2 ગણર્ત

ટકાવારી
 સામાન્ય રીતે કાેઈ પણ સંખ્યાનં 100 ની સાપેક્ષે મૂલ્ય એેટલે ટકા.
 ટકાને સંકેતમાં % વડે દર્ાાવાય છે .

 TYPE – 1
• સંખ્યાનં ટકાવારીમાં રૂપાંતર :-
 એાપેલ સંખ્યાને ટકાવારીમાં ફે રવવા માટે 100 વડે ગણવી એને ટકાની (%) નનર્ાની મૂકવી.
TM
 દા.ત.
4 4
➢ ⇒ × 100 = 80%
5 5
3 3
➢ ⇒ × 100 = 75%
4 4

• ટકાવારીનં સંખ્યા કે અપૂર્ાાંકમાં રૂપાંતર :-

 એાપેલ ટકાવારી વાળી સંખ્યાને 100 વડે ભાગવી એને ટકાની (%) નનર્ાની દૂર કરવી.
 દા .ત.
8 2
➢ 8% = = 0.08 =
100 25
50 1
➢ 50% = = 0.5 =
100 2

 TYPE – 2
• કાેઈ પર્ સંખ્યાના અમક ટકાનં મૂલ્ય કઈ રીતે શાેધવં?

સંખ્યા × ટકાવારીનાે દર
ટકાવારીનં મૂલ્ય =
𝟏𝟎𝟎

• Ex : 1500 ના 30% = _____

(A) 250 (B) 350 (C) 450 (D) 550

રીત-1 રીત-2
 1500 ના 30%  100% ⟶ 1500
30% ⟶ (?)
30
= 1500 × 30 × 1500
100 =
100
= 15 × 30
= 450
= 450
 જવાબ : (C) 450

1
• Ex : 900 ના 25% = 45 𝒙 હાેય, તાે 𝒙 = ____
(A) 15 (B) 5 (C) 24 (D) 10
25
900 × = 45𝑥
100
1
∴ 900 × = 45𝑥
4
900
∴𝑥=
45 × 4
∴ 𝑥=5
 જવાબ : (B) 5
TM
• Ex : કઈ સંખ્યાના 10% ના 10% 10 થાય?
(A) 1 (B) 10 (C) 100 (D) 1000
 ધારાે કે , તે સંખ્યા 𝑥 છે .
 𝑥 ના 10% ના 10% = 10
10 10
∴𝑥× × = 10
100 100

100 × 100 × 10
∴𝑥=
10 × 10
∴ 𝑥 = 1000
 જવાબ : (D) 1000

• Ex : કાેઈ સંખ્યાના 75% અને 62% નાે તફાવત 117 હાેય, તાે તે સંખ્યા કઈ?
(A) 900 (B) 850 (C) 9000 (D) 990

રીત-1 રીત-2
 ધારાે કે , તે સંખ્યા 𝑥 છે .  ધારાે કે , તે સંખ્યા 100% છે .
∴ 𝑥 ના 75% − 𝑥 ના 62% = 117 75% − 62% = 13%
75𝑥 62𝑥 13% ⟶ 117
∴ − = 117 100% ⟶ (?)
100 100

75𝑥 − 62𝑥 100 × 117

∴ = 117 =
100 13

∴ 13 𝑥 = 117 × 100 = 900

117 × 100
∴𝑥=
13

∴ 𝑥 = 900
 જવાબ : (A) 900

2
• 2
Ex : જે A ના 60% = B ના
(A) 9 : 20
𝟑
𝟒
(B) 4 : 5 (C) 20 : 9
હાેય, તાે A : B = ____
(D) 5 : 4
3
→ A ના 60% = B ના
4
60 3
∴A× =B×
100 4

60A 3B
∴ =
100 4
3A 3B
∴ =
5 4
A B
∴ =
5 4 TM
A 5
∴ =
B 4

∴A:B=5:4
 જવાબ : (D) 5 : 4

 TYPE – 3
• Ex : અેક પસ્તકમાં 50% પાનાં સફે દ છે . 40% પાનાં લીલા છે . બાકી વધેલાં 150 પાનાં પીળા છે . તાે લીલા રં ગના પાના
કે ટલા હશે?
(A) 600 (B) 6000 (C) 450 (D) 1500
 ધારાે કે , પસ્તકમાં કલ પાનાં 100% છે .
∴ પીળા પાનાં = 100% − (સફે દ પાનાં+ લીલા પાનાં)
150 = 100% − (50% + 40%)
150 = 100% − 90%
150 = 10%
 હવે, લીલા પાનાં 40% હાેવાથી,
10% ⟶ 150
40% ⟶ (?)
40 × 150
=
10

= 600
 એામ, એા પસ્તકમાં 600 લીલા પાનાં હાેય.
 જવાબ : (A) 600

 TYPE – 4
• ટકાવારીમાં સમાન વધારાે-ઘટાડાે :-
 જ્યારે કાેઈ કકિં મતમાં વધારાે કે ઘટાડાે સમાન હાેય ત્યારે એેકંદરે કકિં મતમાં ઘટાડાે જ થાય.
𝑥2
ઘટાડાે =
100
જ્યાં, 𝑥 = ટકાવારીનં મૂલ્ય (વધારાે / ઘટાડાે)

2
3
• Ex : ચાેખાના ભાવમાં શરૂઅાતમાં 20% નાે વધારાે થાય છે . થાેડા સમય બાદ ભાવમાં 20% નાે ઘટાડાે થાય છે , તાે અેકંદરે
ચાેખાના ભાવમાં શં ફરક પડે ?
(A) 2% નાે વધારાે (B) 4% નાે ઘટાડાે (C) 4% વધારાે (D) કં ઈ ફરક ન પડે

રીત-1 રીત-2
ઘટાડાે =
𝑥2  ધારાે કે , ર્ાેખાની કકિં મત રૂ. 100 છે .
100
(20)2 20% 20%
= 100 120 96
100 વધારાો ઘટાડાો
400 20
= 120 × = 24
100 100
∴ ઘટાડાે = 100 − 96
= 4% ઘટાડાે
= 4% TM

રીત-3
10 × 10 = 100

20% ↑ 20% ↓ 4% (∵ 100 − 96)

12 × 8 = 96
 એામ, એેકંદરે 100માંથી 96 થાય છે . એેટલે કે 4% નાે ઘટાડાે થાય છે .

રીત-4 રીત-5
𝑥𝑦
 ફે રફાર = 𝑥 + 𝑦 +  ધારાે કે , ર્ાેખાનાે ભાવ રૂ. 100 છે .
100
 100 ના 120% ના 80%
(જ્યાં, વધારાે ⟶ + લેવં, ઘટાડાે ⟶ – લેવં)
120 80
= 100 × ×
20 × −20 100 100
= 20 − 20 +
100 = 96
= -4  એામ, ર્ાેખાનાે ભાવ 100 માંથી 96 થાય છે . એેટલે કે , 4%
= 4% ઘટાડાે નાે ઘટાડાે થાય છે .
 જવાબ : (B) 4% નાે ઘટાડાે

 TYPE – 5
• Ex : સાક્ષી તેના પપતાઅે અાપેલી રકમમાંથી 20% રકમનાં પસ્તકાે તથા 25% રકમની નાેટબક-કં પાસ તેમજ 10%
રકમની સ્કૂલ બેગ ખરીદે છે અને બાકી વધેલી રકમ રૂ. 1350 તેના પપતાને પાછી અાપી દે છે , તાે તેના પપતાઅે તેને
ખરીદી માટે કે ટલી રકમ અાપી હશે?
(A) રૂ. 3000 (B) રૂ. 3500 (C) રૂ. 2000 (D) રૂ. 2500
 ધારાે કે , ખરીદી માટે એાપેલી રકમ 100% છે .
 ખર્ા ⇒ 20% + 25% + 10%
⇒ 55%
∴ બર્ત (વધેલી રકમ) = 100% − 55%
= 45%

4
 2 ∴ 45% ⟶ 1350 રૂ.
100% ⟶ (?)
100 × 1350
=
45

= 100 × 30
= 3000 રૂ.
 એામ, સાક્ષી પાસે ર્રૂએાતમાં કલ રૂ. 3000 હાેય.
 જવાબ : (A) રૂ. 3000

 TYPE – 6
M
T 40%
• Ex : અેક વગગના 70% વવદ્યાથીઅાે અંગ્રજી
ે માં પાસ થાય છે અને 60% વવદ્યાથીઅાે ગણર્તમાં પાસ થાય છે , જ્યારે
વવદ્યાથીઅાે બંનેમાં પાસ થાય છે , તાે કે ટલા ટકા વવદ્યાથીઅાે બંને વવષયમાં નાપાસ થાય?
(A) 15% (B) 10% (C) 25% (D) 20%

રીત-1 રીત-2
English Maths  n (A) = એંગ્રેજીમાં પાસ
 n (B) = ગણણતમાં પાસ
 n (A ∩ B) = બંને વવષયમાં પાસ
 n (A ∪ B) = કલ પાસ વવદ્યાથી
70% 40% 60% ∴ n (A ∪ B) = n (A) + n (B) - n (A ∩ B)
= 70% + 60% - 40%
= 130% - 40%
કલ પાસ = 90%
બંનેમાં
∴ નાપાસ = 100% - 90%
70% - 40% 60% - 40%
= 10%
(30%) (20%)
(ફક્ત Eng. માં) (ફક્ત Maths માં)
∴ પાસ થનાર = 30% + 40% + 20%
= 90%
∴ નાપાસ થનાર = 100% − 90%
= 10%
 જવાબ : (B) 10%

 TYPE – 7
• Ex : અેક પરીક્ષામાં પાસ થવા માટે 33% ગર્ જરૂરી છે . રાહલને 25% ગર્ મળે છે અને તે 40 ગર્થી નાપાસ થયાે, તાે
અા પરીક્ષા કલ કે ટલા ગર્ની હશે ?
(A) 300 (B) 500 (C) 1000 (D) 800
 ધારાે કે , પરીક્ષાના કલ ગણ 100% છે .

2 5
 100%

જરૂરી ગણ 33% મેળવેલ ગણ 25%

નાપાસ
8%
 રાહલને 33% ગણની જરૂર છે , પરં ત 25% ગણ એાવે છે . એેટલે કે 8% ગણથી નાપાસ થાય છે .
8% ⟶ 40 ગણ
100% ⟶ (?)

=
100 × 40 TM
8

= 500 ગણ
 જવાબ : (B) 500

 TYPE – 8
• ચૂંટર્ી પર અાધારરત પ્રશ્ાે :-
• Ex : અેક ચૂટ
ં ર્ીમાં બે ઉમેદવાર પૈકી અેક વ્યક્તિને 38% મત મળે છે અને તે 7200 મતથી હારી જય છે , તાે અા
ચૂટ
ં ર્ીમાં કલ કે ટલં મતદાન થયં હશે?
(A) 72000 (B) 24000 (C) 22,500 (D) 30,000
 ધારાે કે , કલ મતદાન 100% થયં છે .

100%

જીતનાર હારનાર
62% 38%

હાર 24%

7200 મત

∴ 24% ⟶ 7200 મત
100% ⟶ (?)
100 × 7200
=
24

= 30,000 મત
 એામ, એા ર્ૂંટણીમાં કલ 30,000 જેટલં મતદાન થયં.
 જવાબ : (D) 30,000

6
•
2
 TYPE – 9
વસતી પર અાધારરત પ્રશ્ાે :-
 વસ્તી એાધાકરત પ્રશ્ાેનાે ઝડપી ઉકે લ સામાન્ય રીતે ર્ક્રવૃનિ વ્યાજની રીતથી એાવે છે .
 n વષા પછીની વસ્તી,
R n
= P (1 + )
100

 n વષા પહે લાંની વસ્તી,

P
= R n જ્યાં, P = વસ્તી, R = વસ્તીનાે દર, n = વષા
(1+ 100)

 જ્યારે એલગ એલગ દરથી વસ્તી વધારાે કે ઘટાડાે થતાે હાેય, ત્યારે TM
R1 R2 R3
વસ્તી = P (1 + ) (1 + ) (1 + )
100 100 100

જ્યાં, વસ્તી વધતી હાેય → (+)

વસ્તી ઘટતી હાેય → (-)
• Ex : અેક શહે રની વસ્તી 10,000 છે , જેમાં પ્રથમ વષે 10% વસ્તી ઘટે છે , બીજ વષે 20% વસ્તી વધે છે અને ત્રીજ વષે
30% વસ્તી ઘટે છે , તાે 3 વષગના અંતે અા શહે રની કલ વસ્તી કે ટલી હશે?
(A) 7560 (B) 8650 (C) 11050 (D) 12300
90 120 70
→ = 10000 × × ×
100 100 100

= 7560
 જવાબ : (A) 7560

 TYPE – 10
• વમશ્રર્ પર અાધારરત પ્રશ્ાે :-
• Ex : ધાેરર્ - 10 ના અેક વગગની પરીક્ષામાં છાેકરીઅાેને સરે રાશ 73 ગર્ તથા છાેકરાઅાેને સરે રાશ 71 ગર્ મળે છે .
અાખા વગગના વવદ્યાથીઅાેના ગર્ની સરે રાશ 71.8 હાેય, તાે વગગમાં છાેકરીઅાેનં ટકાવાર પ્રમાર્ જર્ાવાે.
(A) 50% (B) 75% (C) 55% (D) 40%
 એા પ્રકારના પ્રશ્ાે મમશ્રણની રીતથી ગણવા સરળ પડે છે ...
છાેકરીએાેના છાેકરાએાેના
સરે રાર્ ગણ સરે રાર્ ગણ
73 71

71.8 એાખા વગાના સરે રાર્ ગણ

0.8 : 1.2
(71.8 – 71) : (73 – 71.8)
8 : 12
2 : 3 ⟹ 5

7
 હવે, છાેકરીએાેનં ટકાવાર પ્રમાણ મેળવવા માટે ,
5 ⟶ 2
100 ⟶ (?)
100 × 2
=
5

= 40%
 જવાબ : (D) 40%

લ.સા.અ અને ગ.સા.અ

 અવયવ : TM
 એાપેલી સંખ્યાને જે-જે સંખ્યાએાે વડે નન:ર્ેષ ભાગી ર્કાય તે દરે ક સંખ્યાને તે સંખ્યાનાે એવયવ કહે વાય.
 એેકનાે એેક એવયવ બીજી વખત ગણાય નહીં.
 એવયવાેની સંખ્યા ર્ાેક્કસ હાેય છે .
 કાેઈ પણ સંખ્યાનાે નાનામાં નાનાે એવયવ હં મેર્ાં 1 હાેય , જ્યારે માેટામાં માેટાે એવયવ તે સંખ્યા પાેતે હાેય.
 દા.ત. 12ના એવયવાે :- 1, 2, 3, 4, 6, 12
36ના એવયવાે :- 1, 2, 3, 4, 6, 9, 12, 18, 36

 અવયવી :
 એાપેલી સંખ્યાના ગણાંકને એવયવી કહે વાય.
 કાેઈ પણ સંખ્યાનાે નાનામાં નાનાે એવયવી તે સંખ્યા પાેતે હાેય , જ્યારે માેટામાં માેટાે એવયવી એનંત (એનનનિત) હાેય.
 એવયવીની સંખ્યા એસંખ્ય (એનંત) હાેય છે .
 દા.ત. 6 ના એવયવી :- 6, 12, 18, 24, 30,…..
12 ના એવયવી :- 12, 24, 36, 48, 60,.....

• EX. : 12 ના અવયવાે અને અવયવીની સંખ્યા કે ટલી થાય?

રીત – 1
 12 ના એવયવાે = 1, 2, 3, 4, 6, 12
 ∴ કલ એવયવ = 6
 એવયવીની સંખ્યા કાેઈ પણ સંખ્યા માટે એસંખ્ય હાેય.

રીત – 2
 ધારાે કે , N એે ભાજ્ય સંખ્યા છે .
N = a x . b y . Cz
 કલ ભાજકાે (એવયવાે) = (x+1) (y+1) (z+1)
12

3 × 4
↓ ↓
31 22
8
 2
 ∴ કલ એવયવાે = (x + 1) (y + 1)
= (1 + 1) (2 + 1)
= (2) (3)
=6

 લ.સા.અ. (લઘતમ સામાન્ય અવયવી) :

 એાપેલી બે કે તેથી વધ સંખ્યાએાેના સાૌથી નાના સામાન્ય એવયવીને લ.સા.એ. કહે છે .
 જે x એને y નાે લ.સા.એ. z હાેય, તાે z એે એેવી નાનામાં નાની સંખ્યા મળે કે , જેને x એને y વડે ની: ર્ેષ ભાગી ર્કાય.
 દા.ત., 4 ના એવયવી = 4, 8, 12 , 16, 20, .......
6 ના એવયવી = 6, 12, 18, 24, 30,......
∴ લ.સા.એ. = 12 TM

 ગ.સા.અ. (ગરુતમ સામાન્ય અવયવ) :

 એાપેલી સંખ્યાએાેના સામાન્ય એવયવાેમાં જે એવયવ સાૌથી માેટાે હાેય, તે એવયવને એાપેલી સાંખ્યાનાે ગ.સા.એ. કહે છે .
 જે x એને y નાે ગ.સા.એ. z હાેય, તાે z એે એેવી માેટામાં માેટી સંખ્યા મળે છે , કે જેના વડે x એને y ને નન:ર્ેષ ભાગી ર્કાય.
 દા. ત. 9 એને 24 ના એવયવ.
9 ના એવયવ = 1, 3, 9
24ના એવયવ = 1, 2, 3, 4, 6, 8, 12, 24
∴ ગ.સા.એ. = 3

 અવવભાજ્ય સંખ્યાઅાે માટે :

 એવવભાજ્ય સંખ્યાએાેનાે ગ.સા.એ. હં મેર્ાં 1 હાેય.
 એવવભાજ્ય સંખ્યાએાેનાે લ.સા.એ. તે સંખ્યાએાેના ગણાકાર જેટલાે હાેય.
 બે ક્રમમક સંખ્યાએાેનાે લ.સા.એ. તેના ગણાકાર જેટલાે થાય.
 દા.ત. સંખ્યાએાે 5, 7 એને 11 નાે ગ.સા.એ. એને લ.સા.એ. ર્ાેધાે.
 ગ.સા.એ. = 1
 લ.સા.એ. = 5 × 7 × 11
= 385

 સહઅવવભાજ્ય સંખ્યા :
 જે બે સંખ્યાએાેનાે ગ. સા. એ 1 એાવે તે બંને સંખ્યા સહએવવભાજય સંખ્યા કહે વાય.
 તેને ‘Co- prime Number’ પણ કહે વાય છે .
 દા.ત. (2, 9), (3, 11), (19, 20), (5, 13), (1, 15), (12, 19) વગેરે.....

 લ.સા.અ. અને ગ.સા.અ. મેળવવાની રીત :

• EX : 12 અને 15 નાે લ સા.અ. અને ગ.સા.અ. શાેધાે.
રીત -1
12 15

4 × 3 5 × 3
9
 ગ.સા.એ. : બંનેમાં સામાન્ય હાેય એેવાે માેટાે એવયવ.
એહીં, બંનેમાં સામાન્ય એવયવ 3 છે .
∴ ગ.સા.એ. = 3
 લ.સા.એ. : બંનેમાં સામાન્ય હાેય એે એવયવ તાે ખરાે જ તથા બાકીનં બધં.......
∴ લ.સા.એ. = 3 × 4 × 5
∴ લ.સા.એ. = 60

રીત -2
 12 ના એવયવ = 1, 2 , 3 , 4, 6, 12
 15 ના એવયવ = 1, 3 , 5, 15
∴ ગ. સા. એ = 3
TM
 12 ના એવયવી = 12, 24, 36, 48, 60 , 72,........
 15 ના એવયવી = 15, 30, 45, 60 , 75, .......
∴ લ.સા.એ. = 60

રીત -3
 જે બકા ! બાળપણ યાદ કરાવતી રીત પણ સરળ છે ....!!
2 12 15

2 6 15

3 3 15

5 1 5

1 1

લ.સા.એ. = 2 × 2 × ૩ × 5
= 60
 ગ.સા.એ. = 3 (∵ જ્યારે ગણતરી કરતાં હાેય ત્યારે એાપેલી દરે ક સંખ્યાના ભાગ જે સંખ્યા વડે પડે તેના ફરતે (રાઉન્ડ)
કરતાં જવ, તે એાપણાે ગ.સા.એ. થર્ે)
[એાપેલ સંખ્યાના સામાન્ય ભાજક એેટલે ગ.સા.એ.]

 સમાન અાધાર વાળા ઘાતાંકાેનાે લ.સા.અ અને ગ.સા.અ. :

 લ.સા.એ. = સાૌથી માેટી ઘાત વાળી સંખ્યા
 ગ.સા.એ. = સાૌથી નાની ઘાત વાળી સંખ્યા

• EX : 25, 29, 27 નાે લ.સા.અ. અને ગ.સા.અ. શાેધાે.

 લ.સા.એ. = સાૌથી માેટી ઘાત વાળી સંખ્યા = 29
 ગ.સા.એ. = સાૌથી નાની ઘાત વાળી સંખ્યા = 25

 અલગ-અલગ અાધાર અને અલગ-અલગ ઘાત હાેય ત્યારે :

 લ.સા.એ. = સામાન્ય એાધારની માેટામાં માેટી ઘાત એને બાકીનં બધં
 ગ.સા.એ. = સામાન્ય એાધાર એંકની નાનામાં નાની ઘાત એને બીજં કં ઈ નહીં.
 10
•
2
Ex : (25 × 32 × 57), (27 × 33 × 56), (23 × 37 × 511 × 72) નાે લ.સા.અ. અને ગ.સા.અ. શાેધાે.
 એહીં , સામાન્ય એાધાર 2, 3, 5 છે .
∴ લ.સા.એ. = (27 × 37 × 511 × 72)
∴ ગ.સા.એ. = (23 × 32 × 56)

 બહપદીના લ.સા.અ અને ગ.સા.અ. :

• Ex : p(𝒙) = 𝒙2 + 1 અને q(𝒙) = 𝒙2 - 1 હાેય, તાે p(𝒙) અને q(𝒙) નાે ગ.સા.અ. શાેધાે.
(A) 𝑥 2 -1 (B) 𝑥 2 + 1 (C) 1 (D) 𝑥 2
 p(𝑥) = 𝑥 2 + 1
(જેના એવયવ પડતા નથી)
TM
 q(𝑥) = 𝑥 2 – 1
= (𝑥 + 1) (𝑥 - 1)
 ગ.સા.એ. = બંનેમાં સામાન્ય હાેય એેવાે એવયવ
 કાેઈ સામાન્ય એવયવ નથી.
∴ ગ.સા.એ. = 1
 જવાબ : (C) 1

 અપૂર્ાાંકાેના લ.સા.અ. અને ગ.સા.અ. :

એંર્નાે લ.સા.એ.
 લ.સા.એ. =
છે દનાે ગ.સા.એ.

એંર્નાે ગ.સા.એ.
 ગ.સા.એ. =
છે દનાે લ.સા.એ.

𝟐 𝟖 𝟏𝟔 𝟏𝟐
• EX : , , , અને નાે લ.સા.અ. અને ગ.સા.અ. શાેધાે.
𝟑 𝟗 𝟖𝟏 𝟐𝟕

એંર્નાે લ.સા.એ. એંર્નાે ગ.સા.એ.

 લ.સા.એ. =  ગ. સા.એ =
છે દનાે ગ.સા.એ. છે દનાે લ.સા.એ.

(2,8,16 એને 12)નાે લ.સા.એ. ( 2,8,16 એને 12)નાે ગ.સા.એ.

= =
(3,9,81 એને 27)નાે ગ.સા.એ. (3 ,9,81 એને 27)નાે લ.સા.એ.

2
=
48 =
3 81

= 16

 દશાંશ વાળી સંખ્યાઅાેના લ.સા.અ. અને ગ.સા.અ. :

• EX : 0.63, 1.05, 2.1 નાે લ.સા.અ. અને ગ.સા.અ. શાેધાે.
63
0. 63 =
100

105
1. 05 =
100

210
2. 10 = ( ∴ દર્ાંર્ પછીના એંકાે સરખા કરવા)
100

2
11
 એંર્નાે લ.સા.એ. એંર્નાે ગ.સા.એ.
 લ.સા.એ. =  ગ.સા.એ. =
છે દનાે ગ.સા.એ. છે દનાે લ.સા.એ.

(63,105 ,210)નાે લ.સા.એ. (63,105 ,210)નાે ગ.સા.એ.

= =
( 100,100 ,100)નાે ગ.સા.એ. (100,100 ,100)નાે લ.સા.એ.

630 21
= =
100 100

= 6.30 = 0.21

• બે સંખ્યાઅાેનાે ગર્ાકાર તે બે સંખ્યાના લ.સા.અ. અને ગ.સા.અ.ના ગર્ાકાર જેટલાે હાેય

∴ લ.સા.એ. × ગ.સા.એ. = બે સંખ્યાનાે ગણાકાર
∴ લ.સા.એ. × ગ.સા.એ. = પ્રથમ સંખ્યા × બીજી સંખ્યા
TM

• EX : બે સંખ્યાઅાેનાે ગ.સા.અ. 4 છે . અને તેમનાે ગર્ાકાર 40 છે , તાે તેમનાે લ.સા.અ. કે ટલાે થાય?
(A) 4 (B) 160 (C) 10 (D) 40
 લ.સા.એ. × ગ.સા.એ. = સંખ્યાએાેનાે ગણાકાર
∴ લ.સા.એ. × 4 = 40
40
લ.સા.એ. =
4
∴ લ.સા.એ. = 10
 જવાબ : (C) 10

• EX : નાનામાં નાની અેવી સંખ્યા શાેધાે કે , જેને 10, 12, 15 વડે ભાગતા શેષ 3 વધે?
(A) 36 (B) 56 (C) 63 (D) 66
2 10 12 15

2 5 6 15

3 5 3 15

5 5 1 5

1 1 1

 ☺જે બકા! ર્ેષ વધતી હાેય તાે લ.સા.એ.માં ર્ેષ ઉમેરવાથી તે સંખ્યા મળે.
∴ લ.સા.એ. = 5 × 3 × 2 × 2
= 60
 સંખ્યા = લ.સા.એ. + ર્ેષ
= 60 + 3
= 63
 જવાબ : (C) 63

• EX : શશક્ષકે પાેતાની પાસેની 96 લખાેટીઅાે અેક વગગમાં બધાં બાળકાેને સરખી સંખ્યામાં વહેં ચી, તાે અેકપર્ લખાેટી
વધી નહીં, ફરી તેર્ે 72 ચાેકલેટાે પર્ વહેં ચી તાે અેકેય ચાેકલેટ વધી નહીં, તાે અા વગગમાં વધમાં વધ કે ટલાં બાળકાે હશે?
(A) 18 (B) 12 (C) 24 (D) 6
12
 2
 ☺જે બકા! વધમાં વધ કે માેટામાં માેટં એાપેલ હાેય ત્યારે ગ.સા.એ. લેવાે.
96 72

24 × 4 24 × 3
 ગ.સા.એ. = 24
 એામ, વગામાં વધમાં વધ 24 બાળકાે હાેય.
 જવાબ : (C) 24

ઘાત અને ઘાતાંક

 કાેઈ પણ સંખ્યાની ર્ૂન્ય ઘાતની કકિં મત હં મેર્ાં 1 થાય.
દા.ત. 𝑥 O = 1 TM
5O = 1
 1 ની ગમે તેટલી (કાેઈ પણ) ઘાતનં મૂલ્ય 1 થાય.
દા.ત. 1𝑥 = 1
1135 = 1
 કાેઈ પણ સંખ્યાની 1 ઘાત તે સંખ્યા પાેતે થાય.
દા.ત. 𝑥 1 = 𝑥
(512)1 = 512

 કાેઈ પણ સંખ્યાની ઘાત એેટલે વગામૂળ થાય.

1
2
1
દા.ત. = (16)2
= √16
= 4
1
 કાેઈ પણ સંખ્યાની ઘાત એેટલે ઘનમૂળ થાય.
3
1
દા.ત. = (8) 3

= √8
3

= 2
 જ્યારે એાધાર સરખાે હાેય તથા બે પદાે વચ્ચે ગણાકાર હાેય, ત્યારે ઘાતનાે સરવાળાે થાય.
𝑥 𝑎 × 𝑥 𝑏 × 𝑥 𝑐 = 𝑥 𝑎+𝑏+𝑐
દા.ત. 23 × 24 = 23+4
= 27
 જ્યારે એાધાર સરખાે હાેય તથા બે પદાે વચ્ચે ભાગાકાર હાેય, ત્યારે ઘાતની બાદબાકી થાય.
𝑥𝑎
= 𝑥 𝑎−𝑏
𝑥𝑏
35
દા.ત. = 35−2
32
= 33
 ઘાતવાળાં પદાેમાં ઘાતની ઘાતાેનાે ગણાકાર થાય.
દા.ત. (𝑥 𝑎 )𝑏 = 𝑥 𝑎𝑏
(23 )2 = 23×2 = 26
2 13
 ઘાતવાળા પદાેમાં કાૌંસ ન હાેય, તાે ઘાતની ઘાત થાય.
𝑏
𝑥𝑎
3
દા.ત. = 22
= 28
 કાૌંસની ઉપરની ઘાત કાૌંસની એંદરની તમામ સંખ્યાની ઘાત સાથે ગણાય.....
દા.ત. (𝑥 𝑎 𝑦 𝑏 𝑧 𝑐 )𝑑 = 𝑥 𝑎𝑑 𝑦 𝑏𝑑 𝑧 𝑐𝑑
 કાેઈ પણ સંખ્યાની ઋણ ઘાત હાેય, તાે એાધારનાે વ્યસ્ત કરવાથી ઘાત ઘન થાય.
1 𝑦
𝑥 −𝑦 = ( )
𝑥

1 2
દા.ત. 5−2 = ( )
5
1 TM
 √𝑥 = 𝑥 થાય.
𝑛
𝑛
1
દા.ત. √2 = 24
4

𝑛
𝑛 𝑥 √𝑥
 √ = 𝑛 થાય.
𝑦 √𝑦
3
3 5 √5
દા.ત. √ = 3
3 √3

 𝑛√𝑥𝑦 = √𝑥 × 𝑛√𝑦 થાય.

𝑛

દા.ત. √2 × 3 = √2 × √3
5 5 5

𝑛
 ( √𝑥 ) = 𝑥 થાય.
𝑛

3
દા.ત. ( √2) = 2
3

= 21
=2

𝟏
• Ex : (𝟐𝟒𝟑)𝟓 = ?
1
= (35 )5
1
5×5
=3
=3

𝟑
• Ex : (𝟑𝟐 )𝟑 અને 𝟑𝟐 માં કઈ સંખ્યા માેટી?
3
(32 ) = 32×3 = 36
3 3
32 = 32 = 38
3
 એહીં, 38 નં મૂલ્ય વધારે હાેવાથી, 32 એે માેટી સંખ્યા હાેય.

• Ex : (𝟏𝟏)𝒙 × (𝟏𝟏)𝟓.𝟓 = (𝟏𝟏)13 હાેય, તાે 𝒙 નં મલ્ય શાેધાે.

∴ (11)𝑥 × (11)5.5 = (11)13
∴ (11)𝑥+5.5 = (11)13

14
 2
 હવે, ઘાતને સરખાવતાં,
∴ 𝑥 + 5.5 = 13
∴ 𝑥 = 13 – 5.5
∴ 𝑥 = 7.5

• Ex : જે √𝟐𝒏 = 64 હાેય, તાે n = ?

 એહીં, બંને બાજ વગા કરતાં,
2
∴ (√2𝑛 ) = (64)2
∴ 2𝑛 = 64 × 64
∴ 2𝑛 = 26 × 26
TM
∴ 2𝑛 = 26 + 6
∴ 2𝑛 = 212
∴ 𝑛 = 12

15
 2 ગણિત

સંખ્યાજ્ઞાન

સાંખ્યણ

વણસ્તનવક સાંખ્યણ (R) કણલ્પનિક સાંખ્યણ (I)

TM

અસાંિેય સાંખ્યણ (IR) સાંિેય સાંખ્યણ (Q)

પૂર્ણાંક સાંખ્યણ (Z) અપૂર્ણાંક સાંખ્યણ (F)

ઋર્ પૂર્ણાંક પૂર્ણ સાંખ્યણ (W) શુદ્ધ અશુદ્ધ મિશ્ર દશણાંશ

અપૂર્ણાંક અપૂર્ણાંક અપૂર્ણાંક અપૂર્ણાંક

શૂન્ય પ્રણકૃ નતક સાંખ્યણ (N)

અનવભણજ્ય સાંખ્યણ અેક નવભણજ્ય સાંખ્યણ

 સામાન્ય રીતે ગણિતની દરે ક સંખ્યાઓાે 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ઓંકાે વડે બનેલી છે .

 ઓામ, કુલ 10 ઓંકાે (ડે સીમલ ઓંક પદ્ધતત) નાે ઉપયાેગ થાય.

 અંક કકિં મત :
 ઓંક કકિં મતને દાર્શનનક કકિં મત, મૂળકકિં મત, નનજ કકિં મત, સ્થૂળ કકિં મત કે વાસ્તતવક કકિં મત પિ કહે વામાં ઓાવે છે .
 દા.ત. :- 4578
• 4 ની ઓંક કકિં મત ⟶ 4
• 5 ની ઓંક કકિં મત ⟶ 5
• 7 ની ઓંક કકિં મત ⟶ 7
• 8 ની ઓંક કકિં મત ⟶ 8

1
 સ્થાન કકિં મત :
 તેને સ્થાનનક કકિં મત પિ કહે વામાં ઓાવે છે .

 સંખ્યાઅાના પ્રકાર : TM
1. પ્રાકૃતતક સંખ્યા (N) :-
 1 થી ર્રૂ કરીને ઓનંત સુધીની ઘન સંખ્યાઓાેને પ્રાકૃતતક સંખ્યા (N) કહે છે .
 N = {1, 2, 3, 4, .........∞}
 સાૌથી નાની પ્રાકૃતતક સંખ્યા 1 છે .
 સાૌથી માેટી પ્રાકૃતતક સંખ્યા ઓજ્ઞાત છે .

2. પૂિણ સંખ્યા (W) :-

 W = {0, 1, 2, 3, 4, 5, ........... ∞}
 સાૌથી નાની પૂિશ સંખ્યા 0 છે .
 સાૌથી માેટી પૂિશ સંખ્યા ઓજ્ઞાત છે .

3. પૂિાાંક સંખ્યા (I) / (Z) :-

 Z = {∞ ...... -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3 ....... ∞}
 સાૌથી માેટી ધન પૂિાાંક = ઓજ્ઞાત
 સાૌથી માેટી ઋિ પૂિાાંક = -1
 સાૌથી નાની ધન પૂિાાંક = 1
 સાૌથી નાની ઋિ પૂિાાંક = ઓજ્ઞાત

4. અપૂિાાંક સંખ્યા (Fraction) :-

 ઓંર્ ઓને છે દ સ્વરૂપે દર્ાશવાતી સંખ્યાને ઓપૂિાાંક સંખ્યા કહે વામાં ઓાવે છે .

શુદ્ધ અપૂિાાંક અશુદ્ધ અપૂિાાંક તમશ્ર અપૂિાાંક દશાંશ અપૂિાાંક

=
5 ⟶ નાનાે (ઓંર્)
=
7 ⟶ માેટાે (ઓંર્)
=
7
⇌1
2
3.5, 5.7
7 5 5 5

5. સમ સંખ્યા (બકી / યુગ્મ) (Even) :-

 જે સંખ્યા 2 વડે તવભાનજત થઈ ર્કે તે સંખ્યાને સમ / બેકી / યુગ્મ સંખ્યા કહે છે .
 દા.ત.; 2, 4, 6, 8, 10, ...........
 દરે ક સમ સંખ્યાનાે ઓેકમનાે ઓંક 0, 2, 4, 6 કે 8 જ હાેય.
2
 2
6. તિષમ સંખ્યા (અકી / અાયુગ્મ) (Odd) :-
 જે સંખ્યા 2 વડે તવભાનજત થઈ ર્કે નહીં, તેવી સંખ્યાને તવષમ / ઓેકી / ઓાયુગ્મ સંખ્યા કહે છે .
 દા.ત.; 1, 3, 5, 7, 9, .........
 દરે ક તવષમ સંખ્યાઓાેનાે ઓેકમનાે ઓંક 1, 3, 5, 7, કે 9 જ હાેય.

7. અતિભાજય સંખ્યા (Prime) :-

 સામાન્ય રીતે, ઓેવી સંખ્યા કે જેને 1 વડે ઓને તે સંખ્યા વડે જ નન:ર્ેષ ભાગી ર્કાય તેવી સંખ્યાઓાેનાે સમાવેર્ ઓતવભાજય
સંખ્યામાં થાય.
 દા.ત.; 2, 3, 5, 7, 11, 13, ........
 સાૌથી નાની ઓતવભાજ્ય સંખ્યા = 2
 સાૌથી નાની ઓેકી ઓતવભાજ્ય સંખ્યા = 3 TM
 ઓેકમાત્ર બેકી ઓતવભાજ્ય સંખ્યા = 2
 1 થી 25 સુધીમાં ઓાવતી કુલ ઓતવભાજ્ય સંખ્યા = 9
 1 થી 50 સુધીમાં ઓાવતી કુલ ઓતવભાજ્ય સંખ્યા = 15
 1 થી 100 સુધીમાં ઓાવતી કુલ ઓતવભાજ્ય સંખ્યા = 25
 (2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23, 29, 31, 37, 41, 43, 47, 53, 59, 61, 67, 71, 73, 79, 83, 89, 97)
 ઓતવભાજ્ય સંખ્યાઓાેનાે લ.સા.ઓ. સંખ્યાઓાેના ગુિાકાર જેટલાે થાય, તેમજ ગુ.સા.ઓ. હં મેર્ાં 1 થાય.

8. તિભાજ્ય સંખ્યા (Composite) :-

 જે સંખ્યાના બે કરતા વધુ ઓવયવાે પાડી ર્કાય, તેવી સંખ્યાને તવભાજ્ય સંખ્યા તરીકે ઓાેળખવામાં ઓાવે છે .
 દા.ત.; 4, 6, 8, 9, 10, 12, .........
 સાૌથી નાની તવભાજ્ય સંખ્યા = 4
 સાૌથી નાની ઓેકી તવભાજ્ય સંખ્યા = 9
 1 થી 100 સુધીમાં ઓાવતી કુલ તવભાજ્ય સંખ્યા = 74
 (∵ 1 ઓે તવભાજ્ય કે ઓતવભાજ્ય સંખ્યા નથી, તે તવનર્ષ્ટ સંખ્યા છે .)

9. સંમય સંખ્યા (Rational) :-

𝑝
 જે સંખ્યાને સ્વરૂપે દર્ાશવી ર્કાય, તેને સંમેય સંખ્યા કહે છે . (જ્યાં, P ∈ Z, q ≠ 0)
𝑞
 સંમેય સંખ્યાને ‘Q’ વડે દર્ાશવાય છે . (Quotient ર્બ્દ પરથી)
2 7 35
 દા.ત.; - , 0, 4, , 0.5, વગેરે
3 5 6

10. અસંમય સંખ્યા (Irrational) :-

𝑝
 જે સંખ્યાને સ્વરૂપે દર્ાશવી ન ર્કાય, તેવી સંખ્યાને ઓસંમેય સંખ્યા કહે છે .
𝑞
 દરે ક ઓચળાંકાે તેમજ ગાણિતતક ચચહ્ાેનાે સમાવેર્ ઓસંમેય સંખ્યામાં થાય છે .

2
3
 દા.ત.; 𝜋, 𝛽, 𝜎, ∆, √3, √5, √11, √13 વગેરે
 જે સંખ્યા પૂિવ
શ ગશ કે પૂિશઘન ન હાેય તેનાે સમાવેર્ પિ ઓસંમેય સંખ્યામાં થાય.
 𝜋 ઓે ઓસંમેય સંખ્યા છે , જ્યારે 𝜋નું મૂલ્ય ઓે સંમેય સંખ્યા છે .

11. કિબાનાકી સંખ્યાશ્રિી :-

 સંખ્યાઓાેના ક્રમમક સરવાળાથી બનતી સંખ્યાઓાેની શ્રેિીને કિબાેનાકી સંખ્યાશ્રેિી કહે વામાં ઓાવે છે .
 દા.ત.; 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, ..........

12. તિકાિીય સંખ્યાશ્રિી (Triangular) :-

 સંખ્યાઓાેને તત્રકાેિીય રીતે ગાેઠવતાં બનતી સંખ્યાશ્રેિીને તત્રકાેિીય સંખ્યા કહે છે .
TM

T1 = 1 T2 = 3 T3 = 6 T4 = 10

 દા.ત.; 1, 3, 6, 10, 15, 21, 28, 36, ........

 𝑛મી તત્રકાેિીય સંખ્યા મેળવવા માટે,
𝒏 (𝒏+𝟏)
𝐓𝒏 = જ્યાં, 𝑛 = સંખ્યાનાે ક્રમ
𝟐

13. િાસ્તતિક સંખ્યા (Real) :-

 સંમેય ઓને ઓસંમેય સંખ્યાઓાેથી બનતી દરે ક સંખ્યાને વાસ્તતવક સંખ્યાઓાે કહે વામાં ઓાવે છે .
 તેને ‘R’ વડે દર્ાશવાય છે .
 વાસ્તતવક સંખ્યાઓાેમાં દરે ક સંખ્યાઓાેનાે સમાવેર્ થાય છે .
 તેથી, સંખ્યાગિ માટે, N ⊂ W ⊂ Z ⊂ Q ⊂ R

14. નનરપક્ષ મૂલ્ય :-

 કાેઈ પિ પ્રકારની નનર્ાનીઓાેને ધ્યાનમાં લીધા તવનાના સંખ્યાના ઓાંકડાકીય મૂલ્યને નનરપેક્ષ મૂલ્ય કહે વામાં ઓાવે છે .
 દા.ત.; |−8| = 8
|10| = 10
|±𝑥| = 𝑥

15. તિરાધી સંખ્યા :-

 જે સમાન ધન પૂિાાંક ઓને ઋિ પૂિાાંક સંખ્યાનાે સરવાળાે ર્ૂન્ય થાય, જેને તવરાેધી પૂિાાંક કહે વામાં ઓાવે છે .
 દા.ત.; 5 ની તવરાેધી સંખ્યા = -5
1 1
- ની તવરાેધી સંખ્યા =
5 5

4
 2
16. વ્યસ્ત સંખ્યા :-
 𝑥 ની વ્યસ્ત =
1
𝑥
 સામાન્ય રીતે, સંખ્યાના ઓંર્ ઓને છે દને પરસ્પર બદલાવવાથી વ્યસ્ત સંખ્યા મળે.
1
 દા.ત.; 5 ની વ્યસ્ત સંખ્યા =
5
2 3
ની વ્યસ્ત સંખ્યા =
3 2

 તિતિધ સંખ્યાઅાના સરિાળા :

 પ્રથમ ‘𝑛’ પ્રાકૃતતક સંખ્યાઓાેનાે સરવાળાે,

𝒏 (𝒏+𝟏)
જ્યાં, 𝑛 = છે લ્લી સંખ્યા TM
𝟐

 દા.ત.; 1 થી 100 સુધીની પ્રાકૃતતક સંખ્યાનાે સરવાળાે કે ટલાે થાય?

 ક્રતમક અકી સંખ્યાના સરિાળા માટ,

𝑛+1 2
( ) જ્યાં, 𝑛 = છે લ્લી સંખ્યા
2

 દા.ત, 1 થી 80 સુધીમાં ઓાવતી તમામ ઓેકી સંખ્યાનાે સરવાળાે કે ટલાે થાય?

 ક્રતમક બકી સંખ્યાના સરિાળા માટ,

𝑛 𝑛
( )( + 1) જ્યાં, 𝑛 = છે લ્લી સંખ્યા
2 2

 દા.ત; 2 + 4 + 6 + 8 + ........ + 88 = ?

 િગણ િાળી સંખ્યાના સરિાળા (સંખ્યાના િગણના સરિાળા)

𝑛 (𝑛+1)(2𝑛+1)
જ્યાં, 𝑛 = છે લ્લી સંખ્યા
6
 દા.ત; 12 + 22 + 32 + ......... + 602 = ?

 સંખ્યાઅાના ઘનના સરિાળા

𝑛2 (𝑛 +1)2
જ્યાં, 𝑛 = છે લ્લી સંખ્યા
4
 દા.ત; 13 + 23 + 33 + ......... + 273 = ?

2 5
 સાદંુ રૂપ
 (𝑎 + 𝑏)2 = 𝑎2 + 2𝑎𝑏 + 𝑏 2
 (𝑎 − 𝑏)2 = 𝑎2 − 2𝑎𝑏 + 𝑏 2
 (𝑎 + 𝑏)2 + (𝑎 − 𝑏)2 = 2(𝑎2 + 𝑏 2 )
 (𝑎 + 𝑏)2 − (𝑎 − 𝑏)2 = 4𝑎𝑏
 (𝑎 + 𝑏)2 − 4𝑎𝑏 = (𝑎 − 𝑏)2
 𝑎2 + 𝑏 2 = (𝑎 + 𝑏)2 − 2𝑎𝑏
 𝑎2 − 𝑏 2 = (𝑎 + 𝑏)(𝑎 − 𝑏)
 𝑎3 + 𝑏 3 = (𝑎 + 𝑏)(𝑎2 − 𝑎𝑏 + 𝑏 2 ) OR (𝑎 + 𝑏)3 − 3𝑎𝑏(𝑎 + 𝑏) TM

 𝑎3 − 𝑏 3 = (𝑎 − 𝑏)(𝑎2 + 𝑎𝑏 + 𝑏 2 ) OR (𝑎 − 𝑏)3 + 3𝑎𝑏(𝑎 − 𝑏)

 (𝑎 + 𝑏)3 = 𝑎3 + 𝑏 3 + 3𝑎𝑏(𝑎 + 𝑏)
 (𝑎 − 𝑏)3 = 𝑎3 − 𝑏 3 − 3𝑎𝑏(𝑎 − 𝑏)
 𝑎𝑥 + 𝑎𝑦 = 𝑎(𝑥 + 𝑦)
 𝑎𝑥 − 𝑎𝑦 = 𝑎(𝑥 − 𝑦)
 (𝑎 + 𝑏 + 𝑐)2 = 𝑎2 + 𝑏 2 + 𝑐 2 + 2(𝑎𝑏 + 𝑏𝑐 + 𝑐𝑎)
 (𝑎 − 𝑏 − 𝑐)2 = 𝑎2 + 𝑏 2 + 𝑐 2 − 2𝑎𝑏 + 2𝑏𝑐 − 2𝑎𝑐
 𝑎3 + b3 + c3 − 3abc = (a + b + c)(𝑎2 + b2 + c2 − ab − bc − ca)
 𝑎4 − 𝑏 4 = (𝑎 − 𝑏)(𝑎 + 𝑏)(𝑎2 + 𝑏 2 )

• Ex : 527 × 823 + 823 × 473 = ?

 ઓહીં, 𝑎 = 527, 𝑏 = 473, 𝑥 = 823 લેતાં,
= 𝑎𝑥 + 𝑏𝑥
= 𝑥(𝑎 + 𝑏)
= 823 (527 + 473)
= 823 (1000)
= 823000

• Ex : 107 × 107 − 93 × 93 = ?
 ઓહીં, 𝑎 = 107, 𝑏 = 93 લેતાં,
= 𝑎2 − 𝑏2
= (𝑎 − 𝑏)(𝑎 + 𝑏)
= (107 – 93) (107 + 93)
= (14) (200)
= 2800

6
•
2
Ex : 𝟏𝟓𝟐 + 𝟐 × 𝟏𝟓 × 𝟐𝟓 + 𝟐𝟓𝟐 = ?
 ઓહીં, 𝑎 = 15 તથા b = 25 લેતાં,
= 𝑎2 + 2𝑎𝑏 + 𝑏 2
= (𝑎 + 𝑏)2
= (15 + 25)2
= (40)2
= 1600

(𝟖𝟗𝟑 + 𝟕𝟖𝟔)𝟐 − (𝟖𝟗𝟑 − 𝟕𝟖𝟔)𝟐

• Ex : નું સાદંુ રૂપ અાપા.
𝟖𝟗𝟑 × 786
 ઓહીં, 𝑎 = 893, b = 786 લેતાં, TM

(𝑎+𝑏)2 −(𝑎−𝑏)2
=
𝑎𝑏
𝑎2 +2𝑎𝑏+𝑏2 −𝑎2 +2𝑎𝑏−𝑏2
=
𝑎𝑏
4𝑎𝑏
=
𝑎𝑏
=4

સરરાશ
 ઓાપેલ ઓવલાેકનાેના સરવાળાને ઓવલાેકનાેની કુલ સંખ્યા વડે ભાગવાથી મળતાં મૂલ્યને સરે રાર્ કહે છે .

ઓવલાેકનાેનાે સરવાળાે
સરે રાર્ =
ઓવલાેકનાેની કુલ સંખ્યા

 સરે રાર્ને સામાન્ય રીતે સરાસરી કે મધ્યક પિ કહે છે .

𝑛+1
 પ્રથમ ‘n’ પ્રાકૃતતક સંખ્યાઓાેની સરે રાર્ = ( )
2
 પ્રથમ ‘n’ ઓેકી સંખ્યાઓાેની સરે રાર્ = (n)
 પ્રથમ ‘n’ બેકી સંખ્યાઓાેની સરે રાર્ = (n + 1)
(n+1)(2n+1)
 પ્રથમ ‘n’ પ્રાકૃતતક સંખ્યાઓાેના વગાોની સરે રાર્ =
6
n(n+1)2
 પ્રથમ ‘n’ પ્રાકૃતતક સંખ્યાઓાેના ઘનની સરે રાર્ =
4

 જે ઓાપેલી સંખ્યાઓાે કાેઈ શ્રેિીમાં હાેય તથા ક્રમમક બે પદાે વચ્ચેનાે તિાવત સમાન હાેય, તાે સમગ્ર શ્રેિીની સરે રાર્
પ્રથમ સંખ્યા+ ઓંતતમ સંખ્યા
=
2

7
• Ex : પ્રથમ 100 પ્રાકૃતતક સંખ્યાઅાની સરરાશ કટલી થાય?
(A) 100 (B) 51 (C) 50.5 (D) 49.5
 1,2,3,4,5……….., 99, 100

રીત – 1
n+1
 પ્રથમ ‘n’ પ્રાકૃતતક સંખ્યાઓાેની સરે રાર્ = ( )
2
100+1
=( )
2
101
=
2
= 50.5
TM
રીત – 2
𝑛(𝑛+1)
 પ્રથમ ‘ n’ પ્રાકૃતતક સંખ્યાઓાેનાે સરવાળાે = જ્યાં, n = છે લ્લી સંખ્યા
2
100(101)
=
2

= 50 × 101
= 5050

ઓવલાેકનાેનાે સરવાળાે 5050

 સરે રાર્ = = = 50.5
ઓવલાેકનાેની કુલ સંખ્યા 100

 ઓામ, પ્રથમ 100 પ્રાકૃતતક સંખ્યાઓાેની સરે રાર્ 50.5 થાય.

 જવાબ : (C) 50.5

• Ex : પ્રથમ 10 સમ સંખ્યાઅાની સરાસરી કટલી થાય?

(A) 9 (B) 11 (C) 5.5 (D) 10
 પ્રથમ 10 સમ સંખ્યાઓાે : - 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20

રીત – 1
 પ્રથમ ‘n’ સમ (બેકી) સંખ્યાઓાેની સરે રાર્ = n + 1
= 10 + 1
= 11

રીત – 2
n n
 પ્રથમ ‘n’ બેકી સંખ્યાઓાેનાે સરવાળાે = ( ) ( + 1) જ્યાં, n = છે લ્લી સંખ્યા
2 2
20 20
=( )( + 1)
2 2

= (10) (10 + 1)
= 10 × 11
= 110
ઓવલાેકનાેનાે સરવાળાે 110
 સરે રાર્ = = = 11
ઓવલાેકનાેની કુલ સંખ્યા 10

8
 2
 ઓામ, પ્રથમ 10 સમ સંખ્યાઓાેની સરે રાર્ 11 થાય.
 જવાબ : (B) 11

• Ex : ચાર ક્રતમક બકી સંખ્યાઅાની સરરાશ 27 છ, તા તમાં સાૌથી માટી સંખ્યા શાધા.
(A) 28 (B) 30 (C) 32 (D) 34

રીત – 1
24
26
27 ← સરે રાર્
28
30 ← માેટી સંખ્યા TM

રીત – 2
 ઓહીં, ચાર ક્રમમક બેકી સંખ્યાઓાે 𝑥 , 𝑥 + 2, 𝑥 + 4, 𝑥 + 6 છે .
ઓવલાેકનાેનાે સરવાળાે
∴ સરે રાર્ =
ઓવલાેકનાેની કુલ સંખ્યા
𝑥+𝑥+2+𝑥+4+𝑥+6
∴ 27 =
4

∴ 27 × 4 = 4𝑥 + 12
∴ 108 = 4𝑥 + 12
∴ 4𝑥 = 108 – 12
∴ 4𝑥 = 96
96
∴𝑥=
4
∴ 𝑥 = 24
 હવે, સાૌથી માેટી સંખ્યા = 𝑥 + 6
= 24 + 6
= 30
 ઓામ, સાૌથી માેટી સંખ્યા 30 મળે.
 જવાબ : (B) 30

• Ex : P, Q, R અન S ક્રતમક ચાર તિષમ સંખ્યાઅા છ, જની સરરાશ 42 છ, તા Q અન S ના ગુિાકાર કટલા થાય?

(A) 1677 (B) 1845 (C) 1890 (D) 1763

રીત – 1
P = 39
Q = 41
42 ← સરે રાર્
R = 43
S = 45
 હવે, Q × S = 41 × 45
= 1845
9
 ધારાે કે , P = 𝑥 , Q = 𝑥 + 2, R = 𝑥 + 4, S = 𝑥 + 6 છે .
ઓવલાેકનાેનાે સરવાળાે
∴ સરે રાર્ =
ઓવલાેકનાેની કુલ સંખ્યા
𝑥+𝑥+2+𝑥+4+𝑥+6
∴ 42 =
4

∴ 168 = 4𝑥 + 12
∴ 4𝑥 = 168 – 12
∴ 4𝑥 = 156
156
∴ 𝑥=
4
∴ 𝑥 = 39
→ હવે, Q = 𝑥 + 2 તથા S=𝑥+6 TM
= 39 + 2 = 39 + 6
= 41 = 45
∴Q × S = 41 × 45
= 1845
 ઓામ, Q ઓને S નાે ગુિાકાર 1845 થાય.
 જવાબ : (B) 1845

• Ex : 18, 1, 6, 5 અન 𝒙 ની સરરાશ 10 હાય, તા 𝒙 = _____

(A) 15 (B) 18 (C) 20 (D) 22

ઓવલાેકનાેનાે સરવાળાે
∴ સરે રાર્ =
ઓવલાેકનાેની કુલ સંખ્યા
18+1+6+5+𝑥
∴ 10 =
5

∴ 50 = 30 + 𝑥
∴ 𝑥 = 50 – 30
∴ 𝑥 = 20
 ઓામ, 𝑥 નું મૂલ્ય 20 થાય.
 જવાબ : (C) 20

• Ex : હાકી ટીમના 20 ખલાડીઅાની સરરાશ ઉંમર 19 િષણ છ, જ તમની ઉંમરમાં કાચની ઉંમર ઉમરિામાં અાિ, તા
તમામની ઉંમરની સરરાશ ઉંમર 20 િષણ થાય તા કાચની ઉંમર કટલી હશ?
(A) 48 વષશ (B) 36 વષશ (C) 14 વષશ (D) 12 વષશ
રીત – 1
 20 ખેલાડીની ઉંમરનાે સરવાળાે = સરે રાર્ × સંખ્યા
= 19 × 20
= 380
 ખેલાડી તેમજ કાેચની ઉંમરનાે સરવાળાે = સરે રાર્ × સંખ્યા
= 20 × 21
= 420
10
 2
 કાેચની ઉંમર = 420 – 380
= 40 વષશ

રીત – 2
 કાેચની ઉંમર = નવી સરે રાર્ + જૂની સંખ્યા (સરે રાર્નાે તિાવત)
= 20 + 20(20 – 19)
= 20 + 20(1)
= 20 + 20
= 40 વષશ
 ઓામ, કાેચની ઉંમર 40 વષશ થાય.
 જવાબ : (D) 40 વષશ
TM

• Ex : અક કક્રકટ મચમાં 11 અાિરના રનની સરરાશ 50 છ, જમાં પ્રથમ છ અાિરના રનની સરરાશ 49 અન અંતતમ છ
અાિરના રનની સરરાશ 52 છ, તા છઠ્ઠી અાિરમાં કુલ કટલા રન થયા હશ?
(A) 54 (B) 56 (C) 60 (D) 48

રીત – 1
 11 ઓાેવરના રનનાે સરવાળાે = સરે રાર્ × સંખ્યા
= 50 × 11
= 550 રન
 પ્રથમ 6 ઓાેવરના રનનાે સરવાળાે = સરે રાર્ × સંખ્યા
= 49 × 6
= 294 રન
 ઓંતતમ 6 ઓાેવરના રનનાે સરવાળાે = સરે રાર્ × સંખ્યા
= 52 × 6
= 312 રન
 છઠ્ઠી ઓાેવરના રન = [પ્રથમ 6 ઓાેવરના રન + ઓંતતમ 6 ઓાેવરના રન] – 11 ઓાેવરના રન
= [294+ 312] – 550
= 606-550
= 56

રીત – 2
 જે n ઓવલાેકનાેની સરે રાર્ 𝑥 હાેય તથા પ્રથમ n1 ઓવલાેકનાેની સરે રાર્ 𝑥1 ઓને ઓંતતમ n2 ઓવલાેકનાેની સરે રાર્ 𝑥2
હાેય, ત્યારે વચ્ચેના ઓવલાેકનની સંખ્યા
= (n1 x1 ) (n2 x2 ) − (nx) થાય.
 ઓહીં,
𝑛1 = 6, 𝑥1 = 49, n2 = 6, 𝑥2 = 52, n = 11 𝑥 = 50
∴ છઠ્ઠી ઓાેવરના રન ⇒ (n1 𝑥1 ) + (n2 𝑥2 ) − (n𝑥)
= [6 × 49 + 6 × 52] – (11 × 50)
= [294 + 312] - 550
= 606 – 550
= 56

2
11
 ઓામ, છઠ્ઠી ઓાેવરમાં 56 રન થયા હાેય.
 જવાબ : (B) 56

• Ex : અક કલાસમાં 150 તિદ્યાથીઅા છ, જમાં છાકરા અન છાકરીઅાનું પ્રમાિ 3 : 2 છ. જ છાકરાઅાના ગુિની સરરાશ
90 અન છાકરીઅાના ગુિની સરરાશ 60 હાય, તા અાખા કલાસના ગુિની સરરાશ કટલી થાય ?
(A) 72 (B) 81 (C) 78 (D) 84
 ઓહીં, કુલ તવદ્યાથીઓાે = 150
 છાેકરાઓાે ઓને છાેકરીઓાે = 3 : 2
3
∴ છાેકરાઓાેની સંખ્યા = 150 × = 90
5
2
∴ છાેકરીઓાેની સંખ્યા = 150 × = 60 TM
5
 હવે, સરે રાર્ × સંખ્યા = સરવાળાે
(છાેકરાઓાે) = 90 × 90 = 8100
(છાેકરીઓાે) = 60 × 60 = 3600
ઓાખાે કલાસ = 𝑥 × 150 = 11,700
11700
∴𝑥=
150
∴ 𝑥 = 78
 ઓામ, ઓાખા કલાસના તવદ્યાથીઓાેના ગુિની સરે રાર્ 78 મળે.
 જવાબ : (C) 78

12
 2 ગણણત

નફ ો ખ ોટ
 મૂળક િં મત :-
 કાોઈ વસ્તુ ખરીદવા માટો આાપવી પડતી કકિં મતનો મૂળકકિં મત કો ખરીદકકિં મત કહો વાય છો .

 ખર જાત :-
 વસ્તુનો વોચવા લાયક બનાવવા માટો થતાાં ખચાાનો ખરાજાત કહો છો .

TM
 પડતરક િં મત :-
 ખચા ઉમોરોલી મૂળકકિં મત આોટલો પડતરકકિં મત.
 પડતરકકિં મત = મૂળકકિં મત + ખરાજાત

 વોચ ણક િં મત :-
 કાોઈ પણ વસ્તુનો જો કકિં મતો વોચવામાાં આાવો, તોનો વોચાણકકિં મત કહો છો .

 છ પોલી ક િં મત :-
 કાોઈ પણ વસ્તુની પડતરકકિં મત આપોક્ષિત નફાો ઉમોરીનો છાપવામાાં આાવોલી કકિં મત આોટલો છાપોલી કકિં મત.

 વળતર :-
 કાોઈ વસ્તુની છાપોલી કકિં મત પર આાપવામાાં આાવતી છૂટનો વળતર કહો વાય.
 વળતર હાં મોશાાં છાપોલી કકિં મતના આાધારો જ ગણાય.

 નફ ો (લ ભ) :-
 વસ્તુનુાં વોચાણ કયાા પછી મૂળકકિં મત/પડતરકકિં મત કરતાાં વધારાની મળતી રકમનો નફાો કહો વાય.

નફાો (રૂ.) = વો.કકિં . – મૂ.કકિં .

નફાો (રૂ.)
નફાો (%) = × 100
મૂ.કકિં .

 ખ ોટ (નુ સ ન) :-
 જ્યારો કાોઈ વસ્તુનુાં વોચાણ કયાા પછી મૂ.કકિં . / પ.કકિં . કરતાાં આાોછી રકમ મળતી હાોય, તાો તોનો ખાોટ કહો વાય.

ખાોટ (રૂ.) = મૂ.કકિં . – વો.કકિં .

ખાોટ (રૂ.)
ખાોટ (%) = × 100
મૂ.કકિં .

1
 Type – I

 મૂળક િં મત અનો વોચ ણક િં મત અ પોલ હ ોય ત્ય રો નફ ો ો ખ ોટ શ ોધવ :

• Ex : અો વસ્તુનો રૂ. 700મ ાં ખરીદીનો રૂ. 920મ ાં વોચત ો ટલ રૂપપય નફ ો થ ય?
 નફાો (રૂ.) = વોચાણકકિં મત – મૂળકકિં મત
= 920 – 700
= 220 રૂપપયા

Type – II

 ખચચ (ખર જાત) અ ધ કરત દ ખલ :

TM
• Ex : અો વ્યક્તિ અો સ ઈ લ રૂ. 4500મ ાં ખરીદો છો , તોમ ાં રૂ. 1500 જોટલ ો ખચચ રો છો અનો રૂ. 9000મ ાં વોચો છો , ત ો
તોનો ો ટલ ટ નફ ો થ ય?
▪ રીત-1 ▪ રીત-2
 પડતર કકિં મત = મૂળકકિં મત + ખરાજાત પડતરકકિં મત નફાો
= 4500 + 1500 600 રૂ. ⟶ 3000 રૂ.
= 6000 રૂ. 100 રૂ. ⟶ (?)

 નફાો (રૂ.) = વોચાણકકિં મત – મૂળકકિં મત (પડતરકકિં મત) =

100 × 3000
6000
= 9000 – 6000
= 3000 રૂપપયા = 50 %

નફાો (રૂ.)
 નફાો (%) = × 100
પડતર કકિં મત

= 6000 × 100
3000

= 50 %

Type – III

 નફ ો ો ખ ોટની ટ વ રી અ પોલી હ ોય ત્ય રો મૂળક િં મત ો વોચ ણક િં મત શ ોધવી :

• Ex : રમોશનો અો બુ રૂ. 255મ ાં વોચવ થી 15% ખ ોટ જાય છો , ત ો અ બુ ની મૂળક િં મત શ ોધ ો.
(A) રૂ. 350 (B) રૂ. 285 (C) રૂ. 300 (D) રૂ. 450
▪ રીત-1
 ધારાો કો , મૂળકકિં મત 100 રૂ. છો . ▪ રીત- 2
વોચાણકકિં મત × 100
વોચાણકકિં મત = 85 % (∵ 15 % ખાોટ)  મૂળકકિં મત =
100 ± નફાો/ખાોટ (%)
85 % ⟶ 255
255 × 100
100 % ⟶ (?) =
100 – 15
255 × 100 255 × 100
= =
85 85

= 300 રૂ. = 300 રૂ.

2
 2
▪
 15 % =
રીત- 3
15
=
3
17 યુનનટ (વોચાણકકિં મત)
100 20

17 યુનનટ ⟶ 255 રૂ.

∴ 20 યુનનટ ⟶ (?)
20 × 255
=
17

= 300 રૂ.
 જવાબ : (C) રૂ. 300

Type – IV
TM
 અો વસ્તુ 𝒙 રૂ. મ ાં વોચત 𝒂 % નફ ો થ ય, જાો 𝒃 % નફ ો મ વવ ો હ ોય, ત ો તો વસ્તુ ો ટલ મ ાં વોચવી જાોઈઅો :
• Ex : અો વસ્તુ રૂ. 720મ ાં વોચત 20% નફ ો થ ય છો , જાો તોનો 10% નફ ો મ વ ો હ ોય, ત ો વસ્તુ ો ટલ રૂપપય મ ાં વોચવી
જાોઈઅો?
(A) રૂ. 600 (B) રૂ. 610 (C) રૂ. 660 (D) રૂ. 590
▪ રીત- 1 ▪ રીત- 2
વોચાણકકિં મત × 100  ધારાો કો , વસ્તુની મૂળકકિં મત 100% છો .
 મૂળકકિં મત =
100 + 20
વો.કકિં . 120 %
720 × 100
=
120
મૂ.કકિં . 100%
= 600 રૂ.
110 %
 હવો, વોચાણકકિં મત મોળવવા
∴ 120 % ⟶ 720 રૂ.
વોચાણકકિં મત × 100
મૂળકકિં મત = 110 % ⟶ (?)
100 + નફાો (%)
720 × 110
વોચાણકકિં મત × 100 =
600 = 120
110
600 × 110 = 660 રૂ.
∴ વોચાણકકિં મત =
100

∴ વોચાણકકિં મત = 660 રૂ.

▪ રીત-3
 વોચાણકકિં મત (%) વોચાણકકિં મત (રૂ.)
×6
120 % → 720 રૂ.
×6
110 % → 660 રૂ.

 જવાબ : (C) રૂ. 660

2
3
 Type – V

• Ex : ર હુલ અો ટો બલ ધવલનો 15% નફ થી વોચો છો . ધવલ અો જ ટો બલ મ ોહનનો 10% નફ થી વોચો છો . જાો મ ોહન અ
ટો બલ મ ટો રૂ. 759 ચૂ વો, ત ો ર હુલનો અ ટો બલ ો ટલ રૂપપય મ ાં પડ્ુાં હશો?
(A) રૂ. 740 (B) રૂ. 700 (C) રૂ. 600 (D) રૂ. 650
▪ રીત-1
 ધારાો કો , રાહુલનો આા ટોબલ 100% માાં મળ્ુાં હશો.
નફાો નફાો
 રાહુલ 100% ધવલ 115% માોહન 126.5%
15% 10%
10
115 × = 11.5
100
126.5 % ⟶ 759 રૂ. TM
100 % ⟶ (?)
100 × 759 ×10
=
1265

= 600 રૂ.

▪ રીત-2
 ધારાો કો , રાહુલનો આા ટોબલ 𝑥 રૂ. માાં મળ્ુાં હશો.

∴ 𝑥 ના 115 % ના 110 % = 759

115 110
∴𝑥× × = 759
100 100
100 ×100 × 759
∴𝑥=
115 × 110

∴ 𝑥 = 600 રૂ.
 જવાબ : (C) રૂ. 600

Type – VI

 વળતર અ ધ કરત દ ખલ :
• Ex : અો ન ોટબુ પર 20% નફ ો ઉમોરીનો 20% વળતર અ પવ મ ાં અ વો ત ો તોનો નફ ો થ ય ો ખ ોટ?
(A) 2% ખ ોટ (B) 2% નફ ો (C) 4% ખ ોટ (D) ાં ઈ ફો રફ ર ન થ ય
▪ રીત-1 ▪ રીત- 2
𝑥𝑦
 ટકાવારીમાાં સમાન વધારાો-ઘટાડાો હાોવાથી,  ફો રફાર = 𝑥 + 𝑦 +
100
𝑥2
જ્યાાં, 𝑥 = ટકાવારી
100 (જ્યાાં, નફાો ⟶ +લોવુાં, ખાોટ ⟶ − લોવુાં)
(20)2
= 20 × −20
100 = 20 + (-20) +
100
400
=
100 = 20 – 20 + (-4)
= 4% ખાોટ = -4
= 4 % વધારાો (- નનશાની ખાોટ દશાાવો છો .)
 નાોંધ : જ્યારો સમાન વધારાો-ઘટાડાો હાોય, ત્યારો હાં મોશાાં ખાોટ જાય.
4
 2▪ રીત-3
 ધારાો કો , મૂ.કકિં . 100% છો .
▪ રીત- 4
10 × 10 = 100
20 20
 100% 120 96 20% નફાો 20% ખાોટ 4% ખાોટ
નફાો
% ખાો
%ટ
12 × 8 = 96
20
120 × = 24
100

∴ ખાોટ = 100 – 96
=4%
 જવાબ : (C) 4% ખાોટ

Type – VII
TM
𝒚𝟐 − 𝒙𝟐
 ન ોંધ : ોઈ વ્યક્તિ 𝒙 રૂ. મ ાં 𝒚 વસ્તુ ખરીદીનો 𝒚 રૂ. મ ાં 𝒙 વસ્તુ વોચ,ો (જ્ ાં 𝒚 > 𝒙) ત ો, નફ ો = × 100 %
𝒙𝟐
થ ય.
• Ex : સ ક્ષી રૂ. 5 ની 6 પોન ખરીદીનો સાંગીત નો રૂ. 6 ની 5 પોન વોચો છો , ત ો તોનો નફ ો થ ય ો ખ ોટ? ો ટલ ટ ?
(A) 44% નફ ો (B) 30% નફ ો (C) 25% ખ ટ ો (D) 55% ખ ટ ો
▪ રીત-1 ▪ રીત- 2
નાંગ ભાવ ભાવ નાંગ
6 5 5 6
5 6 6 4
𝑦2 − 𝑥2
× 100 25 36
𝑥2
મૂ.કકિં . વો.કકિં .
36 − 25
= × 100
25
નફાો = 11 રૂ.
= 11 × 4
25 ⟶ 11 રૂ.
= 44% નફ ો
100 ⟶ (?)
 જવાબ : (A) 44% નફાો
100 × 11
=
25
= 44% નફાો

Type – VIII
▪
• Ex : 60 રૂ. મ ાં 45 ન રાં ગી વોચત 20% ખ ોટ જાય છો , ત ો 112 રૂ. મ ાં ો ટલી ન રાં ગી વોચત 20% નફ ો થ ય?
▪
(A) 56 ન રાં ગી (B) 15 ન રાં ગી (C) 90 ન રાં ગી (D) 52 ન રાં ગી
▪ રીત-1
 20% ખાોટ જાય ત્યારો ,
60 4
 1 નારાં ગી વો.કકિં . = =
45 3

ખાોટ વો.કકિં .

2 20% ⟶ 80%
5
 નફાો વો.કકિં . ▪ રીત- 2
20% ⟶ 120% ભાવ નાંગ
60 45 ⟶ 80
વો.કકિં . 1 નારાં ગીની વો.કકિં . 112 𝑥 ⟶ 120
4
80 % ⟶ રૂ.
3 60 × 𝑥 × 120 = 112 × 45 × 80
120 % ⟶ (?) 112 × 45 ×80
∴𝑥=
120 × 4 60 ×120
=
3 × 80 ∴ 𝑥 = 56 નારાં ગી
= 2 રૂ.
2 રૂ. ⟶ 1 નારાં ગી
112 રૂ. ⟶ (?) TM
112
=
2
= 56 નારાં ગી
 જવાબ : (A) 56 નારાં ગી

Type – IX

• Ex : 8 પોનની વોચ ણક િં મત 12 પોનની મૂળક િં મત જોટલી ર ખવ મ ાં અ વો, ત ો ો ટલ ટ નફ ો થ ય?

(A) 20 % (B) 25 % (C) 50 % (D) 40 %
▪ રીત- 1 ▪ રીત- 2
 8 પોનની વો.કકિં . = 12 પોનની મૂ.કકિં .  ધારાો કો , 1 પોનની મૂ.કકિં . = 100 રૂ.
વો.કકિં . 12 ∴ 12 પોનની મૂ.કકિં . = 1200 રૂ.
= 4 રૂ.
મૂ.કકિં . 8
1200
∴ 1 પોનની વો.કકિં . =
8
મૂ.કકિં . નફાો = 150 રૂ.
8 ⟶ 4 મૂ.કકિં . વો.કકિં .
100 ⟶ (?) 100 રૂ. ⟶ 150 રૂ.
100 × 4 ∴ નફાો (%) = વો.કકિં . – મૂ.કકિં .
=
8
= 150 – 100
= 50 % નફાો
= 50%
▪ રીત- 3
મૂ.કકિં .ના નાંગ − વો.કકિં .ના નાંગ
 નફાો / ખાોટ (%) = × 100
વો.કકિં .ના નાંગ
12 − 8
= × 100
8
4
= × 100
8

= 50 % નફાો
 નાોંધ :- જવાબ + હાોય તાો નફાો, – હાોય તાો ખાોટ થશો.
 જવાબ : (C) 50 %

6
 2 Type – X

• Ex : અો ટો બલ રૂ. 360ન બદલો રૂ. 375 મ ાં વોચવ થી 5% વધુ નફ ો થ ય છો . ત ો તો ટો બલની મૂ.ક િં . ો ટલી થ ય?
(A) રૂ. 200 (B) રૂ. 300 (C) રૂ. 350 (D) રૂ. 400
 ધારાો કો , ટોબલની મૂ.કકિં . = 100 % છો .
 360 રૂ. નો બદલો 375 રૂ. માાં વોચવાથી 5% વધુ નફાો થાય.
∴ 5 % = (375 – 360) = 15 રૂ.
હવો, 5% ⟶ 15 રૂ.
100% ⟶ (?)
100 × 15
=
5 TM
= 300 રૂ.
 જવાબ : (B) રૂ. 300

Type – XI

 જ્ રો વસ્તુનો મૂળક િં મત જોટલ ટ નફ થી વોચવ મ ાં અ વો ત્ય રો ... :

• Ex : અો વોપ રી અો ફૂલદ ની રૂ. 96 મ ાં વોચો ત ો તોનો તોની પડતર ક િં મત જોટલ ટ નફ ો મળો છો , ત ો ફૂલદ નીની
પડતરક િં મત ો ટલી હ ોય?
(A) રૂ. 96 (B) રૂ. 160 (C) રૂ. 60 (D) રૂ. 80
▪ રીત-1 ▪ રીત- 2
 ધારાો કો , મૂ.કકિં . = 𝑥 રૂ.  જ્યારો મૂળકકિં મત જોટલા ટકા નફાો થતાો હાોય ત્યારો ,
 નફાો = 𝑥 ના 𝑥 % મૂ.કકિં . = − 50 ± 10 √25 + 𝑥

=
𝑥2 જ્યાાં, 𝑥 = વો.કકિં .
100
 જ્યારો મૂ.કકિં . જોટલા ટકા ખાોટ જતી હાોય ત્યારો ,
વો.કકિં . = 96 રૂ.
મૂ.કકિં . = 50 ± 10 √25 − 𝑥
 હવો, નફાો = વો.કકિં . – મૂ.કકિં .
𝑥2
જ્યાાં, 𝑥 = વો.કકિં .
= 96 – 𝑥
100  તોથી, મૂ.કકિં . = - 50 ± 10 √25 + 𝑥
𝑥 = 9600 – 100
2
= - 50 ± 10 √25 + 96
𝑥 + 100𝑥 – 9600 = 0
2
= - 50 ± 10 √121
𝑥 + 160𝑥 – 60𝑥 – 9600 = 0
2
= - 50 ± 10 × 11
𝑥 (𝑥 + 160) – 60 (𝑥 + 160) = 0 = - 50 ± 110
(𝑥 + 160) (𝑥 − 60) = 0 = - 50 ± 110 આથવા -50 – 100
𝑥 = - 160, 𝑥 = 60 = 60 આથવા –190
 મૂળકકિં મત (-) ન હાોય, તોથી મૂ.કકિં . = 60 રૂ.
 જવાબ : (C) રૂ. 60

7
 Type – XII

• Ex : અો અપ્રમ ણણ વોપ રી પ ોત ન ો મ લ મૂળક િં મતો જ વોચવ ન ો દ વ ો રો છો , પણ વ સ્તવમ ાં તો 1 kg ન બદલો 900

ગ્ર મ જ મ લ અ પો છો , ત ો તોન નફ ની ટ વ રી શ ોધ ો.
𝟏 𝟏 𝟏 𝟏
(A) 12 % (B) 13 % (C) 14 % (D) 11 %
𝟗 𝟗 𝟗 𝟗
▪ રીત-1 ▪ રીત- 2
શુદ્ધ માપ − આશુદ્ધ માપ
 આહીં, વોપારી 1 kg ના બદલો 900 ગ્રામ માલ જ આાપો છો .  નફાો (%) = × 100
આશુદ્ધ માપ
તોથી, નફાો = 1000 ગ્રામ – 900 ગ્રામ
1000 − 900
= 100 ગ્રામ = × 100
900
 આામ, 900 ગ્રામ વજન આાપો ત્યારો તોનો 100 ગ્રામ નફાો થાય છો . 100
= × 100 TM
∴ 900 ⟶ 100 900
1
100 ⟶ (?) = 11 %
9
100 × 100
=
900
100
=
9
1
= 11 %
9
1
 જવાબ : (D) 11 %
9

Type – XIII

• Ex : જાો ન ોટબુ ન ભ વમ ાં 20% ન ો ઘટ ડ ો રવ મ ાં અ વો ત ો રૂ.100 મ ાં 2 ન ોટબુ વધુ ખરીદી શ ય છો , ત ો અો

ન ોટબુ ન ો ભ વ ો ટલ ો હશો?
(A) રૂ. 12.2 (B) રૂ. 15 (C) રૂ. 12.50 (D) રૂ. 10
▪ રીત-1
 ધારાો કો , નાોટબુકનાો ભાવ 100% છો .
 ભાવમાાં 20% ઘટાડાો થાય છો .
20
∴ 100 × = 20 રૂ.
100

 રૂ. 20 માાં 2 નાોટબુક ખરીદી શકાય.

20
∴ નવાો ભાવ =
2

= 10 રૂ.
 જાો જૂની કકિં મત 100% હાોય, તાો નવી કકિં મત તોનાથી 20% આાોછી આોટલો કો , 80% હાોય.
∴ 80% ⟶ 10 રૂ.
100% ⟶ (?)
100 × 10
=
80

∴ જૂનાો ભાવ = 12.5 રૂ.

8
 2
▪ રીત-2
 નાોંધ : જ્યારો કાોઈ વસ્તુના ભાવમાાં 𝑟 % નાો વધારાો કો ઘટાડાો થવાથી આોક વ્યક્તિનો રૂ. 𝑥 માાં 𝑎 જોટલી વસ્તુ આાોછી કો વધારો
મળતી હાોય ત્યારો ...
𝑟×𝑥
 વસ્તુની વાસ્તવવક કકિં મત =
(100 ± 𝑟) .𝑎

જ્યાાં, વધારાો હાોય તાો + ઘટાડાો હાોય તાો – લોવુાં.

20 × 100
 વસ્તુની વાસ્તવવક કકિં મત = (100
− 20) × 2

20 × 100
=
160
100
=
8 TM
= 12.5 રૂ.
 જવાબ : (C) રૂ. 12.50

Type – XIV

• Ex : અો વોપ રી અો ટો બલ 20% નફ થી વોચો છો . જાો તોણો ખરીદક િં મત 10% અ ોછી અ પી હ ોય, ત ો રૂ. 480 અ ોછ
લઈનો વોચત પણ તોનો 20% નફ ો મળ્ ો હ ોત ત ો તોની ખરીદક િં મત ો ટલ રૂપપય હશો?
(A) રૂ. 40 (B) રૂ. 400 (C) રૂ. 4000 (D) રૂ. 40000
 ધારાો કો , આા ટોબલની મૂ.કકિં . (ખરીદકકિં મત) 100% છો .
મૂ.કકિં . વો.કકિં .
17 %
100% 120%
નફાો

10% આાોછી 12% 480 રૂ.

90% 20 % 108%
નફાો
20
90 × = 18
100

12% ⟶ 480 રૂ.

100% ⟶ (?)
480 × 100
=
12

= 4000 રૂ.
 જવાબ : (C) રૂ. 4000

9
 Type – XV

• Ex : અો વોપ રી બો શટચ રૂ. 1050 મ ાં ખરીદો છો . પ્રથમ શટચ 16% નફ થી અનો બીજાો શટચ 12% ખ ોટથી વોચત વોપ રીનો
નફ ો ો નુ સ ન થતુાં નથી. પ્રથમ શટચ ની ક િં મત શ ોધ ો.
(A) રૂ. 400 (B) રૂ. 450 (C) રૂ. 500 (D) રૂ. 600
▪ રીત-1 ▪ રીત-2
 પ્રથમ શટા બીજાો શટા  ધારાો કો , પ્રથમ શટાની કકિં મત રૂ. 𝑥 છો .
+ 16% -12% ∴ બીજા શટાની કકિં મત = (1050 − 𝑥) રૂ.
 હવો, આા વ્યવહારમાાં નફાો કો ખાોટ થતાાં નથી, તોથી પ્રથમ શટા
પર 16 % નાો નફાો આનો બીજા શટા પર 12% ની ખાોટ બાંનો
0% TM
સરખાાં હાોય.
16 12
∴𝑥× = (1050 – 𝑥) ×
100 100
12 : 16 𝑥 12
∴ =
3 : 4 1050 − 𝑥 16
𝑥 3
20 ∴ =
પ્રથમ શટાની કકિં મત = × 1050 1050 − 𝑥 4
2
∴ 4𝑥 = 1050 × 3 – 3𝑥
= 450 રૂ.
∴ 4𝑥 + 3𝑥 = 1050 × 3
 જવાબ : (B) રૂ. 450
∴ 7𝑥 = 1050 × 3
1050 × 3
∴𝑥=
7

∴ 𝑥 = 450 રૂ.

ગુણ ોત્તર અનો પ્રમ ણ

 ગુણ ોત્તર
 જાો કાોઈ બો સાંખ્યા આોકસરખા આોકમમાાં હાોય, તાો તોનો ગુણાોત્તરમાાં છો તોમ કહો વાય.
 ગુણાોત્તરનો ‘ : ’ વડો દશાાવાય. તથા આાંશ આનો છો દ સ્વરૂપો દશાાવાય.
 દા.ત., 𝑥 આનો 𝑦 ગુણાોત્તરમાાં છો .
𝒙
𝒚
∴𝒙∶𝒚

 પ્રમ ણ
 બો આલગ-આલગ ગુણાોત્તરાોનો સરખાવવા માટો જો ચલ વપરાય તોનો પ્રમાણ કહો છો .
 તોનો દશાાવવા ‘ :: ’ આથવા ‘ = ’ નનશાની વપરાય છો .
 દા.ત., A, B, C, D પ્રમાણમાાં હાોય, તાો
 A : B :: C : D
10
 2
 સમપ્રમ ણ :
 જ્યારો આોક રાનશ વધો/ઘટો, ત્યારો બીજી રાનશમાાં પણ તોટલા જ પ્રમાણમાાં વધારાો/ઘટાડાો થાય, તાો તો રાનશઆાો સમપ્રમાણમાાં છો ,
તોમ કહો વાય.
 જાો કાોઈ સાંખ્યા 𝑥 બીજી સાંખ્યા 𝑦 ના સમપ્રમાણમાાં હાોય, તાો
𝑥∝𝑦
𝑥 = Ky જ્યાાં, K = આચળાાંક

 વ્યસ્ત પ્રમ ણ :
 જ્યારો આોક રાનશ વધો, ત્યારો બીજી રાનશમાાં પણ તોટલા જ પ્રમાણમાાં ઘટાડાો થાય આથવા જ્યારો આોક રાનશ ઘટો , ત્યારો બીજી
રાનશમાાં પણ તોટલા જ પ્રમાણમાાં વધારાો થાય, તાો તો રાનશઆાો વ્યસ્ત પ્રમાણમાાં છો તોમ કહો વાય.
TM
 જાો કાોઈ સાંખ્યા 𝑥 બીજી સાંખ્યા 𝑦 ના વ્યસ્ત પ્રમાણમાાં હાોય, તાો
1
𝑥∝
𝑦
1
𝑥=K
𝑦
K
𝑥= જ્યાાં, K = આચળાાંક
𝑦

Type – I

 ગુણ ોત્તર મધ્ય :

 કાોઈ બો ઘન સાંખ્યાના ગુણાકારના વગામૂળનો તો સાંખ્યાઆાોનાો ગુણાોત્તર મધ્યક કહો વાય.
 દા.ત., 𝑥 આનો 𝑦 નાો ગુણાોત્તર મધ્યક,
M = √𝑥𝑦

• Ex : 4 અનો 36 ન ો ગુણ ોત્તર મધ્ય ો ટલ ો થ ય?

(A) 6 (B) 8 (C) 12 (D) 16
 ગુણાોત્તર મધ્યક (M) = √𝑥𝑦
= √4 × 36
= √144
M = 12
 જવાબ : (C) 12

Type – II

• પ્રમ ણપદ ઈ રીતો મોળવવુાં?

 ચાર રાનશ A, B, C, D પ્રમાણમાાં હાોય, તાો
A : B :: C : D
∴ મધ્યમ પદનાો ગુણાકાર = બાહ્ય પદનાો ગુણાકાર
∴B×C=A×D

2
11
• Ex : જાો 3 : 6 :: 9 : 𝒙 હ ોય, ત ો 𝒙 = ?
(A) 8 (B) 16 (C) 9 (D) 18
∴ A : B :: C : D મુજબ,
3 9
∴ =
6 𝑥

∴3×𝑥=6×9
6×9
∴𝑥=
3

∴ 𝑥 = 18
 જવાબ : (D) 18
TM
Type – III

• Ex : જાો A : B = 3 : 4 તથ B : C = 8 : 9 હ ોય, ત ો A : C શ ોધ ો.
(A) 2 : 3 (B) 6 : 7 (C) 8 : 9 (D) 3 : 4
▪ રીત-1 ▪ રીત- 2

 ☺જાો બકા! ગણતરી નીચો મુજબની રીતથી કરવી. A : B : C

3 4 ⇒4
A 3 B 8
∴ = આનો = 8⇐ 8 9
B 4 C 9

∴
3 8 24 : 32 : 36
4 9
6 : 8 :9
∴ A : B : C = 24 : 32 : 36
પરં તુ, A : C = 6 : 9
=6:8:9
=2:3
પરાં તુ, A : C = 6 : 9
=2:3
 જવાબ : (A) 2 : 3

Type – IV

• Ex : જાો 𝒙 : 𝒚 = 3 : 4 હ ોય, ત ો (17𝒙 + 3𝒚) : (17𝒙 – 3𝒚) =?

(A) 21 : 13 (B) 5 : 2 (C) 3 : 11 (D) 4 : 3
 આહીં, 𝑥 : 𝑦 = 3 : 4 હાોવાથી,
 𝑥 = 3 આનો 𝑦 = 4 લઈ શકાય.
(17𝑥 + 3𝑦) 17(3) + 3(4)
 ∴ =
(17𝑥 − 3𝑦) 17(3) − 3(4)
51 + 12
=
51 − 12
63
=
39
21
=
13
= 21 : 13
 જવાબ : (A) 21 : 13
12
 2 Type – V

• Ex : બો સાંખ્ય અ ોન ો ગુણ ત્ત

ો ર 5 : 7 છો . તથ તોમન ો સરવ ળ ો 72 હ ય
ો , ત ો મ ોટી સાંખ્ય શ ોધ ો.
(A) 24 (B) 42 (C) 32 (D) 38
 ધારાો કો , તો બો સાંખ્યાઆાો 5𝑥 આનો 7𝑥 છો .
 સાંખ્યાઆાોનાો સરવાળાો 72 હાોવાથી,
∴ 5𝑥 + 7𝑥 = 72
∴ 12𝑥 = 72
72
∴𝑥=
12

𝑥=6 TM

 માોટી સાંખ્યા = 7𝑥
= 7 (6)
= 42
 જવાબ : (B) 42
Type – VI

• Ex : રૂ. 1000 નો A તથ B વચ્ચો 3 : 2 ન પ્રમ ણમ ાં વહોં ચવ મ ાં અ વો, ત ો A નો ો ટલી ર મ મળશો?

(A) 400 રૂ. (B) 500 રૂ. (C) 600 રૂ. (D) 800 રૂ.
▪ રીત-1
 A:B=3:2
 ધારાો કો , A નો 3𝑥, B નો 2𝑥 રકમ મળો.
∴ 3𝑥 + 2𝑥 = 1000
∴ 5𝑥 = 1000
1000
𝑥=
5

𝑥 = 200
 A નો મળતી રકમ = 3𝑥
= 3 (200)
= 600 રૂ.

▪ રીત- 2
A:B=3:2
∴ A + B = 5 આોકમ
3
 A નો મળતી રકમ = 1000 ×
5
= 200 × 3
= 600 રૂ.
 જવાબ : (C) 600 રૂ.
2 13
 Type – VII

• Ex : અો બૅગમ ાં રૂ. 206ની ક િં મતન 50 પૈસ , 25 પૈસ અનો 10 પૈસ ન ો ટલ સસક્ક અનુક્રમો 5 : 9 : 4 ન
પ્રમ ણમ ાં છો , ત ો તોમ ાં 25 પૈસ ન ો ટલ સસક્ક હશો?
(A) 360 (B) 200 (C) 160 (D) 260
▪ રીત-1
50 પૈસા 25 પૈસા 10 પૈસા
ક્ષસક્કાની સાંખ્યા 5𝑥 9𝑥 4𝑥
મૂલ્ય 250𝑥 225𝑥 40𝑥
 આહીં, કુલ મૂલ્ય = 206 રૂ. = 20600 પૈસા
∴ 250𝑥 + 225𝑥 + 40𝑥 = 20600 TM
∴ 515𝑥 = 20600
20600
𝑥=
515

𝑥 = 40
 25 પૈસાના ક્ષસક્કા = 9𝑥
= 9 (40)
= 360
▪ રીત- 2 ▪ રીત- 3
 50 પૈસાના ક્ષસક્કા = 5𝑥  5 ક્ષસક્કા 50 પૈસાના = 2.50 રૂ.
 25 પૈસાના ક્ષસક્કા = 9𝑥  9 ક્ષસક્કા 25 પૈસાના = 2.25 રૂ.
 10 પૈસાના ક્ષસક્કા = 4𝑥  4 ક્ષસક્કા 10 પૈસાના = 0.40 રૂ.
 ક્ષસક્કાનુાં કુલ મૂલ્ય 206 રૂ. છો . ∴ કુલ મૂલ્ય = 2.50 + 2.25 + 0.40
1
50 પૈસા રૂ. , 25 પૈસા
1
રૂ., 10 પૈસા
1
રૂ. = 5.15 રૂ.
2 4 10
 25 પૈસાના ક્ષસક્કાની સાંખ્યા મોળવવા,
5𝑥 9𝑥 4𝑥
∴ + + = 206 5.15 ⟶ 206
2 4 10
50𝑥 + 45𝑥 + 8𝑥 9 ⟶ (?)
∴ = 206
20
206 × 9
103𝑥 =
∴ = 206 5.15
20
206 × 9 × 100
=
∴ 130𝑥 = 206 × 20 515

206 × 20 = 360
𝑥=
103

𝑥 = 40
 25 પૈસાના ક્ષસક્કા = 9𝑥
= 9 (40)
= 360
 જવાબ : (A) 360

14
 2 ઉાંમર સાંબાંધધત પ્રશ્ ો

• ધ ર ો ો, ોઈ વ્યક્તિની હ લની ઉાંમર = 𝒙 વર્ચ

 ∴ n વર્ા પછી તોની ઉાંમર = (𝑥 + n) વર્ા
 ∴ n વર્ા પહો લાાં તોની ઉાંમર = (𝑥 - n) વર્ા

+ +
n વર્ા પહો લા હાલમાાં n વર્ા પછી
(𝑥 - n) - (𝑥 + n)
𝑥 -
દા.ત. 5 વર્ા ⟵ 10 વર્ા → 15 વર્ા TM
(∴ 5 વર્ા પહો લાાં) (∴ 5 વર્ા પછી)

• Ex : સમીરની હ લની ઉાંમર અનો 15 વર્ચ પછીની ઉાંમરન ો સરવ ળ ો 35 વર્ચ થશો, ત ો સમીરની હ લની ઉાંમર શ ોધ ો.
(A) 5 વર્ચ (B) 20 વર્ચ (C) 15 વર્ચ (D) 10 વર્ચ
 ધારાો કો , સમીરની હાલની ઉાંમર = 𝑥 વર્ા
∴ 15 વર્ા પછીની ઉાંમર =(𝑥 + 15) વર્ા
 હાલની ઉાંમર આનો 15 વર્ા પછીની ઉાંમરનાો સરવાળાો 35 વર્ા થાય.
∴ 𝑥 + (𝑥 + 15) = 35
∴ 2𝑥 + 15 = 35
∴ 2𝑥 = 35 - 15
∴ 2𝑥 = 20
20
∴ 𝑥 =
2
∴ 𝑥 = 10 વર્ા
 જવાબ : (D) 10 વર્ા

• Ex : અનનલ ની હ લની ઉાંમર રત ાં તોણીન પપત ની ઉાંમર 4 ગણી છો . 8 વર્ચ પછી તોણીન પપત ની ઉાંમર અનનલ ની
ઉાંમર રત ાં 3 ગણી થશો, ત ો હ લમ ાં અનનલ ની ઉાંમર ો ટલી હ ોય?
(A) 14 વર્ચ (B) 18 વર્ચ (C) 16 વર્ચ (D) 20 વર્ચ
 ધારાો કો , આનનલાની હાલની ઉાંમર 𝑥 વર્ા છો .
આનનલા પપતા
 હાલમાાં → 𝑥 4𝑥
 8 વર્ા પછી → 𝑥+8 4𝑥 + 8
 8 વર્ા પછી પપતાની ઉાંમર આનનલાની ઉાંમરથી 3 ગણી થશો.
∴ (𝑥 + 8) × 3 = 4𝑥 + 8
∴ 3𝑥 + 24 = 4𝑥 + 8
∴ 24 - 8 = 4𝑥 - 3𝑥
∴ 𝑥 = 16 વર્ા
 જવાબ : (C) 16 વર્ા
15
• Ex : 3 વર્ચ પહો લ ાં પ ાંચ સભ્ ોન અો ુ ટાંુ બની સરો ર શ ઉાંમર 17 વર્ચ હતી. ાં ુ ટાંુ બમ ાં નવુાં બ ળ જન્મવ છત ાં ુ ટાંુ બની
સરો ર શ ઉાંમર બદલ તી નથી, ત ો નવ જન્મોલ બ ળ ની હ લની ઉાંમર ો ટલી?
(A) 1 વર્ચ (B) 1.5 વર્ચ (C) 3 વર્ચ (D) 2 વર્ચ
 3 વર્ા પહો લાાં પાાંચ સભ્ાોના કુટાં ુ બની સરો રાશ ઉાંમર = 17 વર્ા
∴ હાલમાાં પાાંચ સભ્ાોની સરો રાશ ઉાંમર = (17 + 3) વર્ા
= 20 વર્ા
∴ 5 સભ્ાોની હાલમાાં કુલ ઉાંમર = 20 × 5
= 100 વર્ા
 બાળકનાો જન્મ થવાથી કુટાં ુ બના 6 સભ્ાોની હાલમાાં સરો રાશ ઉાંમર 3 વર્ા પહો લાાં જોટલી જ આોટલો કો , 17 વર્ા રહો છો .
∴ 6 સભ્ાોની હાલમાાં કુલ ઉાંમર = 17 × 6
TM
= 102 વર્ા
 નવા જન્મોલા બાળકની હાલની ઉાંમર = 102 – 100
= 2 વર્ા
 જવાબ : (D) 2 વર્ા

• Ex : A અનો B ની હ લની ઉાંમરન ો ગુણ ત્ત

ો ર 7 : 3 છો . 15 વર્ચ પહો લ ાં તોની ઉાંમરન ો ગુણ ોત્તર 4 : 1 હત ો, ત ો A ની હ લની
ઉાંમર શ ોધ ો.
(A) 68 વર્ચ (B) 63 વર્ચ (C) 73 વર્ચ (D) 53 વર્ચ
▪ રીત-1 ▪ રીત- 2
 ધારાો કો , A ની હાલની ઉાંમર = 7𝑥 બીજા ગુણાોત્તરનાો તફાવત × સમયનાો તફાવત
 𝑥=
બો ગુણાોત્તરના ત્ાાંસા ગુણાકારનાો તફાવત
B ની હાલની ઉાંમર = 3𝑥
 15 વર્ા પહો લા, ∴ 𝑥 =
(4−1) ×15 7 3
(12−7) ∵
A ની ઉાંમર = 7𝑥 – 15 4 1
3 ×15
B ની ઉાંમર = 3𝑥 – 15 ∴ 𝑥 =
15
 હવો, પ્રશ્નાનુસાર ∴𝑥 =9

∴
7𝑥 – 15
=
4  A ની હાલની ઉાંમર = 7𝑥
3𝑥 – 15 1
= 7(9)
∴ 7𝑥 – 15 = 4(3𝑥 – 15)
= 63 વર્ા
∴ 7𝑥 – 15 = 12𝑥 – 60
∴ 60 - 15 = 12𝑥 – 7𝑥
∴ 5𝑥 = 45
45
∴ 𝑥 =
5

∴𝑥 =9
 A ની હાલની ઉાંમર = 7𝑥
= 7(9)
= 63 વર્ા
 જવાબ : (B) 63 વર્ા
16
 2 ગણિત

સાદું વ્યાજ અને ચક્રવૃદ્ધિ વ્યાજ

 સાદું વ્યાજ :-
 કષોઈ રકમ પર વર્ષો સુધી એોકસરખુું વ્યષજ મળો તષો તોનો સષદું ુ વ્યષજ કહો વષય છો .
PRN
I=
100

જ્ષું, I = વ્યષજ (રૂ.)

P = મુદ્દલ (રૂ.)
R = વ્યષજનષો દર (%) TM
N = મુદ્દત (વર્ષ/મહહનષો/હદવસ)

 વ્યાજમદ્દલ (રાશ) :-
 કષોઈ પણ રકમ પરનષ વ્યષજ સહહતની કુલ રકમ એોટલો વ્યષજમુદ્દલ.
 તોનો ‘A’ વડો દર્ષષવષય.
 વ્યષજમુદ્દલ (A) = મુદ્દલ (P) + વ્યષજ (I)
 જ્ષરો મુદ્દત મહહનષમષું એષપી હષોય, ત્યષરો સષદું ુ વ્યષજ મોળવવષ,
PRN
I=
100×12

જ્ષું, N = મહહનષ
 જ્ષરો મુદ્દત હદવસષોમષું એષપી હષોય, ત્યષરો સષદું ુ વ્યષજ મોળવવષ,

PRN
I=
100×365

જ્ષું, N = હદવસષો
 એલગ-એલગ વ્યષજદર એનો વ્યષજનષો તફષવત એષપોલ હષોય, ત્યષરો મુદ્દલ મોળવવષ મષટો,
વ્યષજનષો તફષવત ×100
મુદ્દલ (P) =
R1 N1 −R2 N2

 વ્યષજમુદ્દલ એષપોલ હષોય ત્યષરો ,

વ્યષજમુદ્દલ (A)×100
મુદ્દલ (P) =
100+RN

વ્યષજમુદ્દલ (A)×R×N
સષદું ુ વ્યષજ (I) =
100+RN

• EX : રૂ. 1500 નું 2 વર્ષનું 10% લેખે સાદું વ્યાજ કે ટલું થાય?
(A) રૂ. 300 (B) રૂ. 320 (C) રૂ. 330 (D) રૂ. 30
 એહીં, P = 1500 રૂ.
R = 10%
N = 2 વર્ષ
1
 PRN
હવો, I =
100
1500×10×2
=
100

I = 300 રૂ.
 જવષબ : (A) રૂ. 300

• Ex : રૂ. 6000 નું 6% ના દરે 3 માસનું વ્યાજમદ્દલ શું થાય?

(A) રૂ. 900 (B) રૂ. 6090 (C) રૂ. 1090 (D) અેકપિ નહીં
 એહીં, P = 6000 રૂ.
R = 6%
N = 3 મષસ TM

A =?
PRN
હવો, I =
100×12

6000×6×3
=
100×12

I = 90 રૂ.
 વ્યષજમુદ્દલ = મુદ્દલ + વ્યષજ
= 6000 + 90
A = 6090 રૂ.
 જવષબ : (B) રૂ. 6090

• Ex : કાેઈ રકમ 20 વર્ષમાું ચાર ગિી થાય, તાે વ્યાજનાે દર શાેધાે.

(A) 10% (B) 15% (C) 12.5% (D) 22.5%
▪ રીત - 1
100(𝑥−1)
R (%) =
N

100(4−1)
=
20

100×3
=
20

R = 15%
 એષમ, વ્યષજનષો દર 15% થષય.
▪ રીત – 2
ધષરષો કો , મુદ્દલ 100 રૂ. છો .
મુદ્દલ ચષર ગણી થતી હષોવષથી,

મુદ્દલ વ્યષજમુદ્દલ
100 રૂ. 400 રૂ.
વ્યષજ
300 રૂ.

2
 2 હવો, I =
PRN
100
મુજબ

100×R×20
300 =
100

300×100
∴R =
100×20

∴ R = 15%
એષમ, વ્યષજનષો દર 15% થષય.
 જવષબ : (B) 15%

• Ex : અેક રકમનું સાદા વ્યાજે 2 વર્ષમાું વ્યાજમદ્દલ રૂ. 525 થાય છે અને 5 વર્ષમાું વ્યાજમદ્દલ રૂ. 600 થાય છે , તાે 8
વર્ષના અુંતે સાદું વ્યાજ કે ટલા રૂપપયા થાય? TM
(A) રૂ. 150 (B) રૂ. 300 (C) રૂ. 200 (D) રૂ. 450
 સમય ગષળષો વ્યષજમુદ્દલ
2 વર્ષ → 525 રૂ.
5 વર્ષ → 600 રૂ.
∴ 3 વર્ષનુું વ્યષજ → 75 રૂ.
∴ 1 વર્ષનુું વ્યષજ → 25 રૂ.
 8 વર્ષનષું એુંતો સષદું ુ વ્યષજ
= 25 × 8
= 200 રૂ.
 જવષબ : (C) રૂ. 200

 ચક્રવૃદ્ધિ વ્યાજ :-
 ચક્રવૃદ્ધિ વ્યષજ એોટલો વ્યષજ પરનુું વ્યષજ
 વષર્ર્િક વ્યષજની ગણતરી હષોય, ત્યષરો ચક્રવૃદ્ધિ વ્યષજમુદ્દલ :
R N
A = P (1 + )
100

જ્ષું, A = ચક્રવૃદ્ધિ વ્યષજમુદ્દલ

P = મુદ્દલ
R = વ્યષજનષો દર
N = મુદત

• જ્યારે વ્યાજની ગિતરી છ માદ્ધસક (અધષવાર્ર્િ ક) હાેય, ત્યારે

𝑅/2 2N
A = P (1 + )
100

• જ્યારે વ્યાજની ગિતરી ચાર માદ્ધસક હાેય, ત્યારે

𝑅/3 3N
A = P (1 + )
100

• જ્યારે વ્યાજની ગિતરી ર્િમાદ્ધસક માદ્ધસક હાેય, ત્યારે

𝑅/4 4N
A = P (1 + )
100

2
3
• સાદા વ્યાજ અને ચક્રવૃદ્ધિ વ્યાજનાે 2 વર્ષનાે તફાવત મેળવવા
PR2
તફષવત =
(100)2

• સાદા વ્યાજ અને ચક્રવૃદ્ધિ વ્યાજનાે 3 વર્ષનાે તફાવત મેળવવા

PR2 (300+ 𝑅)
તફષવત =
(100)3

• Ex : રૂ. 1000નું 10% ના દરે 2 વર્ષનું ચક્રવૃદ્ધિ વ્યાજ કે ટલું થાય?

(A) રૂ. 220 (B) રૂ. 110 (C) રૂ. 210 (D) રૂ. 200
▪ રીત-1 ▪ રીત- 2
𝑅 N  સષદષ વ્યષજની રીતો ગણતરી કરતષું,
 A = P (1 + )
100 𝑃𝑅𝑁 TM
I=
10 2
100
= 1000 (1 + ) 1000 × 10 × 1
100
=
100
110 2
= 1000 ( )
100 I = 100
= 1000 ×
110
×
110
 ચક્રવૃદ્ધિ વ્યષજ એોટલો વ્યષજ પરનુું વ્યષજ
100 100
P = 1000 + 100
A = 1210 રૂ.
= 1100 રૂ.
હવો, ચક્રવૃદ્ધિ વ્યષજ (I) = A – P
હવો, બીજા વર્ષ મષટો,
= 1210 – 1000
𝑃𝑅𝑁
∴ I = રૂ. 210 I=
100
 એષમ, ચક્રવૃદ્ધિ વ્યષજ રૂ. 210 મળો.
1100 × 10 × 1
=
100
I = 110
∴ ચક્રવૃદ્ધિ વ્યષજ = 100 + 110
= 210 રૂ.

▪ રીત-3 ▪ રીત- 4
 ગુણષોત્તરની રીત મુજબ,  2 વર્ષ મષટો ચ.વ્યષજની ગણતરી નીચોની રીતથી પણ
2 વર્ષ મષટો = 2 : 1 સરળ પડો ....
𝑥𝑦
3 વર્ષ મષટો = 3 : 3 : 1 =𝑥+ 𝑦+
100
4 વર્ષ મષટો = 4 : 6 : 4 : 1
10 × 10
 1000 નષ 10% = 10 + 10 +
100
10 = 20 + 1
1000× = 100 × 2 = 200 રૂ.← સષદું ુ વ્યષજ
100 = 21%
હવો, 1000 નષ 21%
10
100 × = 10 × 1 = 10 રૂ. ← તફષવત 21
100 = 1000 ×
100
210 રૂ. ← ચક્રવૃદ્ધિ વ્યષજ
= 210 રૂ.

 જવષબ : (C) રૂ. 210

4
•
2
Ex : રૂ. 10000 નું 12% લેખે 1 વર્ષના અુંતે વ્યાજમદ્દલ કે ટલું થાય? (વ્યાજ દર છ મહહને ઉમેરવું)
(A) રૂ. 11326 (B) રૂ. 11236 (C) રૂ. 11623 (D) રૂ. 11263
▪ રીત-1 ▪ રીત- 2
𝑅 2N
 સષદષ વ્યષજની રીતો ગણતરી કરતષું,
A = P (1 + 2
)
100  પ્રથમ છ મષસ મષટો વ્યષજ,
PRN
12 2(1) I=
100 × 12
= 10000 (1 + 2
)
100 10000 × 12 × 6
=
100 × 12
6 2
= 10000 (1 + ) I = 600 રૂ.
100

106 2
 બીજા છ મષસ મષટો વ્યષજ,
= 10000 ( )
100 ચ. વ્યષજની ગણતરી હષોવષથી વ્યષજ ઉમોરવુું TM
= 10000 ×
106
×
106 ∴ P = 10000 + 600 = 10600
100 100 PRN
I=
100 × 12
∴ A = 11236 રૂ.
10600 × 12 × 6
=
100 × 12
 જવષબ : (B) રૂ. 11236
I = 636 રૂ.
 વ્યષજમુદ્દલ (A) = મુદ્દલ + કુલ વ્યષજ
= 10000 + (600 + 636)
= 10000 + 1236
A = 11236 રૂ.

• Ex : કાેઈ રકમ 4 વર્ષમાું ચક્રવૃદ્ધિ વ્યાજે 3 ગિી થાય છે , તાે 9 ગિી કે ટલાું વર્ે થશે?
(A) 5 વર્ષ (B) 6 વર્ષ (C) 8 વર્ષ (D) 12 વર્ષ
▪ રીત-1

4 વર્ષ 3 ગણી (3)1

×2 ×2
8 વર્ષ 9 ગણી (3)2

 એષમ, 8 વર્ષમષું 9 ગણી થષય.

▪ રીત-2
 4 વર્ષમષું રકમ 3 ગણી થષય.
∴ A = 3P
𝑅 N
A = P (1 + )
100

𝑅 4
3P = P (1 + )
100

𝑅 4
3 = (1 + ) .................... (1)
100

2 5
 હવો, રકમનો 9 ગણી કરવષ,
𝑅 N
9P = P (1 + )
100

𝑅 N
9 = (1 + )
100

𝑅 N
(3)2 = (1 + )
100

 હવો, 3ની હકિં મત સમી. (1) પરથી મૂકતષું,

𝑅 4 2 𝑅 N
[(1 + ) ] = (1 + )
100 100

𝑅 8 𝑅 𝑁
∴ (1 + ) = (1 + )
100 100 TM
∴ N = 8 વર્ષ

▪ રીત-3 ▪ રીત- 4
𝑛1 = પ્રથમ વખત વર્ષ = 4  ધષરષો કો , રકમ 1 રૂ. છો .
𝑥 = પ્રથમ વખતો કો ટલષ ગણી = 3
4 વર્ષ
1 રૂ. 3 રૂ.
𝑦 = બીજી વખત કો ટલષ ગણી = 9
𝑛2 = બીજી વખત વર્ષ = ? 4 વર્ષ
3 રૂ. 9 રૂ.
1 1
હવો, 𝑥 𝑛1 = 𝑦 𝑛2 ∴ કુલ વર્ષ = 4 + 4 = 8 વર્ષ
1 1
∴ 34 = 9𝑛2
1 1
∴ 34 = (32 )𝑛2

 ઘષતની સરખષમણી કરતષું,

1 2
=
4 𝑛2

∴ 𝑛2 = 4 × 2
∴ 𝑛2 = 8 વર્ષ

 જવષબ : (C) 8 વર્ષ

• Ex : અેક રકમનું 10% લેખે પ્રથમ વર્ષનું વ્યાજ 450 રૂ. છે . તે જ રકમનું બીજા વર્ષનું ચક્રવૃદ્ધિ વ્યાજ _____ રૂ. થાય.
(A) રૂ. 45 (B) રૂ. 445 (C) રૂ. 495 (D) રૂ. 95
 પ્રથમ વર્ષનુું વ્યષજ = 450 રૂ.
વ્યષજનુું વ્યષજ એોટલો ચ. વ્યષજ
10
બીજા વર્ષનુું વ્યષજ = 450 + (450 × )
100
= 450 + 45
= 495 રૂ.
 જવષબ : (C) રૂ. 495

6
 2 સમય, અુંતર અને ઝડપ

 ઝડપ :-
 કષોઈ પણ વસ્તુ કો પદષથો એોકમ સમયમષું કષપોલષ એુંતરનો ઝડપ કહો વષય.
 ઝડપનો ‘હકમી/કલષક’ તથષ ‘મીટર/સોકન્ડ’ એોકમમષું મપષય છો .
એુંતર
ઝડપ =
સમય

 અુંતર :-
 કષોઈ બો બબિંદુ વચ્ચોનષ ગર્તપથની કુલ લુંબષઈ એોટલો એુંતર
 એુંતર ‘હકમી’ એનો ‘મીટર’ એોકમમષું મપષય છો . TM
 એુંતર = ઝડપ × સમય
 1 હકમી = 1000 મીટર
 સમય
 કષોઈપણ કષમ કરવષ મષટો લષગતી એવર્ધ એોટલો સમય.
 સમયનો ‘કલષક’, ‘મમદ્ધનટ’ કો ‘સોકન્ડ’મષું મપષય છો .
એુંતર
સમય =
ઝડપ
 1 મમદ્ધનટ = 60 સોકન્ડ
 1 કલષક = 60 મમદ્ધનટ
 1 કલષક = 3600 સોકન્ડ
1000
 1 હકમી./કલષક = મીટર/સોકન્ડ
3600
5
= મીટર/સોકન્ડ
18

3600
 1 મી./સોકન્ડ = હકમી./કલષક
1000

18
= હકમી./કલષક
5

• Ex : અેક બસ 300 હકમીનું અુંતર 3 કલાકમાું કાપે છે , તાે તેની ઝડપ શાેધાે.
(A) 91 હકમી/કલાક (B) 100 હકમી/કલાક (C) 97 હકમી/કલાક (D) 78 હકમી/કલાક
એુંતર
 ઝડપ =
સમય
300
=
3
= 100 હકમી/કલષક
 જવષબ : (B) 100 હકમી/કલષક

• Ex : અેક વ્યક્તિ 2 ર્મનનટમાું 90 મીટર ચાલે છે . 225 મીટર ચાલવા માટે તેને કે ટલી ર્મનનટ લાગશે?
(A) 3.5 ર્મનનટ (B) 5 ર્મનનટ (C) 4.5 ર્મનનટ (D) 7 ર્મનનટ

7
 એુંતર
 ઝડપ =
સમય
90
= m/s
120
3
= m/s
4

એુંતર
→ હવો, સમય =
ઝડપ
225
= 3⁄
4
225×4
=
3

= 300 સોકન્ડ
= 5 મમદ્ધનટ TM

 ☺જાો બકષ! એષવષ દષખલષમષું સીધી ર્િરષદ્ધર્ પણ મૂકી ર્કષય.

90 મીટર → 2 મમદ્ધનટ
225 મીટર → (?)
225×2
=
90

= 5 મમદ્ધનટ
 જવષબ : (B) 5 મમદ્ધનટ

• Ex : ટે નલફાેનના થાુંભલા અેક રે લવે લાઈન પર 100 મીટરના અુંતરે અાવેલા છે . ટ્રે નમાું બેઠેલાે અેક મસાફર તેને
ગિવાનું શરૂ કરે છે . જાે ટ્રે નની ઝડપ 60 km/hr હાેય, તાે 4 કલાકમાું તે અાવા કે ટલા થાુંભલા પસાર કરશે?
(A) 2400 (B) 3600 (C) 5200 (D) 4800
 એહીં, કુલ એુંતર = ઝડપ × સમય
= 60 × 4
= 240 km
= 240 × 1000 m
= 240000 m
100 મીટર → 1 થષુંભલષો
240000 મીટર → (?)
240000
=
100
= 2400
 એષમ, 2400 થષુંભલષ પસષર કરો
 જવષબ : (A) 2400

• Ex : અેક વાહન 50 km/hr અને બીજ વાહન 40 km/hr ની ઝડપે અેક જ હદશામાું ગર્ત કરે છે . તાે હદવસના અુંતે
બુંને વચ્ચેનું અુંતર કે ટલું હશે ?
(A) 340 km (B) 440 km (C) 140 km (D) 240 km
 એોક જ હદર્ષમષું ગર્ત કરો તોથી સષપોક્ષ ઝડપ મોળવવષ ઝડપની બષદબષકી થષય.

8
 2
 સષપોક્ષ ઝડપ = 50 – 40
= 10 km/hr
એષમ, 1 hr મષું બુંનો વચ્ચોનુું એુંતર = 10 km થષય.
 એોક હદવસમષું બુંનો વચ્ચોનુું એુંતર = (?)
= 24 × 10 (∵ 1 હદવસ = 24 hr)
= 240 km
 જવષબ : (D) 240 km

• Ex : કાેઈ અેક ચાેર સવારે 11:00 વાગ્યે બાઇક ચાેરીને 60 km/hr ની ઝડપે ભાગી જાય છે . બપાેરે 2:00 વાગ્યે ચાેરીની
જાિ થતાું 90 km/hr ની ઝડપે પાેલીસ કૅ મેરામાું જાેયા બાદ તેનાે પીછાે કરતાું તેની પાછળ જાય છે , તાે ચાેર કે ટલા સમય
બાદ પકડાઈ જશે? TM
(A) 4 કલાક (B) 3 કલાક (C) 6 કલાક (D) 9 કલાક
 પષોલીસનો 2 વષગ્યો જાણ થષય છો તથષ તો ચષોરનષો પીછષો કરવષ તોની પષછળ જાય છો .
 ચષોર દ્વષરષ 3 કલષકમષું કપષયોલ એુંતર = ઝડપ × સમય
= 60 × 3
= 180 km
 એષમ, પષોલીસ ચષોરનો પકડવષ જાય ત્યષરો ચષોર 180 km પષોલીસથી એષગળ નીકળી ગયષો હષોય.
 હવો, બુંનો એોક જ હદર્ષમષું જતષું હષોવષથી,
સષપોક્ષ ઝડપ = 90 – 60
= 30 km/hr
એુંતર
∴ સમય =
સષપોક્ષ ઝડપ
180
=
30

= 6 કલષક
 જવષબ : (C) 6 કલષક

• Ex : અેક બસ ભાવનગરથી તળાજા 30 km/hr ની ઝડપે જાય છે , તથા બમિી ઝડપે તળાજાથી ભાવનગર પાછી ફરે
છે . તાે અા બસની સરે રાશ ઝડપ કે ટલી?
(A) 35 km/hr (B) 40 km/hr (C) 38 km/hr (D) 42 km/hr

▪ રીત-1 ▪ રીત-2
30 km/hr  ધષરષો કો , ભષવનગરથી તળષજા વચ્ચોનુું એુંતર 𝑥 km છો .
કુ લ એુંતર
∴ સરો રષર્ ઝડપ =
કુ લ સમય
ભષવનગર તળષજા
𝑥+𝑥 એુંતર
= 𝑥 𝑥 (∵ સમય = )
+ ઝડપ
60 km/hr (બમણી ઝડપ)
30 60

2𝑥
= 60𝑥 + 30𝑥
2𝑥𝑦
 સરો રષર્ ઝડપ =
1800

𝑥+𝑦 2𝑥 × 1800
=
2×30×60 90𝑥
=
90
= 40 km/hr
= 40 km/hr
9
 ▪ રીત-3
 બો ર્હો ર વચ્ચોનુું એુંતર ઝડપનષ લ.સષ.એ. જોટલુું લોતષું,

×2
30
લ. સષ. એ.
60
60
×1
↓
2+1=3
કુલ એુંતર
∴ ઝડપ =
સમય
60+60 120 TM
= =
3 3

= 40 km/hr
 જવષબ : (B) 40 km/hr

• Ex : અેક ચાેક્કસ સ્થળેથી દર 12 ર્મનનટના સમયાુંતરે ગાેળી છાેડવામાું અાવે છે . અેક વ્યક્તિ પાેતાની કાર લઈને તે જ
હદશામાું ચાેક્કસ ઝડપથી જઈ રહી છે . તે માિસ જઅે છે કે , જ્યારે તે પહે લાે અવાજ સાુંભળે તે જ સમયે બીજી ગાેળી
છાેડવામાું અાવે છે તથા 11 ર્મનનટ બાદ બીજાે અવાજ સાુંભળે છે . જાે હવામાું ધ્વનનનાે વેગ 330 m/s હાેય, તાે કારની
ઝડપ શાેધાે.
(A) 108 km/hr (B) 54 km/hr (C) 3 km/hr (D) 48 km/hr
ધ્વદ્ધનનષો વોગ×સમયનષો તફષવત
 ઝડપ =
બીજાો એવષજ સષુંભળવષમષું લષગતષો સમય

330×(12−11)
=
11
330
= (m/s)
11

330 3600
= ×
11 1000

= 108 km/hr
 જવષબ : (A) 108 km/hr

ટ્રે ન

 ઝડપ :-
ટ્રોનની લુંબષઈ+વસ્તુની લુંબષઇ
 ઝડપ =
સમય

• Ex : અેક ટ્રે ન 144 km/hrની ઝડપે દાેડે છે , તાે તેની ઝડપ m/s માું કે ટલી થશે?
(A) 30 m/s (B) 40 m/s (C) 60 m/s (D) 48 m/s

10
 2
 એહીં, 1 km/hr =
1000
3600
m/s
1000
∴ 144 km/hr = 144 ×
3600

= 40 m/s
 જવષબ : (B) 40 m/s

• Ex : 400 મીટર લાુંબી અેક ટ્રે ન 120 km/hrની ઝડપે ગર્ત કરે છે , તાે પાટાની બાજમાું અાવેલા થાુંભલાને કે ટલા સમયમાું
પસાર કરે ?
(A) 18 સેકન્ડ (B) 16 સેકન્ડ (C) 14 સેકન્ડ (D) 12 સેકન્ડ
એુંતર
 ∴ સમય =
ઝડપ TM
400
= 1000
120 × 3600

400 × 3600
=
120 × 1000

= 12 સોકન્ડ
 જવષબ : (D) 12 સોકન્ડ

• Ex : અેક ટ્રે નની લુંબાઈ 500 મીટર છે . તે 4 km લાુંબા બાેગદામાુંથી 90 km/hrની ઝડપે પસાર થાય, તાે ટ્રે નને
અા બાેગદાના અેક છે ડે થી દાખલ થઈ બીજા છે ડે સુંપૂિષ બહાર નીકળતા કે ટલાે સમય લાગે?
(A) 2 ર્મનનટ (B) 3 ર્મનનટ (C) 13 ર્મનનટ (D) 7 ર્મનનટ
 સષમષન્ય ભષર્ષમષું બષોગદું ુ એોટલો નષળુું; ટ્રોન બષોગદષનો પસષર કરો તોથી તોનુું એુંતર ઉમોરવુું.
એુંતર
∴ સમય =
ઝડપ

500 + 4000
= 1000 (∴ 4 km = 4000 મી.)
90 × 3600

4500 × 3600
=
90 × 1000

= 180 સોકન્ડ
= 3 મમદ્ધનટ
 જવષબ : (B) 3 મમદ્ધનટ

• Ex : અેક ટ્રે નની લુંબાઈ 200 મીટર છે . તે તેની લુંબાઈ કરતાું બમિી લુંબાઈના પ્લેટફાેમષને 36 સેકન્ડમાું પસાર કરે છે ,
તાે તેની ઝડપ શાેધાે.
(A) 40 km/hr (B) 98 km/hr (C) 52 km/hr (D) 60 km/hr
 ટ્રોનની લુંબષઈ = 200 મીટર
∴ પ્લોટફષોમષની લુંબષઈ = 400 મીટર
એુંતર
∴ ઝડપ =
સમય

2
11
 200 + 400
=
36

600
= m/s
36

600 3600
= × km/hr
36 1000

= 60 km/hr
 જવષબ : (D) 60 km/hr

• Ex : બે સમાન લુંબાઈની ટ્રે ન ચાેક્કસ ઝડપથી અેકબીજાની ર્વરુિ હદશામાું (સામ-સામે) ગર્ત કરે છે . તે દ્ધસગ્નલને
અનક્રમે 10 સેકન્ડ અને 15 સેકન્ડમાું પસાર કરે છે , તાે તે બુંને ટ્રે ન અેકબીજાને કે ટલા સમયમાું પસાર કરશે?
TM
(A) 15 સેકન્ડ (B) 12 સેકન્ડ (C) 18 સેકન્ડ (D) 20 સેકન્ડ

▪ રીત-1
 ધષરષો કો , ટ્રોનની લુંબષઈ 𝑥 મીટર છો .
એુંતર
 ∴ સમય =
ઝડપ

𝑥+𝑥 એું. 𝑥 𝑥
= 𝑥 𝑥 (∵ ઝ1 = = , ઝ2 = )
(10 + 15) સ. 10 15

2𝑥
= 15𝑥 + 10𝑥
150

2𝑥 × 150
=
25𝑥

= 12 સોકન્ડ

▪ રીત-2
 ☺જાો બકષ! એષવષ પ્રશ્ષોમષું ગણતરી સરળ બનષવવષ મષટો નીચોની રીતનષો પણ ઉપયષોગ કરી ર્કષય :
• જ્ષરો ટ્રોન એોક જ હદર્ષમષું ગર્ત કરતી હષોય,
2 × સમયનષો ગુણષકષર
સમય =
સમયનષો તફષવત

• જ્ષરો ટ્રોન ર્વરુિ હદર્ષમષું ગર્ત કરતી હષોય,

2 × સમયનષો ગુણષકષર
સમય =
સમયનષો સરવષળષો

2 × 10 × 15
 એહીં, સમય =
15 + 10

300
=
25

= 12 સોકન્ડ
 જવષબ : (B) 12 સોકન્ડ

12
 2
 સરે રાશ ઝડપ :-
 જ્ષરો કષોઈ વ્યક્તિ P બબિંદુથી 𝑥 km/hr ની ઝડપો Q બબિંદુ તરફ જાય છો . તથષ Q બબિંદુથી P બબિંદુ તરફ 𝑦 km/hr ની ઝડપો જાય...
𝑥 km/hr
P Q
𝑦 km/hr
2𝑥𝑦
∴ સરો રષર્ ઝડપ =
𝑥+𝑦

 જ્ષરો કષોઈ વ્યક્તિ P બબિંદુથી 𝑥 km/hr ની ઝડપો Q બબિંદુ તરફ જાય છો તથષ Q બબિંદુથી 𝑦 km/hr ની ઝડપો R બબિંદુ તરફ જાય
છો તથષ R બબિંદુથી z km/hr ઝડપો P બબિંદુ તરફ જાય...
P
TM

Q R
𝑦 km/hr
2𝑥𝑦z
∴ સરો રષર્ ઝડપ =
𝑥𝑦+𝑦z+z𝑦

• Ex : સાૌરાષ્ટ્ર મેલ ભાવનગરથી રાજકાેટ 90 km/hrની ઝડપે તથા રાજકાેટથી દે વભૂર્મ દ્વારકા 60 km/hrની ઝડપે
ગર્ત કરતી હાેય, તાે તેની સરે રાશ ઝડપ કે ટલી થાય?
(A) 36 km/hr (B) 58 km/hr (C) 72 km/hr (D) 46 km/hr

▪ રીત-1
2𝑥𝑦
 ∴ સરો રષર્ ઝડપ =
𝑥+𝑦

2 × 90 × 60
=
90 + 60

2 × 90 × 60
=
150

= 72 km/hr

▪ રીત-2
 કુલ એુંતર લ.સષ.એ. જોટલુું હષોય.
∴ 60 એનો 90 નષો લ.સષ.એ. = 180 km
એુંતર 180
 ભષવનગરથી રષજકષોટ સુધીનુું એુંતર કષપવષ લષગતષો સમય = = = 3 કલષક
ઝડપ 90

એુંતર 180
 રષજકષોટથી દોવભૂમમ દ્વષરકષ સુધીનુું એુંતર કષપવષ લષગતષો સમય = = = 3 કલષક
ઝડપ 60

180 + 180
∴ સરો રષર્ ઝડપ =
3+2

360
=
5

= 72 km/hr
 જવષબ : (C) 72 km/hr
2 13
 જ્ષરો કષોઈ ટ્રોન સ્ટોર્ન પર રષોકષયષ ર્વનષ 𝑥 km/hrની ઝડપો કષોઈ એુંતર કષપો તથષ સ્ટોર્ન પર રષોકષણ સષથો 𝑦 km/hrની ઝડપો
તો એુંતર કષપતી હષોય ત્યષરો .....
ઝડપનષો તફષવત
રો લગષડીનષ રષોકષણનષો દર = ( × 60)મમદ્ધનટ/કલષક
રષોકષયષ વગરની ઝડપ

• Ex : અેક માલગાડી સ્ટે શન પર રાેકાયા વગર 75 km/hrની ઝડપે ગર્ત કરે છે , પિ જાે સ્ટે શનાે પર રાેકવામાું અાવે તાે
ઝડપ 55 km/hrની થાય છે . તાે ટ્રે ન પ્રર્તકલાક સ્ટે શન પર કે ટલાે સમય રાેકાય હશે?
(A) 16 ર્મનનટ (B) 18 ર્મનનટ (C) 24 ર્મનનટ (D) 14 ર્મનનટ
ઝડપનષો તફષવત
 રષોકષણનષો દર = ( × 60)
રષોકષયષ વગરની ઝડપ

75 − 55
= × 60
75 TM
20
= × 60
75

= 16 મમદ્ધનટ
 જવષબ : (A) 16 મમદ્ધનટ

 જ્યારે ટ્રે ન-A, 𝒙 સ્થળેથી 𝒚 સ્થળે તથા ટ્રે ન-B, 𝒚 સ્થળેથી 𝒙 સ્થળે ગર્ત કરતી હાેય, રસ્તામાું બુંને ટ્રે નાે અેકબીજાને ક્રાેસ
કરતી હાેય ત્યારે .....

ટ્રોન−Aની ઝડપ 𝑏
=√
ટ્રોન−Bની ઝડપ 𝑎

જ્ષું, b = ટ્રોન-Bનો ક્રષોબસિંગ બષદ પહષોંચતષ લષગતષો સમય

a = ટ્રોન- Aનો ક્રષોબસિંગ બષદ પહષોંચતષ લષગતષો સમય

• Ex : બે ટ્રે ન અનક્રમે સ્ટે શન A અને B થી અેકબીજા તરફ અેકસાથે નીકળે છે . અેકબીજાને ક્રાેસ કયાષ પછી બુંને ટ્રે નને
નનધાષહરત સ્થળે પહાોંચતા અનક્રમે 25 કલાક અને 9 કલાક લાગે છે , તાે પ્રથમ અને બીજી ટ્રે નની ઝડપનાે ગિાેત્તર
શાેધાે.
(A) 3 : 5 (B) 5 : 3 (C) 25 : 3 (D) 9 : 17
 ક્રષોબસિંગ બષદની સ્થિર્ત,
પ્રથમ ટ્રોન
25 hr

A B

બીજી ટ્રોન
9 hr

A ની ઝડપ 𝑏
=√
B ની ઝડપ 𝑎

9
=√
25
3
= =3:5
5
 જવષબ : (A) 3 : 5
14
 2 હાેડી અને પ્રવાહ

 પ્રવાહની ઝડપ : પષણી જ્ષરો વહો તુું હષોય ત્યષરો તો ચષોક્કસ ઝડપથી વહો તુું હષોય છો , જોનો પ્રવષહની ઝડપ કહો વષય.

 ક્તસ્થર (શાુંત) પાિીમાું,

 હષોડીની ઝડપ = B km/hr (∴ B = Boat)
 પ્રવષહની ઝડપ = W km/hr (∴ W = Water)

 હાેડીની પ્રવાહની હદશામાું ઝડપ = B + W

(એનુકૂળ / એનુપ્રવષહ)
(Down Stream Speed) TM

 પ્રવાહની ર્વરુિ હદશામાું હાેડીની ઝડપ = B − W

(પ્રર્તકૂળ / ઊધ્વષપ્રવષહ)
(UP Stream Speed)

• Ex : ક્તસ્થર પાિીમાું અેક હાેડીની ઝડપ 18 km/hr છે . તથા પ્રવાહની ઝડપ 4 km/hr છે , તાે પ્રવાહની હદશામાું હાેડીની
ઝડપ કે ટલી?
(A) 14 km/hr (B) 22 km/hr (C) 25 km/hr (D) 30 km/hr
 એહીં, B = 18 km/hr
W = 4 km/hr
 પ્રવષહની હદર્ષમષું હષોડીની ઝડપ (DSS) = B + W
= 18 + 4
= 22 km/hr
 જવષબ : (B) 22 km/hr

સૂિ

પ્રવષહની હદર્ષમષું + પ્રવષહની ર્વરુિ

હષોડીની ઝડપ હદર્ષમષું હષોડીની ઝડપ
∴ સ્થિર પષણીમષું હષોડીની ઝડપ (B) =
2

પ્રવષહની હદર્ષમષું − પ્રવષહની ર્વરુિ

હષોડીની ઝડપ હદર્ષમષું હષોડીની ઝડપ
∴ પ્રવષહની ઝડપ (W) =
2

• Ex : અેક બાેટ પ્રવાહની હદશામાું 30 km/hr ની ઝડપથી જાય છે . તથા પ્રવાહની ર્વરુિ હદશામાું 6 km/hr ની ઝડપથી
જાય છે , તાે ક્તસ્થર પાિીમાું બાેટની ઝડપ કે ટલી?
(A) 10 km/hr (B) 18 km/hr (C) 20 km/hr (D) 25 km/hr

15
 DSS = 30 km/hr
USS = 6 km/hr
પ્રવષહની હદર્ષમષું + પ્રવષહની ર્વરુિ
સ્થિર પષણીમષું હષોડીની ઝડપ (B) = હષોડીની ઝડપ હદર્ષમષું હષોડીની ઝડપ
2
DSS + USS
B=
2
30 + 6
=
2
36
=
2

= 18 km/hr
 જવષબ : (B) 18 km/hr TM

• Ex : અેક હાેડી પ્રવાહની હદશામાું ચાેક્કસ અુંતર કાપીને 4 કલાકમાું પ્રારું દ્ધભક સ્થળે પાછી અાવે છે , જાે હાેડીની ઝડપ 4
km/hr તથા પ્રવાહની ઝડપ 2 km/hr હાેય, તાે અા ચાેક્કસ અુંતર કે ટલું હશે?
(A) 3 km (B) 8 km (C) 4 km (D) 6 km

▪ રીત-1 ▪ રીત-2
2 2
કુલ સમય [(હષોડીની ઝડપ) − (પ્રવષહની ઝડપ) ]
 એુંતર =
2 × હષોડીની ઝડપ

4 [(4)2 – (2)2 ]
=
2×4
4 (16 − 4)
=
2×4
 ધષરષો કો , એષ એુંતર 𝑥 km છો . 12
=
B = 4 km/hr 2

W = 2 km/hr = 6 km
 DSS = 4 + 2
= 6 km/hr
 USS = 4 − 2
= 2 km/hr
 કુલ સમય = પ્રવષહની હદર્ષમષું સમય + પ્રવષહની ર્વરુિ હદર્ષમષું સમય
𝑥 𝑥 એુંતર
∴4= + (∵ સમય = )
6 2 ઝડપ
2𝑥 + 6𝑥
∴4=
12

∴ 48 = 8𝑥
48
∴𝑥=
8

∴ 𝑥 = 6 km
 જવષબ : (D) 6 km

16
 2 ગણણત

સમય, કામ અને મહે નતાણું

 કાર્યક્ષમતા અને સમર્ અેકબીજાના વ્યસ્ત પ્રમાણમાાં હાેર્ છે .
1
કાર્યક્ષમતા ∝
સમર્

1
 વ્યક્તિનાં અેક દિવસનાં કામ =
કલ સમર્

 કામનાે દર : TM
કરે લ કામ
 કામનાે િર =
તે માટે લાગેલ સમર્

• Ex : ગીતા અેક કામ 3 કલાકમાું પૂણણ કરી શકે છે . તાે તેણીના કામનાે દર પ્રતત તમનનટમાું શાેધાે.
𝟏 𝟏 𝟏
(A) કામ/તમનનટ (B) કામ/તમનનટ (C) 20 કામ/તમનનટ (D) કામ/તમનનટ
𝟐𝟎 𝟏𝟖𝟎 𝟑

કરે લ કામ
 અહીં, કામનાે િર =
તે માટે લાગેલ સમર્
1
= કામ/કલાક
3
1
= કામ/મમનનટ
180

( ∵ 3 કલાક = 180 મમનનટ)

1
 જવાબ : ( B) કામ/મમનનટ
180

• Ex-4 : 𝒙 કાેઈ અેક કામ 20 દદવસમાું પરુ કરી શકે છે . જ્યારે 𝒚 તે જ કામ 30 દદવસમાું પરુ કરી શકે છે . જે બુંને સાથે
મળીને કામ કરે તાે અા કામ કે ટલા દદવસમાું પરુ થાય?
(A) 15 દદવસ (B) 12 દદવસ (C) 8 દદવસ (D) 16 દદવસ

સમર્ કાર્યક્ષમતા
𝑥 →20 દિ. સમર્ કલ કામ
×3 તા
60
𝑦 →30 દિ.
×2

 બાંને સાથે મળીને કામ કરે છે . તેથી,

કલ કામ
દિવસ =
𝑥+𝑦
60
=
3+2
60
= = 12 દિવસ
5
1
 અામ, બાંને સાથે મળીને અા કામ 12 દિવસમાાં પરુ કરી શકે .
 જવાબ : (B) 12 દિવસ

• Ex : A અેક કામ 20 દદવસ તથા B તે જ કામ 30 દદવસમાું પૂણણ કરી શકે છે . બુંને સાથે કામ શરૂ કરે છે . થાેડા દદવસ
પછી A કામ છાેડી દે છે . બાકીનું કામ B, 20 દદવસમાું પરુ કરે છે . તાે બુંને અે સાથે કે ટલા દદવસ કામ કયું હશે?
(A) 3 દદવસ (B) 4 દદવસ (C) 6 દદવસ (D) 8 દદવસ
 અહીં,

સમર્ કાર્યક્ષમતા
A →20 દિ. કલ કામ
સમર્
×3 તા
સમર્
60 તા
TM
B → 30 દિ.
×2
ક.ક.
 બાકીનાં કામ B, 20 દિવસમાાં પૂણય કરે છે .
∴ B અે કરે લ કામ = 20 × 2 = 40
 તેથી બાંનેઅે સાથે કરે લ કામ = 60 − 40 = 20
20
∴ બાંનેને સાથે કામ કરતાાં લાગતાે સમર્ =
3+2
20
=
5

= 4 દિવસ
 અામ, બાંનેઅે સાથે 4 દિવસ સધી કામ કર્ું હશે.
 જવાબ : (B) 4 દિવસ

• Ex : રાેદહત અેક કામ 30 દદવસમાું પૂરુ કરે છે . જ્યારે તે જ કામ માેદહત 45 દદવસમાું કરે છે . બુંને ભેગા મળીને કામ કરે
છે . અા કામ માટે રૂ.15,000 મળે છે . તાે કામના પ્રમાણે રાેદહતને મળતી રકમ=_____ રૂ.
(A) રૂ. 7500 (B) રૂ. 10000 (C) રૂ. 5000 (D) રૂ. 9000
 અહીં,
સમર્ કાર્યક્ષમતા
રાેદહત →30 દિ. સમર્ કલ કામ
×3 તા
90

માેદહત →45 દિ.

×2
ક.ક.
 કાર્યક્ષમતા :- રાેદહત : માેદહત
3:2⇒5
3
∴ રાેદહતને મળતી રકમ = × 15000
5
= 9000 રૂ.
 જવાબ : (D) રૂ. 9000

2
 નળ અને ટાુંકી

 સમર્ × કાર્યક્ષમતા = ટાાંકીની ક્ષમતા

• Ex : બે નળ A અને B કાેઈ ટાુંકીને અનક્રમે 24 કલાક અને 30 કલાકમાું ભરી શકે છે . જે બુંને નળ અેક સાથે
ખાેલવામાું અાવે તાે ખાલી ટાુંકીને ભરવામાું કે ટલાે સમય લાગે?
(A) 13 કલાક 20 તમ. (B) 12 કલાક 10 તમ. (C) 14 કલાક (D) 10 કલાક 5 તમ.
 અહીં, ટાાંકીની ક્ષમતા સમર્ના લ.સા.અ. જેટલી લેવી,

સમર્ કાર્યક્ષમતા
A →24 ક. ટાાંકીની ક્ષમતા
સમર્
×5 તા TM
120
B →30 ક.
×4
ક.ક.
 બાંને નળ અેક સાથે ખાેલવામાાં અાવે છે .

ટાાંકીની ક્ષમતા 120

 તેથી, લાગતાે સમર્ = =
A+B 5+4
120
=
9
3
= 13 કલાક
9
1
= 13 કલાક
3

= 13 કલાક 20 મમનનટ
 જવાબ : (A) 13 કલાક 20 મમ.

• Ex : અેક નળ વડે અેક ટાુંકી 40 તમનનટમાું ભરી શકાય છે . બીજ નળ વડે અા ટાુંકી 120 તમનનટમાું ખાલી થાય છે . જે
બુંને નળ અેક સાથે ખલ્લા કરવામાું અાવે તાે ટાુંકીને ભરાતાું કે ટલાે સમય લાગે?
(A) 1 કલાક (B) 1 કલાક 20 તમનનટ (C) 1.5 કલાક (D) 1 કલાક 40 તમનનટ

સમર્ કાર્યક્ષમતા
A →40 મમ. સમર્ ટાાંકીની ક્ષમતા
×3 તા
120
B →120 મમ.
×1
ક.ક.
 અહીં, ટાાંકી ભરવાનાં પૂછ્ાં હાેવાથી જે નળ ખાલી કરે તેની કાર્યક્ષમતા (-) લેવી,
120
∴ સમર્ =
3−1
120
=
2
= 60 મમનનટ = 1 કલાક
 જવાબ : (A) 1 કલાક

2
3
• Ex : ત્રણ નળ A , B અને C કાેઈ ટાુંકી અનક્રમે 4 કલાક, 6 કલાક અને 12 કલાકમાું ભરી શકે છે . જે ત્રણેય નળ અેક
સાથે ખાેલવામાું અાવે, તાે ટાુંકી ભરાતાું કે ટલાે સમય લાગે?
(A) 2 કલાક (B) 3 કલાક (C) 4 કલાક (D) 5 કલાક

સમર્ કાર્યક્ષમતા
A →4 ક. સમર્ ટાાંકીની ક્ષમતા
×3 તા
B →6 ક. ×2 12

C→12 ક.
×1

 અહીં, ત્રણેર્ નળ અેક સાથે ખાેલવામાાં અાવે છે .

ટાાંકીની ક્ષમતા TM
તેથી, સમર્ =
A+B +C
12
=
3+2+1
12
=
6

= 2 કલાક
 જવાબ : (A) 2 કલાક

• Ex : છ પાઈપ અેક ટાુંકીને 1 કલાક 20 તમનનટમાું ભરી શકે છે . જે તે જ પ્રકારની માત્ર પાુંચ પાઈપનાે ઉપયાેગ કરવામાું
અાવે, તાે ટાુંકી ભરવા માટે કે ટલાે સમય લાગે?
(A) 1 કલાક 20 તમનનટ (B) 1 કલાક 30 તમનનટ (C) 1 કલાક 36 તમનનટ (D) અેકપણ નહીં
 અહીં, m1 d1 = m2 d2 મૂજબ
∴ 6 × 80 = 5 × d2 (∵ d1 = 1 ક. 20મમ. = 80 મમ.)
6 × 80
∴ d2 =
5
∴ d2 = 96 મમનનટ
∴ d2 = 1 કલાક 36 મમનનટ
 જવાબ : (C) 1 કલાક 36 મમનનટ

4
 2 સુંભાવના
શક્ય પદરણામ
• સુંભાવના =
કલ પદરણામ

 સંભાવના અંગેના મહત્વપૂર્ણ તથ્ાે :

 ચાેક્કસ ઘટનાઅાેની સાંભાવના હાં મેશા 1 થાર્.
િા.ત.
• સૂર્ય પૂવયમાાં ઊગે છે .
• ઝાડ પરથી છૂટાં પડે લ ફળ જમીન પર પડશે.
• જન્મ લેનાર િરે ક માનવ મૃત્ય પામશે.

 અશકર્ ઘટનાઅાેની સાંભાવના હાં મેશા 0 થાર્. TM

િા.ત.
• સૂર્ય પનિમમાાં ઊગે છે .
• તમારા હાથમાાં રહે લ પ્રશ્નપત્રમાાં 100 માાંથી 101 ગણ અાવવા.
• સાેમવાર પછીનાે તરતનાે દિવસ ગરુવાર હાેર્.
• અેક સમતાેલ સસક્કાે ઉછાળતા ઉપરની બાજઅે કાટ અને છાપ બાંને મળે.

• Ex : તમારા હાથમાું રહે લા પ્રશ્નપત્રમાું 50 માુંથી 51 ગણ અાવવાની સુંભાવના કે ટલી?

𝟏 𝟏
(A) 0 (B) 1 (C) (D)
𝟓𝟎 𝟓𝟏
 અહીં, પ્રશ્નપત્રમાાં 50 માાંથી 51 ગણ અાવવા અે અશકર્ ઘટના છે તેથી સાંભાવના = 0
 જવાબ : (A) 0

• Ex : ‘સૂયણ પનિમમાું અાથમે છે ’ – અા ઘટનાની સુંભાવના કે ટલી થાય?

(A) 0 (B) 1 (C) 0.5 (D) 2
 અહીં, ‘સૂર્ય પનિમમાાં અાથમે છે ’ અે અેક ચાેક્કસ ઘટના છે . તેથી સાંભાવના = 1
 જવાબ : (B) 1

 પત્તા અાધાદરત સુંભાવના :

2 5
• Ex : બાવન પત્તાના ઢગમાુંથી યાદૃચ્છિક રીતે અેક પત્તું પસુંદ કરવામાું અાવે, તાે તે પત્તું કાળીનાે અેક્ાે હાેય તેની
સુંભાવના કે ટલી થાય?
𝟏 𝟐 𝟏 𝟏
(A) (B) (C) (D)
𝟏𝟑 𝟏𝟑 𝟓𝟐 𝟐𝟔

 શક્ય પદરણામ :- 1 (∵ 4 અેક્કામાાં 1 કાળીનાે અેક્કાે હાેર્)

 કલ પદરણામ :- 52
શક્ય પદરણામ
∴ સાંભાવના =
કલ પદરણામ
1
=
52
1
 જવાબ : (C)
52 TM

• Ex : સરખી રીતે ચીપેલા 52 પત્તામાુંથી યાદૃચ્છિક રીતે બે પત્તા ખેંચવામાું અાવે, તાે ખેંચવામાું અાવેલ બુંને પત્તા રાણી
હાેય તેની સુંભાવના કે ટલી થાય?
𝟏 𝟐 𝟒 𝟏
(A) (B) (C) (D)
𝟐𝟏𝟖 𝟒𝟒𝟓 𝟏𝟓𝟔𝟗 𝟐𝟐𝟏

4
 શક્ય પદરણામ :- C (∵ 4 માાંથી 2 રાણી)
2
52
 કલ પદરણામ :- C (∵ 52 માાંથી 2 રાણી)
2
4
C
શક્ય પદરણામ 2
∴ સાંભાવના =
કલ પદરણામ 52
C
2
4×3
=
2 ×1
52 ×51
2 ×1
6
=
26 ×51
6
=
1326
1
=
221
1
 જવાબ : (D)
221

6
 2
 સસક્કા આધારિત સંભાવના :

સસક્કાની મળતાાં પદરણામની પદરણામાે

સાંખ્યા સાંખ્યા
1 21 = 2 (H) (T)

(H,H) (T,T)
2
2 2 =4
(H,T) (T,H)

(H,H,H) (T,T,T)

(H,H,T) (T,H,H)
3
3 2 =8 TM
(H,T,H) (T,H,T)

(H,T,T) (T,T,H)

n 2n ------

• Ex : બે સસક્ાને અેક સાથે ઉછાળતાું બુંને સસક્ા પર છાપ મળે તેની સુંભાવના કે ટલી થાય?
𝟏 𝟏 𝟏 𝟐
(A) (B) (C) (D)
𝟐 𝟖 𝟒 𝟑

 શક્ય પદરણામ :- (H,H)

 કલ પદરણામ :- 22 = 4 (H,H) (T,T) (H,T) (T,H)

શક્ય પદરણામ
∴ સાંભાવના =
કલ પદરણામ
1
=
4
1
 જવાબ : (C)
4

 પાસા અાધાદરત સુંભાવના :

 પાસાને છ બાજઅાે હાેર્ છે .

 તેના પર િશાયવેલ સબિંિઅાેને 1, 2, 3, 4, 5 અને 6 વડે નનરૂમપત કરી શકાર્.

7
 પાસાની સાંખ્યા પદરણામની સાંખ્યા પદરણામાે

1 61 = 6 (1) (2) (3) (4) (5) (6)

(1,1) (2,1) (3,1) (4,1) (5,1) (6,1)

(1,2) (2,2) (3,2) (4,2) (5,2) (6,2)
(1,3) (2,3) (3,3) (4,3) (5,3) (6,3)
2 62 = 36
(1,4) (2,4) (3,4) (4,4) (5,4) (6,4)
(1,5) (2,5) (3,5) (4,5) (5,5) (6,5)
(1,6) (2,6) (3,6) (4,6) (5,6) (6,6)

n 6n ------ TM

• Ex : અેક પાસાને ઉછાળવામાું અાવે, તાે ઉપરની તરફ યગ્મ સુંખ્યા અાવે તેની સુંભાવના કે ટલી થાય?
𝟐 𝟏 𝟏 𝟏
(A) (B) (C) (D)
𝟑 𝟔 𝟒 𝟐

 શક્ય પદરણામ :- 2, 4, 6 (∵ ર્ગ્મ = બેકી)

 કલ પદરણામ :- 61 = 6

શક્ય પદરણામ
∴ સાંભાવના =
કલ પદરણામ
3
=
6
1
=
2
1
 જવાબ : (D)
2

 કે લેન્ડરની સુંભાવના :
વધારાના દિવસાે
 કે લેન્ડરની સાંભાવના =
અઠવાદડર્ાના દિવસાે

શેષ
=
7

• Ex : જન્યઅારી મદહનામાું પાુંચ વખત મુંગળવાર અાવવાની સુંભાવના કે ટલી થાય?

𝟏 𝟐 𝟑
(A) (B) (C) (D) 1
𝟕 𝟕 𝟕

વધારાના દિવસાે
 સાંભાવના =
અઠવાદડર્ાના દિવસાે

શેષ
=
7
3
= (∵ જાન્યઅારી વધારાના દિવસ 3 હાેર્)
7
3
 જવાબ : (C)
7
8
 2
 દડા અાધાદરત સુંભાવના :

શકર્ પદરણામ
 િડાની સાંભાવના =
કલ પદરણામ

 ‘અને’ નાે અથય ગણાકાર (×) સમજવાે.

 ‘અથવા’ નાે અથય સરવાળાે (+) સમજવાે.

• Ex : અેક પેટીમાું 6 લાલ અને 5 પીળા રું ગના દડા છે . જે તેમાુંથી અેક દડાે પસુંદ કરવામાું અાવે તાે તે લાલ હાેવાની
સુંભાવના કે ટલી થાય?
𝟏𝟏 𝟑 𝟏 𝟔
(A) (B) (C) (D)
𝟔 𝟏𝟏 𝟏𝟏 𝟏𝟏

શક્ય પદરણામ TM
 સાંભાવના =
કલ પદરણામ

6
 શકર્ પદરણામ ⟹ 6 લાલ િડામાાંથી અેક ( C )
1
11
 કલ પદરણામ ⟹ (6 + 5 ) અેટલે 11 િડામાાંથી અેક ( C )
1
6
C
1
______
 સાંભાવના =
11
C
1
6
=
11
6
 જવાબ : (D)
11

9
 2 ગણિિ

ક્ષેત્રફળ અને ઘનફળ

 પરિમિમિ :

∴ પરિમિતિ = 𝑙 + 𝑙 + 𝑙 + 𝑙
= 4𝑙

TM

 ક્ષેત્રફળ :

∴ ક્ષેત્રફળ = લંબાઈ × લંબાઈ

=𝑙×𝑙
= 𝑙2

 ઘનફળ :

નળાકાિનં ઘનફળ = લંબાઈ × પહાેળાઈ × ઊંચાઈ

= 𝜋r2h

ચ ેિસ

 ચાેિસની પરિમિતિ = 4𝑙

 ચાેિસનં ક્ષેત્રફળ = 𝑙 2

 ચાેિસનાે તિકર્ણ = √2 𝑙

• Ex : ચ ેિસની પરિમિમિ 40 િીટિ છે , િ ે િેની બ જુની લંબ ઈ કે ટલી હશે?

(A) 10 િીટિ (B) 20 િીટિ (C) 30 િીટિ (D) 25 િીટિ
 ચાેિસની પરિમિતિ = 4𝑙
∴ 40 = 4𝑙
40
∴𝑙= ∴ 𝑙 = 10 િીટિ
4
1
 આાિ, ચાેિસની બાજની લંબાઈ 10 િીટિ હાેય.
 જિાબ : (A) 10 િીટિ

• Ex : અેક ચ ેિસની બ જુનું િ પ ત્રિ ગિું કિવ િ ં અ વે, િ ે િેનું ક્ષેત્રફળ કે ટલ ગિું થ ય?
(A) 3 ગિું (B) 6 ગિું (C) 12 ગિું (D) 9 ગિું
 ધાિાે કે ,
બાજનં િાપ ક્ષેત્રફળ
𝑙 𝑙2
↓ ↓
3𝑙 (3𝑙)2 = 9𝑙 2
આાિ, ક્ષેત્રફળ 9 ગર્ થાય. TM
 જિાબ : (D) 9 ગર્

• Ex : 2 િીટિ બ જુ ધિ વિ ં ચ ેિસ અ ેિડ ન ં ભ ોંયિળળયે 25cm બ જુ ધિ વિી કે ટલી ચ ેિસ લ દીઅ ે બેસ ડી શક ય?
(A) 52 (B) 88 (C) 64 (D) 58
આાેિડાનં ક્ષેત્રફળ
 લાદીની સંખ્યા =
લાદીનં ક્ષેત્રફળ
200×200
= (∵ 2m = 200cm)
25×25

=8×8
= 64
આાિ, આા ચાેિસ આાેિડાના ભાોંયિળળયે 64 લાદીઆાે બેસાડી શકાય.
 જિાબ : (C) 64

લંબચ ેિસ

 લંબચાેિસની પરિમિતિ = 𝑙 + b + 𝑙 + b
= 2(𝑙 + b)
 લંબચાેિસનં ક્ષેત્રફળ = 𝑙 b
 લંબચાેિસનાે તિકર્ણ d = √𝑙 2 + b 2

• Ex : અેક લંબચ ેિસની લંબ ઈ 20 cm અને પહ ેળ ઈ 14 cm હ ેય, િ ે િેનું ક્ષેત્રફળ શ ેધ ે.

(A) 540 cm2 (B) 280 cm2 (C) 170 cm2 (D) 380 cm2
 આહીં, 𝑙 = 20 cm, b = 14 cm
લંબચાેિસનં ક્ષેત્રફળ = 𝑙𝑏
= 20 × 14
= 280 cm2
આાિ, લંબચાેિસનં ક્ષેત્રફળ 280 cm2 થાય.
 જિાબ : (B) 280 cm2
2
• Ex : અેક લંબચ ેિસનું ક્ષેત્રફળ 96 ચ ે.િી. છે . જે લંબચ ેિસની લંબ ઈ અને પહ ેળ ઈન ે ગુિ ેત્તિ 3:2 હ ેય, િ ે િેની
લંબ ઈ શ ેધ ે.
(A) 4 િીટિ (B) 24 િીટિ (C) 48 િીટિ (D) 12 િીટિ
 આહીં, લંબાઈ = 3𝑥
પહાેળાઈ = 2𝑥
 હિે, ક્ષેત્રફળ = 𝑙b
∴ 96 = 3𝑥 × 2𝑥
∴ 96 = 6𝑥 2
96
∴ 𝑥2 =
6
∴ 𝑥 = 16
2
TM
∴ 𝑥 = 4 િીટિ
 હિે, લંબાઈ = 3𝑥
= 3(4)
= 12 િીટિ
આાિ, આા લંબચાેિસની લંબાઈ 12 િીટિ થાય.
 જિાબ : (D) 12 િીટિ

• Ex : અેક ખેિિની લંબ ઈ અને પહ ેળ ઈ અનુક્રિે 16 િીટિ અને 9 િીટિ છે . અ ખેિિનું ક્ષેત્રફળ જેટલું છે , િેટલું જ
ક્ષેત્રફળ ધિ વિ ં અેક ચ ેિસ ખેિિની પરિમિમિ કે ટલી થ ય?
(A) 48 િીટિ (B) 36 િીટિ (C) 64 િીટિ (D) 144 િીટિ
 આહીં, લંબચાેિસનં ક્ષેત્રફળ = 𝑙b
= 16 × 9
= 144 ચાે.િીટિ
 લંબચાેિસ આને ચાેિસનં ક્ષેત્રફળ સિાન હાેિાથી,
ચાેિસનં ક્ષેત્રફળ = 144
∴ 𝑙 2 = 144
∴ 𝑙 = 12
 હિે, ચાેિસની પરિમિતિ = 4𝑙
= 4(12)
= 48 િીટિ
આાિ, આા ચાેિસ ખેિિની પરિમિતિ 48 િીટિ થાય.
 જિાબ : (A) 48 િીટિ

2
3
 મત્રક ેિ
 ક ટક ેિ મત્રક ેિ :-

 પરિમિતિ = AB + BC + AC
1
 ક્ષેત્રફળ = × પાયાે × િેધ
2

 સિબ જુ મત્રક ેિ :-
TM
 પરિમિતિ = a + a + a

= 3a

𝑎2
√3
 ક્ષેત્રફળ =
4

 સિરિબ જુ મત્રક ેિ :-

 પરિમિતિ = a + a + b
= 2a + b
b
 ક્ષેત્રફળ = √4𝑎2 − b 2
4

 મવષિબ જુ મત્રક ેિ :-

 ક્ષેત્રફળ = √s (s − a)(s − b)(s − c)

𝑎+𝑏+𝑐
 S=
2

• Ex : ∆ABC િ ં BC = 8 cm અને ABC નું ક્ષેત્રફળ 40 cm2 હ ેય, વેધ AD ની લંબ ઈ શ ેધ ે.

(A) 15 cm (B) 20 cm (C) 5 cm (D) 10 cm
 આહીં, BC = 8 cm
∆ABC = 40 cm2
AD = (?)
1
 ∆ABCનં ક્ષેત્રફળ = × પાયાે × િેધ
2
1
∴ 40 = × 8 × િેધ
2

4
 2 ∴ િેધ (AD) =
40 × 2

∴ AD = 10 cm
8

 જિાબ : (D) 10 cm

• Ex : મત્રક ેિની બ જુઅ ેની લંબ ઈન ે ગુિ ેત્તિ 3:4:5 છે િથ પરિમિમિ 120 િીટિ હ ેય, િ ે િે મત્રક ેિનું ક્ષેત્રફળ શ ેધ ે.
(A) 430 િી2 (B) 1728 િી2 (C) 600 િી2 (D) 1280 િી2
 (I) (II) (III)
3 : 4 : 5
↓ ↓ ↓
3𝑥 4𝑥 5𝑥
 પરિમિતિ = 3𝑥 + 4𝑥 + 5𝑥 TM
∴ 120 = 12𝑥
120
∴𝑥=
12

∴ 𝑥 = 10
 આહીં, 3𝑥 = 3(10) = 30 િીટિ
4𝑥 = 4(10) = 40 િીટિ
5𝑥 = 5(10) = 50 િીટિ
1
 તત્રકાેર્નં ક્ષેત્રફળ = × પાયાે × િેધ
2
1
= × 40 × 30
2

= 600 િીટિ2
 જિાબ : (C) 600 િી2

• Ex : જે ક ેઈ મત્રક ેિની બ જુની લંબ ઈ અનુક્રિે 12 િીટિ, 16 િીટિ અને 20 િીટિ હ ેય, િ ે િેનું ક્ષેત્રફળ કે ટલું થ ય?
(A) 108 િી2 (B) 72 િી2 (C) 96 િી2 (D) 225 િી2
 આહીં, ત્રર્ેય બાજઆાેનાં િાપ આલગ-આલગ હાેિાથી આા તત્રકાેર્ તિષિબાજ તત્રકાેર્ છે .
∴ ક્ષેત્રફળ = √s (s − a) (s − b)(s − c)

જ્ાં, S = આધણપરિમિતિ
𝑎 + 𝑏 +𝑐
=
2
12 + 16 + 20
=
2
48
=
2

S = 24

= √24 (24 − 12) (24 − 16)(24 − 20)

= √24 (12)(8)(4)

2 5
 = √24 × 4 × 12 × 8

= √96 × 96
= 96 િી2
 જિાબ : (C) 96 િી2

વિુુળ
 વિુુળ :

 િિણળનાે પરિઘ = 2𝜋𝑟

= 𝜋d TM

 િિણળનં ક્ષેત્રફળ = 𝜋𝑟 2

 અધુવિુુળ :

 આધણિિણળનાે પરિઘ = 2𝜋𝑟

𝜋𝑟 2
 આધણિિણળનં ક્ષેત્રફળ =
2

• Ex : અેક વિુુળની મત્રજ્ય 14 cm હ ેય, િ ે િેન ે પરિઘ કે ટલ ે થશે?

(A) 44 cm (B) 154 cm (C) 88 cm (D) 120 cm
 આહીં, 𝑟 = 14 cm
િિણળનાે પરિઘ = 2𝜋𝑟
22
=2× × 14
7
= 88 cm
 જિાબ : (C) 88 cm

• Ex : અેક વિુુળનું ક્ષેત્રફળ 154 ચ ે.સેિી. છે . િ ે િેન પરિઘની લંબ ઈ કે ટલ સેિી. થશે?
(A) 44 સેિી. (B) 45 સેિી. (C) 49 સેિી. (D) 51 સેિી.
 ક્ષેત્રફળ = 𝜋𝑟 2
154 = 𝜋𝑟 2
154 × 7
𝑟2 =
22
𝑟 = 49
2

𝑟 = 7 સેિી.
22
 પરિઘ = 2𝜋𝑟 =2× ×7 = 44 સેિી.
7
 જિાબ : (A) 44 સેિી.
6
•
2
Ex : જે વિુુળની મત્રજ્ય િ ં 10 % વધ િ ે થ ય, િ ે િેન ં ક્ષેત્રફળિ ં કે ટલ ટક ન ે વધ િ ે થ ય?
(A) 10 % (B) 110 % (C) 21 % (D) 44 %

▪ િીિ – 1
𝑥𝑦
→ ફે િફાિ = 𝑥 + 𝑦 +
100
10 × 10
= 10 + 10 +
100

= 20 + 1
= 21 % િધાિાે

▪ િીિ – 2 ▪ િીિ – 3
TM
10% 10% 𝑟 𝑟 = 𝜋𝑟 2
100 110 121
વધારાો વધારાો 10 × 10 = 100
10 િધાિાે 21%
110 × = 11
100
11 × 11 = 121
∴ િધાિાે = 121 – 100
= 21 %
 જિાબ : (C) 21 %

નળ ક િ
𝑟

 નળાકાિના પાયાનં ક્ષેત્રફળ = 𝜋𝑟 2

 નળાકાિના પાયાનાે પરિઘ = 2𝜋𝑟
ℎ
 નળાકાિની િક્રસપાટીનં ક્ષેત્રફળ = 2𝜋𝑟ℎ
 નળાકાિની કલ સપાટીનં ક્ષેત્રફળ = 2𝜋𝑟(ℎ + 𝑟)
 નળાકાિનં ઘનફળ = 𝜋𝑟 2 ℎ 𝑟

• Ex : અેક નળ ક િન પ ય નું ક્ષેત્રફળ 616 સેિી2 છે , િ ે નળ ક િન પ ય ની મત્રજ્ય કે ટલી થ ય?

(A) 14 સેિી. (B) 28 સેિી. (C) 42 સેિી. (D) 35 સેિી.
 નળાકાિના પાયાનં ક્ષેત્રફળ = 𝜋𝑟 2
22
616 = × 𝑟2
7
616 × 7
𝑟2 =
22

𝑟 2 = 196

𝑟 = 14

 જિાબ : (A) 14 સેિી.

7
• Ex : અેક નળ ક િની મત્રજ્ય ચ િ ગિી કિીઅે િ ે િેનું ઘનફળ કે ટલ ગિું થ ય?
(A) 8 (B) 16 (C) 4 (D) 2
 નળાકાિનં ઘનફળ = 𝜋𝑟 2 ℎ
હિે, તત્રજ્ા 4 ગર્ી કિિાં
∴ ઘનફળ = 𝜋(4𝑟)2 . ℎ
= 16 𝜋𝑟 2 ℎ
 આાિ, િેનં ઘનફળ 16 ગર્ં થાય.
 જિાબ : (B) 16

• Ex : બંધ િળળય વ ળ ખુલ્લ નળ ક િની મત્રજ્ય 14 સેિી. અને િેની ઊંચ ઈ 20 સેિી. હ ેય, િ ે િેની કુલTસપ
M ટીનું
ક્ષેત્રફળ શ ેધ ે.
(A) 2367 ચ ે. સેિી. (B) 1376 ચ .ે સેિી. (C) 2376 ચ ે.સેિી. (D) 1080 ચ ે.સેિી.
 નળાકાિની કલ સપાટીનં ક્ષેત્રફળ = 2𝜋𝑟ℎ + 𝜋𝑟 2

= 𝜋𝑟(2ℎ + 𝑟)
22
= × 14 (40 + 14)
7

= 44 (54)

= 2376 ચાે.સેિી.
 જિાબ : (C) 2376 ચાે.સેિી.

શંકુ

 શંકના પાયાનં ક્ષેત્રફળ = 𝜋𝑟 2

 શંકની િક્રસપાટીનં ક્ષેત્રફળ = 𝜋𝑟𝑙
 શંકની કલ સપાટીનં ક્ષેત્રફળ = 𝜋𝑟(𝑙 + 𝑟)
1
 શંકનં ઘનફળ = 𝜋𝑟 2 ℎ
3

• Ex : અેક શંકુન પ ય ન ે વ્ય સ 14 સેિી. અને િીયુક ઊંચ ઈ 13 સેિી. હ ેય, િ ે િેની કુલ સપ ટીનું ક્ષેત્રફળ શ ેધ ે.
(A) 880 ચ ે. સેિી. (B) 440 ચ ે. સેિી. (C) 248 ચ ે. સેિી. (D) 540 ચ ે. સેિી.
 આહીં, 𝑑 = 2𝑟 = 14 સેિી.
∴ 𝑟 = 7 સેિી.
→ શંકની કલ સપાટીનં ક્ષેત્રફળ = 𝜋𝑟𝑙 + 𝜋𝑟 2
= 𝜋𝑟(𝑙 + 𝑟)
22
= × 7 (13 + 7)
7
= 22 (20)
= 440 ચાે. સેિી.
8
•
2
Ex : બે શંકુની મત્રજ્ય ન ે ગુિ ેત્તિ 2:3 િથ ઊંચ ઈન ે ગુિ ેત્તિ 3:4 છે , િ ે શંકુન ઘનફળન ે ગુિ ેત્તિ શ ેધ .ે
(A) 3:1 (B) 4:3 (C) 1:3 (D) 2:3
1
શંકનં ઘનફળ – I 𝜋𝑟12 ℎ1
 = 3
1
શંકનં ઘનફળ – II 𝜋𝑟22 ℎ1
3

(2)2 ×3
=
(3)2 ×4

4×3
=
9×4
3
=
9
1
=
3 TM
= 1:3
આાિ, શંકના ઘનફળનાે ગર્ાેત્તિ 1:3 થાય.
 જિાબ : (C) 1:3

ગ ેળ ે – અધુગ ેળ ે

 ગ ેળ ે :

 ગાેળાની િક્રસપાટીનં ક્ષેત્રફળ = 4𝜋𝑟2

4
 ગાેળાનં ઘનફળ =
3
𝜋𝑟3

 અધુગ ેળ ે :

 આધણગાેળાની િક્રસપાટીનં ક્ષેત્રફળ = 2𝜋𝑟2

2
 આધણગાેળાનં ઘનફળ = 𝜋𝑟 3
3

• Ex : અેક ગ ેળ ની વક્રસપ ટીનું ક્ષેત્રફળ 616 સેિી2 છે . િ ે િેન ે વ્ય સ શ ેધ .ે

(A) 7 સેિી. (B) 12 સેિી. (C) 14 સેિી. (D) 21 સેિી.
 ગાેળાની િક્રસપાટીનં ક્ષેત્રફળ = 4𝜋𝑟2
22
616 = 4 × × 𝑟2
7
616×7
𝑟2 =
4×22

𝑟2 = 49
𝑟=7

9
 d = 2𝑟
= 2 (7)
d = 14 સેિી.
 જિાબ : (C) 14 સેિી.

• Ex : ગ ેળ ન ઘનફળને ગ ેળ ન ં ક્ષેત્રફળ વડે ભ ગિ જવ બ 12 સેિી. િળે છે , િ ે ગ ેળ ન ે વ્ય સ શ ેધ ે.

(A) 36 સેિી. (B) 72 સેિી. (C) 18 સેિી. (D) 28 સેિી.
ગાેળાનં ઘનફળ
 = 12
ગાેળાનં ક્ષેત્રફળ
4 3
𝜋r
∴ 3
= 12
4𝜋r2
r
TM
∴ = 12
3
∴ r = 36
 d = 2r
= 2 (36)
d = 72 સેિી.
 જિાબ : (B) 72 સેિી.

સિઘન

 સિઘનના આેક પૃષ્ઠનં ક્ષેત્રફળ = a2

 બંધ સિઘનનં ક્ષેત્રફળ = 6a2
 સિઘનની દીિાલાેનં ક્ષેત્રફળ = 4a2
 સિઘનનં ઘનફળ = a3
 સિઘનનાે તિકર્ણ = √3 𝑎

• Ex : અેક સિઘનની બ જુની લંબ ઈ 10 િીટિ છે , િ ે િેનું કુલ ક્ષેત્રફળ કે ટલું?

(A) 400 ચ ે.િી. (B) 600 ચ ેિી. (C) 700 ચ ે.િી. (D) 540 ચ ે.િી.
 સિઘનનં કલ પૃષ્ઠફળ (ક્ષેત્રફળ) = 6 a2
= 6 (10)2
= 6 × 100
= 600 ચાે.િીટિ
 જિાબ : (B) 600 ચાેિી.

• Ex : અેક િીટિની બ જુ ધિ વિી અેક સિઘન પેટીિ ં 25 સેિી. બ જુ ધિ વિ ં કે ટલ ં સિઘન બ ૉક્સ ગ ેઠવી શક ય?
(A) 52 (B) 45 (C) 64 (D) 36
િાેટા સિઘનનં ક્ષેત્રફળ
 બાેકસની સંખ્યા =
નાના સિઘનનં ઘનફળ
3
𝑎
= 13
𝑎
2

2
10
 100 × 100 × 100
= (∵ 1 િી. = 100 સે.િી.)
25 × 25 × 25

= 4×4×4
= 64 બાૉક્સ
 જિાબ : (C) 64

લંબઘન

 લંબઘનનં કલ ક્ષેત્રફળ = 2 (𝑙𝑏 + 𝑏ℎ + ℎ𝑙)

 લંબઘનની રદિાલાેનં પૃષ્ઠફળ = 2 ℎ (𝑙 + 𝑏)

TM
 લંબઘનનં ઘનફળ = 𝑙𝑏ℎ

• Ex : અેક લંબઘન અ ેિડ ની ચ િ દીવ લ ેનું કુલ પૃષ્ઠફળ 77 િી2 છે . િેની લંબ ઈ 7.5 િીટિ અને પહ ેળ ઈ 3.5 િીટિ
હ ેય, િ ે િેની દીવ લ ેની ઊચ ં ઈ શ ેધ ?ે
(A) 7 િી. (B) 3.5 િી. (C) 8 િી. (D) 14 િી.
 આહીં, 𝑙 = 7.5 િી., b = 3.5 િી., h = ?
 ચાિ દીિાલાેનં પષ્ઠફળ = 2ℎ (𝑙 + 𝑏)

77 = 2h (7.5 + 3.5)
77 = 2h (11)
77
= 2h
11
7
h=
2

h = 3.5 િીટિ

 જિાબ : (B) 3.5 િી.

• Ex : અેક લંબઘનની લંબ ઈ 28 િી., પહ ળે ઈ 7 િી. િથ ઊંચ ઈ 70 સેિી. છે , િ ે અ લંબઘન ની અંદિ 7 સેિી લંબ ઈ,
14 સેિી. પહ ેળ ઈ િથ 35 સેિી ઊંચ ઈન કે ટલ લંબઘન સિ ઈ શકે ?
(A) 20000 (B) 40000 (C) 35000 (D) 28000
િાેટા લંબઘનનં ક્ષેત્રફળ
 લંબઘનની સંખ્યા =
નાના લંબઘનનં ઘનફળ

7 × 100 × 28 × 100 × 70
=
7 × 14 × 35

= 40,000 લંબઘન

આાિ, 40,000 નાના લંબઘન સિાઈ શકે .

 જિાબ : (B) 40000

2
11
 ભૂમિમિ

 ળબિં દુ :
 જેની લંબાઈ, પહાેળાઈ કે ઊંચાઈ િાપી ન શકાય, િેને ળબિંદ કહે છે .
 ળબિંદને ટપકા (•) િડે દશાણિાય છે .

• Ex : બે ળબિં દુઅ ે A અને Bને સંગિ સંખ્ય અ ે અનુક્રિે -4 અને 5 હ ેય, િ ે િેિની વચ્ચેનું અંિિ શ ેધ ે.
 આંિિ = |B ને સંગિ સંખ્યા – A ને સંગિ સંખ્યા|
= |5 – (–4)|
= |5 + 4| TM
=9

 િે ખ :
 િે ખા આે આનંિ સધી તિસ્િિે લાં ળબિંદઆાેનાે ગર્ છે .
 િેના પિનાં કાેઈપર્ બે ળબિંદથી િેનં નાિકિર્ થઈ શકે છે .

 િેને ‘↔ ’ િડે દશાણિાય.

↔ ,↔
 દા.િ., AB AC
 િે ખાને આંત્યળબિંદ હાેિાં નથી, આેટલે કે , િે આનંિ છે .
 િે ખાને િાપી શકાિી નથી, આેટલે કે , િે આિાપ છે .

• Ex : ત્રિ અસિિે ખ ળબિં દુઅ ેને સિ વિી કે ટલી િે ખ નનનિિ કિી શક ય?

▪ િીિ – 1 ▪ િીિ – 2
 િે ખા બનાિિા િાટે આાેછાંિાં આાેછાં બે ળબિંદની
જરૂિ પડે .
∴ 𝑛C𝑟 ⟹ 3C2
3×2
⟹
2×1

⟹ 3
 આાિ, કલ 3 િે ખા બને.  આાિ, 3 િે ખા નનનિિ કિી શકાય.

 રકિિ :
 આેક જ ઉદ્ભિળબિંદથી આેક જ િિફ આાિેલાં આનંિ સિિે ખ ળબિંદઆાેના ગર્ને રકિર્ કહે િાિાં આાિે છે .
 િેને સંકેિિાં ⃗⃗⃗⃗⃗⃗
AB દ્વાિા દશાણિાય.
 રકિર્ને આેક આંત્યળબિંદ હાેય છે .
 રકિર્ પર્ આેક બાજથી આનંિ સધી તિસ્િિે લ હાેય િેથી િાપી શકાય નહીં.
 આાિ, િે ખાની જેિ રકિર્ પર્ આિાપ છે .

12
 2
 િે ખ ખંડ :
 િે ખાખંડ આેટલે િે ખાનાે કાેઈ આેક ખંડ કે ભાગ.
 િે ખાખંડ આે ળબિંદઆાેનાે ગર્ છે .
 િેને બે આંત્યળબિંદ હાેય છે , િેથી િેને િાપી શકાય છે .
 િેને AB િડે દ્વાિા દશાણિાય છે .
 િે ખાખંડ આે િે ખાનાે ઉપગર્ છે .
 જે બે િે ખાખંડાેની લંબાઈ સિખી હાેય, િાે િે બે િે ખાખંડ આેકરૂપ છે િેિ કહે િાય.
દા.િ ;

TM

 ખૂિ ે :
 આેક જ ઉદ્ભિ ળબિંદઆાેિાળાં બે ભભન્ન રકિર્ાે આેક જ િે ખાિાં ન હાેય, િાે િેિનાે યાેગ ગર્ ખૂર્ાે કહે િાય.
 િેને “𝜃” િડે દશાણિાય.
 ખૂર્ાનં િાપ 0° થી 360° ની િચ્ચે હાેય છે .
 ખૂર્ાને રડગ્રી ( ° ) કે િે ડીયનિાં િાપિાિાં આાિે છે .
• 𝜋 = 180°
• 2𝜋 = 360°

❖ િ પન અ ધ િે ખૂિ ન પ્રક િ :
 િાપના આાધાિે ખૂર્ાના ત્રર્ પ્રકાિ પડે છે .
(1) ક ટખૂિ ે :
જે ખૂર્ાનં િાપ 90° હાેય, િે ખૂર્ાને કાટખૂર્ાે કહે છે .
આહીં, 𝜃 = 90°

(2) લઘુક ેિ :
જે ખૂર્ાનં િાપ 90° કિિાં આાેછં હાેય, િેને લઘકાેર્ કહે છે .
આહીં, 0° < 𝜃 < 90°

(3) ગુરૂક ેિ :
જે ખૂર્ાનં િાપ 90° કિિાં િધાિે હાેય, િેને ગરૂકાેર્ કહે છે .
આહીં, 90° < 𝜃 < 180°

2 13
❖ ખૂિ ન ં િ પન અ ધ િે , ખૂિ ની જેડન પ્રક િ :
(1) પૂિકક ેિ :
 જે બે ખૂર્ાનાં િાપનાે સિિાળાે 180° થિાે હાેય, િે બંને ખૂર્ાને
આેકબીજના પૂિકકાેર્ કહે િાય.
 આહીં, 𝜃 1 + 𝜃 2 = 180૦
∴ ∠𝜃1 આને ∠𝜃2 આેકબીજના પૂિકકાેર્ થાય.

(2) ક ેરટક ેિ :
 જે બે ખૂર્ાનાં િાપનાે સિિાળાે 90° થિાે હાેય, િાે િે બંને ખૂર્ાઆાે
આેકબીજના કાેરટકાેર્ કહે િાય.
 આહીં, 𝜃 1 + 𝜃 2 = 90૦ TM

∴ ∠𝜃1 આને ∠𝜃2 આેકબીજના કાેરટકાેર્ થાય.

(3) અેકરૂપ ખૂિ અ ે :

 જે બે ખૂર્ાનાં િાપ આેકસિખા હાેય, િાે િે બે ખૂર્ા આેકરૂપ ખૂર્ાઆાે કહે િાય.
 આહીં, 𝜃1 = 𝜃2
∴ 𝜃1 ≅ 𝜃2
 િેને સંકેિિાં ′
≅ ′
િડે દશાણિાય.
∴ ∠ABC ≅ ∠PQR

• Ex : નીચેન િ ંથી કઈ જેડ ક ેરટક ેિની જેડ છે ?

(A) 110°, 110° (B) 110°, 170° (C) 64°, 26° (D) 170°, 190°
 જે બે ખૂર્ાનાં િાપનાે સિિાળાે 90° થાય િે આેકબીજના કાેરટકાેર્ હાેય.
∴ 𝜃1 + 𝜃2 = 90°
∴ 64° + 26° = 90°
આાિ, કાેરટકાેર્ની જેડ 64°, 26° િળે.
 જિાબ : (C) 64°, 26°

 પ યથ ગ ેિસન ે પ્રિેય :
 કાટકાેર્ તત્રકાેર્િાં સાૌથી િાેટી બાજ (કર્ણ)નાે િગણ આે કાટખૂર્ાે સિાિિી બાકીની બંને બાજના િગણના સિિાળા જેટલાે થાય.

(કર્ણ)2 = (બાજ-I)2 + (બાજ-II)2

(AC)2 = (AB)2 + (BC)2

14
•
2
Ex : ક ેઈ મત્રક ેિન ત્રિેય ખૂિ ન ં િ પન ે ગુિ ેત્તિ 2:3:7 છે , િ ે સ ૌથી િ ેટ ખૂિ નું િ પ કે ટલું હ ેય?
(A) 80° (B) 110° (C) 140° (D) 105°
 ધાિાે કે , તત્રકાેર્ના ત્રર્ેય ખૂર્ાઆાે નીચે િજબ છે :
2 : 3 : 7

2𝑥 3𝑥 7𝑥
 ત્રર્ેય ખૂર્ાનાં િાપનાે સિિાળાે 180° થાય.
∴ 2𝑥 + 3𝑥 + 7𝑥 = 180°
∴ 12𝑥 = 180°
180
∴𝑥= TM
12

∴ 𝑥 = 15°
 િાેટાે ખૂર્ાે = 7𝑥
= 7 (15)
= 105°
આાિ, તત્રકાેર્ના સાૌથી િાેટા ખૂર્ાનં િાપ 105° હાેય.
 જિાબ : (D) 105°

ગિ પરિચય

 ખ લી ગિ :
 જે ગર્િાં આેકપર્ સભ્ય ન હાેય િેિા ગર્ને ખાલી ગર્ કહે છે .
 ખાલી ગર્ને ϕ (ફાઈ) કે { } િડે દશાણિાય.
 જેને રિક્તગર્ પર્ કહે િાય છે .

 અેક કી ગિ :
 જે ગર્િાં િાત્ર આેક જ સભ્ય હાેય િેિા ગર્ને આેકાકી ગર્ કહે છે .
 દા.િ.; {3}, {a}

 સ ન્તગિ :
 જે કાેઈ ગર્ની સભ્ય-સંખ્યા નનનિિ ઘન પૂર્ાાંક હાેય, િાે િેને સાન્ત ગર્ કહે છે .
 દા.િ; A = {1, 3, 5, 7, 9}
 ગર્ A િાં સભ્યસંખ્યા 5 છે , જેને n (A) િડે દશાણિાય.
∴ n (A) = 5
 ખાલીગર્ આે સાન્તગર્ છે .

 અનંિ ગિ :
 જે ગર્ સાન્ત ન હાેય િેિા ગર્ને આનંિ ગર્ કહે છે .
 આાિ, જે ગર્ની સભ્યસંખ્યા નનનિિ ન હાેય, િેિા ગર્ને આનંિ ગર્ કહે છે .
 આનંિ ગર્ને ‘Z’ િડે દશાણિાય.
 દા.િ; {1, 2, 3, 4, 5,........... ∞}
15
 ઉપગિ :
 જે ગર્ A નાે પ્રત્યેક સભ્ય ગર્ B નાે પર્ સભ્ય હાેય, િાે ગર્ A ને ગર્ B નાે ઉપગર્ કહે છે .
 આા પરિસ્થિતિને સંકેિિાં A ⊂ B થી દશાણિાય છે .
 દા.િ; A = {1, 2, 3}, B = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7}
 આહીં, ગર્-Aના િિાિ સભ્યાેનાે સિાિેશ ગર્-Bિાં થાય છે . ∴ A ⊂ B
 ખાલી ગર્ને પ્રત્યેક ગર્નાે ઉપગર્ છે . સંકેિિાં પ્રત્યેક ગર્ A િાટે, ϕ ⊂ A
 પ્રત્યેક ગર્ આે પાેિાનાે ઉપગર્ છે . સંકેિિાં પ્રત્યેક ગર્ A િાટે A ⊂ A

 ઉપગિ ેની સંખ્ય શ ેધવ :

 જે કાેઈ ગર્ A િાં n ઘટકાે હાેય, િાે A ના ઉપગર્ની સંખ્યા = 2𝑛 થાય.
 દા.િ.; A = {1, 2, 3} ના ઉપગર્ાેની સંખ્યા શાેધાે. TM

▪ િીિ – 1 ▪ િીિ – 2
 ઉપગર્ાે = 2𝑛 (∵ સભ્યસંખ્યા n = 3)  {1}, {2}, {3}
= 23 {1,2}, {2, 3}
=8
{1, 3}, {1,2,3}
{}

 સ વુમત્રક ગિ :
 સાિાન્ય િીિે નનનિિ ગર્ને પ્રશ્નના સંદભણિાં ‘સાિણતત્રક ગર્’ િિીકે આાેળખાય છે .
 િેને ‘U’ િડે દશાણિાય છે .
 ભૂમિતિિાં આિકાશ કે સિિલ સાિણતત્રક ગર્ છે .
 સિે ખ સિીકિર્ાેના ઉકે લ િાટે િાસ્િતિક સંખ્યાઆાેનાે ગર્ સાિણતત્રક ગર્ છે .

 પૂિક ગિ :
 સાિણતત્રક ગર્ ‘U’ િાં હાેય, પિં િ આાપેલ ગર્ A િાં ન હાેય િેિા િિાિ સભ્યાેના ગર્ને (U ના સંદભણિાં) A નાે પૂિક ગર્ કહે
છે .
 િેને A’ િડે દશાણિાય છે .
 દા.િ.; U = {1, 2, 3, 4, 5}
A = {1, 3, 5}
A’ = {2, 4}

 સિ ન ગિ :
 જે બે ગર્ના ઘટકાે સિાન (આેકના આેક જ) હાેય, િાે િેઆાે સિાન ગર્ છે િેિ કહે િાય.
 જે ગર્ A નાે પ્રત્યેક સભ્ય ગર્ B નાે પર્ સભ્ય હાેય િથા ગર્ B નાે પ્રત્યેક સભ્ય ગર્ A નાે પર્ સભ્ય હાેય િાે A આને B
સિાન ગર્ છે િેિ કહે િાય.
 જે A આને B સિાન ગર્ હાેય િાે A = B લખાય.

16
 દા.િ; બે ગર્ A = {𝑥/𝑥 ∈ N, 𝑥 < 5}
B = {1, 2, 3, 4}
∴ A = {1, 2, 3, 4}
B = {1, 2, 3, 4}
 આહીં, ગર્ A આને B ના ઘટકાે સિાન હાેિાથી
A=B

 ય ેગગિ :
 કાેઈ બે ગર્ A આને B િાટે, ગર્ A િાં હાેય આથિા ગર્ B િાં હાેય
(આથિા બંનેિાં હાેય) િેિા િિાિ સભ્યાેથી બનિા ગર્ને A આને Bનાે
યાેગગર્ કહે છે . TM
 િેને સંકેિિાં A ∪ B િડે દશાણિાય.
 બે ગર્નાે યાેગગર્ િેળિિાની રક્રયાને યાેગરક્રયા કહે છે . A∪B
 દા.િ; A = {2, 3, 4}
B = {3, 4, 5}
A ∪ B = {2, 3, 4, 5}

 છે દગિ :
 કાેઈ પર્ બે ગર્ A આને B િાટે, ગર્ A આને B બંનેિાં હાેય િેિા િિાિ ઘટકાેથી
બનિા ગર્ને ગર્ A આને B નાે છે દગર્ કહે છે .
 િેને સંકેિિાં A ∩ B િડે દશાણિાય છે .
 દા.િ; A = {A, B, C} A∩B
B = {B, C, D}
A ∩ B = {B, C}

 અલગ ગિ :
.1 .4
 બે આરિક્ત ગર્ A આને B, િાટે A ∩ B = ϕ િળે િાે બંને ગર્ A આને B
પિસ્પિ આલગ-આલગ ગર્ છે . િેિ કહે િાય. .2 .5
 દા.િ; A = {1, 2, 3} .3 .6
B = {4, 5, 6} A∩B=ϕ
A ∩ B = {1, 2, 3} ∩ {4, 5, 6}
=ϕ
 આાિ, A આને B આલગ ગર્ છે .

17
 2 ગણણત

સમ ાંતર શ્રેણી

 સમ ાંતર શ્રેણી :
 જે શ્રેણીન ાં પદ ે વચ્ચેનાં અાંતર સમ ન હ ેય, અેટલે કે પદ તફ વત સમ ન હ ેય, તેવી શ્રેણીને સમ ાંતર શ્રેણી કહે વ ય.
દ .ત : 3, 7, 11, 15, 19, 23, ……….
10, 20, 30, 40, 50, ………...
 સમ ાંતર શ્રેણીનાં n માં પદ મેળવવ મ ટે ....
𝐓𝒏 = a + (n-1) d TM
જ્ ાં n = પદ ન
ે ી સાંખ્ય
T𝑛 = n માં પદ
a = પ્રથમ પદ
d = પદ તફ વત

• Ex : 7, 12, 17, 22, ………. નાં 46 માં પદ મેળવ ે.

(A) 232 (B) 225 (C) 230 (D) 237
 અહીં, a = 7, n = 46, d = 12 - 7 = 5
∴ Tn = a + (n-1) d
= 7 + (46-1) 5
= 7 + (45) 5
= 7 + 225
= 232
 અ મ, 46માં પદ 232 મળે.
 જવ બ : (A) 232

 સમ ાંતર શ્રેણીન ાં પ્રથમ 𝐧 પદ ેન ે સરવ ળ ે મ ટે :

𝒏
𝐒𝐧 = [2a + (n – 1)d]
𝟐

જ્ ાં, Sn = પદ ેન ે સરવ ળ ે
n = માં પદ
a = પ્રથમ પદ
d = પદ તફ વત

• Ex : 5, 12, 19, 26,……. ન ાં પ્રથમ 21 પદ ેન ે સરવ ળ ે મેળવ .ે

(A) 1575 (B) 1525 (C) 1755 (D) 1275
 અહીં, a = 5, d = 12-5=7, n = 21
𝑛
∴ Sn = [2a + (n – 1) d]
2
1
 21
= [2(5) + (21-1)7]
2
21
= [10 + 140]
2
= 21 × 75
= 1575
 અ મ,અ શ્રેણીન 21 પદ ેન ે સરવ ળ ે 1575 થ ય.
 જવ બ : (A) 1575

 જે ક ેઈ શ્રેણીનાં mમાં પદ 𝐓𝐦 અને nમાં પદ 𝐓𝐧 હ ેય ત્ય રે તફ વત....

Tm − Tn
d=
m−n TM

• Ex : સમ ાંતર શ્રેણીનાં 7 માં પદ 108 અને 11 માં પદ 212 હ ેય, ત ે પદ તફ વત શ ેધ ે.

(A) 22 (B) 36 (C) 26 (D) 32
 અહીં, Tm = 212, Tn = 108 તથ m = 11 અને n = 7
Tm − Tn
d=
m−n
212−108
=
11−7
104
=
4
d = 26
 અ મ,પદ તફ વત 26 મળે.
 જવ બ : (C) 26

સમગણ ત્ત
ે ર શ્રેણી

❖ સમગણ ેત્તર શ્રેણીનાં 𝒏 માં પદ મેળવવ :

Tn = 𝑎𝑟 𝑛−1
જય ાં, 𝑎 = પ્રથમ પદ
𝑟 = ગણ ેત્તર

❖ સમગણ ેત્તર શ્રેણીન ાં 𝒏 પદ ેન ે સરવ ળ ે મેળવવ :

𝑎(𝑟 𝑛 −1)
Sn = જ્ ાં, r > 1 અથવ
r-1

𝑎(1−𝑟 𝑛 )
Sn = જ્ ાં, r < 1
1−r

• Ex : સમગણ ેત્તર શ્રેણી 3, 6, 12, 24, …નાં 10 માં પદ શ ેધ ,ે તથ પ્રથમ 10 પદ ેન ે સરવ ળ ે શ ેધ ે.

 અહીં, 3, 6, 12, 24, … મ ટે,
6
r = = 2, 𝑎 = 3
3
2
 10 માં પદ મેળવવ ,
Tn = 𝑎𝑟 𝑛−1
= 3 × 2𝑛−1
= 3 × 29
= 3 × 512
Tn = 1536
 પ્રથમ 10 પદ ન
ે ે સરવ ળ ે મેળવવ ,
𝑎(𝑟 𝑛 − 1)
Sn =
r−1

3(210 − 1)
=
TM
2−1
3(1024 − 1)
=
1

= 3 (1023)
= 3069

મધ્યક, મધ્યસ્થ અને બહલક

 મધ્યક :
 અ પેલ અવલ ેકન ેન ે સરવ ળ ે કરી, અવલ ેકન ેની કલ સાંખ્ય વડે ભ ગત ાં મધ્યક મળે છે .

અવલ ેકન ેન ે સરવ ળ ે

મધ્યક =
અવલ ેકન ન
ે ી કલ સાંખ્ય

 મધ્યકને 𝑥̅ વડે દર્ ાવ ય.

∑𝒙𝒊
̅=
𝒙
𝒏𝒊

જય ાં, ∑ = સરવ ળ ે
𝑥̅ = મધ્યક
𝑛 = અવલ ેકન ેની કલ સાંખ્ય

 મધ્યસ્થ :
 અ પેલ અવલ ેકન ેને ચડત ક્રમમ ાં ગ ેઠવ્ય બ દ મધ્યમ ાં અ વતાં અવલ ેકન અેટલે મધ્યસ્થ.
 મધ્યસ્થ ને ‘M’′વડે દર્ ાવ ય.
𝑛+1
 અવલ ેકન ેની સાંખ્ય અેકી હ ેય, ત્ય રે મધ્યસ્થ M = ( ) માં અવલ ેકન
2

ે ન + ( +1) માં અવલ ેકન

𝑛 𝑛
( 2 ) માં અવલ ક
 અવલ ેકન ેની સાંખ્ય બેકી હ ેય,ત્ય રે મધ્યસ્થ = 2
2

2
3
 બહલક :
 અ પેલ ાં અવલ ેકન ેમ ાં સ ૌથી વધ વખત પનર વર્તિત થતાં અવલ ેકન અેટલે બહલક.
 તેને ‘Z’ વડે દર્ ાવ ય.
 બહલકને સાંભ વન સરે ર ર્ પણ કહે વ ય.
 મધ્યક (𝑥̅ ), મધ્યસ્થ (M) અને બહલક (𝑍) વચ્ચેન ે સાંબાંધ દર્ ાવતાં સૂત્ર, Z = 3M − 2𝑥̅

• Ex : 7, 10, 16, 20 અને 27 ન ે મધ્યક શ ેધ ે.

અવલ ેકન ેન ે સરવ ળ ે
મધ્યક =
અવલ ેકન ેની કલ સાંખ્ય
7+10+16+20+27
= TM
5
80
=
5

= 16

 અ મ, અ મ હહતીન ે મધ્યક 16 થ ય.

• Ex : અવલ ેકન ે 76, 81, 68, 92 અને 88 ન ે મધ્યસ્થ કે ટલ ે થ ય?

 ચડત ક્રમમ ાં ગ ેઠવત ાંાંઃ-68, 76, 81, 88, 92 (કલ અવલ ેકન ે = 𝑛 = 5)

▪ રીત – 1
 અેકી સાંખ્ય મ ાં અવલ ેકન ે હ ેવ થી,
n+1
મધ્યસ્થ = ( ) માં અવલ ેકન
2

5+1
= ( ) માં અવલ ેકન
2

6
= ( ) માં અવલ ેકન
2

= 3 જાં અવલ ેકન

= 81

▪ રીત – 2
 મધ્યસ્થ અેટલે અવલ ેકન ેને ચડત ક્રમમ ાં ગ ેઠવત ાં મધ્યમ ાં અ વતાં અવલ ેકન
68, 76, 81 , 88, 92
 અ મ, અવલ ેકન ેન ે મધ્યસ્થ 81 મળે.

• Ex : સ ક્ષીન દરે ક વવષય ેન ગણ 95, 97, 92, 87 અને 92 છે , ત ે અ મ હહતીન ે બહલક કે ટલ ે?

 બહલક અેટલે સ ૌથી વધ વખત પનર વર્તિત થતાં અવલ ેકન
∴ બહલક = 92