संस्क

ृ तभारती प.महाराष्ट्रप्रान्तः
वदतु संस्क
ृ तम् पठतु संस्क
ृ तम्
प्र तज्ञा ज्ञानकमर्थ नष्ठयोः वभागवचनात् बु द्धिद्वयाश्रययोः वव
े चनम्

ज्ञानमागर्थः (ज्ञान नष्ठा,सांख्यबु द्धिः) कमर्थमागर्थः (कमर्थ नष्ठा,योगबु द्धिः)

अशो यान् (गीता २.११) इत्या दना भगवता यावत् साख्यबु
स्वधमर्गम प चावेक्ष्य (गीता २.३१) इत्येतदन्तेन ग्रन्थेन द◌्धेः जन्मनः प्राक
् आत्मनो देहा द– व्य त रक्तत्व–कतृर्गत्वभोक्त
ृ त्वा द
यत्परमाथार्गत्मतत्त्व नरूपणं क
ृ तम् तत् साख्यम्।
योग वषया बु द्धिः योगबु द्धिः।
साख्य वषया बु द्धिः आत्मनः जन्मा दषि व क्रियाभावात्
अकतार्ग आत्मा इ त प्रकरणाथर्ग नरूपणात् या जायते सा
सांख्यबु द्धिः। सा(योगबु द्धिः) येषां क मर्गणाम् उ चता भव त ते यो गनः।

सा(बु द्धिः) येषां ज्ञा ननामु चता भव त ते सांख्याः। त्यागः ( त्यागी)

संन्यासः( संन्यासी) प्रवृ त्तिमागर्थः

नवृ त्तिमागर्थः
 संस्क
ृ तभारती प.महाराष्ट्रप्रान्तः
वदतु संस्क
ृ तम् पठतु संस्क
ृ तम्

गीतायां प्रमाणम्
एषा त
े ऽ भ हता साङ्ख्य
े बु द्धियोर्थगे ित्वमां शृणु। लोक
े ऽ स्मन् द्व वधा नष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ।

बुद्ध्या युक्तो यया पाथर्थ कमर्थबन्धं प्रहास्य स॥२–३९॥ ज्ञानयोगेन साङ्ख्यानां कमर्थयोगेन यो गनाम्॥३–३॥

आरुरुक्षोमुर्थन
े योर्थगं कमर्थ कारणमु यत
े ।

योगारूढस्य तस्य
ै व शमः कारणमु यत
े ॥६–३॥

युगपद् एकपुरुषाश्रयत्व–असंभवं पश्यता

सांख्यबु द्धिं योगबु द्धिं च आ श्रत्य द्व
े नष्ठे वभक्त
े भगवतैव उक्त
े ज्ञानकमर्गणोः

ज्ञानम्–अकतृर्थत्वम् एकत्वम् , कमर्थयोगः–कतृर्थत्वम् अन

े ककत्वम्

भन्निबु द्धि–आश्रयत्वम्
 संस्क
ृ तभारती प.महाराष्ट्रप्रान्तः
वदतु संस्क
ृ तम् पठतु संस्क
ृ तम्

कमर्थमागर्थः(कमर्थ नष्ठा) ज्ञानमागर्थः(ज्ञान नष्ठा)

साङ्ख्यबु द्धिः
क्रिमसमुच्चयं शक्यम्
योगबु द्धिः
योगी संन्यासी
कतर्थव्यपूवर्थक–ईश्वरा पर्थत–कमर्थ सवर्थकमर्थसंन्यासः कमर्थ न लप्यत
े वा

यदा ते मोहक ललं बु द्धिव्यर्ग तत रष्य त। श्रु त वप्र तपन्निा ते यदा स्थास्य त नश्चला।

तदा गन्ता स नवेर्गदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च॥२–५२॥ समाधावचला बु द्धिस्तदा योगमवाप्स्य स॥२–५३॥

प्रा प्तिः–अन्तःकरण–शु द्धिः प्रा प्तिः–मोक्षः

कमर्थ नष्ठा
सहसमुच्चयं न शक्यम्
ज्ञान नष्ठा
 संस्क
ृ तभारती प.महाराष्ट्रप्रान्तः
वदतु संस्क
ृ तम् पठतु संस्क
ृ तम्

मनुष्याणां सामान्यतः त्रयः भेदाः भविन्त

१. मुक्तः,सन्यांसी,ज्ञान नष्ठः

ॐ ईशावास्यं इदं सवर्गं यत् कञ्चि जगत्यां जगत।

श्रुतीप्रमाणम्
तेन त्यक्त
े न भु ञ्जिथाः मा गृधः कस्य स्वद् धनम् ॥१॥– ईशा.

या नशा सवर्गभूतानां…..॥२–६९॥, एषा ब्राह्मी स्थ तः पाथर्ग….॥२–७२॥, नैव तस्य क

ृ तेनाथोर्ग ……..॥३–१८॥
गीतायां वणर्गनम्
ईक्षते योगयुक्तात्मा ………॥६–२९॥ ,समं सवेर्गषु भूतेषु …….॥१३–२७॥,नान्यं गुणेभ्यः कतार्गरं ……॥१४–१९॥

ब्रह्म नवार्गणं ब्रह्मभूतोऽ धग छ त॥५–२४॥, द्वतीयः अध्यायः–श्लोकः ५४–७२(संयमः),द्वादशःअध्यायः–श्लोकः

१३–२०(भक्तः),त्रयोदशःअध्यायः–श्लोकः ७–११(अमा नत्वा दः),चतुदर्गशःअध्यायः–श्लोकः २२–२६(गुणातीतः) ,

त्रैगुण्य वषया वेदा ….॥२–४५॥, नराशीयर्गत चत्तिात्मा ……..॥४–२१॥,नैव क ञ्चित्करोमी त …. ॥ ५ – ८ ॥,
प्रलपिन्वसृजन्गृह्णन्…….॥५–९॥ जज्ञासुर प योगस्य शब्दब्रह्मा तवतर्गते॥६–४४॥, जज्ञासुर प योगस्य शब्दब्रह्मा तवतर्गते
॥६–४४॥ इत्या दः
 संस्क
ृ तभारती प.महाराष्ट्रप्रान्तः
वदतु संस्क
ृ तम् पठतु संस्क
ृ तम्

२. नक
ृ ष्टम्,अधम–जीवनम्

असुयार्ग नाम ते लोका अन्धेन तमसावृताः।

श्रुतीप्रमाणम्
तांस्ते प्रेत्या भग छिन्त ये क
े चात्महनो जनाः॥३॥–ईशा.

गीतायां वणर्गनम् ना स्त बु द्धिरयुक्तस्य…..॥२–६६॥ ,न मां दुष्क

ृ तनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः…..।॥७–१५॥ ,

अवजानिन्त मां मूढा…..॥९–११॥,मोघाशा मोघकमार्गणो मोघज्ञाना वचेतसः। ……….॥९–१२॥,

आसुरी–प्रक
ृ तः….. षोडशः अध्यायः
 संस्क
ृ तभारती प.महाराष्ट्रप्रान्तः
वदतु संस्क
ृ तम् पठतु संस्क
ृ तम्

३.कमर्थ नष्ठः

श्रुतीप्रमाणम् क
ु वर्गन्निेवेह कमार्ग ण जजी वषे छतं समाः ।
एवं त्व य नान्यथेतोऽ स्त न कमर्ग लप्यते नरे ॥ २ ॥– ईशा.

१. नष्कामः २. सकामः

गीतायां वणर्गनम्
कमर्गण्येवा धकारस्ते ……॥२–४७॥,
समत्वं योग उ यते॥२–४८॥ ,योगः यज्ञाथार्गत्कमर्गणोऽन्यत्र …..॥३–९॥
कमर्गसु कौशलम्॥२–५०॥ , त्यक्त्वा दूे रण ह्यवरं कमर्ग ….॥२–४९॥,
कमर्गफलास त◌्ै र वद्या मां सोमपाः पूतपापा ॥ ९ – २ ० ॥ , ते तं भु
ङ◌्गं ….. ॥४–२०॥ , ब्रह्मण्याधाय कमार्ग ण…..॥५–१०॥, ये तु सवार्ग ण कमार्ग ण ……. ॥१२–६॥, पत्रं पुष्पं फलं तोयं ….॥९–२
 संस्क
ृ तभारती प.महाराष्ट्रप्रान्तः
वदतु संस्क
ृ तम् पठतु संस्क
ृ तम्

त्यागस्य तथा संन्यासस्य तत्वस्य वषय

े अजुर्थनस्य प्रश्नः
श्लोकः–१

संन्यासः काम्यानाम् अश्वमेधादीनां कमर्थणां न्यासं संन्यासशब्दाथर्गम् । अनुष्ठेयत्वेन प्राप्तस्य अनुष्ठानम् ।

त्यागः नत्यनै म त्तिकानाम् अनुष्ठीयमानानां सवर्गकमर्गणाम् आत्मसंबिन्धतया प्राप्तस्य फलस्य प रत्यागः श्लोकः–२
सवर्गकमर्गफलत्यागः तं प्राहुः कथयिन्त त्यागम्

य द काम्यकमर्गप रत्यागः फलप रत्यागो वा अथर्गः वक्तव्यः। सवर्गथा

नष्कषर्गः प रत्यागमात्रं संन्यासत्यागशब्दयोः एकः अथर्गः स्यात्। न घटपटशब्दा वव जात्यन्तरभूताथौर्ग।

संन्यासः कमर्गयोगश्च नःश्रेयसकरावुभौ। ज्ञेयः स नत्यसंन्यासी यो न द्व

े ष्ट न काङ्क्ष त।

तयोस्तु कमर्गसंन्यासात्कमर्गयोगो व शष्यते॥५–२॥ नद्वर्गन्द्वो ह महाबाहो सुखं बन्धात्प्रमु यते॥५–३॥

 संस्क
ृ तभारती प.महाराष्ट्रप्रान्तः
वदतु संस्क
ृ तम् पठतु संस्क
ृ तम्
१. नश्चयं श्रृणु अवधारय म े मम वचनात् तत्रि त्यागे ।
प्र तज्ञा २. त्रि वधः त्रप्रकारः तामसा दप्रकार
ै ः संप्रकी तर्थतः
श्लोकः–४
शा
स◌्त्रेषु सम्यक ् क थतः यस्मात् तामसा दभेदेन त्यागसंन्यासशब्दवा यः अथर्गः अ धक
ृ तस्य क मर्गणः अनात्मज्ञस्य त्र वधः संभव त।

श्लोकः–५,६
१.उत्तिरम् यज्ञः दानं तपः इत्येतत् त्र वधं कमर्थ न त्याज्यं न त्यक्तव्यम् । कायर्थं करणीयम् एव तत्। सङ्गम् आस क्तं तेषु
त्यक्त्वा फला न च ।

१. मोहात् अज्ञानात् तस्य नयतस्य प रत्यागः तामसः प रकी तर्थतः।

२.उत्तिरम्

२. दुःखम् इ त एव यत् कमर्थ कायक्ल

े शभयात् शरीरदुःखभयात् त्यज
े त् । सः राजसं रजो नवर्गत्यर्गं
त्यागम्।
श्लोकः–७,८,९

३.कायर्थं कतर्गव्यम् इत्य

े व यत् कमर्थ नयतं नत्यं क्रियत
े नवर्गत्यर्गते हे अजुर्थन?
सङ्गं त्यक्त्वा फलं च एव। सः त्यागः नत्यकमर्गसु सङ्गफलप रत्यागः साित्त्वकः सत्त्व नवृर्गत्तिः ।
 संस्क
ृ तभारती प.महाराष्ट्रप्रान्तः
वदतु संस्क
ृ तम् पठतु संस्क
ृ तम्

श्लोकः–१०
त्यागी , यः कमर्ग ण
सङ्गं त्यक्त्वा तत्फलं च नत्यकमार्गनुष्ठायी सः त्यागी। अज्ञः अ धक
ृ तः नत्या न कमार्ग ण कु वर्गन् कमर्थफलत्यागी श्लोकः–११
कमर्गफला भसं धमात्रसंन्यासी सः त्यागी इ त अ भधीयत े ।
सत्त्वसमा वष्टः यदा सत्त्वेन
आत्मानात्म ववेक वज्ञानहेतुना समा वष्टः संव्याप्तः। संयुक्त
इत्येतत्।

मे धावी मेधया आत्मज्ञानलक्षणया प्रज्ञया संयुक्तः तद्वान्

मेधावी।
अ नष्टं नरक तगर्गया दलक्षणम्। इष्टं देवा दलक्षणम्। मश्रम्
ि छन्नसंशयः छन्निः अ वद्याक
ृ तः संशयः यस्य इष्टा नष्टसंयुक्तं मनुष्यलक्षणं च। एतत् एवंलक्षणं फलं भव त श्लोकः–१२
आत्मस्वरूपावस्थानमेव परं अत्या गनाम् अज्ञानां क मर्थणां अपरमाथर्थसंन्या सनां प्रेत्य
नः शरीरपातात् ऊ वर्थम्।
श◌्े रयससाधनम्। न अन्यत् क ञ्चित् इत्येवं नश्चयेन ि छन्निसंशयः।
न तु संन्या सनां परमाथर्थसंन्या सनां परमहंसप रव्राजकानां
न द्व
े ष्ट अक ु शलम् अशोभनं काम्यं कमर्थ । क ु शल े शोभने क
े वलज्ञान नष्ठानां क्व चत्।
नत्ये कमर्ग ण सत्त्वशु द्धिज्ञानोत्प त्तित न्निष्ठाहेतुत्वेन
मोक्षकारणम् इदम् इत्येवं न अनुषज्जत े
अनुषङ्गं प्री तं न करो त इत्येतत्।