T.C.

AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ
Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi (AKUZEM)
ORTAK DERSLER

TÜRK DİLİ I
DERS NOTU

Konu
Hafta 9 Dönem GÜZ Öğretim Elemanı Dr. Bilal ŞİMŞEK

AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM

 DERSİN KAPSAMI

1.1. METİNSELLİK NEDİR?

1.1.1. Metin merkezli ölçütler (Metin içi ölçütler)
1.1.1.1.Bağdaşıklık
1.1.1.1.1. Gönderim (Anlam)
1.1.1.1.1.1.Art Gönderim
1.1.1.1.1.2.Ön Gönderim
1.1.1.1.1.3. Metindışı Gönderim
1.1.1.1.1.4. Metiniçi Gönderim
1.1.1.1.1.5. Eksiltili Yapılar
1.1.1.1.1.5.1. Bağdaşıklık ilişkisi oluşturmayan eksiltili anlatımlar
1.1.1.1.1.5.2. Bağdaşıklık ilişkisi oluşturan eksiltili anlatımlar
1.1.1.1.1.5.3. Bir Öge Dışında Cümlenin Tamamının Düşürülmesi
1.1.1.1.1.5.4. Ortak Ögenin Düşürülmesi
1.1.1.1.1.5.4.1. Yüklemle cevap
1.1.1.1.1.5.4.2. -ki’nin kullanımı
1.1.1.1.1.5.4.3. Nesnenin kullanılmaması
1.1.1.1.1.5.4.4. Yüklemsiz yapılar
1.1.1.1.1.5.4.5. Yüklemden anlam çıkarma
1.1.1.1.1.6. Bağlama Ögeleri
1.1.1.1.1.7. Kelime Bağdaşıklığı

2
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM
 DERSİN KAPSAMI

1.1.1.1.2. Değiştirim
1.1.1.1.2.1. İsme Dayalı Değiştirim
1.1.1.1.2.2. Fiile Dayalı Değiştirim
1.1.1.1.2.3. Cümleye Dayalı Değiştirim
1.1.1.2. Tutarlılık
1.1.1.2.1.Anlamsal Tutarlılık
1.1.1.2.1.1. Neden-Sonuç Bağlantısı
1.1.1.2.1.2. Özelleştirme Bağlantısı
1.1.1.2.1.3. Tanıya Dayanma
1.1.1.2.1.4. Karşılaştırma
1.1.1.2.1.5. Karşıtlığa Dayalı Karşılaştırma
1.1.1.2.1.6. Düzeltme Bağlantısı
1.1.1.2.2. Kullanımsal Tutarlılık
1.1.2. Kullanıcı Merkezli Ölçütler
1.1.2.1. Amaçlılık
1.1.2.2. Kabul Edilebilirlik
1.1.2.3. Bilgisellik
1.1.2.4. Durumsallık
1.1.2.5. Metinlerarası İlişki
1.1.2.5.1. Gönderimsel Metinlerarasılık
1.1.2.5.2. Yapısal Metinlerarasılık

3
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM
 1. METİNSELLİK ÖZELLİKLERİ

1.1. METİNSELLİK NEDİR?

Metinsellik, bir metni metin olmayan tümce ya da sözce topluluğundan ayırmak için başvurulan ölçütler ya da bir metnin oluşması için gerekli
koşullar olarak tanımlanabilir.
Metinselliğin temelinde, dil bilgisel ve anlamsal tutarlılığın yanı sıra metnin iletişimsel işlevi de bulunur.
Metinsellik ölçütleri iki biçimde ele alınır.
Bu ölçütler:
1.1.1. Metin merkezli ölçütler (Metin içi ölçütler)
Bağdaşıklık
Tutarlılık
1.1.2. Kullanıcı merkezli ölçütler (Alıcıya yönelik ölçütler)
Amaçlılık
Kabul edilebilirlik (Kabullenebilirlik/Benimsenebilirlik)
Bilgisellik (Bilgi vericilik)
Durumsallık
Metinler arası ilişki
Bunlarla birlikte metinsel iletişimi kontrol eden düzenli ilkeler vardır. Bu ilkeler;
Etkinlik: En az çaba ile sözel becerilerin kullanılmasıdır.
Etkililik: Amaca ulaşmak için koşulların yaratılmasıdır.
Uygunluk: Metinsellik ölçütleri arasındaki uyumu ifade eder.
1.1.1. METİN MERKEZLİ ÖLÇÜTLER
1.1.1.1.BAĞDAŞIKLIK
Bağdaşıklık, metinsellik ölçütlerinin önemli unsurlarından biri olarak kabul edilir. Bağdaşıklık metin içerisindeki sözcük, söz öbeği ve tümcelerin
anlamlı biçimde birbirine bağlı olma durumu olarak açıklanabilir. Başka bir deyişle bağdaşıklık, metindeki bir ögenin anlamının ve yorumunun
bir başka ögeye bağlı oluşudur ve metinde bütünlüğün göstergesidir.
Bağdaşıklık bir anlamda yineleme demektir, metinde kullanılan sözler dil bilgisel olarak bir biçimde yinelenir. Metindeki bir ögenin diğeriyle ilişki
içinde olmasını sağlar.
Adlar, ad öbekleri, adıllar, sıfatlar, bazı ekler bu işlevi görür.
Gönderim ögeleri, metinde yüklendikleri anlamı tek başına yansıtamazlar, metindeki gerçek anlamlarını başka bir ögeyle kurdukları gönderim
ilişkisiyle kazanırlar. Gönderim, ifadenin gereksiz yere uzamasını engeller ve böylece daha anlaşılır olmasını sağlar.
Halliday ve Hassan bağdaşıklığı iki başlığa ayırır:
1.1.1.1.1. Gönderim (Anlam)
Art gönderim / Ön gönderim / Metindışı gönderim / Metiniçi gönderim / Eksiltili Yapı / Bağlama Ögeleri / Kelime Bağdaşıklığı
4
1.1.1.1.2. Değiştirim (Dil bilgisi)
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM
 1. METİNSELLİK ÖZELLİKLERİ

1.1.1.1.1. Gönderim
Gönderim Türleri
Gönderim ögesinin ve gönderimde bulunulan ögenin sırasına göre art ve ön gönderim olarak iki türlü ortaya çıkar.
1.1.1.1.1.1.Art Gönderim: Bir ismin, kendisi için kullanılan kişi zamirlerinden, iyelik, belirtme, ilgi, kişi eklerinden, işaret sıfatlarından ve zarflardan
önce kullanılması şeklinde yapılmaktadır. Türkçede art gönderim, ön gönderimden daha çok kullanılır.
Mahir, öğretmenin anlattıklarını duymuyordu bile. Onun aklı dersten sonra yapacakları sınıf maçındaydı. (kişi zamiriyle)
Bu örnekteki “o” zamiri kendinden önce gelen isme (Mahir) gönderme yapmaktadır; böylece iki cümle arasında bir bağ kurulmuştur.
Ahmet ve Kerem marketten üzümü ve peynir alıp, yolun karşısındaki parka gittiler. Parkta onlardan başka kimse yoktu. (kişi zamiriyle)
Turgay’ın çalıştığı şirkete yeni gelen müdür çok zeki ve başarılı bir yöneticiydi. Turgay, ona kısa sürede hayran olmuştu.
Bu örnekte ikinci cümledeki “o” zamiri, birinci cümledeki “Turgay’ın çalıştığı şirkete çok zeki ve başarılı bir yönetici olan müdür” e karşılık olarak
söylenmiştir. Böylece iki cümle arasında sıkı bir anlam ilişkisi oluşturan bir gönderim oluşmuştur.
Pencerenin yanında saatlerce oturdum, civar binalardan birinin damında kayboluncaya kadar güneşi seyrettim. Burada ne kadar rahattım. Artık
gece, gündüz çalışmaya didinmeye mecbur değildim. Rakıyı da bırakmıştım. (şahıs ekiyle)
Yemeğini kendi yapsın. (dönüşlülük zamiriyle)
Bu işi kendim başaracağım. (dönüşlülük zamiriyle)
Ahmet’in Çin’den getirdiği vazo çok pahalı bir vazoymuş Fakat Remzi dün yere onu düşürüp kırmış. (işaret zamiriyle)
Taslak olarak hazırlanan projenin maliyeti 30 bin dolardı. Bu, o zaman için yüksek bir fiyattı. (işaret zamiriyle)
Selçuk o gün ilk karnesini almıştı. Bütün dersleri “Pekiyi” idi. Bunu annesine bir an önce söylemek istiyordu. (işaret zamiriyle)
Dürüst adam dediğin işte aynen bu adamdır. (işaret sıfatıyla)
1.1.1.1.1.2.Ön Gönderim: Bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar vb. zamirlerin kendinden sonra kullanılan ve nitelenen herhangi bir şeye gönderim
yapmasına denir. Bu tür ön gönderimlerden polisiye romanlarda gerilimi arttırmak amacıyla sıklıkla yararlanılır.
Hafif hafif yağan yağmurda hızlı hızlı yürüyordu. Adımlarını daha da sıklaştırdı. Ama sonunda yorulmuştu. En iyisi bir pastaneye girmek diye düşündü
yaşlı kadın.
Yukarıdaki cümlelerde ön gönderimle bağdaşıklık sağlanmış. İlk üç cümledeki “o” gizli öznesi, son cümledeki yaşlı kadın sıfat tamlamasına
gönderimde bulunmaktadır. Som cümle kullanılmasaydı ilk üç cümlenin eyleyeni anlaşılmayacaktı.
Allah kimsenin başına vermesin, devlet düşkünlüğü zor şeydir. Ancak şu da inkâr edilmemeli ki, bu felaket, insanı adeta asilleştiriyor, olduğundan
daha tatlı, uysal, lakırdı anlar bir hâle getiriyor. (Reşat Nuri Güntekin, Anadolu Notları, s.35)
Yukarıdaki örnekte “şu” sözcüğü ile “bu felaket, insanı adeta asilleştiriyor, olduğundan daha tatlı, uysal, lakırdı anlar bir hâle getiriyor.” ifadesine
gönderim yapılmıştır. Gönderim ögesi (şu), kendisine gönderme yapılan ögeden önce geldiği için gönderim yönü ileriye doğrudur.
Bütün bunları o önceden söylemişti bize. Yine haklı çıktı Yılmaz Bey.”
Size şunu da söylemeliyim ki içinizde kuşku kalmasın: Giderlerinizi belgelediğinizde mutlaka ödeme yapılacaktır.
Gönderim ayrıca metiniçi ve metindışı gönderim olarak ikiye ayrılabilir. Türkçede gönderimler daha çok metin içi gönderim şeklinde ortaya çıkar.
Bununla birlikte metin içi gönderimin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olmak amacıyla metin dışı gönderimin de açıklanmasında yarar vardır. 5
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM
 1. METİNSELLİK ÖZELLİKLERİ

1.1.1.1.1.3. Metindışı Gönderim: Metindışı gönderim, karşılığı metinde doğrudan bulunmayıp okuyucu ve dinleyicinin bağlamdan hareketle bir
karşılık verdiği türdür. Bu tür gönderimde, metni açıklamak için metin dışı bir nesne, durum ya da kişiye gönderimde bulunulması söz konusudur.
Metindışı gönderimler daha çok sözlü anlatımlarda veya yazılı metinlerdeki karşılıklı konuşmalarda ortaya çıkar.

Ağa: Al şunu da git kendine ve çocuklara giyecek bir şeyler al.

Seyis: Peki efendim.

Ayhan: Murat niye gelmedi hâlâ?

Bekir: Geliyor bak işte orada!

Örnek 1 de “şunu”, örnek 2 de “işte orada” sözcükleriyle yapılan gönderimler karşılıkları metinde yer almamaktadır fakat konuşmacıların bulunduğu
ortamda (metin dışında) bir karşılığı vardır.

1.1.1.1.1.4. Metiniçi Gönderim: Metiniçi gönderim, gönderim ögesinin karşılığının metnin yüzeysel yapısında yer alması durumunda ortaya çıkan
gönderimdir. Metindışı gönderim, durumsal; metiniçi gönderim ise metinsel olarak değerlendirilmiştir.

Uzak Gönderim: Gönderenle gönderilen uzaktır. Aralarında 8-10 cümle bulunabilir.

Yakın Gönderim: Birbirini izleyen sözcükler arasında bulunur.

Çorum’u çok severim. Osmancık’ı, Sungurlu’su, İskilip’i ayrı ayrı güzeldir.

1.1.1.1.1.5. Eksiltili Yapılar
Birden çok tümceyi, birbirine bağlı olarak söyleme biçimidir. Bu tür anlatıma özellikle gündelik konuşmalarda sıklıkla rastlanır.
Şu yollarla yapılabilir:
1.1.1.1.1.5.1. Bağdaşıklık ilişkisi oluşturmayan eksiltili anlatımlar
Bu odaya mavi iyi gitmemiş.
cümlesinde “mavi renk” tamlamasında renk kelimesi düşürülmüş, mavi adlaşmış sıfat hâline getirilmiştir. Burada düşürülen renk kelimesi metinde daha
önce geçmediği için bağdaşıklık ilişkisinden bahsetmek mümkün değildir.
1.1.1.1.1.5.2. Bağdaşıklık ilişkisi oluşturan eksiltili anlatımlar
Eksiltilen ögenin eşdeğerinin metinde bir başka yerde bulunması durumudur.
Bu sınıftaki öğrencilerden en terbiyelisi Murat’tır.
Örnek 1’de “en terbiyeli öğrenci” tamlamasında “öğrenci” ,
Arabaların içinde en pahalısını gözüne kestirdi.
Örnek 2’de “en pahalı araba “ tamlamasında “araba “ kelimesi düşürülmüştür. Fakat bu kelimeler, cümlelerin daha önceki kısımlarında kullanıldığı 6için
ortaya çıkan eksiltili anlatımlar bağdaşıklık ilişkisi kurmuştur.
 1. METİNSELLİK ÖZELLİKLERİ

1.1.1.1.1.5.3. Bir Öge Dışında Cümlenin Tamamının Düşürülmesi

Karşılıklı konuşmada bir soruya cevap olarak sadece sorulan şeyin karşılığı olan öge söylenip diğer ögeler düşürülebilir.
-Yarınki maçta Murat’ın yerine kimi oynatalım?
-Orhan’ı. (Yarınki maçta Murat’ın yerine Orhan’ı oynatalım.)

1.1.1.1.1.5.4. Ortak Ögenin Düşürülmesi

Aynı ögeye sahip cümlelerin, birleşik cümle veya arka arkaya gelen ayrı cümleler olarak kullanılması durumunda ortak öge, cümlelerin sadece
birinde söylenir, diğer cümle veya cümlelerde düşürülebilir. Ortak olarak kullanılan ve düşürülen öge, cümlenin herhangi bir ögesi (özne, yüklem,
nesne, tümleç) ve herhangi bir kelime türünde olabilir (isim fiil, sıfat, bağlaç vb.)
Murat, bakkaldan bir paket çay aldı. Sonra fabrikaya doğru hızla yürümeye başladı. Mola vakti bitmeden arkadaşlarına çay ikram etmek
istiyordu. (“Murat”, ortak özne olarak kullanıldığı için ilk cümlede kullanılmış daha sonraki cümlelerde kullanılmamıştır.)
Mustafa evinden getirdiği yemeği, Kamil kantinden aldığı tostu yiyordu.(“yiyordu” sözcüğü, ortak yüklem olarak kullanıldığı için cümlenin birinci
kısmında tekrarlanmamıştır.)
O yıl Zehra Tokat’ta çalıştı. Numan da Erzincan ‘da askerliğini yaptı. ( “O yıl” ifadesi, ortak tümleç olarak kullanıldığı için cümlenin ikinci kısmında
tekrarlanmamıştır.)

1.1.1.1.1.5.4.1. Yüklemle cevap

– Sen eve gelecek misin?
– Geleceğim.
1.1.1.1.1.5.4.2. -ki’nin kullanımı
Benim kalemim yeşil, seninki kırmızı yazıyor.
1.1.1.1.1.5.4.3. Nesnenin kullanılmaması
– Ağaçları kim kesti?
– Bahçıvan kesti.
1.1.1.1.1.5.4.4. Yüklemsiz yapılar
Bu sözler senin için. (söyleniyor)
1.1.1.1.1.5.4.5. Yüklemden anlam çıkarma
Fırat’ınki kırmızı, Aylin’inki mavi yazıyor. (Kalem)

7
 1. METİNSELLİK ÖZELLİKLERİ

1.1.1.1.1.6. Bağlama Ögeleri

Bağlamanın iki türü vardır:
Yanına ekleme: Ayşe eve geldi ve yattı.
İçine ekleme: Eve gelen Ayşe yattı.

“Herkes onun gelmesini dört gözle bekledi. Fakat o gelmedi.” (Fakat bağlacıyla iki tane cümle arasında olumsuzluk yönünden bir anlam ilişkisi
kurulmuştur.)
‘‘Çocuğu okuyabilsin diye babası çok çalışıyordu.” (sın-sin diye, bağlacıyla amaç ilişkisi kurulmuştur.)
‘‘Maç iptal edildi. Çünkü hava şartları uygun değildi.’’(Çünkü bağlacıyla cümleler arasında sebep sonuç ilişkisi kurulmuştur.)
‘‘Annesi, Ayşe’yi peynir ve ekmek almaya gönderdi.” (Ve bağlacı bu cümlede ekleyici vazifededir. Ekmeğe ek olarak peynir de alacaktı.)
“Bekir Amca yaz ayları bitmeden evin boya badana işini bitirmeye çalışıyordu. Aynı şekilde komşuları Yılmaz Amca da evi için çalışıyordu.” (Aynı şekilde
bağlacıyla iki cümle karşılaştırma yönüyle bağlanmıştır. Bu karşılaştırmada bir eşitlikten söz edilebilir.)
“Ya bu deveyi güdersin ya bu diyardan gidersin.” (Ya ya bağlacıyla cümleler arasında bir ayırt edicilik, bir tercih yapma yönüyle bağlantı vardır.)
“Okula gitmek için uyanan Sedef önce kahvaltısını yaptı. Sonra dişlerini fırçalayarak çantasını hazırladı. Daha sonra okula gitmek için evden ayrıldı.”
(Önce, sonra ve daha sonra bağlayıcı ögeler ile cümleler zaman yönüyle bağlanmıştır.)
“Sınavlarını geçtin mi sana bilgisayar alacağım.” (Mi sözcüğüyle koşul yönünden bir bağlayıcılık vardır.)

1.1.1.1.1.7. Kelime Bağdaşıklığı

Belli ögelerin çağrışımlar oluşturacak şekilde bir düzenlemede kullanılmasıdır.
Aynı sözcüğün yinelenmesi
Dün sokakta küçücük bir kedi gördüm. Kedi soğuktan büzüşmüş bir duvar kenarında yatıyordu.
Yakın anlamlı sözcüklerin yinelenmesi
–Sen oynatıyor musun?
– Yavaş yavaş deliriyorum.
Karşıt anlamlı sözcüklerin yinelenmesi
–Söyleyecek misin?
– Saklasak ne olacak?

8
 1. METİNSELLİK ÖZELLİKLERİ

1.1.1.1.2. Değiştirim
Değiştirim, metinde bir ögenin yerini, bir başka ögenin alması yoluyla oluşur.
Değiştirilen öge bir metinde bir ismin, eylemin, sıfatın, bir ya da birden çok cümlenin yerini tutabilir. Buna göre değiştirim üç şekilde ortaya çıkar:
isme dayalı değiştirim, fiile dayalı değiştirim ve cümleye dayalı değiştirim. Ancak isme ve fiile dayalı değiştirim Türkçede çok az kullanılır.

1.1.1.1.2.1. İsme Dayalı Değiştirim

Değiştirilen ögenin bir isim ya da isim grubu olduğu değiştirim türüdür. Halliday ve Hasan isme dayalı değiştirimin, İngilizcede “one” , “ones” ve
“same” kelimeleriyle meydana getirildiğini belirtmiştir. Aşağıdaki örnekte değiştirimin İngilizcedeki kullanımıyla Türkçedeki kullanımı karşılaştırarak
benzer ve farklı yönleri açıklanacaktır.
İngilizce: This chocolate is stale. Get the fresh one.
Türkçe: Bu çikolata bayat. Taze olanı alın.
Bu örnekte İngilizcede değiştirim yoluyla kurulan ifade, Türkçede eksiltili anlatım yoluyla sağlanmıştır. İkinci cümlede “taze olan çikolata”
tamlamasındaki ‘‘çikolata’’ kelimesi düşürülerek ‘taze olan’ adlaşmış sıfat yapılmış, böylece eksiltili anlatım oluşturulmuştur.

1.1.1.1.2. 2. Fiile Dayalı Değiştirim

Değiştirilen öğenin fiil olduğu değiştirim türüdür. Türkçede fiile dayalı değiştirim, daha çok ‘‘öyle yapmak’’ ifadesi kullanılarak oluşturulmaktadır.
Biraz düşündükten sonra en doğru kararın özür dilemek olduğunu düşündü ve öyle yaptı.
Bu örnekte ‘‘öyle yaptı’’ sözü ‘‘özür diledi’’ fiilinin yerine kullanılarak değiştirim oluşturmuştur.

1.1.1.1.2.3. Cümleye Dayalı Değiştirim

Değiştirilen ögenin bir cümlecik, cümle veya cümleler grubu olduğu değiştirim türüdür. Türkçede cümleye dayalı değiştirim, daha çok ‘‘öyle’’,
‘‘böyle’’ ve ‘‘şöyle’’ kelimeleri ile oluşturulabilmektedir.
Galatasaray Chelsea’yi yenecek. Öyle…
Tansiyon, şeker, kolesterol hepsi yüksek. Bu yaşta böyle oluyormuş demek.

9
 1. METİNSELLİK ÖZELLİKLERİ

1.1.1.2. TUTARLILIK
Bir metindeki cümleler arasındaki bağlantıların kurularak anlamsal ve mantıksal olarak düşüncelerde bir boşluk oluşturmadan metnin bir bütün olarak
ele alınmasıdır.
Tutarlılık, derin yapıda oluşan anlamlar arasındaki mantıksal bağlantıdır ve tutarlılığı gösteren belirli dilsel öğeler bulunmamaktadır. Oysaki bağdaşıklık
metnin yüzeyinde, dilsel öğeler aracılığıyla görülebilir.
Bağdaşıklık, kendisini yalnızca metnin yüzeyinde somut bir biçimde gösterirken, tutarlılık olgusu soyut anlam düzeyinde incelenir.
Tutarlılık ilk bakışta metnin yüzeyinden algılanamaz, belli bir yorum süreci gerektirir.
Bir metin tek başına bir anlam ifade etmez; metnin anlamı, metinsel bilgi ile okuyucunun bilgi birikiminin etkileşimi ile ortaya çıkar. Yani metni oluşturan
dilsel yapı ile okuyucunun o dilsel yapıdan yola çıkarak yürüttüğü mantık ile yorum yapma veya betimleme ile anlamlı hâle gelir.

Örnek:
“Dolmuşun kalkış saatini bekleyen şoför dikiz aynasından saçını düzeltiyordu. Şoför muavini dolmuşun camlarını silerken bir yandan da arabanın
hemen kalkacağını belirtiyordu.”
Ard arda sıralanmış bu iki cümledeki anlamsal yapı okuyucunun yorumlarıyla ortaya çıkar. Her iki cümlede gerçekleşen eylemler aynı mekân olan
dolmuşta gerçekleşmektedir. Bu eylemlerin birbirine çok yakın zamanlarda, hatta aynı anda gerçekleştikleri söylenebilir. Bu iki cümlede adı geçen
kahramanların yaptıkları eylemlere bakılarak; şoförün dış görünüşüne önem veren bakımlı olmayı seven biri olduğunu, Şoför muavininin çalışkan
olduğunu söyleyebiliriz.
Yukarıdaki örnekte yer alan iki cümlede genel olarak bu çıkarımlarda bulunulabilir. Ancak bir metni yorumlamak okuyucunun yorumlarıyla ortaya
çıkacağından adı geçen iki cümle ile ilgili olarak şu yorumda yapılabilir.
“Şoför dikiz aynasından saçını düzelttiğine göre saçları dağınıktır. Şoför muavini camları silme ihtiyacı duyduğuna göre ya şoför muavini temizlik
konusunda çok titizdir ya da arabanın camları kirlidir.”
Metni oluşturan cümle sayısı arttıkça okuyucunun idrak seviyesine veya algıda seçiciliğine göre yorumlar farklılık gösterebilir.

10
 1. METİNSELLİK ÖZELLİKLERİ

1.1.1.2.1.Anlamsal Tutarlılık
İki önerme arasındaki var olan anlamlı ilişkidir.
Çeşitleri:
1.1.1.2.1.1. Neden-Sonuç Bağlantısı:
Ali gelmiyor, size darılmış.
Lamba yanmıyor. Elektrik kesilmiş.
1.1.1.2.1.2. Özelleştirme Bağlantısı:
Bizimkiler gelmeyecek. Ali ile Mert bozuşmuşlar da.
Dün bir kaza oldu. Peter kolunu kırdı.
1.1.1.2.1.3. Tanıya Dayanma:
Yağmur yağacak. Hava bulutlandı.
Don olmuş. Kalorifer boruları patlamış.
1.1.1.2.1.4. Karşılaştırma:
Hasan’ın uzun bir paltosu var. Erkek kardeşinin paltosu daha da uzun.
1.1.1.2.1.5. Karşıtlığa Dayalı Karşılaştırma:
Murat iyi bir insan. Buna karşın erkek kardeşi üçkâğıtçının teki.
1.1.1.2.1.6. Düzeltme Bağlantısı:
Kitabı Ayşe’ye verdim. Yok, Ali’ye verdim.
Hans, Maria’yı görmüş. Hayır, Peter görmüş Maria’yı.
.

11
 1. METİNSELLİK ÖZELLİKLERİ

1.1.1.2.2. Kullanımsal Tutarlılık

Cümle yapısına mantıksal eklemeler yapılarak kurulan tutarlılıktır.
̶ Yarın Ayşe’ye gidecek misin?
̶ Annesini sevmem.

Tutarlılık taşıyan bir metnin taşıdığı özellikler şöyledir:

Tutarlı bir metin bir bütünlük taşır, başta anlatılanlarla daha sonraki bölümlerde anlatılanlar arasında bir bütünlük vardır.
Tutarlı bir metinde tema, konu, kişiler ve olaylarda süreklilik vardır.
Tutarlı bir metnin merkezinde bir konu vardır, diğer ayrıntılar bu konuyla ilişkileri oranında metinde yer bulurlar.
Tutarlı bir metinde, yarım bırakılan düşünceler ve olaylar yoktur.
Tutarlı bir metinde mantıklı bir plân vardır. Duygular, düşünceler, olaylar vb. ile ilgili ayrıntılar metindeki plân sayesinde birbiriyle sağlam ilişkiler kurar.
Tutarlı bir metnin farklı yerlerinde birbiriyle çelişki oluşturan bilgiler yer almaz
Tutarlı bir metinde verilen her yeni bilgi daha önce söylenilenlerle ilgilidir ve onlara katkı sağlar.
Tutarlı bir metinde daha önce söylenilenlerin gereksiz yere tekrarlanması söz konusu değildir. Metinde söylenen her şey tek başına bir işlev
görmektedir. Metindeki her birim metinden çıkarıldığında bir eksikliğe yol açabilecek düzeyde metnin ayrılmaz bir parçasıdır.
Tutarlı bir metinde metin birimleri arasında okuyucunun dolduramayacağı boşluklar yer almaz. Yani, metinde söylenenleri anlaması için okuyucunun
ihtiyaç duyduğu bilgiler eksiksiz biçimde verilir.
Tutarlı bir metinde kullanılan üslup, anlatım tarzı, metnin türü arasında metin boyunca devam eden bir uyum söz konusudur (Coşkun, 2005: 105).

1.1.2. KULLANICI MERKEZLİ ÖLÇÜTLER

1.1.2.1. AMAÇLILIK
Amaçlılık, metin üreticisinin amaçlarını metne aktarmak ve gerçekleştirmek için kullandığı araçların tümü olarak tanımlanabilir
Doğrudan anlatıcının niyetiyle ilgilidir. Anlatıcı anlatmak istediğini ne kadar iyi anlatıyorsa amaçlılık o kadar belirgindir. Burada önemli olan nokta
yazma amacının metnin türü ile uyumlu olmasıdır.

Genel olarak 3 tane söz-eylem ilişkisi vardır:

Düz Söz: Niyet ile söz birebir ilişkilidir. Makale, gazete yazısı, ansiklopedilerde kullanılır.
Burası çok sıcak. Kapıyı açar mısın?
Edim Söz: Dolaylı anlatımdır. Deneme türünde kullanılır.
Sizce de oda havasız değil mi?
Etki Sözler: Şiirsel anlatımlardır. Bakış açısı değiştirmek ve duygu oluşturmak için söylenir. Şiirlerde kullanılır.
12
 1. METİNSELLİK ÖZELLİKLERİ

1.1.2.2. KABUL EDİLEBİLİRLİK

Bir metnin kabul edilebilirliği bir yandan metnin niteliğine, tutarlılığına, anlaşılabilirliğine ve bilgi vericiliğine bağlı iken diğer yandan alıcının
beklentisine ve metni anlamaya ya da kendi bilgisini metne eklemeye hazır bulunup bulunmamasına bağlıdır.
Kabul edilebilirlik yazarın amacını ortaya koymasından sonra, düşüncesini verilerle savunması ve düşüncesinin kabul edilebilir olması ile ilgilidir.
Yazarın amacını istediği gibi gerçekleştirebilmesi için kabul edilebilirliğinin güçlü olması gerekmektedir.
Bir başka tanımda kabul edilebilirlik, metnin farklı düzeydeki okurlar tarafından algılanabilmesi olarak değerlendirilmiştir.
Anlatanın anlattığı kadar dinleyenin dinlemesi de o derece önemlidir.

1.1.2.3. BİLGİSELLİK
Metnin okuyucuya sunduğu bilgiler metnin bilgilendiriciliği ile ilgilidir. Metnin bilgilendirici bir özellik taşıması için okura en az bir yönden yeni ve
ilginç bilgiler sunması gerekmektedir. Bilgi verme süreci bilinenden yola çıkılarak onun üzerine inşâa edilen veya eldeki bilgiye çeşitli yönlerden
bağ kurularak gerçekleşebilir. Bilgisellik yönden ögeler içeren bir metin eski ve yeni bilgiler arasındaki dengeyi kurarak okuyucunun ilgisini
metinde tutmayı başarabilir.

1.1.2.4. DURUMSALLIK
Durumsallık, bir metnin amacına, konusuna, okuyucusuna ve türüne uygun şekilde anlatılmasıdır. Bir metin, kabul edilebilirliği oranda duruma
uygundur.
Bir metnin durumsallığı, metnin oluşumu sırasındaki durumsal koşulların anlaşılarak dikkate alınması anlamına gelir.
Üzerinde “Burada balık tutmak yasaktır.” Yazılı bir levhayı Ankara’da Kızılay Meydanı’na koyarsak, Durumsallık ilkesine uymadığından pek bir
anlam taşımaz, sadece bir şaka olarak kabul edilebilir.

1.1.2.5. METİNLERARASI İLİŞKİ

Bu anlayış hiçbir metnin başka bir metinden etkilenmeden ortaya konamayacağı ile ilgilidir. Yani yazılmış her metin kendisinden önce yazılmış
metinlerden biçim ve içerik olarak açık ya da gizli bir şekilde etkilenmiştir.
Bir başka anlayışa göre de bir metnin değeri ve anlamlandırılması başka metinlerle ilişkisine bağlıdır.
1.1.2.5.1. Gönderimsel metinlerarasılık: Bir metnin doğrudan doğruya özgün başka bir metne gönderimde bulunmasıdır. Örneğin
parodilerde bu tür gönderimler görülür. Gönderimsel metinlerarasılık en çok alıntılarda, özetlerde, kitap tanıtımlarında ve çevirilerde ortaya
çıkar.
1.1.2.5.2. Yapısal metinlerarasılık: Bu tür metinlerarası ilişkiler, metinlerin işlevsel ve yapısal yönden ortak özelliklerine ilişkindir. Çeşitli metin
örneklerini anlama ve onları sınıflandırmaya yönelik olup metin türlerinin saptanarak tanımlanması açısından önemlidir.
13
 KAYNAKÇA

Akbayır, S., Ankara, Pegem Akademi Yayınları, 2006.

Kardaş M. Nuri, Koç R., Ankara, Pegem Akademi Yayınları, 2018.
Ülper H. (2010). Türkçe Ders Kitabı Çözümlemeleri. Ankara: Pagem Akademi Yayınları.
Onursal İ. (2003). Türkçe Metinlerde Bağdaşıklık ve Tutarlılık. İstanbul: Multilingual Yayınları, Dilbilim Dizisi.
http://turkoloji.cu.edu.tr/DILBILIM/irem_onursal_turkce_metinler_bagdasiklik_tutarlilik.pdf 07.11.2010 tarihinde indirilmiştir.
İşeri K, Yılmaz İ. Dinleme Edimine İlişkin Etkinliklerin Değerlendirilmesi. s.14. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/27/766/9696.pdf 08.11.2010
tarihinde indirilmiştir.

14
 HAFTALIK KONU DEĞERLENDİRME SORULARI

Metinsellik kavramı temel olarak aşağıdakilerden hangisi ile açıklanabilir?

1 a) İçerik b) Yalınlık c) Hayal dünyası d) Tutarlılık e) Dil bilimsellik

Aşağıdakilerden hangisi metnin cümleden en önemli farklarından birisidir?

a) Metnin kelimelerden oluşturulması
b) Metin sözcüksel bir düzenleme içerir
2 c) Metin dil bilgisinin alt bir birimi olarak değerlendirilebilir
d) Metin yazarlardan soyutlanarak incelenebilir
e) Bağlama yönelik bir düzenlemeyle metin oluşturulur

Yeterince uyuyamadım çünkü dişim çok ağrıyordu.

3 Yukarıdaki cümlede … ile cümlede bağlaşıklık sağlanmıştır.
(Cümlede boşluğa uygun gelen söz/söz grubunu lütfen yazınız?

15
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ ORTAK DERSLER TD I DERS NOTU / AKUZEM