 Prawidłowy kariotyp człowieka składa się z 23 par chromosomów: 22 homologicznych par

autosomów i jednej pary chromosomów płci.

 Autosomy są podzielone na 7 grup w zależności od długości i położenia centromeru.
 Chromosomy metafazowe podzielone podłużnie na dwie siostrzane chromatydy są
utrzymywane razem przez centromer, który dzieli chromosom na ramię krótkie (p) i ramię
długie (q).
 Położenie centromeru jest wykorzystane do morfologicznego opisania chromosomu:
1. Chromosomy metacentryczne mają centralnie położony centromer
2. Chromosomy submetacentryczne mają centromery nieznacznie przesunięte ku końcowi
3. Chromosomy akrocentryczne mają centromery wyraźnie przesunięte ku końcowi (13,21)

Satelity są małymi fragmentami chromatyny, dystalnymi do przewężenia wtórnego na krótkich

ramionach chromosomów akrocentrycznych.

NUMEROWANIE PRĄŻKÓW

 Każdy chromosom ma naprzemienne jasne i ciemne prążki.

 Począwszy od centromerów każde ramię jest podzielone na jeden lub więcej regionów (np. 1,
2).
 Prążki są następnie numerowane kolejno od centromerów do telomerów.
 Prążkowanie o wysokiej rozdzielczości dzieli prążki na podprążki.
 Przy opisywaniu kariotypów na pierwszym miejscu podaje się liczbę chromosomów, na
drugim skład chromosomów płci.
 ► Prawidłowy kariotyp męski ma zapis: 46, XY
 ► Prawidłowy kariotyp żeński ma zapis: 46, XX
 Przy nieprawidłowej liczbie chromosomów znak (+) lub (-) przed numerem chromosomu, że
występuje cały jeden dodatkowy chromosom /trisomia/ lub że brakuje jednego
 chromosomu /monosomia/. Np...
 45,X – (monosomia X) oznacza 45 chromosomów, w tym jeden chromosom X(brakuje
jednego chromosomu X).
 47, XY, + 21 oznacza 47 chromosomów, chromosomy płci XY i dodatkowy chromosom 21
/trisomia 21/
 47,XXX (polisomia X)- występują 3 chromosomy X
 47, XYY (polisomia chromosomu Y)

1
Uniparentalna disomia (UDP)- dwa chromosomy homologiczne danej pary pochodzą od jednego
rodzica 46,XY, udp(15)mat

Mos47,XX, +[21]/46,XX, udp(21)pat[7] kariotyp mozaikowy składający się z 2 linii komórkowych,

jednej z uniparentalną disomią chromosomu 21 pochodzenia ojcowskiego stwierdzona w 7
komórkach i drugiej linii z trisomią chromosomu 21 stwierdzonej w 23 komórkach

Translokacja (der)- zrównoważona 45,XX,der(13;21)(q10;q10)-zapis skrócony

Translokacja (der)- niezrównoważona 46,XX,der(21;21)(q10;q10),+21

INAKTYWACJA CHROMOSOMU X

 Prawidłowe żeńskie komórki somatyczne mają dwa chromosomy X, lecz większość genów
jednego chromosomu X jest unieczynniona.
 Proces, dzięki któremu jest to możliwe nazywa się inaktywacją chromosomu X.
 Chromosom X, w którym większość genów została wyłączona jest nazywany nieaktywnym
chromosomem X.
 Drugi chromosom X nazywany jest aktywnym chromosomem
 Jeżeli komórki somatyczne zawierają więcej niż jeden chromosom X, wszystkie poza jednym
są nieaktywne.
 Np.: w komórce 47,XXY jest jeden aktywny i jeden nieaktywny chromosom X. Chromosom Y
nie jest włączony w proces inaktywacji.
 w komórce 49,XXXXX występuje jeden aktywny i cztery nieaktywne chromosomy X.
 Inaktywacja X zachodzi we wczesnej embrogenezie /w stadium rozwojowym moruli i
blastuli/. W pojedynczej komórce proces inaktywacji jest losowy. Chromosomy pochodzące
od matki i od ojca są inaktywowane z jednakowym prawdopodobieństwem.
 Inaktywacja X obejmuje większość, ale nie wszystkie geny chromosomu X.
 Nieaktywny chromosom X może być uwidoczniony w komórce interfazowej jako
skondensowana grudka chromatyny – ciałko Barra.
 Maksymalna liczna ciałek Barra w komórce jest równa liczbie inaktywowanych
chromosomów X.

ABERRACJE CHROMOSOMOWE

Dzielą się na 2 podstawowe typy:

1. Aberracje liczbowe, które są przyczyną aneuploidii lub poliploidii.

 Aneuploidia polega na dodaniu lub utracie jednego lub więcej chromosomów. /monosomia ,
trisomia/
 Poliploidia powstaje w wyniku dodania całego haploidalnego zestawu chromosomów.
/triploidia - 69 chromosomów, tetraploidia - 92 chromosomy/.

2. Aberracje strukturalne są wynikiem przemieszczenie się materiału genetycznego w obrębie

chromosomu lub między chromosomami. Mogą być one zrównoważone, jeśli rearanżacja nie
spowodowała dodania lub utraty materiału chromosomowego niezrównoważone – zmiana
spowodowała dodanie lub utratę materiału chromosomowego.

2
ABERRACJE LICZBOWE

 Komórki posiadające wielokrotność 23 chromosomów są określane mianem euploidalnych.

 U człowieka spotyka się triploidię /69 chromosomów/ i tetraploidię / 92 chromosomy/.
 Występuje w 1 przypadku na 10 000 żywych urodzeń
 Większość poliploidalnych zarodków ulega poronieniu.
 Przypadki żywych urodzeń zdarzają się rzadko, a noworodki z tą cechą szybko umierają.

Komórki, które nie zawierają wielokrotności 23 chromosomów są nazywane aneuploidalnymi.

Brakuje w nich chromosomów lub mają one chromosomy dodatkowe.

 Aneuploidie autosomów należą do najważniejszych klinicznie nieprawidłowości

chromosomów.
 Autosomalne monosomie prawie zawsze prowadzą do śmierci płodu przed porodem.
 Trisomie występują ze znaczną częstotliwością wśród żywych urodzeń, powodują mniej
poważne konsekwencje niż monosomie.
 Wszystkie trisomie charakteryzują się zwiększoną częstotliwością występowania u starszych
matek.
 Są zwykle wywołane przez brak rozdzielenia się /nondysjunkcja/chromosomów ustawionych
w parach w czasie mejozy.

Organizm łatwiej toleruje nadmiar materiału genetycznego niż jego niedobór

ZESPÓŁ DOWNA. Trisomia 21 – 47,XY, +21 lub 47,XX,+21

 po raz pierwszy opisany w 1866 roku

 w 1959 roku odkryto, ze jest on wynikiem dodatkowej kopii chromosomu 21.
 Występuje z częstością 1 na 800 do 1000 żywych urodzeń

Fenotyp- charakterystyczny zespół cech:

 wygląd twarzy (niska, cofnięta nasada nosa, skośne szpary powiekowe, małe lub zbyt
zwinięte małżowiny uszne, spłaszczony rejon szczękowy i jarzmowy, policzki zaokrąglone a
kąciki ust często skierowane ku dołowi)

Niektóre z tych cech spowodowały, że w dawniejszej literaturze używano terminu ,mongolizm",

 krótka szyja,
 na karku stwierdza się nadmiar skóry- zwłaszcza u noworodków,
 potylica płaska,
 dłonie i stopy dość szerokie i krótkie.

 u ok. 50% osób stwierdza się głęboką bruzdę na zgięciu dłoni (małpia bruzda).
 Występuje zmniejszone napięcie mięśniowe (hipotonia)
 obecność jasnych plamek na tęczówce - plamek Brushfielda –
 ok. 40% dzieci z zespołem Downa cierpi na strukturalne wady serca.

3
  około 3% dzieci ma zwężenia dwunastnicy i atrezję przełyku, dwunastnicy i
 odbytu - Niedrożność przewodu pokarmowego
 Mężczyźni z zespołem Downa są prawie zawsze bezpłodni.
 U 40% kobiet nie występuje owulacja
 Umiarkowana lub ciężka niepełnosprawność intelektualna (iloraz inteligencji pomiędzy 20 a
60 punktów)
 Częste zakażenia układu oddechowego i białaczka
 wady wrodzone serca (Najczęstszą postacią jest kanał przedsionkowo-komorowy, wada, w
której przegroda międzyprzedsionkowa i międzykomorowa nie łączą się prawidłowo podczas
rozwoju embrionalnego.)
 przewodzeniowe lub czasem odbiorcze upośledzenie słuchu,
 niedoczynność gruczołu tarczowego
 Nieprawidłowości narządu wzroku.

Problemy zdrowotne obserwowane u pacjentów z zespołem Downa powodują skrócenie oczekiwanej

długości życia. Wady wrodzone serca są najważniejszą pojedynczą przyczyną zwiększonej
śmiertelności

Typ mozaikowy Zespołu Downa

 Kariotyp mozaikowy stwierdza się w ok. 2% przypadkó żywych urodzeń dzieci z trisomią 21.
 Dzieci te mają pewną liczbę prawidłowych komórek
 pozostałe komórki posiadają dodatkowy chromosom 21 pary.
 Ten typ mozaikowatości u mężczyzn określa się kariotypem mos47,XY,+21[10]/46,XY[10] -
liczby w nawiasach kwadratowych określają liczbę komórek, które zostały ocenione
 Mozaikowatość zazwyczaj jest związana z łagodniejszym przebiegiem choroby.
 3-4% - forma translokacyjna Zespołu Downa

Wpływ na występowanie Zespołu - zaawansowany wiek matki ( w 90-95 % przypadków chromosom

dodatkowy pochodził od matki)

ZESPÓŁ EDWARDSA. Trisomia 18 (47,XY, +18)

 Występuje z częstością 1 na 6000 żywych urodzeń

 Stanowi najczęstsze zaburzenie chromosomowe wśród płodów urodzonych jako martwe.
 Występuje zwykle w zarodkach i płodach- (5% płodów z trisomią przeżywa do porodu)
 Połowa z nich umiera w ciągu pierwszego miesiąca życia. Tylko 10% przezywa do 12 miesiąca
 Płody wykazują przedurodzeniowy niedobór wzrastania (waga urodzeniowa mniejsza niż
wynikająca z wieku ciążowego),

4
Fenotyp

 charakterystyczne rysy twarzy- małe małżowiny uszne z niezawiniętym obrąbkiem, małe

usta- trudne do rozwarcia
 krótki mostek
 krótkie paluchy stóp
 Charakterystyczna budowa dłoni,
 Większość noworodków wykazuje znaczne wady rozwojowe:
 wrodzone wady serca- VSD-90% dzieci
 przepuklinę przeponową, pępowinowa
 rozszczep kręgosłupa
 aplazja kości promieniowej
 duże opóźnienie psychoruchowe u dzieci – znacznie większe niż w zespole Downa,
 większość dzieci nie jest zdolna do samodzielnego chodzenia.
 95% pacjentów- trisomia chromosomu 18
 Niewielki odsetek- przypadki mozaikowe

Wpływ na występowanie Zespołu - zaawansowany wiek matki ( w 90 % przypadków chromosom

dodatkowy pochodził od matki)

ZESPÓŁ PATAU Trisomia 13 (47,XY +13).

 Występuje z częstotliwością 1 na 10 000 urodzeń

 5-10 % noworodków przeżywa nie dłużej niż 1 rok.

Fenotypy

 rozszczepy oczno – twarzowe

 Małe, nieprawidłowo rozwinięte oczy (mikroftalmia),
 nadliczbowa ilość palców (polidaktylia)
 wady rozwojowe ośrodkowego układu nerwowego
 wady rozwojowe serca
 wady rozwojowe nerek
 Dzieci są wyraźnie upośledzone umysłowo
 Niedorozwój skóry głównie na tylnej części potylicy
 Głębokie opóźnienie rozwoju psychoruchowego

 75 % pacjentów - prosta trisomia chromosomu 13

 Większość pozostałego odsetka posiada funkcjonalną trisomię długiego ramienia
chromosomu 13, powstałą w wyniku translokacji
 Ryzyko posiadania dziecka z tą chorobą rośnie wraz z wiekiem matki.
 około 95% lub więcej ciąż z trisomią chromosomów 13 pary ulega samoistnemu poronieniu

5
ZESPÓŁ TURNERA (1938) MONOSOMIA CHROMOSOMU X (45,X)

 Częstość występowania -1 na 650 zarodków płci żeńskiej ale 1/2000- 1/3000-u żywo
urodzonych
 Duża śmiertelność płodów /samoistne poronienia).
 60% - 80% przypadków monosomii chromosomu X jest spowodowane nieobecnością
chromosomu X pochodzącego od ojca

kobiety wykazują charakterystyczny fenotyp.

 Proporcjonalnie mniejsze rozmiary ciała- niski wzrost

 Trójkątna twarz
 Małżowiny uszne zwinięte ku dołowi
 szeroka szyja -„płetwiasta" z podłużnym fałdem skórnym łączącym się z szeroką o kształcie
tarczy klatką piersiową
 Obrzęk limfatyczny dłoni i stóp na skutek niedrożności naczyń chłonnych
 Niedorozwój gonad (dysgenezja) – zamiast jajników są pasma tkanki łącznej
 Wrodzone wady serca
 50% pacjentek-monosomia chromosomu X
 U 30% - 40% występuje mozaikowatość - najczęściej w formie 45,X/46,XX, rzadziej 45,X/46,XY
 U 10% - 20% pacjentek z zespołem Turnera obserwuje się aberracje strukturalne
chromosomu X powodujące funkcjonalną delecję części lub całości Xp.

ZESPÓL KLINEFELTERA (47,XXY)

 Opisany w 1942 roku- zanim odkryto podłoże chromosomowe

 Częstość występowania -1 /400 do 1/1000 żywych porodów męskich
 Mężczyźni są zwykle wyższego niż przeciętny wzrost, nieproporcjonalnie długie kończyny
 Małe jądra po okresie dojrzewania
 Są zwykle bezpłodni- niedorozwój kanalików nasiennych
 Niskie stężenie testosteronu u nastolatków i dorosłych mężczyzn
 u 30% występuje ginekomastia /rozwój gruczołów piersiowych/- prowadzi do zwiększonego
rozwoju raka piersi
 Owłosienie ciała stosunkowo rzadkie
 Obniżona masa mięśniowa
 Nie są zwykle upośledzeni umysłowo ale mogą charakteryzować się obniżonym IQ o 10-15
punktów (trudności w nauce)
 Zespół jest rozpoznawany po okresie dojrzewania płciowego
 Dodatkowy chromosom X jest w ponad 50% pochodzenia matczynego,
 częstość choroby wykazuje korelację z zaawansowanym wiekiem matki.
 w 15% przypadków jest stwierdzana mozaikowatość - zwiększa prawdopodobieństwo
obecności plemników w nasieniu.
 Opisane zostały przypadki wykazujące kariotyp 48,XXXY oraz 49,XXXXY.

Ponieważ chorzy mają chromosom Y, są płci męskiej, jednak poziom niepełnosprawności

intelektualnej oraz zaawansowanie innych objawów rośnie wraz z obecnością kolejnego chromosomu

6
X.

ABERRACJE STRUKTURALNE

1. Translokacja - to wymiana materiału genetycznego między niehomologicznymi chromosomami.

2. Istnieją dwa podstawowe typy translokacji: wzajemne i robertsonowskie.

 Translokacje wzajemne obserwuje się, gdy pęknięcie następuje na 2 różnych chromosomach

i dochodzi do wzajemnej wymiany materiału genetycznego. Chromosomy powstałe w wyniku
tego procesu nazywamy chromosomami pochodnymi.
 w translokacjach robertsonowskich krótkie ramiona dwóch niehomologicznych
chromosomów zostają utracone a długie ramiona łączą się w centromerze tworząc
pojedynczy chromosom. Ten typ translokacji jest ograniczony do chromosomu 13, 14, 15,
21 i 22, ponieważ krótkie ramiona chromosomów akrocentrycznych są bardzo małe i nie
zawierają istotnego materiału genetycznego.

Delecja powstaje na skutek pęknięcia chromosomu i następnie utraty materiału genetycznego.

Pojedyncze pęknięcie prowadzące do utraty materiału z końca chromosomu nazywane jest delecją
terminalną.

Kiedy dochodzi do dwóch pęknięć i utraty materiału pomiędzy nimi następuje delecja
interstycjalna. /dotyczą zwykle dość dużej liczby genów/.

Zespoły delecji autosomalnych są następną, po aneuploidiach, grupą istotnych klinicznie

nieprawidłowości chromosomowych.

ZESPÓŁ CRI-DU-CHAT - ZESPÓŁ KOCIEGO KRZYKU - 46XX, DEL(5P) LUB46,XY,DEL(5P).

 delecja dystalnej części krótkiego ramienia chromosomu 5,

 Występuje przeciętnie u 1/50 000 żywo urodzonych dzieci
 Nazwa opisuje charakterystyczny płacz dziecka z tym zespołem
 Płacz ten staje się mniej wyrazisty w miarę dorastania dziecka
 charakteryzuje się:
 głęboką niepełnosprawnością intelektualną (średni iloraz inteligencji wynosi 35),
 małogłowiem (mikrocefalia)
 charakterystycznymi, choć nie wyraźnymi rysami twarzy

Wysoka śmiertelność - część pacjentów przeżywa do okresu dorosłości.

przykładem zespołu wynikającego z delecją dystalnej części krótkiego ramienia chromosomu 4 jest
zespół Wolfa-Hirschhorna -46,XX, del(4p)

Zespoły mikrodelecji Mikrodelecje

są subtypem delecji chromosomowych mogą być zaobserwowane tylko z użyciem technik

prążkowych wysokiej rozdzielczości oraz za pomocą technik biologii molekularnej. Zespoły

7
spowodowane delecjami serii sąsiednich genów są czasem nazywane zespołami genów
sąsiadujących.

 Duplikacje oznaczają obecność dodatkowego materiału chromosomowego, w wyniku czego

dochodzi do trisomii określonych fragmentów chromosomów.
 Duplikacje mogą być wynikiem nierównomiernego crossing over lub wystąpić u potomstwa
nosicieli translokacji wzajemnych.
 Duplikacje wywołują mniej poważne konsekwencje niż delecje.
 Kariotyp kobiety z chromosomem pierścieniowym powstałym z chromosomu X zapisuje się
jako 46,X,r(x)
 Jeżeli chromosom pierścieniowy zawiera centromer, jest zwykle przekazywany podczas
podziałów komórkowych - trudności w mejozie
 Chromosomy pierścieniowe często ulegają utracie, co powoduje monosomię chromosomową
w niektórych komórkach powstaje mozaika.

Inwersja to rezultat dwóch pęknięć chromosomu, po których następuje wstawienie brakującego

fragmentu w oryginalnym miejscu, ale w odwrotnej kolejności - rearanżacja zrównoważona

Inwersja, która obejmuje centromer nazywana jest inwersją pericentryczną.

Inwersja, która nie obejmuje centromeru określana jest jako paracentryczna.

Rodzice z inwersjami zwykle są fenotypowo zdrowi, ale ich dzieci mogą mieć delecje i duplikacje.

Izochromosomy – jedno z ramion chromosomu (plub q) jest podwojone i brak jest całego materiału
drugiego ramienia chromosomu. (izochromosom posiada dwie kopie jednego ramienia i żadnej kopii
drugiego).

Izochromosomy w większości autosomów są śmiertelne

Większość izochromosomów obserwowanych u żywych noworodków dotyczy chromosomu Xkariotyp

- 46,X,i(Xq)

Dzieci z izochromosomem X wykazują cechy zespołu Turnera

Większość izochromosomów powstaje podczas nieprawidłowych podziałów komórki, mogą być one
również efektem translokacji robertsonowskiej pomiędzy homologicznymi chromosomami
akrocentrycznymi (na przykład translokacji robertsonowskiej pomiędzy ramionami długimi dwóch
chromosomów 21 pary).

 Mutacja – zmiana w sekwencji DNA.

 Locus - lokalizacja genu na chromosomie.
 Allel – jedna z form genu występująca w tym samym miejscu homologicznych
chromosomów.
 Homozygota - osobnik z parą identycznych alleli w tym samym locus.
 Heterozygota - osobnik o dwóch różnych allelach w określonym locus genowym
 Genotyp - allele obecne w danym locus określane są mianem genotypu osoby, informacja
genetyczna zawarta w DNA.
 Fenotyp - obserwowane charakterystyczne cechy osobnicze

8
 Polimorfizm - jednoczesna obecność w populacji dwóch lub większej ilości alternatywnych
genotypów. Locus jest uważany za polimorficzny, jeżeli najrzadszy allel występuje z częstością
ponad 0,01 (1%).