Biologia Klasa III

Lekcja 1

Temat: Lekcja organizacyjna. Regulamin pracowni biologicznej. PSO. Genetyka jako nauka.

1. Genetyka to nauka biologiczna badająca dziedziczenie cech oraz zmienność

organizmów.
2. Rodzaje cech:
a) dziedziczne:
 barwa oczu,
 barwa skóry,
 obecność piegów,
 skłonność do choroby,
 talent,
b) niedziedziczne:
 opalenizna,
 blizny.
3. Zmienność organizmów to wszelkie różnice pomiędzy osobnikami jednego gatunku.
4. Obserwacja cech dziedzicznych wśród uczniów klasy:
 kształt płatka ucha (przylegający/wolny),
 umiejętność zwijania języka w trąbkę (obecna/brak),
 zakładanie kciuka na kciuk podczas splatania obu rąk (lewy na prawy/prawy
na lewy).

Lekcja 2

Temat: Budowa i rola kwasów nukleinowych.

1. Wyróżniamy dwa kwasy nukleinowe:

 DNA (kwas deoksyrybonukleinowy),
 RNA (kwas rybonukleinowy).
2. Demonstracja budowy DNA z wykorzystaniem modelu.
Budowa DNA:
 cukier prosty – deoksyryboza,
 reszta kwasu fosforowego (V),
 zasady azotowe:
 adenina,
 tymina,
 cytozyna,
 guanina.
3. Cechy DNA:
 występuje w każdej komórce: w jądrze komórkowym, mitochondriach
i chloroplastach. DNA występujące w jądrze komórkowym połączone jest
z białkami histonowymi (zasadowymi) i tworzy tzw. chromatynę,

1
Biologia Klasa III

 jest nośnikiem informacji genetycznej, czyli zawiera w sobie zakodowany

zapis wszystkich cech dziedzicznych organizmu,
 zbudowany jest z dwóch nici (łańcuchów) owiniętych wokół wspólnej osi
i tworzących tzw. podwójną helisę. Obie nici łączą się ze sobą poprzez zasady
azotowe zgodnie z regułą komplementarności, która mówi, że adenina łączy
się tylko z tyminą (A – T) i odwrotnie (T – A), a cytozyna łączy się tylko
z guaniną (C – G) i odwrotnie (G – C),
 każda nić składa się z kolejno ułożonych nukleotydów. Nukleotyd to część
DNA składająca się z cukru, reszty fosforanowej i jednej zasady azotowej.
W zależności od zasady azotowej wchodzącej w skład nukleotydu dzielą
się one na:
 nukleotydy adeninowe oznaczane literą A,
 nukleotydy tyminowe oznaczane T,
 nukleotydy cytozynowe oznaczane literą C,
 nukleotydy guaninowe oznaczane literą G.
Kolejność ułożenia nukleotydów w DNA to tzw. sekwencja nukleotydów.
 cząsteczki DNA ulegają powielaniu czyli kopiowaniu, co nazywamy replikacją
DNA.
4. Odcinek DNA odpowiedzialny za wykształcenie danej cechy to gen.
5. Genom to kompletny zapis informacji genetycznej organizmu.
6. Budowa RNA:
 cukier prosty – ryboza,,
 reszta kwasu fosforowego (V),
 zasady azotowe:
 adenina,
 uracyl,
 cytozyna,
 guanina.
7. Cechy RNA:
 występuje w jądrze komórkowym i cytoplazmie,
 bierze udział w produkcji białek w organizmie (biosynteza białek),
 dzieli się na trzy rodzaje:
 mRNA (matrycowy RNA, informacyjny RNA) stanowi matrycę, czyli
wzór do produkcji białka w organizmie,
 tRNA (transportujący DNA) przenosi aminokwasy z cytoplazmy
do rybosomów w procesie biosyntezy białka,
 rRNA (rybosomalny RNA) buduje rybosomy – organelle komórkowe,
w których następuje biosynteza białka.

Lekcja 3

Temat: Przekazywanie materiału genetycznego w drodze podziałów komórkowych.

2
Biologia Klasa III

1. Przekazywanie materiału genetycznego następuje podczas podziałów komórkowych.

W trakcie podziału komórki materiał genetyczny (DNA) występuje w postaci
chromosomów.
2. Chromosomy to struktury zbudowane z DNA oraz białek histonowych – powstają
w wyniku spiralizacji (upakowania) chromatyny.
3. Budowa chromosomu:
 dwie chromatydy – podłużne połówki zawierające po jednej cząsteczce DNA,
 centromer – miejsce połączenia dwóch chromatyd,
 cztery ramiona:
 dwa ramiona długie,
 dwa ramiona krótkie.
4. W chromosomach ułożone są geny (odcinki DNA odpowiedzialne za wykształcenie
danej cechy). Miejsce zlokalizowania danego genu to tzw. locus.
5. Ze względu na liczbę chromosomów komórki dzielimy na:
 haploidalne (n) – zawierające jeden zestaw chromosomów, tzw. garnitur
chromosomowy (komórki rozrodcze),
 diploidalne (2n) – zawierające dwa garnitury chromosomowe na skutek
sparowania zestawu chromosomów od matki i od ojca podczas zapłodnienia
(komórki budujące ciało człowieka). Para, podobnych pod względem
wielkości, kształtu i genów, chromosomów matki i ojca to tzw. chromosomy
siostrzane (homologiczne).
6. Kompletny zestaw chromosomów komórki organizmu to kariotyp. W kariotypie
wyróżniamy:
 autosomy – chromosomy nie różniące się u obu płci, przenoszące cechy nie
sprzężone z płcią,
 chromosomy płci (X, Y) – wpływające na wykształcenie danej płci
(determinujące płeć) oraz przenoszące cechy sprzężone z płcią.
7. U człowieka komórki budujące ciało są diploidalne – występują w nich 23 pary
chromosomów (razem 46 chromosomów). Wśród chromosomów wyróżniamy 22 pary
autosomów oraz parę chromosomów płci (X, Y):
 kobieta (♀): 22 pary autosomów + XX,
 mężczyzna (♂): 22 pary autosomów + XY.
W komórkach rozrodczych (plemnik, komórka jajowa) występują 23 chromosomy –
komórki te są haploidalne.
8. Materiał genetyczny (DNA) jest przekazywany podczas podziału komórek.
Wyróżniamy dwa typy podziału komórki:
 mitoza (podział prosty) – zachodzi w komórkach ciała,
 mejoza (podział redukcyjny) – zachodzi podczas tworzenia się gamet.
9. Każdy podział komórkowy poprzedzony jest skopiowaniem materiału genetycznego –
następuje replikacja DNA.
10. Mitoza to podział komórkowy, w wyniku którego z jednej komórki macierzystej
powstają dwie komórki potomne o takiej samej liczbie chromosomów, jak w komórce
macierzystej.

3
Biologia Klasa III

2
n

11. Mejoza to podział komórkowy, w wyniku którego z jednej komórki macierzystej

2 2
powstają cztery komórki potomne o liczbie chromosomów zredukowanej do połowy.
n n

2
n

n n n n

12. Podczas mejozy zachodzi proces crossing – over. Jest to proces wymiany odcinków
ramion pomiędzy chromosomami siostrzanymi, co prowadzi do przemieszania genów.
Crossing – over powoduje występowanie różnic pomiędzy dziećmi i rodzicami
oraz pomiędzy rodzeństwem.

13. Obserwacja mikroskopowa stożka wzrostu korzenia cebuli.

Lekcja 4

Temat: Odczytywanie informacji genetycznej.

1. Cechy organizmu zależą od budujących go białek, a informacja o budowie (strukturze)

białek zakodowana jest w DNA.
2. Kod genetyczny to reguła, według której sekwencja (kolejność) nukleotydów w DNA
jest tłumaczona na kolejność aminokwasów w białku.
3. Trzy kolejne nukleotydy w łańcuchu DNA to tzw. kodon lub triplet, który koduje
odpowiedni aminokwas w łańcuchu białkowym. Istnieją 64 różne kodony określające
20 aminokwasów.
4. Cechy kodu genetycznego:
 trójkowy – podstawową jednostką informacyjną jest kodon (triplet) utworzony
przez trzy kolejne nukleotydy,
 jednoznaczny – danemu kodonowi odpowiada tylko jeden aminokwas,
 zdegenerowany – jeden aminokwas może być kodowany przez różne triplety,
 uniwersalny – u wszystkich organizmów te same triplety kodują te same
aminokwasy.
5. Proces produkcji białka na terenie organizmu to biosynteza białka. Zachodzi
on w każdej komórce ciała.
Schemat biosyntezy białka:

DNA
transkrypcja

mRNA

4
Biologia Klasa III

translacja

białko ∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞∞

6. Transkrypcja to proces przepisania informacji genetycznej z DNA na mRNA. Polega

na przeniesieniu kolejności nukleotydów w DNA na kolejność nukleotydów
w mRNA.
7. Translacja to proces syntezy (produkcji) łańcucha białkowego na podstawie informacji
zawartej w mRNA. Polega na przyłączaniu kolejnych aminokwasów na podstawie
sekwencji trójek nukleotydów (kodonów) w mRNA.

Lekcja 5

Temat: Dziedziczenie cech.

1. Dziedziczenie cech to sposób przekazywania genów z pokolenia na pokolenie.

Dziedziczenie następuje w momencie połączenia się plemnika z komórką jajową
i powstania zygoty.
2. Pierwszą próbę analizy dziedziczenia podjął w XIX. wieku Grzegorz Mendel,
formułując tzw. prawa Mendla na podstawie badań nad grochem jadalnym.
3. Doświadczenie Mendla:
P: groch o kwiatach czerwonych × groch o kwiatach białych
F1: grochy o kwiatach czerwonych
groch o kwiatach czerwonych × groch o kwiatach czerwonych
F2: grochy o kwiatach czerwonych i grochy o kwiatach białych (3:1)
4. Za wykształcenie danej cechy odpowiada gen. W komórkach diploidalnych występują
dwa allele, czyli wersje tego samego genu. Allele dzielą się na:
 dominujące (silniejsze) wywołujące cechę – oznaczane dużą literą,
 recesywne (ustępujące), których cecha nie ujawnia się jeśli występują
w połączeniu z allelem dominującym – oznaczane małą literą.
Aa

allel dominujący allel recesywny

5. Pierwsze prawo Mendla (prawo czystości gamet) mówi, że w gametach znajduje

się tylko jeden allel danego genu.
6. Ze względu na występowanie w komórkach ciała dwóch alleli wyróżniamy
następujące ich układy:
 AA (homozygota dominująca),
 Aa (heterozygota),
 aa (homozygota recesywna).
7. Genotyp to zespół genów danego osobnika, także zapis alleli pojedynczego genu.
8. Fenotyp to zespół cech organizmu uwarunkowanych genotypem oraz oddziaływaniem
środowiska.
5
Biologia Klasa III

9. Doświadczenie Mendla – dziedziczenie barwy kwiatów u grochu jadalnego:

A – barwa czerwona kwiatów
A – barwa biała kwiatów

P: AA × aa

A A a a

F1: Aa

Aa × Aa

A a A a

F2: A a

A AA Aa

a Aa aa AA – groch o kwiatach czerwonych

Aa – groch o kwiatach czerwonych
aa – groch o kwiatach białych

Fenotypy: 3:1 (kwiaty czerwone : kwiaty białe)

Genotypy: 1:2:1 (AA:Aa:aa)

Lekcja 6

Temat: Rozwiązywanie krzyżówek genetycznych.

1. Skrzyżowano krowę o sierści czarnej z samcem o sierści czerwonej. Jaka będzie sierść
w I i II pokoleniu, jeśli sierść czarna jest cechą dominującą?
2. Skrzyżowano krowę o sierści łaciatej z samcem o sierści jednobarwnej. Jaka będzie
sierść w I i II pokoleniu, jeśli sierść jednobarwna jest cechą dominującą?
3. Matka ma oczy niebieskie, a ojciec ma oczy brązowe. Jakie oczy będą miały dzieci tej
pary, jeśli barwa brązowa jest cechą dominującą?
4. Matka ma oczy niebieskie, a ojciec ma oczy brązowe, przy czym jego matka miała
oczy niebieskie. Jakie oczy będą miały dzieci tej pary?

Lekcja 7

Temat: Dziedziczenie płci u człowieka.

6
Biologia Klasa III

1. Chromosomy dzielimy na:

 autosomy – chromosomy nie różniące się u obu płci, przenoszące cechy nie
sprzężone z płcią,
 chromosomy płci (X, Y) – wpływające na wykształcenie danej płci
(determinujące płeć) oraz przenoszące cechy sprzężone z płcią.
2. Układy genów u płci:
 kobieta (♀): 22 pary autosomów + XX,
 mężczyzna (♂): 22 pary autosomów + XY.
3. Mechanizm dziedziczenia płci:

P: XX♀ × XY♂

X X X Y

♂ ♀
F2: X X

X XX XX

Y XY XY

4. Cechy sprzężone z płcią to cechy nie determinujące płci, a wywoływane przez geny
znajdujące się na chromosomie płci X.
5. Choroby sprzężone z płcią:
 hemofilia – choroba związana z zaburzeniami krzepnięcia krwi,
 daltonizm – choroba polegająca na nierozróżnianiu barwy czerwonej i zielonej.
6. Mechanizm dziedziczenia hemofilii:
XH – prawidłowe krzepnięcie krwi
Xh – hemofilia
Układy genów płci:
 XH XH – zdrowa kobieta
 XH Xh – kobieta nosicielka
 Xh Xh – chora kobieta
 XH Y – zdrowy mężczyzna
 Xh Y – chory mężczyzna
7. Mechanizm dziedziczenia daltonizmu:
XD – prawidłowe rozróżnianie barw
Xd – daltonizm
Układy genów płci:
 XD XD – zdrowa kobieta
 XD Xd – kobieta nosicielka
 Xd Xd – chora kobieta
 XD Y – zdrowy mężczyzna

7
Biologia Klasa III

 Xd Y – chory mężczyzna
8. Zadanie 1. Matka jest nosicielką hemofilii, a ojciec jest zdrowy. Jakie jest
prawdopodobieństwo, że ich syn będzie zdrowy?
9. Zadanie 2. Matka jest zdrowa, a ojciec jest daltonistą. Jakie jest prawdopodobieństwo,
że ich dzieci będą zdrowe?

Lekcja 8

Temat: Dziedziczenie grup krwi u człowieka.

1. Grupa krwi to zestaw antygenów na powierzchni erytrocytów oraz przeciwciał

występujących w osoczu krwi. U człowieka występują cztery grupy krwi: A, B, AB, 0.

Grupa krwi Antygeny Przeciwciała

na powierzchni w osoczu krwi
krwinek
czerwonych

A antygen A anty – B

B antygen B anty – A

AB antygen A brak przeciwciał

antygen B

0 brak antygenów anty – A

anty – B

2. Występowanie grup krwi w układzie AB0 uwarunkowane jest przez allele

wielokrotne, czyli allele występujące w więcej niż dwóch postaciach. U danego
organizmu występują dwa allele, ale w całej populacji występuje ich więcej niż dwa
rodzaje.
Allele determinujące grupy krwi człowieka:
 IA – determinuje grupę A,
 IB – determinuje grupę krwi B,
 i – determinuje grupę krwi 0.
3. Genotypy grup krwi:
 grupa A: IAIA lub IAi,
 grupa B: IBIB lub IBi,
 grupa AB: IAIB,
 grupa 0: ii
4. Oprócz grup krwi w układzie AB0, u człowieka występuje także czynnik Rh. Jest on
uwarunkowany występowaniem na krwinkach czerwonych antygenu D.
Mechanizm dziedziczenia czynnika Rh:
R – obecny antygen D,
r – brak antygenu D

8
Biologia Klasa III

 genotypy grupy Rh+: RR lub Rr

 genotyp grupy Rh-: rr.
5. Zadanie 1. Jaka grupa krwi może wystąpić u dziecka, jeśli matka ma grupę krwi A,
a ojciec ma grupę krwi B?
6. Zadanie 2. Jakie jest prawdopodobieństwo wystąpienia grupy krwi A u dziecka, jeśli
matka ma grupę krwi A, a ojciec ma grupę krwi 0?
7. Zadanie 3. Jakie jest prawdopodobieństwo wystąpienia grupy krwi 0 u dziecka, jeśli
i matka i ojciec mają grupę krwi A?

Lekcja 9

Temat: Przyczyny i skutki mutacji.

1. Mutacja to nagła, trwała zmiana w materiale genetycznym podlegająca dziedziczeniu.

2. Rodzaje mutacji:
 genowe – dotyczą zmian w sekwencji nukleotydów,
 chromosomowe (tzw. abberacje chromosomowe):
 strukturalne – dotyczące zmian w budowie chromosomów,
 liczbowe – dotyczące zmian liczby chromosomów.
3. Przyczyny mutacji:
 mutacje spontaniczne zachodzą bez wpływu czynników zewnętrznych,
 mutacje mogą być wywołane czynnikami zewnętrznymi, czyli czynnikami
mutagennymi (mutagenami):
 promieniowanie ultrafioletowe (UV),
 promieniowanie rentgenowskie,
 wysoka temperatura,
 niektóre konserwanty i barwniki zawarte w produktach spożywczych,
 związki chemiczne zawarte w dymie tytoniowym (benzopiren),
w dymie z palonych śmieci (dioksyny), spalinach samochodowych,
 środki ochrony roślin (pestycydy).
4. Ze względu na wywoływany skutek mutacje mogą być:
 korzystne, gdy zwiększają zdolność przeżycia organizmu w danych warunkach
środowiska, pojawiają się bardzo rzadko,
 obojętne, gdy nie wpływają na zdolność przeżycia organizmu w danych
warunkach środowiska,
 niekorzystne, gdy obniżają zdolność przeżycia organizmu w danych
warunkach środowiska, a nawet powodują śmierć organizmu.
5. Choroby genetyczne człowieka wywołane przez mutacje:

Choroba Typ mutacji Przyczyna Charakterystyka choroby

genetyczna choroby

fenyloketonuria mutacja mutacja genu polega na gromadzeniu

genowa kodującego się w organizmie
9
Biologia Klasa III

enzym aminokwasu fenyloalaniny.

przekształcający Fenyloalanina toksycznie
aminokwas - wpływa na tkankę mózgu,
fenyloalaninę co prowadzi do zaburzeń
neurologicznych
oraz upośledzenia
umysłowego i ruchowego

albinizm mutacja brak enzymu charakteryzuje się brakiem

genowa koniecznego pigmentu w skórze, włosach
do produkcji i tęczówkach oczu. Powoduje
barwnika szczególną wrażliwość na
melaniny promieniowanie UV

mukowiscydoza mutacja zaburzone organizm produkuje

genowa wydzielanie nadmiernie lepki śluz, który
przez gruczoły wpływa negatywnie na pracę
narządów (płuc, oskrzeli)
oraz stanowi miejsce rozwoju
bakterii chorobotwórczych

pląsawica mutacja mutacja genu nieprawidłowe białko

Huntingtona genowa kodującego gromadzi się w komórkach
białko nerwowych i niszczy je.
Powoduje to
niekontrolowane ruchy
i otępienie postępujące
w czasie

zespół Downa mutacja dodatkowy krępa budowa ciała,

chromosomowa chromosom nadwaga, płaska twarz,
liczbowa w 21 parze migdałowate oczy, osłabione
chromosomów napięcie mięśniowe,
wystający język,
upośledzenie umysłowe

zespół Turnera mutacja brak jednego niski wzrost, nadmiar skóry

chromosomowa chromosomu X na szyi, słabo zaznaczone
liczbowa cechy płciowe, bezpłodność,
(u kobiet) rozwój psychiczny jest
prawidłowy

zespół mutacja dodatkowy ponadprzeciętny wzrost,

Klinefeltera chromosomowa chromosom X kobieca sylwetka,
liczbowa powiększone piersi,
(u mężczyzn) ograniczone owłosienie ciała,
małe jądra, bezpłodność,
obniżone libido (popęd
płciowy)

10
Biologia Klasa III

Lekcja 10

Temat: Powtórzenie wiadomości - genetyka.

Lekcja 11

Temat: Sprawdzian wiadomości - genetyka.

Lekcja 12

Temat: Ekologia jako nauka. Czynniki środowiska wpływające na organizmy żywe.

1. Ekologia to nauka biologiczna badająca wzajemne oddziaływania pomiędzy

organizmami oraz oddziaływania pomiędzy organizmem i jego środowiskiem
2. Czynniki środowiska niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmów:

organizmy samożywne organizmy cudzożywne

woda, woda,
światło, światło,
dwutlenek węgla, pożywienie,
sole mineralne, tlen,
odpowiedni klimat (temperatura, opady, odpowiedni klimat (temperatura, opady,
wilgotność, ciśnienie, ruchy powietrza), wilgotność, ciśnienie, ruchy powietrza),
gleba, ukształtowanie terenu,
ukształtowanie terenu miejsca schronienia

3. Zdolność organizmów do przystosowania się do zmian czynników środowiskowych

to tolerancja ekologiczna. Każdy gatunek i organizm wykazuje określony zakres
tolerancji wobec poszczególnych czynników.
4. Zakres tolerancji ekologicznej to zakres zmienności danego czynnika środowiska,
w którym organizm może żyć. Wyróżniamy:
 minimum to wartość czynnika, poniżej której następuje zahamowanie
procesów życiowych, a następnie śmierć organizmu,
 optimum to wartości czynnika najlepsze dla funkcjonowania organizmu,
 maksimum to wartość czynnika, powyżej której następuje zahamowanie
procesów życiowych, a następnie śmierć organizmu.

Lekcja 13

Temat: Cechy populacji.

11
Biologia Klasa III

1. Gatunek to grupa osobników podobnych do siebie, pochodzących od wspólnego

przodka, zamieszkujących określony teren i mogących swobodnie krzyżować
się ze sobą dając płodne potomstwo.
2. Zasięg geograficzny gatunku to obszar, na którym występują wszystkie osobniki tego
gatunku.
3. Populacja to zespół osobników danego gatunku zamieszkujących określony teren
w obrębie zasięgu geograficznego.
4. Cechy populacji:
 struktura przestrzenna to sposób rozmieszczenia osobników populacji
na zajmowanym przez nie obszarze:
 rozmieszczenie równomierne, np. ziemniaki na polu, drzewa w sadzie,
las sztuczny,
 rozmieszczenie skupiskowe, np. stada zwierząt, ławice ryb, owady
społeczne,
 rozmieszczenie losowe, np. bakterie,
 struktura wiekowa to udział różnych grup wiekowych w populacji (osobniki
młodociane, dojrzałe i starzejące się),
 liczebność to całkowita liczba osobników w populacji, ulega zmianom
w wyniku:
 przybywania osobników na skutek rozrodu i imigracji,
 ubywania osobników na skutek wymierania i emigracji,
 zagęszczenie to liczba osobników występujących na danej jednostce terenu,
 rozrodczość to liczba osobników urodzonych w jednostce czasu,
 śmiertelność to liczba osobników, które zmarły w danej jednostce czasu.

Lekcja 14

Temat: Interakcje międzygatunkowe. Konkurencja pomiędzy organizmami.

1. Interakcje (zależności) międzygatunkowe to oddziaływania pomiędzy osobnikami

różnych gatunków.
2. Rodzaje interakcji międzygatunkowych:
 antagonistyczne (ujemne):
 konkurencja międzygatunkowa,
 roślinożerność,
 drapieżnictwo,
 pasożytnictwo,
 nieantagonistyczne (dodatnie):
 komensalizm,
 symbioza: mutualizm, protokooperacja.
3. Konkurencja to współżycie, w którym dwa organizmy konkurują o ograniczone
zasoby środowiska. Wyróżnia się:
 konkurencję wewnątrzgatunkową, która zachodzi, gdy konkurują osobniki tego
samego gatunku,

12
Biologia Klasa III

konkurencję międzygatunkową, która zachodzi, gdy konkurują osobniki

różnych gatunków.
4. Zasoby środowiska, o które konkurują osobniki jednego gatunku:
 pożywienie,
 terytorium,
 miejsce schronienia,
 miejsca lęgowe,
 hierarchia w stadzie,
 partner do rozrodu.

5. Zasoby środowiska, o które konkurują osobniki różnych gatunków:

 pożywienie,
 miejsca schronienia,
 miejsca lęgowe.

Lekcja 15

Temat: Roślinożerność i drapieżnictwo.

1. Roślinożerność to oddziaływanie, w którym gatunek zwierzęcia roślinożernego (tzw.

fitofag) żywi się częściami roślin – liśćmi, gałązkami, nasionami lub nektarem.
2. Przystosowania do roślinożerności na przykładzie przeżuwaczy:
 wydłużona i ruchliwa górna warga ułatwiająca skubanie trawy,
 brak górnych siekaczy i kłów,
 zęby przedtrzonowe i trzonowe mające płaską powierzchnię z listewkami,
co umożliwia rozcieranie twardych tkanek roślinnych,
 żołądek czterokomorowy – występują w nim cztery komory: żwacz, czepiec,
księgi i trawieniec. Połknięty, lekko przeżuty pokarm dostaje się do żwacza,
gdzie znajduje się symbiotyczna flora bakteryjna (beztlenowców) oraz orzęski,
które rozkładają celulozę zawartą w pokarmie. Przefermentowany pokarm
zostaje zwrócony do jamy gębowej, gdzie jest przeżuwany, a następnie trafia
do ksiąg i trawieńca, w którym następuje ostateczne trawienie pokarmu,
 długi przewód pokarmowy ze względu na konieczność dłuższego trawienia
pokarmu roślinnego,
 dobrze rozwinięty zmysł węchu i smaku, co pozwala wyszukiwać ulubione
gatunki roślin oraz rozpoznawać gatunki trujące.
3. Sposoby ochrony roślin przed zgryzaniem przez roślinożerców:
 ciernie (kaktusy),
 kolce (akacja),
 włoski parzące (pokrzywa),
 wytwarzanie związków o odstraszającym zapachu i smaku (mak polny),
 wytwarzanie związków powodujących choroby lub śmierć roślinożerców
(lulek czarny, pokrzyk wilcza jagoda, bieluń dziędzierzawa),

13
Biologia Klasa III

 upodobnienie się do roślin niejadalnych lub trujących (jasnota biała

przypominająca pokrzywę).
4. Drapieżnictwo to oddziaływanie, w którym jeden osobnik (drapieżnik) poluje, zabija,
a następnie zjada drugiego osobnika (ofiarę).
5. Przystosowania drapieżników do trybu życia:
 smukłe ciało pozwalające na zwinny i szybki bieg,
 bardzo dobry słuch, wzrok i węch pozwalające zlokalizować ofiarę,
 kończyny przednie posiadają duże, silne pazury służące do chwytania
i przytrzymywania ofiary,
 silne kły służące do chwytania, przytrzymywania i rozrywania pokarmu
zwierzęcego,
 zredukowane siekacze,
 zęby trzonowe mają guzki do rozcierania pokarmu,
 do odcinania kawałków mięsa służą tzw. łamacze, czyli ostre, tnące struktury
utworzone przez ostatni przedtrzonowiec górny i pierwszy trzonowiec dolny,
 krótki przewód pokarmowy.

Lekcja 16

Temat: Pasożytnictwo.

1. Pasożytnictwo to oddziaływanie, w którym jeden gatunek (pasożyt) żyje na koszt

innego żywego organizmu (żywiciela).
2. Podział pasożytów:
 zewnętrzne, gdy wykorzystują żywiciela jako źródło pokarmu (komar, pchła,
wesz, kleszcz, pijawka, mszyca),
 wewnętrzne, gdy wykorzystują żywiciela jako miejsce życia i źródło pokarmu
(tasiemiec, przywra, glista, owsik, włosień).
3. Przystosowania do pasożytniczego trybu życia:
 narządy czepne służące do przyczepiania się do ciała żywiciela (przyssawki,
haczyki),
 specjalny oskórek chroniący przed truciznami i enzymami trawiennymi
w przewodzie pokarmowym żywiciela,
 brak przewodu pokarmowego (tasiemiec) – wchłanianie mleczka
pokarmowego całą powierzchnią ciała,
 produkcja bardzo dużej ilości jaj,
 specjalne aparaty gębowe umożliwiające nacinanie powłok ciała żywiciela
(komar, kleszcz),
 specjalne uchyłki w przewodzie pokarmowym, w których gromadzone jest
pożywienie (pijawki).
4. Pasożyty roślinne dzieli się na:

14
Biologia Klasa III

 całkowite – rośliny bezzieleniowe, które pasożytują na pędach lub korzeniach

innych roślin i pobierają od nich wodę oraz asymilaty (kanianka, korzeniówka,
zaraza, łuskiewnik)
 półpasożyty – rośliny zielone przeprowadzające fotosyntezę, od żywiciela
pobierają tylko wodę z solami mineralnymi (jemioła, szelężnik, pszeniec,
świetlik).

Lekcja 17

Temat: Symbioza w przyrodzie.

1. Komensalizm to współżycie, w którym jeden organizm odnosi korzyść, a drugiemu

jest to obojętne – nie ponosi ani korzyści, ani straty, np.:
 rekin i podnawka (podnawka za pomocą przyssawki na grzbiecie przyczepia
się do ciała rekina i przemieszcza się bez wydatkowania energii),
 lew i hiena (hiena korzysta z pożywienia pozostawionego przez lwy),
 lew i sęp (sępy korzystają z pożywienia pozostawionego przez lwy),
 żuk gnojowy i ssak kopytny (żuk gnojowy korzysta z odchodów
pozostawionych przez ssaki roślinożerne).
2. Symbioza to współżycie dwóch organizmów korzystne dla obu stron. Dzieli się na:
 mutualizm – ścisłe (obligatoryjne, nieodzowne) współżycie dwóch gatunków,
z którego oba czerpią korzyści, organizmy nie mogą istnieć bez siebie
nawzajem, np.:
 porosty – organizmy powstałe z symbiozy jednokomórkowych glonów
i grzybów: glony otrzymują od grzyba wodę z solami mineralnymi,
grzyb otrzymuje od glonów asymilaty (produkty fotosyntezy),
np. płucnica islandzka, brodaczka, złotorost ścienny,
 mikoryza – współżycie grzybów kapeluszowych z korzeniami
lub nasionami drzew: roślina otrzymuje wodę z solami mineralnymi,
grzyb otrzymuje asymilaty, np. maślak i sosna, koźlarz i brzoza,
borowik i dąb, buk, sosna lub grab,
 rośliny motylkowe i bakterie brodawkowe (wiążące azot z powietrza):
rośliny otrzymują związki azotowe, bakterie otrzymują asymilaty,
rośliny motylkowe (wyka, łubin, bób) mogą rosnąć na glebach ubogich
w azot i są wykorzystywane jako tzw. zielony nawóz,
 przeżuwacze i bakterie jelitowe: zwierzęta korzystają, gdyż bakterie
rozkładają celulozę zawartą w pokarmie roślinnym, bakterie mają
miejsce życia i źródło pokarmu,
 człowiek i bakterie jelitowe: bakterie wykorzystują jelita człowieka
jako miejsce życia i źródło pokarmu, człowiek ma następujące korzyści
ze współżycia z bakteriami:
 zwiększenie stopnia wykorzystania związków pokarmowych,

15
Biologia Klasa III

 hamowanie przez bakterie jelitowe rozwoju drobnoustrojów

chorobotwórczych,
 stymulowanie przez bakterie jelitowe układu odpornościowego
do zwalczania bakterii chorobotwórczych,
 produkowanie przez bakterie jelitowe witaminy K i witaminy
B7,
 protokooperacja – czasowe (nieobligatoryjne) współżycie dwóch gatunków,
z którego oba czerpią korzyści, organizmy mogą istnieć samodzielnie, np.:
 mrówki i mszyce: mszyce są chronione przez mrówki, mrówki żywią
się słodką wydzieliną (spadzią) produkowaną przez mszyce,
 ssaki kopytne (bawół, nosorożec, zebra, antylopa) i ptaki bąkojady:
bąkojady wyjadają pasożyty ze skóry bawołów, dzięki czemu ptaki
mają pożywienie, a bawoły oczyszczoną skórę,
 rekiny i ryby czyściciele: czyściciele wyjadają resztki pożywienia
z jamy gębowej rekina oraz pasożyty, dzięki czemu czyściciele mają
źródło pożywienia, a rekin oczyszczoną skórę i jamę gębową,
 krab pustelnik i ukwiał: krab chowa się w muszli, na której znajduje się
ukwiał, ukwiał ułatwia maskowanie się i pełni funkcję obronną dla
pustelnika, w zamian otrzymuje resztki pożywienia od kraba.

Lekcja 18

Temat: Struktura i funkcjonowanie ekosystemu.

EKOSYSTEM = BIOTOP + BIOCENOZA

1. Biotop to zespół czynników nieożywionych oddziałujących na organizmy żywe oraz
zmieniany przez organizmy.
2. Biocenoza to zespół organizmów żywych zamieszkujących określony obszar i
powiązanych różnymi zależnościami, pozostający w stanie równowagi dynamicznej.
3. Ekosystem to funkcjonalny fragment przyrody składający się z zespołu organizmów
żywych oraz czynników nieożywionych, w którym zachodzi obieg materii i przepływ
energii.
4. Rodzaje ekosystemów:
 ekosystemy naturalne: las, łąka, jezioro, rzeka, morze, step, sawanna,
 ekosystemy sztuczne: las sztuczny, pole, sad, staw, miasto.
5. W przyrodzie organizmy powiązane są zależnościami pokarmowymi:
 łańcuch pokarmowy (łańcuch troficzny) to szereg organizmów, w którym
każda grupa jest podstawą pożywienia dla grupy następnej:

producent → konsument I rzędu → konsument II rzędu → destruent (reducent)

(roślina) (roślinożerca) (mięsożerca) (saprobiont)

16
Biologia Klasa III

 sieć pokarmowa to połączenie wielu łańcuchów pokarmowych.

6. Przykładowe łańcuchy pokarmowe:
 trawa → krowa → człowiek,
 ziemniak → stonka ziemniaczana → bażant → lis,
 pelargonia → mszyca → biedronka → pająk krzyżak → żaba,
 plankton roślinny → błotniarka → płoć → szczupak → wydra.

Lekcja 19

Temat: Materia i energia w ekosystemie.

1. Obieg materii to krążenie pierwiastka lub związku chemicznego w przyrodzie:

związki nieorganiczne
(w glebie i powietrzu)

rozkład związki organiczne roślinne

związki organiczne zwierzęce

2. Przepływ energii w ekosystemie:

DESTRUENCI

energia chemiczna
straty energii

KONSUMENCI

energia energia chemiczna

słoneczna straty energii

PRODUCENCI

3. Największe znaczenie w przyrodzie mają następujące obiegi materii:

 obieg wody (obieg hydrologiczny),
 obieg węgla,
 obieg azotu,
 obieg fosforu,
 obieg siarki.

17
Biologia Klasa III

Lekcja 20

Temat: Powtórzenie wiadomości - ekologia.

Lekcja 21

Temat: Sprawdzian wiadomości - ekologia.

Lekcja 22

Temat: Ewolucja i jej dowody.

1. Ewolucja to proces ciągły polegający na stopniowych zmianach cech gatunkowych

kolejnych pokoleń, na skutek oddziaływania zmieniających się warunków środowiska,
co prowadzi do powstania nowego gatunku.
2. Ewolucję potwierdzają:
 dowody bezpośrednie:
 skamieniałości,
 ogniwa pośrednie,
 relikty,
 dowody pośrednie:
 jedność budowy i funkcjonowania,
 rozmieszczenie organizmów na kuli ziemskiej,
 narządy szczątkowe,
 narządy homologiczne i analogiczne.
3. Skamieniałości to szczątki i ślady działalności organizmów zachowane w osadach
skorupy ziemskiej (liście, fragmenty pni, kości, zęby, muszle).
4. Obserwacja makroskopowa skamieniałości amonitów.
5. Ogniwa pośrednie (formy pośrednie) to organizmy, które łączą w sobie cechy dwóch
różnych grup systematycznych, np.:
 tiktaalik – forma pośrednia pomiędzy rybami i płazami,
 ichtiostega – późniejsza forma pośrednia pomiędzy rybami i płazami,
 archeopteryks – forma pośrednia pomiędzy gadami i ptakami.
6. Relikt (żywa skamieniałość) to pojedynczy gatunek współcześnie żyjący pozostały po
wymarłych grupach systematycznych, np.:
 miłorząb japoński,
 łodzik,
 krokodyle,
 dziobak i kolczatka,
 latimeria.
7. Jedność budowy i funkcjonowania wskazuje na wspólne pochodzenie gatunków.
Wszystkie organizmy zbudowane są z podobnych związków chemicznych. Organizmy
zbudowane są z komórek, tkanek i narządów, wykonują te same czynności życiowe.
8. Narządy szczątkowe to narządy, które występują u osobników współczesnych, ale nie
odgrywają już żadnej roli, np. u człowieka:

18
Biologia Klasa III

 wyrostek robaczkowy,
 „zęby mądrości”,
 kość ogonowa,
 mięśnie poruszające małżowiną uszną.
9. Homologia to podobieństwo budowy narządów u gatunków pochodzących od
wspólnego przodka. Narządy homologiczne różnią się wyglądem i funkcją, ale
składają się z tych samych elementów, np.:
 szyja myszy i żyrafy,
 kończyna kreta, nietoperza, delfina i konia.
10. Analogia to podobieństwo narządów u organizmów niespokrewnionych ze sobą.
Narządy analogiczne mają podobny kształt i funkcję, ale różnią się budową
i pochodzeniem ewolucyjnym, np.:
 kończyna pływna delfina i płetwa ryby,
 skrzydło ptaka i skrzydło owada.
11. Konwergencja to podobieństwo całych organizmów ze względu na bytowanie w
podobnym środowisku, np.:
 rekin i delfin,
 białe futro niedźwiedzia, lisa i zająca polarnego.

Lekcja 23

Temat: Mechanizmy ewolucji.

1. Teoria ewolucji opisuje przebieg i mechanizm ewolucji. Wyjaśnia ona sposoby

powstawania nowych gatunków i przyczyny różnorodności organizmów, a także
jedność i różnorodność ich budowy i funkcjonowania.
2. Twórcą teorii ewolucji był Karol Darwin, który w połowie XIX w. opublikował dzieło
„O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego”. Teorię ewolucji Darwina
nazywamy darwinizmem.
3. Założenia darwinizmu:
 świat organizmów żywych jest zmienny,
 proces zmian organizmów żywych jest ciągły i stopniowy,
 wszystkie gatunki są ze sobą spokrewnione,
 zmiany ewolucyjne są wynikiem doboru naturalnego.
4. Mechanizmy ewolucji:
 dobór naturalny to mechanizm, który powoduje przeżycie i rozmnażanie
się osobników, które są lepiej przystosowane do warunków środowiska,
 dobór sztuczny prowadzony jest przez człowieka w rolnictwie. Polega
na dobieraniu do rozrodu osobników, które posiadają cechy korzystne
dla człowieka. W ten sposób człowiek tworzy nowe odmiany roślin i rasy
zwierząt.
5. Syntetyczna teoria ewolucji (neodarwinizm) to współczesna teoria ewolucji, która
łączy założenia teorii Darwina z badaniami genetyki, ekologii, biologii molekularnej,
biochemii. Teoria ta wskazuje, że zmiany ewolucyjne mają podłoże genetyczne.

19
Biologia Klasa III

6. Założenia syntetycznej teorii ewolucji:

 organizmy dziedziczą cechy po swoich przodkach,
 istnieje zmienność organizmów, czyli różnice pomiędzy osobnikami jednego
gatunku powodowane mutacjami i rekombinacjami,
 organizmy konkurują o ograniczone zasoby środowiska,
 istnieją cechy, które ułatwiają organizmom konkurowanie o zasoby
środowiska, a więc są korzystniejsze w danych warunkach środowiska; inne
cechy utrudniają konkurencję,
 osobniki lepiej przystosowane mają większe szanse przetrwania i wydania
potomstwa, a tym samym przekazania swoich genów.

Lekcja 24

Temat: Pochodzenie człowieka.

1. Antropogeneza to nauka o pochodzeniu i zmianach ewolucyjnych człowieka.

2. Pozycja systematyczna człowieka:
 Królestwo: Zwierzęta,
 Typ: Strunowce,
 Podtyp: Kręgowce,
 Gromada: Ssaki,
 Rząd: Naczelne,
 Nadrodzina: Małpy człekokształtne,
 Rodzina: Człowiekowate,
 Rodzaj: Człowiek,
 Gatunek Człowiek rozumny (Homo sapiens)
3. Do rodziny człowiekowatych, oprócz człowieka, zalicza się też szympansa, goryla
i orangutana.
4. Porównanie budowy człowieka i szympansa:

Cecha Człowiek Szympans

postawa ciała wyprostowana, dwunożna czworonożna

kręgosłup esowato wygięty łukowato wygięty

(kształt podwójnej litery S)

trzewioczaszka spłaszczona wysunięta do przodu

wały brak obecne

nadoczodołowe

bródka na żuchwie obecna brak

kły małe, nie wystają poza linię duże, wystają poza linię

20
Biologia Klasa III

zgryzu zgryzu

szczęka kształt V kształt U

wargi wywinięte nie wywinięte

pojemność ok. 1350cm3 ok. 500cm3

mózgoczaszki

miednica krótka i szeroka dłuższa i wąska

kończyny górne chwytne, krótsze od kończyn chwytne, dłuższe od kończyn

dolnych dolnych

kończyny dolne brak chwytności chwytne

stopa wysklepiona płaska

owłosienie ciała zredukowane sierść

zdolność mowy obecna brak

5. Kolejne gatunki w ewolucji człowieka:

 Sahelantrop (żył 7 – 6 mln lat temu),
 Ardipitek (żył 4,4 mln lat temu),
 Australopitek (żył 3,7 – 2,9 mln lat temu),
 Człowiek zręczny (żył 2,3 – 1,7 mln lat temu),
 Człowiek wyprostowany (1,9 – 27 tys. lat temu),
 Neandertalczyk (żył 250 – 24 tys. lat temu),
 Człowiek rozumny ( żyje od 200 tys. lat).

21