Budowa komórki

Każda komórka zawiera liczne mitochondria, akażde mitochondrium posiada wiele kopii mtDNA.

Liczba mitochondriów w komórkach ssaków jest różna

 oocyt Setki - tysięcy

 hepatocyt - Kilka tysięcy
 fibroblast - kilkaset
 plemnik – kilkadziesiąt

 Każda komórka zawiera w cytoplazmie kilkaset lub więcej mitochondriów

 Organella te są źródłem energii niezbędnym dla metabolizmu komórkowego / produkują ATP
i są kluczowym elementem zapewniającym przeżycie
 komórki/.
 Mają własne DNA występujące w kilku kopiach w
 jednym organellu.
 Cząsteczka mitochondrialnego DNA - kolista, zamknięta, dwuniciowa, asymetryczna, składa
się z 16 569 par zasad. Zasady ponumerowano od 1 do 16 569.
 Kod genetyczny w mitochondrium różni się od kodu w genomie jądrowym
 Jądrowy kodon stop (UGA) w mitochondrium koduje tryptofan
 Kodon oznaczający izoleucynę (AUA) – W mtDNA koduje metioninę
 Jądrowe kodony argininy (AGA, AGG) oznaczają STOP

 W każdej komórce ludzkiego ciała znajdują sie mitochondria.

 Genom mitochondrialny ulega transkrypcji i translacji.
 Na tej kolistej cząsteczce zapisana jest informacja o syntezie 13 białek związanych z
fosforylacja oksydacyjną, 22 w klasach tRNA i 2 w klasach rRNA.
Genom mitochondrium- mutacje

Genom mitochondrialny (mtDNA) składa się z małej, kolistej cząsteczki podwójnej nici DNA.

 Pojedyncze nici mtDNA są oznaczone jako H ( łańcuch ciężki – przewaga adeniny i guaniny) i L
(łańcuch lekki – przewaga cytozyny i tyminy)
 Na nici lekkiej transkrypcja rozpoczyna się od jednego promotora
 Na nici ciężkiej transkrypcja rozpoczyna się od 2 promotorów
 Transkrypcja mtDNA zachodzi w mitochondrium, niezależnie od jądra
 mtDNA nie zawiera intronów, geny znajdują się blisko siebie
 Częstość występowania mutacji w mtDNA jest około 10-cio krotnie wyższa niż jądrowego
DNA
 brak ochronnego działania histonów,
 brak systemu naprawy DNA
 bliskość łańcucha oddechowego- powstawanie wolnych rodników- (reaktywne formy tlenu
(RET), produkowane przez mitochondrialny system fosforylacji oksydacyjnej)

Genom mitochondrium- funkcje

 fosforylacja oksydacyjna, wytwarzanie ATP, NADH, FADH2

 udział w regulacji procesów termogenezy (wyciekanie protonów)
 produkcja wolnych rodników
 homeostazy wapniowej
 synteza hemu
 apoptoza komórki

Funkcjonowanie mitochondriów znajduje się zatem pod kontrolą dwóch genomów - genomu
jądrowego, kodującego większość genów oraz małego genomu mitochondrialnego, niezbędnego
dla procesów oddechowych

Wytwarzanie ATP

Proces ten ma miejsce w wewnętrznej błonie mitochondrialnej. Proces odbywa się przy udziale
szeregu nośników energii (kompleksów):

 reduktaza NADH-Q – 1 kompleks

 reduktaza bursztynian-Q – || kompleks
 reduktaza cytochromowa – ||| komleks
 oksydaza cytochromowa – IV kompleks

Genom mitochondrium- mutacje

• Dla wielu chorób wynikających z mutacji w mtDNA objawy pojawiają się dopiero u dorosłych.
• Mogą też pojawić się w wieku dziecięcym.

Dziedziczenie mitochondrialne

• mtDNA jest dziedziczony wyłącznie od matki (nie występuje dziedziczenie w linii ojcowskiej)
Reguły genetyki mitochondrialnej

1. Dziedziczenie mateczne- całość mtDNA pochodzi od oocytu

2. Heteroplazmia i wartość progowa- heterogenność w składzie mtDNA
Heteroplazmia – występowanie więcej niż jednego rodzaju mtDNA wśród populacji
mitochondriów jednego osobnika
3. Segregacja mitotyczna- w czasie podziału mitotycznego mitochondria są losowo
przekazywane do komórek potomnych (zmienność objawów z wiekiem)

Heteroplazmia i homoplazmia

1. Homoplazmia- mutacja jest obecna we wszystkich kopiach mtDNA

2. Heteroplazmia-mutacja jest obecna w niektórych kopiach mtDNA

Objawy kliniczne ujawniają się, gdy poziom heteroplazmii przewyższa wartość progową, która
zależy od ciężkości mutacji oraz wrażliwości poszczególnych tkanek na niedobór energii

Pierwsza opisana mutacja mtDNA - 1988r.

• Mutacja m.3243A>G
 W dużym odsetku kopii mtDNA - MELAS (miopatia, encefalopatia, kwasica mleczanowa,
epizody udaropodobne)
 W małym odsetku kopii mtDNA - cukrzyca i głuchota

Dziedziczenie mitochondrialne

• Różnice w heteroplazmii obserwuje się między członkami rodziny, ale też między różnymi
tkankami jednej osoby
 Tkanki rzadko dzielące się, np. mięśnie poprzecznie prążkowane - Akumulacja mutacji
 Tkanki o dużym tempie podziałów - Eliminacja mutacji
• Chorują mężczyźni i kobiety. Choroba jest przenoszona wyłącznie przez chorą kobietę.

Choroby mitochondrialne dzielimy na:

• wywołane defektami w jądrowym DNA

• wywołane defektami w mtDNA
• wywołane defektami w komunikowaniu się obu genomów

Choroby mitochondrialne- rodzaje

• Pojedyncze delecje mtDNA

• Mutacje punktowe

Dziedziczenie mitochondrialne przykłady schorzeń

• Zespół przewlekłej postępującej zewnętrznej oftalmoplegii (CPEO )

• Zespół Kearnsa-Sayre'a (KSS)
• Zespół mitochondrialnej encefalomiopatii dotyczącej układu nerwowego, żołądka i jelit
(MNGIE)
• Zespół szpikowo-trzustkowy Pearsona
 • Padaczka miokloniczna z występowaniem czerwonych poszarpanych włókien w
mięśniach( zespół MERRF)
• Zespół MELAS
• Dziedziczna neuropatia nerwu wzrokowego Lebera (LHON)
• Neurogenna miopatia z ataksją i zwyrodnieniem barwnikowym siatkówki (zespół NARP)

CHOROBY MITOCHONDRIALNE Pojedyncze delecje mtDNA

1. Zespół Kearnsa-Sayre'a (KSS) Objawy choroby:

• postępująca oftalmoplegia zewnętrzna
• zwyrodnienie barwnikowe siatkówki
• początek choroby przed 20 rokiem życia
• często blok serca
• objawy móżdżkowe
• podwyższenie poziomu białka w płynie mózgowordzeniowym
• nie stwierdza się osłabienia kończyn
• choroba występuje sporadycznie
• Leczenie jest objawowe.
• Ptozę powieki koryguje się chirurgicznie; zaburzenia przewodnictwa mogą wymagać
wszczepienia stymulatora.
2. Przewlekła postępująca oftalmoplegia zewnętrzna (CPEO)
Jest samodzielnym schorzeniem lub towarzyszy:
• osłabieniom mięśni kończyn
• zaburzeniom połykania
• zaburzeniom mowy
3. Zespół Pearson (szpikowo-trzustkowy)
Obraz kliniczny:
• ciężka niedokrwistość makrocytowa w pierwszych tygodniach życia (% retikulocytów niski)
• podwyższony poziom hemoglobiny F
• neurotropenia i trombocytopenia (zmienne),
• obniżenie odporności-częste infekcje np. E.coli
• różny stopień dysfunkcji trzustki
• cukrzyca

CHOROBY MITOCHONDRIALNE Mutacje punktowe

1. Zespół MELAS
• miopatia mitochondrialna,
• encefalopatia,
• kwasica mleczanowa,
• występowanie incydentów podobnych do udarów
• Choroba heteroplazmatyczna i zmienna w ekspresji. Chorobę opisał Steven G. Pavlakis i wsp.
w 1984 roku.
• Najpowszechniejsza z encefalopatii mitochondrialnych. Mutacje punktowe w mtDNA
dotyczące genów tRNAzmiana Aw Gw 3243 pozycji (w 80-90 % przypadków) w obrębie genu
MTTL1 kodującego tRNA dla leucyny • Mogą też być inne mutacje.
 • Biopsja mięśni wskazuje na obecność włókien czerwonych „poszarpanych”
• Pierwsze objawy występują w wieku dziecięcym lub wczesno młodzieńczym
• Objawy kliniczne: zahamowanie wzrostu ; nagłe wymioty; napady drgawkowe; incydenty
mózgowe (zaburzenia funkcji mięśni gładkich naczyń) – niedowłady połowicze,
niedowidzenie połowicze, otępienie, ubytki słuchu; cukrzyca, kardiomiopatia
2. Padaczka miokloniczna i choroby włókiem poprzecznie prążkowanych (MERRF - Myoclonic
Epilepsy with Ragged Red Fibers)
• mutacja jednej zasady w genie tRNA - Mutacja 8344A>G w 80% MERRF.
• Choroba heteroplazmatyczna - wysoce zmienna w swojej ekspresji.
• Olbrzymie różnice w ilości zmutowanego mtDNA u krewnych i różnice w ciężkości objawów
( przebieg choroby zależny od % zmutowanego DNA oraz wieku osób chorych).
• Pierwsze objawy w wieku późnodziecięcym lub u osób dorosłych.
• Miopatia mitochondrialna z obecnością w bioptatach włókien „poszarpanych”.
• Charakteryzuje się napadami padaczki, demencją, ataksją
3. Zespół NARP
• Neurogenna miopatia z ataksją i zwyrodnieniem barwnikowym siatkówki , Zespół Leigha
• Mutacje jądrowe w genie SURF1
• Znane są dwie mutacje tego nukleotydu, jedna odpowiedzialna za ostrzejszą (T-G), a druga
(T-C) za łagodniejszą formę choroby
• Choroba ujawnia się w dzieciństwie, przeważnie poniżej 2 roku życia, śmiertelna
• Cechy kliniczne NARP:
 różnorodna kombinacja objawów
 retinitis pigmentosa
 wiotkość mięśni proksymalnych neurogenna
 ataksja
 opóźnienie rozwoju
 drgawki
 otępienie
 ostre zagrażające życiu epizody związane z kwasicą mleczanową
• Diagnostyka:
 Analiza rodowodu
 Biopsja mięśnia i analiza bioptatu -pod kątem zawartości enzymów mitochondrialnych i
obecności czerwonych poszarpanych włókien
4. LHON
• Dziedziczna neuropatia nerwu wzrokowego Lebera Leber's Hereditary Optic Neuropathy
(1871-Theodor Leber)
• Na obraz kliniczny LHON składa się zanik nerwów wzrokowych w wyniku zwyrodnienia
komórek zwojowych siatkówki i ich aksonów.
• Choroba jest spowodowana różnymi mutacjami w mtDNA. Mutacje dotyczą genów: MT-ND1,
MT-ND4, MT-ND4L, i MT-NDO.
• 95% pacjentów ma jedną z trzech mutacji: m.3460G>A, m.11778G>A albo m.14484T>C
• Z tego u 50-74% rodzin z LHON stwierdzono mutację punktową mtDNA dotyczącą nukleotydu
11778, zmiana G-A w efekcie zmiana argininy na histydynę w podjednostce ND4
dehydrogenazy NADH.
 • Znaczna przewaga chorych mężczyzn - u 50% o i 20% o z mutacją występują objawy
choropowe
• Chorują przede wszystkim młodzi mężczyźni; choroba ujawnia się przeważnie w 10.-20. roku
życia.
• Choroba uwarunkowana interakcją mitochondrialno-jądrową.

Diagnostyka

• Szacuje się, że co najmniej 1 na 8000 osób w wieku <65 lat choruje na chorobę
mitochondrialną lub należy do grupy ryzyka jej wystąpienia.
• Choroby mitochondrialne są prawdopodobnie rozpoznawane zbyt rzadko, co wynika z ich
różnorodności fenotypowej oraz trudności diagnostycznych.
• Diagnostyka
 Badanie podmiotowe i przedmiotowe
 Pomiar stężenia mleczanu - w przebiegu chorób mitochondrialnych zwykle obserwuje się
zwiększone stężenie mleczanu we krwi oraz w płynie mózgowo-rdzeniowym, jednak
objaw ten może występować w przebiegu innych chorób.
 Badania obrazowe - za pomocą MRI mózgu można wykazać symetryczne zmiany w pniu
mózgu oraz jądrach podstawy obecne w zespole Leigha. W zespole MELAS może wystąpić
jedno lub więcej ognisk zawałowych, szczególnie w obrębie kory mózgowej z
towarzyszącymi zwapnieniami jąder podstawy.
 Biopsja mięśnia - jest konieczna u większości chorych:
o badanie histologiczne-wynik prawidłowy lub mitochondria zgrupowane pod sarkolemą,
dając obraz "włókien szmatowatych" (ragged red fibre) w barwieniu trichromem
Gomoriego.
o analiza biochemiczna kompleksów łańcucha oddechowego- aktywność kompleksów l-
IV mierzy się oddzielnie, zwykle w homogenacie mięśnia.

Diagnostyka

• Genom mitochondrialny jest względnie mały, zawiera 16 569 par zasad-wykonanie badań
molekularnych jest stosunkowo łatwe.
• Interpretacja może być jednak trudna ze względu na częste występowanie nieistotnych
klinicznie wariantów sekwencji DNA oraz różnego stopnia heteroplazmii.

Trudności

• Częstość występowania ok. 1/10 000 urodzeń

• Rozróżnienie między chorobami powodowanymi przez mutacje jądrowe i mitochondrialne
• Jedna choroba wiele mutacji, jedna mutacja wiele chorób

Podsumowanie

• Przebieg i objawy chorób mitochondrialnych są różnorodne.

• Nie ma ścisłej zależności pomiędzy fenotypem a genotypem.
• U dziecka z chorobą wielonarządową zawsze należy rozpatrzyć możliwość choroby
mitochondrialnej.
• Leczenie ma charakter objawowy.
• Rokowanie jest trudne do przewidzenia.