Kalkınmadan Çevreye Çok Boyutlu Uluslararası Bir Sorun: Batı Afrika Deniz Güvenliği Sayfa 1

Çok Boyutlu Uluslararası Bir Sorun Olarak Batı Afrika

Deniz Güvenliği
Hatice EKE
Afrika’da denizlerde yaşanan güvenlik
zafiyeti 2008 yılında zirveye çıkmış
olan Somali açıkları, Aden Körfezi ve
Malakka Boğazı’ndaki korsanlık faa-
liyetleriyle gündeme taşınmıştır. Hem
iktisadi hem stratejik olarak değerli bir
konumda bulunan Doğu Afrika sula-
rında güvenlik sorunları uluslararası
işbirliği ile büyük oranda çözüme ka- doğuran ve besleyen faktörler incelenerek çö-
vuşturulmuştur. Ancak buradaki problemlerin züm arayışları bu bağlamda değerlendirilecektir.
azaldığı dönem, Batı Afrika’da deniz güvenliği-
nin sorunlu hale gelmesine de şahitlik etmiştir. Batı Afrika Sularının Stratejik Önemi
Artan güvenlik zafiyeti hem bölge ülkeleri hem
Batı Afrika deniz sahası hem konumu hem sa-
de bölgede faaliyet gösteren bölge dışı aktörlerin
hip olduğu kaynaklarla gerek bölge ülkeleri ge-
ilgilerini Gine Körfezi’nin güvenliğinin sağlan-
rek bölge dışı ülkeler için birçok açıdan önem
ması sorunsalına yoğunlaştırmıştır. Bölgedeki
arz etmektedir. Batı Afrika suları, Senegal’den
başlıca sorunlardan korsanlık olaylarında her
Angola’ya kadar olan deniz alanını kapsayan
ne kadar 2014 yılında önceki yıllara oranla ge-
Gine Körfezi içerisinde yer almaktadır.
rileme olsa da güvenlik problemlerinin son dö-
nemde nitelik değiştirerek sürmesi ve sorunları Avrupa ve Amerika yakın olan Gine Körfezi
besleyen şartların ortadan kaldırılmamış olması uluslararası deniz yolları üzerinde bulunmakta-
Batı Afrika sularındaki güvenlik zafiyeti ile böl- dır. Bölgenin deniz yollarına uluslararası deniz
gesel ve uluslararası etkileri hala çözüme kavuş- ticaretinde aktif olarak kullanılan alan olması
turulmayı bekleyen bir mesele olma niteliğini ve dış ticaretinin nerdeyse %90’ını deniz yol-
taşımaktadır. Bu çalışma kapsamında ise Gine larından gerçekleştiren kıta ülkelerinin dünya-
Körfezi’nin stratejik önemine değinilerek neden ya açılan kapısı olması itibarıyla değer atfedil-
bölgesel ve bölge dışı aktörler için kıymetli ol- mektedir. Aktif olarak kullanılan deniz yollarına
duğu açıklanmaya çalışılacaktır. Ardından Batı bağlanması yalnız iktisadi kazanç sağlamamak-
Afrika sularında başlıca güvenlik sorunları ele ta, ayrıca insan, uyuşturucu veya silah kaçak-
alınarak sorunlara karşı mücadele girişimlerine çılığı gibi güvenlik ve kalkınma sorunlarını da
göz atılacaktır. Son olarak güvenlik zafiyetini beraberinde getirmektedir.

www.bilgesam.org
 Kalkınmadan Çevreye Çok Boyutlu Uluslararası Bir Sorun: Batı Afrika Deniz Güvenliği
Batı Afrika bölgesi, dünyanın en zengin deniz
ürünleri yataklarından birine sahiptir. Bu yönüy-
le bölge ülkelerinin gıda güvenliğinde temel rol
oynamakta, uluslararası ticareti sayesinde milli
gelire katkı sağlamakta ve yerel halkın istihdamı
için olanaklar sunmaktadır. Öte yandan başta AB
olmak üzere bölge dışı aktörlerin deniz ürünleri
taleplerinin karşılanmasında da dikkate değer bir
paya sahiptir. Batı Afrika’da yıllık ortalama 600
bin ton civarında balık üretilmektedir.1 Sahra altı
Afrika nüfusunun yaklaşık %43’ünü barındıran
Batı Afrika’da nüfusun yarısı günlük balık tüket-
mektedir. Hayvansal kaynaklı protein alımında
balığın katkısı Batı Afrika’da yaklaşık %30’dur.
Ayrıca 5 milyondan fazla kişi balıkçılık ve ba-
lıkçılıkla bağlantılı iş sahalarında istihdam edil-
mektedir.2 Bu veriler Batı Afrika sularından çı-
karılan deniz ürünlerinin hem bölge ülkelerinin
gıda güvenliği hem bu yolla geçimini sağlayan
bölge halkı için temel gelir kaynağı olarak öne
çıktığını ve Senegal gibi büyük üreticiler için
ülke gelirlerinde de önemli bir paya sahip oldu-
ğunu ortaya koymaktadır. Ancak, sunduğu bu
imkânların ötesinde bölgenin barındırdığı enerji
kaynakları Batı Afrika deniz alanlarını küresel
planda çekici kılmaktadır.
“ Batı Afrika’da yıllık ortalama 600 bin
ton civarında balık üretilmektedir. Sahra
altı Afrika nüfusunun yaklaşık %43’ünü
barındıran Batı Afrika’da nüfusun yarısı
günlük balık tüketmektedir. ”
1 Freedom C. Onuoha, “Piracy and Maritime Security in
the Gulf of Guinea: Trends, Concerns and Propositions”,
Journal of Middle East and Africa, 4, 2013, s. 269
2 Robert E. Katikiro and Edison D. Macusi, “Impacts
of Climate Change on West African Fisheries and Its
Implications on Food Production,”Journal of Environ-
mental Science and Management, 15(2), December 2012,
s. 83-85.
www.bilgesam.org
Sayfa 2
Enerji kaynaklarının keşif ve üretiminin yoğun-
laştığı Gine Körfezi 1990’ların sonundan baş-
layarak küresel enerji arzında giderek artan bir
paya sahiptir. Afrika kıtasında ispatlanmış pet-
rol-doğal gaz rezervlerinin yaklaşık %86’sı bu
sahada toplanmıştır. Dünya petrol üretimindeki
payının 2020’de %25’i bularak Basra Körfezi’ni
geçmesi beklenen Gine Körfezi enerji tüketici-
si olan ülkelerin enerji kaynakları ithalatında da
kayda değer bir hisseye sahiptir. Avrupa Birliği
Konseyi, 17 Mart 2014’te yayımladığı AB’nin
Gine Körfezi Stratejisi’nde bölgenin AB’nin
petrol ithalatındaki payının %10, doğal gaz it-
halatında ise %4 civarında olduğunu belirtmiş-
tir. Özellikle Ukrayna kriziyle AB’nin Rusya’ya
olan enerji bağımlılığının sorgulanması ilgiyi
Gine Körfezi’ne çekmektedir. ABD’nin ise son
yıllarda enerji kaynaklarında dışa bağımlılığını
düşürmeye yönelik girişimlerinin etkisiyle Gine
Körfezi’nden enerji kaynakları ithalatı azalmış
olmasına rağmen Basra Körfezi’nden yaptığı it-
halata kıyasla neredeyse iki katı kadardır ve ABD
petrol ithalatının %15’ine tekabül etmektedir.
Bunun yanı sıra hem Chevron ve Exxon-Mobil
gibi Amerikan şirketlerinin hidrokarbon saha-
sında faaliyet göstermeleri hem de uzun dönem-
de hidrokarbon fiyat stabilitesinin sağlanabil-
mesi için ABD bölgede istikrarı gözetmektedir.
Öte taraftan, petrol ithalatının yaklaşık %19’unu
Gine Körfezi’nden yapan Çin için de böl-
ge önemli bir enerji tedarik sahasıdır. Çin’in
devlet destekli irmalarının bölgede hidrokarbon
sahalarında yaptığı yatırımlar da ikili ilişkiler
üzerinden artırılmaktadır. Bu da bölgenin Çin’in
enerji güvenliği açısından stratejik konumuna
işaret etmektedir.
Küresel hidrokarbon piyasasındaki yeri Gine
Körfezi’nin öneminin sadece bir boyutunu gös-
 Kalkınmadan Çevreye Çok Boyutlu Uluslararası Bir Sorun: Batı Afrika Deniz Güvenliği
termektedir. Oysa körfez, bölge dışı ülkelerin
yanı sıra bölge ülkelerinin kalkınması için de
kaynaklık etmektedir. Körfez’in en büyük hid-
rokarbon rezervlerine sahip iki ülke olan Angola
ve Nijerya’nın ekonomilerindeki bu kaynakla-
rın payı açıklayıcı bir veri olarak incelenebilir.
Nijerya’nın ülke gelirinin %80’inden fazlası,
Angola’nın devlet gelirlerinin %80’i hidrokar-
bon kaynaklarından elde edilmektedir.3
Bölgesel ve küresel çapta sahip olduğu birçok
alandaki potansiyelle çeşitli yönlerde stratejik
bir konumda bulunan Gine Körfezi aynı zaman-
da bu potansiyelin işletilmesine karşı ciddi bir
tehdit olarak çıkan bir takım güvenlik problem-
leri ile karşı karşıyadır. Bir sonraki bölümde bu
sorunlar ele alınmaktadır.
Bölgede Yaşanan Güvenlik Sorunları
Zengin kaynakları ve stratejik konumuyla bölge
ülkeleri ve bölge dışı ülkeler için iktisadi bir po-
tansiyele sahip Gine Körfezi’nin çekici yönleri
güvenlik sorunlarını da beraberinde getirmiştir.
Batı Afrika, uluslararası deniz yollarının Ame-
rika, Avrupa ve Asya’yı birbirine bağlayan ke-
sişiminde yer alması nedeniyle deniz ticaretin-
de yoğun olarak kullanılan bir bölgedir. Üstelik
belirtildiği üzere Gine Körfezi’nde zengin
hidrokarbon kaynakları bulunmaktadır. Böylece
hem hidrokarbon üretim ve dağıtımına hem de
uluslararası deniz ticaret yollarına ev sahipliği
yapan bölge korsanlık4 faaliyetleri için fırsatlar-
la dolu bir alana dönüşmüştür.
3 Onuoha, Piracy and Maritime Security, s. 271
4 Burada korsanlık, Uluslararası Denizcilik Bürosu
tarafından getirilen tanım kullanılmıştır. Bu tanıma göre
gemilere yapılan tüm saldırılar kara suları açık deniz
ayrımı yapılmaksızın korsanlık kapsamına alınmaktadır.
Oysa 1982 tarihli Uluslararası Deniz hukuku sözleşme-
sinin 101. Maddesinde yapılan tanımda yalnızca açık
denizlerdeki saldırılar korsanlık olarak sayılmıştır.
www.bilgesam.org
Sayfa 3
Doğu Afrika’da özellikle Somali açıklarında
artan ve dünya gündemini meşgul etmiş olan
korsanlık faaliyetleri bölgesel ve uluslararası
girişimlerin etkisiyle 2012 yılına gelindiğinde
oldukça azalmıştır. Hem küresel ilginin böy-
lece Doğu Afrika’dan çekilmesi hem de Gine
Körfezi’nde artan korsanlık faaliyetleriyle bu
kez gündemi meşgul eden Batı Afrika sularında
baş gösteren deniz güvenliği zafiyeti olmuştur.
Esasen Batı Afrika sularında gerçekleşen silahlı
soygun gibi olayların geçmişi 1980’lere kadar
götürülebilecek bir olgudur. Dolayısıyla deniz-
lerdeki güvenlik sorunu Batı Afrika’da yeni bir
gelişme değildir. Ancak bu faaliyetlerin niteliği
ve kapsamının değişmesiyle birlikte 2003 yı-
lından itibaren yoğunluğunun da artması, soru-
nu çözüme kavuşturulabilmesi adına yeniden
gündeme taşımıştır.
“ Hem hidrokarbon üretim ve dağıtımına
hem de uluslararası deniz ticaret yollarına
ev sahipliği yapan bölge korsanlık faali-
yetleri için fırsatlarla dolu bir alana dö-
nüşmüştür.”
Gine Körfezi’nde artış gösteren korsanlık faa-
liyetleri 2012 yılında Doğu Afrika sularındaki
sayıyı aşmıştır. 2013 yılında düşen bir seyir
izleyen korsanlık faaliyetlerinin sayısı 2014 yı-
lında da devam etmiştir. Bölgede gerçekleşen
korsanlık olayları 2012 yılında 61’e ulaşmış-
ken 2013’de 51’e, 2014’te 41’e gerilemiştir.
Yalnız verilerde dikkat edilmesi gereken husus
2014’teki gerilemeye rağmen mürettebatın ka-
çırıldığı olayların artışıdır. Doğu Afrika’da kor-
sanlık faaliyetlerinde idye karşılığında rehin
alındığı için mürettebat ve geminin taşıdığı
 Kalkınmadan Çevreye Çok Boyutlu Uluslararası Bir Sorun: Batı Afrika Deniz Güvenliği
yükün zarar görme ihtimali daha düşük olarak
değerlendirilmiştir. Oysa Gine Körfezi’nde
gerçekleşen korsanlık olaylarında şiddet
olaylarının daha vurgulu olduğu görülmektedir.
Ayrıca Batı Afrika sularında taşınan yükün ele
geçirilmesi, bilhassa hidrokarbon kaynakları
taşıyan gemilerin tercih edilmesi, Doğu Afri-
ka’daki olaylardan ayrılan özellikleridir. Gine
Körfezi’nde gerçekleşen korsanlık olayları başta
olmak üzere güvenlik sorunları, deniz ticaretinin
ve hidrokarbon kaynaklarının dağıtımının aksa-
ması, balıkçı gemilerinin faaliyetlerinin durma-
sı gibi olumsuz gelişmeleri tetiklemektedir. Söz
konusu gelişmeler nedeniyle bölge ülkelerinin
ekonomik kayıplarının yıllık yaklaşık 2 milyar
dolar civarında olduğu tahmin edilmektedir.
Togo devlet başkanının açıklamalarına göre bu
kayıp 7 milyar dolara tekabül etmektedir.
Batı Afrika sularındaki korsanlıkların büyük
çoğunluğunun Nijerya sularında gerçekleştiği
veya korsanların önemli bir kısmının Nijerya
uyruklu olduğu bilinmektedir.5 Ek olarak, son
dönemde korsanlığın Nijerya’nın egemenliğin-
de bulunan deniz sahasının içinde giderek daha
geniş bir alana yayıldığı hatta çevre ülkelerin de-
niz alanlarına da girdiği görülmektedir.
Nijerya’da son on yılda şiddetlenen deniz gü-
venliği sorunlarının esas aktörlerinden biri Ni-
jer Deltası Özgürlük Hareketi (MEND-NİDÖH)
isimli isyancı gruptur. NİDÖH tarafından baş-
latılan ve başta hidrokarbon olmak üzere kay-
nakların dağıtımındaki adaletsizliğe karşı çıkan
isyanın bir uzantısı olarak isyancı grubun deniz-
lerdeki yasadışı faaliyetleri nedeniyle Nijerya
kara sularında güvenlik zafiyeti yaşanmıştır. An-
cak isyancı gruplarla hükümet arasında anlaşma
5 Onuoha, Piracy and Maritime Security, s. 274
www.bilgesam.org
Sayfa 4
sağlanarak hükümet tarafından 2009 yılında af
çıkarılmıştır. Bu anlaşmanın neticesinde korsan-
lık olaylarının sayısı 2009 yılında oldukça düş-
müştür fakat anlaşmanın örgütün yalnızca bir
kısmına fayda sağladığı düşüncesiyle örgütten
ayrılan gruplar 2010 yılında yeniden harekete
geçmişlerdir. Böylece korsanlık faaliyetleri 2011
yılının ortalarında sayıca yükselmekle kalmamış
Togo, Benin, Fil Dişi Sahili gibi komşu ülkele-
re de sıçrayarak eylem alanını da genişletmiş,
bölgesel bir tehdide dönüşmüştür.6 Dolayısıyla
Nijerya örneğinden anlaşılacağı üzere korsanlık,
Gine Körfezi’nde sınır aşırı bir niteliğe sahiptir.
Yani korsanlık, farklı milletlerden oluşan grup-
lar tarafından ve gerek Nijerya gerek diğer kör-
fez ülkeleri kara sularında veya açık denizlerde
gerçekleştirilebilmektedir.
“ Korsanlık faaliyetleri 2011 yılının or-
talarında sayıca yükselmekle kalmamış
Togo, Benin, Fil Dişi Sahili gibi komşu
ülkelere de sıçrayarak eylem alanını da
genişletmiş, bölgesel bir tehdide dönüş-
müştür.”
Batı Afrika sularındaki bir diğer güvenlik mese-
lesi ise yasadışı, kayıt dışı ve aşırı avlanmadır.7
Gine Körfezi’ndeki balıkçılık faaliyetlerinin
yaklaşık %40’ı yasa dışıdır. Bu oran yaklaşık
250 bin ton balığa ve 1,5 milyar dolar ekono-
mik kayba işaret etmektedir. Üstelik kayıt dışı
olmasından dolayı yasadışı avlanma, miktarı
kontrol altında tutulamayarak aşırı avlanmaya
neden olmaktadır. Bu da yerel halkın büyük kıs-
6 Ali Kamal-Deen, “The Anatomy of Gulf of Guinea
Piracy”, Naval War College Review, Winter 2015, Vol.
68, No. 1, p. 100-103.
7 Illegal, Unreported, Unregulated Fishing: IUU
 Kalkınmadan Çevreye Çok Boyutlu Uluslararası Bir Sorun: Batı Afrika Deniz Güvenliği
mının geçim kaynağı olan balıkçılık ve bağlan-
tılı mesleklerin çevre dengesi ile birlikte tehlike
altına girmesi anlamına gelmektedir. Ek olarak
zehirli atıkların Batı Afrika sularına gömülmesi
bölgenin çevre güvenliğini tehlikeye atan bir di-
ğer unsurdur. Avrupa’da zehirli atık gömülmesi
ton başına 1000 dolara mal olurken Afrika’da bu
fiyatın 2,5 dolara düşmesi Afrika sularının tercih
edilmesine neden olmaktadır. Hem deniz canlı-
ları hem halk sağlığı ve iktisadi kalkınmayı uzun
dönemde tehdit eden zehirli atıkların 2006 yılın-
da Abidjan’a gömülmesinin 15 kişinin ölümüne
ve 69 kişinin hastanelik olmasına sebebiyet
vermesi8 ne gibi sonuçlar doğurabileceğinin bir
göstergesidir.
Son olarak insan, silah ve uyuşturucu kaçakçı-
lığının deniz yollarından gerçekleştirilmesi ulus
aşırı etkileri olan bu bölgedeki bir diğer sorundur.
Hem Avrupa hem Amerika kıtasına coğrafi ola-
rak yakın olan Batı Afrika üzerinden Avrupa’ya
yaklaşık yılda 40 ile 50 ton arasında uyuştu-
rucu getirildiği tahmin edilmektedir.9 Ayrıca
Avrupa’ya kaçak yollarla sokulan Latin Ameri-
ka kökenli kokainin de yaklaşık %13’ünün Batı
Afrika üzerinden taşındığı sanılmaktadır. Taşı-
ma esnasında ise temel olarak deniz yollarının
kullanıldığının belirtilmesi10 deniz güvenliğinin
kaçakçılık ağlarının sürdürülmesindeki rolüne
işaret etmektedir.
8 Samuel Kamé-Domguia, “Africa’s Security Challenges
in the Atlantic Ocean”, Atlantic Basin Working Paper, p.
5
9 Kamé-Domguia, Africa’s Security Challenges, p. 7. Bu
miktarın Avrupa’nın tüketiminin yaklaşık dörtte birine
tekabül etmektedir ve 1,8 milyar dolar değerindedir.
10 José María Blanco Navarro ve Luis de la Corte
Ibáñez, “Terrorisme et trafic de drogues en l’Afrique
sub-saharienne”, Document de Travail, Institut Espag-
nol d’Études Stratégiques (IEEE) et Institut Militaire de
Documentation de l’Évaluation et Prospective (IMDEP),
2013, p. 9
www.bilgesam.org
Sayfa 5
Batı Afrika sularında çeşitlilik gösteren güven-
lik sorunlarının eldeki veriler doğrultusunda
önümüzdeki dönemde de devam edeceği tah-
min edilmektedir. Hem bölge ülkelerinin hem
bölge dışı ülkelerin çıkarlarına zarar veren
problemlerin çözümüne yönelik bölgesel ve
uluslararası bir takım girişimler olmakla birlikte
ne denli ilerleme kaydedildiği ve verimli sonuç-
lara ulaşıldığı bir tartışma konusudur.
Problemlerin Çözümüne Yönelik Bölgesel ve
Uluslararası Girişimler
Ulusal düzeyde Gine Körfezi’nde denizdeki gü-
venlik meselelerinin çözümünde bölgedeki en
etkin ülke Nijerya’dır. Nijerya, Ocak 2012’de
Nijer Deltası’nda militanlarla mücadele etmek
üzere kurulan askeri Ortak Görev Gücü inisi-
yatifi Umuda Dönüş Operasyonu’nu genişletil-
miş bir deniz gücü operasyonuna dönüştürerek
Pulo Kalkan Operasyonu’nu gerçekleştirmiştir.
Bu operasyon yasa dışı petrol damıtma, ham
petrol hırsızlığı, petrol dağıtım hatlarından pet-
rol çalınması, denizlerde silahlı soygun gibi
Nijerya’nın egemenliğinde olan deniz alanında
işlenen suçlarla mücadele etmek üzere tasarlan-
mıştır. Gana da deniz hat kontrolü gemileri alıp,
gözetim sistemleri yerleştirerek önlemlerini ar-
tırmıştır. Nijerya ve Benin 2011’de ortak Refah
Operasyonu’nu gerçekleştirmiştir. Bu operas-
yon bölgede gerçekleştirilen ilk ortak korsanlık
odaklı deniz güvenliği sorunlarıyla mücadele
girişimi olmuş ve başarılı bulunmuştur. Öyle ki
operasyonun olumlu sonuçlarının Batı Afrika
Devletleri Ekonomik Topluluğu’nun (BADET)
korsanlık ve deniz suçlarıyla mücadele etmek
üzere E Pilot Bölgesi’ni oluşturma kararı alma-
sında etkin olduğu belirtilmektedir.
Bölgesel girişimlerden bir diğeri de BADET’in
 Kalkınmadan Çevreye Çok Boyutlu Uluslararası Bir Sorun: Batı Afrika Deniz Güvenliği
girişimleridir. Esasen bölgedeki deniz güvenliği
sorunları 2011’e dek daha çok Nijerya’nın ege-
menliği altındaki denizlerde gerçekleştiğinden
BADET de sorunları bir iç mesele olarak de-
ğerlendirmiş ve bölgesel bir girişim öne çıkma-
mıştır. Ancak 2011’in ortalarından itibaren başta
Nijerya kökenli olmak üzere korsanların Togo,
Benin, Fil Dişi Sahili gibi diğer bölge ülkeleri-
nin sularında faaliyetlerini yoğunlaştırmasıyla
sorunun bölgesel boyutu su yüzüne çıkmıştır.
Bu durum bölgesel girişimlerin gerekliliğini
vurgulamıştır. Bu bağlamda 2014 yılında BA-
DET ülkeleri zirvesinde BADET Deniz Strateji-
si kabul edilerek Nijerya, Togo, Benin ve Fildişi
Sahili’ni içine alan E pilot bölgesi oluşturulma-
sı kararı alınmış11 ve Mart 2015’de Çok Uluslu
Deniz Koordinasyon Merkezi, Kotonu’da kurul-
muştur.12 Ayrıca Haziran 2013’de Kamerun’un
başkenti Yaunde’de düzenlenen; Orta Afrika
Devletleri Ekonomik Topluluğu (ORADET)
, BADET ve Gine Körfezi Komisyonu13 üyesi
devlet başkanlarını bir araya getiren zirvede,
Batı ve Merkez Afrika’da korsanlık, silahlı soy-
gun, yasa dışı faaliyetlerle mücadele üzerine bir
yönetim yasası kabul edilmiştir. Yine aynı zir-
11 Thierry Virculon and Violette Tournier,” Gulf of
Guinea: A Regional Solution to Piracy”, Blog of Interna-
tional Crisis Group, 4 Eylül 2015, http://blog.crisisgroup.
org/africa/2014/09/04/gulf-of-guinea-a-regional-solution-
to-piracy/
12 Barthelemy B.E.E., “West Africa: A Huge Step For-
ward in Tackling Piracy in the Gulf of Guinea, AllAfrica,
13 Mart 2015, http://allafrica.com/stories/201503131029.
html
13 Deniz alanlarının yönetişiminde bölge ülkeleri
arasında eş güdüm ve bilgi paylaşımını hedeleyen Gine
Körfezi Komisyonu 2001 yılında Libreville’de kurulmuş
ve 2007’de faal hale gelmiştir. Komisyonun sekiz
üyesinden yedisinin Orta Afrika bölgesi biri Batı Afrika
ülkesinden oluşmakta, üyeler arasında doğal kaynakların
işletilmesi ve deniz sınırları üzerine çıkabilecek sorunla-
rın çözülmesi gibi konularda bölgesel istişare mekaniz-
malarını etkinleştirmeyi hedelemektedir.
www.bilgesam.org
Sayfa 6
vede iki bölgesel örgüt arasında koordinasyonu
sağlamak üzere Bölgeler Arası Koordinasyon
Merkezi’nin Yaunde’de kurulması kararlaştı-
rılmıştır. Böylece katılımcı devletler belirtilen
deniz güvenliği sorunlarıyla mücadelede
işbirliği içerisinde olmayı ve sorumluluklarını
yerine getirmeyi taahhüt etmişlerdir.14
Bölge dışı aktörlerle bölgesel aktörlerin katı-
lımıyla gerçekleştirilen ortak talim egzersiz-
leri hem ülkelerin deniz güvenliği konusunda
eş güdümlü hareket edebilme hem güvenlik
sorunlarıyla ulusal mücadele kabiliyetini artır-
maya yönelik bu konuda atılan adımlardandır.
Nijerya’nın ev sahipliğinde, 2012’de ABD ön-
cülüğünde, AB ülkeleri ve bölge ülkelerinin de
katılımıyla Obangame Egzersizi’nin gerçekleş-
tirilmesi atılan adımlara bir örnektir.
Gine Körfezi’nde çıkarlarını gözeten bölge dışı
aktörler de bölge ülkelerine güvenlik alanında
yardım sağlamaktadır. ABD, 2006 yılından
bu yana Afrika İşbirliği İstasyonu programı
çerçevesinde bölgedeki yerel askerlere ve sa-
hil güvenlik ekiplerine terörle mücadele, deniz
önleme harekâtları, arama kurtarma operas-
yonları gibi alanlarda uzmanlığın geliştirilme-
si için destek sunmaktadır. Ayrıca Washington,
bölgedeki her ülkeye devriye botu temin etmiş-
tir. Benzer şekilde ABD öncülüğünde 2012’de
Senegal’de başlatılan, deniz güvenliğini sağla-
mak üzere askeri eğitim desteği sunarak ulus-
lararası işbirliğini artırmayı hedeleyen Saharan
Express- Fiili Davet Tatbikatı’na 2015 yılında
Türk Deniz Kuvvetleri de eğitim veren personel-
14 African UnionWebsite, Summit of Heads of State and
Government on Maritime Safety and Security in the Gulf
of Guinea, 25 Haziran 2013, http://pages.au.int/maritime/
events/summit-heads-state-and-government-maritime-
safety-and-security-gulf-guinea-yaounde-cameroon
 Kalkınmadan Çevreye Çok Boyutlu Uluslararası Bir Sorun: Batı Afrika Deniz Güvenliği
leri ile katkı sağlamıştır.15 Ek olarak, Barbaros
Türk Deniz Görev Grubu 2014’te Batı Afrika’da
Senegal, Gambiya, Fildişi Sahili, Nijerya, Togo,
Kamerun ve Gabon’u ziyaret etmiştir. Ziyaret et-
tiği ülkelere insani yardımda bulunan deniz kuv-
vetleri personeli ayrıca Gambiya ve Nijerya’ya
deniz güvenliği konusunda eğitim vermiştir.16
Fransa da bölge ülkelerine eğitim desteği su-
narak Ekvator Ginesi’nde bir deniz akademisi
kurmuştur. Gine Körfezi’nde ticaret ve enerji
15 Türk Deniz Kuvvetleri Websitesi, 23 Nisan 2015,
http://www.dzkk.tsk.tr/guncelduyuru.php?id=618&dil=1
16 Başbakanlık Kamu Diplomasisi Koordinatörlüğü
Websitesi, “Barbaros Türk Deniz Görev Grubu, 148 yıl
sonra çıktığı Afrika turunu başarıyla tamamladı”,
http://kdk.gov.tr/haber/barbaros-turk-deniz-gorev-
grubu-148-yil-sonra-ciktigi-afrika-turunu-basariyla-
tamamladi/413
www.bilgesam.org
Sayfa 7
güvenliği merkezli iktisadi çıkarları giderek ar-
tan Çin ise bölge dışı aktörlerin çok taralı giri-
şimlerinden farklı olarak kısıtlı da olsa iki taralı
ilişki çerçevesinde katkı sunmaktadır.
AB ise 2013’de ilan ettiği Gine Körfezi’nde
Kritik Deniz Yolları Programı ile özellikle de-
niz yollarının güvenliğini sağlamak için bölge
ülkelerinin sahil güvenlik ekiplerine eğitim ver-
mek ve ülkeler arasında istihbarat paylaşım ağı
kurmak suretiyle bölge güvenliğine katkı sağla-
mayı hedelemektedir. Bu program dâhilinde 4,5
milyon avro ödenek öngörülmüştür.17 Uluslara-
rası Denizcilik Örgütü ise Aralık 2013’de kabul
17 European Commission Website, “New EU initiative
to combat piracy in the Gulf of Guinea” 10 Ocak 2013,
http://europa.eu/rapid/press-release_IP-13-14_en.htm
 Kalkınmadan Çevreye Çok Boyutlu Uluslararası Bir Sorun: Batı Afrika Deniz Güvenliği
ettiği 1069 numaralı karar kapsamında Batı ve
Orta Afrika Deniz Güvenliği Fonu oluşturmuş-
tur. Şimdiye dek Japonya, Çin, Norveç, Nijerya
ve Birleşik Krallık bu fona katkı sağlamıştır.18
Batı Afrika sularındaki güvenlik meselesine yö-
nelik bölgesel ve uluslararası çözüm girişimleri
bulunmakla birlikte bu adımların ne derece etkin
olacağı sorusunu cevaplayabilmek için bir süre
daha bölgedeki güvenlik durumunu gözlemle-
mek gerekecektir. Ancak girişimlerin başarılı
olabilmesi için sorunlarının nedenlerinin ve ni-
teliklerinin dikkatlice analiz edilmesi gerektiği
ortadadır. Bu minvalde sonraki bölümde sorun-
lar ve atılan adımlar birlikte ele alınarak anlaşıl-
maya çalışılacaktır.
Sorunları ve Çözüm Girişimlerini Birlikte
Okumak: Bütüncül Yaklaşım
Batı Afrika sularında baş gösteren güvenlik
sorunlarını çözme girişimleri henüz beklenen
sonucu vermemiştir. Gine Körfezi’ndeki güven-
lik odaklı çözüm girişimlerinin verimli olması
sorunların nitelikleri, kökenleri ve sonuçlarıyla
birlikte bütüncül bir bakış açısıyla değerlendi-
rilmesini gerektirmektedir. Gine Körfezi’ndeki
problemlerin birçok faktörün bir araya gelme-
siyle ortaya çıkması, çeşitli aktörlerin müdahil
olması ile yayılması ve sonuçlarıyla bölge dı-
şındaki birçok aktörü de etkilemesi dolayısıyla
deniz güvenliği meselelerine yönelik çabaların
çok boyutlu olarak incelenmesini zorunlu kıl-
maktadır. Bölümün kalan kısmında Batı Afrika
sularında ortaya çıkan güvenlik sorunları neden
18 International Maritime Organization Website, IMO
Strategy for implementing sustainable maritime security
measures in West and Central Africa, 18 Mart 2014,
http://www.imo.org/en/OurWork/Security/WestAfrica/
Pages/WestAfrica.aspx
www.bilgesam.org
Sayfa 8
ve sonuçlarıyla birlikte anlaşılmaya çalışılacak
ve çözüm girişimleri bu bağlamda analiz edile-
cektir.
“ Gine Körfezi’ndeki güvenlik odaklı
çözüm girişimlerinin verimli olması sorun-
ların nitelikleri, kökenleri ve sonuçlarıyla
birlikte bütüncül bir bakış açısıyla değer-
lendirilmesini gerektirmektedir.”
Gine Körfezi’nde bilhassa uluslararası olum-
suz etkisiyle öne çıkan korsanlık ve petrol
hırsızlığını besleyen temel faktörlerin başında
yoksulluk, gelir adaletsizliği ve yolsuzluk gel-
mektedir. Bölgedeki korsanlık faaliyetlerinin
büyük çoğunluğuna kaynaklık eden Nijerya ör-
neğinden yola çıkarak deniz güvenliği sorunları-
na yol açan bölge dinamikleri anlaşılmalıdır.
Nijerya, dünyanın on ikinci büyük petrol
üreticisidir.19 Bununla birlikte Yolsuzluk Algı-
sı Endeksi’nde 2014 yılında 176 ülke arasında
136. sırada bulunmaktadır.20 Genç nüfus oranı
neredeyse %50 olan ülkenin işsizlik oranı %24
civarındadır.21 Bu bağlamda yüksek gelir adalet-
sizliğinin bir belirtisi olarak NİDÖH gibi grup-
ların ülkede faal olduğu gözlenmektedir. Öte
yandan bu gibi ekonomik temelli siyasi hedef-
lerin yanı sıra iktisadi çıkarların odakta olduğu
19 Buna rağmen ülkede üretim kapasitesinin düşük
olduğunun bir göstergesi olarak damıtılmış petrol ithal
etmektedir.
20 Transparency International, Nigeria’s Corruption
Challenge, 28 Mayıs 2015, http://www.transparency.org/
news/feature/nigerias_corruption_challenge
21 Bolatito Ogunbiyi, “Nigeria: Population and Demog-
raphic Trends”, Wilson Center, https://www.wilsoncenter.
org/sites/default/files/Ogunbiyi%20Presentation.pdf ;
Tunji Akande, “Youth Unemployment in Nigeria: A Si-
tuation Analysi”, Brookings, 23 Eylül 2014, http://www.
brookings.edu/blogs/africa-in-focus/posts/2014/09/23-
youth-unemployment-nigeria-akande
 Kalkınmadan Çevreye Çok Boyutlu Uluslararası Bir Sorun: Batı Afrika Deniz Güvenliği
korsanlık faaliyetleri de söz konusudur. Ba-
lıkçılık yapan fakat büyük şirketler karşısında
gelirini kaybeden balıkçıların teknesiyle birlikte
korsancılara katılması bu duruma bir örnek teş-
kil etmektedir. Alınacak önlemlerin sonuç ver-
mesi için ortadan kaldırılması gereken işsizlik
ve gelir dağılımındaki belirgin eşitsizlik, kor-
sanlık faaliyetlerine katılımı besleyen unsurlar
olarak etkisini hissettirmeye devam etmektedir.
Deniz güvenliği meselelerinin hallinde hem
bölge ülkeleri hem bölgede çıkarları olan bölge
dışı aktörlerin eş güdüm içerisinde güvenlik so-
runlarıyla mücadele etmesi gerekmektedir. Zira
Nijerya’nın gerek tek taralı gerek Togo ile ortak
olarak deniz güvenliği sorunlarıyla mücadelesi
neticesinde korsanlık faaliyetleri kıyıya yakın
alanda azalsa da başta komşu ülkelerin deniz
alanları olmak üzere daha geniş alana yayılmış-
tır. Dolayısıyla sınır aşan bir problemin tek ta-
ralı olarak çözüme kavuşma imkânının düşük
olduğu ortaya çıkmıştır. Ayrıca bölge ülkelerinin
deniz güvenliğini sağlamak üzere yeterli dona-
nımlarının veya tedarik edecek maddi güçlerinin
olmaması ve sorunun etkilerinin bölge ülkeleri-
ni aşarak uluslararası bir boyut kazanması ortak
mücadeleye ihtiyacı artırmaktadır. Bölge ülkele-
rinin donanım eksikliği ülkedeki güvenlik yetki-
lilerince de vurgulanmaktadır. Her ne kadar bir-
çok gelişmiş ülke eğitim desteği sağlasa da bölge
ülkelerinin donanım eksikliği giderilmedikçe
etkin olarak mücadele edemeyeceklerinin altı
çizilmektedir.
Deniz sınırlarının belirsizliği, Gine Körfezi’nde
bölge ülkeleri arasında deniz güvenliği sorunla-
rına karşı işbirliği içinde hareket etme, her bir
ülkenin kendi hâkimiyeti alanında bulunan de-
niz bölgesini verimli şekilde yönetmesi ve gü-
www.bilgesam.org
Sayfa 9
venliğini sağlanması önündeki çözüm bekleyen
sorunlardan biridir. Nijerya ve Kamerun, Gana
ve Fildişi Sahilleri, Nijerya ve Benin arasındaki
deniz sınırları konusundaki belirsizlik, potan-
siyel çatışma alanlarına ve bu anlaşmazlıkların
deniz güvenliği ile bölgenin kalkınması üzerine
olumsuz etkilerine işaret etmektedir.
“ Deniz güvenliği meselelerinin hallinde
hem bölge ülkeleri hem bölgede çıkarları
olan bölge dışı aktörlerin eş güdüm içe-
risinde güvenlik sorunlarıyla mücadele
etmesi gerekmektedir.”
Nijerya ve Kamerun arasındaki sınır sorunlarının
kökeni sömürge yönetimi döneminden itibaren
mevcuttur. Ancak sınırlar üzerindeki anlaşmaz-
lık 1981’den itibaren silahlı çatışmalara dönüş-
müş ve neredeyse iki ülke arasında savaşa dö-
nüşecek seviyeye ulaşmıştır. Uluslararası Adalet
Divanı’nın 2002 tarihli kararıyla mesele hukuki
anlamda çözüme kavuşmuşsa da kararın uygu-
lanmasında bir takım aksaklıklar yaşanmıştır. Bu
kararla, Çad Gölü’nden Gine Körfezi’ndeki Ba-
kassi Yarımadası’na dek iki ülke arasındaki sınır
belirlenmiş; 33 köyün Nijerya’dan Kamerun’a,
bir köyün Kamerun’dan Nijerya’ya geçmesi ve
Bakassi Yarımadası’nın Kamerun hâkimiyetine
bırakılması öngörülmüştür.22 Ancak kara sınır-
ları karardakine uygun olarak düzenlenirken
Nijerya’nın Bakassi’den askerlerini çekmesi
uzun sürmüştür. İki ülke arasında Bakassi Ya-
rımadası üzerine 2006’da yeniden anlaşma im-
zalanmış23 ve yarımadanın kontrolü Kamerun’a
22 BBC, Nigeria and Cameroon Probe Attack, 14 Kasım
2007, http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7092754.stm
23 United Nations Website, “Nigeria, Cameroon Sign
Agreement Endıng Decades-Old Border Dispute; Sets
Procedures for Nigerian Withdrawal From Bakassi
 Kalkınmadan Çevreye Çok Boyutlu Uluslararası Bir Sorun: Batı Afrika Deniz Güvenliği Sayfa 10

2013’te24 tamamen geçmiştir. Hem zengin hid- rak problemin çatışma seviyesine getirilmemesi
rokarbon rezervleri hem de bölge halkının temel doğrudan bölgenin ve dolaylı olarak küresel is-
geçim kaynağı olan balık yataklarıyla değerli tikrarın lehine olacaktır.
bir yer olan Bakassi’yi egemenliğine alan ülke
Batı Afrika sularında belirsizliğini koruyan bir
belirlenmiş olsa da Nijerya’yı destekleyen yerel
diğer deniz sınırı meselesi ise Nijerya ve Benin
halkın durumu ve bölgenin kalkınması25 mesele-
arasındadır. Esasen iki ülke arasında 2006’da
leri göz ardı edilmemelidir. Aksi halde mevcut
imzalanan anlaşmayla deniz sınırları belirlen-
durum bölgeyi istikrarsızlık ve güvenlik tehdit-
miştir fakat Benin parlamentosu tarafından 2011
lerine açık hale getirecektir.
yılında bu anlaşma onaylanmamıştır.28 Dolayı-
Gana ve Fildişi Sahili arasındaki deniz sınırı be- sıyla deniz sınırları konusunda güncel olarak be-
lirsizliği ise henüz açıklığa kavuşturulamamıştır. lirsizlik sürmektedir.
Gana’nın iki ülke sınırında bulunan alanda Jü-
Korsanlık faaliyetleri deniz ticareti, petrol üre-
bile Petrol Sahası’nı keşfetmesi ve Tullow Pet-
tim ve dağıtımına olan etkisi dolayısıyla öne
rol Şirketi’ne arama izni vermesiyle deniz sınırı
çıkmaktadır. Ancak aşırı ve kayıt dışı balık av-
sorunu başlamıştır.26 Uluslararası Deniz Hukuku
lanma, kaçakçılık, zehirli atıkların gömülmesi
Mahkemesi’ne götürülen anlaşmazlık henüz çö-
de sonuçları itibarıyla kısa dönemde açık şe-
zülmemiş, yalnızca mahkeme karar belli olma-
kilde gözlenemese de uzun dönemde hem böl-
dan Gana’nın yeni petrol arama faaliyetlerinde
ge ülkeleri hem başta gelişmiş ülkeler olmak
bulunmasını Nisan 2015’de yasaklamıştır.27 İki
üzere dünyayı etkileyebilecektir. Aşırı ve kayıt
körfez ülkesi arasındaki deniz sınırlarının be-
dışı avlanma ülke ekonomilerine ve çevreye za-
lirsizliği bu alanda olabilecek bölgesel işbirli-
rar vermektedir. Denizlerdeki canlıların sayısını
ği önünde bir engel ve potansiyel bir çatışma
ve çeşitliğini olumsuz etkileyen avlanma, yerli
konusudur. Nijerya-Kamerun, Senegal- Gine
balıkçılar ve bağlantılı meslek sahiplerinin ge-
Bissau, Nijerya-Sao Tome ve Principe ülkeleri
çim kaynaklarını ellerinden almaktadır. Zehirli
arasındaki deniz problemlerinin barışçıl yolla
atıkların gömülmesi de benzer şekilde ekolojik
çözüme kavuşturulması örnekleri dikkate alına-
dengeyi tehdit etmekle beraber insan sağlığına
Peninsula” http://www.un.org/press/en/2006/afr1397.doc. zarar vererek ve deniz canlılarının azalmasına
htm
neden olarak dolaylı şekilde geçim kaynakla-
24 AllAfrica, “Nigeria: Cameroon Finally Takes Control
in Disputed Bakassi,” 15 Ağustos 2013, http://allafrica. rının kurumasına yol açabilecektir. İnsan, silah
com/stories/201308150665.html veya uyuşturucu kaçakçıları gibi deniz yolları-
25 IRIN, “Cameroon and Nigeria Take on Task of Laying
nı yoğun olarak kullanan şebekelerin ise yerel
Down a Border,” 12 Şubat 2014, http://www.irinnews.
org/report/99628/cameroon-and-nigeria-take-on-task-of- kamu otoritelerinde yolsuzluğun; silah ticareti
laying-down-a-border ve ağların sürekliliğini sağlaması ile korsanlığın
26 Barthélémy Blédé, “Gulf of Guinea: Who wl Win
the Oil Battle?”, Institute for Security Studies, 24 Nisan devamına sebebiyet vermektedir.
2015, https://www.issafrica.org/iss-today/gulf-of-guinea-
who-will-win-the-oil-battle
27 Tom Miles and Kwasi Kpodo, “Ghana and Ivory 28 People Daily, “Le Parlement du Bénin rejette un
Coast Leaders Discuss Maritime Dispute – Parties”, traité sur la délimitation de frontière maritime avec le
Reuters, 11 Mayıs 2015, http://uk.reuters.com/article/uk- Nigeria”, 16 Aralık 2011, http://french.peopledaily.com.
ghana-ivorycoast-oil-idUKKBN0NW1BT20150511 cn/96852/7679175.html

www.bilgesam.org
 Kalkınmadan Çevreye Çok Boyutlu Uluslararası Bir Sorun: Batı Afrika Deniz Güvenliği
Güvenlik problemlerinin kalkınmaya ve diğer
güvenlik problemlerinin tekrar üretilmesine
etkisi çözüm arayışlarının sorunların kökenle-
rinden sonucuna kadar çok boyutlu ve çok ta-
ralı olarak ele alınmasını zorunlu kılmaktadır.
Deniz güvenliğinin sağlanabilmesi için yalnız
güvenlik odaklı askeri çözümlere odaklanıl-
ması yetersiz kalacaktır. Bunun yanı sıra bölge
ülkelerinde kalkınma seviyesinin yükseltilmesi
ve etkilerinin halkın geneline yayılması gerek-
mektedir. Ayrıca belirli bir alanda sınırlanama-
yan sorunların çözümü de ilgili tüm taralarla eş
güdüm içinde üretilmelidir.
Sonuç
Küreselleşmenin en eski ayaklarından biri olan
deniz yolları, güvenliğinin sağlanması mesele-
siyle de ülkeleri birbirine bağımlı kılarak çok
taralı girişimlere olan ihtiyacı vurgulamaktadır.
Gine Körfezi de yoğun olarak kullanılan ulus-
lararası deniz yollarının üzerinde bulunması ve
dikkate değer seviyede doğal kaynak barındır-
www.bilgesam.org
Sayfa 11
ması hasebiyle hem bölge ülkelerinin hem de
bölge dışı ülkelerin menfaatleri gereği ilgi oda-
ğında bulunmaktadır. Bu nedenle ulus aşırı etki-
leri olan bölgedeki güvenlik sorunlarının çıkar
sahibi ülkelerce bir an önce çözüme kavuşturul-
ması istenmektedir. Ancak korsanlık, aşırı avlan-
ma, petrol hırsızlığı, zehirli atıkların gömülmesi
gibi deniz güvenliği problemlerinin ortadan kal-
dırılabilmesi için ortaya çıkışı ve etkileri nede-
niyle bölgesel ve küresel işbirliği gerekmektedir.
Bilhassa bölgenin en güçlü devletlerinden olan
Nijerya da dahil olmak üzere bölge ülkelerinin
güvenlik sorunlarıyla baş etmede yetersiz kal-
maları, küresel aktörlerin çözüm girişimlerine
desteğine olan ihtiyacı artırmaktadır. Bölge
ülkelerinden Nijerya’nın ve Gambiya’nın deniz
kuvvetlerine eğitim vermiş olan Türkiye’nin de
bu minvaldeki yardımlarını artırarak ülkelere
devriye botu gibi deniz güvenliğini sağlamaya
yönelik teçhizat desteğinde bulunması bölge ül-
keleriyle işbirliğini güçlendirecektir.
 Kalkınmadan Çevreye Çok Boyutlu Uluslararası Bir Sorun: Batı Afrika Deniz Güvenliği Sayfa 12

BİLGESAM Hakkında

BİLGESAM, Türkiye’nin önde gelen düşünce kuruluşlarından biri olarak 2008 yılında kurulmuştur.
Kar amacı gütmeyen bağımsız bir sivil toplum kuruluşu olarak BİLGESAM; Türkiye’deki saygın
akademisyenler, emekli generaller ve diplomatların katkıları ile çalışmalarını yürütmektedir. Ulusal
ve uluslararası gündemi yakından takip eden BİLGESAM, araştırmalarını Türkiye’nin milli problem-
leri, dış politika ve güvenlik stratejileri, komşu ülkelerle ilişkiler ve gelişmeler üzerine yoğunlaştır-
maktadır. BİLGESAM, Türkiye’de kamuoyuna ve karar alıcılara yerel, bölgesel ve küresel düzeydeki
gelişmelere ilişkin siyasal seçenek ve tavsiyeler sunmaktadır.

Yazar Hakkında

Galatasaray Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünden 2013 yılında mezun olmuştur. Sabancı
Üniversitesi Siyaset Bilimi programında yüksek lisans eğitimine devam etmektedir. BİLGESAM’da
araştırma asistanı olarak çalışan Hatice EKE batı Afrika ve güvenlik konularında uzmanlaşmaktadır.
İngilizce ve Fransızca bilmektedir.

www.bilgesam.org