TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2007: 6 (4)

Derleme/Review Article

PET ve Geri Dönüşümü

Funda Sevencan*, Songül A. Vaizoğlu

Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, Ankara

* Funda Sevencan, Halk Sağlığı AD, Tıp Fakültesi, Hacettepe Üniversitesi 06100, Sıhhiye, Ankara. E-posta: fundasevencan@yahoo.com

** 18/01/2006-21/01/2006 tarihlerinde düzenlenen II. Çevre Hekimliği Kongresi’nde poster olarak sunulmuştur.

Kor Hek 2007; 6 (4): 307-312

Özet: İnsanın neden olduğu çevresel etkiyi azaltma gerekliliğini ortaya koymak ve plastik atıkların çevresel
etkilerinin giderek artışına dikkat çekmek amaçlanmıştır. Plastikler, yüksek molekül ağırlıklı organik moleküllerden
ya da polimerlerden oluşmaktadır. Plastiğin ana kaynağı petrol rafinerisinden arta kalan maddelerdir. Plastiklerin
sağladığı birçok avantaj, kullanımı arttırmaktadır. Polietilen terefitalat (PET) en çok kullanılan plastiklerdendir.
Çeşitli boyutlarda içme suyu, meyve suları, alkollü içecekler, gıda ambalaj, temizlik ürünleri ve diğer yiyeceklerin
saklanmasında kullanılır. Plastik atıkların çevresel etkileri giderek daha fazla dikkati çekmiş ve geri dönüşümlü
ambalaj malzemeleri ilgiyi üzerlerinde toplamayı başarmışlardır. PET’den oluşan tekrar doldurulabilir kapların
kullanım alanı gittikçe genişlemiştir. Plastik geri dönüşümü için beş adım gerekmektedir. Bunlar; geri dönüşüm için
büyük miktarlarda kullanılmış plastiğe ulaşmak, bu plastiğin büyük merkezlere toplanması, toplanan plastiği
gruplandırmak ve ayırmak, sentetik ile genişlemeyen ve erimiş polimer de dahil olmak üzere tekrar üretmek ve
erimiş plastikten yeni ürünler elde etmektir. Plastiklerin geri dönüşümünün sağlıklı bir şekilde sağlanabilmesi için
tüketicilerin bilgi ve sorumluluğu gerekmektedir. Tüketicinin, plastikleri geri dönüşüm kutusuna, torbasına veya
konteynerine koymadan önce neler yapması gerektiği konusunda bilgi sahibi olması gerekmektedir. Geri dönüşüm
kutusu, torbası veya kumbarası, plastik atıkların oluştuğu kaynağa yakın yerlere konmalıdır. Plastikler ve yaratacağı
sorunlar gelecekte de gündemde kalmaya devam edecektir.
Anahtar kelimeler: Plastikler, Polietilen Terefitalat (PET), plastik geri dönüşümü

PET and Recycling

Abstract: This review aims to clarify the need of decreasing the environmental effects caused by human and draw
attention to the increasing environmental effects of plastics wastes. Plastics consist of organic molecules with high
density molecules or polymers. Main resources of plastics are the residue of oil rafineries. Several advantages of
plastics, have increased the usage continuously. Polyethylene Terephthalate (PET) is the most commonly used
plastics. PET is used to protect food, drinking water, fruit juice, alcoholic beverage, and food packing films. By the
increasing interest on the environmental effects of plastic wastes, concerns on the recyclable packing materials also
grew up. Also the daily use of recyclable containers consisting PET have increased. There are five steps for
recycling of plastics. These steps are; using large amounts of plastics, collecting them in a big center, classifying
and sorting the plastics, reproducing the polymers and obtaining new products with melted plastics. Providing a
healthy recycling of plastics, the consumers should have knowledge and responsibility. The consumer should know
what he/she has to do before putting the plastics in the recycling containers. Recycling containers and bags should
be placed near the sources of plastic wastes. Consequently, the plastic wastes and environmental problems they
cause will be on the agenda in future.
Key words: Plastics, Polyethylene Terephthalate (PET), recycling of plastics

GİRİŞ anlamına gelen yunanca "plastikos" sözcüğünden gelir

Plastikler, yüksek molekül ağırlıklı organik
moleküllerden ya da polimerlerden oluşmaktadır.
Organik moleküller ve polimerler, birbirine kimyasal
olarak bağlı birimlerin yinelenmesiyle ortaya çıkan
zincir yapılardır. Plastik, istenilen biçimi alabilen
(1).
Plastiklerin kaynağı, ham petrol, gaz ve kömürdür.
Plastiğin genelde ana kaynağı petrol rafinerisinden arta
kalan maddelerdir. Dünyada üretilen toplam petrolün
sadece %4’ü plastik üretimi için kullanılmaktadır (2).
Ticari olarak yapılan ilk plastikler, yarı sentetiktir.
Bunlar, genellikle pamuk artıklarından elde edilen ve

www.korhek.org 307
TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2007: 6 (4)
insanların sindiremediği bir karbonhidrat olan
selülozdan türetilmiştir. Bin sekiz yüz altmış sekiz
yılında İngiliz Kimyacı Alexander Parkes, kolayca
kalıplanabilen ve biçimlendirilebilen, "Parkenise"
(parkesin) adlı bir plastik hazırlamıştır. Parkesin’in
küçük miktarlarda hazırlanması kolay olmasına karşın
endüstri ölçeğinde üretimi başarısızlıkla
sonuçlanmıştır. Bin sekiz yüz yetmiş yılında ABD'de
matbaacı John Wesley Hyatt, ticari bakımdan ilk
başarılı plastik olan selüloiti Parkensin’e benzer
biçimde, ama hintyağı yerine kafuru kullanarak
hazırlamıştır. Hyat'ın buluşu kafurun plastikleştirici
etkisidir. Bu yeni madde, gözlük çerçeveleri, taraklar,
bilardo topları, bıçak ve fotoğraf filmi gibi çok çeşitli
ürünlerin yapımında kullanılmıştır. Herman Standinger
1922 yılında plastiklerin küçük moleküllerin
birleştirilmesiyle oluşan dev moleküller ya da
polimerler olduğunu göstermiştir. Benzer moleküllerin
polimer zincirleri oluşturacak biçimde bağlanması
anlamına gelen polimerizasyon işlemi ile kimya sanayi
hızlı bir şekilde gelişme göstermiştir. İkinci Dünya
Savaşı plastik endüstrisinin gelişiminde en önemli
etkenlerden birisi olmuştur (1).
PLASTİKLERİN GENEL ÖZELLİKLERİ
Bütün plastikler polimerizasyon ürünüdür. Plastik
yapımının ön işlemi bunların monomerlere
çevrilmesidir. Etilen gazı en yaygın olarak kullanılan
monomerlerden birisidir. Sıcaklık, basınç ve birçok
kimyasalın etkisiyle plastik üretiminin ikinci evresi
başlamaktadır. Buna polimerizasyon denmektedir.
Monomerler, zincir oluşturacak biçimde birbirine
bağlanmakta ve resinleri oluşturmaktadır. Etilen,
polietilene, propilen, polipropilene, stiren polistirene
dönüşmektedir. Böylece, polimer veya plastikler
meydana gelmektedir. Polimerizasyon süreci belirli
aşamalarda durdurularak belirli özelliklere sahip
resinlerin elde edilmesi mümkün olabilmektedir.
Yüksek yoğunluklular taşınma vb. ye elverişli kapların
yapımında, düşük yoğunluklular ise film vb. yapımında
kullanılmaktadır. Polimerizasyon ürünleri doğrudan
kullanılabildiği gibi katkı maddeleri ile esneklik,
dayanıklılık, sıcağa dayanma, ultraviyoleye dayanma
gibi özellikleri artırılmakta ve bunlardan değişik
ürünlerin imalatında yararlanılmaktadır. Katkı maddeleri
aracılığıyla plastiklerin renkleri de değiştirilmektedir. Bu
katkı maddeleri plastiklerin %1’lik miktarını
oluşturmaktadır. Ancak bazı plastik tiplerinde
renklendiriciler %10’lara varabilmektedir. Bazı
plastiklerin içerisine %40 oranında plastizerler
katılmaktadır. Ancak bu katkı maddelerinin çoğu ağır
metaller ve toksik kimyasallar içermektedir (1).
308
Plastiklerin kullanımı 1970’lerden itibaren artış
göstermiş ve sağladığı birçok avantaj kullanımlarını
arttırmıştır. Bu avantajları; hafif olduğundan taşıma
maliyetinin düşük oluşu, dayanıklı ve oldukça güvenli
bir kap oluşu, değişik biçimler verilebilmesi, esnek
veya sert biçimlerde yapılabilmesi, iyi bir yalıtkan
olması ve nemli yiyecekler ve mikrodalga fırında
kullanıma elverişli olmasıdır (1, 3).
PLASTİKLERİN TÜRLERİ
Plastikler; ısıl sertleşir plastikler (termoset), ısıl
yumuşar plastikler (termoplastik) olmak üzere iki
gruba ayrılabilirler. Isıl sertleşir plastikler
ısıtıldıklarında çözünmez ve erimezler. Çapraz
bağlantılarla sertleştirilmişlerdir. Bunlar yeniden
ısıtıldıklarında yumuşarlar ancak akışkan hale
gelmezler. Bunlar resinler gibi tekrar tekrar
kullanılamazlar ancak yeniden üretim sürecine
sokulabilirler. Isıl yumuşar reçineler ise birçok kez
yumuşatılıp sertleştirilebilirler. Bunlar soğuduklarında
biçimlenmiş olurlar. Isıl yumuşarlar:
1. Düşük yoğunluklu polietilen (DYPE)
2. Yüksek yoğunluklu polietilen (YYPE)
3. Polistyrene (PS)
4. Polypropylene (PP)
5. Polyethylene tetrapythalate (PET veya PETE)
6. Polivinilklorür (PVC) olarak altı gruba ayrılırlar (1).
DYPE daha çok ambalaj, sera örtüsü, elektrik
sanayisinde kullanılırken, üstün fiziksel ve kimyasal
özelliklere sahip PP geniş amaçlı bir kullanım alanı
vardır. Plastik şişeler, iplik, optik ve elektrik sanayi ve
mutfak eşyası yapımında kullanılmaktadır. PE, PP,
PVC ve PS toplam plastik kullanımının % 70 inden
fazlasını oluşturmaktadır. Bunların yanında
PET/PETE’nin de önemli bir yeri vardır. Plastik
fabrikasyonu ile çeşitli biçimlerde ürünler elde
edilmektedir (Film, elyaf, köpük, şişe, katı cisim vb).
Çoğunlukla tek cins, monopolimer malzeme
kullanılmakla birlikte bazı uygulamalarda birkaç
polimer veya başka maddeleri de içeren katmanlı ve
karışımlı ürünler de üretilebilmektedir (1). Bin dokuz
yüz seksen yedi yılında Plastik Endüstri Birliği
(Society of Plastics Industry) tarafından plastikleri
tanımlayıcı kodlar geliştirilmiştir (3).
PET’leri tanımlama Kodu 1’dir. Yoğunluğu 1.33-
1.38 gr/ml dir. Maksimum kullanılabilir sıcaklığı 60 ºC
dir. Orta sertlikte bir plastiktir. En çok kullanılan
plastiklerden biridir. PET, açık veya hafif renkli, yarı
saydam, suda yüzebilir ve 250 ºC gibi yüksek erime
sıcaklığı olan bir plastiktir. Çeşitli boyutlarda içme
suyu, meyve suyu, soda ve bitkisel yağ şişeleri, fıstık
yağı kavanozu, mikro dalga gıda tepsisi örtüsü ve
salata kapları PET plastiğinden yapılmaktadır. PET
www.korhek.org

hızlı yanar, alevleri renksizdir. Yanarken mum kokusu
ve sönerken beyaz duman vermektedir (2).
Şişeler, günümüzde çoğunlukla PET’in reçine
halinin kalıba dökülmesi ile yapılmaktadır. PET şişeler
etilen ve paroxylen adı verilen iki maddeden
yapılmaya başlanmıştır. PET terefitalik asit ve etilen
glikol poliesteridir ve dimetil terefitalat ve etilen
glikolün çoklu tekrarı ile oluşmaktadır. Yüksek ısıya
dirençli ve kimyasal olarak kararlı, sağlam, dağılmaya,
parçalanmaya ve gaz geçişine dayanıklıdır.
Absorbsiyonu düşük olan bir ısıl yumuşar polyesterdir.
Saydam değildir. PET aside, çeşitli solventlere, petrol
ve yağa dirençlidir. Biçimlendirmek güçtür ve yüksek
dirençli bir kap olarak kullanılmaktadır. Soda, gargara,
yağ gibi gıda maddelerinin ambalajında, meyve suları,
alkollü içecekler, su, temizlik ürünleri ve diğer
yiyeceklerin saklanmasında kullanılmaktadır (1, 5, 6).
Değiştirilmiş PET, mikrodalgada ve fırınlarda
180ºC’de 30 dakika ısınabilir. Özellikle mikrodalga
Plastiklerin tanımlanmasında kullanılan kodlar (4)
Dönüşüm No: Kısaltma Polimer ismi
PETE ya da
Polietilen Terefitalat
PET
YYPE Yüksek yoğunluklu polietilen
PVC ya da
Polivinil klorür
V
DYPE Düşük yoğunluklu polietilen
PP Polipropilen
PS Polistiren
Akrilik, polikarbonat, naylon
Diğer
dahil diğer plastikler
www.korhek.org
TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2007: 6 (4)
fırın kullanımında kullanılan kaptan yiyeceğe orta
miktarda katkı maddesi geçişi olmaktadır. PET gıda
ambalaj filmleri, farklı şişeler, fiberler için de
kullanılmaktadır. Tıpta plastik damar ve implantasyon
amacıyla da kullanılabilmektedir (6).
PLASTİKLERİN GERİ DÖNÜŞÜMÜ
Zaman içinde, dünya çapında insanın neden olduğu
çevresel etkiyi azaltmak gerekliliği ortaya çıkmaktadır.
Plastik atıkların çevresel etkileri giderek daha büyük
oranda dikkati çekmektedir. Geri dönüşümlü ambalaj
malzemeleri ilgiyi üzerlerinde toplamayı başarmışlardır.
Plastikler, çevreye atık olarak atıldıkları zaman çok
büyük çevre sorunları kaynağı olmaktadır. Plastiklerin
ucuz maliyeti bunların atık olarak atılmalarını
özendirmekte, yeniden kullanımlarına yönelik çabalar
açısından da engelleyici olmaktadır (1, 7).
Kullanımı
Poliester fiberler, film, elyaf, köpük, şişe, katı cisim
Taşınmaya elverişli kapların yapımı, çeşitli şişeler,
çantalar, oyun alanı malzemeleri
Çit ve parmaklık malzemeleri, yiyecek dışı şişeler
Sera örtüsü, film, ambalaj, elektrik sanayi
Plastik şişe, elektrik sanayi, mutfak eşyası
Oyuncak, video kaset, tepsiler, yalıtım malzemeleri
309
TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2007: 6 (4)
Plastikler çöpe atıldığı zaman çürümeden,
paslanmadan, çözünmeden ve biyolojik olarak
bozulmadan doğada uzun yıllar kalmaktadır. Bazı
plastikler, doğada 700 yıl bozulmadan kalabilmektedir.
Suyun ve toprağın kirlenmesine neden olmaktadır.
Sulardaki canlılara zarar vermekte ve hatta ölümlerine
neden olmaktadır (2).
İlk PET geri dönüşüm projesi 1976 yılında St. Jude
Polymers adında bir şirket tarafından başlatılmıştır.
Plastiklerin niteliğinin önceden belirlenmeden ve bu
niteliklere göre ayırımları yapılmaksızın yeniden
kullanıma sokulması önemli ikincil ürün sorunları
yaratabilecektir. Üstelik plastik yeniden üretiminin
enerji ve çevre maliyeti çok yüksek olabilmektedir.
Yeniden kullanım sırasındaki bozunma işlemleri toksik
ve kanserojen birçok maddenin çevreye yayılmasına
neden olabilmektedir (1,3).
Amerikan Plastik Konseyi’nin 2002 yılındaki
toplantısında PET geri dönüşümünün tekrar
hızlandırılması başlığı tartışılmıştır. İki bin iki yılı
Ulusal Tüketici Plastik Geri Dönüşüm Raporu’na
(National Post-Consumer Plastic Recycle Report) göre
1994’te PET geri dönüşüm hızı %38 iken, 2002 yılında
%20’ye kadar düşmüştür. YYPE geri dönüşüm hızı
1994 yılında %12’den 2002’de %24’e yükselmiştir (8).
Avustralya’da her yıl 80 bin ton PET ürününün 25 bin
tonu (%31) geri dönüştürülerek tekrar kullanılmaktadır
(9).
Türkiye’deki katı atıklarda plastikler, ağırlıkça %5-9,
hacimce ise %15-20 oranında çöplerde bulunmaktadır
(2). Türkiye'de tüketilen ısıl yumuşarların geri kazanım
yüzdesinin, PE’de %40, PVC’de %10, PP’de %10 ve
PS’de ise %20 civarında gerçekleştiği tahmin
edilmektedir (1).
Gelişmiş ülkelerde artık plastik mamullerin altına
hangi tip plastikten yapıldığının yazılması ve atık
toplama bölgelerinde tiplerine göre ayrılarak yeniden
kullanıma tek tip plastik olarak sokulması yolunda
düzenlemeler başlamıştır. ABD’de 1990 yılında atık
dolaşımına giren plastiklerin %2’si, plastik içecek
şişelerinin ise %36’sı yeniden kullanıma sokulmuştur.
Plastik endüstrisi giderek daha fazla türde plastik
oluşturacak biçimde gelişmesini sürdürmektedir. Bin
dokuz yüz doksanlı yıllarda kağıt ve kartonların %29’u,
camların %20’si ve alüminyumun %38’i yeniden
kullanıma sokulmuştur (1).
Yeniden kullanım açısından başlıca plastik tipleri
PET/PETE ve YYPE dir (1). Plastik geri dönüşümü için
beş adım gerekmektedir (10):
Birinci adım; geri dönüşüm için büyük miktarlarda
kullanılmış plastiğe ulaşmaktır.
Geri kazanılabilir maddelerden en fazla biriktirileni
kağıtlardır. Türkiye’de ailelerinin hemen hemen onda
dokuzu kağıt biriktirme alışkanlığına sahiptir. Diğer
310
plastik maddeler, cam, metal ve pil gibi ürünlerin ise
geri kazanılması amacıyla biriktirilmesi çok düşük
düzeydedir. Ayrı biriktirilen geri kazanılabilir maddeler
arasında plastiklerin %11.7’lik bir payı vardır (11, 12).
Plastik atıkların tekrar kullanımı için öncelikle
toplanması gerekmektedir. Plastik atıkların yeniden
kullanım için toplanması amacıyla başvurulan başlıca
yöntemler şunlardır (1):
1. Özel plastik şişe ve ambalaj malzemesinin atılacağı
toplama kapları konulması,
2. Plastik ambalajlardan elverişli olanların ikincil bir
amaç için kullanılması,
3. Depozito uygulanarak kapların veya şişelerin geri
toplanması ve geri getirme parası ödenmesi,
4. Motor yağı, petrol gibi ürünlerin konulduğu kapların,
bu ürünü satan firmalarca kendi çöp kutularında ayrı
olarak toplaması,
5. Ailelerin hedeflenen bazı tür plastikleri özel torbalara
koyarak atmalarının sağlanması,
6. Ailelerin çöplerini "yeniden değerlenebilir katı
maddeleri" ve "doğada çözünebilir" şeklinde ikiye
ayırarak iki ayrı çöp kutusunda veya iki bölmeli tek bir
kutuda toplamaları,
7. Vergilendirme sistemi, örneğin insanların tükettiği her
türlü sıvı ambalajına, ambalajdaki plastik oranına bağlı
olarak % 10’luk bir vergi getirilmesi, toplanan bu vergi
gelirinin yeniden işleme projelerini destekleyecek bir
fon olarak kullanılması,
8. Tekrar aynı amaçla kullanılabilecek plastik
materyallerin tercih edilmesi, değişik ülkelerde denenen
yöntemler arasındadır.
Tüketiciler, plastikleri özel plastik şişe ve ambalaj
malzemesinin atılacağı geri dönüşüm kutusuna,
torbasına veya konteynere koymadan önce;
-Kap içindeki sıvıyı boşaltmalı,
-Kapakları veya başlıkları çıkartmalı,
-Kapların üzerindeki etiketleri mümkünse çıkartmalı,
-Kapları su ile iyice çalkalamalıdır (2).
Ayrıca, yeşil şişeler ayrı olarak toplanmalıdır. Çünkü
yeşil şişeler ancak dış tabakası koyu renkli olan
giyeceklerin yapımında kullanılabilmektedir (1).
İkinci adım; bu plastiği büyük merkezlerde
toplamaktır.
Üçüncü adım; toplanan plastiği sınıflandırmak ve
ayırmaktır.
Karışık olarak toplanılan plastikler geri dönüşüm
tesisine taşınmaktadır. Geri dönüşüm tesisinde
malzemeler önce sarsak elekten geçirilerek gevşek
toprak, çamur gibi istenmeyen maddelerden
temizlenmekte ve konveyör bant sonunda malzemeler
elektromanyetik alandan geçirilerek çelik ve teneke
malzemeler diğerlerinden ayrıştırılmaktadır. Konveyör
bant sonuna yerleştirilen manyetik çubuk ile alüminyum
malzemeler plastiklerden ayrılmaktadır. Geriye kalan
www.korhek.org

plastikler ayrıştırma bandı üzerinde kimlik kodlarına
göre ayrılmaktadır. Geri dönüşüm bandı üzerinde giden
plastik malzemeler görünür ışık ile PET ve YYPE, x-ray
ile PVC olarak ayrıştırılmaktadır. Plastikler büyük yer
işgal ettiğinden taşıma maliyetini en aza indirmek için
sıkıştırılarak balyalanmakta ve sonra tekrar işlenmek
için geri kazanma tesislerine gönderilmektedir (2).
Dördüncü adım; sentetik ile esnemeyen ve erimiş
polimer de dahil, tekrar üretmektir. Polimer çapraz bağlı
sentetik içeriyorsa polimeri düzleştirmek ve kırışıklıkları
azaltmak zor olmaktadır.
Tekrar işleme yöntemindeki basamaklar (2);
- Büyük kirleticiler ayırma masasında elle ayrılır,
- Plastikler mısır tanesi büyüklüğünde parçalanır,
- Plastik üzerindeki kirleticileri uzaklaştırmak için
yıkanır,
- Yüzdürme ile hafif ve ağır plastikler ayrıştırılır,
- Nem oranı %1 den az oluncaya kadar plastikler
kurutulur,
- Temizlenmiş olan malzemeler sıkmak için kullanılan
araca girer,
Beşinci adım; erimiş plastikten yeni ürünler elde
etmektir.
- Eritilmiş olan plastikler, sıkmak için kullanılan
araçta kalan pisliklerinden ayrıştırılır ve granüle haline
getirilir.
- Granüller kurutulur, paketlenir ve satışa hazır hale
getirilir (2).
Plastik geri dönüşümünün ikinci adımından sonra
toplanan plastikler; polimerlerin fiziksel ve kimyasal
işlemlerle birbirinden ayrılması, birikimlerin dolaysız
olarak (işleme sokulmadan) yeni ürün eldesinde
kullanılması, birikimlerin dolaysız olarak yakılarak ya
da bir yakıt üretme işleminden geçirilerek enerji kaynağı
olarak kullanılması şeklinde değerlendirilmektedir (1).
Alışılagelen yeniden kullanım teknolojisinden farklı
olarak; şişeler, etilen glikol ve terefıtalata depolimerize
edilerek gazoz tipi içecek şişelerinin yapımında
kullanılmak üzere repolimerize edilmektedir (1).
Geri kazanılmış PET’lerden halı tabanları, uyku
tulumları, yastık, yorgan, giysilerdeki yalıtım maddesi,
oto parçaları, boya fırçaları, cankurtaran yastıkları,
torbalar, posta kutuları, piknik masaları, çitler, yürüyüş
botları, çift bölmeli kovalar, lazer toner kartuşu ve
kayışlar gibi malzemeler üretilmektedir (2).
PET’den oluşan tekrar doldurulabilir kapların
kullanım alanı gittikçe genişlemiştir. PET CO2 geçişine
dirençli olması nedeniyle, tekrar kullanma amacı için
uygun olmaktadır. En önemli nokta plastik materyalin
kimyasallarla etkileşip etkileşmediğidir. Tekrar
doldurulabilir kapların zararlı içeriklerle kirlenmiş
olabilmesi tekrar kullanımlarını kısıtlaması açısından
önemli olmaktadır (7).
www.korhek.org
TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2007: 6 (4)
Avrupa Birliği üyesi her devlette, gıda ile temas eden
geri dönüştürülmüş plastiklerin kullanılmasını
düzenleyen ulusal yasalar bulunmaktadır. Belçika ve
Fransa gibi bazı üye devletlerde geri dönüştürülen
maddelerin gıda ile temas eden plastiklerde
kullanılabilmesi için geri dönüştürme sürecinin önceden
onaylanması gerekmektedir. Gıda ile temas eden
plastiklerde geri dönüştürülmüş maddelerin kullanılması
en az iki Avrupa ülkesinde (İspanya ve İtalya) genel
olarak yasaktır (13). Tüketimden sonra malzemenin
Coca-Cola şişelerinde yeniden kullanımı FDA (Food
and Drug Administration) tarafından Ocak 1991 de
kabul edilmiştir (1).
Gıda ambalajında kullanılan tüm PET şişelerin geri
dönüşümünü değerlendirmek için, polimerde beklenilen
maksimum kontaminasyon konsantrasyonunun gerçekçi
tahmin edilmesi gerekmektedir. Geri dönüştürülmüş
PET’den yapılmış yiyecek kaplarında yiyecek dışı
kontaminasyondan etkilenim tartışılmış ve gıda için
kullanılacak uygun kapların üretilmesi amacıyla FDA
tarafından ilişkiyi açıklayabilecek testler geliştirilmesi
önerilmiştir (9, 14).
Bir çalışmada, PET’den asetaldehit geçişi, gaz
kromotografisi ile analiz edilmiştir. Yeni PET
şişelerindeki kalıntı asetaldehit miktarı 200 µg/L’ lik
geçiş değeri ile yaklaşık 6.3 mg/kg olarak bulunmuştur.
Bu çalışmada, farklı zaman ve sıcaklıklardaki geçişler
değerlendirilmiştir. Kırk derecelik sıcaklıktan sonraki 4.
gün rezidüel asetaldehitin %10’u kadar asetaldehit geçişi
olduğu saptanmıştır. Sıcaklık yaklaşık 20 derece daha
arttırıldığında geçiş %50’e çıkmış ve bu geçişin içeceğin
tadında önemli bir değişiklik yapmadığı sonucuna
varılmıştır (15).
SONUÇ
Türkiye’de gelişmiş ülkelere göre daha az yüzdelerde
de olsa plastik kullanımında artış vardır. Örneğin; 1960
yılında kullanılan plastik kişi başına 0,6 kg iken 1977
yılında 5,25 kg, 1987 yılında 9,05 kg, 1989 yılında 9,65
kg, 1992 yılında 13,54 kg dır. Dikkat edilmesi gereken
bir nokta, bu atıkların çoğunun oldukça yüksek değerde,
ileri teknoloji ürünü plastikler olmasıdır. Cinslerine göre
tanınıp ayrılabildikleri zaman ikincil ürün üretiminde
kullanılmak üzere düşük vasıflı endüstriyel hammadde
olarak yararlı olabileceği ileri sürülse bile gerçek çevre
maliyeti hesaplandığında yeniden üretime sokmak ilke
olarak doğru değildir. Bu nedenle Türkiye’nin plastik
endüstrisinin uzun kullanım, depozito ile toplama ve
yeniden aynı amaçla kullanılabilecek türlere ağırlık
vermeyi seçmesi gerekmektedir. Eğer bu mümkün
olmayacaksa ikinci yöntem depozitolu olarak toplayarak
yeniden üretime sokmaktır. Bu durumda ikinci üretimin
çevre ve enerji maliyetinin dikkatle değerlendirilmesi
311
TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2007: 6 (4)
gerekmektedir. Yeniden plastik elde edilmesinde
kullanılan ek enerji, daha uzun bir ürün yaşam süresi
için harcanmış olmaktadır. Ancak bu enerjinin de
alternatiflere ve tekrar kullanılabilecek plastik ürünler
kullanımına göre maliyeti karşılaştırmalı olarak göz
önüne alınmalıdır. Ayrıca, plastik yakımı ortaya birçok
zehirli gaz ve zararlı atığın çıkmasına neden olabilecek
tehlikeli bir uygulamaya dönüşebilir. Plastik yakımına
elverişli fırınların maliyeti de çok yüksektir (1).
Plastik kullanımı otomobil, elektronik, makine
endüstrisinde gittikçe artmaktadır, ancak plastikleri
birbirinden ayırma zorunluluğu doğmaktadır. Ayrıca
plastik mühendisliği de pahalı bir iştir. Plastik atıkların
çeşitliliğinden dolayı plastikleri ayırmak da güçtür.
Çeşitli plastiklerin daha iyi ayrılabilmesi için mevcut
tekniklerin geliştirilmesine ihtiyaç vardır (10). Burada
ilk akla gelen, baştan, birden çok polimeri içeren hiçbir
ürün üretmemektir. Sonradan yapılabilecekler ise
polimerlerin fiziksel yöntemlerle birbirinden ayrılarak
saf monopolimer atık kümelerinin oluşturulması,
kimyasal yöntemlerle ayırma, karışık plastikleri dolaysız
olarak daha düşük kalite ve önemde ürünlerin
üretilmesinde kullanma ve yakma ya da diğer termik
metotlarla karışık plastiklerden enerji elde etme olarak
sıralanmaktadır (1).
ÖNERİLER
Geri dönüşüm kutusu, torbası veya kumbarası, plastik
atıkların oluştuğu kaynağa yakın yerlere konulmalıdır.
Plastiklerin oluştuğu kaynaklar önceden tespit edilmeli
ve bu konuda bir saha çalışması yapılmalıdır. Okullar,
restoranlar, büfeler, lokantalar, stadyumlar, marketler,
bakkallar, hastaneler, oteller kullanılmış ambalaj
atıklarının en çok oluştuğu ana kaynaklardır. Bu
merkezlerde ayrı toplama noktaları olmalıdır. Buralarda
ayrı toplanmasına yardımcı olmak için broşürler
dağıtılmalı veya asılmalıdır. Bazı maddelerin neden
kabul edilmediği halkın kolayca anlayacağı dilde
yazılmalıdır. Tüm bu merkezlere sarı renkli ambalaj
atığı konteyneri, kumbarası veya torbalı kutuları
yerleştirilmelidir. Bu toplama işlemini Belediyelerin
yanısıra belediyelerin izin vereceği kuruluşlar da
yapabilmektedir. Toplayıcıların sarı renkli iş elbisesi
giymeleri ve araçlarının sarı renkli olması ayrı toplama
mantığının yerleşmesinde yardımcı olacaktır (2).
Plastik geri kazanımıma önem verilmesi ve kullanılıp
atılan plastik ambalajların geri kazanılabilen
plastiklerden imal edilmesi, geri kazanılmayan
plastiklerin inşaat veya yalıtım malzemeleri gibi
malzemelerde katkı maddesi olarak kullanımı
olanaklarının araştırılması, kolay bozunabilen
312
plastiklerin yapımına önem verilmesi ve bu konuda
araştırmaların desteklenmesi atıklardaki plastik yükünün
azaltılmasını sağlayacak başlıca tedbirlerdendir (1).
Ayrıca, gıda ambalajının kalite, kullanım güvenliği ve
tekrar kullanımını garanti etmek için sanitasyon
kriterlerini, maliyet etkinliğini ve uygun standart testleri
değerlendirmek gerekmektedir (7).
Sonuçta; plastiklerin parçalanması ve zararsız hale
getirilmesine yönelik olarak önemli araştırma açığı
bulunmaktadır. Plastiklerin doğada parçalanmasını
sağlayacak mikrobiyolojik ajanlarla ilgili araştırmalar
sürmektedir, ancak bunların gelecekte insan sağlığı
açısından yaratabilecekleri sorunlarla ilgili herhangi bir
değerlendirme bulunmamaktadır. Bütün bu nedenlerle
plastikler ve yaratacağı sorunlar gelecekte gündemi çok
büyük oranda meşgul edecektir. Plastik dönüşümünde,
çevre sağlığı personelinin plastiklerle ilgili sorunları tam
olarak kavraması ve uygun halk politikaları ile başarılı
olunabilir (1,16).
KAYNAKLAR
1. Güler Ç. Çobanoğlu Z. Plastikler. Çevre Sağlığı Temel Kaynak
Dizisi. Sağlık Bakanlığı TSH Genel Müdürlüğü. Ankara, 1997;
No: 46. ISBN: 975-8088-51-3
2. Öztürk M. Plastikler ve Geri Kazanılması. YTÜ İnşaat Fakültesi
Çevre Mühendisliği Bölümü. İstanbul. 2001
3. Hard DJ. Best Practices and Industry Standards in PET Plastic
Recycling. 2001
4- http://www.en.wikipedia.org/wiki/Polyethylene_terephthalate
13/11/2005
5. www.petcore.org/content/what is PET/Page ID=6, 19/05/2005
6. Sheftel VO. Indirect Food Additives and Polymers: Migration and
Toxicology. Lewis Publishers. Boca Raton. 2000; pp.1132-1134
7. Karamani AG. Demertzis PG. Development of a Modified
Chemical İnertness test Method for Refillable PET Bottle Material.
Eur Food Res Technol. 2002; 214:256-270
8. Franklin P. Can the Downward Trend of PET Recycling be
Reversed?. Container Recycling Institute. APR Meeting. February
2002
9. Konkol L. Contaminant Levels in Recycled Pet Plastic. A thesis of
Doctor of Philosophy. Environment and Biotechnology Centre
Swinburne University of Technology Victoria 3122. Australia.
November 2004
10. Marques GA. Tenorio JAS. Use of Froth Flotation to Seperate
PVC/PET Mixtures. Waste Management. 2000; 20: 4; 265-269
11. Toros A. Ulusoy M. Ergöçmen B. Ulusal Çevre Eylem Planı.
Devlet Planlama Teşkilatı. Temmuz 1997
12. İstatistiklerle Türkiye 1994. Türkiye İstatistik Kurumu. Ankara,
1994; No: 1718. ISBN: 975-19-0959-7
13. Ambalaj Bülteni Eylül-Ekim. 2004; ISSN 1303-1694
14. Begley TH. McNeal TP. Biles JE. Paquette KE. Evaluating the
Potential for Recycling all PET Bottles into new Food Packaging.
Food Addit Contamination. 2002; 19 Suppl:135-43
15. Eberhartinger S. Steiner I. Washüttle J. Kroyer G. Study of the
Migration of Acetaldehyde from PET Bottles into Soft Drinks
Containing Carbonic Acid. Zeitschrift für Lebensmittel
Untersuchung und Forschung. 1990; 191: 286-289
16. Curlee TR. Das S. Identifying and Assessing Targets of
Opportunity for Plastics Recycling. Conversation and Recycling.
1991; 5: 4, 343-363
www.korhek.org