1 k
 
olması gerektiğini gösterin.

e) k,B  komütatörünü hesaplayın.

f) Hermitsel bir B x , k inşa edin.

 172

V. DİFERANSİYEL OPERATÖRLER VE HERMİTSELLİK

A) Öteleme Jeneratörü ve Fonksiyon Türevleri

d x
Öteleme Jeneratörünün sağladığı x k  i denkleminin sağdan F
dx
keti ile çarpımından

d x F d F  x
x k F  i  i   i F x   i x F
dx dx

ve dolayısıyla k F   i F bulunur. Böylece i k F  F ,

i k 
n
k 2 F  F  ve genelde F  F (n) ilişkisi elde

edilmektedir.

B) Türevlerin Fourier Dönüşümü

F x  x F fonksiyonunun Fourier dönüşümü k F ile gösterilir. Bu

ifadede F  i k F bağıntısı kullanılarak

k F  k i k F  ik k F  i k F k  sonucuna varılır.

Bu yaklaşımın üst üste uygulanmasıyla 2 'inci türevin Fourier dönüşümü için

k F    k 2 F k  , n 'inci türevin Fourier dönüşümü için ise

F n  i k  F k 
n
k elde edilir.

C) Diferansiyel Denklemlerle İlişki

Değişik mertebede türevler, fonksiyon ketine öteleme jeneratörünün üst üste uygulanması

  d  
 f x ,  y  x = Q  x
dx  
ile ifade edilebildiğine göre her diferansiyel
 
 173

denkleminin arkasında  f x , i k  y  Q gibi bir ket denkleminin yattığı

düşünülebilir. f x , i k ifadesinin k cinsinden bir polinom olduğu özel durumlar

ise lineer diferansiyel denklemlere karşılık gelirler. Genelde f x , i k ifadesinin açık

yazılışında, terimleri fn  x  kn biçiminde ve k operatörlerini en sağda bırakacak

şekilde düzenlemeye özen gösterilir. Böylece denklem soldan x bra 'sı ile çarpıldığı

zaman hermitsel fn  x  operatörlerini fn  x  özdeğerleri ile değiştirmek mümkün

olur. L  f x , i k diferansiyel operatörünün k cinsinden ikinci derecede

polinom olan ve reel değerli F2 , F1 , Fo fonksiyonları ile oluşturulan ve

L   F2  x  k 2  i F1  x  k + Fo  x  olarak ifade edilen ikinci mertebe lineer

diferansiyel operatörler uygulama açısından büyük önem taşırlar. İnceleme konusu

F2  x  y   x   F1  x  y   x   Fo  x  y  x   Q  x  diferansiyel denkleminin alt yapısını

oluşturan L y  Q denkleminde L operatörünün

L  L   sağlayarak hermitsel olduğu durumlar özellikle incelenecek ve böyle bir

operatörün özdeğer problemini oluşturan  n  n n üzerinde önemle

durulacaktır.

D) İntegral Denklemlerle İlişki

  F2  x  k2  i F1  x  k  Fo  x   y  Q ket denkleminin x bra 'sı

ile skalar çarpımından F2  x  y   F1  x  y   Fo  x  y  Q  x  diferansiyel

denkleminin ortaya çıktığı görülmüştü. Aynı ket denkleminin k bra 'sı ile skalar

çarpımının da bir integral denkleme dönüşeceğini görmek mümkündür. L y  Q


denklemi önce soldan k ile çarpılıp sonra da 

dk  k  k  1
 174


kullanılarak 
dk  k L k k y  k Q bağıntısı bulunur.

k L k matris elemanı üç parça halinde :

 k F2  x  k2 k  i k F1  x  k k  k Fo  x  k veya

 k F2  x  k k 2  i k F1  x  k k  k Fo  x  k


olarak yazılır. k F x k genel teriminin  dx k F  x x x k


biçiminde ifadesinden sonra F x x  F  x x , x k   k x

1
ve k x  k x  k  k x özdeşlikleri kullanılarak
2
1
k F x k  F  k  k  sonucuna ulaşılır. Böylece
2
F2  x  y   F1  x  y   Fo  x  y  Q  x  diferansiyel denklemine karşılık gelen

integral denklem :
1
  k , k     F2  k  k  k 2  i F1  k  k  k   Fo  k  k   
2


olmak üzere  dk    k , k  y  k   q  k  biçiminde bir 'Birinci Cins


Fredholm İntegral Denklemi' dir. Aynı sonuca daha kestirme olarak diferansiyel denklemin
Fourier Dönüşümü yoluyla da varmak mümkündür.

E) Hermitsellik

L   F2  x  k 2  i F1  x  k + Fo  x  diferansiyel operatörünün hermitsel eşleniği

L   k 2 F2  x   i k F1  x  + Fo  x  operatörüdür. k2 ve k terimlerini

sağa almak için k 2 F2  x   F2  x  k2   k2 , F2  x   ,

k F1  x   F1  x  k   k , F1  x   özdeşlikleri ve
 175

 k , F1  x     i F1  x  ,  k2 , F2  x     2 i F2  x  k F2  x 

bağıntıları kullanılarak

L   F2  x  k2  i 2 F2  x   F1  x   k   Fo  x   F1  x   F2  x  

   

elde edilir. Bu durumda L  L olabilmesi için gerekli şartların F1  x   F2  x 

ve F1 x   F2  x  oldukları görülmektedir. Ancak bunlardan F1  x   F2  x 

öteki şartı da içerdiği için tek başına yeterlidir.

Böylece L  L   operatörü    F2  x  k2  i F2  x  k + Fo  x 

veya hermitselliği daha aşikar bir biçimde ortaya koyan    k F2  x  k + Fo  x 

biçiminde yazılır. Ancak hermitsellik tanımının matris elemanları yoluyla yapıldığı ve elde
edilen bu sonuçların geçerli olabilmesi için incelenen operatörün özketlerinin bir
Genelleştirilmiş Hilbert Uzayı 'nın elemanları olması gerektiği unutulmamalıdır.

F) Hermitselliğin Yararları

Hermitsel bir diferansiyel operatörün özketlerinden Tamam ve Ortonormal bir fonksiyon

kümesi elde etmekte yararlanılır.  n  n n özdeğer denklemini

sağlayan    F2  x  k2  i F2  x  k + Fo  x    k F2  x  k + Fo  x 

operatörünün özdeğerleri reel olur ve özketler ayrık spektrumlar için


m n   mn   dx  m  x   n  x    mn


 n
n n  1     x    x 
n
n n

   x  x 

bağıntılarını sağlarlar. Keyfî bir F fonksiyonunun açılımı bu kümenin elemanları

 176

n 'ler cinsinden yapılabilir. F  c

n
n n açılımının

F  
n
n n F özdeşliği ile karşılaştırılmasından açılım


katsayılarının cn  n F   dx  n*  x  F  x  ile verildiği görülmektedir.


Ayrıca  operatörünün bütün fonksiyonlarının projeksiyon operatörleri kullanılarak

inşası mümkün olmaktadır. Bu yaklaşımla F    F  

n
n n n

n n
ifadesi elde edilir. Bu denklemin özel hali olan  1  n n
eşitliğinden ileride Green Fonksiyonları inşasında yararlanılacaktır.

PROBLEMLER

d4 d3 d2 d
P.V.1) F4  x  4
 F3  x  3
 F2  x  2
 F1  x   Fo  x 
dx dx dx dx

diferansiyel operatörünün hermitsel olabilmesi için F4  x  , F3  x  , F2  x  ,

F1  x  , Fo  x  fonksiyonlarının uyması gereken şartları belirleyin.

P.V.2)  =  k2  I  x  Schrödinger diferansiyel operatörünü

 i k  f1  x    i k  f 2  x   biçiminde çarpanlarına ayırıp f1  x  ve f2  x 

fonksiyonları ile I  x  arasındaki bağıntıları bulun. Bu sonucun Riccati diferansiyel

denklemi ile ilişkisini ortaya koyun.

 177

P.V.3) k1 F  x  k G  x  ifadesini, k 1 ve k operatörlerini bir araya

getirerek basitleştirin. Elde ettiğiniz sonucu, bildiğiniz bir integral metodu ile ilişkilendirin.

  f1 fo
P.V.4) [ f 2 , f1 , f o ] y DD 'ini önce [1 ,
f2
,
f2
] y  

sonra da   exp   dx f1
2 f2  benzerlik dönüşümü ile

f1 f12
[ 1 , 0 , fo   ]    biçimine dönüştürün.
2 4
 1 f 
y ( x )  exp    dx 1   ( x) olduğunu gösterin.
 2 f 2 

VI. HERMİTSELLLEŞTİRME METODLARI VE STURM - LIOUVILLE SİSTEMLERİ

A) Standart Biçim

Bundan böyle gerektiğinde kısaca L   f2 , f1 , fo  ile gösterilecek olan

d2
  f 2  x  k 2  i f1  x  k + f o  x  
d
L f2  x  2
 f1  x   fo  x 
dx dx

2. mertebe diferansiyel operatörün yer aldığı  f2 , f1 , f o  y  q DD 'i ve

bu konuyla ilintili olarak  f2 , f1 , f o  yn  n yn özdeğer denklemi,

uygulamalı matematiğin temel konuları arasındadır. Diferansiyel operatörde f2  1

olması sağlanarak L   1 , f1 , fo  olarak yazılmışsa, bu durum 'Standart Biçim'

olarak adlandırılır.
 178

B) Çarpan Yoluyla Hermitselleştirme

F1  F2 olduğu için    sağlayıp hermitsel olan ve

 n  n n özdeğer denklemine sahip bir

   F2  x  k2  i F2  x  k + Fo  x    k F2  x  k + Fo  x 

diferansiyel operatörünün yer aldığı   = Q DD 'inin özel çözümü

n n Q
Q   1 Q  n n
olarak kolayca bulunur. Öte yandan reel bir

spektruma sahip, ancak f1  f 2  olduğu için hermitsel olmayan

L   f 2  x  k 2  i f1  x  k + f o  x  diferansiyel operatörünün yer aldığı

L y  q DD 'inde bu yaklaşım mümkün değildir. (1) Bu imkansızlığın ardında L

operatörünün özdeğer denkleminin gene L yn  n yn olarak yazılabildiği

halde L  L olduğu için  yn  ketlerinin tam bir ortonormal küme

oluşturmaması ve elde f L  , özellikle de L1 için bir reçete olmaması yatar.

Öte yandan reel spektruma sahip tüm operatörlerin bir benzerlik dönüşümü ile hermitsel
yapılabildiği de bilinmektedir. Dolayısıyla böyle durumlarda hermitselleştirme metotları

devreye girer. Her şeyin temelini oluşturan L yn  n yn özdeğer

denklemini soldan  x ile çarparak  x L diferansiyel operatörünün

hermitsel olması sağlanabilir.   f2     f1  biçimine dönüşen hermitsellik şartı

kolayca  
exp  f1
f2
dx  ifadesine götürür. (2) Uygulamada
f2

f2  0    0 olmasına özen gösterilir. İleride kullanılacak 

ifadesinin reel olabilmesi için bu gereklidir. Bu metodun hermitsel olmayan bir operatörün
 179

özdeğer problemine uygulanması, operatörü hermitsel yapmakla beraber, özdeğer

probleminin karakterini bozar. Yani L  L için geçerli

L yn  n yn denkleminin yerine gelen  K yn  n   x  yn

denkleminde  K   K sağlanmakta, ancak bu sefer de denklem özdeğer

karakterini kaybetmektedir. Bu durumdan çıkış yolu değişken dönüşümleri olacaktır.

C) Bağımlı Değişken Dönüşümü

 K yn  n   x  yn denklemini soldan
1
ile çarparak elde edilen


1 1
K  yn  n  yn denkleminde
 

1 1
H  K   H ; n   yn tanımlarıyla
 
H n  n n elde edilir.

1 1 1 1 1
H  H   K   L oluşundan,
    
hermitselleşmenin L operatörüne bir benzerlik dönüşümü uygulanarak sağlandığı

görülmektedir. yn  n bağımlı değişken dönüşümü sonunda elde edilen,

hermitsel operatörün özdeğer problemi : H n  n n gereği

 n  tamam bir ortonormal küme oluşturur ve m n  mn ;

n
n n  1 bağıntıları sağlanır. n   yn ve

m  ym  özdeşlikleri kullanılarak elde edilen ym  yn  mn

ortonormallik bağıntısı ve  n
 yn yn   1 tamamlık bağıntısına

1

ile yapılan benzerlik dönüşümüyle elde edilen n
yn yn   1
 180

ifadesi  K yn  n   x  yn genelleştirilmiş özdeğer denkleminin temel

sonuçlarıdır. (3) ym  yn  mn ortonormallik bağıntısında  x ve


yn arasına  
dx x x = 1 yerleştirilerek elde edilen


   x  dx ym*  x  yn  x    m n ve tamamlık bağıntısının


x ve x matris elemanı alınarak elde edilen

  x  n
yn  x  yn*  x     x  x  eşitlikleri   x  'in neden 'Ağırlık

Fonksiyonu' olarak adlandırıldığına açıklık getirmektedir. 1  

n
yn yn  x

ve L yn  n yn sonuçlarından yararlanarak genelde

F L    F  
n
n yn yn  x , L1 özel durumunda ise

yn yn
L1  n n
 x elde edilir. L y  q DD 'inin özel

yn yn  q
çözümü yq  L1 q ise yq   n n
 yn  x  yn*  x
veya yq  x    
  x dx n n
q  x  ile verilir. Bu sonucun


yq  x      x dx G  x, x q  x biçiminde ifade edilebilmesi için de


yn  x  yn*  x
Green fonksiyonunun G  x , x    n n
olarak tanımlanması gerektiği

anlaşılır.
 181

D) Bağımsız Değişken Dönüşümü

Λ +K  Λ K   k F2  x  k + Fo  x  olmak üzere

 K yn  n   x  yn hermitsel operatörün genelleştirilmiş özdeğer denklemi,

d d 
soldan x bra’sı ile çarpılarak  dx F2  x   Fo  x   yn  x   n   x  yn  x 
dx
denklemi elde edilir. Bu eşitliğin   x ile bölünmesinden ise

 1 d 1 d 
 F2  x    x   Fo  x   yn  x   n yn  x  ifadesine erişilir. Bu
   x  dx   x  dx 

noktada d     x  dx tanımına dayalı     x  bağımsız değişken

dönüşümü gereği F2  x    x   g 2   ; Fo  x   go   ,

yn  x   Yn   uyarlamaları yapılarak

d d 
 d  g 2   d   go    Yn    n Yn   denklemine erişilir. (4) Bu yeni
 

denklem, yeni bağımsız değişken  açısından hermitsel bir diferansiyel operatörün

özdeğer denklemidir. Bunun sonucu olarak


 d  Ym*   Yn     m n ( Ortogonallik )


 Y    Y   
n
n n
*
      ( Tamamlık )

koşulları sağlanır. x   bağımsız değişken dönüşümünün sağlıklı olması için

  x fonksiyonunun x 'in monotonik artan, sürekli bir fonksiyonu olması istenir.

Bu da 'Ağırlık Fonksiyonu' olarak adlandırılan   x fonksiyonunun 0    x  

şartını sağlaması demektir. Ancak, sonlu sayıda ayrık noktada   x  0 olmasına

veya integre edilebilen bir sonsuzluk olması şartıyla   x   olmasına da izin

vardır. Çünkü bu koşullar altında da her  x  dx

 2
, x  dx 
2  aralığı   x
 182

ölçeğinde genleşip, büzülüyor ama x için  ,   aralığı  için gene

 ,   aralığına dönüşüyor demektir. Pratikte x   dönüşümünü açıkça

yapmak yerine d     x  dx kullanılması yoluna gidilmektedir. Böylece


 d Ym   Yn     m n ortonormallik bağıntısı



 
  x  dx ym  x  yn  x    m n biçimine,  Y    Y  
n
n n

     

tamamlık bağıntısı da monoton artan fonksiyonlar için geçerli

  x  xo    x  x 
  F  x   F  xo   
F   xo 
özdeşliği yardımıyla  n
yn  x  yn  x 
  x 

veya   x  n
yn  x  yn  x    x  x biçimine dönüşür. Bu sonuçlar, bağımlı

ve bağımsız değişken dönüşümlerin temelde eşdeğer olduklarının kanıtıdır.

E) İnvaryant Biçim

L   f2 , f1 , fo  diferansiyel operatörünün  
exp  f1
f2
dx  olmak
f2

1
üzere H   L benzerlik dönüşümü yoluyla hermitselleştirilmesinde,

uzun ve yorucu hesaplar sonucu elde edilen ve ilk bakışta karmaşık görünen


   f 2 , f 2 , f o   f   f    f   f  
2
1 1
2 1 2 1 ifadesi f2  1
 2 4 f2

 f f2 
halinde  I   1 , 0 , fo  1  1  olarak basitleşmektedir. Böylece her L
 2 4 

operatörü önce standart biçime sonra da benzerlik dönüşümü yoluyla I  1, 0 , I 

biçimine sokulabilir. 'İnvaryant Biçim' olarak adlandırılan I  1, 0 , I 
ifadesindeki I  x  'e de 'İnvaryant Fonksiyon' denir. Sonuç olarak en genel 2. mertebe

diferansiyel denklemin bile tek bir I  x  fonksiyonu ile karakterize edilebileceği

 183

görülmekte ve diferansiyel denklemlerin sınıflandırılmaları için güçlü bir metot kazanılmış

olmaktadır.

F) Sınırlı Bölgede Hermitsellik

Sonlu bir doğru parçasındaki nokta sayısının, sonsuz bir doğru parçasındaki nokta sayısına
'eşit' olması şaşırtıcı bir gerçektir. İki sayının da sayılamayacak derece sonsuz olmasından
kaynaklanan bu 'eşitlik' , x -ekseninin tamamında kurulabilecek zenginlikte bir matematik
yapının herhangi bir a,b aralığında da kurulmasına imkan sağlamaktadır. Eskiden

m L n    n L  m  veya konum uzayında

  d2 d      d2 d  
 dx        fo   m 

m  2 dx 2
f  f1  f o  n  dx n  2
f 2
 f1

 dx    dx dx  

ile tanımlanan hermitsellik, bu defa a,b aralığında


b  d2 d   b  d2 d  
 a
dx  m  2 dx 2  f1 dx  f o   n  

f
 
 a
dx  n  f 2 2  f1
 dx dx
 fo   m  
 

b  d2 d 
  a
dx  n  f 2 2  f1
 dx dx
 f o   m

olarak tanımlanmaktadır.

b
d2   d m d  d2
 f2  n   f2  n 
b b
 dx  n f 2 2  m    n f 2   m  dx  
  m
dx 2
a dx  dx dx a a

d m d
 f1  n 
b b
    m f1  n    dx  m
b
dx  n f1
a dx a a dx

b b
ve  a
dx  n f o  m   a
dx  m f o  n bağıntıları kullanılarak elde edilen

eşitliğin benzer terimlerinin karşılaştırılmasından hermitsellik için gene f1  f 2 

b
  d m* d n  
olmasının gerektiği, ancak buna ek olarak  f 2  n   m*    0
  dx dx  a
 184

sınır şartının geldiği görülmektedir. Bu sınır şartının    y dönüşümü sonucu

b
  dym dyn  
  f 2  yn  ym   0 biçimini alacağı kolayca hesaplanabilir.
  dx dx   a

Yukarıdaki sınır şartını gerçekleştirmenin en yaygın ve kestirme dört yolu :

i)   a    b ; f2 a   f2 b ; y a   y b ; y   a   y  b

ii) f2 a   f2 b  0

iii)   a  y  a     b y  b  0

iv)   a  y   a    b y  b  0

koşullarının sağlanmasıdır.

En karışık ve zormuş gibi görünen ilk yol, a ve b değerlerinin aynı fiziksel noktaya
karşılık geldiği durumlarda kendiliğinden gerçekleşir. Buna karşılık çok basitmiş gibi görünen
ikinci yol, fiziksel şartların f2  1 olmasını gerektirdiği durumlarda işe yaramaz.

Üçüncü ve dördüncü yolların öngördüğü koşullar da uygulamalı matematikte sık rastlanan

sınır şartlarını içerdikleri için yararlı olurlar.

G) Sturm - Liouville Sistemleri

Λ K   k F2  x  k + Fo  x  olmak üzere K yn  n  ( x) yn
ket denklemlerine, Sturm - Liouville sistemleri denir. Bu denklemin önceden incelenen
genelleştirilmiş özdeğer denklemine özdeş olduğu görülmektedir. Sturm - Liouville

sistemlerinin önemli bir özelliği genelde n  0 olmasıdır. Bunun çok basit bir

gerekçesi vardır. B  AA tipi operatörler, hermitsel olmaları yanı sıra pozitif
 185

spektrumlara sahiptirler. Çünkü B operatörünün özdeğerleri için

b B b b A+ A b Norm2  A b 
b     0 bağıntısı geçerlidir.
b b b b Norm 2
b 

Öte yandan  operatörünün temelini oluşturan  k F2  x  k terimi ise

 k  k

uygulamalarda F2  x   0 seçildiği için  F2  x  F2  x 

olarak yazılabilir ve negatif bir spektruma sahip olur. Yukarıda açıklanan metotla Sturm -
Liouville sistemlerini herhangi bir a,b aralığında gerçekleştirmek imkanı vardır.

Ancak bu halde bilinen sınır şartlarını da göz önüne almak gerekecektir. Uygulamalı
matematiğin temel Sturm - Liuoville denklemleri aşağıdaki tabloda sunulmaktadır.

İSİM F2  x  Fo  x     x ARALIK

1  x  1  x   1 , +1
1 1
2 2 2 2
CHEBYSHEV I 0 n2

LEGENDRE 1  x2 0   1 1  1 , +1

GENEL LEGENDRE 1  x2 
m2
  1 1  1 , +1
1  x2

1  x 2  n n  2 1  x 2   1 , +1
3 1
2 2
CHEBYSHEV II 0

BESSEL x 1 2 x 0 , R 

KÜRESEL BESSEL x2 1   1 1 0 , R 

LAGUERRE x exp   x  0 n exp   x  0 , 

GENEL LAGUERRE x k 1 exp   x  0 n x k exp   x  0 , 

HERMITE exp   x 2  0 2n exp   x 2    , 

HARMONİK
OSİLATÖR
1 0 2 1   , 
 186

PROBLEMLER

d 2 d
P.VI.1) 0 , 5 ve 5 ,   bölgelerinde r diferansiyel operatörünün
dr dr
özdeğer ve özfonksiyonlarını bulun.

P.VI.2)  x ,  x ,   F  0
1 1 KHGDD 'i   x ile çarparak hermitsel hale

getirin.

P.VI.3)  x 2 , x , x 2   2  J  0 Bessel DD 'inin ve

 x 2 , 2 x , x 2    1  j  0 Küresel Bessel DD 'inin invaryant biçimlerini

karşılaştırarak J  x  ve j  x arasındaki ilişkiyi bulun.

 d d 
P.VI.4) F2 yn  F1 yn  n yn  0 DD ’ini  P dx P dx  n  yn  0

biçimine sokabilmek için gerekli şartı bulun.

P.VI.5)  1  x 2 ,  x , n 2  Tn  0 Chebyshev I DD 'ini önce Sturm - Liouville

biçimine sokun, sonra da uygun bir trigonometrik değişken dönüşümü yaparak

Tn  x   cos  n cos 1  x   olduğunu gösterin.

P.VI.6) 1  x 2 ,  3 x , n  n  2   U n  0 Chebyshev II DD 'ini Sturm - Liouville

biçimine sokun.
 187

P.VI.7)  x ,  x ,   F  0
1 1 KHGDD 'i

P.VI.8)  x 1  x  ,   1      x ,     2 F1  0 HGDD ’i Sturm - Liouville

biçimine sokun.

 2x   2 2 1 
x 2 y    y   x e  y  0
x
P.VI.9) DD 'ini
 n  x   n  x 

invaryant biçime sokup, bu biçime karşılık gelen integral denklemi inşa edin.

  x  xo 
P.VI.10)   F  x   F  xo    olduğunu F  x fonksiyonunun
F   xo 

x  xo etrafında Taylor açılımını yaparak gösterin.

 x 1  x , 0  x  x
2 
sin  n  x  sin  n  x 
P.VI.11)
2
 n 2
 
n 1  x 1  x  , x  x  1


olduğunu gösterin. İpucu: Sağ tarafın uygun bir diferansiyel denklemin belli bir aralıkta
geçerli Green fonksiyonu, sol tarafın da bu Green fonksiyonunun seri açılımı olduğu
gösterilebilir.
 188

VII. FONKSİYON UZAYLARI VE AÇILIMLAR

A) Fonksiyon Açılımları

Bir Sturm - Liouville sistemi ( SLS ) 'nin, a,b aralığında  x ile

ağırlıklandırılınca tamam ve ortonormal olan özketleri yn , fonksiyon açılımlarının yapı

taşlarını oluştururlar. Herhangi bir F keti n

yn yn  x  1
tamamlık bağıntısı kullanılarak F   n
yn yn  x F olarak yazılır.

Dolayısıyla F  x fonksiyonu da a,b aralığında

 x   x  dx yn  x  F  x 
b
cn  yn F   a
tanımıyla

F  x  c n yn  x  olarak açılır.   x  1 , yn   n durumunda bu

n

dx  n  x  F  x  F  x  c n  x
b
denklemler cn   a
,
n
n olarak

basitleşirler. Hermitsellik için gerekli sınır şartını sağlamanın dört yaygın yolunun

i)   a    b ; f2 a   f2 b ; y a   y b ; y   a   y  b

ii)  a  f2 a    b f2 b  0

iii)   a  y a    b y b  0

iv)   a  y   a     b  y   b  0

olduğu görülmüştü. Şimdi bu yollar teker teker ve örnekleri ile ele alınacaktır:

i) Açısal bir değişken için  ve   2 değerleri aynı fiziksel noktaya karşılık

gelirler. Bu durumda 0, 2  aralığında uygulanan ilk yol sonucu oluşturulan

SLS 'nden Fourier açılımı elde edilir.

 189

ii)  1 , 1  aralığında   1 f 2  1   1 f 2 1  0 sağlayan en basit

SLS 'nin, Legendre DD 'i olduğu görülür ve bu aralıkta açılımlar Legendre polinomları
cinsinden yapılabilir.

iii) Bessel DD 'ini 0,b aralığında   0 y  0    b  y  b   0 sağlayan

bir SLS 'ne dönüştürmek mümkündür. Dolayısıyla söz konusu aralıkta açılımlar Bessel
fonksiyonları yardımıyla yapılmaktadır.

iv) Gene Bessel DD 'inden 0, b aralığında   0 y   0    b  y   b   0

sağlayan bir SLS oluşturup, açılımlarda Bessel fonksiyonlarının türevlerinden yararlanmak
yoluna gidilebilir.

B) Fourier Açılımı

Bir dönmeyi belirleyen  değişkeni için   0 ve   2 aynı fiziksel

noktaya karşılık gelir. Bu durumda   0     2  ; F 2  0   F 2  2  ;

y  0   y  2  ; y   0  y   2  şartları kendiliğinden sağlanır.

0, 2  aralığında inşa edilecek bir SLS 'nde basitlik açısından     1 ,

F2    1 , Fo    0 seçilir, doğal olarak F1    0 olmaktadır. Böylece

elde edilen
d2
d 2
 m  m  m DD ’inin  m    N m exp  m   
çözümlerinin  m  0    m  2  sağlayabilmesi için m   m2 ,

ei m 
 m    , m  0,  1,  2 ,  olması gerekir. Dolayısıyla
2
0, 2  aralığında herhangi bir F fonksiyonu
 190

1 2
cm  m F   d  e i m  F   olmak üzere
2 0


ei m 
F    
m  
cm
2
biçiminde açılabilmektedir. Belirli yansıma özellikleri olan

özfonksiyonlara geçişte m  0 için cm ei m   c m e i m  çift'inin

cm cos  m    i sin  m     c m cos  m    i sin  m    olarak yazılması

sonucu Am 
1
2
 cm  c m  
1
2
cm  cm  

1 2
Am   d cos  m   F  
 0

Bm 
i
2
 cm  c m  
i
2
cm  cm  

1 2
Bm   d sin  m   F  
 0

1 2
ve Ao   d  F   tanımlarıyla
2 0

 
F    
m  0
Am cos  m    
m 1
Bm sin  m   açılımı elde edilir.

C) Legendre Açılımı

w  cos  değişkeninin  1 , 1  aralığında inşa edilecek bir SLS 'nde

  1 F 2  1   1 F 2 1  0 olması istenirse, en basit tercih   w  1 ,

F 2  w   1  w2 olacaktır; bu da F 1  w   2 w olmasını gerektirir. Basitlik

amacıyla da F o  w  0 seçilirse 1  w2 ,  2 w , 0      elde edilir.

Bu ifadenin, Helmholtz denkleminin küresel polar koordinatlarda değişkenlerine

ayrılmasından ortaya çıkan
 191

d2
1  w  2

dw 2
P  w  2 w
d
dw
P  w    1 P  w   0

Legendre DD 'i ile karşılaştırılması

2 1
 0, 1, 2 ,  ,   w  P  w ,      1
2

sonuçlarını vermektedir. Dolayısıyla  1 , 1  aralığında her F fonksiyonu

2 1
dx P  w  F  w 
1
c   F 
2  1
olmak üzere


F  w  
 0
c P  w biçiminde açılabilir.

D) Fourier - Bessel Açılımı I

2  k 2    r   0 Helmholtz denkleminin silindir koordinatlarda değişkenlerine

ayrılması sonucu ortaya çıkan

d2
s 2

ds 2
J  s
d
ds
J   2 2
s   2  J  0 ;   0  Bessel DD 'inden

s : 0, b aralığında bir SLS oluşturulabilir. Ancak akla ilk gelen yaklaşım:

1 1
 s , 1 ,  2 s  J  s    2 J  s  , ağırlık fonksiyonu olarak  s  ve
s s
1
   2
öngördüğü için yanlıştır.  s  , s  0 noktasında integre
s
edilemeyen bir sonsuzluğa sahip olduğu için ağırlık fonksiyonu olamaz; ayrıca   0
şartı da yerine getirilmemektedir.

 2 
 s , 1 ,  s  J  s     s J  s   s  s   2
2
denkleminde ise ,
 
olmakta ve arzu edilen biçim elde edilmektedir.
 192

  0 y  0    b  y  b   0 şartını sağlamak için

0 J   0    R J   R   0 olması gerekmektedir. 0 J  0  zaten sıfırdır.

 R J   R  ifadesinin sıfır olması da  R 'nin J 'nun sıfırları olacak şekilde

seçilmesi ile mümkün olur. Diğer bir deyişle z  n : J 'nun n 'inci sıfırı, yani

J 
z  n   0 , n  1, 2, 3, ... tanımı ile  
z n
olarak seçilmelidir.
R
R  s  s
Böylece 0
s ds J  z  n  J  z  m  ~  n m
 R  R
olmaktadır. Normalizasyon

katsayısının bazı Bessel integralleri kullanılarak hesaplanmasından da


 2  s 

 J  z  n   , n  1, 2 , 3, ... fonksiyonlarının
 R J 1  z  n
   R 

 s  s ağırlık fonksiyonu ile 0, R aralığında tamam bir ortonormal küme

oluşturdukları belirlenir. Aynı aralıkta fonksiyon açılımları da

2  s
 F s
R
A n 
R 2 J21  z  n  0
s ds J  z  n
 R
olmak üzere


 s
F s  
n 1
A  n J  z  n


R
biçiminde yazılır. Bu açılımda toplamın, değişik

mertebe Bessel fonksiyonları üzerinden değil de aynı mertebe Bessel fonksiyonlarının değişik
sıfırları üzerinden yapıldığı unutulmamalıdır.

E) Fourier - Bessel Açılımı II

Bessel DD 'inden 0, R aralığında SLS oluşturmanın bir başka yolu da aynı

işlemlerden sonra bu defa   0 y   0    b  y   b   0 şartını koşmaktır. Bu

da 0 J   0   R J   R   0 demektir. 0 J   0  zaten sıfırdır,

 R J   R   0 sağlanabilmesi için ise R ’nin bu defa Bessel fonksiyonunun

türevinin sıfırları olarak seçilmesi gerekir. J   z  n   0 , n  1, 2 , 3, ...

 193

z  n
denklemini sağlayan bu değerler cinsinden   olur. Gerekli normalizasyon
R
integralleri hesaplanarak

 
 
 2  s 
 J  z  n   , n  1, 2, 3, ... ,
 R  2
 R 
1 J  z  n 
 z  2n 
 
fonksiyonlarının 0, R aralığında  s  s ağırlık fonksiyonuyla, tamam ve

ortonormal bir küme oluşturduğu bulunur. Buna göre aynı aralıkta F s

fonksiyonunun açılımı için

2  s 
 F s
R
B n 
 2  2  0
s ds J  Z  n
 R 
R  1  2  J  z  n 
2

 z  n 


 s
F    
n 1
B  n J  z  n


R
denklemleri geçerlidir.

F) Özfonksiyonların Yansıma Özellikleri

  x  1 halinde, eğer bir  n  n n SLS 'nde yer alan F 2  x

ve Fo  x fonksiyonları F x  F  x sağlayan 'Çift Fonksiyon' larsa

 F 2 x   F 2 x ,  Fo x   Fo x ve dolayısıyla   

olur. Bu da ,  0 olmasını ve  operatörünün özketlerinin aynı

zamanda  operatörünün özketleri olmasını gerektirir. Yansıma operatörünün hem

hermitsel hem de üniter oluşunun spektrumunu  1 , 1  ile sınırladığı görülmüştü.

Böylece  n   n bağıntısı elde edilmekte ve x bra’sı ile soldan

çarpımından x  n  x n   x n veya

 n   x     n  x  olduğu gözlenmektedir. Bu da özfonksiyonların tek veya çift

 194

fonksiyon olarak kesin yansıma özellikleri olduğunu göstermektedir. Ancak Fourier

örneğinde olduğu gibi, bazı çokkatlılık hallerinde, bu kurala kolayca giderilebilecek aykırılıklar
gözlenebilir.

PROBLEMLER

P.VII.1) n  0 , 1 , 2 , . . . için x n  xn sağlayan  n  küme 'si

tamam fakat ortogonal değildir.   x  1 seçerek ve Schmidt ortogonalleştirmesi

yoluyla  1 , 1  aralığında oluşturulacak ortonormal fonksiyon kümesinin ilk dört

elemanını hesaplayın.

P.VII.2) U     Birim Basamak fonksiyonunun 0, 2  aralığında Fourier

açılımını yapın.

P.VII.3) SGN  x  işaret fonksiyonunun  1 , 1  aralığında Legendre açılımını

3 7 11
yapın. İpucu: c1  , c3   , c5 
2 8 16

P.VII.4) F     fonksiyonunun 0, R aralığında Fourier - Bessel I ve

Fourier - Bessel II açılımlarını yapın.

 195

EKLER VE NOTLAR

(1) Uygulamalı matematiğin kısmi diferansiyel operatörleri hermitsel olsalar bile değişik
koordinat sistemlerinde değişkenlere ayrılma sonucu ortaya çıkan diferansiyel operatörler
hermitsel olmayabilirler.

1
(2) Bu noktada   x ile DD 'in Wronskian’ı W  x arasındaki  
f2 W

ilişkisi göze çarpmaktadır.

(3) n
 yn yn   1 tamamlık ifadesi benzerlik dönüşümleri ile

genelde 
n
a yn yn  1a  1 biçimini alır.

(4) Bağımsız değişken dönüşümü sonucu fonksiyon karakterlerinin değişmesi doğaldır.

Mesela y  sin x gibi bir trigonometrik fonksiyon, x  tan 1   bağımsız


değişken dönüşümü sonucu Y  gibi cebirsel bir fonksiyona dönüşür.
1  2