Batı Afrika’da Kaçakçılık ve Mağrib Kaidesi Arasındaki İlişki

Batı Afrika’da Kaçakçılık ve Mağrib Kaidesi Arasındaki İlişki

Hatice EKE

Uyuşturucu kaçakçılığı
hem toplum sağlığını hem
de güvenliği tehdit eden bir
unsur olduğundan devletle-
rin yıllardır mücadele ettiği
uluslararası bir problemdir.
Devletlerin mücadelesi
karşısında bu illegal faali-
yeti yürütenler yeni yollar
bulmayı başarmıştır. Batı
Afrika’nın küresel uyuştu-
rucu kaçakçılığı ağlarının
öneminin artması da bu
çerçevede ele alınabilir. Batı
Afrika’da büyüyen bir diğer
tehdit ise terördür. Bilhassa
Cezayir, Libya ve Mali’de-
ki iç savaşların ardından
ticaret yollarının kaçakçılığa nasıl açıl- ticaret yolları günümüze dek varlığını
etkisini artıran terör örgütlerinin mali
dığı incelenecektir. Daha sonra Sahra sürdürmüştür.
kaynaklarını nasıl elde ettiği önemli
bölgesinde etkin olan Mağrip Kaidesi
bir sorundur. Bu bağlamda iki illegal Bölge yaklaşık 8. yüzyıldan itibaren
ve kolları üzerinden terör örgütlerinin
faaliyet, terör ve kaçakçılık, arasında ilk olarak askeri amaçlarla bir geçiş
ortaya çıkışı ve gelişmesi anlaşılmaya
simbiyotik bir ilişkinin var olduğu iddia yolu olarak kullanılmıştır. Fakat bu yol
çalışılacaktır. Son olarak örgütün üye-
edilmektedir. aynı zamanda ticaret için de önemli
leri ve bölgenin dinamikleri dikkate
alınarak iki tehdit arasındaki ilişkinin hale gelmiştir. Ticari faaliyetler açı-
Analiz kapsamında iki tehdit arasında
niteliği analiz edilecektir. sından 13. yüzyıldan sonra aktif hale
nasıl bir bağ olduğunu ortaya koymak
gelen Sahra ticaret yolları 17. yüzyıla
için Batı Afrika’nın Sahra-Sahil1 bölge-
Sahra-Sahil Bölgesinde Geleneksel geldiğimizde bölgede hâkim olan grup-
sinde uyuşturucu gibi illegal ürünlerin
Ticaret Kalıpları ve Tarihsel Evrilme lar için temel geçim kaynağına dönüş-
kaçakçılığından evvel oluşturulmuş
Sahra Sahel Bölgesi yüzyıllardır Kuzey müştür.2
Afrika ile Batı Afrika ve Sudan arasın-
1 Sahil Kuşağı, Sahil ekseni (İng. Sa- da aktif olarak kullanılmış ticaret yolla-
hel) olarak da bilinmektedir. Batıda Atlas rının yoğunlaştığı bir alandır. Tarihten
Okyanusu’ndan (Senegal ve Moritanya sını- 2 Julien Brachet, “Le Négoce Caravanier
rından) doğuda Kızıldeniz’e (Sudan ve Eritre gelen bu dinamikler sömürge dönemi au Sahara Central: Histoire, Evolution des
sınırında) uzanan, Sahra çölünün güneyindeki ve ardından gelen bağımsızlık sürecin- Pratiques et Enjeux chez les Touaregs Kel Aïr
tropik otlaklar ve savanalardan oluşan yakla- de bir takım değişikliklere uğramışsa da (Niger)”, Les Cahiers d’Outre-Mer, Avril-Sep-
şık 4 bin km uzunluğundaki ekobölgedir. tembre 2004, s. 117, 118.

www.bilgesam.org Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM)

Sayfa 1
Mecidiyeköy Yolu Caddesi, No:10, 34387 Şişli -İSTANBUL www.bilgesam.org www.bilgestrateji.com bilgesam@bilgesam.org Tel: 0212 217 65 91 - Fax: 0 212 217 65 93
© BİLGESAM Tüm hakları saklıdır. İzinsiz yayımlanamaz. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.
 Batı Afrika’da Kaçakçılık ve Mağrib Kaidesi Arasındaki İlişki
Özellikle 13. yüzyıldan itibaren hareketlenen ticaret yolları
beş ana yol ve onun bağlantılarından oluşmaktadır. Doğu-
dan başlayarak ele alacak olursak güneyde Sudan, Kanem
Sultanlığı, Hausa ülkesi ve Mali Sultanlığı’nı kuzeyde
Mısır, Trablus, Cezayir ve Fas’a bağlayan ticaret ağları Tim-
buktu, Gao, Kano, Agades gibi ticaret merkezlerinin ortaya
çıkmasını sağlamıştır. Bu ticari alan çevresinde bulunan 8.
yüzyılda Gana, 13. yüzyılda Mali sultanlıkları için hem ti-
caretten elde ettikleri gelir hem de yol güvenliğini sağlama
karşılığında aldıkları vergiler bölgedeki hâkimiyetlerini kuv-
vetlendirme aracı olmuştur. Ayrıca bu ticaret ağı sayesinde
Batı Afrika bölgesi Avrupa ve Arap dünyası ile iletişime
geçmiş ve bölgede İslam yayılmıştır. Ticaret ürünlerine
bakacak olursak Sahil bölgesinin kuzeyine doğru pamuk,
fildişi, devekuşu tüyü, altın ihraç edilirken, kuzeyden at ve
silah gibi ürünler alınmıştır. Sahil bölgesinin kuzey ve güney
ucu arasında ise güneye doğru tuz, demir, deri; kuzeye doğru
orman ürünleri ticareti yapılmıştır.3
“ Fransız hâkimiyetinin bir sonucu olarak frankın para
birimi haline getirilmesi yerel paranın değer kaybetme-
sine yol açmış ve ticareti olumsuz yönde etkilemiştir.
“ landırmıştır.5
Bölgede geniş alana yayılmış aileler ve ticarette uzmanlaş-
mış topluluklar aracılığıyla devam ettirilen ticaret, 19. yüzyı-
lın sonlarından itibaren sömürge yönetiminin bölgede hâkim
olmasıyla hem içerik hem de yoğunluk anlamında değişime
uğramıştır. Öncelikle bölgedeki ticari hareketler eski yo-
ğunluğunu yitirmiştir. Sahil bölgesinin güneyinde sömürge
yönetiminin çıkarlarına uygun olarak Nijerya’da Kano’ya
dek uzanan demiryolu ve limanların geliştirilmesi gibi alt-
yapı çalışmaları ve bölgede yağmacı grupların kervanlara
saldırıları nedeniyle çöldeki ticaret yolları deniz yollarından
daha maliyetli hale gelmeye başlamıştır. Bölgede ticaretin
canlılığını yitirmesine neden olan bu faktörlerin yanında
Fransız hâkimiyetinin bir sonucu olarak frankın para birimi
haline getirilmesi yerel paranın değer kaybetmesine yol aç-
mış ve ticareti olumsuz yönde etkilemiştir. Sömürgeci güçler
tarafından 20. yüzyılın başında çizilmiş olan sınırlarda
gümrük engellerinin de kurulmuş olmasıyla Avrupa ülkeleri
ve esasen Fransa bölgedeki hâkimiyetini güçlendirmiştir.
Böylece Fransız Batı Afrika Şirketi gibi şirketler gruplarının
da aracılığıyla bölge ticareti Avrupa’ya bağımlı hale geti-
rilmiştir. Ancak Sahil ve Sahra’da ticaret ağlarının varlığını
3 Emmanuel Gregoire, “Major Sahelian Trade Networks: Past and Pre-
sent”, Socieies and Nature in the Sahel içinde, (der) Claude Raynaut,
(Londra: Routledge, 1997), s. 90, 91
www.bilgesam.org
sürdürmesinde tuz, kurutulmuş soğan gibi bir takım gelenek-
sel ürünlerin ticaretinin devam ettirilmesi önemli bir paya
sahiptir. Bu ürünlerin ticaretinin sürdürülebilmesi de Avrupa
ülkelerinin bu ticaret üzerinde doğrudan bir çıkarının veya
dezavantajının olmamasıyla açıklanabilmektedir.4
Bölgede çizilen sınırlar ve gümrüklerin oluşturulması var
olan ticaret yollarını kestiği için ticaretin yoğunluğunu
olumsuz olarak etkilemişse de tamamen sona erdirememiş-
tir. Zira daha önce belirtildiği üzere ticaret geniş alanlara
yayılmış aile bağları ile uzmanlaşmış gruplar aracılığıyla
yürütülmektedir. Tüccarlar yeni şartlara uyum sağlayarak
sömürge güçleri eliyle kurulan yönetimin memurları ile ge-
liştirilen çıkar ilişkisi sayesinde sınırları aşan ticaret ağlarını
korumayı başarmışlardır. 1960’larda başlayan bağımsızlık
dalgasının ardından yeni kurulan zayıf devletler de bu iliş-
kileri devam ettirmeyi kolaylaştırmıştır. Ayrıca 1973’teki
kıtlığın ardından gelen açlık felaketi zayılamış olan ticaret
ağlarını gayrı meşru malların ticareti üzerinden yeniden can-
Siyasal ve iktisadi dinamiklerin değişmesi ticari ürünlerin
içeriğini de etkilemiştir. Avrupa devletlerinin 20. yüzyılın
başından itibaren bölgede hâkim güç olmaları ve kıtanın
Avrupa’ya iktisadi bağımlılığı Sahra üzerinde yürütülen
ticaretin içeriğine tesir eden temel unsurlardır. Avrupa
pazarları ile Kuzey Afrika arasında alışverişin artmasının
bir sonucu olarak Sahra’nın kuzeyinden güneyine doğru
Avrupa’dan gelen elektronik eşyalar, Cezayir ve Libya’da
devlet desteği verilmiş olduğundan daha düşük iyatlı olan
ürünler, benzin ve gıda ürünleri ticareti yapılırken kuze-
ye doğru bölgede yetiştirilen deve ticareti yapılmıştır.6
1970’lerdeki kıtlık tarımsal üretime ve hayvancılığa büyük
bir darbe indirmiş ve dolayısıyla Sahra bölgesinin önemli
gelir kaynağı olan ticari tarım ürünleri ve deve yetiştiriciliği
zarar görmüştür. Bunun sonucunda gelir kaynakları daralmış
ve meşru-gayrı meşru ürün ayrımı silikleşmiştir. Böylece
sigara, uyuşturucu maddeler daha yoğun şekilde bölgedeki
ticarete dâhil olmuştur.
Sahra-Sahil ticaret yolları 8. yüzyıldan bu yana yaşadığı
değişime rağmen varlığını sürdürmüştür. Bunun yanında
bölgenin siyasal ve coğrafi koşulları geleneksel ticaret ağ-
larını yeni aktörler ve ürünlerle tanıştırmıştır. Ticaret ürün
yelpazesinin bir kısmını zamanla illegal ürünler teşkil etmiş-
4 Gregoire, Major Sahelian Trade Networks: Past and Present, s. 92
5 Wolfram Lacher, “Organized Crime and Conlict in the Sahel Sahara
Region”, The Carnegie Papers: Middle East, September 2012, s. 4
6 Franklin Charles Graham IV, “Abductions, Kidnappings and Killing
in the Sahel and Sahara”, Review of African Political Economy, No:
130 (2011), s. 591
Sayfa 2
 Batı Afrika’da Kaçakçılık ve Mağrib Kaidesi Arasındaki İlişki
tir. Bu ürünlerden silah ve sigaranın kaçakçılık yapısından
bahsettik. Yazının ikinci kısmında ise uyuşturucu kaçakçılı-
ğında Sahra-Sahil bölgesi vurgulanarak Batı Afrika’nın yeri
incelenecektir.
Küresel Uyuşturucu Kaçakçılığının Aktarma Merkezi
olarak Batı Afrika
Sahra-Sahil bölgesin 8. yüzyıldan itibaren hem geçim kay-
nağı olan hem de sosyal ve siyasal dinamikleri etkileyen bir
unsur olan ticaret ağları 1980’lerden sonra sigara ve silah
kaçakçılığına açılmakla kalmamış uyuşturucu kaçakçılığında
da dünyanın hareketli bölgelerinden biri olmuştur. Bu bö-
lümde Batı Afrika’nın küresel uyuşturucu kaçakçılığındaki
(kenevir ve kokain) konumu, tarihsel evrimi ve Türkiye’ye
etkileri incelenecektir.
Kaynak: Not Just in Transit Drugs, the State and Society in
West Africa, WACD Raporu
Bölgede üretimi yapılıyor olması hasebiyle kenevir Batı
Afrika’da kaçakçılığı yapılan en eski uyuşturucu türlerin-
dendir. Küresel kenevir üretiminde Fas’ın payının %21,
Afrika’nın toplam payının %25 olması Batı ve Kuzey
Afrika’nın kenevir ve kenevir reçinesi kaçakçılığında dik-
kate alınması gereken bir yeri olduğunu göstermektedir.7
Bölgede kenevir üretimi ve kaçakçılığının başlangıcı 20.
yüzyılın ilk yarısına dayandırılmaktadır. Ancak bu dönem
içinde yapılan üretim küçük çaplıdır. Batı Afrika’da özellikle
Nijerya’da yerel olarak yetiştirilen önemli miktarda kenevir
1960’larda marihuana gibi uyuşturucu madde kullanımının
yaygınlaşmasıyla birlikte Avrupa’ya, 1980’lerden sonra
ise Orta Doğu’ya kaçak olarak ihraç edilmiştir.8 Kuzey Af-
7 United Nations Office on Drugs and Crime, Cannabis in Africa: An
Overview, 2007, s. 2
8 Stephen Ellis, “West Africa’s International Drug Trade”, African
www.bilgesam.org
rika ülkelerinden Fas’ta ise 7. yüzyıldan beri var olan ve
zaman zaman yasaklamalara maruz kalan kenevir üretimi
1980’lerden itibaren Avrupa’da yükselen talebe paralel
olarak artış göstermiştir.9 Kaçakçılık yollarına göz atacak
olursak Senegal, Nijerya, Fas ve Gana’da üretilen kenevir
Avrupa’ya deniz veya havayolu ile ihraç edilmektedir.10
Fas’ta üretilen kenevir ise üç temel yol kullanılarak ülke
dışına çıkarılmaktadır. Bunlardan ikisi Moritanya üzerinden
gerçekleştirilir. Moritanya’nın kuzeyinden Nijer’in kuzeyine
geçiş yapılmaktadır veya Moritanya’nın güneyinden ‘umut
yolu’ denilen Nuakşot-Bamako-Nijer hattından geçmekte-
dir. Özellikle 2000’li yıllardan itibaren kullanılma yoğun-
luğu artan Sahra-Sahil yolununsa üç temel varış noktası
bulunmaktadır. İlki Kuzey Moritanya üzerinden gönderilen
kenevirin Agades yoluyla Libya’ya oradan Balkanlar ve
Avrupa’ya ulaşmasıdır. İkinci ve üçüncü varış noktaları ise
Çad-Sudan-Kızıldeniz hattı üzerinden Körfez ve Orta Doğu
ülkeleridir. Fas’ın toplam kenevir üretiminin yaklaşık olarak
üçte biri Sahra-Sahil yolu kullanılarak kaçakçılık ağına dâhil
edilmektedir.11
Sahra-Sahil yolu üzerindeki kenevir kaçakçılığında yerel ak-
törlerin rolünü inceleyecek olursak kaçakçılık yollarının par-
çalara ayrıldığı ve her bir parçadan belli aşiretlerin sorumlu
olduğu görülmektedir. Aşiret üyeleri doğrudan uyuşturucu
ticaretine dâhil olmak yerine güvenlik, yol rehberliği veya
nakliye ile sınırlı kalmaktadır. Ayrıca aşiretler arasında evli-
lik yoluyla kurulan bağlar da iletişimi güçlendirerek ulaşım
ağı kurulmasında önemli bir ögedir.12 Kenevirin bir kısmı
yukarıda anlatıldığı yollarla bölge dışına satılmakla birlikte
üretiminin önemli bir bölümünün ise yerel talebi karşıladığı
belirtilmelidir. Zira kenevirin fiyatı diğer uyuşturucu tür-
lerine nazaran çok daha düşüktür ve yerel üretim nedeniyle
ulaşımı daha kolaydır. Ayrıca güney Avrupa’da -özellikle
güney İspanya’da- gözetim sistemlerinin geliştirilmesi nede-
niyle kenevir gibi hacimli bir ürünün kaçakçılığının maliyeti
artmıştır. Dolayısıyla keneviri yerel piyasalarda pazarlayarak
onun yerine az bir ürün ve düşük yakalanma riskiyle yüksek
kâr sağlayabilecek eroin veya kokain kaçakçılığı yapmak
tercih edilmektedir.
Afairs, No:431 (2009), s. 173, 175
9 Pierre-Arnaud Chouvy, “Production de Cannabis et de Haschich au
Maroc : Contexte et Enjeux”, L’Espace Poliique, 01 Ocak 2008, http://
espacepolitique.revues.org/59, (Erişim: 14 Kasım 2014)
10 Ellis, West Africa’s Internaional Drug Trade, s. 175
11 Julien Simon, “Le Sahel comme Espace de Transit des Stupéfiants:
Acteurs et Conséquences Politiques”,
Hérodote, No: 142 (2011), s. 127-129.
12 Simon, Le Sahel comme Espace de Transit des Stupéiants: Acteurs
et Conséquences Poliiques, s. 128
Sayfa 3
 Batı Afrika’da Kaçakçılık ve Mağrib Kaidesi Arasındaki İlişki

Batı Afrika’nın uyuşturucu kaçakçılığı tarihinde eroin ve Latin Amerika’dan doğrudan gelirken yaklaşık %13’ü Batı
kokain kaçakçılığının gelişmesinde kenevir kaçakçılığı için Afrika’dan gelmektedir. Hava yoluyla ise doğrudan bir hat
oluşturulmuş ağ ve yollar kolaylaştırıcı unsur olmuştur. kurulmamaktadır. Bunun yerine kıyı ülkelerine veya Mali’ye
Kenevire göre getirisi daha yüksek olan bu iki uyuşturucu inen ürünler buradan yine hava, kara veya deniz yoluyla
türünden eroin 1980’lerde ilk olarak Nijerya uyruklu ka- Avrupa veya diğer pazarlara varmaktadır.14
çakçılar tarafından Pakistan’dan Nijerya’ya oradan ABD’ye
gönderilmesiyle başlamıştır. Kokain ticaretinde Batı
Afrika’nın bir geçiş merkezi haline gelmesi ise 1990’larda
Gana üzerinden olmuştur. Bu uluslararası kaçakçılık ağı
öncelikle Nijerya ve Gana sonrasında Fildişi ve Senegal uy-
rukluların da katılımıyla üretici ülke, geçiş ülkesi ve tüketici
ülkede bulunan hemşehri ağı veya bavul ticareti ile deniz
veya hava yolu üzerinden oluşturulmuştur.

Tüm bu kaçakçılık kalıpları 2000’lere değin var olmakla

beraber Batı Afrika ve sonrasında Sahra-Sahil yollarının
özellikle kokain kaçakçılığında yoğun olarak kullanılması
ve bu alanların uluslararası geçiş merkezi olması 2005’ten
itibaren olmuştur. Küresel kokain üretiminin tamamına yakı-
nını üç Latin Amerika ülkesi (Peru, Kolombiya ve Bolivya)
sağlamaktadır. Üretilen kokainin yaklaşık %67’si Kuzey
Amerika ve Avrupa tarafından tüketilmektedir. Bununla
beraber 1990’larda Avrupa’da talebin artışına paralel olarak
Latin Amerikalı üreticilerin Avrupa pazarlarına olan ilgisi
artmıştır. Latin Amerika’dan Avrupa’ya ulaşım ilk olarak
Kuzey Yolu (Karaip-Asor-İberik yarımadası/ Kuzey Avrupa)
ve ardından Merkez Yol (Yeşil Burun Adaları/ Madere-Ka-
narya-Avrupa) denilen iki hat üzerinden gerçekleştirilmek-
tedir. Fakat bot yoğunluğun artması ve gözetleme sistem-
lerinin Avrupa ve ABD tarafından geliştirilmesi bu yolların
güvenlik sebebiyle çekiciliğinin kaybolmasına neden olmuş-
tur. Böylece kaçakçılık yolları daha güneyde Yeşil Burun Kaynak: Simon Julien, Le Sahel Comme Espace De Transıt
Adalarını Batı Afrika’ya bağlayan ve aktif kullanılması Des Stupéfıants.Acteurs Et Conséquences Polıtıques
nedeniyle “otoyol 10” olarak isimlendirilen 10. kuzey para-
leline kaymıştır.13 Bu rotanın tercih edilmeye başlaması Batı Sahra-Sahil Bölgesinde Terörizm-Uyuşturucu
Afrika’nın küresel kokain kaçakçılığı ağında etkin bir geçiş Kaçakçılığı Bağı
noktasına dönüşmesine sebep olan temel faktörlerdendir. Analiz kapsamında bölgede etkin olan terör örgütlerinden
Mağrip Kaidesi (İngilizce metinlerde Al Qaeda in the Isla-
Latin Amerika üzerinden Batı Afrika’ya gelen kokain kara,
mic Maghreb olarak anılmaktadır) ile uyuşturucu kaçakçı-
deniz veya hava yoluyla başta Avrupa olmak üzere dünya
lığı arasında herhangi bir ilişki olup olmadığı anlaşılmaya
pazarlarına açılmaktadır. Kara yolu üzerinden yapılan ka-
çalışılmaktadır. Bu bağlamda ilk aşamada bölgedeki terör
çakçılıkta en yoğun olarak Sahra yolu kullanılmaktadır. Bu
sorununun doğuşu ve şimdiki durumu üzerine genel bir bilgi
yol üzerinden Kuzey Avrupa’ya ve oradan Balkanlar’a ve
verildikten sonra ikinci aşamada bu terör örgütlerinin uyuş-
Avrupa’ya varılmaktadır. Bir de doğu-batı ekseni üzerinden
turucu kaçaklığına dahiliyetinin ne kapsamda olduğu anlaşıl-
Kızıldeniz’i aşarak Orta Doğu pazarlarına açılmaktadır.
maya çalışılacaktır.
Deniz yolu üzerinden ya doğrudan Batı Afrika kıyılarından
Avrupa’ya veya Kuzey Afrika kıyılarından Avrupa’ya ulaşıl-
maktadır. Avrupa’ya kaçak olan giren uyuşturucunun %86’sı
14 José María Blanco Navarro ve Luis de la Corte Ibáñez, “Terrorisme
et trafic de drogues en l’Afrique sub-saharienne”, Document de Trava-
13 Simon, Le Sahel comme Espace de Transit des Stupéfiants: Acteurs il, Institut Espagnol d’Études Stratégiques (IEEE) et Institut Militaire
et Conséquences Politiques s. 130, 131. de Documentation de l’Évaluation et Prospective (IMDEP), 2013, s. 9

www.bilgesam.org Sayfa 4
 Batı Afrika’da Kaçakçılık ve Mağrib Kaidesi Arasındaki İlişki
Selefi Dava ve Harp Cemaati’nin Bölgesel Tehdit Olarak
İslami Mağrip Kaidesi’ne (İMK) Dönüşümü
Sahra-Sahil bölgesinde etkin olan ve özellikle Mali’de çıkan
iç savaşla birlikte daha görünür olan İMK ilk olarak Selefi
Dava ve Harp Cemaati ismiyle Cezayir’de ortaya çıkmıştır.
Bu grubun ortaya çıkmasına neden olan kritik olay 1992
parlamento seçimlerinin ilk aşamasının ardından askeri bir
darbe yapılarak seçimin ikinci aşamasının iptal edilmesi ol-
muştur. Ülke 1962’de bağımsızlığını kazandığından bu yana
Ulusal Kurtuluş Cephesi tarafından yönetilmiş ve 1988’de
ağırlaşan iktisadi bunalımın ardından 1990 yerel seçimle-
rinden itibaren İslami Selamet Cephesi (Front Islamic de
Salvation-İSC) toplumdan beklenmedik şekilde destek gör-
meye başlamıştır. Aynı şekilde 1992 parlamento seçimlerinin
ilk aşamasında da İSC’nin aldığı oy oranıyla seçimleri ka-
zanacağı sinyalini vermesiyle seçimlerin ikinci aşamasından
önce darbe yapılmış ve ülkede siyasal gerginlik tırmanmıştır.
Tüm bu baskı ve dışlama politikaları karşısında devlet ve
güvenlik güçlerine karşı silahlı saldırılar başlamıştır. İslami
devlet düzeni getirmek veya siyasal dışlamayı ortadan
kaldıracak özgür siyasal katılım düzenini sağlamak amacın-
da olan başlıca silahlı gruplar İslami Silahlı Hareket (İSH)
ve İslami Selamet Ordusu’dur (İSO). İSO kırsallarda, İSH
ise şehirlerde etkindir. İddialara göre zamanla İSH, diğer
grupları yeterince etkin olmamak ve İslam’ın kimi kuralla-
rını uygulamamakla suçlamış, diğer gruplara karşı da savaş
“ Keneviri yerel piyasalarda pazarlayarak onun yerine az
açarak sivil-asker ayrımı yapmadan şiddete başvurmuştur.
Bu iddiaların karşısında devletin bu saldırıları gerçekleştirip
sorumluluğunu İSH’ye yükleyerek halkın desteğini azalt-
mayı hedelediği öne sürülmektedir.15 Ardından daha önce
Cezayir ordusunda görev almış olan Hasan Hattap ve onun
emrinde Cezayir ordusunda görevli olan Emiri Seyfi 1997
yılında sivillere saldırmanın asıl amaçtan uzaklaşmak olduğu
yönünde bir fetva yayınlamışlardır. Bu açıklamalarında ayrı-
ca halkın isteklerini yansıtacak şekilde Selefi Dava ve Harp
Cemaati (SDHC) isminde yeni bir örgütün kurulduğunu ilan
etmişlerdir. Grup ülkenin kuzeyinde Kabiliye’de, güneyinde
ise Mali ve Nijer sınır bölgelerinde etkin olmuştur. Grubun
mühimmat ihtiyaçlarını karşılamak için ise Emiri Seyfi,
1990’da Afganistan’daki savaşın ardından Cezayir’in gü-
neyindeki Tamanrasset’e dönerek sigara kaçakçılığı yapan
Muhtar Bel Muhtar ile iletişime geçmiştir.16
Terörist gruplara karşı devletin etkinliğinin artması ve halk
desteğinin azalmasına bağlı olarak 2001 yılından itibaren
15Jonah Schulhofer-Wohl, “Civil War in Algeria, 1992-Present”, Civil
Wars of the World: Major Conlicts since World War II içinde, (der)
Karl DeRouen ve Uk Heo, (Santa Barbara: ABC-CLIO, 2007), s. 108
16 Gregory Smith, “Al Qaida in the Lands of the Islamic Maghreb”,
Journal of Strategic Security, Cilt:2, No:2 (Mayıs 2009), s. 65
www.bilgesam.org
Cezayir’de gücü azalan örgüt mensuplarının bir kısmı ulus
aşırı alanda ideolojik olarak yakınlık duyduğu diğer örgüt-
lerle işbirliğine gitmek istemektedir.17 Böylece hem etkinlik
sahasını daha geniş bir alana yayarak hareket kabiliyetini
artırmak hem de güvenlik güçlerinin baskısını azaltmak
mümkün olabilecektir. Bu bağlamda ilk olarak el-Kaide,
2002 yılında temsilcilerini SDHC’ye olan yakınlıklarının bir
göstergesi olarak göndermiştir. Fakat grubun lideri Hattap
esas amaçlarının Cezayir’de İslam devleti kurmak olduğunu
belirterek bir bağ kurulmasını reddetmiştir. Bununla beraber
Abdülmalik Drukdel ve Sahravi gibi grubun kimi üyeleri
Hattap’a karşı çıkmış ve Hattap 2004 yılında istifaya zorlan-
mıştır. Bunun üzerine lider olan sırasıyla Sahravi ve Drukdel
örgütün hedelerini yerel olmaktan çıkararak bölgesel hale
getirmeyi amaçlamışlardır.18 Bu doğrultuda örgüt Fas İslami
Mücadele Grubu, Tunus İslami Mücadele Grubu, Libya İsla-
mi Hareketi ve Mali veya Moritanya merkezli birçok örgütle
bağlantı kurmuştur.19 Son olarak 2007 yılında el-Kaide’ye
bağlı olduklarını ilan etmiş ve isimlerini de İslami Mağrip
Kaidesi olarak değiştirmişlerdir.20
bir ürün ve düşük yakalanma riskiyle yüksek kâr sağla-
yabilecek eroin veya kokain kaçakçılığı yapmak tercih
edilmektedir.
“
Mağrip Kaidesi bu hedef değişikliğinden itibaren bölgede
varlığını özellikle bağlantılı olduğu gruplar aracılığıyla
sürdürmüştür. Libya’da 2011 yılında, ardından Mali’de
2012’de çıkan iç savaşlar örgütün yayılması ve güçlenmesi
için bir fırsat olmuş ve güvenlik endişelerini arttırmıştır.
Bilhassa Sahra-Sahil bölgesinde denetleme-gözetlemenin
getirdiği zorluk ve zayıf devlet yapıları nedeniyle İMK’nin
Batı Afrika Tevhit ve Cihat Hareketi (BATCH) ve Ensar
ed-Din gibi kolları aracılığıyla bölgede siyasal istikrarsızlığı
arttırmasından ve uyuşturucu, silah, insan kaçakçılığı gibi
suçlara müdahil olarak büyüyen bir güvenlik tehdidine dö-
nüşmesinden endişe edilmektedir. Bu bağlamda çalışma,
uyuşturucu kaçakçılığının sürdürülmesinde terör örgütlerinin
payı ve uyuşturucudan elde edilen yüksek gelirin terör faali-
yetlerine kaynaklık etmesi üzerine yoğunlaşacaktır.
17 Jacques Roussellier, “Terrorism in North Africa and the Sahel: Al
Qaida’s Franchise or Freelance?”, Policy Brief, Middle East Institute,
No:34 (Ağustos 2011), s. 4
18 Smith, Al Qaida in the Lands of the Islamic Maghreb, s. 67
19 Eric Ouellet, Jérôme Lacroix-Leclair, Pierre Pahlavi, “The Insti-
tutionalization of Al Qaeda in the Islamic Maghreb”, Terrorism and
Poliical Violence, 26:4 (2014), s. 655
20 Smith, Al Qaida in the Lands of the Islamic Maghreb, s. 68
Sayfa 5
 Batı Afrika’da Kaçakçılık ve Mağrib Kaidesi Arasındaki İlişki
Sahra-Sahil Bölgesinde Uyuşturucu Terör Bağlantısı
Avrupa’ya giden yollarda yakalanma ihtimalinin artmasıyla
özellikle 2005 yılından itibaren Latin Amerika uyuşturucu
baronları tarafından Batı Afrika tercih edilmektedir. Batı
Afrika’da ise gözetleme imkânlarının yetersiz kaldığı Sahra-
Sahil bölgesi Avrupa’nın yanı sıra Orta Doğu, Körfez ve
Balkan pazarlarına açılma fırsatı sunan bir geçiş yolu ola-
rak kullanılmaktadır. Mali, Nijer, Fas ve Cezayir’in güney
kısmını kapsayan Sahra bölgesinin uyuşturucu ağları için
cezbedici olmasına neden olan zayıf devlet yapıları, siyasal
istikrarsızlık ve yüksek yolsuzluk oranları aynı zamanda
terörün bölgede beslenmesi için uygun bir ortam oluştur-
muştur. Bölgenin ve dolaylı olarak dünyanın istikrar veya
güvenliğine karşı büyüyen iki tehdit, uyuşturucu kaçakçılığı
ve terör, arasındaki bağlantının varlığı ise birbirlerini besle-
meleri ihtimalinden dolayı endişeleri artırmaktadır.
Sahra-Sahil bölgesinde görece etkin ve güçlü olması sebe-
biyle çalışmada Mağrip Kaidesi’nin ve bağlantılı örgütlerin
(BATCH) uyuşturucu ticaretiyle ilişkisi ele alınmıştır. Böl-
gede terör örgütlerinin etkinliği ile uyuşturucu kaçakçılı-
ğının yükselişe geçmesinin yakın dönemlere denk gelmesi
nedeniyle aşırılık yanlısı terör örgütü Mağrip Kaidesi ve
benzerlerinin finansal kaynak sağlamak amacıyla uyuşturucu
ticaretine müdahil olma ihtimalini düşündürmektedir. Fakat
gerek Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Bürosu rapor-
ları gerek medyada çıkan çeşitli haberlerin ayrıntılı incelen-
mesi iki tehdit arasında doğrudan ilişki olduğuna dair güçlü
deliller olmadığını göstermektedir.
Terör-uyuşturucu kaçakçılığı bağı kapsamında, Latin Ame-
rika menşeli uyuşturucunun kaçakçılığında İMK’nin ve hi-
ziplerinin aktif rol oynadığına hatta uyuşturucu baronlarıyla
doğrudan işbirliği içinde olduğuna dair haberler 2008’den
sonra karşımıza çıkmaktadır. New York’ta uyuşturucu
kaçakçılığından dolayı yargılanan üç Malilinin Mağrip
Kaidesi’nin kendilerine Sahra üzerinden uyuşturucuyu ka-
çırmak için koruma sağladıklarına dair ifade vermeleri üze-
rine Kolombiya Devrimci Silahlı Güçleri (FARC), Mağrip
Kaidesi ve uyuşturucu kaçakçıları arasında bağlantı olduğu
algısı oluşturulmuştur. Fakat daha sonra ABD Uyuşturucu
ile Mücadele İdaresi’nin bir temsilcisinin sanıklara kendisini
FARC’ın temsilcisi olarak tanıttığı ve bu yüzden sanıkların
iş ortaklarına karşı kendilerini korumak için bu yönde be-
yanatta bulundukları anlaşılmıştır. Terör örgütünün narkotik
bağlantılarına dair bir diğer veri ise Aralık 2010’da Fas’ta
yakalanan Sultan Uld Badi isimli bir uyuşturucu kaçakçı-
sının Mağrip Kaidesi bağlantılı Batı Afrika Cihat Hareketi
(BACH) liderlerinden olduğu öne sürülerek Polisaryo Cep-
hesi, Mağrip Kaidesi ve uyuşturucu kaçakçıları arasında
bağlantı olduğu iddia edilmiştir. Ancak bu şahsın BACH ile
www.bilgesam.org
ilgisi olmadığı yalnız isim benzerliği olduğu anlaşılmıştır.
Bunun yanı sıra bölgede uyuşturucu kaçakçıları arasında
ortaya çıkan çatışmalarda Mağrip Kaidesi’ne dair bir iz bu-
lunamayışı da Mağrip Kaidesi’nin uyuşturucu kaçakçılığı
bağlantısı tezini zayılatmaktadır.
İki tehdit arasındaki bağlantıyı zayılatan bulgular bulun-
makla birlikte Mağrip Kaidesi ve bağlantılı Batı Afrika
Tevhit ve Cihat Hareketi’nin (BATCH) yapısı, örgüt ile
uyuşturucu kaçakçılığı arasında ilişki olabileceği iddiala-
rının tamamen asılsız olmadığını ortaya koymaktadır. Zira
örgütiçinde çıkarlar homojen değildir.21 Bu noktada en
net bulgular BATCH içindeki, örgütün kalelerinden birine
dönüşmüş olan Gao bölgesinden üç kişi üzerinden elde
edilebilmektedir: Muhammed Uld Ahmed Deya (Ruji), Şerif
Uld Tahir ve Sultan Uld Badi. Ruji 2010 yılında uyuşturucu
kaçakçılığı suçuyla Moritanya’da yakalanmış ve Mali’ye
iade edilmiştir. Fakat İspanya’nın o dönemde kaçırılmış
olan vatandaşlarının serbest bırakılması için baskı yapması
üzerine serbest bırakılmıştır. Uld Badi ve Uld Tahir içinse
Mali yetkilileri tarafından 2013 yılında uyuşturucu kaçak-
çılığı suçundan yakalama kararı çıkarılmıştır. Bu kişilerin
BATCH üyesi oldukları ise 2012 yılında Gao ve Timbuk-
tu bölgesindeki Tuareg ve Arap kabilelerinin önde gelen
isimleriyle yapılan röportajdan anlaşılmaktadır. Röportajda
Uld Tahir ve Ruji’nin BATCH’yi destekledikleri ve uyuştu-
rucu kaçakçısı oldukları sık sık ifade edilmiştir. Uld Tahir ve
Ruji, BATCH’nin destekçileri olmakla beraber örgüt içinde
arka planda kalmayı tercih etmektedirler. Fakat Uld Badi,
İMK ile yakın bağları olan BATCH liderlerinden biri olarak
geçmektedir. Ayrıca 2012 Mali krizi öncesi Mali başkanı
olan Amadu Tumani Ture’nin Kuzey Mali’deki İbrahim
Bahanga önderliğindeki isyancılarla mücadele için milis
kuvvetleri oluşturmuştur. Bahanga’nın uyuşturucu kaçakçı-
lığını engellemesinden dolayı uyuşturucu kaçakçısı Mulay
Ahmed, bu dönemde bu milisleri desteklemiş fakat 2012’de
Timbuktu’yu İMK’nin ele geçirmesiyle İMK ile işbirliği
yapmıştır. Bahsedilen ilk üç kişinin hem BATCH destekçisi
hem de uyuşturucu kaçakçısı olarak tanınmaları terörizm
ve uyuşturucu kaçakçılığı arasında bağ olduğu yönündeki
savları destekler niteliktedir. Mulay Ahmed’in koşullara göre
değişen işbirliği ise uyuşturucu kaçakçılarının örgütle iliş-
kisinin çıkarlarına uygun olarak sürekli olmayan işbirliğine
dayandığını göstermektedir.
Sahra-Sahil bölgesinde terör ve uyuşturucu bağı olduğu yö-
nündeki tezleri destekleyici ve çürütücü bulgular göz önünde
21 Wolfram Lacher, “Challenging the Myth of the Drug-Terror Nexus
in the Sahel”, West Africa Commission of Drug Background Paper, No.
4 (2013), s. 3, 6; BATCH, İMK içinde özellikle Muhtar Bel Muhtar ile
yakın ilişkiye sahiptir.
Sayfa 6
 Batı Afrika’da Kaçakçılık ve Mağrib Kaidesi Arasındaki İlişki

tutularak değerlendirildiğinde iki tehdit arasında sürekli ve
organik bir ilişki olmamakla beraber şartların gerektirdiği
durumlarda uyuşturucu kaçakçıları ve teröristlerin geçici
işbirliğine gidebildiğini göstermektedir. Öte yandan bölgede
iki tehdidin de baş göstermesi ve etkin şekilde önlenememe-
sinin arkasında iki dinamiğin birbirini beslemesinden ziyade
ikisinin de gelişmesine uygun koşulları hazırlayan ortak fak-
törler incelenebilir. Bölge devletlerinin güvenliği sağlamada
hem ekonomik hem teknolojik hem de eğitimli personel
açısından yetersiz kalması, özellikle kaçakçılarla devlet yet-
kilileri arasındaki rüşvet ilişkisi, değişen siyasal ve iktisadi
koşullar nedeniyle yerel halkın yaşam şartlarının çok düşük
olması sahanın çöl olması nedeniyle getirdiği coğrafi zor-
luklarla birleştiğinde Batı Afrika’yı aşarak dünyanın diğer
coğrafyalarını da etkileyebilecek olan sorunların temellerini
oluşturmaktadır.
Öte taraftan, küreselleşen dünyada bu sorunların
bulundukları bölgeyi aşarak dünyanın farklı coğrafyalarını
da tehdit edebileceği dikkate alınmalıdır. Bu noktada bu
problemlerle mücadele edebilmek adına iki meseleyi ortaya
çıkaran ve ortaya çıkmasını kolaylaştıran etkenlere eğilmek
gerekmektedir. Devlet otoritesinin zayıf kaldığı Sahra-Sahil
bölgesinde yerel güç dengelerinde rüşvete dayalı çıkar
ilişkisinin belirleyici bir unsur olduğu göz önünde bulundu-
rulmalıdır. Ayrıca güvenlik tehditlerinin oluşmasında kolay-
laştırıcı etmenlerden birisi de halkın iktisadi problemleridir.
Geleneksel olarak varlığını sürdüren Sahra-Sahil ticaret
yolları bölge insanın gerek tüccar olarak gerek yol güvenlik
ve rehberlik karşılığında vergi alarak geçimini sağladığı bir
kaynak olmuştur. Fakat sömürge döneminin mirası olarak
yapay sınırlarla oluşturulmuş devletlerle birlikte gelen güm-
rük engeli ve iktisadi sistemden çıkarlara uygun düşmeyen
yerel yapıların dışlanması çabası bölge halkının ekonomik

“
kaynaklarını daraltmıştır. Bu sebeple yerel halkın geçim

Sahra-Sahil bölgesinde terör ve uyuşturucu arasında “

sürekli ve organik bir ilişki olmamakla beraber şartların
gerektirdiği durumlarda uyuşturucu kaçakçıları ve terö-
ristlerin geçici işbirliğine gidebildiğini göstermektedir.
kaynakları küresel iktisadi sistemin dinamikleriyle birlikte
bölgenin tarihi, sosyal ve siyasal özellikleri hesaba katılarak
incelenmeli halkın iktisadi problemleri bu çerçevede çözüm-
lenmelidir.

Sonuç
Batı Afrika, bölgede yaşanan terör olaylarıyla sık sık günde-
me gelmektedir. Ayrıca bölge, özellikle 2005 yılından sonra
Latin Amerika’nın kokain ticareti için geçiş merkezi haline
gelmesiyle uluslararası uyuşturucu kaçakçılığında strate-
jik bir yere sahip olmuştur. Batı Afrika içinde Sahra-Sahil
bölgesi ise siyasal ve coğrafi koşulların bir getirisi olarak
güvenlik zaaları nedeniyle yasadışı örgütlerin faaliyetlerini
sürdürmeleri için cezbedici bir sahadır. Bunun yanında bu
alanda 8. yüzyıldan itibaren yerleşmiş olan ticaret yolları
ve bu yollardan geçimini sağlayan yerel halkın iktisadi sı-
kıntıları bu tip yasadışı faaliyetlere karşı bölgeyi kırılgan
kılmaktadır. Bu yüzden bölgede kolaylıkla neşet eden terör
örgütleri ve yine ulaşım ağlarından faydalanan uyuşturucu
kaçakçıları arasında karşılıklı faydaya dayanan bir ilişki ola-
bileceği düşünülebilir. Ancak eldeki bulguların ayrıntılı in-
celenmesi aradaki bağın niteliğinin iyi ayırt edilmesi gerek-
tiğini göstermektedir. Analiz çerçevesinde ele alınan verilere
göre terör ve kaçakçılık arasında kurumsallaşmış ve sürekli
bir ilişki olduğu iddia edilemez. Bununla beraber, koşulların
gerektirdiği yer ve zamanlarda mali destek karşılığında reh-
berlik ve yol güvenliği sunmak gibi geçici bir çıkar ilişkisi
kurulabilmektedir.

www.bilgesam.org Sayfa 7
 Batı Afrika’da Kaçakçılık ve Mağrib Kaidesi Arasındaki İlişki

BİLGESAM Hakkında Yazar Hakkında

BİLGESAM, Türkiye’nin önde gelen düşünce kuru-

luşlarından biri olarak 2008 yılında kurulmuştur.
Kar amacı gütmeyen bağımsız bir sivil toplum ku- Galatasaray Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölü-
ruluşu olarak BİLGESAM; Türkiye’deki saygın münden 2013 yılında mezun olmuştur. Sabancı Üni-
akademisyenler, emekli generaller ve diplomatların versitesi Siyaset Bilimi programında yüksek lisans
katkıları ile çalışmalarını yürütmektedir. Ulusal ve eğitimine devam etmektedir. BİLGESAM’da araştır-
uluslararası gündemi yakından takip eden BİLGE- ma asistanı olarak çalışan Hatice EKE batı Afrika ve
SAM, araştırmalarını Türkiye’nin milli problemleri, güvenlik konularında uzmanlaşmaktadır. İngilizce ve
dış politika ve güvenlik stratejileri, komşu ülkelerle Fransızca bilmektedir.
ilişkiler ve gelişmeler üzerine yoğunlaştırmaktadır.
BİLGESAM, Türkiye’de kamuoyuna ve karar alıcı-
lara yerel, bölgesel ve küresel düzeydeki gelişmelere
ilişkin siyasal seçenek ve tavsiyeler sunmaktadır.

www.bilgesam.org Sayfa 8