Orta Katman Ayd›nlar ve Türk
Milliyetçili¤inin Kitleselleflmesi
Y. D O ⁄ A N Ç E T ‹ N K AYA
G‹R‹fi
Bugüne kadar Türk milliyetçili¤inin do-
¤uflu ve yayg›nlaflmas› üzerine yaz›lan
tüm çal›flmalar›n art›k kabul edilmifl baz›
ortak noktalar› vard›r. Bu çal›flmalar›n
ço¤unda, son derece de hakl› olarak, d›fl
Türklerin Türk milliyetçili¤i üzerindeki
etkileri, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda 19.
yüzy›l boyunca geliflen Türkoloji çal›fl-
malar›n›n etkisi, ‹ttihat ve Terakki Cemi-
yeti’nin giderek artan Türkçülü¤ü, üç
tarz-› siyaset tart›flmalar›, gayrimüslim
unsurlar›n ulusal hareketlerinin yaratt›¤›
tepkisellik gibi noktalar ana tart›flma ko-
nular›n› oluflturmufllard›r.1 Bütün bu un-
surlar›n Türk milliyetçili¤inin ortaya ç›k-
mas›nda tart›flmas›z çok önemli rolleri
olmufltur. Ancak bu çal›flmalarda ihmal
edilen noktalar da yok de¤ildir. Türk mil-
liyetçili¤i üzerine yaz›lm›fl literatür göz-
den geçirildi¤inde görülece¤i üzere
birçok çal›flma “fikir tarihi” s›n›rlar› içeri-
sinde kalmaktad›r. Örne¤in üzerlerinde
çok s›k durulan Yusuf Akçura veya Ziya
Gökalp gibi Türk milliyetçili¤inin iki bü-
yük ideologunun kamuoyunda nas›l et-
kinlik sa¤lad›klar›, fikirlerini nas›l yayg›n-
laflt›rd›klar›, toplumu bu yönde ne flekil-
de mobilize ettikleri konusu biraz sorun-
lu kalmaktad›r. Elbette Yusuf Akçura’n›n
çok aktif oldu¤u Türk Derne¤i, Türk
Oca¤› gibi örgütlenmelerin ve çok istik-
rarl› bir flekilde ç›kan Türk Yurdu gibi
dergilerin Türk milliyetçili¤inin gelifli-
minde yads›namaz etkileri olmufltur. Kal-
d› ki Türk Yurdu dergisi özellikle ileriki
dönemlerde önemli mevkilere gelecek
ö¤renci kuflaklar› taraf›ndan da giderek
daha büyük bir ilgiyle takip edilir hale
gelmiflti. Ziya Gökalp ise ‹ttihat ve Terak-
ki Cemiyeti’nin merkez komitesinin üye-
si olmas› ve partinin ideologu konumun-
da bulunmas› ve ayr›ca cemiyetçe dü-
zenlenen birçok konferans ile Türk milli-
yetçili¤inin yayg›nl›k ve etkinlik kazan-
mas›nda çok büyük etkileri olmufltur.
91
Ancak bilindi¤i üzere Yusuf Akçura,
Rusya’daki mücadelesinin aksine, çal›fl-
malar›n› kültürel-entelektüel alanda sür-
dürmüfl; siyasal mücadele içine girmek-
ten kaç›nm›fl ve gündelik politikaya mü-
dahale kanallar›ndan yoksun kalm›flt›r.
Ayn› durum genel kamuoyunun harekete
geçirilmesi söz konusu oldu¤unda Ziya
Gökalp için de geçerlidir.
Yine bu iki isim üzerine yap›lan çal›fl-
malarda veya Türk milliyetçili¤i ile ilgili
genel çal›flmalarda, üzerinde daha çok
durulan bu iki düflünürün düflüncelerinin
analizi veya birtak›m tart›flmalar›n aktar›l-
mas› olmaktad›r –Ahmet A¤ao¤lu’nun
Süleyman Nazif ve Ahmet Naim ile tart›fl-
malar› vb. Bu tart›flmalarla entelektüeller
aras›nda Türkçü söylemin nas›l ortaya
ç›kmaya bafllad›¤› odak noktas›nda kal-
makta ve genellikle de düflünce tarihi
kapsam›n›n s›n›rlar› pek de zorlamadan
b›rak›lmaktad›r. Bundan dolay› bu kap-
samda say›lacak Türk milliyetçili¤i üzeri-
ne yap›lan çal›flmalar, bu düflüncenin
ideologlar›n›n fikirlerini baz almakta, da-
ha genel olarak Türk milliyetçili¤inin top-
luma nüfuzu, toplumsal ve siyasal süreç-
leri konu alan çal›flmalar ise daha çok, bu
yaz›n›n konusunu oluflturan “orta katman
ayd›nlar›” kullanmakta ve onlar› önemse-
mektedir. “Orta katman ayd›nlar›n” aksi-
ne Akçura ve Gökalp Türk milliyetçili¤i-
ne iliflkin görüfllerini sistematize etmeye
 M İ L L İ Y
çal›flm›fllard›r. Bu isimler Türk milliyetçili-
¤i denildi¤inde ilk akla gelenler oldu¤u
için örnek olarak kullan›lm›fllard›r.)2
Bu yaz›n›n bir amac› Türk milliyetçili-
¤ine iliflkin “elitist tarih yaz›m›”n› bir aç›-
dan sorgulamakt›r. Bilindi¤i üzere birçok
co¤rafyada ortaya ç›kan milliyetçilikler
üzerine yap›lm›fl araflt›rmalar asl›nda bir
düflünce tarihi çal›flmas› hüviyetini aflma-
makta ya da belli bir milliyetçi hareketin
önde gelenlerinin faaliyetleri ile s›n›rl›
kalmaktad›r. Bu hareketlerin kitlesellefl-
mesi ve toplumsallaflmas› ise ço¤u za-
man es geçilmektedir. Bu yaz› da asl›nda
92 bir bak›ma elitler çerçevesinin d›fl›na ç›k-
mayacak, birtak›m önemli flahsiyetlerin
kenar›nda kalm›fl benzer nitelikleri olan
figürler ve milliyetçili¤in kitlelerle ba¤
kurma ve onlar› seferber etmekte oyna-
d›klar› ifllevleri üzerinde duracakt›r.
Türk milliyetçili¤i tarihinde orta katman
ayd›nlar, bir kamuoyunun yarat›lmas›, bu
kamuoyunun Türkçülük nokta-i nazar›n-
dan mobilize edilmesi, ‹slâmc›l›k Osman-
l›c›l›k gibi ideolojilerin içinin daha çok
Türkçülük ile doldurulmas›, Türklerin gün-
delik politikada daha çok yer almaya ça¤-
r›lmas› ve imparatorlu¤un gerçek sahiple-
rinin Türkler oldu¤u fikrinin yayg›nlaflt›r›l-
mas› ifllevleriyle tan›mlanabilirler. K›saca
bu ayd›nlar›n ifllevleri kitle toplumunun
ortaya ç›kmaya bafllamas› ile birlikte bu
kitlelerin ulusallaflt›r›lmas›d›r. Orta katman
ayd›n kavram›n ipuçlar›n› Gramsci’nin
yapt›¤› “Ayd›nlar›n Nitel Hiyerarflisi” ana-
lizinde bulmak da mümkündür (Gramsci,
1983: 15-41; Portelli, 1982: 116).
“ORTA KATMAN AYDIN”
Gramsci, “büyük ayd›nlardan ast ayd›n-
lara” kadar hegemonyaya kat›lan ayd›n-
lar› çeflitli kademelere ay›r›r. Tarihsel blo-
¤u oluflturan yap› ile üst yap› aras›ndaki
organik ba¤›n sa¤lanmas›nda bir toplum-
sal katman olarak ayd›nlar›n çok önemli
rol oynad›¤›na inan›r ve flöyle der: “Eko-
nomik üretim dünyas›n›n özsel bir ifllev
E T Ç İ L İ K
kökensel alan› üzerinde do¤an her top-
lumsal grup, kendisiyle birlikte, organik
olarak, yaln›zca ekonomik alanda de¤il,
ama toplusal ve siyasal alanda da, ona
kendi öz ifllevinin türdefllik ve bilincini
veren bir ya da birkaç ayd›nlar katman›
yarat›r.”3 Hegemonyan›n sa¤lanmas›nda
as›l önem atfetti¤i kademe hiyerarflinin
en tepesinde yer alan ve bilim, felsefe,
sanat yarat›c› ayd›nlard›r. Yönetici s›n›f-
lar›n ideolojik hegemonyas›n› kuran ve
tahkim eden organik ayd›nlar› bunlard›r.
Ayd›n grubunun alt›nda ise bu ideolojiyi
hayata geçirecek, toplusal s›n›flara bu
ideolojinin yay›lmas›n› sa¤layacak daha
alt düzeyde ayd›n katmanlar› mevcuttur.
Bunlar üst ayd›nlar taraf›ndan yarat›lan
dünya görüflünü, felsefeyi topluma nüfuz
ettirirler. Bu esnada toplumda etkin olan
din, folklor ve ortakduyu gibi farkl› ide-
oloji katmanlar› da yönetilenlerin kültü-
ründe yaflamaya devam etmektedir.
Gramsci’ye göre yarat›lan felsefe ile bu
farkl› ideoloji katmanlar› aras›ndaki ba¤
ise politika arac›l›¤›yla sa¤lan›r ve ancak
bu sayede tarihsel blo¤un ideolojik birli-
¤i sa¤lanabilir (Portelli, 1982: 19).
Bu politikan›n yaflama geçirilmesinde
ise daha alt düzey ayd›nlar›n rolü kuflku-
suz çok önemlidir. Çeflitli toplumsal s›-
n›flar›n ortakduyusu her zaman gelenek-
sel ideolojiler ile yönetici s›n›f›n ideoloji-
sinin bir kar›fl›m› olaca¤› için bu uzlaflt›r-
ma görevi de alt düzey ayd›n katmanlar›-
n›n üzerindedir. Hatta Gramsci Komünist
Parti için de benzer bir kademelendirme
önermektedir. Benzer bir flekilde en alt
kademede teorik ve örgütsel yetenekleri
düflük ancak yüksek bir disiplin ve ba¤l›-
l›k gösteren militanlar yer al›r. Bunlar›n
üstünde ise bu militanlar kademesini e¤i-
ten ve örgütleyen kademe yer al›r. Bu ka-
deme ayn› zamanda hiyerarflinin en te-
pesinde bulunan ve ulusal düzeyde ide-
oloji ve politika üreten büyük ayd›nlar
ile alt kademeler ve toplum aras›ndaki
ba¤› sa¤layan gruptur (Gramsci, 1983:
15-41; Portelli, 1982: 116).
ETNİK-SİVİL KURAMSAL İKİLEMİNİN ÖTESİNDE: MODERNİST MİLLİYETÇİLİK
Ancak Gramsci “Ayd›nlar›n Nitel Hi-
yerarflisi” analizinde ana vurguyu filo-
zoflar kategorisi üzerine yapt›¤› için orta
kademe ayd›nlar ve bunlar›n kulland›k-
lar› araçlar üzerinde durmam›flt›r. Tele-
vizyon gibi daha kitlesel iletiflim araçla-
r›n›n ortaya ç›kmad›¤› bir dönemde, en
genel anlam›yla bas›n, hegemonik felse-
fenin topluma nüfuzunda orta katman
ayd›nlar›n kulland›¤› en önemli araç ha-
line gelmifltir.
Asl›nda bu söylenenlerden sonra Hobs-
bawm’›n Ernest Gellner’e yapt›¤› elefltiri-
nin önemi daha bir net ortaya ç›kmakta-
d›r. Hobsbawm’a göre Gellner’in milliyet-
çili¤i çözümlerken “tercih etti¤i tepeden
modernleflme perspektifinin, afla¤›dan de-
¤erlendirmeyi” es geçmemesi gerekmek-
tedir (Hobsbawm, 1993: 25). Zira yine
Hobsbawm’›n belirtti¤i üzere millî bilin-
cin edinilmesi, di¤er toplumsal ve politik
bilinç biçimlerinin edinilmesinden ayr›l-
maz; ve ayr›ca millî bilincin geliflmesi
do¤rusal bir çizgi de izlemez (Hobs-
bawm, 1993: 155-156). Bundan dolay›
yukar›da da anlatmaya çal›flt›¤›m›z gibi
“milliyetçili¤in” bir düflünce olarak ortaya
ç›k›fl› ile onun kitleler taraf›ndan alg›lan-
mas›, kavranmas› ve kabulü ayr› bir poli-
tik, kültürel ve toplumsal süreçtir.
Buradan da anlafl›laca¤› üzere kastedi-
len orta katman ayd›nlar toplumun orta
katmanlar›n›n, yani orta s›n›flar›n ayd›n-
lar› de¤il, ayd›nlar hiyerarflisi içerisinde
tan›mlanan belirli bir ayd›n grubudur.
Bu noktada milliyetçilik çal›flmalar›na
çok büyük katk› ve etkilerde bulunmufl
Miroslav Hroch’un s›n›fland›rmas›na da
at›f yapabiliriz. Bilindi¤i üzere Hroch
milliyetçi hareketleri üç periyoda ay›r-
m›flt›r (Hroch, 2000: 22-24). Buna göre
A aflamas› kültürel ve edebi uyan›fllar›, B
aflamas› milliyetçi ajitasyonu ve “millî
politikay›” bayraklaflt›ran kadrolar›n›n fa-
aliyetlerini, C aflamas› da kitlesel milli-
yetçi hareketleri içermektedir. Bu meka-
nik s›n›fland›rmay› takip edecek olursak,
bu yaz›n›n üzerinde durdu¤u orta kat-
man ayd›nlar›n ifllevlerinin B aflamas›n-
dan C aflamas›na geçiflte önem arz etti¤i
ve son aflamada da kurumsallaflt›klar› id-
dia edilebilir. Özellikle dünya kapitalist
ekonomisiyle bütünleflme ve yap›lan re-
formlarla merkezî devlet otoritesinin ge-
nifllemesi Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda
önemli de¤iflikliklere yol açm›flt›r. Bu de-
¤iflim sonucunda toplumda var olan ikti-
sadî iliflkiler, toplumsal ba¤l›l›klar ve ide-
olojik referans noktalar› de¤iflmeye bafl-
lam›flt›r. Bu durum ise George L. Mos-
se’nin “kitlelerin uluslaflmas›” (nationali-
zation of the masses) dedi¤i sürecin te-
mellerini atm›flt›r (Mosse, 1975). 93
Bu yaz›da kamuoyunu yönlendirme
noktas›nda çok önemli ifllevleri haiz ga-
zeteciler üzerinde durulacakt›r. Özellikle
19. yüzy›l ortalar›nda itibaren kitle toplu-
munun ve toplumsal hareketlerin ortaya
ç›kmas› ile birlikte bas›n ve ateflli gazete-
cilerin önemleri artm›flt›r. Ancak orta kat-
man ayd›nlar ileride daha ayr›nt›l› tan›m-
layaca¤›m›z, bas›n›n önde gelen simalar›
ile de s›n›rl› de¤ildir. Politikan›n kitlesel-
leflti¤i bir ça¤da, e¤itim görmüfl di¤er
meslekten insanlar›n da öne ç›kmaya
bafllad›¤›n›, avukatlar›n, doktorlar›n ve
özellikle ö¤retmenlerin önemlerinin art-
mas›na flahit olunmaktad›r (di¤er meslek-
ler ve özellikle ö¤retmenlerin bu ifllevle-
rine iliflkin Çarl›k Rusyas›’ndan örnekler
için bkz. Ruane ve Eklof, 1991: 199; Bal-
zer, 1991: 183).
BASIN
Türk milliyetçili¤inin özellikle 1908 son-
ras› yayg›nlaflmas› ve kendini örgütleme-
sinde orta katman ayd›nlar›n rolleri Ziya
Gökalp ve Yusuf Akçura gibi ideologla-
r›n etkisi kadar fazla olmufltur. Bu nokta-
da san›r›m aç›klanmas› gereken bu orta
katman ayd›nlar›n kimler oldu¤u ve
Türk Milliyetçili¤inin güçlenmesindeki
ifllevlerinin neler oldu¤udur. Her fleyden
önce bu ayd›nlar›n ortak özellikleri mefl-
rutiyetin ilan›yla beraber büyük bir can-
 M İ L L İ Y
lanma içine giren “matbuat cemaatine”
mensup olmalar›d›r. Bu tarihten itibaren
bas›n siyasal yaflamda en önemli girdi-
lerden biri olarak yerini almaya bafllad›.
Meflrutiyet’in daha ilk günleriyle birlikte
bas›n tüm toplumsal örgütlenmelerin,
olaylar›n, gerginliklerin, kavgalar›n, fi-
kirlerin kendilerini ifade ettikleri kürsüsü
olmufltur. Özellikle Abdülhamit devrinin
ünlü sansürünün ortadan kalkmas›yla
beraber bas›n genel kanaatin vas›tas› ol-
maya bafllam›fl ve Habermas, Anderson
gibi düflünürlerin belirtti¤i flekilde “siya-
sal kararlar›n kamusal toplulu¤un önüne
94 tafl›nmas›na yard›m eden bir araç haline
gelmifltir” (Habermas, 1999: 137; An-
derson, 1993: 50 ve 129). Bas›n 1908
öncesinde, II. Abdülhamit döneminde,
düzenli bir okuyucu kitlesine sahip olma
noktas›nda ve teknik özellikleri anlam›n-
da geliflmifl, bilhassa Türk millî duygusu-
nun uyanmas›n› teflvik eden dil ve ede-
biyat tart›flmalar›na sahne olmufltu
(Kushner, 1998). Özellikle 1913’e kadar
iktidara tam anlam›yla sahip olamayan
‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yan›nda
veya karfl›s›nda önemli bir kanaat yarat›-
c›s› olmufltur. Bas›n kamuoyunun yön-
lendirilmesinde veya parti politikas›n›n
mücadele araçlar› olma noktas›nda çok
önemli roller oynayarak kamunun ger-
çekten en “mümtaz kurumu” (Haber-
mas, 1999: 309) oldu¤unu ispatlam›flt›r.
Özellikle 1908 sonras› bas›n, hükümetin
kitle politikalar›, geniflleyen e¤itim a¤la-
r›yla etnik topluluk bilincini yükselten
etmenlerin bafl›nda gelmifltir. Bas›n Os-
manl› toplumunun politikleflmesinde si-
yasî faaliyetler, seçim, meclis mücadele-
leri kadar etkili olmufl ve “geniflleyen ka-
musal alan›n kontrol alt›na al›nmas› en
zor olan bilefleni olmufltur” (Kayal›,
1998: 62). Gerçekten de gazete ve der-
gilerde birçok yeni fikir, kavram tart›fl›l›-
yor; makaleler ve polemikler ilgiyle ta-
kip ediliyordu. Öyle ki meclis tart›flma-
lar› bile çok genifl sütunlarla halka akta-
r›l›yor ve yak›ndan izleniyordu.
E T Ç İ L İ K
Orta katman ayd›nlar genellikle adlar›
belli bir gazetenin ad›yla an›lan kifliler
durumundad›rlar. Bu ayd›nlar sistematik
hale getirebilecekleri, kendilerine has,
derinlikli bir felsefî dünya görüflünden
yoksun kiflilerdi. Bu bak›mdan arkalar›n-
da Türk milliyetçili¤ine iliflkin kurumsal
yap›tlardan çok, koleksiyonlar› zor takip
edilebilen gazete nüshalar› b›rakm›fllar-
d›r. Bu malzemenin toparlanmas› ve in-
celenmesi emek isteyen, zor bir süreç ol-
du¤undan bu yazarlar›n makaleleri par-
ça parça gündeme gelmifltir. Bu aç›k ise
an›larla kapat›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Ger-
çekten orta katman ayd›nlar›n ço¤u poli-
tik yaflam›n içinde do¤rudan ve etkin
olarak yer ald›klar›ndan, an›lar› çok s›k
kullan›lm›fl ve önemsenmifltir. Gökalp ve
Akçura gibi düflünürlerin eserlerinde sos-
yal ve siyasal de¤iflmeler takip edileme-
di¤inden, sosyal ve siyasal sürece iliflkin
araflt›rmalar Gökalp ve Akçura’dan ziya-
de, bu de¤iflmeler içinde etkin olarak yer
alm›fl orta katman ayd›nlara at›f yapma
ihtiyac› hissetmifllerdir.
K›sacas› orta katman ayd›nlar impara-
torlu¤un genel yönelimi ve gidiflat› hak-
k›nda fikir yürütmekten çok gündelik
olaylar ve politikalar üzerinde durmufllar,
ortalama bir Osmanl› bürokrat›n›n genel
tav›r ve reflekslerine sahip olmufllard›r.
Osmanl›c›l›k, imparatorlu¤un varl›¤› veri
iken hiçbir zaman terk etmedikleri ideolo-
jileri olarak kalm›flt›r. Ancak hitap ettikleri
veya kendilerinin temsilcileri olduklar›
unsur ise kuflkusuz Müslümanlar ve gide-
rek artan oranda da Türkler olmufltur.
ORTA KATMAN AYDIN VE
“‹DEAL T‹PLER‹”
Hüseyin Cahit’i orta katman ayd›nlar›n
Weberci anlamda “ideal tipi” olarak ka-
bul edebiliriz. Hüseyin Cahit orta kat-
man ayd›n›n özellikleri olarak sayabile-
ce¤imiz birçok unsuru kendi flahs›nda ta-
fl›yan bir kiflidir (Hüseyin Cahit (Yalç›n)
hakk›nda genel bir de¤erlendirme için
ETNİK-SİVİL KURAMSAL İKİLEMİNİN ÖTESİNDE: MODERNİST MİLLİYETÇİLİK
bkz. Çetinkaya, 2002: 314). Daha II. Ab-
dülhamit devrinde Edebiyat-› Cedide
toplulu¤u içinde edebiyat›m›z›n bir Türk
edebiyat› olmas› gerekti¤ini savunmufl,
1908 sonras›nda ise Tanin gazetesiyle
özdeflleflerek kendi deyifliyle “yurdunun
iyili¤ini düflünen bir Türk niteli¤iyle, bir
savunu durumunda” bulunmufltur (Hüse-
yin Cahit, 2000: 72; Hizarc›, 1969: 53).
Meflrutiyet’in ilan› ile birlikte resmî Os-
manl›c› söylemin içinde kalsa da “millet-
i hakime” makalesiyle zihnindeki Os-
manl› anlay›fl›n› çok net a盤a vurmufltur.
Tanin gazetesi daha ilk y›l›nda Rum ce-
maatinin önde gelen Neologos ve Pro-
odos gazeteleriyle olan polemik ve tart›fl-
ma yaz›lar›yla dolmufltur. Aç›ktan Türkçü
bir söyleme, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun
bekas›n› düflünerek sapmayan Hüseyin
Cahit, gayrimüslim cemaatlerin kendi
“millî” ç›karlar› do¤rultusunda hareket
etmeleriyle, giderek artan bir oranda, o
ünlü sald›rgan üslubuyla öne ç›km›flt›r.
Hüseyin Cahit gerçekten de Türk kamu-
oyunu bilinçlendirmek ve harekete geçir-
mek için yaz›lar yazm›fl, “boykot” türü
toplumsal eylemlerin ortaya ç›kmas›nda
ve yayg›nl›k kazanmas›nda yads›namaz
bir rol oynam›flt›r. Öyle ki yazd›¤› yaz›la-
ra veya önerilerine ‹ttihat ve Terakki Ce-
miyeti’nin içerisinden bile itirazlar yük-
selebiliyordu (Huyugüzel, 1984: 27; Hü-
seyin Cahit, 2000). Yaz›lar› ile muhalifle-
ri aras›nda 31 Mart’ta linç edilmek isteni-
lecek kadar tepki toplayabilmiflti. Kendi-
sine benzetilen Mehmet Aslan 31 Mart’ta
öldürülmüfltü.
Orta katman ayd›na bir baflka örnek
olarak Ali Kemal’i verebiliriz. II. Meflruti-
yet döneminde Hüseyin Cahit’in aman-
s›z düflmanlar›ndan da biridir Ali Kemal.
‹ttihat ve Terakki Cemiyeti ve daha sonra
Anadolu hareketine muhalifli¤iyle ünlen-
mifl bir yazard›r. Bir di¤er özelli¤i ise
1904’de Yusuf Akçura’n›n Türk gazete-
sinde yay›mlanan “Üç Tarz-› Siyaset” ya-
z›s›na cevap olarak yay›mlanan iki eleflti-
riden birini kaleme alm›fl olmas›d›r. “Ce-
vab›m›z” adl› yaz›s›nda Osmanl›c›l›ktan
farkl› bir politikan›n imparatorluk dahi-
linde yaflayan di¤er unsurlar› tahrik ede-
ce¤ini söylemifl, imparatorlu¤un varl›¤›-
n›n ortadan kalkma tehlikesiyle karfl› kar-
fl›ya kalaca¤›n› belirtmifltir. Oysa Yusuf
Akçura’n›n makalesini yay›mlanmak
üzere gönderdi¤i gazetesine Ali Kemal
‘Türk’ ad›n› bilinçli olarak koymufltur.
Türklerin imparatorlu¤un kaderini tayin-
de daha fazla rol almas›n› istiyordu. An-
cak Akçura’ya yazd›¤› cevab›ndan da
anlafl›laca¤› gibi Akçura’dan çok farkl›
kayg›lara sahiptir (Georgeon, 1986: 38;
Y›ld›z, 2001: 72). Onun da as›l kayg›s› 95
imparatorlu¤un bekas› idi. Buna ra¤men
imparatorlu¤un as›l kurucusunun Türkler
oldu¤unu söylemekten de geri durma-
mas›, Osmanl›’n›n büyüklü¤ünün gayri-
müslim az›nl›klara gösterilen müsamaha-
da görülebilece¤ini savunarak müsama-
ha edenin Türkler oldu¤unu alttan alta
dile getirmesi, onunda Osmanl›c›l›k söy-
lemini hiçbir zaman reddetmeyi düflün-
mese de, “millet-i hakime” düflüncesini
paylaflt›¤›n› göstermektedir. Örne¤in Os-
manl›’y› genel Türk tarihi içinde de¤er-
lendirdi¤i bir yaz›s›n›, birçok di¤er yaz›-
s›nda s›k s›k yapt›¤› üzere, “yaflas›n hür
ve müttehid Osmanl›lar” fleklinde bitir-
mesi onun aç›s›ndan herhangi bir çeliflki
teflkil etmemektedir.4 Ali Kemal de Hüse-
yin Cahit gibi ateflli yaz›lar yazm›fl, ka-
muoyunda derin etkiler b›rakm›fl ancak
linçten kurtulmakta meslektafl› kadar
flansl› olamam›flt›r (Emil, 1982: 15).
Orta katman ayd›nlara di¤er co¤rafya-
lardan da örnekler vermek bu yaz›n›n
kendisini ifade etmesini güçlendirecektir.
Örne¤in Suriye’de Birinci Dünya Sava-
fl›’n›n bitmesiyle Frans›z mandas›n›n yer-
leflmesi aras›nda Arap milliyetçili¤i yük-
selifle geçmifl, popülerleflmifl ve kitlesel-
leflmifltir. Bu süreç içerisinde Kamil-al-
Kassab’›n oynad›¤› rol önemlidir. Gele-
neksel bir e¤itim alm›fl ve Muhammet
Abduh’un ö¤rencisi olmufl Kassab, Bat›l›
düflünceler ile geleneksel ö¤reti aras›nda
 M İ L L İ Y
kalm›fl ve milliyetçili¤ini geleneksel de-
¤erlerle eklemlemifltir (Gelvin, 1998: 96).
Yazd›¤› yaz›larla kitleleri hem hükümete
hem de yabanc› güçlere karfl› mobilize
etmeye çal›flm›fl ve bu çabas›nda sadece
yaz› yazmakla yetinmeyerek kitleleri ör-
gütlemeye de çal›flan popüler bir figür
olarak sivrilmifltir.
Bir di¤er örnek ise 19. yüzy›l sonu 20.
yüzy›l bafl› Rusyas›’n›n en popüler isimle-
rinden biri olan Vlas Mikhayiloviç Doro-
fleviç’tir. Ticari gazetecili¤in ortaya ç›kma-
s›yla beraber, entelektüel yay›nlar›n yan›n-
da, Rusya’da toplumun tüm kesimlerince
96
takip edilen bir yazar haline gelmifltir Dro-
fleviç. Gündelik bas›n›n kitleler üzerindeki
derin etkisini fark eden yazar özellikle ça-
¤›n›n Bat›c›lar ve Slavofiller aras›ndaki
önemli tart›flmalar›nda anti-Bat›c› tutu-
muyla ün kazanm›flt›r (McReynolds, 1991:
243; Trotsky, 1999: 81). Öyle ki, zaman›-
n›n önemli gazeteleri yazarlar›n› bizim
Dorofleviç’imiz diye tan›tmaktad›rlar. Do-
rofleviç liberal muhalefet ve daha sonra
Bolfleviklerin taraf›nda yer alm›fl ve Rusla-
r›n “millî özgüven”lerini kazanmalar› için,
etkili yaz›lar kaleme alm›fl, gelifltirdi¤i
kendine has yaz› tarz› ile kitlelere ulaflma-
da çok baflar›l› olmufltur.
Çin’de de özellikle kendili¤inden, tep-
kisel eylemlerin 20. yüzy›l›n bafl›ndan
itibaren yerini örgütlü toplumsal hare-
ketlere b›rakmas›yla birlikte benzer bir
ayd›nlar grubunun do¤ufluna flahit olun-
maktad›r. Sun Yat Sen gibi düflünürlerin
yan›nda geleneksel Konfüçyüs ö¤retileri
ve Bat›l› e¤itim alan, genellikle gazeteci-
lik veya ö¤retmenlik yapan bir ayd›nlar
grubu ortaya ç›km›flt›r. Özellikle 1905
senesinden sonra tüm Çin’i saran boykot
gibi toplumsal hareketlerin yayg›nlaflma-
s›yla önemleri ve popülerlikleri artm›flt›r.
Wu Woyao’da özellikleri cisimleflen bu
ayd›nlar katman›, herhangi orijinal fikre
ideolojiye sahip olmam›fllar ancak orta-
ya ç›kmaya bafllayan toplumsal hareket-
ler içerisinde kitlelerin mobilizasyonu
do¤rultusunda çal›flm›fllar ve ilk defa
E T Ç İ L İ K
tüm ulusal s›n›rlar›n içerisinde takip edi-
len bir ilgiye mazhar olmufllard›r. Di¤er
yerlerdeki örnekleri gibi Bat›l› ve gele-
neksel de¤erler aras›nda mekanik bile-
flimler ç›karm›fllard›r (Wang, 2001: 137).
Öyle ki bir fiangay gazetesi olan Dagong
Bao, kitlelerin harekete geçirilmesinde
en az toplumsal tüccar ve ö¤renci örgüt-
leri kadar etkin olabilmifltir. Kald› ki bu
hareketler Çin milliyetçili¤inin kitlesel-
leflmesinde gözden kaç›r›lmamas› gere-
ken aflamalard›r.
ORTA KATMAN AYDINLARIN
‹DEOLOJ‹S‹: ÜÇ TARZ-I S‹YASET
Gündelik, kitlesel bas›n›n bu önemli fi-
gürleri, orta katman ayd›nlar, gündelik si-
yasal ve toplumsal olaylarda kamu oyunu
bilinçlendirmek ve harekete geçirmek
hususunda küçümsenemeyecek bir etkiye
sahiptiler. Bu etkiyi Osmanl›l›k ideolojisi-
nin yayg›nlaflt›r›lmas›nda kulland›klar› gi-
bi, ayn› zamanda Osmanl›l›k ideolojisi
de kamuoyu üzerindeki etkilerini güçlen-
dirdi. Orta katman ayd›nlar, Birinci Dün-
ya Savafl›’n›n ola¤anüstü koflullar›n› d›fla-
r›da tutarsak genellikle Osmanl›c›l›k söy-
lemini hiçbir zaman tam olarak terk et-
memifllerdir. Bir üst kimlik icad› olarak
Osmanl› kimli¤i 19. yüzy›l boyunca Os-
manl› elitinin farkl› biçimlerde de olsa en
fazla önem verdikleri söylemi ve politika-
s› olmufltur. Osmanl›c›l›k politikas› 19.
yüzy›l boyunca güçlenerek büyüyen gay-
rimüslim milletlerin ayr›l›kç› hareketleri-
nin önünü almak için ortaya at›lm›fl prag-
matik bir politikayd›. Osmanl› yönetici
elitleri bir üst kimlik yarat›p, “ittihad-›
anas›r›” sa¤layarak imparatorlu¤un da¤›l-
ma sürecini engellemek niyetindeydiler
Bu politika Tanzimat’tan itibaren Osmanl›
‹mparatorlu¤u’nun sonuna kadar impara-
torlu¤un resmî ideolojisi haline gelmifltir
(Alkan, 2001: 385; Hanio¤lu, 1985a:
1389). Ancak Osmanl›c›l›k ideolojisi de
di¤er baflka ideolojilerde de olabilece¤i
gibi de¤iflmez, sabit bir ideoloji de¤ildi.
ETNİK-SİVİL KURAMSAL İKİLEMİNİN ÖTESİNDE: MODERNİST MİLLİYETÇİLİK
Somel’in de belirtti¤i gibi Osmanl›c›l›k
düflüncesi 19. yüzy›l boyunca ve 20.
yüzy›l bafl›nda çeflitli aflamalardan geç-
mifltir (Somel, 2001: 88).
Bu ayd›nlar›n Osmanl›c› politikay›
terk etmemekte direnmelerinin bir sebe-
bi Genç Kalemler veya Türk Yurdu gibi
dergilerin aksine ‹mparatorlu¤un çalkan-
t›l› siyasal yaflam› ile çok içli d›fll› olma-
lar› ve as›l yaz› yazd›klar›, ilgilendikleri
olaylar›n bunlar olmas›yd›. Orta katman
ayd›nlar›n Türk milliyetçili¤inde oyna-
d›klar› temel rol bu noktada ortaya ç›k›-
yor. Bu ayd›nlar›n temel kayg›s›n›n “Os-
manl› ‹mparatorlu¤u’nun devaml›l›¤›n›n
sa¤lanmas›” olmas› hasebiyle imparator-
luk d›fl› Türklere olan ilgileri daha geri
planda kalmaktayd›. Bu ayd›nlar haliha-
z›rda imparatorlu¤un ayd›nlar›yd› ve bu
devrin ideolojileri olan Osmanl›c›l›k, ‹s-
lâmc›l›k ve Türkçülük, fikir ve zikirlerin-
de içiçe geçmifl bir flekilde yaflamaktay-
d›. Ayr›ca bu durum yaln›z Türkler için
geçerli de¤il, Türklerin d›fl›nda da kendi-
lerini farkl› kimliklerle ifade eden di¤er
cemaatlerin ayd›nlar› için de geçerliydi.
Örne¤in Butrus Bustani hem kültürel
olarak Arapç› hem de inanm›fl bir Os-
manl›c› idi (Kayal›, 1998: 25). Bu sebep-
le imparatorlu¤un devam›n› sa¤lamaya
çal›fl›rlarken, orta katman ayd›nlar reel-
politik ba¤lam›nda “ucube” say›labile-
cek Turanc› fikirleri savunmak yerine
farkl› zaman ve koflullarda resmî Os-
manl›c›l›k ideolojisinin içeri¤ini farkl›
tarzlarda doldurarak çözümler üretmeye
çal›flm›fllar; örne¤in zamanla ve artan
oranda Osmanl› veya ahali-i ‹slâm’dan
Türkleri kastetmeye bafllam›fllard›r.
Orta katman ayd›nlar›n Türk milliyet-
çili¤iyle iliflkileri üzerinde durmak için
Pantürkizm ile Türkçülük aras›nda bir
ayr›ma gitmeliyiz (benzer bir ayr›m için
Landau, 1999: 48). Birincisini daha ziya-
de a¤›rl›kla d›fl Türkler denen Rusya’dan
göç eden Türk milliyetçileri savunmak-
tayd›. Bunlar imparatorlu¤un di¤er un-
surlar›n›n ve a¤›rl›kla yaflad›klar› toprak-
lar›n kaybedilmesi riskini çok fazla
önemsemiyorlard›. Temel kayg›lar› impa-
ratorlu¤un bekas› olan Osmanl› Türkçü-
lerinin ana hedefleri Osmanl› topraklar›
d›fl›nda yaflayan Türklerden çok, Osman-
l› ‹mparatorlu¤u’nda yaflayan Türk unsu-
runun kendi ulusal Türk kimli¤ine ve bi-
lincine kavuflmas›yd› (Arai, 2000: 21).
Bu ayr›mlar› birçok araflt›r›c› yap›yor olsa
da, genellikle kullan›lan kaynaklarda
Türkçülük için gösterilen deliller veya
at›flar Pantürkizm ile ilintili olmakta veya
ancak Pantürkist ö¤eler oldu¤u durumlar
Türkçülü¤e örnek olabilmektedir. Bun-
dan dolay› Turan, d›fl Türkler vb. ö¤elerin 97
olmad›¤› bir Türkçü söylem dikkatten
kaçmakta veya üzerinde yeterince durul-
mamaktad›r. Bundan dolay› Landau’nun
Pantürkizm adl› kitab›na d›fl Türkleri in-
celeyerek bafllamas› bir tesadüf de¤ildir.
‹kinci Meflrutiyet devrinde cemaatler
aras› çat›flmalar›n en fazla yafland›¤› ve-
ya Türklük vurgusunun en fazla ortaya
ç›kt›¤› seçimler ve boykotlar bu özelli¤in
tahlil edilebilece¤i en uygun zamanlar-
d›r. Meflrutiyet’in ilan›ndan henüz birkaç
ay geçmiflken yap›lan ilk seçimler cema-
atler aras› gerginliklerle geçmifl, Meflruti-
yet’in “ittihad-› anas›r” ideali çabuk yara
alm›flt›r. Bu seçimde de flahit olundu¤u
gibi ister ‹ttihatç› olsun ister onun muha-
lifi olsun Türk bas›n› seçimler boyunca
Türkleri harekete geçirmeyi hedeflemifl,
Türkleri bilinçlendirmeye çal›flm›flt›r. Ör-
ne¤in Serbestî gibi muhalif ve cemaatlere
sempatiyle yaklaflan bir gazete bile Türk-
lerden “bizimkiler” olarak bahsedebil-
mifltir (Çetinkaya, 2001: 20). Nitekim or-
ta katman ayd›nlar›n “ideal tipi” addetti-
¤imiz Hüseyin Cahit’in “Millet-i Haki-
me” makalesini bu seçimler esnas›nda
yaflanan gerginlikler s›ras›nda yazmas›
da bir tesadüf olmasa gerek. “Millet-i
Hakime” bu dönem Türk milliyetçili¤ini
özetleyen en iyi kavramlardan birisidir.
(Türklerin imparatorlu¤un hâkim unsuru
oldu¤unu belirtir fikirler daha önce de
ileri sürülmüfltür. Örne¤in Necip As›m
 M İ L L İ Y
1897’de Türklerin imparatorlu¤un “yö-
netici milleti” oldu¤unu belirtmiflti.5) Bu-
nun yan›nda orta katman ayd›nlar›n zih-
niyet yap›s›n› göstermesi aç›s›nda da
önemlidir. Bu kavram söylem düzeyinde
Osmanl›c›l›k sürse de içeri¤inin artan
oranda Türkçülükle doldurulmaya bafl-
land›¤›n› göstermifltir. Gayrimüslim ce-
maatlerin kendi “millî” ç›karlar› do¤rul-
tusunda hareket etmeleri ve Meflruti-
yet’in baz› gerekleri karfl›s›nda cemaat
ayr›cal›klar›n› terk etmeye yanaflmamala-
r› ve düvel-i muazzaman›n Meflruti Os-
manl›’ya çok s›cak yaklaflmamas› Jön-
98 türkler üzerinde çok büyük bir flok (veya
moral bozuklu¤u) yaratm›flt›r. Bundan
dolay› imparatorlu¤un devam› ve güç-
lenmesinde, yani k›saca Jöntürklerin ide-
allerinin hayata geçmesinde, en büyük
ç›kar› oldu¤u düflünülen Türklere yöne-
linmiflti. Ve Türklerin kendi kaderlerine
sahip ç›kmalar› için siyasî, toplumsal ve
iktisadî alanlarda örgütlenmeleri ve hare-
kete geçmelerine çal›fl›lm›flt›r. Asl›nda bu
iste¤in temelinde s›n›fsal bir ç›kar vard›r.
Jöntürklerin devleti güçlendirme istekleri
ve temsilcileri say›labilecek küçük burju-
vaziyi ifllerin hâkimi k›lmay› amaçlama-
lar› özellikle Rum ve Ermeni cemaatle-
rinde önemli etkilere sahip ticaret burju-
vazisinin ç›karlar›yla çeliflmekteydi (Ah-
mad, 1996: 88; Kayal›, 1998: 92-93).
Orta katman ayd›nlar, Rum ve Ermeni
cemaatinin iktisadî hayata hâkim olmala-
r›ndan flikâyetçilerdi ve s›n›fsal konumla-
ra uygun olarak Türklerin bu durumu
dengelemelerini ve Osmanl›c›l›¤›n eflitlik
ilkesinin de bunu gerektirece¤ini düflü-
nüyorlard›. Bundan dolay› aralar›nda
farkl›l›klar da olsa tüm orta katman ay-
d›nlar Türklere yönelmiflti. Ve bu nokta-
da ayd›nlar Türkçe konuflanlar›n kendile-
rini ayr› bir etnik topluluk olarak görme-
lerini sa¤lama noktas›nda Türk milliyet-
çili¤inin yayg›nlaflmas›nda çok önemli
ifllevler yüklenmifllerdir. Bu yap›l›rken de
var olan ideolojiler, orta katman ayd›nlar
taraf›ndan reddedilmekten çok yeni bir
E T Ç İ L İ K
Türkçü söylemle bütünlefltirilerek kulla-
n›lm›flt›r. Bu flekilde imparatorluk co¤raf-
yas›nda siyasî ve ekonomik gelece¤ine
sahip ç›kmak, seslendikleri insanlara Ho-
rasan’da yaflayan “›rkdafllar›yla” ba¤ kur-
maktan elbette daha gerçekçi gelmifltir.
Orta katman ayd›nlar söz konusu oldu-
¤unda ise bu durum çok büyük bir önem
kazanmaktad›r. Çünkü orta katman ay-
d›nlar üç tarz-› siyasetin birbiri aras›nda
herhangi bir karars›zl›k göstermemifl ve
bunlar›n birbiriyle çeliflti¤ini çok da dü-
flünmeden, Osmanl›c›l›k, ‹slâmc›l›k ve
Türkçülü¤ü, gündelik politikan›n gerek-
lerine göre kullanm›fllard›r. Böyle olmas›
da gayet do¤ald›r; zira orta katman ay-
d›nlar Türk olduklar›n›n her ne kadar far-
k›nda olsalar, Türk kimli¤ini uyand›rma-
ya çal›flsalar da “Osmanl›c›l›k” söylemi-
ne devam etmifllerdir. Hatta giderek ar-
tan oranda Osmanl›c›l›k ile Türkçülük
söylemi çak›flmaya bafllam›flt›r. Bu ayd›n-
lar hali haz›rda Türklerin imparatorlu¤un
gerçek sahibi, as›l unsuru oldu¤unu dü-
flünüyorlard›. Ya da en az›nda ekonomi
ve siyaset alan›nda bunun daha çok böy-
le olmas› için çabal›yorlard›. Ancak ‹m-
paratorlu¤un as›l unsuru oldu¤una göre
Türkler elbette Osmanl›c› olacaklard›.
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun var oldu¤u
bir durumda “Osmanl›c›l›k” resmî ide-
olojisinin ve söyleminin de sürmesi kaç›-
n›lmazd›. Hatta Kayal›’ya göre literatürde
varsay›ld›¤›n›n aksine, ‹ttihat ve Terakki
Cemiyeti’nin iktidar› tam anlam›yla ele
ald›¤› 1913 senesinden sonra da Osman-
l›c›l›k politikas› hiç azalmaks›z›n sürmüfl-
tür (Kayal›, 1998: 15-16). Özellikle Jön-
türklerle Araplar aras›ndaki iliflkiler üze-
rinde duran yazar, ‹ttihat ve Terakki Ce-
miyeti’nin Türk milliyetçili¤i do¤rultu-
sunda politikalar uygulamad›¤›n›, Türk-
lefltirme çabalar›na girmedi¤ini savun-
maktad›r. Türklefltirme ile merkezîlefltir-
me politikalar›n›n ayr› politikalar oldu¤u-
nu iddia etmektedir. Özellikle Arap böl-
gelerinde, imparatorlu¤un demografik
yap›s›ndaki de¤iflimi de göz önünde bu-
ETNİK-SİVİL KURAMSAL İKİLEMİNİN ÖTESİNDE: MODERNİST MİLLİYETÇİLİK
lundurarak, ‹slâmî rengi daha a¤›r basan
bir Osmanl›c›l›k söylem ve politikas›n›n
ortaya ç›kt›¤›n› belirtmifltir. Kayal›ya göre
bir Türklefltirme politikas› olsayd› baflta
kendilerini etnik bir topluluk olarak gör-
meyen Türkçe konuflanlar Türklefltirilme-
liydi (Kayal›, 1998: 126). Asl›nda bu dö-
nem Türk milliyetçili¤inin ve orta kat-
man ayd›nlar›n yapmaya çal›flt›klar› da
budur. Bu durumda orta katman ayd›nlar
aras›nda en aç›k milliyetçi söylem, farkl›
unsurlar›n aras›nda hâkim unsur oldu¤u-
nu ilan edecek “millet-i hakime” söylemi
olacakt›r. Örne¤in “Osmanl› siyaseti bir
millî siyasettir; kavmiyet esas›na müste-
nid bir siyaset takibi bir cürüm, bir cina-
yettir” diyen Ömer Seyfettin bir Türk mil-
liyetçisiydi ancak bu söylemi Osmanl›c›-
l›k siyaseti s›n›rlar› içinde kal›yordu.
Benzer bir flekilde gayrimüslim cema-
atlerin iktisadî olarak tasfiye edilmesi ve-
ya yabanc› devletlere bir darbe indiril-
mesi amac›yla gündeme gelen boykot
hareketlerinin önerilmesi, örgütlenmesi
ve Türkler aras›nda yayg›nlaflt›r›lmas›nda
da orta katman ayd›nlar›n birincil dere-
cede rol oynamalar› tesadüf de¤ildir. Bu
kiflilerin Osmanl›c› söylemi, Türklerin
varolan imparatorlu¤un sahibi, hâkimi
olmas› söylemine kaym›fl ve bu noktada
Pantürkist düflünceyle aras›nda önemli
bir fark oluflmufltur. Bu özelli¤in izi,
Cumhuriyet devrinde de, Türk Milliyetçi-
li¤inin egemen düflünce olmas›yla, Pan-
türkist düflüncenin yayg›nl›k kazanama-
mas› ve hem Türk eliti hem de toplumu
taraf›ndan kabul görmemesiyle karfl›laflt›-
r›larak sürülebilir.
KEMAL‹ZM: ORTA KATMAN
AYDINLARIN S‹L‹KLEfiMES‹
Her siyasal sistem içerisinde oldu¤u gibi
Kemalist dönem içerisinde de orta kat-
man ayd›nlar belli ifllevler üstlenmifller-
dir. Özellikle mütareke dönemi ve Cum-
huriyet’in kurumsallaflt›¤› ilk y›llar, toplu-
mun farkl› katmanlar›n›n mobilizasyonu-
nu gerektirdi¤inden her türlü araç, “Millî
Mücadele” içerisinde seferber edilmifltir.
Bu genel askerî, siyasal seferberlik duru-
munda mücadelenin bir gere¤i olarak
her türlü toplumsal kesim ve düflünce-
den yararlan›lm›flt›r. Bu dönem için de
bas›na bakt›¤›m›zda ‹stanbul bas›n› karfl›-
s›nda Ankara’n›n kendi gazete ve gazete-
cilerini desteklemeye ve hatta oluflturma-
ya çal›flt›¤›na flahit olmaktay›z. Yine
özellikle d›fl güçlere karfl› oluflturulan ye-
rel Kuva-y› Milliye ve kongreler, bu se-
ferberli¤in içerisine süreç içerisinde dahil
edilen unsurlar olmufllard›r. Aç›kt›r ki bu
bas›nda, kongrelerde aktif rol oynayan, 99
yeni rejimin kurulmas› için çal›flan, top-
lumda yayg›nlaflmas›na çal›flan kadrolar,
bu toplumsal mobilizasyon içerisinde
öne ç›km›fllad›r. Bu sürecin çok da tek
yönlü, çat›flmas›z bir süreç olmad›¤›n›,
en az›ndan Birinci Meclis’teki tart›flma-
lardan, kavgalardan biliyoruz (Demirel,
1995). Bu kaotik dönemde Mustafa Ke-
mal’in etraf›nda toplanan grubun dahi
toplumsal, siyasal hayatta, yaflamakta
olan birçok kuruma, zihniyete ve düflün-
ceye at›f yapt›¤›n›, bunlar› kendi söylemi
içerisine eklemledi¤ine flahit olunmufltur.
Zaten böyle bir mücadele içerisinde ve
bir infla sürecinde gerekli olan toplumsal
mobilizasyon baflka türlü de sa¤lana-
mazd›. Bundan dolay› bu yaz›n›n konu-
sunu oluflturan ayd›nlar, bu geçifl dönemi
içerisinde öne ç›km›fllard›r.
Ancak Kemalist rejim kendisini tahkim
ettikten ve kendi kurumsallaflmas›n› sa¤-
lad›ktan sonra daha “tekçi” bir yap› flek-
lini almaya bafllam›fl, yukar›dan afla¤›ya
toplumun dönüfltürülmesi projesinde da-
ha alt düzeyde yaflayan kurum ve düflün-
celerle bir ba¤ kurma, etkileflim sa¤lama
ihtiyac› duymam›flt›r. Bu elbette, bu dö-
nem içerisinde bir hegemonya ihtiyac›-
n›n olmad›¤› anlam›na gelmemektedir.
Kemalizm kendi milliyetçilik anlay›fl›n›,
ideal vatandafl tipini yukar›dan afla¤›ya,
halk›n flapkas›ndan, sosyal iliflkilerine ka-
dar flekillendirmeye çal›fl›rken alt düzey-
 M İ L L İ Y
deki kadrolar›na daha az özerk görevler
biçmifltir. Türk Oca¤›’n›n kapanmas›,
Kadro dergisinin rahats›zl›k yaratmas› da
hakl› olarak bu ba¤lamda de¤erlendirile-
gelmifltir. As›m Karaömerlio¤lu’nun be-
lirtti¤i gibi Kemalistler hem siyasal hem
de entelektüel anlamda “devletle yöneti-
lenler aras›nda herhangi bir ‘arac›’ ku-
rum, yap› ya da toplumsal oluflumu” ge-
reksiz ve yersiz görmüfllerdir (Karaömer-
lio¤lu, 2001: 279). Bu anlamda orta kat-
man ayd›nlar›n Osmanl› döneminde üst-
lendikleri düflünsel ve siyasal ifllevleri-
nin, Kemalizm’in flaflaal› y›llar› içerisinde
100 silikleflti¤i iddia edilebilir. “S›n›fs›z kay-
naflm›fl bir kitle”ye ra¤men, onun için
hareket eden Kemalist kadrolar popüler-
ulusal bir tabana dayanmad›klar›ndan
dolay› kendi arac› kurumlar›n›, Halkevle-
ri-Köy Enstitüleri gibi, yaratm›fllar ancak
bunlar toplumda yaflamakta olan farkl›
dünya görüflleri karfl›s›nda ara aflamalar
olmaktan daha çok Kemalizmin kullan-
d›¤› kanallar olmufllard›r. Nitekim Günay
G. Özdo¤an’›n belirtti¤i gibi “Anadolu
ve Anadolu’ya d›flardan tafl›nm›fl kültürel
ö¤elerin ortak bileflkesi olarak “halk kül-
türü” diyebilece¤imiz yerel kaynaklar
Kemalist liderlik kadrosunca ra¤bet” gör-
memifltir (Özdo¤an, 2001: 293). Bu du-
rumdan kolayca anlafl›labilece¤i üzere
Kemalistler halk› Türklefltirmek ve Bat›l›-
laflt›rmak amac›n› güderken, kitlelerin
mobilizasyonuna da iyi gözle bakmam›fl-
lard›r. Öyle ki Kemalistlerin kurduklar›
halkevleri halk›n içerisinde yaflamakta
olan kültürü a盤a ç›kartmaktan daha
çok Bat›l›/seküler kültürü topluma yayma
amac›n› gütmüfltür. Bundan dolay› bu
dönem içerisinde orta katman ayd›nlar›n
rolü yukar›da da de¤indi¤imiz gibi Ke-
malist elitlerin milliyetçi tahayyüllerinin
yans›t›lmas› ifllevine düflmüfltür. Bu ifllevi
yerine getiren ideal ayd›n tipi ise, de¤in-
di¤imiz ifllevlerinden dolay› özellikle k›r-
sal alanda biraz kuflkuyla bak›lan, ö¤ret-
menlerdir. Bu s›n›rl› ifllev üzerinde dur-
duktan sonra, daha önce bas›nla ilgili
E T Ç İ L İ K
verdi¤imiz örneklere bu dönemden de
bir tane ekleyebiliriz.
Cumhuriyet devrinde orta katman ay-
d›nlar ve ideolojilerine bir örnek olarak
Cumhuriyet gazetesi incelenebilir. Bilin-
di¤i gibi gazete Cumhuriyet rejimi ile
yafl›t ve onun taraf›ndan kurulmufl bir
yay›n organ›d›r (Cumhuriyet gazetesinin
tarihsel bir dönemlendirilmesi için bak›-
n›z: [Erten ve Do¤an, 2001]). Cumhuri-
yet gazetesi, Ankara’da kurulmakta olan
yeni rejimin özellikle ‹stanbul’daki sesi
olmas› için Atatürk’ün icazetiyle kurul-
mufltur. Yunus Nadi ve Nadir Nadi’nin
yönetiminde tüm tarihi boyunca çizgisi-
ni korumufltur. Bu çizgi de¤iflen politik
konjonktürlere göre farkl› flekiller alm›fl
olsa da, temel özelliklerini korumufltur.
Bu temel özellikler Bat› normlar›n›n
memlekette hâkim duruma gelmesi ve
Cumhuriyet rejiminin kurucu ideal ve
de¤erlerinin savunulmas› olarak özetle-
nebilir (Erten ve Do¤an, 2001). Cumhu-
riyet de¤erlerinin topluma nüfuzu için
sadece yaz› yazmakla da yetinilmemifl,
güzellik yar›flmalar›, makale yar›flmalar›
düzenleyerek dünya görüflünün kamu-
oyunda yayg›nl›k ve görünürlük kazan-
mas›na da çal›fl›lm›flt›r.
Bu dönem orta katman ayd›nlar›n›n
ideolojilerini Kemalizm olarak tan›mla-
yabiliriz. Bundan dolay› milliyetçilik an-
lay›fllar› da Kemalizmin tarif etmeye ça-
l›flt›¤› flekilde vücut bulmufltur. Oysa
Türk milliyetçili¤ine iliflkin yaz›lan bir-
çok çal›flma Türk milliyetçili¤ini Pantür-
kist düflünürler üzerinden anlatt›¤› için
Cumhuriyet de¤erlerinin ve bir Türk kim-
li¤inin toplumda yayg›nl›k kazanmas› sü-
reci havada kalmaktad›r. Nihal Ats›z, Re-
ha O¤uz Türkkan, Zeki Velidi Togan gibi
Pantürkistler siyasal ve toplumsal hayata
müdahale olanaklar›ndan uzak kalm›fllar
ve mücadelelerini kendi küçük grupla-
r›nda, marjinal kalarak sürdürmüfllerdir.6
Toplumda herhangi bir etkinlik gösterdik-
lerini iddia etmek zordur. Türk siyasal
hayat› içerisinde etkinlikleri çok s›n›rl› da
ETNİK-SİVİL KURAMSAL İKİLEMİNİN ÖTESİNDE: MODERNİST MİLLİYETÇİLİK
kalm›fl olsa bu Pantürkist/›rkç› figürler
milliyetçi bir hareket yaratmaya önem at-
fetmifllerdir. Örne¤in “3 May›s 1944”e
iliflkin yazd›¤› bir bildiride Nihal Ats›z,
bu tarihi bir dönüm noktas› olarak tan›m-
lam›flt›r. Ali Suavi’den Ziya Gökalp’e, R›-
za Nur’a, duygu ve düflünce aç›s›ndan
Türkçü olan bir gelenek tarif eden Ats›z,
bu isimlerin hiçbir zaman bir “hareket
Türkçüsü” olmad›klar›n› yazm›flt›r. Bun-
dan dolay› 3 May›s 1944 tarihinde Anka-
ra sokaklar›na dökülen birkaç bin Türk
gencinin yapt›¤›, Türkçülük tarihinde
önemli bir nokta olmaktayd›.7 Ancak bu
Türkçülerin fikirleri hiçbir zaman kitle-
selleflememifltir.
Bahsetti¤imiz bu milliyetçi kuflaktan
sonra ise orta katman ayd›n tan›m›na
daha uygun isimlerin ortaya ç›kt›¤›na fla-
hit olmaktay›z. Elbette bu geliflmenin te-
melinde siyasî fikirlerde ve toplumsal
hareketlerde daha canl› bir siyasal top-
lumsal ortam›n ortaya ç›k›fl› vard›r. ‹kin-
ci Dünya Savafl› sonras› milliyetçiler
özellikle ‹slâm ile Türk milliyetçili¤ini
bir araya getirmeye, ‹slâm öncesi Türk
tarihine yap›lan kadar, Müslüman ve
özellikle Osmanl› geçmifline de at›f yap-
maya bafllam›fllard›r. Uzun y›llar Tercü-
man gazetesinin yazarl›¤›n› yapan ve
Türk Edebiyat› dergisinin önemli bir bi-
lefleni olan Ahmet Kabakl›’y› bir örnek
olarak görebiliriz (Kabakl› ve di¤er milli-
yetçi muhafazakâr figürler için bkz. Tafl-
k›n, 2001). Daha önce üzerinde durdu-
¤umuz Hüseyin Cahit (Yalç›n)’›n gazete-
cilik anlay›fl›n›n bir devam› addedebile-
ce¤imiz Kabakl›, yazd›¤› polemik a¤›r-
l›kl› ve ajitatif yaz›lar›yla Türk milliyetçi-
leri aras›nda öne ç›kan bir figür olmufl-
tur. Di¤er bir benzer isim Ergun Göze gi-
bi duygulara seslenen reaksiyoner, yaz›-
lar yazan Kabakl› özellikle yükselen
“sol”a karfl›, entelektüel seviyesi düflük
anti-komünist yaz›lar kaleme alm›flt›r.
Öyle ki, Cumhuriyet dönemi Türk milli-
yetçilerinin en önemli ifllevlerinden biri,
di¤er birçok co¤rafyada oldu¤u gibi va-
rolan rejimi “komünist tehlikeye” karfl›
“korumakt›r”.8 Bu dönem içerisinde orta
katman ayd›nlar›n rollerinin silikleflti¤i
iddias› elbette onlar›n var olmad›¤› anla-
m›na gelmemektedir. Kemalizm’in de
F.R. Atay, Behçet Ça¤lar örneklerinde ci-
simleflen kendi ayd›nlar› flüphesiz vard›r.
Ancak bu ayd›nlar, bizim bu yaz›da tarif
etmeye çal›flt›¤›m›z, toplumda yaflayan
farkl› ideolojiler ile Kemalizm aras›nda
ba¤ kurma ve toplumun farkl› kesimleri-
ni örgütleme ve mobilize etmeye çal›fl-
ma gibi özerk ifllevler yüklenmemifller-
dir. Kemalizmin bu ayd›nlar› yukar›da
adlar› zikredilen Türkçüler gibi marjinal 101
bir konumda kalmam›fllar ancak bu ya-
z›da tarif edilen ifllevleri silikleflmifltir.
Türk milliyetçili¤inin düflünsel önder-
lerinin ve örgütlerinin kitleleri mobilize
etmek ve örgütlemek noktas›nda çok ba-
flar›l› olamamalar›, Cumhuriyet dönemi-
nin bafl›ndan itibaren Türk milliyetçili¤i-
nin rejimin en temel özelliklerinden biri
oldu¤u gerçe¤ini de¤ifltirmemektedir.
Cumhuriyet s›n›rlar› dahilinde bir Türk
ulusu infla etme projesi dahilinde orta
katman ayd›nlar, aralar›nda çok büyük
farkl›l›klar olsa da Kemalizm ve ortak de-
¤erler noktas›nda ortaklaflarak, Cumhuri-
yet rejiminin topluma nüfuzunda ve
meflrulaflt›r›lmas›nda çok önemli görevler
yüklenmifllerdir. Bitirirken günümüze
iliflkin bir fikir yürütme anlaml› olabilir.
‹çinde yaflan›lan pop ça¤›nda da ilk elde
milliyetçi olarak tan›nmayan baz› önemli
“gazeteci-yazar” figürlerin milliyetçili¤in
yeniden üretimine önemli katk›larda bu-
lunduklar›na flahit olmaktay›z. Rauf Ta-
mer, Ertu¤rul Özkök, ama en fazla Emin
Çölaflan, akla ilk gelenlerdir. Bu orta kat-
man ayd›nlar daha önceki dönemlere
iliflkin verdi¤imiz örnekler gibi, Türk mil-
liyetçili¤ini daha popüler, gündelik olay-
lar, geliflmeler içerisinde ve toplumun
tüm kesimlerini kesecek bir flekilde dile
getirmifller ve de¤iflen siyasî ve sosyal
konjonktüre göre farkl› ideoloji alafl›mla-
r›n› çeliflkiye düflme kayg›s›n› gözetmek-
 M İ L L İ Y
sizin ifade etmeye devam etmektedirler.
Duygulara seslenme tarzlar› çeflitlilik de
gösterse yaz›lar› bu anlamda ajitatif özel-
likler tafl›makta ve hedefleri en genifl kit-
leler olmaktad›r.
SONUÇ
Türk milliyetçili¤inin toplumda yayg›nlafl-
mas›nda veya daha do¤ru olarak di¤er un-
surlardan ayr› olarak Türk unsurunun mo-
bilizasyonunda orta katman ayd›nlar ola-
rak tan›mlayabilece¤imiz grup çok önemli
ifllevler yüklenmifllerdir. Orta katman ay-
102 d›nlar, özellikle 1908 sonras› dönemde et-
kinli¤i çok fazla artan “matbuat cema-
ati”nde yer alm›fl, gazeteleri kendi isimle-
riyle an›lan kiflilerdir. Bunlar ayr›ca Türk
D‹PNOTLAR
1 Georgeon’a göre Türk milliyetçi hareketi-
ne katk› sa¤layan üç ana unsur flunlard›r:
Abdülhamit döneminin Türkologlar›, 1908
sonras› Selânik’te oluflan Jöntürk milliyetçi
çevreler ve Rusya’dan göç eden Türk mil-
liyetçiler. François Georgeon, Türk Milli-
yetçili¤inin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-
1935), (‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›,
1999), s. 61.
2 Örne¤in “Türk Ulusçulu¤unun ‹nflas›” adl›
bir çal›flma as›l itibariyle bu iki düflünürün
fikirlerinin analizi üzerine kurulmufltur ve
bu Türk milliyetçili¤i ile ilgili çal›flmalarda
çok s›k rastlan›lan bir durumdur. Mehmet
Karakafl, Türk Ulusçulu¤unun ‹nflas›, (‹s-
tanbul: Vadi Yay›nlar›, 2000).
3 Aktaran Hugues Portelli, Gramsci ve Ta-
rihsel Blok, (Ankara: Savafl Yay›nlar›,
1982), s. 50.
4 Ali Kemal, “‹stiklal-i Osmanî,” ‹kdam, No.
5271, 5 Muharrem 1326, 28 Ocak 1908,
15 Kânunusani 1324, Perflembe, s. 1.
E T Ç İ L İ K
milliyetçili¤inin kurucu ideologlar› kabul
edilen kiflilere k›yasla daha fazla gündelik
politikan›n içerisinde yer alm›fllard›r. Bu
günden bak›ld›¤›nda, Gazeteci-orta kat-
man ayd›nlar›n›n bu konumlar› onlar›n
Türk milliyetçiliklerinin daha bir gizli kal-
mas›na ve daha farkl› kimliklerinin
önplana ç›kmas›na yol açm›flt›r. Zaten fi-
kirleri de aç›k, net ya da derinlikli de¤ildir.
Osmanl›’n›n son döneminde üç tarz-› si-
yasete, Cumhuriyet’in ilan›ndan ve reji-
min yerleflmesinden sonra da Kemalizme,
ama en genel anlamda “devletin beka-
s›”n›n korunmas›na, hep ba¤l› kalm›fllar-
d›r. Bu ayd›nlar katman› üzerine kafa yor-
mak, “milliyetçilik” çal›flmalar›n› bir “dü-
flünce tarihi” çal›flmas› olmaktan ç›karma-
s› noktas›nda bize yard›mc› olacakt›r. ❒
5 David Kushner, Türk Milliyetçili¤inin Do¤u-
flu, (‹stanbul: Fener Yay›nlar›, 1998), s. 54.
6 Bu yaz›n›n hem Osmanl› k›sm›nda, hem
Cumhuriyet bölümünde hâkim milliyetçi-
lik anlay›fllar› ile Pantürkist ve Turanc›/›rk-
ç› düflünce/hareketler aras›nda yap›lan
ayr›m sadece bir durum tespiti gayretidir.
Yoksa di¤er milliyetçiliklerin ehven-i
fler’li¤i üzerine bir ideolojik ima ihtiva et-
memektedir.
7 Ats›z, “3 May›z 1944,” Orkun, Y›l: 1, No.
3-4, Nisan-May›s 1962, s. 1. Nihal Ats›z ile
Sabahattin Ali aras›ndaki kavgan›n mahke-
meye intikal etmesi ile 3 May›s günü mah-
keme ç›k›fl›nda özellikle ö¤rencilerin Nihal
Ats›z lehinde yapt›klar› ve polis taraf›ndan
da¤›t›lan gösteridir 3 May›s 1944 olay›. Bu
tarih daha sonra milliyetçiler taraf›ndan
“Türkçülük Günü” olarak kabul edilmifltir.
8 Türk milliyetçili¤inin bir dayana¤› olarak
anti-komünizm için Yüksel Taflk›n’›n bu
ciltteki yaz›s›na bak›labilir.