Budowa i rodzaje chromosomów eukariotycznych

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna I
Grafika interaktywna II
Dla nauczyciela
 Budowa i rodzaje chromosomów eukariotycznych

Pierwszy raz terminu „chromosom” użył Heinrich Wilhelm Waldeyer w 1888 r.

Źródło: Andreas Bolzer, Gregor Kreth, Irina Solovei, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.

Chromosomy zbudowane są z pojedynczej, liniowej cząsteczki DNA w formie chromatyny.

Podczas podziału jądra komórkowego przyjmują zwartą postać i stają się widoczne
w mikroskopie jako pojedyncze obiekty. Jednak przez większą część cyklu komórkowego
(pomiędzy podziałami komórkowymi) chromosomy nie są widoczne jako wyodrębnione
struktury.
Twoje cele

Opiszesz budowę chromosomu eukariotycznego w metafazie podziału

komórkowego.
Porównasz budowę i rodzaje chromosomów eukariotycznych.
Przeczytaj

Budowa chromosomu

Jedną z najważniejszych struktur komórki eukariotycznej jest jej jądro. To tutaj znajduje się
informacja genetyczna w postaci kwasu deoksyrybonukleinowego (DNA), od której zależy
budowa komórki i pełnione przez nią funkcje. W jądrze komórkowym DNA występuje
w postaci chromatyny, której jednostki strukturalne – nukleosomy powstają z połączenia
DNA z białkami zasadowymi zwanymi histonami. Gdy komórka nie dzieli się, chromatyna
ma postać luźno splątanych nici. W chwili przystąpienia komórki do podziału chromatyna,
tworząc pętle, ulega maksymalnemu „upakowaniu” i w ten sposób we wnętrzu jądra
pojawiają się pałeczkowate twory zwane chromosomami. Więcej o organizacji DNA
przeczytasz w lekcji „Od chromatyny do chromosomu”.

Podwójna helisa DNA

Nić DNA nawinięta na oktamery histonowe

3

Solenoid

Pętle zwiniętego solenoidu

Chromosom
Sposób upakowania DNA w jądrze komórkowym.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W trakcie fazy S (będącej częścią interfazy) następuje podwojenie materiału genetycznego

na drodze replikacji. W rezultacie po replikacji DNA chromosomy składają się z dwóch
równoległych w stosunku do siebie cząsteczek DNA – chromatyd, które najczęściej tworzą
dwie pary ramion połączonych przewężeniem pierwotnym zwanym centromerem. To
właśnie do niego przyłączają się włókna wrzeciona kariokinetycznego, które w czasie
podziałów komórkowych umożliwiają rozejście się chromosomów do komórek potomnych.
W niektórych chromosomach znajduje się dodatkowe przewężenie wtórne, a tuż za nim
niewielki fragment chromosomu nazywany satelitą lub trabantem. Obszar ten określa się
jako jąderkotwórczy, ponieważ – jak sama nazwa wskazuje – jest on elementem tworzącym
jąderka w jądrach komórek potomnych.
Budowa chromosomu.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Chromosomy najlepiej obserwować w trakcie metafazy – jednej z faz podziału

komórkowego – gdyż wszystkie wymienione elementy budowy są wtedy doskonale
widoczne. Dzieje się tak, ponieważ podczas metafazy dochodzi do największej kondensacji
chromatyny.

Schemat przedstawiający ludzki chromosom 7 z zaznaczonym rozmieszczeniem wybranych genów

(przedstawiona jedna chromatyda). Zawiera on około 700 milionów par zasad, czyli w przybliżeniu 5%
ludzkiego genomu. Liczbę genów mających swoje loci na chromosomie 7 szacuje się na 1 000-1 400.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Porównanie liczby genów i liczby par chromosomów u przedstawicieli różnych gatunków

Liczba Liczba par

Nazwa gatunku Opis
genów chromosomów

Drożdże piekarnicze
(Saccharomyces Jednokomórkowy grzyb 6000 16
cerevisiae)

Roślina hodowana w celu

Ryż siewny (Oryza sativa) 41000 12
spożycia

Rzodkiewnik pospolity
Roślina jednoroczna 26000 5
(Arabidopsis thaliana)

Topola kalifornijska
Duże drzewo 46000 19
(Populus trichocarpa)

Muszka owocowa Owad, którego larwy żywią

14000 4
(Drosophila melanogaster) się dojrzałymi owocami

Niepasożytniczy nicień
Caenorhabditis elegans 19000 6
bytujący w glebach

Człowiek rozumny (Homo

Ssak dwunożny 23000 23
sapiens)

Rozwielitka pchłowata Skorupiak, gatunek

31000 12
(Daphnia pulex) wioślarki

Klasyfikacja chromosomów ze względu na budowę morfologiczną

Ze względu na długość ramion i położenie centromeru chromosomy możemy sklasyfikować

następująco:
 chromosommetac…

chromosonsub…
chromosomtelocentryc…

Rodzaje chromosomów
chromosomakroc…

Źródło: licencja: CC BY-SA 3.0.

Typy morfologiczne chromosomów

1 2 3 4
1

Metacentryczny
Centromer chromosomu metacentrycznego położony jest w jego centrum. Ramiona tego
chromosomu są równej długości. W kariotypie zdrowego człowieka jako metacentryczne
określa się pięć chromosomów: 1, 3, 16, 19 i 20.

Submetacentryczny
Chromosom, w którym długości ramion nie są równe, a centromer leży w okolicy środka
chromosomu, lecz nie w samym jego centrum. U człowieka chromosomami
submetacentrycznymi są między innymi chromosom 2, 6 i 11.

Akrocentryczny
Chromosom o dwóch ramionach różnej długości, spośród których jedno jest bardzo krótkie,
to chromosom akrocentryczny. Ludzki genom zawiera pięć chromosomów
akrocentrycznych: 13, 14, 15, 21, 22.

Telocentryczny
Centromer w chromosomie telocentrycznym położony jest na końcu chromosomu, przez co
ma on tylko jedno ramię. Chromosomy telocentryczne nie występują w kariotypie człowieka.
Typy morfologiczne chromosomów.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ciekawostka

W ludzkim kariotypie nie występują wszystkie typy chromosomów – jest on pozbawiony

chromosomów telocentrycznych. Ten typ chromosomów obserwuje się w kariotypie
myszy domowej (Mus musculus). Rzadziej niż chromosomy telocentryczne spotyka się
 chromosomy holocentryczne, czyli chromosomy, których nie posiadają przewężenia
pierwotnego a ich kinetochor rozciąga się na całej długości chromatyd. Taki typ
chromosomów obserwuje się m. in. u nicienia Caenorhabditis elegans), który jest jednym
z organizmów modelowych.

Słownik
centromer

(łac. centrum – środek; gr. méros – część) część chromosomu odpowiedzialna za

segregację chromosomów podczas podziału komórki (mitozy i mejozy); utrzymuje
kontakt pomiędzy chromatydami siostrzanymi, aż do ich rozdzielenia podczas anafazy;
w regionie centromeru znajdują się sekwencje wiążące białka tworzące kinetochor
(struktura umożliwiająca połączenie chromatydy z mikrotubulami wchodzącymi w skład
wrzeciona podziałowego)
chromatyda

(gr. chrṓ ma – barwa; eídos – postać, kształt) połowa chromosomu po replikacji DNA,
widoczna jako odrębna jednostka morfologiczna w stadiach bezpośrednio
poprzedzających podział materiału genetycznego (mitoza, mejoza); chromatydy
siostrzane to dwie identyczne chromatydy powstałe po replikacji i połączone
centromerem
chromatyna

(gr. chrṓ ma – barwa) substancja nukleoproteinowa występująca w jądrze komórkowym;

zbudowana z DNA, histonów, białek niehistonowych oraz niewielkiej ilości RNA
chromosomy

struktury zawierające materiał genetyczny komórki; stanowią jednostki segregacji

w podziale jądra komórkowego
histon

(gr. histós – tkanka) białko zasadowe występujące w jądrach komórkowych roślin

i zwierząt; tworzą rdzeń nukleosomu
kwas deoksyrybonukleinowy (DNA)

wielkocząsteczkowy biopolimer obecny we wszystkich komórkach organizmów;

materialny nośnik informacji genetycznej; DNA w komórkach występuje najczęściej
w postaci dwuniciowej
nukleosom

podstawowa podjednostka organizacji eukariotycznej chromatyny; tworzy ją odcinek

DNA o długości ok. 200 par zasad oplatający ciasno kompleks ośmiu cząsteczek
zasadowych białek histonowych (oktamer)
satelita (trabant)

krótki odcinek chromosomu położony na końcu ramienia chromosomu, oddzielony

przewężeniem; niekiedy może znajdować się w środku chromosomu
Grafika interaktywna I

Typy morfologiczne chromosomów

Polecenie 1

Na poniższej grafice przedstawiono wyidealizowany obraz kariotypu człowieka. Przeanalizuj

ten schemat i scharakteryzuj budowę każdego z rodzajów chromosomów.

1
2

Chromosomy metacentryczne
Są to chromosomy w kształcie litery X z centromerem pośrodku, w związku z czym dwa
ramiona chromosomów są prawie równe.

Chromosom jest metacentryczny, jeśli jego dwa ramiona mają w przybliżeniu jednakową
długość.

2
 Chromosomy submetacentryczne
Jeśli długości ramion są nierówne, mówi się, że chromosom jest submetacentryczny.
Chromosomy takie mają kształt litery L.

Chromosomy akrocentryczne
Jeśli ramię p (krótkie) jest tak krótkie, że trudno je obserwować, ale nadal występuje,
wówczas chromosom jest akrocentryczny (przedrostek „akro-” odnosi się do greckiego słowa
„szczyt”).
Schemat przedstawiający wyidealizowany obraz kariotypu człowieka (ideogram) z zaznaczonymi prążkami
G-ciemnymi (obszary heterochromatyny) i G-jasnymi (obszary euchromatyny). Rozdzielczość 850 prążków.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o. o. Grafika stworzona na podstawie Alberts B. Molecular Biology of the Cell. Garland Science,
2014, dostępny w internecie:
h ps://chem.pg.edu.pl/documents/175361/28234265/Izolacja%20chromosom%C3%B3w%202016.pdf, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2

Nazwij typy morfologiczne chromosomów: 3, 8, 16, 21 oraz Y.

Kariotyp człowieka.
Źródło: Wessex Reg. Gene cs Centre., h ps://wellcomecollec on.org/, licencja: CC BY-SA 4.0.
Polecenie 3

Podaj różnice w budowie chromosomu metacentrycznego i akrocentrycznego.

Grafika interaktywna II

Rodzaje chromosomów eukariotycznych

Polecenie 1

Przeprowadź obserwację różnych typów chromosomów.

Komplet 46 ludzkich chromosomów

wybarwionych na niebiesko, z telomerami
widocznymi jako białe punkciki. DNA zostało
skopiowane, więc każdy chromosom składa się
z dwóch identycznej długości chromatyd,
zakończonych telomerami.

2
 Większość populacji ryb jest diploidalna (2n),
jednak niektóre gatunki zwiększyły liczbę
chromosomów, uzyskując stan tripoidalności
(3n) lub tetraploidalności (4n).

Na podstawie: Mirosław Łuczyński, Paweł Brzuzan, Małgorzata

Jankun, Genetyka ryb. Zeszyt 1, Wyd. IRS 2003, s. 76.

Chromosom politeniczny obecny w komórce

gruczołu ślinowego Drosophila melanogaster.
Powstaje w wyniku dziesięciokrotnej replikacji
DNA, która nie jest przedzielona podziałami
mitotycznymi komórki.

Źródło: NIH Image Gallery; Manchester Metropolitan University Follow; Image Editor, licencja: CC BY-NC 2.0.

Drosophila melanogaster ma jedynie cztery pary chromosomów – trzy pary autosomów i jedną
parę chromosomów płci (XY – samce, XX – samice). Ponad 25% każdego chromosomu to
heterochromatyna zlokalizowana w części centralnej i telomerach. Ponieważ większość genów
znajduje się w euchromatynie, mapowanie genowe jest ułatwione. W komórkach gruczołów
ślinowych, komórkach przewodu pokarmowego, komórkach cewek Malpighiego i komórkach
tłuszczowych występują chromosomy politeniczne (nazywane również chromosomami
olbrzymimi). Powstają one przez dziesięciokrotną replikację DNA, która nie jest przedzielona
podziałami mitotycznymi. Ich obecność pozwala na wyższy poziom ekspresji genów (ze
względu na większą dostępność kopii genu), co jest istotne np. przed przepoczwarzeniem.
Na podstawie analizy grafiki interaktywnej przedstawiającej różne typy ludzkich
chromosomów oraz informacji zawartych w tekście źródłowym opisz różnice w kariotypie
Drosophila melanogaster i ludzkim.

Odpowiedź
Polecenie 2

Poniższe zdjęcie przedstawia kariotyp zdrowej kobiety. Przyjrzyj mu się uważnie, a następnie
wykonaj polecenie.

Kariotyp żeńskiego ludzkiego limfocytu (46, XX). Na zielono oznaczono sekwencje powtórzeniowe Alu
o długości 280 pz, obecne w ludzkim genomie w liczbie ponad miliona kopii, stanowiąc ok. 10% DNA
człowieka. Pozostałą część materiału genetycznego zabarwiono kontrastowo za pomocą czerwonego
barwnika fluorescencyjnego.
Źródło: Public Library of Science, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.
Dopasuj odpowiednie kariotypy do zdjęć. Zwróć uwagę na różnice w chromosomach
płciowych.

Trisomia
Zespół Downa Zdrowy Zespół
Zdrowa chromosomu
u mężczyzny mężczyzna Klinefeltera
kobieta 46,XX X (zespół
47,XY,+21 46,XY 47,XXY
superkobiety)
Źródło: Wessex Reg. Gene cs Centre., h ps://wellcomecollec on.org/, licencja: CC BY-SA 4.0.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: biologia

Temat: Budowa i rodzaje chromosomów eukariotycznych

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym

i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

IV. Podziały komórkowe. Uczeń:

1) przedstawia organizację materiału genetycznego w jądrze komórkowym;

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

IV. Podziały komórkowe. Uczeń:

1) przedstawia organizację materiału genetycznego w komórce;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Opiszesz budowę chromosomu eukariotycznego w metafazie podziału komórkowego.

Porównasz budowę i rodzaje chromosomów eukariotycznych.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.
Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
ćwiczenia interaktywne;
gra dydaktyczna;
mapa pojęć.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
urna na pytania do losowania;
arkusze papieru A2, flamastry.

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał „Budowa i rodzaje chromosomów eukariotycznych”. Prosi uczestników
zajęć o zapoznanie się z tekstem w sekcji „Przeczytaj” i multimedium w sekcji „Grafika
interaktywna I”, tak aby podczas lekcji mogli w niej aktywnie uczestniczyć
i rozwiązywać zadania.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji oraz cele zajęć, omawiając lub ustalając
razem z uczniami kryteria sukcesu.
2. Odwołanie do wcześniejszej wiedzy. Nauczyciel prosi chętnych uczniów
o zdefiniowanie terminu „chromosom” oraz przypomnienie, jaką funkcję pełnią
w komórce chromosomy.

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Uczniowie na podstawie treści w sekcji „Przeczytaj” zapisują na

kartkach minimum pięć pytań dotyczących tematu lekcji. Przedstawiają propozycje
pytań nauczycielowi, który w razie potrzeby odrzuca niektóre z nich lub proponuje
nowe (np. by się nie powtarzały). Uczniowie wybierają 25 pytań, które zostają
 umieszczone w urnie. Następnie dzielą się na 5 grup, losują 5 pytań z puli
i przygotowują odpowiedzi. Zespół, który jest gotowy, zgłasza się i przedstawia
rezultaty swojej pracy. Pozostali uczniowie wraz z nauczycielem weryfikują
poprawność odpowiedzi.
2. Mapa pojęć. Uczniowie, pracując w parach, tworzą mapy pojęć związane z tematem
lekcji i na podstawie treści z sekcji „Przeczytaj”.
3. Praca z multimedium („Grafika interaktywna I”). Uczniowie zapoznają się
z materiałem udostępnionym przez nauczyciela. Nauczyciel wyjaśnia także treść
polecenia nr 1 („Na poniższej grafice przedstawiono wyidealizowany obraz kariotypu
człowieka. Przeanalizuj ten schemat i scharakteryzuj budowę każdego z rodzajów
chromosomów”). Chętny uczeń rozwiązuje je i opisuje kolejno wykonywane kroki.
Pozostali uczniowie oceniają poprawność odpowiedzi. Ewentualne wątpliwości
rozstrzyga nauczyciel.
4. Nauczyciel wprowadza uczniów w treść polecenia nr 2 („Nazwij typy morfologiczne
chromosomów: 3, 8, 16, 21 oraz Y”). Uczniowie odpowiadają na nie w parach,
a następnie porównują swoje rozwiązanie z innym zespołem, omawiając kolejno
wykonywane kroki.
5. Praca z drugim multimedium („Grafika interaktywna II”). Uczniowie zapoznają się
z materiałem. Każdy uczeń pracuje indywidualnie, samodzielnie przygotowując
odpowiedzi do polecenia 1: „Na podstawie analizy grafiki interaktywnej
przedstawiającej różne typy ludzkich chromosomów oraz informacji zawartych
w tekście źródłowym opisz różnice w kariotypie Drosophila melanogaster i ludzkim”.
Po wyznaczonym przez nauczyciela czasie uczniowie w parach sprawdzają nawzajem
swoje odpowiedzi. Nauczyciel komentuje rozwiązania uczniów.

Faza podsumowująca:

1. Na koniec zajęć nauczyciel raz jeszcze wyświetla na tablicy interaktywnej lub przy
użyciu rzutnika temat lekcji i cele zawarte w sekcji „Wprowadzenie”. W kontekście
wyświetlonych treści prosi uczniów o rozwinięcie zdania: „Na dzisiejszej lekcji
nauczyłem/nauczyłam się...”.

Praca domowa:

1. Wykonaj polecenie nr 3 z sekcji „Grafika interaktywna I”.

Materiały pomocnicze:

Neil A. Campbell i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Rebis, Poznań 2019.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania grafiki interaktywnej:

Multimedium zamieszczone w sekcji „Grafika interaktywna I” można wykorzystać
w fazie wstępnej zajęć, w celu wzbudzenia zaciekawienia uczniów.