- Стр. 152 Jazicite Na Pocvata Na Makedonija

СОДРЖИНА
Георги СТАРДЕЛОВ
ИСТОРИЈА Н А ЈА ЗИ Ц И Т Е - ИСТОРИЈА Н А Н А Р О Д И Т Е ............................................. 5
Божидар ВИДОЕСКИ
3 А ДВЕ Н О В И ТЕОРИИ 3 А М АКЕДОНСКИ ОТ Ј А З И К ................................................... 9
Петар Хр. ИЛИЕВСКИ
ЈА ЗИ Ц И Т Е Н А П О Ч В А Т А Н А М АКЕДО Н И ЈА ВО АН ТИ ЧК И О Т И РА Н О ВИ -
ЗА Н ТИ С К И О Т П Е Р И О Д .................................................................................................................. 19
Оливера ЈАШАР-НА CTEBA
И С К А Ж У ВА Њ А Т А Н А ЃОРЃИ ПУЛЕВСКИ З А ЈА ЗИ Ч Н А Т А СИТУАЦИЈА ВО
М А К Е Д О Н И ЈА ........................................................................................................................................ 33
Рина УСИКОВА
К О Н КОН ТРАСТИВНОТО И ЗУ Ч У В А Њ Е Н А БАЛКАНОСЛОВЕНСКИТЕ ЈА-
ЗИ Ц И : М А КЕДО Н С КИ И Б У Г А Р С К И ........................................................................................ 53
Зузана ТОПОЛИЊСКА
К О М У Н И К А Т И ВН А Т А ХИЕРА РХ И ЈА К А К О РЕГУЛАТОР Н А Ј А ЗИ Ч Н А ИН-
Т Е РФ Е РЕ Н Ц И ЈА .................................................................................................................................... 67
Виктор А. ФРИДМАН
ДИФ ЕРЕНЦИ ЈАЦ ИЈА Н А М АКЕДОНСКИ ОТ И БУГАРСКИОТ Ј А З И К ВО
БА Л К А Н С К И О Т К О Н Т Е К С Т .......................................................................................................... 75
Hade ПРОЕВА
ЕП И Х О РСК И ИМ ИЊ А ВО ГОРНА М А К Е Д О Н И ЈА ........................................................... 83
Коста ПЕЕВ
З А ДЕЗИ Н ТЕГРА Ц И ЈАТА Н А ЈУГОИСТОЧНИТЕ М АКЕДО Н СКИ Г О В О Р И ..... 95
Петар ATAHACOB
БА Л К А Н С К И О Т ЛАТИНСКИ ВО М А КЕДОНИ ЈА И НЕГОВИТЕ ДЕНЕШ НИ
Х И П О С Т А З И ................................................................................................................................................ 103
Жамила КОЛОНОМОС
ЕВРЕИТЕ ВО М А КЕДО Н И ЈА И НИВН И О Т Ј А З И К ................................................................ 111
Жамила КОЛОНОМОС - Аврам САДИКАРИО
МОРФОЛОГИЈА Н А ЕВРЕЈСКО-Ш ПАНСКИТЕ ГОВОРИ ВО БИ ТОЛА И
С К О П ЈЕ ............................................................................................................................................................ 127
МиодраГ М. ТОДОРОВИЌ
БРИГИСКО-ФРИГИСКИ Еиррц = Е ссуОц ВО М АКЕДО Н И ЈА И lu p p o q = EdvOcx;
ВО М АЛА А З И Ј А ..................................................................................................................................... 139
Мито МИОВСКИ
Ф УНКЦ ИОНИРАЊ ЕТО Н А СТАРОСЛОВЕНСКИОТ/ЦРКОВНОСЛОВЕНСКИ-
ОТ ЈА З И К Н А М АКЕДОНСКИ ОТ ЛИНГВИСТИЧКИ А Р Е А Л ........................................... 143
Вангелија ДЕСПОДОВА
ЛЕКСИЧКИ ТЕ ЗА Е М К И ВО СЛОВАТА H A СВ. КЛИМ ЕНТ О Х Р И Д С К И ........ . 147
Димиишр ПАНДЕВ
СТАТУСОТ Н А Н А РО ДН И О Т ЈА ЗИ К ВО М АКЕДОНСКИТЕ Т Е К С Т О В И ............ 153
Елени БУЖАРОВСКА
Л ЕКС И Ч КА ТА ИНТЕРФЕРЕНЦИЈА Н А БАЛ КАНСКИТЕ ЈА ЗИ Ц И О Д РА ЗЕ-
Н И BO М А К ЕДО Н С К А ТА И ГРЧКАТА ПАРАЛЕЛА Н А ДА Н И И Л О ВИ О Т
„Ч ЕТИ РИ ЈА ЗИ ЧН И К44......................................................................................................................... 157
Хаки ИМЕРИ
З А ЕДНО ЈА ЗИ Ч Н О СОВПАЃАЊ Е Н А ФОНЕТСКО РАМНИШТЕ ПОМЕЃУ
А Л БА Н С КИ О Т И М АКЕДОНСКИ ОТ Ј А З И К ......................................................................... 165
Агим ПОЛОСКА
ПРИЛОГ КО Н М А КЕДО Н СКО -АЛ БАН СКИ ТЕ ЛИНГВИСТИЧКИ ИСТРАЖУ-
ВА Њ А ВО РЕПУБЛИ КА М А К Е Д О Н И ЈА .................................................................................. 169
Аслан ХАМИТИ
АЛ БА Н С КИ О Т ЈА ЗИ К ВО РЕЧНИЦИТЕ Н А ЃОРЃИ П У Л Е В С К И ............................. 177
Петар A TAHA COB
ВЛАСИ: М ИНАТО И С ЕГАШ НОСТ.............................................................................................. 187
Трајко СТАМАТОСКИ
М АКЕДО Н СКИ О Т ЛИТЕРАТУРЕН ЈА ЗИ К И КОНТИНУИТЕТОТ Н А НЕГО-
ВОТО О С П О Р У В А Њ Е .......................................................................................................................... 199
Блаже РИСТОВСКИ
ПРОЦЕСОТ Н А К О ДИ Ф И КА Ц И ЈА Н А СОВРЕМЕНИОТ М АКЕДО Н С КИ ЛИ-
ТЕРАТУРЕН Ј А З И К ............................................................................................................................. 211
Људмил СПАСОВ
ПРОЛЕГОМ ЕНА 3 А ЈА ЗИ Ц И Е ВО БА Л КА Н С КИ К О Н Т Е К С Т ................................... 219
Лидија АРИЗАНКОВСКА
СЛОВЕНЕЧКИОТ ЈА З И К ВО БА Л КА Н С КИ К О Н Т Е К С Т ............................................... 223
Искра ПАНОВСКА
ЕДВИВАЛ ЕНТИ Н А Л-ПЕРФЕКТОТ ВО ПРЕВОДИТЕ Н А А Л БА Н С КИ ЈА ЗИ К
Н А РОМ АН ИТЕ „ПОТОМ ЦИТЕ Н А К А Т“ ОД МЕТОДИЈА ФОТЕВ И „ТВРДО-
ГЛАВИ“ ОД СЛАВКО ЈА Н Е В С К И ................................................................................................ 231
Лилјана МИНОВА-ЃУРКОВА
НИКОЛАЈ СЕРГЕЕВИЧ ТРУБЕЦКОЈ И М АКЕДОНСКИ ОТ Ј А З И К .......................... 237
Витомир МИТЕВСКИ
М АКЕДО Н С КИ О Т ФИЛОСОФСКИ ЈА ЗИ К ВО СВЕТЛОТО H A СВОЕТО ПРЕ-
ВО ДНО Н А С Л Е Д С Т В О ....................................................................................................................... 241
Љубица СТАНКОВСКА
ПРИЛОГ К О Н ЗБО ГАТУВА Њ ЕТО Н А М АКЕДОНСКТА Ф ИТОНИМ ИСКА
Л Е К С И К А ................................................................................................................................................... 249
Георги СТАРДЕЛОВ
ИСТОРИЈА IIA ЈАЗИЦИТЕ - ИСТОРИЈА IIA 11АРОДИТЕ
Макропроектот „Историја на културата на Македонија“ влезе во втората година на

систематско истражување на материјалната и духовната култура на почвата на Македо-
нија, следејќи го нејзиниот континуитет во долг временски распон од повеќе милениуми.
По истражувањето на цивилизациите, сега пристапуваме кон истражување на јазиците на
почвата на Македонија. Притоа сакам да соопштам дека дниве треба да излезат од печат
првите две книги во кои се испишани повеќе од илјада страници релевантни текстови што
го расветлуваат само по себе драматичното прашање: Кои сме, всушност, ние и како се
одвивал нашиот опстој во просторот и во времето? Затоа чувствувам сега потреба да
кажам една важна работа. Имено, уште на почетокот знаевме, а со истражувањата с&
повеќе ни закрепнуваше идејата-водилка на овој макропроект дека со него создаваме една
историја на културата на нашиве балкански простори атииична за разединетиот и културно
спротивставениот Балкан. Поаѓајќи токму од битието на културата, како творечка дејност
што ги зближува и духовно ги поврзува луѓето, нашата историја нема да ја продолжи тра-
дицијата на досегашниот антагонизам на народите и нивните култури на овој простор, туку,
обратно, ќе настојува нив да ги хармонизира, спротивставувајќи и се на старата позната и
корава балканска идеологија на чисти народи, држави и покраини, на чисти, автохтони
култури кои се развиваат независно една од друга, затворени една за друга, па затоа и
спротивставени една на друга. А целата културна историја на Балканот го покажува
спротивното: народите на овие простори минувале низ блиски, слични или дури идентични
културни системи. Културите овде се карактеризирале со блискост, или сличност на јази-
ците и писмото, со истоветност на религиите, со проникнатост на цивилизациите и со голе-
мото единство на мотивите во нив, односно со идентичноста на нивната духовна подлога.
Освен тоа, на овие простори секогаш најпрвин било времето на културата, на
творештвото, на имагинацијата, на духовниот строеж и градба, а потем доаѓало времето на
насилството, на уривањето, на разградбата. Затоа целосно треба да се напушти т.н. дихо-
томија на перото и мечот како модел и на историска презентација на културата, елимини-
рајќи го мечот во духовниот дијалог со минатото, со увереност дека во областа на духот, во
светот на идеите и творештвото воопшто, и на почетокот и на крајот, е секогаш единстве-
но само перото. Дефинитивната разделба со таквиот историски пристап во културата
сакаме да го проследиме со констатацијата дека на овие простори од сите науки историјата
најбавно се модернизирала и се осовременувала, дека таа и до ден-денес е оптоварена со
емоции, со страсти и со секакви видови на балкански патернализми, егоцентризми и
мегалоцентризми. Тука, историјата на еден народ или на една култура брзо се первер-
тираше во историја како мит. Тоа е особено видливо во историјата на јазиците. Јазикот, на
пример, кој според Ернст Касирер е симболичка форма на човечкиот дух и најубавата и
најзагадочната творба на природата, создаден токму за разбирање на луѓето и народите, на
6 ГЕОРГИ СТАРДЕЛОВ
овие простори честопати бил и с& уште е спротивното: основа за нивното неразбирање,
претекст на големи и трагични недоразбирања и конфронтации.
Македонија (тоа е добро познато во историјата на балканските култури) не е само
ретко археолошко средиште и topos mundi каде се среќавале и се вкрстувале една до друга
и една со друга, слој врз слој, разни и различни цивилизации што протатнале овде во проте-
кот на историските времиња, туку, и заедно со тоа, и лингвистичко средиште и topos
mundi каде настанувале, се пресретнувале и се вкрстувале разни и различни јазици кои
влијаеле едни на други и трпеле влијанија едни од други. Па така, како што се допирале и
проникнувале културите и цивилизациите, така се допирале и проникнувале и нивните
јазици. А кога пак ќе речеме дека начинот на кој посгоеле јазиците е, всушност, начин на
кој постоеле народите, сето она што го рековме за цивилизациите и за јазиците како нивна
највисока придобивка, тоа сега можеме да го повториме и за народите: на почвата на
Македонија опстојувале, доаѓале, останувале или си заминувале разни и различни народи
што оставале разни и различни јазични траги. Во рамките на нашиот макропроект ние
трагаме токму по тие јазични траги. Осмислувајќи ги нив, сега превосходно како културно
благо, ние ќе дојдеме до повеќе јазични, значи лингвистички, но и до социјални, значи
социолингвистички јазични ситуации низ кои се создавал и се развивал македонскиот јазик.
Така се покажува дека јазикот е своевиден сеизмограф на долготрајните историски и
културни процеси низ кои минал еден народ. Тоа особено се однесува на Македонија.
Нејзините простори погледнати од богатата полилингвална јазична ситуација која во неа се
создавала низ столетијата е уште еден аргумент повеќе за големите градби на духот, но и
за бескрајните освојувања и пустошења, за непрекинливите населби и преселби, за
огромните миграции и преместувања на населенија итн. што се случувале во неа. Така,
откривајќи ги корените и генезата на македонскиот јазик, т.е. неговата историја, ние,
всушност, ги откриваме корените и генезата на македонскиот народ и неговата историја.
Тоа е токму така зашто јазиците се дијаграм на историскиот опстој на народите и на
нивните култури. Според тоа, создавањето на јазиците не е некој волунтаристички чин: ете
им текнало на некои се собрале во некој манастир и создале јазик. Создавањето на
јазиците претставува долг историски процес, претставува всушност, начин на кој се
создавале народите, но и обратно, начинот на создавањето на народите бил начин на
создавањето на нивните јазици. Во трагите на јазиците ги откриваме трагите на народите,
или како што вели Емил Утиц, од залихите на имињата и зборовите во еден јазик можеме
да создадеме поим како тој народ духовно Го разбирал светот околу себеси. Во јазикот и
во неговите лингвистички форми се огледуваат протатнатите епохи со сите нејзини
духовни извишувања, се огледуваат историските подлоги на одделните цивилизации и
култури и на сите нивни материјални и духовни достигања, па во таа смисла јазикот е
превосходно бескрајно и незапирно творештво, тој претставува една од најбогатите
ризници на културни вредности, а со самото тоа и на културната еволуција на еден народ,
на неговото мислење и чувствување на светот. Со јазикот и низ него народот го открива и
го осмислува светот и самиот себеси во светот. Во свое време, односно, во 1836, во својата
позната расправа која има мошне индикативен наслов „За разликата на структурата на
човечкиот јазик и нејзиното влијание на духовниот развој на човечкиот род“, Хумболт,
секако еден од најзначајните истражувачи на филозофијата на јазикот, сметаше дека
јазикот е најдинамичниот духовен ентитет, дека по својата суштина тој е нешто постојано и
во секој миг нешто минливо, дека јазикот не е дело (ергон), туку дејност (енергија), поради
што неговата вистинска дефиниција може да биде само генетичка, зашто јазикот е вечно
повторувана дејност на духот за да се подготви тој со артикулиран глас да ја изрази
мислата. Јазикот, значи, не е само нешто создадено, туку и нешто што постојано се
создава, а тоа пак значи дека јазикот треба да го набљудуваме не како производ, туку како
незапирна производба. Јазикот е постојано нов, какви што се темпоралните новости што
непосредно и трајно влијаат врз него. Јазикот длабоко продира во духовниот развиток на
народот. Тој не е само средство на социјална и меѓучовечка комуникација, туку и
ИСТОРИЈА НА КУЛТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

ИСГОРША HA ЈАЗИЦИТЕ 7
сведоштво за темпераментот, за етичкиот, естетскиот, религиозниот, етничкиот хабитус на
еден народ. Смислата, според тоа, на националниот јазик не е само во тоа претставниците
на еден народ да се разберат меѓусебно зашто тие тоа можат да го сторат и на друг јазик,
туку низ него најизворно да го откријат својот творечки дух, своето доживување,
чувсгвување и мислење на светот, со еден збор своето творечко пројавување, а со самото
тоа да ја остварат својата духовна кохезија и своето духовно обединување. Со право
велеше Б. Конески дека јазикот е нашата единствена татковина, зашто јазикот на еден
народ има конститутивна функција, т.е. го открива и го потврдува токму како народ. Како
зборуваа германските филолози од првата половина на XIX век, една нација владее со
помошта на својот јазик, па во таа смисла посебно ние Македонците можеме да речеме
дека дури откако нашиот јазик почна да владее, почнавме и ние вистински да владееме
како народ со својата судбина, дека најчесто границите меѓу народите се границите меѓу
нивните јазици, и дека да се зборува еден јазик, да се чувсгвува и да се мисли во него
претставува едно и исто. Тоа и такво единство В. Хумболт го формулира на следниов
начин: „Особеноста на духот и градбата на јазикот (Sprachgestaltung) на еден народ се
толку слеани што е можно едното (духот) да се изведе од другото (градбата на јазикот)“.
Јазикот е, според тоа, не само битие и дух на еден човек, туку и битие и дух на еден народ.
Хердер дури беше уверен дека ,д!овлекувањето на политичките граници мора да биде
последица на научното испитување на јазикот“. Во таа смисла тој ја критикуваше
хабсбуршката држава како „машина без душа“ која е дијаметрално спротивна на идеалот
на органската држава, бидејќи, како што напиша, „Австрија беше топилница на седум
јазици“. Но, и покрај приемчивоста на овој суд, ми се чини, дека старото романтичко
сфаќање некаде од првата половина на XIX век, некаде од времето кога народите се бараа
самите себеси изразено во становиштето дека духот на јазикот е во суштина исто што и
духот на народот, во смисла на лапидарната дефиниција на Фихте Нацијата, тоа е јази-
коту треба денес на нов начин да се промисли, зашто македонскиот пример е мошне инди-
кативен и тој зборува, имајќи го книжевното искуство, на пример, на Г. Прличев, Стојан
Христов, или Н. Ј. Вапцаров дека е можно еден народ да го откриваме во јазикот и низ ја-
зикот на друг народ. Тоа пак nb упатува на сознанието дека еден народ и неговата култура
не можат целосно да се откријат и да се осмислат само со лингвистичките и филолошките
проучувања, како што сметаше Хердер. Ниту јазикот, ниту народот не се развиваат самите
од себе. Тие се резултанта на повеќе други супстанцијални детерминации и ентитети, како
што се етничкиот, историскиот, географскиот, духовниот, религиозниот, политичкиот, ет-
нографскиот итн. со што еден јазик и една нација стануваат култура и се извишуваат со
своите национални вредности, како универзални вредности што се општочовечки реле-
вантни. Според тоа Фихтеовата дефиниција нацијата е јазикопп, не е неточна, туку е недо-
статочна и еднострана. Поточно е да речеме, заедно со Вилхелм Хумболт, дека нацијата е
нејзиното интегрално духовно творештво, дека јазикот како органон на духовната дејност,
длабоко продира во духовниот тоталитет на секој народ. Во таа смисла можеме да речеме
дека македонскиот јазик ги оствари своите врвни креативни можности дури со високите
дострели на македонската книжевност, но и обратно, дека токму нашата книжевност стана
врвниот аргумент за големите духовни потенцијали на македонскиот јазик. Ако, според
тоа, потеклото и развитокот на нашиот јазик го поврзуваме со внатрешната творечка ду-
ховна дејност на нашиот народ, од тоа можеме да извлечеме заклучок дека ѕвездените
часови на јазикот на еден народ се еквивалентни со ѕвездените часови на неговото во прв
ред книжевно творештво. Од Охридската книжевна школа, преку Преродбата до Новата
македонска книжевност тоа е, имено, несоборлив факт. Се покажува на тој начин дека
автохтоноста на еден народ не е само во автохтоноста на неговиот јазик, туку и во
автохтоноста на неговото севкупно духовно творештво. Сите што го порекнуваа нашиот
национален идентитет непосредно повторуваа дека не постои македонски народ затоа што
не постои македонски јазик, знаејќи добро дека да се одрече еден јазик значи да се одрече
еден народ, а ако пак јазикот постои само низ говорот да се одрече тој тоа значи да се
ЈАЗИЦИТЕ НА ПОЧВАТА НА МАКЕДОНИЈА

8 ГЕОРГИ СТАРДЕЛОВ
онеми еден народ. Според тоа, јазикот не го кажува само народот, туку и го покажува него,
т.е. го осветлува него, го оттргнува од мракот и го доведува до светлината, до зорнината на
неговото постоење. Секој еден народ е вкоренет во својот јазик, а секој јазик во својот
народ, додека тие обата во непрекинливата дејност на духот, бидејќи јазиците се негова
врвна и врховна творба. Тие се развиваат на фонот на историската судбина на еден народ,
на неговата антрополошка и духовна структура, на неговиот автохтон начин на мислење и
чувствување на светот. Затоа и велиме дека историјата на јазиците претставува духовна
историја на народите. Затоа и веруваме дека тој факт ќе ни овозможи на овој научен собир
посветен на јазиците на почвата на Македонија да ја склопиме интегралната лингвистичка
слика што ја создавале јазиците и јазичните духовни градби на претходните историски
епохи, збогатувајќи ја на тој начин духовната сеопфатност, но и историјата на културата на
нашата земја.
Georgi STARDELOV
HISTORY OF A LANGUAGE - A PEOPLE'S HISTORY
( S u m m a r y)
Macedonia is not only an archaeological centre and topos mundi where different civilizations have met
and crossed, layer upon layer, during the passage of history but also a linguistic centre and topos mundi where
various languages originated; encountered each other and crossed, thereby mutually affecting each other. The way
in which languages existed is in fact the way people lived. The language is a seismograph of the long historical and
cultural processes through which its people passed. The formation of languages presents a long historical process
and shows the way nations emerged. In the linguistic traces we discover the tracks of nations, because a language
and its linguistic forms reflect the historical foundations of its civilization and culture and its material and spiritual
achievements. By means of its language every nation discovers and gives sense to the world around and its own
existence in this world.
ИСТОРИЈА HA КУЛТУРАТА HA МАКЕДОНИЈА

Божидар ВИДОЕСКИ
ЗА ДВЕ НОВИ ТЕОРИИ ЗА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК
Во последниот век и половина за македонскиот јазик се исконструирани повеќе (да

не речам многу) теории.
Пред Втората светска војна, кога македонскиот народ немаше своја државност a
македонскиот јазик функционираше само на ниво на дијалектен јазик, светската славис-
тика беше свртена, главно, кон проблемот за националниот идентитет на нашиот јазик, па
за таа цел беа насочени и лингвистичките проучувања.
Тогаш се формулирани неколку теории: бугарска, српска, грчка теорија, зависно од
националната припадност на лингвистичките центри.
Според бугарската теорија македонскиот јазик се третираше како дијалект на
(општо)бугарскиот јазик, во бугарската дијалектологија како западен бугарски дијалект
(наречје) на целата македонска етничка територија.
Српските лингвисти своите теории ги прилагодуваа во зависност од ширењето на
српската власт во Македонија.
Според последната нивна теорија, таканаречена штокавска теорија, образложена
од проф. Белиќ, на македонската територија се фиксирани два основни дијалекта, кои се
меѓу себе генетски различни: јужномакедонски во Егејска Македонија, кој има старосло-
венска основа (со запазените старословенски рефлекси шч-жџ и шт-жд за прасловенските
групи *tj/*dj) и „прави македонски дијалекат“, кој потоа ќе биде наречен староштокавски
и/или српско-македонски (со рефлексите ќ-г место споменатите прасловенски групи *tj/*dj)
со српска основа.
Говорите во Пиринска Македонија тие воопшто не ги споменуваат, оставајќи ги
како дел од бугарската јазична територија.
Ставот на грчката политика во тоа време, па според тоа и ставот на грчката наука
за јазикот, по однос на македонскиот јазик во Егејска Македонија ни е добро познат: маке-
донската реч беше ставена вон законот.
Во годините непосредно пред Втората светска војна се појави во светската славис-
тика и т.н. македонска теорија, според која македонскиот јазик претставува посебна
лингвистичка индивидуалност во рамките на јужнословенската јазична заедница.
Протагонисти на оваа теорија се странски слависти, главно од лингвистичките цен-
три во Париз, Краков и Москва - во лицето на знаменитите слависти Андре Вајан (Париз),
Мјечислав Малецки (Краков) и Самуил Борисович Бернштејн (Москва).
Оваа теорија беше научно промовирана во 1938 г. со објавувањето на студиите на
споменатите тројца научници: С. Б. Бернштеин, Македонскип лзшк, БолБшал советскал
10 БОЖИДАР ВИДОЕСКИ
знциклопедил, т. XXXVII, 1938, 743-744; A. Vaillant, Le probleme du slave macedonient Bulletin

de la SociSte de Linguistique de Paris, XXXIX, 1938, 195-210; M. Malecki, Z zagadnien dialektologii
macedonskiej (...), Rocznik Slawistyczny, XIV, (Krakow), 1938,119-144.
Co кодификацијата во 1944-1945 година македонскиот јазик во славистичката
наука и во светската лингвистика се прифаќа како нов стандарден јазик со сите атрибути,
подразбирајќи го тука и атрибутот на посебен национален јазик. Како таков ќе го прифа-
тат и српскиот лингвистички центар, кратко време во почетокот и бугарската линг-
вистичка наука. Во југословенската федерација, како што ни е добро познато, тој ќе стане
со време и државен јазик заедно со српскохрватскиот и словенечкиот.
Во бугарската лингвистичка средина македонскиот како национален стандард беше
прифатен под одредени услови - како нов стандарден јазик кој се формирал на бугарска
основа, со основните белези на општобугарскиот јазик. Како таков - посебен литературен
јазик, тој почнува да функционира од 1944-45 г. со формирањето на македонската држава
и само во нејзини рамки. Дијалектниот јазик што не се вклопува во границите на македон-
ската држава и понатаму се третира како дел на бугарската јазична територија, останува
во составот на општобугарскиот јазик, со статус на бугарски дијалект, каков што имале
порано пред конституирањето на македонскиот стандарден јазик и дијалектите во Вардар-
ска Македонија.
Оваа нова бугарска теорија за македонскиот јазик по ИНФОРМБИРОТО со
политички средства беше наложена и политички е поддржувана до најново време, во некои
центри во поранешниот социјалистички блок и денеска се поддржува, а од поединци и во
други центри во Европа и САД.
Во првите години на информбировската пресија во земјите под доминација на
СССР, каде што Бугарија имаше влијание во културните сфери, софискиот центар се
обиде да нормира нов бугарско-македонски јазик, за кој беше изработена и гр^матика на
тој јазик. Таа граматика единствено беше дозволена да се употребува во наставата со маке-
донски јазик меѓу македонската емиграција во социјалистичките земји.
Кон крајот на 70-те години во софискиот лингвистички центар се разработи нова
теорија за македонскиот литературен јазик - таканаречената теорија на регионални лите-
ратурни јазици.
Оваа теорија најпрво беше формулирана од руската романистка М. А. Бородина во
нејзината книга „Современиот литературен реторомански јазик во Швајцарија“ (Совре-
меннБШ литературнии ретороманскии лзбис Швеицарии, Ленинград 1969). Бородина во
ретороманскиот јазик наоѓа повеќе разновидности на дијалектен план; покрај дијалектите
како усна разновидност открива и писмени варијанти на дијалектната реч за кои употре-
бува термин литературни дијалекти, одн. литературен дијалект, а за повисок степен на
писмениот дијалект нуди термин регионален литературен јазик. Произлегува како обоп-
штена констатацијата дека еден литературен јазик покрај стандардната варијанта може да
има и регионални писмени варијанти.
Вакви случаи - со две и/или повеќе литературни форми на истиот национален јазик
Бородина приведува и од некои други јазици, на пример, од норвешкото, ерменското, осе-
тинското јазично подрачје.
Аналогно на оваа теорија на Бородина, софискиот лингвистички центар и македон-
скиот јазик го прогласи за регионална писмена форма на бугарскиот литературен јазик во
СР Македонија.
Оваа теорија е образложена во опширната статија под наслов „Единството на бу-
гарскиот јазик во минатото и денес“ (Единството на бхлгарскил език в миналото и днес),
објавена во сп. „Бт>лгарски език“, XXVIII, 1978, кн. 1, стр. 3-43), и тоа во бројот посветен на
100-годишнината од ослободувањето на Бугарија. Статијата е потпишана од Институтот за
бугарски јазик при БАН, и со тоа да се даде на знаење дека се работи за став на државна
ИСТОРИЈА НА КУЛТУРАТА НА МАКЕДОНША

ЗА ДВЕ НОВИ ТЕОРИИ 3 А МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК 11
институција, на највисоката научна институција во Бугарија, респ. став на бугарската

лингвистичка наука во целина. Главен редактор на списанието во тоа време беше
академикот Владимир Георгиев, кој беше и потпретседател на Бугарската академија на
науките.
Според оваа теорија македонскиот литературен јазик е формиран врз грама-
тичката структура на југозападниот бугарски ж —> /а/-говор во СР Македонија во резултат
на екстралингвистички фактори - со создавањето на СР Македонија во рамките на
југословенската федерација, и тој е наложен по силата на политички декрет, кој е при-
фатен на определено место (во манастирот ,Дрохор Пчињски“) и на определен датум (2
август 1944 г.). Терминот „македонски“ во синтагмата „македонски говори“, употребуван
во славистичката наука пошироко, треба да се третира како географски термин според
областа Македонија, аналогно на тракиски спрема Тракија, мизиски спрема Мизија. Па
така терминот „македонски литературен јазик“ треба да асоцира како втор бугарски
книжевен јазик, а не како посебен националенјазик.
Со оваа теорија се сака на македонскиот литературен јазик да му се откаже стату-
сот на посебен литературен јазик и да се сведе до ранг на варијанта на бугарскиот литера-
турен јазик.
Со овој документ, донесен на еден важен датум од историјата на бугарската
држава, бугарската лингвистика најави нова фаза во негирањето на македонскиот литера-
турен јазик со еден нов теориски пристап.
Аргументите со кои ја образложуваат својата теорија бугарските лингвисти на
чело со акад. Георгиев беа силно обеснажени со лингвистички противаргументи во книгата
„За македонскиот јазик“ во издание на Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“
(Скопје 1978), во редакција на Тодор Димитровски, Блаже Конески и Трајко Стаматоски,
која претставува одговор на споменатата статија во сп. Бт>лгарски език.
Овие тези почнаа веднаш да се шират во центрите каде што е бугарското влијание
поизразено, особено во земјите од т.н. социјалистички блок, но не по силата на научните
аргументи, туку повеќе со политички притисок врз одделни институции и личности,
посебно со притисок врз оние научни работници што покажуваа интерес за македонис-
тичката проблематика.
He е тајна дека во врска со овој проблем беа активно ангажирани луѓе од најви-
соките државни и политички форуми во Бугарија.
Во бугарскиот стручен и научен печат од тоа време се разгоре дискусија за цели-
сходноста од учеството на бугарската страна во меѓународните лингвистички проекти во
кои е вклучен македонскиот јазик. Институтот за бугарски јазик на БАН своето поната-
мошно учество во тие проекти го условуваше со барањето во текстовите од проектите,
посебно во оние проекти што остануваат како трајни документи во историјата на лингвис-
тиката, какви што се, на пример, Општословенскиот и Европскиот лингвистички атлас,
кои се реализираат под покровителство на УНЕСКО, или Општокарпатскиот дијалектен
атлас, и други проекти од меѓународен карактер, иницирани од Меѓународниот комитет на
славистите и други научни асоцијации - да се испуштат називите на јазиците само за да не
се спомне и македонскиот јазик, и во сите тие документи да се означи бугарскиот став по
македонското јазично прашање со цитирање на статијата ,Ддинството...“. Тој став на бу-
гарската страна беше изразен официјално и во два протокола - потпишани од високи прет-
ставници на Институтот за бугарски јазик на БАН и на Институтот за руски јазик на АН
СССР, како координатор на проектот OJIA, и од Институтот за слависгика и балканистика
на AH СССР, како координатор на проектот ОКДА. Но кога бугарскиот став во соодвет-
ните меѓународни асоцијации и нивните стручни тела не беше прифатен, тогаш бугарската
страна се повлече од сите лингвистички проекти во коишто беше вклучен македонскиот
јазик.

Статијата „Единство...“ од нејзиното публикување ќе стане кредо за бугарската

лингвистика. Многу ретки се лингвистички прилози од бугарски автор во кои оваа статија
не се цитира, дури и таму каде што нема повод за нејзиното цитирање.
Во духот на новите тези преиздадени се сите лингвистички трудови излезени пред
Втората светска војна во Бугарија во кои македонските дијалекти и македонскиот јазик во
целина се третира како составен дел на бугарската јазична територија, а во некои од тие
трудови се внесени и поправки во духот на новите барања, како што е случајот во бугар-
ското издание на Историјата на бугарскиот јазик од Стефан Младенов (преведена од гер-
мански), на текстовите од Бењу Цонев, и на некои странски бугаристи.
Посебен случај, во науката недозволен, претставува учебникот на покојниот про-
фесор Стојко Стојков „Бугарска дијалектологија“ (Бт>лгарска диалектологил. Издателство
на Бт>лгарската академил на науките, Софил 1993), во која се внесени и сите македонски
дијалекти, вклучувајќи ги и говорите во Република Македонија.
Ова го истакнувам посебно како куриозитет во научната мисла кога по смртта на
авторот во неговата книга се додаваат текстови кои тој (авторот) никогаш не би ги при-
фатил. Во претходните изданија на споменатава книга проф. Стојков не само што го тре-
тираше македонскиот јазик како посебна лингвистичка индивидуалност, туку и говорите во
Пиринска Македонија ги именуваше како „македонски“.
Со процесот на дестабилизацијата на СФРЈ, и особено по нејзиното распаѓање и
прогласување на сувереноста на Република Македонија пропагирањето на бугарскиот
карактер на македонскиот јазик зеде уште посилен замав. Тогаш беше обновен Македон-
скиот научен институт, кој разви богата издавачка дејност, го интензивира обновеното
списание „Македонски преглед“ и стана повторно обединувачки центар на македонската
емиграција во Бугарија, па и пошироко во светот. Во рамките на овој институт веднаш по
неговото востановување се прави нова стратегија против македонскиот јазик и тука се
вклучени и некои странски лингвисти.
Меѓу најангажираните од странските слависти во најново време е секако д-р Ото
Кронштајнер, професор по славистика и бугаристика на Универзитетот во Салцбург, кој е
истовремено уредник и издавач на сп. Die Slawischen Sprachen.
Во 29-иот број на ова списание (1992 г.) објавени се неколку статии посветени на
проблеми од бугарската историја, бугарскиот јазик и култура, од кои три се од перото на
Кронштајнер.
Во првата статија (За независноста на Македонија), откако соопштува за прогла-
сувањето на суверена држава Македонија, Кронштајнер прави екскурзија низ историјата
на Македонија од античкиот период па до најново време засегнувајќи го на крајот и
прашањето сврзано со формирањето на македонскиот литературен јазик, кој е, според
него, создаден во 1944 г. под комунистичката власт и којшто е доближен до српскиот јазик
до таква мера, што постои опасност за тотално србизирање, а „стратегијата за тоа била
концепирана и потпомагана од србофилските лингвисти и литературоведи на Македон-
ската академија“. Истовремено Кронштајнер изразува увереност дека по паѓањето на
идеолошко-политичкиот ѕид спрема Бугарија новата република ќе се насочи кон својот
природен партнер Бугарија и ќе се воспостават прекинатите врски пред половина век за да
се дојде до повторно обединување во јазичната и културната област. Тој изразува надеж
дека народот во Република Македонија повторно ќе го воспостави својот културен и
јазичен идентитет без политички притисок и ќе се врати кон својата матица.
Тезата за бугарскиот карактер на македонскиот јазик Кронштајнер ја доразвива и
во полемичните статии: „Бугарштината на словенските месни имиња во Грција“, кори-
стејќи го топонимскиот материјал од книгата на германскиот славист Макс Фасмер,
„Словените во Грција“ (Die Slaven in Griechenland) и „Распаѓањето на Југославија и иднината
на македонскиот литературен јазик (Задоцнет случај на глототомија)“ (Der Zerfall Jugosla-

ЗА ДВЕ НОВИ ТЕОРИИ 3 А МАКЕДОНСКИОТЈАЗИК 13
wiens und die Zukunft der makedonischen Literatursprache (Der spate Fall von Glottotomie?), Die
slawischen Sprachen, 29,1992,143-171), која подоцна e препечатена во бугарски превод во сп.
Македонски преглед, XV, 1992, кн. 3, 29-46, и преиздадена во брошурата „Овчинението на
т.н. македонски книжовен език“ (Софил 1993, 47-64).
Прашањата што ги засегнува авторот во споменатите статии имаат повеќе коно-
тации - и лингвистички и политички.
На лингвистички план него го интересираат прашања за функционалната страна на
македонскиот стандарден јазик, неговата дијалектна база, ортографијата, историјата, и др.,
а на политички - националниот карактер на македонскиот јазик, причините и начинот на
неговата стандардизација, и др.
Во најкус извод неговите тези се следните:
- Македонскиот литературен јазик е вештачка творба, конструкт на еден човек
или група луѓе, направен со политички акт и со цел да се раздели бугарскиот јазик на два
дела; како таков тој на научен план не може да се оправда.
- Лингвистичкиот македонизам не е ништо друго освен форма за србизација на
бугарскиот јазик во географската област Македонија, и тој процес е започнат од крајот на
минатиот век.
- Белградските научници заедно со скопските помошници македонизмот го нало-
жија како идејна насока на србизмот и во науката, респ. и во лингвистиката.
- Србокомунистичките управници од Белград ги извлекоа од стариот националис-
тички арсенал идеите на Стојан Новаковиќ за македонизмот како средна етапа во процесот
на србизирањето на Бугарите во Вардарска Македонија прилагодувајќи ги тие идеи кон
новото време.
За таа цел тие го искористија веќе испробаниот советски опит со поделба на наро-
дите да се создадат нови нации, а со тоа и нови јазици, како што е случајот со некои народи
во Средна Азија, и во Европа со молдавскиот народ и јазик кој е одделен од романскиот и
карелискиот од финскиот.
По тој модел е разделен и бугарскиот народ и јазик за да се создаде т.н. „маке-
донски народ и македонски јазик“.
Меѓу македонскиот и молдавскиот авторот на статиите гледа аналогија и во орто-
графијата.
Во молдавскиот беше воведен кирилскиот шрифт за да се разликува од роман-
скиот, а во македонскиот е прифатена српската ортографија за да се разликува од бугар-
ската.
- Обидот писмено-регионалната форма во Република Македонија, која претставува
нераскинлив дел од бугарскиот јазичен организам, да се претставува како литературен
македонски јазик - според авторот на споменатите статии и бугарските коментатори на
тие статии - претставува најгруб фалсификат.
- Скопската јазична норма како нова творба нема своја посебна историја, различна
од општобугарската, а нејзината дијалектна база има западнобугарски карактер.
Следствено на тоа, скопската норма има регионален карактер не само затоа што е
создадена вештачки по политичка порачка, туку заради тоа што таа врши официјална
функција само на еден регион од географската област Македонија - само во Вардарска
Македонија, додека во другите два дела - во Пиринска и во Егејска Македонија таа не е
прифатена.
- Авторот прави забелешка и по однос на изборот на дијалектната основа на маке-
донскиот литературен јазик. Според него, за база на литературната норма е избран пери-
ферен дијалект кој лежи на српско-бугарската јазична граница и како таков тој има

преоден карактер, и со тоа е постигната и близоста со српскиот јазик, па според тоа и по-
голема можносг за србизација на македонскиот.
Кронштајнер е изиритиран и поради преставувањето на македонските дијалекти на
лингвигеографски план како посебна јазична индивидуалност, одделена од бугарската
јазична територија.
Во контекстот на овие искажувања австрискиот слависг во разни конотации,
главно негативни, ги споменува: Македонската академија - како главен поддржувач на
скопската норма, проф. Хорас Лант поради неговата „Граматика на македонскиот литера-
турен јазик“ и посебно проф. Блаже Конески - како идеен творец и главен конструктор на
скопската јазична норма, на која со своите трудови (Граматиката на македонскиот лите-
ратурен јазик, Историјата на македонскиот јазик, Историската фонологија на македон-
скиот јазик, и др.) сака да и даде историски димензии, па и други научни и културни работ-
ници на Македонија.
Сите овие тези заедно со аргументацијата што ја дава Кронштајнер против маке-
донскиот литературен јазик нам ни се од поодамна познати од десетици и десетици статии
и одделни брошури издавани и преиздавани во Софија, некои од нив и на светските јазици,
и тие се сумирани во најголем дел во споменатата статија ,ЈЕдинството...“ во авторство на
колективот на Институтот за бугарски јазик на БАН, и сите тие тези беа обеснажени од
Блаже Конески во цитираната погоре книга.
Ново во „научните“ прилози на проф. Кронштајнер е поуката што ни ја нуди за
„можностите за решавање на македонското прашање“, т.е. како Македонците да се вратат
во својата матица. Тие се изложени во вид на тези во следниве 14 точки:
1. Македонците најпрво треба да се откажат од теоријата за два јазика („двојазична
теорија“).
2. Откажувањето може да се реализира во фази, постепено. Наспоредно со маке-
донскиот литературен јазик во сегашнава форма треба да се допушти и употребата на бу-
гарскиот јазик.
3. Во основното и средното образование да се воведе факултативно и настава по
бугарски јазик.
4. При Универзитетот во Скопје треба да се формира посебен институт за бугарски
јазик.
5. Во сегашнава форма на македонскиот литературен јазик да се воведе бугарската
азбука (ортографија).
6. Да се обезбеди слободна размена на весници, списанија и друга литература меѓу
Македонија и Бугарија.
7. Бугарската реч да се афирмира преку заеднички предавања по радиото, телеви-
зијата, театарски претстави и литературни читања во двете земји.
8. Да се создаде заедничка институција за македонско-бугарски јазични прашања.
(Таму би можело да се засили книжевното зближување).
9. Да се запре понатамошното србизирање на македонскиот јазик.
10. Да се изврши размена на историската документација меѓу двете земји.
11. Да се даде право за слободен избор на фамилните имиња.
12. Македонија и Бугарија да дејствуваат заеднички за признавање на словенско-
бугарската народносна група во Егејска Македонија (Грција) според принципите што
важат за европските малцински права.
13. Малцинствата да се признаваат според еднакви принципи.
ИСТОРИЈА НА КУЈ1ТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

3 А ДВЕ НОВИ ТЕОРИИ 3 А МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК 15
14. Да се усогласи коректна терминологија по однос на жителите во Македонија

(бугарски Македонци, албански Македонци, турски Македонци, итн.) и во Бугарија
(бугарски Бугари, турски Бугари, македонски Бугари итн.).
Овие тези, кои, со голема веројатност, се формулирани во Македонскиот научен
институт во Софија, нашироко се афирмираат во бугарската лингвистичка литература, се
препорачуваат и во светската славистика. Со такви тези во последниве години се објавени
повеќе книги и студии во издание не само на Македонскиот научен институт, туку и во
издание на Институтот за бугарски јазик на БАН.
Да посочам само еден пример од таа серија изданија.
Во книгата на Славка Величкова под наслов „Тенденции во јазичната политика на
Република Македонија“ (Тенденции в езиковата политика на Република Македонин.
Издателство на Бглгарската академил на науките. Софил, 1991, 202 страни) се нуди список
со околу 2.500 лексички позиции што треба да се исфрлат од речникот на македонскиот
јазик.
*
Нашето внимание го привлекува една друга теорија од поново време и од афирми-
ран автор - теоријата за дивергенција и конвергенција на јазиците. Оваа теорија ја афир-
мира познатиот американски славист и лингвист Хенрик Бирнбаум, професор на Универ-
зитетот во Лос Анџелес, и за прв пат неа ја има претставено во статиите: „О двух основшлх
направленинх в чзбжовом развитии“ (Вопросм взБжознанил), 1985, бр. 2, с. 32-42), и “Diver
gence and Convergence in Linguistic Evolution” (Papers from the 6th International Conference on His
torical Linguistics, Amsterdam, Poznan, 1985, 1-24), a за балканската јазична ситуација во ста-
тијата ,Дивергенцил и конвергенцил в развитии кжнославннских литературш>1Х нзбжов“
(Philologia slavica. К 70-летиш академика Н. И. Толстого. Институт славлноведенич и бал-
канистики РАН, Москва „Наука“ 1993, 245-253).
Конвергенција на лингвистички план означува зближување на два сродни јазици со
различни историски бази до таа мера што стануваат варијанти (разновидности) на един-
ствен стандарден јазик. Под терминот дивергенција се подразбира обратен процес - кога
две варијанти на еден стандарден јазик се оддалечуваат една од друга и стануваат самостој-
ни литературни јазици.
Во јужнословенските литературни јазици Бирнбаум ги открива и двата процеса.
Како пример за конвергенција тој ги зема српскиот и хрватскиот. Во далечното
средновековје тие биле посебни литературни јазици и со посебни азбуки. Во историскиот
развој тие се доближиле и се слеале во единствен стандарден јазик - српскохрват-
ски/хрватскосрпски стандарден јазик со две варијанти - источна (српска) и западна
(хрватска) варијанта. Тој единствен стандарден јазик во новите историски услови по
распаѓањето на СФРЈ пак се дели - двете негови варијанти стануваат посебни литературни
јазици.
Западната варијанта, јекавско-штокавската, по својата дијалектна природа, која го
користи латиничното писмо, во последно време, по распаѓањето на Југославија, во Хрват-
ска доби официјален назив „хрватски литературен јазик“ (хрватски књижевни језик). Во
понатамошниот развој со пополнувањето на лексиката со елементи од чакавскиот и кај-
кавскиот, како и со заемките од западните јазици, може да стане наполно одделен литера-
турен јазик во лингвистичка смисла, па така пак да сганат два самостојни јазици со
екавско-штокавската варијанта, и на тој начин да се добие позиција како во средниот век -
српски литературен јазик и хрватски литературен јазик.
Како пример за дивергенција Бирнбаум ги зема македонскиот и бугарскиот лите-
ратурни јазици. Според него, овие два денеска самостојни литературни јазици потекнуваат

од едно јазично стебло, од една структурна база - од старословенскиот јазик. Овој литера-
турен јазик, нормиран врз база на словенскиот дијалект што се говорел во околината на
Солун, во IX-XI век развил две варијанти - западна (охридска) и источна (преславска).
Во времето на српското владеење, кога Скопје станува столичен град на српската
држава, западната (охридската) варијанта под влијание на српскиот јазик се повеќе дивер-
гирала од својата основна база (бугарската), и тој процес продолжил од крајот на XIX век,
и под определени историски околности - со формирањето на македонската државност во
рамките на југословенската државна формација - западната варијанта прераснала во нор-
миран јазик - македонски литературен јазик, кој, со оглед на кратката временска дистанца,
се уште е ровит.
Авторот на статијата во овој контекст поставува уште две прашања:
првото - кој од двата современи литературни јазици - бугарскиот или македон-
скиот е поблизок до старословенскиот од т.н. „трета родина“ (т.е. од времето кога наста-
нале ракописните текстови што допреле до нас), и
второ - каква ќе биде судбината на македонскиот стандарден (литературен) јазик,
кој се уште не е затврден во доволна мера поради краткото време на неговото егзистирање.
На првото прашање неговиот одговор гласи: ... старословенскиот во двете свои ос-
новни варијанти, западната (охридската) и источната (преславската) може да се иденти-
фикува со старобугарскиот, и само со него, бидејќи во тој период (IX-XI в.) немало посе-
бен старомакедонски јазик, различен од старобугарскиот, независно од фактот што солун-
скиот говор од денешна гледна точка се наоѓа во југоисточната македонска дијалектна
зона.
Со оваа теза, која жилаво ја бранат бугарските лингвисти, сака да се покаже и/или
докаже бугарскиот карактер на македонскиотјазик.
Проф. Бирнбаум многу е загрижен за судбината на македонскиот литературен
јазик, кој, според него, стои на слаби нозе, и во услови кога во Грција и во Бугарија има
сили што не ја признаваат посебноста на македонската нација и македонскиот јазик, и
коишто имаат претензии на македонската територија, како и некои кругови во Србија, кои
исто така покажуваат желби за присоединување на Македонија кон голема Србија.
Во заклучокот Бирнбаум допушта дека полна конвергенција или, во извесна
смисла, реконвергенција на два јазика (или поточно - интеграција на еден јазик кон друг) е
појава што се среќава и во нашите денови, приведувајќи го како пример молдавскиот јазик
кој како самостоен јазик веќе исчезнува и по враќањето на латиничната ортографија ста-
нува повторно варијанта на романскиот литературен јазик. А слична судбина доживува и
кашупскиот јазик, односно „културен дијалект“, кој на наши очи станува периферен полски
дијалект.*
*
Проф. Кронштајнер во оваа негова статија не кажал ништо ново по однос на маке-
донскиот литературен јазик. Тој само ги повторил „тезите“ на неговите ментори од Маке-
донскиот институт во Софија и како прв почесен член на тој Институт си презел обврска
тие „тези“ да ги преточи на германски јазик во неговото списание „Die Slawischen Sprachen“,
веројатно, во знак на реванш за укажаната почест од управата на односниот Институт. Но-
вост за нас македонските лингвисти претставува неговиот совет формулиран во
споменатите десетина точки како да се откажат Македонците од својот литературен јазик
и за тоа најмногу ќе му бидат благодарни неговите ментори. По овој повод ние сакаме да
го упатиме проф. Кронштајнер да ги прочита, ако досега не ги прочитал, и/или да ги пре-
прочита текстовите на проф. Блаже Конески: ,Дрофесорот Мирчев против Македонскиот
правопис“ (Македонски јазик, 1952, III, 6, 121-134) и ,Д о повод на најновиот напад на
ИСГОРИЈА НА КУЛТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

ЗА ДВЕ НОВИ ТЕОРИИ ЗА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК 17
нашиот јазик“ (Скопје, 1948, 1-48), како и книгата „За македонскиот јазик“ под редакција
на Тодор Димитровски, Блаже Конески, Трајко Стаматоски (Институт за македонски јазик
,Дрсте Мисирков“, Скопје 1978, 1-95). Аргументите изложени во тие текстови остануваат
и како наш одговор на овој најнов негаторски напад врз македонскиот литературен јазик
што произлегува од перото на проф. Ото Кронштајнер.
Што се однесува, пак, до прогнозите на проф. Бирнбаум за судбината на Македон-
скиот литературен јазик во настанатите политички околности на Балканот остануваме со
длабока увереност дека тие нема да се реализираат како што ги посакува тој. Македон-
скиот стандарден јазик не е ниту „кревок“, нити стои на слаби нозе. Македонскиот литера-
турен јазик е наполно оформен и стабилизиран и како таков е општоприфатен од македон-
скиот народ, како таков е општоприфатен и во светската лингвистичка наука.
Botidar VIDOESKI
ON TWO NEW THEORIES ON MACEDONIAN LANGUAGE
( Summar y)
In this paper Professor Kronsteiner did not reveal anything new related to Macedonian literary language.
He simply repeated the “theses” of his mentors from the Macedonian Institute in Sofia, and being the first honorary
member of this Institute he assumed an obligation to translate “those theses” into German in his journal “Die
Slawischen Sprachen” possibly in order to return a favor to the steering authorities of the Institute. The only news
for us, the Macedonian linguists, is his advice formulated in ten points on how Macedonians should renounce their
literary language, for which his mentors will be most grateful to him. On this occasion we would like to refer Pro
fessor Kronsteiner to the following texts written by Professor BlaZe Koneski - in case he has not yet read them:
“Professor Mir6ev Against Macedonian Orthography” (Macedonian Language, 1952, Ш, 6, 121-134) and “On the
Latest Attack on Our Language” (Skopje 1948, 1-48), and the book “On the Macedonian Language” edited by To-
dor Dimitrovski, BlaZe Koneski and Trajko Stamatoski (“Krste Misirkov” Institute of Macedonian Language,
Skopje 1978, 1-95). The arguments presented in the above-mentioned articles and book are also our reply to this
newest negation of the Macedonian literary language written by Professor Otto Kronsteiner.
As for the prognoses of Professor Bimbaum concerning the destiny of the Macedonian literary language in
the new political circumstances in the Balkans, we are deeply convinced that they will never be realized as he de
sires. The Macedonian literary language is neither “fragile” nor “standing on a weak footing”. The Macedonian
literary language is completely developed and stabilized and accepted in its present form by the Macedonian people
and in international linguistics.
ЈАЗИЦИТЕ HA ПОЧВАТА HA МАКЕДОНИЈА

Петар Хр. ИЛИЕВСКИ
ЈАЗИЦИТЕIIA ПОЧВАТАНА МАКЕДОГШЈА

ВО АНТИЧКИОТ И РАНОВИЗА1ГГИСКИОТ ПЕРИОД
1. ГТознато е дека целиот Балкански Полуостров, а посебно Македонија, претста-

вува територија на големо етничко и јазично разнообразие од најстаро време. Честите ми-
грации, промени на летни со зимни пасишта и обратно, трговија, мешани бракови и др. ја
олеснувале симбиозата меѓу балканското население. Прашање е дали и во која мера имало
етничка свест кај античките народи, но факт е дека тие на Балканот зборувале на различни
јазици. Потребата од заемно разбирање на народи од различни јазични заедници довела до
масовен билингвизам. Според Страбон (VII, 7-8) некои Епирци биле двојазични, а таму
живееле единаесет различни народи.1 Повеќето од нив граничеле со северозападна Маке-
донија која била со уште посложен етнички состав.2 Билингвизмот, често и полилингвиз-
мот на оваа територија довеле до развој на многубројни заеднички особености во балкан-
ските јазици (фонетски, морфолошки, зборообразовни, синтаксични и др.), што условило
појава на т.н. јазичен сојуз.
Со право се претполага дека јазиците на старите балкански народи (Македонци,
Бриги, Пајонци, Тракијци, Илири и др.) биле се уште во говорна употреба, барем во
пониските слоеви на општеството кога во VI и VII век словенските племиња се населиле на
овие простори.3 He е возможно целокупното население на овие народи да било наполно
хеленизирано и/или романизирано.
Грчкото влијание било силно и долготрајно на целиот Балкан, а особено во Маке-
донија и тоа, се разбира оставило длабоки траги во сите сфери на културниот живот не
само на Балканот, туку и во цела Европа. Од археолошки наоди може да се види дека ин-
филтрација на грчка култура и цивилизација имало уште во микенско време и во најсевер-
ните делови на Балканскиот Полуостров.4 Со пренесувањето на микенска стока во овие
краишта, сосема природно, се пренесувале и грчки зборови. Грчкото влијание продолжило
во класичниот и особено во хеленистичкиот период, потоа во текот на целиот среден век,
1 Хаонци, Теспротијци, Касопаи, Амфилохијци, Молоти/си, Атамани, Аитики, Тимфаи, Орести, Парораи,
Атинтани.
2 Пелазги, Пелагонци, Паионци, Пиеријци, Битиаи, Еордаи, Алмопи, Бриги, Едонци, Епирци, Илири,
Тракијци, сп. Ф. Папазоглу, „Етничка структура античке Македоније у светлости новијих ономастичких ис-
траживања", Balcanica (СА Н У ) VIII, 1977, 65-82. Североисточните соседи на Македонија биле исто така мошне
сложени во етнички поглед, сп. долу т. 6 б.
Ј Сп. П. Хр. Илиевски, ,Лексички реликти од стариот балкански јазичен слој во јужнословенските
јазици", Реферати на македонските слависти за IX меѓународен славистички конгрес во Киев, Скопје 1983, стр. 7,
бел. 1 .
4 N. Tasid, "The Problem of Myc. Influence in the Middle Bronze Age Cultures in the South Eastern Part of the Carpathian
Basin", Balcanica IV, Beograd 1973, 19-38.
20 ПЕТАР ХР. ИЛИЕВСКИ
па и до најново време. Во архајскиот период ова влијание на Балканот било ограничено на

одделни места, обично во градови покрај брегот на Црно, Јонско и Јадранско Mope, како и
во грчките колонии покрај поголемите реки (Axios, Auos, Nestos, Struma и др.).
Латинското влијание подоцна проникнало и во внатрешноста од централниот и се-
верниот дел на Балканот, но и тоа било посилно само меѓу аристократските кругови во
градовите покрај поважните сообраќајници и во ветеранските римски колонии. Пониските
општествени слоеви во градовите и, особено, селското население на старите балкански
народи во внатрешноста не можеле да потпаднат под така силно грчко и латинско вли-
јание. Треба сепак да се одбележи дека римската доминација на Балканот укажала
значајно влијание и на посреден начин. Пробивајќи сувоземни патишта на подолги релации
што се крстосувале во Македонија, римската администрација ги поврзала најоддалечените
краишта од запад до исток и од север до југ на Балканот без граници со што придонесла за
уште поголемо зближување на балканските народи и јазици.
Јазиците на старите балкански народи (освен грчкиот и латинскиот) денес се на-
полно исчезнати. Главна причина за тоа лежи во фактот што на овие јазици не е создадена
никаква литература, при се што некои од овие народи (Македонци, Пајонци, Тракијци) се
служеле со грчкото писмо. Старите балкански народи не успеале да создадат своја култура
по углед на грчко-римската. Во повеќевековниот заеднички живот со словените при една-
кви економски и политички услови тие биле асимилирани од словенските компактни маси.
Како доказ дека словенските маси дошле во директен контакт со старото балканско насе-
ление, служат поедини, макар и ретки топоними и хидроними, преземени директно од нив-
ните јазици, а не преку посредство на грчкиот и латинскиот.
2. Познато е дека при асимилацијата на еден народ од друг елементи од јазикот на
покорениот народ (фонетски, морфо-синтаксички и особено лексички) спонтано проник-
нуваат во јазикот на победителот. Ваков процес бил неизбежен и во Македонија.
Почетокот на новата ера се характеризира со големи преселби на разни индоев-
ропски и средноазиски народи. Ниеден од нив, освен Словените, на Балканот не се задржал
подолго и не оставил позначајни траги. Словенската преселба, меѓутоа, ја променила
етничката карта не само на Балканот, туку и пошироко во Европа. Поради недостиг на
автентични писмени извори за етно-лингвистичката состојба на Балканот во времето од
VII век, тој период од историјата се смета за темен век, како и крајот на II и почетокот на I
милениј пред Христа на Медитеранот.
Затоа не е лесно да се установи точно какви се лингвистички интерференции усле-
диле при повеќевековните контакти меѓу словенските и затечените балкански племиња.
Старите балкански јазици (освен грчкиот и латинскиот), како што одбележивме, наполно
се изгубени во историско време. Тие се многу малку и само фрагментарно познати, и тоа
преку грчко и латинско посредство. Единствените остатоци од старите балкански јазици се,
главно, имиња на места, лица и извесен број глоси, спомнати периферно од грчки и латин-
ски автори, а антропоними и топоними се среќаваат и во грчки и латински натписи. Еден
ограничен број лексички реликти е сочуван во современиот македонски и во другите бал-
кански јазици, а некои, особено оние од сточарската терминологија, се распространети и во
централна и источна Европа.5
3. За Античкиот македонски има многубројни сведоштва од класични и покла-
сични извори, но досега не е откриен ниеден текст ниту натпис од овој јазик. По име се
спомнува и еден старомакедонски поет, Arrabatos, на дворот од кралот Архелај (413-399),
сп. Suidas (s.v. Euripides Eupuu8T|q), но ништо не е останато од неговите поеми. Старите
глосографи сепак сочувале од заборав стотина зборови-апелативи и педесетина особни
имиња, означени како македонски.
^ Г. П. Клепикова, „Функционирование и генезис терминологии горного пастушества", Славлнское и
балканское нзмкознание, М. 1975,161-201; сп. и 3. Голомб, М /Х , 1959,19—51.

21
Најголем број од глосите со нивното значење запишал александрискиот

граматичар Атегхаѕ од македонско потекло во III век пред Хр. Но неговиот спис не е
сочуван. Дел од глосите што ги запишал се дојдени во ексцерпти од подоцнежни
граматичари и глосографи, како Атенеј (П-Ш век по Хр.), Полукс (II век no Хр.), а особе-
но Хесихиј (V век по Хр.), означени како македонски или од Amerias. Кај Хесихиј вака се
обележени 85 зборови.
Од овие зборови, дојдени во преписи од преписи, често со грешки како во основ-
ната глоса така и во објаснувањето, познати само во една форма без и најмал текст, не
може да се реконструира говорниот јазик на античките Македонци. Близу 150 години
старомакедонските глоси се предмет на интензивни лингвистички истражувања, но нив-
ниот оскуден фонд и отсуство на било какви текстови даваат повод за различно толкување,
па не е чудно што мислењата на научниците по прашањето за нивната јазична припадност
се поделени. Додека едни (како Muller, Meyer, Vasmer, Meillet, Pisani, Chantraine и др.)
сметаат дека античките Македонци биле одделен и.-е. народ со посебен јазик, различен од
грчкиот; други (како Kretschmer, Hatzidakis, Hofmann, Георгиев и др.)6 допуштаат дека
Македонците биле и.-е. племе од истата фамилија од која потекнуваат Грците и нивниот
јазик бил сроден со грчкиот; трети, најекстремни, тврдат дека античките Македонци биле
Грци и нивниот јазик грчки дијалект. Најревносни застапници на третава теза се современи
грчки лингвисти и историчари, при се што класичногрчките автори не ги признавале Маке-
донците за свои сонародници, ги нарекувале варвари и македонската доминација во Грција
ја сметале за туѓа власт (сп. Плутарх, VitaArati, 16).
Има современи историчари кои се обидуваат да докажат дека античките Маке-
донци биле од Грците нарекувани bdrbaroi бидејќи биле на пониско културно ниво, зашто
долго време пред персиските војни тие живееле изолирани во планинските предели на
Орестија и немале допир со хеленската култура од југот. Но тоа метафорично значење на
зборот bdrbaros е од подоцнежно време. Всушност тоа е ономатопејски термин од сферата
на јазикот, а не од културата; зборот е познат и во сумерскиот: barbar, ст. инд. babara и
првобитно означува ‘туѓинец’ што зборува неразбирлив јазик. За старите Грци bdrbaroi
биле и Персијанците и Египтјаните, кои во културен поглед не биле пониско од нив.
Обратно, дорските племиња, кои навистина биле на могу ниско културно ниво во споредба
со Ахајците и Јонците, никогаш од нив не биле нарекувани bdrbaroi, а Македонците за нив
биле allophyloi ‘туѓ народ’ (сп. Plut., l.c.). На грчки некултурен се вели anemeros, а не bdrba-
гоѕ.
Долго време беше застапувана тезата дека античките Македонци биле дорско
племе, а нивниот јазик - дорски дијалект. Основ за такво сфаќање се бараше во 56 гл. од I
кн. на Херодотовата Историја. Таму е раскажана легендата дека племето на Дор, синот на
Хелен, потиснат од Кадмејците кои владееле со Теба, било принудено да ја напушти Хис-
тиајотида, јужно од Олимп и да се пресели во Пинд, каде што било наречено Makednon, от-
таму се доселило во Дриопида, па потоа на Пелопонез и се нарекло дорско.
Од зборот makednos некои филозофи и историчари го изведуваат името на Маке-
donia, варијанта Maketia и го објаснуваат како ‘висока, планинска земја’. Пред повеќе од
100 години A. Fick7 претположи дека античките Македонци биле грчко (дорско) племе, кое
на пат кон медитеранот заостанало во централниот дел на Балканскиот Полуостров. Етно-
нимот Makedones го објасни прво как ‘(луѓе) со висок раст’, а потоа како ‘жители на висок
планински терен’, сп. Maket(t)ia = ‘висока земја’. Всушност, зборот makednos е happax во Од.
VII, 106 со значење ‘танок, висок, нежен’, како епитет за дрвото јасика. Овој збор е со не-
сигурна етимологија8 и не се употребува како геоморфолошки епитет.
6 Библиографски податоци в. кај П. Хр. Илиевски, „Местото на античкиот македонски меѓу другите и.-е.
јазици\ Ж А 44,1994,73-94.
7 A. Fick, „Uber die Sprache der Makedoner", Orient und Occident 2, 718-729, сп. и KZ 22, 1974, 193-235.
8 Сп. H. Krahe, Glotta 17,1929,159; E. Risch, Wortbildung der Homerischen Sprache2, 1974,106 и др.
ЈАЗИЦИТЕ HA ПОЧВ AT A HA МАКЕДОНИЈА

Тезата за дорското потекло на античките Македонци беше подробно разработена

од Р. Kretschmer9 во неговата теорија за доселувањето на грчките племиња во три сукце-
сивни бранови (од 2.000-1.200 год.), која беше суверена повеќе од половина век. Но со но-
вите археолошки и лингвистички откритија во педесеттите години од нашиов век нејзините
основи беа сериозно разнишани. Археологијата откри јасни траги од техниката и обичаите
на новодојдени преселници во Грција околу 2.000 година пред Хр. Тие укажуваат на правец
не од север кон југ, како што тврдеа Fick и Kretschmer, а од исток (преку Дарданелите) кон
југозапад.10
Лингвистичките аргументи против тезата на Kretschmer се уште попоказателни:
а) Ако навистина грчките племиња доаѓале во текот на еден така долг период,
необично е како можел да биде јазикот од третиот бран (на Дорците) разбирлив за досе-
лените Грци од првиот бран пред 800 години.
б) Грчкиот содржи позајмени зборови од јазиците на Медитеранот кои одразуваат
исти дијалектни црти како и во наследените зборови, што покажува дека тие биле позај-
мени пред тој да биде поделен на источни и загтдни дијалекти. А не е таков случајот со
античкиот македонски, каде што се тие зборови позајмени со поинакви рефлекси, сп. на пр.
dalankha кое одговара на грч. thalassa ‘море\
в) Да бил грчкиот формиран пред 2.000 год. надвор од Балканскиот Полуостров,
досега сигурно ќе се најдеа траги од него и на други места како од келтскиот, готскиот и
др. јазици што се настанати на едно место, а подоцна се зборувале на други места.
Всушност грчкиот е образуван на Балканот од јазикот на доселени и.-е. племиња
помешан со јазиците на затеченото тогашно балканско население. По дешифрирањето на
линеарното Бе писмо во текстовите на микенските гшочки од средината на II милениј пред
Хр. (XIV-XIII век) се откриени очигледни траги и од дорскиот дијалект, што покажува дека
Дорците не дошле подоцна од другите грчки племиња.11
Современата грчка филолошка и историска наука не можеше да ги игнорира овие
неоспорни факти и кон крајот на шеесеттите години официјално ја напушти тезата за дор-
ското потекло на античкиот македонски. Во луксузното издание на Istoria toil Ellinikou Eth
nos, Proistoria kai Proto'istoria (Athma 1970, 2, изд. 1980, 356-379) e прецизирано местото каде
биле зародени грчките дијалекти, а тоа наводно било во просторот околу планината Гра-
мос и горниот ток на р. НаНактоп (Бистрица) околу 2200-2100 г. пред Хр. Бидејќи просто-
рот каде што според новата теорија се зародил грчкиот етност е истиот, каде што се раз-
вило и македонското племе, кое овде се смета за грчко, прокламираа дека македонскиот
јазик содржел особености од сите други грчки дијалекти. Probonas12 тврди дека „античките
Македонци биле Индоевропјани, Протоелини, дека нивниот јазик бил најстар и најконзер-
вативен грчки дијалект којшто воедно фрлал нова светлина и врз најстарата историја на
грчкиот етнос“. Грчки лингвисти кон крајот на шеесеттите години започнаа да бараат и
„откриваат“ јазични паралели меѓу микенскиот грчки и античкиот македонски. Додека по-
рано се настојуваше да се најдат што повеќе дорски форми, сега тие вложуваат големи на-
пори да ги негираат поранешните предлози и да откријат архаични ајолски и микенски
паралели.
Оваа теорија, која претендира на научност, всушност почива на претпоставки
непоткрепени со ниеден изворен историски факт. Еден долг период од околу 1.600 години
(од 2.200-600) е реконструирана предисторија на античките Македонци врз основа на едно
предубедување дека тие не можеле да бидат ништо друго освен Грци.*I.
9 Р. Kretschmer, Einleitung in die Geschichte der griech. Sprache, Wien 1896.
^ П. Xp. Илиевски, Балканолошки линГвистички студии, Скопје 1988, стр. 363 ѕѕ. бел. 1 и 3.
И Ј. Chadwick, "Who Were the Dorians?", Parola del Passato 31, 103-117.
I. K. Probona, / syngeneia Makedonikis kai Mykinaikis dialektou kai i protoelliniki katagogi ton Makedonon, Ath.
1973,58.

23
4. Јазичниот систем на античкиот македонски, како што одбележивме, не може да

се реконструира во целост врз основа на оскудните лексички остатоци без флексија.
Меѓутоа, има документирани автентички македонски форми кои, очигледно, не можат да
се вклопат во фонетскиот систем на грчките дијалекти.
Од компаративната анализа на македонските глоси со соодветни грчки паралели
може лесно да се диференцира македонската од грчката фонетика:
В о в о к а л и з м о т се забележува промена на и.-е. вокал о, кој во грчкиот добро
се чува, а во античкиот македонски преминува во a, сп. d&ylos ‘дрво, копје’, грч. dory; abeis,
opheis ‘змии\* abroutes грч. ophrys, слов. о-бргвг, макед. ‘веѓи’.
Исто така, и.-е. дифтонг аи во грчкиот е сочуван без промени, а во ант. макед. пре-
минал во монофтонг a, сп. * a id h грч. aither: макед. ade ‘небо’ (овде се забележуваат три
фонетски разлики и една семантичка: на местото од грчкиот дифтонг а\- во макед. стои
монофтонг a на местото од грч. безвучен аспират -гЛ-, во макед. стои звучен оклузив -d-
и на местото од грч. заршок -ѓг, во македонскиот не се јавува крајниот консонант -г. Паѓа в
очи и семантичката разлика: во грч. aithSr значи ‘воздух’, а макед. ade е ‘небо’; ова не е
единствен ваков пример.). Сп. уште грч. ait halos : макед. adalos ‘саѓи\
Класичногрчкиот акцент бил музикален и синкопата на вокали таму била сосема
ретка појава. Во ант. макед. изгледа акцентот бил динамичен и експираторен, како што
може да се заклучи од формите keblS за kebalS = грч. kephale ‘глава’, лично име Вегшка =
грч. Pherenike, и др., со синкопиран ненагласен вокал во средината.
Во к о н с о н а н т и з м о т има уште повеќе разлики. Крајното -г во грч. е ста-
билно, сп. aither, а во макед. отпаѓа (ade). Сигмата во почетна и интервокална позиција во
грч. се губи, а во ант. макед. таа се пази и дури се озвучува, сп. sarissa ‘долго (македонско)
копје’, idzela ‘добра среќа’, сп. илир. veselia.
Разликата во третманот на звучните и.-е. аспирати bh, dh, gh е посебно значајна. Во
грчкиот тие консонанти се предаваат доследно со безвучни аспирати ph, th, kh, а во
античкиот макед. - со звучни неаспирирани оклузиви b, d, g, на пр. kephale : keb(a)le; thanatos
: danos ‘смрт’; akherdos : agerda ‘дива круша’ и др. Тоа се без сомнение с п е ц и ф и к и н а
п о с е б е н ј а з и к , а не н а н е ч и ј д и ј а л е к т . Тоасе гледа и од макед. гласи кои од
лексички аспект немаат паралели во грчкиот, а имаат во други и.-е. јазици, сп. на пр.: goda
‘внатрешности’, грч. entera, ст. инд. gudam, герм. Kut < *geu-, *gu~; idzela, поздрав ‘добра
среќа’, илир. veselia; pella ‘камен’, герм. Pels од и.-е. *pelsa, сп. и името на столицата Pella =
‘Каменица’.
Претставниците на тезата за грчкото потекло на ант. Македошџ* во последно
време се повеќе го префрлаат тежиштето на својата аргументација врз македонската оно-
мастика, особено врз антропонимијата. Се нагласува дека во литерарни и епиграфски из-
вори, а во последниве две децении е откриен обилен епиграфски материјал, се среќаваат
многубројни грчки лични имиња со кои биле нарекувани антички Македонци.
Навистина, околу 60% од досега познатите околу 400 имиња на антички Македонци
се општопознати грчки лични имиња: Alexmdros, Diogenes, Eudamos, Kratippos, PhUippos
(покрај BHippos) и др. Има и еден број лични имиња што можат да се објаснат со средства
од грчкиот, а документирани се само на македонска територија: Kratinnas, Lagos, Perdfkas и
ДР-
Оваа појава може лесно да се објасни со грчко културно влијание, кое на македон-
ска почва продирало уште од микенската епоха.13 Познато е дека секоја смена на кул-
турата или религијата внесува големи промени во антропонимијата на еден народ. Набргу
по христијанизацијата во европските и други народи продреле многубројни имиња на
светители, најголем број од кои (околу 60%) се грчки, па еврејски, римски и др. При ис-
1ч Е. N. Borza, In the Shadow of Olympus. The Emergence of Macedon, Princeton, New Jersey 1992, 63.

ламизацијата промената на имињата била побрза и поцелосна. Во последниве две-три де-

цении, пак, еден бран на модернизација кај нас услови голем број на имиња од помладите
генерации да се европеизира, но со промената на имињата не значи дека тие се откажале
од својот род и јазик. Од личните имиња не може да се суди со сигурност за етничката при-
падност на нивните носители.
Забележително е дека паралелно со грчките имиња во античка Македонија се
среќаваат во значителен број и такви што не можат да се објаснат со средства од грчкиот,
на пр.: Adaios, Arrabaios, Byrginos, Gyga'ia и др.14 Меѓу имињата што не можат да се објаснат
со грчка етимологија, неоспорно, има и такви што им припаѓале на јазиците од други сред-
нобалкански племиња: тракиски (Bithys, Doules, Kotys), пајонски {Lykkeia, Dropion, Patraos),
бригиски (Gyges, Gouras, Didas, Semele)i5 и др. Ho има и еден број такви имиња кои содржат
елементи типични за фонетиката на античкиот македонски, сп. Berenike : Pheremke. Освен
тоа има еден поголем број имиња како Byrginos, Gauanas, Dabreas и др., кои не можат да се
објаснат со средства ни од грчкиот, ни од тракискиот, ни од илирскиот. Тие се автентични
македонски.
Името Sabattaras, кое сигурно не е грчко,16 е посебно интересно за начинот како
проникнувале грчки имиња меѓу античките Македонци. На почесниот декрет од Делфи
(Syll. 269) од IV век пред Хр. се вели дека „Делфијците му дале проксенија (посебен статус
на гостопримство) на Makhatas, син на Sabattaras, Македонец од градот Еигороѕ
Показателен е овде фактот што името на таткото е од стариот јазичен слој - маке-
донско, а името на синот - грчко, Makhatas ‘Војне’. Такви случаи има и од поновата исто-
рија. Во турските пописни дефтери од XV и XVI век, кога се вршела исламизација во некои
краишта на Македонија, има примери каде таткото бил со словенско име, а синот со мус-
лиманско: Демир син на Станко, Јусуф син на Петко, итн.
Треба да се одбележи дека ретки античко-македонски имиња на места се сочувани
до денес, на пр. името на градот Balia има паралели во современата македонска
топонимија, сп. Бала во Струшко, Баланци (Жупа, Дебарско), како и епитетот бал/а за
‘брезо животно’, сп. литав. balas ‘бел ; оронимот Bora < *guoray одговара на гора, хидрони-
мот Olganoѕ < *wolg- на вла?а и др.
Од анализата како на глосите така и на личните и месни имиња може да се заклучи
дека античкиот макед. е индоевропски јазик, различен од грчкиот. Познатиот француски
индоевропеист A. Meillet17 наоѓа дека грчкиот не е поблизок до античкиот македонски
отколку до било кој друг и.-е. јазик. Сосема оправдано Ј. Pokorny (JEW, Registar 75) при кла-
сирањето на и.-е. јазици македонскиот го става заедно со фригискиот, тракискиот и дакис-
киот. Р. Chantraine не ги вклучил македонските глоси во својот Етимолошки речник на
грчкиот ј. (DELG), со што јасно покажува дека не ги смета нив за грчки.18
Во античко време веројатно имало балкански јазичен сојуз, сличен на современиов.
Како член на тој сојуз, античкиот македонски можел да има некои лексички и граматички
црти заеднички со другите старобалкански јазици. Во него се забележува силно грчко вли-
јание како резултат на долга и интензивна хеленизација што ја спроведувала македонската
династија Аргеади и со тоа народот бил постепено вклучуван во сферата на
хеленистичката култура. Но независно од тоа, судејќи по сочуваните глоси и старомаке-
А . Панев, Максдонска антропонимија до краја IV века пре н.е. (магист. дисертација) ркп., подробно
проучи од просопографски и лингвистички аспект 400 лични имиња на 718 Македонци до IV век пред Хр. и конста-
тира (стр. 276) дека околу стотина од нив не се грчки. Тој број може уште да се зголеми ако се има предвид фактот
дека писарите приспособувале туѓи имиња така што тие да им значат нешто на грчки.
^ Сп. Ф. Папазоглу, о.с. 74-80.
16 О. Masson, RPhil. 53, 1979, 244-250.
17
A. Meillet, Aperqu d'une Histoire de la Langue Grecque, P. 1930.
18 Сп. и P. Chantraine, "La langue Maced, et leur onomastique", BSL 61,157-166.

25
донските лични имиња и месни имиња, се гледа дека античкиот македонски имал
специфични особености на посебен и.-е. јазик. Најтипичните од нив во консонантизмот
покажуваат сродност со фригискиот (бригискиот), а не со грчкиот.
5. Се претполага дека античките Македонци како одделен етнос, различен од ста-
роседелците и соседите, потекнувале од пелазгиска основа.19 Следователно и во нивниот
јазик имало елементи од пелазгискиот (Pelasg-sk-oP. ‘морски народ’). Јужниот дел на Бал-
канскиот Полуостров по зборовите на Херодот (II, 56) се викал ПелазГија (сп. и Тук. I, 3.1).
Во историско време сb уште имало во Тесалија покраина ПеласГиотис, но Пелазгите се
спомнуваат и на поширок балкански простор (од Пропонтида до Тиренското Mope).
Обично се претполага дека Пелазгите биле едно племе. Всушносг тоа е поскоро општ и
условен назив за повеќе балкански племиња кои образувале посгар балкански јазичен сојуз
што бил во употреба пред доселувањето на и.-е. племиња од кои се развил грчкиот етнос.
Затоа тој јазичен слој е наречен и „предгрчки“.
Bo XIX век се сметало дека овој јазичен слој не бил индоевропски, но со напредо-
кот на лингвистиката во почетокот на XX век јасно е докажано дека бил индоевропски,20
сп. pyrgos ‘тврдина’, кое одговара на герм. Burg ‘град’ < *bhfgh-. Во грчкиот тоа би дало
*parkhos, но како збор од културата тој бил позајмен од друг и.-е. јазик со консонантизам
сличен на германскиот и ерменскиот (*bh > р; *gh > g и/*> иг).
Од тој стар јазичен слој има останато траги во сите балкански јазици, па и во
современиот македонски, сп. Пирга, село во Тетовско, изведено од основата на pyrgos
‘Градиште’. Голем број микротопоними во Македонија се образувани од апелативот карпа,
од кој се изведени топоними и ороними по целиот Балкан од планинскиот масив Карпати
во Романија, па се до малоазиските острови во Медитеранот, сп. Karpathos ‘Камено ос-
трово’, спомнато кај Хомер, Хесиод, Херодот и во микенските глинени плочки. Овде
можат да се споменат топоними и хидроними изведени од основата *ара ‘вода’, варијанта за
aqua, прснати на уште поширока и.-е. територија од Индија до Британија и од Скандинавија
до Пелопонез. Во Македонија од оваа основа се изведени: Опеница ‘Речица’, Охридско,
Опаа, Преспанско, Опае, Кумановско, ОГшла, Кратовско, идентично се АрНаѕ, рекичка кај
Платамон, спомната од Плиниј (Nat. hist. IV, 34) и многу други.21
6. Податоците за другите старобалкански јазици што се зборувале на територијата
на Македонија се исто така мошне оскудни:
а) Бригискиот (<фригискиот) бил јазик на едно и.-е. племе кое во II милениум пред
Хр. живеело во централна Македонија. Оригиналната форма на етникот била *Bhryges,
која според фонетските закони на античкиот македонски гласела Bryges, а во грчкиот Phry-
ges. Херодот (IV, 45) ги спомнува како жители при Термајскиот Залив; Страбон (VII, 7-9) -
во поречието на Еригон (Црна), а Псеудо-Скимн (434, 437) - покрај Охридското Езеро.
Поголем број од жителите на ова племе мигрирале преку Дарданелскиот теснец во Мала
Азија при големата егејска преселба околу 1100 год. и придонесле за рушењето на хетит-
ската империја. Херодот (VII, 73) раскажува дека „Фригите, наречени од Македонците
Бриги, биле европско (балканско) племе, соседи на Македонците, дека се преселиле во
Мала Азија и заедно со земјата го промениле и името“. Подоцна од малоазиската Фригија
гравитирале кон исток во денешна Ерменија (ерменскиот води потекло од фригискиот).
Помали бригиски групи сепак останале на Балканот и контактите со други балкански
племиња продолжиле.
Ф. Папазоглу, о.с., 69.

2® V. Georgiev, Introduzione alia storia delle lingue indeuropee, Roma 1966, 107 s; сп. и англиското издание од
1981.
2 ^ П. Хр. Илиевски, о.с. (бел. 10), 478-492.

Поради блиските контакти со античкиот македонски има извесен број на фригиско-

македонски исоглоси; на пр. bedu (изговор веројатно веду) < *yedu, *yed-, *pd-, сп. грч. hydor
‘вода’, оттаму и ојконимот Едесса < *yedes-sja ‘водна’, Воден (сп. Pokorny, IEW, 79).
I.-e. media aspirata и во фригискиот се упросгени на ист начин како во античкиот
македонски: *bh > b, *dh > d, *bh > g: Bagaios • Dzeus Phrygios, етимолошки поврзан co грч.
phegos ‘даб’, н. nepc. bay ‘бог’, сл. Б ог ‘удел’, ‘богат’, опоз. ‘убог’, ст. инд. bhajati ‘доделува’,
bhaga ‘Добра среќа’; -gordum ‘град’ во сложенки, сп. Manegordum, вар. Manezordum во Мала
Азија, слов. град, ст. инд. gpha < gf-dha ‘куќа’; daos ‘волк’, ст. слов. dav ‘давити’, гр. thaunon.
therion ‘диво животно’ и др.
Во врска со определбата каков јазик е фригискиот искажани се противположни
мислења: според Kretschmer,22 ЈокЃ3 и др. фригискиот бил satem јазик, сроден со тракис-
киот, зашто има глоси со палатали: adzen = грч. pogon ‘брада’ < *gendzelkia, слов. ‘зелје’ <
*ghlo- и др.; Meister, Pedersen и др.24 наоѓаат дека бил centum, a О. Hass25 допушта дека
зборовите со палатали биле позајмени од тракискиот. Оскудниот јазичен материјал не дава
можност за попрецизни характеристики.
Фригискиот од Мала Азија е релативно подобро познат. Покрај дваесетина глоси и
стотина лични и месни имиња, откриени се и 120 фрагментарни натписи, некои од VI век
пред Хр., а поголем број од новофригискиот (I—IV век).
Македонско-фригискиот ороним Orbelos во јужнословенските јазици е примен како
Беласица по слухова сличност од слогот -fee/-.
б) Податоците за пајонскиот се крајно оскудни. Од него е останата само една
сигурна глоса, monapos ‘европски бизон’ (див бик), неколку имиња на градови и реки, еден
теоним и неколку типични пајонски лични имиња. Од имињата на градовите најрано е
документиран Amydon (И л. II, 849; X, 428), подоцна познат како Abydon (Страбон, VII, fr. 20),
којшто се наоѓал близу до морето, што покажува дека Пајонците отпрвин живееле во дол-
ниот ток на Вардар. Херодот (V, 115 с.) спомнува дека живееле во долниот ток на Струма и
Места и држеле клучни приоди од југ кон север. Пајонски бил градот Stoboi на местото
каде што Црна се влива во Вардар. Потиснати од Македонците (Tuk. II, 99) тие гравити-
рале на север кон Брегалничката област. Хомер (//. с.) ги спомнува како сојузници на Тро-
јанците, Страбон на едно место (VII, fr. 11) ги смета за Тројанци, а на друго (VII, fr. 38) - за
Фригијци. Повеќето антички автори ги третираат како посебен народ. Плиниј (Nat. hist. IV,
10.35) под етниконот Пајонци вбројува повеќе племиња (Еордаи, Алмопи, Мигдонци и др.).
Настанети меѓу различни балкански племиња (тракиски на исток, дако-мизиски на
север, илирски, дардански на запад, македонски и фригиски на југо-запад и грчки колонии
на југ) Пајонците биле изложени на силно влијание од соседите. Рано потпаднале под грчко
културно влијание што се гледа од личните имиња на членовите од нивната кралска
династија (Agis, Ariston, Leon), но за Грците тие до крај останале северни barbaroi. Поголем
број од познатите пајонски лични имиња не можат да се објаснат со грчка етимологија, сп.
Likkeios (вар. Lippeios), Audoleon (хеленизирано во Autoleon), Dropion, Patraos, можеби и Lag-
garos, Pigres, Mantyes. Името на нивното божество Dyalos, кое одговара на Дионис, исто
така не може да се објасни со средства на грчкиот јазик. Сепак има автори (Beloch,
Merker)26* кои тврдат дека Пајонците биле Грци и нивниот јазик - грчки дијалект. Нај-
раширено е мислењето дека пајонскиот припаѓал кон илирската група јазици (Kretschmer,
22 О.с. 229; сп. и Н. Hirt, IF 2, 1892,143-149.

23 N. Jokl, Reallexicon der Vorgeschichte, X, 1929, 143.
24 V. Georgiev, o.c. 168.
oc
O. Hass, "Die phrygische Sprache im Lichte der Glossen und Namen", Linguistique Balkanique, 2, 1960, 25-69; - Die
phrygischen Sprachdenkmaler, Sofia, 1966.
2^ Лит. в. кај R. Katicic, Ancient Languages of the Balkans, 116-120; -"Peonci i njihov jezik", .2^/27, 1977, 25-31.

27
Jokl и др.).27 Д. Дечев застапува теза дека Пајонците биле Тракијци,28 а Пајанковски -
Фригијци.29
Поради оскудноста на јазичниот материјал, глосите и имињата не можат да се обја-
снат иако се индоевропски. Името Doberos во горниот ток на реката Струмица некаде кај
Валандово, би можело да се доведе во врска со ст. слов. дт>брт> ‘долина’, лит. duburys ‘дупка
полна со вода’, dubiis ‘длабок’, од каде се изведени и словенските топоними во Македонија
Д е б а р , Д е б а р ц а идр. Но тоа укажува само на заедничката и.-е. основа на овие
имиња, а не на некакво позајмување.
Неспорно има и приспособени пајонски топоними и хидроними во современиов
македонски јазик според делумна звукова сличност. Така, ојконимот Bargala е пренесен на
реката Брагаленица, Бр-кгалница. Од друга страна, пак, хидронимот Astibos за таа иста река
е пренесен на градот којшто лежи на реката, денешен Штип. Името на реката Strymon,
веројатно тракиско, е со најмала адаптација сочуван во јужнословенските јазици, каде што
има иста појава на епентеза на t меѓу ѕг во и.-е. корен *ѕгеџ- ‘тече’, во Струма, Струмица.
Името на пајонскиот град Bylazora можело по надворешна сличност да се пренесе на Велес
(етимолошки поврзан со теонимот Велес, Волос, словенски бог на добитокот), при cb што
античкиот град не се наоѓал на местото од современиов Велес.
в) Тракискиот е претставен со релативно најголем број зборови: 23 глоси, 150 ос-
нови изведени од топоними и педесетина - од антропоними. Откриени се и неколку кратки
натписи на тракиски, но нивната интерпретација не е сигурна.30 Досега се предложени
шест различни скици на тракиска граматика.31 Од остатоците, кои можат со извесна
сигурност да се определат како тракиски, во современите балкански јазици на прво место
може да се спомене зборот рофја, ровја, новогрч. romphaia, алб. rrufe, rrefeja ‘копје,
секавица, молња’, од трак. rhomphaia ‘сабја’ од *rwmp-, лат. rumpo, 3 ‘крши, сече’. Тракис-
кото потекло на овој збор е несомнен, сп. Плут. (Aem. Paul. 18), Еуст. {Comment, andlliadem
VII, 166 и др.), но не може со сигурност да се тврди дали е зборот преземен директно од
тракискиот или некој друг палеобалкански јазик, член на стариот балкански јазичен сојуз.
Тракискиот бил satom јазик, близок до балтословенските јазици и не е чудно што
има поголем број на словенско-тракиски паралели. Тракиските основи се изведени, главно,
од ономастиката:Bergei-polis : б р t гт>; berzas, ојконимВегѕатае : слов. б р t з а, лит. birias\
bruzas, лично име Btyzos ‘Брзак’; Burt-, Burd-apa и др. ‘брод’ (на река); Kozas, лично име од
*kog'a : к о з a; mar, Marica ‘вода, река, мочуриште, м о р е ’; тег ‘голем\ сп. лично име Руги-
merulas, сп. Влади-и 4 р г ; ostas, ојконим Ost-aphos ‘устие’ (на река); -sura ‘ток, течење’, сп.
с у р у т к a; Tarpo-dizos : т р a п; urdas ‘в и д р а’, сп. лично име Urdulis ‘поток’: у р д а, меко,
течно сирење; ver ‘извира’; Zajka ‘з a ј а к’ и др.32
г) Од дако-мизискиот има останато извесен број зборови, главно, во врска со
сточарскиот живот. Тие наоѓаат полна паралела во романскиот и албанскиот, а неќои се
сочувани и во јужнословенските јазици, на пр. бач, ром. bad, алб. bag ‘сиренар’; ром. catun,
алб. katund ‘к а т у н’; буг., макед. ч у к а, ром. ciuca, алб. quke\ ром.fluier, &Ji6.fljojere, макед.,
буг. ф л е ј т a; strunga, алб. shtrunge, с т р у г а , с т р а г а идр.
д) Од клирскиот се познати голем број имиња на места и лица, но јазичниот мате-
ријал означен како илирски, е многу неопределен. Се што било непознато од оваа област,
Kretscluner, о.с. 246 сс.; Библиогр. податоци в. кај Елеонора Петрова, Пајонските илемиња и иајонскошо
кралство eo II и / милениум пред н.е., Скопје 1991,66-72.
no
D. Detschew, Die thrakischen Sprachreste, Wien 1957.
79 W. Pajankovski, Balcanica Posnaniensia, 1984, 48-64.
30 B. Георгиев, Траките u техниит език, C. 1977,105c.
3^ Види П. Xp. Илиевски, горецитираниот труд (бел. 3), стр. 10.
32 Пак таму стр. 11, со цитираната литература.

во минатиот и почетокот на овој век се објаснувало со илирскиот супстрат. А всушност не

може со сигурност да се одреди ни дали илирскиот бил centum или satem јазик. Има антро-
поними и топоними особено во северозападниот дел на Далмација, кои откриваат рефлекси
на centum јазик, сп. Ves-cleves кое одговара на ст. инд. Vasu-sravah *џеѕи-к1еџеѕ ‘Доброслав’;
Argyruntum, РеисеШ и др., а на југоисток, покрај имиња со рефлекс на centum, како Gentius,
има примери и со елементи на satem јазик: Аѕатит, латинизирано во Lapida, денес ЈП a п а д,
ст. инд. аѕтап ‘камен’; Birziminium, подоцна познат како П о д г о р и ц а од *bhfg'h, ст. инд.
bfhant ‘голем, висок’, герм. Berg, слов. б р t гт>; Ozeriates од *ag'her-, рус. о з е р о, ‘езеро’
итн. Има случаи од centum јазик да се развие satem (сп. лат. camera во француски chambre
итн.), но такви појави се необични во еден јазик и во едно исто време. Очигледно е дека на
територијата што се смета за илирска имало повеќе различни племиња, наречени со општо
име Илири. До таков заклучок дојде и Р. Катичиќ при класификацијата на илирските
лични имиња во неколку различни групи (сп. Ж .А. 12, 95-120; 255-292; 13-14, 87-97).
Основата but, за која се претполага дека е илирска, сп. butas со значење куќа, се
среќава во неколку топоними на територијата од Македонија: ББ1толиа, Б и т о л а , Б у т е л ,
сп. ст. прус. лично име Butelin, Butele и др.
Има теза, подржана од официјалната албанска наука, дека илирскиот го про-
должил својот век преку албанскиот, кој според таа теза бил автохтон и претставувал кон-
тинуитет на илирскиот. Анализата на топоними од територијата што порано ја населувале
Илири, а сега Албанци, меѓутоа, открива факти спротивни на тврдењата на оваа теза.
Денешната форма на тие имиња во албанскиот е со словенски рефлекс, што значи дека
Албанците нив ги презеле од словенското население.
Во Скопската котлина, која во римско време влегувала во состав на античка Дар-
данија, се сочувани неколку топоними од претсловенско време. Овде ќе одбележиме три од
нив: Таор, Бадер и Моране.
На Југоисточниот дел од котлината, каде што Вардар влегува во Таорската
клисура, се наоѓаат селата Таор и Бадер. Пред околу 100 години англискиот археолог А.
Evans го идентификувал селото Таор со античкиот Taurision (Tauresion),33 родното место на
имп. Јустинијан I, кое според Прокопиј (De aedif. IV, 1.17) се наоѓало близу до тврдината
Bederiana. Остатоци од градиштето кај Таор можеле да се видат и на површина, а архео-
лозите во последно време наполно ги открија.34
Идентификацијата на Taurision со Та(в)ор не среќава лингвистички пречки. По
отпаѓањето на завршокот -ision, сфатен како суфикс, дифтонгот аи се развил во -аво-, како
лавор/ловор од laurus или Маврово од maurus. Во Таор е отпаднато меѓувокалското -в-, кое
во средновековните документи фигурира.35 Албанското посредство овде е исклучено,
зашто дифтонгот аи во албанскиот развива а (долго), сп. на пр. ar од лат. аигит ‘злато’.
Десетина километри југоисточно од селото Таор, на локалитетот Дрма, убицирана
е античката тврдина која може да се идентификува со Бедериана, чиј назив се крие во
името на селото Бадер.36
Селото Моранк/е се наоѓа на околу дваесетина километри југоисточно од Скопје во
подножјето на планината Китка. Во средновековни споменици тоа е спомнато под името
ТБМоране, 37 етник изведен од оронимот Томор, Тт?морт>, Тморт>. Тмор е назив на
неколку планини и во Херцеговина, Босна и Далмација. На Галичица кај Охрид има два
33 П. Хр. Илиевски, МЈ 2 9 ,1 9 88,19,24 -25.

34 Ив. Микулчиќ, „Уште еднаш за Таурисион и Бедериана", Годишен зборник на Филозофскиот
факултет, Ск. 3 (29), 1977,93-106.
35 П. Хр. Илиевски, МЈ 29,1988,19.

3^ Ibidem.
37 Ibidem, 23.

ЈАЗИЦИТЕ НА ПОЧВАТА НА МАКЕДОНИЈ A
29
локалитета под името Томорос: еден врв зад Асанџуре, познат и под името Воден Камен
(+1675 м) и Црнп Камен над с. Пешчани. Но со ова име се најпознати планинските масиви
Томорос и Томорица во Јужна Албанија. Сите овие имиња претставуваат континуанти од
претсловенскиот, по секоја веројатност од илирскиот назив Tomaros, посведочен во оваа
форма повеќе пати кај античките грчки и латински автори (сп. Страбон, Georg. VII, 7.9; IX,
5.11; Плин., Nat. hist. IV, 6 и др.). Оронимот е изведен од основата *тем-/*том~, што значи
‘темен, мрачен’.38
Познато е дека краткото и.-е. а од претсловенските зборови и имиња во словен-
скиот се предава со о, на пр. Timacus со Тимок, ара со оп- во Опаја, Опила и др. и оронимот
Томорос од илирското Tomaros е со нормален словенски рефлекс. Тој рефлекс се гледа и во
изведената форма етник-ојконим во Скопската котлина Твморане > Моране. Интересно е
да се одбележи дека оронимот Томорос и Томорица се јавува со словенскиот рефлекс о од
a. Во албанскиот добро се чува и.-е. a. Чудно е зошто во албанскиот, ако тој потекнувал од
илирскиот, не е сочувано првобитното илирско а од името на оваа планина. А познато е
дека името Томор(ос), Твмор е распространето речиси по цела илирска територија, од
Епир до Дубровник. Лингвистичката анализа на илирското име Tomaros покажува дека
Словените дошле во директен контакт со жителите од чиј јазик го презеле името. Нашите
претци веројатно го знаеле и значењето на овој збор. Од неговата основа во македонскиот
е образуван глагол потомори се, со значење ‘изгуби се, го голтна темината’.39
Имиња на големи градови и во стара Албанија, на пр. Скадар, алб. Shkoder, содржат
траги од словенска фонетика. Интервокалното d отпаѓа во албанските зборови, сп. лат.
padule ‘шума’, кое во алб. развило pull; лат. medicus, алб. тјек ‘лекар’, грч. hydor, алб. ије
‘вода’ итн., а во Shkoder d се чува, што укажува на словенско посредство. Тезата за илир-
скиот континуитет во албанскиот не е основана. Албанскиот е од дакомизиско потекло.
Тоа се гледа од фактот што има околу 70 романско-албански изоглоси, доказ дека овие два
јазика потекнуваат од заедничка база.
7. Спомнавме дека периодот непосредно по доселувањето на словенските племиња
на Балканот се смета за темен век, зашто нема автентични историски податоци за настани-
те од тоа време. Меѓутоа, резултатите што произлегле од тие настани условиле промени со
трајни последици во балканската јазична средина. Во подоцнежни византиски споменици се
регистрирани многубројни словенски имиња на места (како Бистрица, Белица, Горица,
Ореховица и др.), прснати по целиот Балкански Полуостров до крајниот југ, па дури и на
островите Крит и Додеканезите.
Словенското население што проникнало појужно од Тесалија било рано христија- 44
низирано и постепено хеленизирано. Тој процес не одел секаде со исто темпо; наместа
имало и отпори. Познато е од византиски извори дека во јужниот дел од Пелопонез две
ратоборни словенски племиња (Милинги и Езеритш) цели два века (VII и VIII) биле
независни, не и плаќале данок на Византија с& до имп. Никифор (802-811). На планинските
превои од Тајгет нивни енклави успеале да се одржат cb до XV век. Најпосле и тие подлег-
нале на масовна хеленизација, оставајќи зад себе, како и многу други словенски племиња,
неизбришливи траги во топонимијата, одбележени во историските споменици, а доскоро и
на географските карти на Грција.
Полскиот славист од Чикашкиот универзитет 3. Голомб неодамна40 анализира 150
словенски имиња на места од Пелопонез, настанати во првите векови по доселувањето на
Словените и одбележени во византиски извори како: Agoriane (= Огорјане), Garanitza (=
ГоранБЦ, сп. Гораноец), Magoula (= Моплла), Glampouka (= Гломбока, Длабока), Mantina
38 Ibidem, 24.
39 Петар Илиевски,М/, 28-29,1987-1988, стр. 24-25.
Z. Gof^b, “The Language of the First Slavs in Greece: VII—VIII Centuries”, Прилози. Одделение за лингвистика
и литературна наука, М АНУ, 1989,5-46.

(Монтина/-Бна, Матна) итн. При тоа констатира (стр. 10) дека тие содржат јужнословенски
јазични особености, типични за македонските дијалекти и дека „тие можат да бидат трети-
рани како “Old Macedonian”.41
Во тој топономастички материјал се среќаваат хибридни словенско-грчки имиња
како Xirokarutaina (Аркадија) од грч. хегдѕ ‘сув’ и слов. корита; Gabrolimni од слов. габт>рт>
и грч. limne ‘езеро’; Ziamponeria од слов. жаба и грч. new ‘вода’ и др. што укажува на една
грчко-словенска симбиоза. Во византискиот и говорниот грчки (димотики) се регистрирани
околу 300-400 словенски зборови од разни области на животот, како voebodas (војвода),
dzdkanon (закон, обичај), grenta (греда), astriakha (стреха), но најмногу од областа на земјо-
делието, кдѕа, gkrindeli (гредел) и др. Бројот на грцизмите, меѓутоа, што проникнувале во
јужнословенските јазици, посебно во македонскиот по устен и книжевен пат, е околу
четирипати поголем од словенизмите во грчкиот.
Petar Hr. ILIEVSKI
LANGUAGES ON THE TERRITORY OF MACEDONIA

IN THE ANCIENT AND EARLY BYZANTINE PERIOD
(Summary)
1. The whole Balkan Peninsula, and especially Macedonia, represents a territory of great linguistic diver
sity in which different languages have always been in contact.
2. The ancient Balkan languages, except Greek and Latin, have disappeared in historical times. They are
known only from their meagre remains, preserved in Greek and Latin sources.
3. For ancient Macedonian there are numerous pieces of evidence in classical and postclassical sources,
but no single text has been discovered in this language. Only about a hundred glosses, with different degrees of
certainty, are registered by the ancient grammarians. They have been the subject of intensive linguistic investiga
tions for a long time, but their insufficient number and the absence of any text gives reason for different interpreta
tions and opinions by scholars. While some of them have found that the ancient Macedonian Was a separate IE lan
guage different from Greek, others admit that it might have been close to Greek, and some of them infer that it was
a Greek (Doric) dialect.
The thesis that the ancient Macedonians were a Greek Doric tribe is today abandoned by modem Greek
scholars. Now they go back further into the past. On the basis of linguistic parallels between Mycenaean Greek and
a few glosses, denoted as Macedonian, they discover that Macedonian was the oldest and purest proto-Hellenic
dialect. They make great efforts to discover archaic, Aeolian and Mycenaean parallels. In fact, the material is very
complicated. Along with examples where some features of the Greek dialects can be recognized, there are glosses
which cannot be explained with a Greek etymology.
4. Greek loan words could penetrate into Macedonian by different ways and in various forms. From the
adapted Greek loan words, as well as from the inherited IE ones, one can clearly see differences between Macedo
nian and Greek phonetics: IE vowel o, which is perfectly preserved in Greek, in Macedonian passes into a:
бароАЛо<; : боро, аРроитгс; : офри<;. IE diphthong ai in Greek is kept well, c. *aidh-, mOr|p ‘air’, but in
Maced, is monophthong: абгј ‘sky’.
In the consonantism there are even more differences: the final -/*, stable in Greek, cf. aiOr|p, disappears
in Maced., cf. абгј. While the aspirate occlusives in Greek are well preserved, in Maced, they lose aspiration: IE
*bh > Gr. ph, Maced, b, cf. кгфаАл5} : кср(а)Хѓ|, IE *dh > Gr. th,*Maced, d: 0dvaxo<; : 6dvog, IE *gh > Gr. kh,
Maced, k/g: ауербос; : ауерба.
41 Називот “Old Macedonian” за најстарата фаза на современиот македонски е диференциран од терминот

“Ancient Macedonian” - за античкиот македонски.

31
The strongest proof of the Greekness of the ancient Macedonians is found in their anthroponymy. A great
number of personal names are, in fact, Greek: ’AyaG-avcop, K X so-m xpa, Ilepl-avSpoq, etc. This phenome
non can be explained by the Greek influence which had been exerted in these regions since Mycenaean times.
Along with these transparent Greek personal names, there are others which contain elements typical of the phonet
ics of ancient Maced., e.g.: Berenike, Bilippos, for Oepevltcri, OlA,utTto<;, etc. Besides, there are names which
cannot be explained with Greek etymologies, e.g.: Byrginos, Gauanas, Dabreas, Sabqttaras, etc.
The name Sabattaras, which is certainly non-Greek, is quite indicative of the way in which Greek per
sonal names penetrated among the ancient Macedonians. With the honourable decree of the IV century the Delphi-
ans gave proxenia (friendship), to Maxoimc;, son of Sabattara, a Macedonian from Europos. The name of the fa
ther is from the old cultural stratum - Macedonian, and that of the son - Greek. Similar cases appear in later times
when Islamization was imposed on the Balkan population and in the Turkish census one can quite often read Sla
vonic names of the fathers, and Arabic of the sons, e.g.: Demir, son of Stanko, etc.
From an analysis of the Macedonian glosses and non-Greek personal names of some ancient Macedonians
one can conclude that the ancient Macedonian was a separate IE language, distinct from Greek. The most typical
phonetic features of this language show close familiarity with Phrygian (Brygian).
5. There are pieces of evidence that the Phrygian (Brygian) ethnic group in Macedonia was very impor
tant. Herodotus (4.45) mentions them on the Thermaic gulf; Strabo (7.7.8) on the river of Erigon, and Pseudo-
Scymnus (434, 437) near Lake Lychnitis. The majority of them had migrated to Asia Minor, and some smaller
groups, called Brygians, were left behind on the Balkans. Along with common Maced.-Phryg. phonetic features,
mentioned above, there are also some lexical isoglosses, e.g.: bedu < *wedu, Gr. ибсор, cf. Edessa, Slav. Voden.
6. a. According to the ancient historical sources (Herodotus, Strabo) the Pelasgians were most important
among the pre-Greek paleo-Balkanic ethnic groups. It has been suggested that they were the main substratum of the
ancient Macedonians. But the opinions about them are too contradictory, cf. Vergil (Aen. 8.600): “de his varia est
opinion”.
From the paleo-B alkanic linguistic stratum there are some lexical relicts in the contemporary Balkan lan
guages, and in Makedonski, e.g.: bosilek ‘basil*, karpa ‘rock’, talas ‘wave’, etc. It seems that the place-name
Pirga, a village near Tetovo, is related to Pelasgian pyrgos ‘fortress’. The hydronyms and place-names: Openica,
Opaja, Opila < *apa (aqua), also belong to the paleo-B alkanic stratum.
b. According to Thucidides (2.99) Paionians originally lived on the sea shore near the lower Axios, but
expelled from there by the Macedonians, they withdrew to the middle Axius. Very few words survived from
Paionian. The name Doberos, of a place near contemporary Valandovo, can be connected with Lit. dubus ‘deep’;
Slav, d'bbp'b ‘valley’, Дебар/ца, etc.; Bargala Bragalenica > БреГалница; Astibos > Штип, according to the
outward similarities.
c. Thracian is represented with a relatively large number of words (23 glosses, 150 stems derived from
place-names, and about 50 from anthroponyms). The appellative Maked. rofja ‘thunder’, Gr. romphaia, Alb. rrufe,
rrefeja is a lexical Balkanism from Thrac. rhomphaia ‘sword’ (cf. Plut., Aem. Paul. 18). There are some Thraco-
Slavonic parallels, e.g.: Berge-(polis) : opin*; Burd-(apa) : брод, etc., which indicates that the Thracians were as
similated by the South Slavs, provided these examples are not their inherited isoglosses.
d. Some cattle-breeding terms, e.g.: bad, catun, duka, etc. very likely originate from the Daco-Mysian
substratum.
e. More attention is paid to the place-names Taor < Taurision, Bader < Bederiana, and especially to
T~blMorane < Tomor/os, with numerous parallels on the western part of the Balkan Peninsula, in the region pre
supposed to have been Illyrian. They appear with Slavonic phonetic adaptation. The oronym Tomoros and its de
rivatives Tomorica, Trnor, widespread from Epirus to Epidaurus (Dubrovnik), are documented by ancient authors as
Tomaros (< IE stem *tem-/tom- ‘dark’), with a normal Slavonic reflex -o- from -a-. The linguistic analysis of this
Illyrian name shows that the Slavs came into direct contact with the population from the language of which they
borrowed it. In Makedonski there is a denominative verbpotomori (se) ‘disappeared (in the darkness)’, which indi
cates that our ancestors knew its meaning. It is noticeable that in Albanian, where the vowel a is very well kept, the
name Tomaros is accepted with this Slavonic reflex as Tomoros.
7. From the analysis of 150 Slavonic place-names in Peloponnesus, documented in early Byzantine
sources, Z. Golqb concluded that they contain archaic linguistic peculiarities, typical of contemporary Macedonian
(Makedonski) dialects, and that they can be treated as “Old Macedonian”.

Оливера ЈАШАР-НАСТЕВА
ИСКАЖУВАЉАТА НА ЃОРГИ ПУЛЕВСКИ

ЗА ЈАЗИЧГ1АТА СИТУАЦИЈА ВО МАКЕДОГШЈА
„Оздол иде врашка мома,

Т у р с к и поје, Грчки дума,
А р б а н а шк и одговара.
Обрна се дулѓер Митре
Да си види врашка мома...“
Народна песна од Малешевијата
1. Од живошош и делошо на Ѓорѓи Пулевски

Во денешново излагање би сакала да се задржам на размислувањата и
искажувањата за јазичната ситуација (пракса, култура, политика) во Македонија што ги
изнел човек кој живеел и работел во XIX век, човек што детално се занимавал и со
сложената јазична проблематика на која и приоѓал, според своите можности и знаења, и од
синхрониски и од дијахроииски аспект. Станува збор за лексикографот и „балкански
полиглот“ Горѓи (Горго) Пулевски (Пуле), автор на два повеќејазични речници.1
Веќе во предговорите на своите речници Пулевски ја истакнува потребата на сите
луѓе да учат и знаат повеќе јазици. Тоа е за него, би рекле, conditio sine qua non за
меѓусебната комуникација и меѓусебното разбирање. Токму затоа тој вели:
„Знања многу језика, да је потребно, за свакога човека, од највишег до нај-
нижег реда, који странствује у данашња времена, ово сам казао и у првој
књизи“.2 (стр. I).
1 Сп.: Р Е Ч Н И К Е О T h ЧЕТИРИ JE3JIKA. I. Српско-Аллбански. II. Арбански-Арнаутски. III. Турски. IV.

Грчки. Скројена и написана о т б Тзор1)а М. Пул4вски, архитекта у Галичникт» окружије дибранско 1872. године. 1-ва
частБ. Београдт», штампарив II. СтефановиНа и Дружине. 1873. (натаму Пулевски /) (в. факсимил I).
РЕЧ Н И К О Д ТРИ ЈЕЗИ К А. С. Македонски, Арбански и турски. Књига II. Написао Ѓорѓе М. Пуљевски.
Мијал гаљички. У Београд. У државној штампарији 1875. (натаму Пулевски II).
Насловот на речникот и името на авторот се преведени на албански (Fjaljtor nka tre gjuha. §kini§t makedonise,
Skip ede TurCi§. Ljiberti II. Eka Skruu Dordi Puljes.) и на турски (Ljugat u6 Ljisaniden Мјѕпјјтапџе, Amauddes ve S. Makedon-
1иџеѕ. JaziniS Dorde M. Puljeoglu.)
Еден дел од тиражот на насловната страна има и текст само на турски (в. факсимил II).
2 Пулевски мисли секако на следниве зборови од Предговорот кон Речникот од четири јазика. Сп.:
„3Hai помллогу говора у данашња времена, за свакога је потребно, као г.г. свештенике, трговце,
учител^ ученике, и свакомз» рукоод^цу, занатжии и другому свакому кој странствује, и другимт»
34 ОЛИВЕРА ЈАШАР-НАСТЕВА
Ifcv.
0 Т*Б ЧЕТИРИ ЈЕЗИКА.

Н. ки-Арнаугокн.
III. Тујккн.
IV. | ’{|ЧКВ.
скг; лг.иа в плпаслнА от?*
$0Р$А М. ПУЛ^ВСКИ,
АРХВТЕКТА
у гллвчанг& окрунсрје двсрлнеко 1872, тодззе.
I ва ЧШ1>.
В Е О Г Р А Ј^
.
ШГАН Q i f 1Л Н. С т е ф а н оГГ n i . i а Д руливе ,
1873
Факсимил I
Ова затоа што:

,Јазици имајет многу и без број и со инакви зборови, зборувајет људите и за-
това не можат да се разбирајет меѓу себе дури не се научени други јазици.“
(стр. 38).
Но, учењето на странските јазици учебникарот Пулевски го условува, методо
лошки сосем правилно, со претходното добро совладување и знаење на мајчиниот јазик:
,Друго, говорио сам, како треба доста времена, док матерњи језик утврдимо,
с а з н а м о и изобразимо, то треба учинити, јер тако здрави разум изискује, пак
потом и други језика по потреби да учимо.“3 (стр. I).*
нацијама има сношеније, а ко жели сваки своме задатку одговарати, а особито за cTpaHCTByjyha
лица, потребује, јерт» параброди, железнице, телеграфг, поближили су сву даљину земну ради та-
кове ближине, потребно намт> је знати, садт> странствујуНима и више говора него што су овде, јерт>,
ово столетије потребује, тако да знамо, ако не све по малу.“
** Цитатите од двата речници на Пулевски ги давам без какви и да е ортографски измени. Курзивот во
нив е секогаш наш.

ИСКАЖУВАЊАТА НА ЃОРЃИ ПУЛЕВСКИ 35
Г ч
1\.-ЕРЕМЕТД-</1зИ, МУЦЕРЕМ ЕТЛ - ^БИ
Д А Д Е Р И ЕЛзИФ Ш АНЛ-:
СУЛТАН АБДУЛ АЗИС АЗАМЕТ ЕФЕНД-31-3
Саис-нда чинмиш.
РЕЧНИК ФЈАЉТОР ЈВУГА7

0Д .!!•: i: 1 ;:.‘л hi . -1>>:a
0« МАКЕДОНСКИ iii la in if jut ТНИСННЈМАВДЕ

. io k ih g
АРБАНСКН JU K IT II АРПАУДЧ2ЈС
ТУРОКЕ T J P 4 t t l ll C. М А БЗД О И -
Л УЏ ЕС
c i u i r i II. 11 •IiIITAB II
ИДII It «о kJiiNl irr Ji-UU

'Бор^е М. Лудеасхи. Sopfctt Пу/wtc. Bopê M, Пуле#му.
М И ЈА Ј^ Г А Л И Ч ^ И ,
У ЅП О ГРА Д
Д Г Ѕ М и О Ј Mt i UVAHU, : a
TAIi ОЛУ1ТМНLI.
187,5
/
Факсимил П
Нема да претерам ако на самиот почеток кажам дека и со горните неколку разми-
слувања Пулевски во голема мера ги изразувал сознанијата и потребите на поголемиот дел
негови сограѓани и гурбетчии од Мијачкиот крај а и од другите делови на Македонија и на
Балканот, кои работеле далеку од своите огништа. Меѓу овие негови современици и исто-
мисленици секако се вбројуваат не само оние чиишто имиња фигурираат меѓу претплат-
ниците4 туку и оние анонимни занаетчии, трговци и други гурбетчии, луѓе што несомнено
ги претставувале зачетоците на идната македонска „крхка“ буржоазија. Тоа се луѓе што во
времето на Пулевски а и по него, на еден или друг начин, земале активно учество како во
културната преродба5 така и во борбите за ослободувањето на соседните земји во пери-
одот на т.н. „Источна криза“.6
4 На крајот од првиот речник (1873 г.) даден е список на „РодолБубиви спомоштествователи“, а на крајот
од вториот речник (1875 г.) список на „Г. г. предуписници који порачалје књиги “ (I-V).
^ Овде би ги споменала само имињата на двајцата гурбетчии Мијаци што го финансирале печатењето на
Речникот од четири језика. Тоа се: Филип А. Степаноски, мајстор терзиски од Селце и Стамат Андрејевиќ, мајстор
зидарски од Галичник, „оба одт» Река окружије дибранско“. Пулевски и во Софија, 1880 г. ја објавил својата
граматика на македонскиотјазик со средствата на галичанецот Угрин Џиков.
^ За учеството на Пулевски во борбите види: Манол Пандевски, Македонски добровољци у антитурским
ратовима Србије и Русије од 1876 до 1878 године. Ме^ународни скуп поводом 100-годишњице устанка у Босни и

36 ОЛИВЕРА ЈАШАР-НАСГЕВ A
Инаку, самоукиот Пулевски е современик на високо и сестрано образованите браќа

Димитрија (1810-1862) и Константин (1830-1862) Миладиновци, браќата Константин
(1826-1897) и Андреја (1837-1897) Петковиќ и Григор Прличев (1830-1893). Негов нешто
помлад современик е и Кузман Шапкарев (1834-1909), познатиот учител, учебникар и со-
бирач на македонскиот и балканскиот фолкор (на влашки, албански и турски народни при-
казни).
Како што е познато, македонистот Ѓорѓи Пулевски е роден во Галичник,
„најславното и најголемото село во целото Дебарско“7 кое во негово време со своите
неколку илјада жители, повеќе маала и со двокатните и трикатните куќи, градски наме-
стени и богато уредени, претставувал секако најголем урбан центар во Мијачијата.8 Исто-
времено Галичник бил познат и со долга словенска традиција во училиштата и со голем
број писмени и учени луѓе кои често ги проширувале своите знаења и во блискиот
манастир Св. Јован Бигорски а потоа, не ретко, и во Солун, Атина, Белград, Софија и
Москва. Од Галичник потекнуваат, како што се знае, и Партениј Зографски, Крсте и
Панајот Ѓиноски9 како и цела низа повеќе познати и анонимни10: даскали, учители,
учебникари, зографи и резбари, како и сликари, ликовни уметници и интелектуалци од XIX
и нашиот век од кои некои ги продолжувале и завршувале своите студии во Франција.
Додека не е позната годината на раѓањето на Пулевски, се знае дека во 1895 година
починал скоро во беда, во Софија. За разлика, меѓутоа, од Григор Прличев кој десетина
години пред тоа ја беше завршил „Автобиографијата“ во Солун (1884/85 г.)11 и Кузман
Шапкарев кој во текот на 1894/95 година го пишувал поголемиот дел од својот
животопис12*Пулевски, колку што досега се знае, не оставил никакви автобиографски ма-
теријали од кои би можеле подетално да се запознаеме со неговиот, по се изгледа,
макотрпен живот, исполнет со собирање материјали за подготовка на неговите книги и
Херцеговини, другим балканским земљама и источној кризи 1875-1878 године, т. III, АНУБиХ, Посебна издања
књига XX - Оделење друштвених наука, књ. 4, Сарајево 1977, стр. 257-269 и Климе Џамбазовски, Културно-
општествените врски на Македонците со Србија во текот на XIX век, ИНИ, Скопје 1960.
п
' Cf.: Тома СмиљаниК, Мијаци, Горна Река и Мавровско Поље, Насеља и порекло становништа, књига 20,
Београд 1925, стр. 7-122 (натаму: СмиљаниН, Мијаци).
8 Cf. СмиљаниН, Мијаци, каде што меѓу другото пишува: „Мијак необично воли своју Kyhy,
ваљда зато
што се често удаљује од ње. Када је код Kyhe,
нарочито зими, веНи део времена проводи „дома“. Ту му долазе прија-
тељи на разговор уз чашу ракије и мезе. Све се износи госту на малом асталчету у Горњим Селима, а поред
огњишта у Долним Селима.“ (стр. 51).
9 Панајот Ѓиноски е автор на „Мијачкиот речник“ кој обилно го користи А. Белиќ во монографијата
„Галички дијалекат“ (Београд, 1935). Поради автентичниот материјал што го запишал Ѓиноски, белградскиот
лингвист имал намера да го објави посебно. За таа цел тој го замолил професорот Ристо Огњановиќ, родум од
Галичник, кому во Предговорот топло му се заблагодарува за помошта што му ја дал, како и за фолклорниот мате-
ријал што го запишал, да го испише на фиши сиот материјал од „Мијачкиот речник“. П^офесорот Огњановиќ кој,
инаку и го пронашол ракописот на „Мијачкиот речник“ во Подгорица кај роднините на Ѓиноски, со задоволство го
испишал лексикографскиот материјал но, до објавување на речникот не дошло. По Втората светска војна и профе-
сорот X. Поленаковиќ на неколку пати ветува дека ќе го објави „Мијачкиот речник“. За причините поради кои
Белиќ и Поленаковиќ не успеаја да го објават речникот на Ѓиноски зборувам детално по друг повод.
^ За последните години од животот доста податоци дава и Кузман Шапкарев кој во статијата „Народни
песни и старини“, објавена во в. „Марица“, Пловдив, април 1882 г.) меѓу другото, вели дека знае еден галичанец во
Софија што „има многу материјал“ и дека кај него „има песни, нрави, обичаи, приказни и разни други податоци за
географската положба на оние месности... Тој и по ослободувањето се занимава со такви работи, шета по улиците и
ќошињата на Софија, бара дулѓери и други работници од разните места на Македонија за да запишува од нив песни
и др. По едно време овој самоотвржденец и белобрад подвижник се најде во критична положба во материјален по-
глед и се принуди да побара служба во едно од министерствата за да може да се издржува и, друго, да се помогне за
да му служи на светото пофално дело.“ Подетално кај Блаже Ристовски, Ѓорѓија М. Пулевски, Одбрани страници,
Македонска книга, Скопје 1974, стр. 25 (натаму: Одбрани страници).
11 _ _ _
Григор Прличев ја започнал Авш обиогрфијаша, како што самиот н& известува, на 16 април 1884
година и ја завршил на 1 мај 1885 г., по стар стил. Меѓутоа, таа е објавена во Сборник за народни умотворенил,
наука и книжнина, кн. XI, стр. 346-403, во 1894 година, цели десет години по неговата смрт, односно скоро непосред-
но пред смртта на Ѓорѓи Пулевски.
19 _
Кузман Шапкарев, Машеринли...

ИСКАЖУВ АЊАТА НА ЃОРЃИ ПУЛЕВСКИ 37
барање средства за нивното издавање во Белград и Софија.13 Сите овие премрежја Пу-
левски требал да ги помине со единствена цел: да придонесе од своја страна што е можно
повеќе за културното издигање и националното будење на неговите Мијаци, односно
Македонци.14
Токму затоа за Пулевски најелоквентно зборуваат:
1) неговите објавени книги,15
2) ракописите што љубоморно се чуваат во фондовите на библиотеката во
Софија16 и
3) најавените а необјавени и, по се изгледа, несочувани ракописи.17
2. Интерес за речниците на Пулевски

На мислење сум дека при давање на овие неколку основни податоци за животот и
делото на „Мијакот Гаљички“ треба да се укаже и на интересот кај неговите современици,
познати публицисти, слависти и научници што покажале посебен интерес за неговите
речници. Меѓу овие имиња треба секако да се споменат: А. Л. Веселовски и Ј. Аксаков, П.
Д. Драганов како и светски познатиот балканолог Франц Миклошич.18
Наспроти на овој интерес паѓа в очи, меѓутоа, фактот дека нити во Србија нити
пак во Бугарија се пишувало за неговите книги. Ваквото премолчување на појавата на не-
говите два повеќејазични речници Конески, го објаснува сосем логички на следниов начин:
„За него, а особено за неговите книги, не се пишувало ништо поподробно
ниту во Србија ниту во Бугарија. Јасно поради што: дека Пулевски ја изјавува
1з Пулевски се обраќал за средства и за првиот и за вториот речник неколку пати до Министерството за

просвета на Кнежество српско, до Министерството за просвета и до Министерството за надворешни работи на
Србија во Белград и најпосле му упатил молба и до самиот кнез Милан Обреновиќ кој одобрил неговиот втор
речник да се печати во државната печатница и на државна сметка.
Што се однесува до печатењето на неговиот Ренник од четири језика, немајќи трпение да чека одговор од
српските министерства, тој наоѓа спонзори, како што би рекле денес, меѓу своите Мијаци (в. т. 5).
Паѓа в очи дека Пулевски во својот Речник од три јазика, на повеќе места ги употребува етнонимите
Мијаци и Македонци како синоними.
^ Преродбеникот Пулевски успеал да ги објави следниве книги:
- Речник од четири језика, Белград 1873 г.,
- Речник од три језика, Белград 1875 г.,
- Самовила Македонска, Софија 1878-1879,
- Македонска песнарка, I и II, Софија 1879, х
- Славлнско-населБениски-македонска СЛОГНИЦА РЕЧОВСКА за исправуванБе правословки-
лзическо-писание. Ш-та книга, ГРнрви делт>, Софил 1880.
^ Меѓу ракописите што се чуваат во Софија од посебно значење е „Славлнскомаќедонска општа исто-
рил за сви полострофски н а р о д н о с т и Написана је по славннски-маќедонско нареченије за да ја разбирајет сви
полострофски Славјани. Дел: 1-ви.
Тоа е најобемниот труд на Пулевски. Станува збор за 1668 ракописни страници. Ракописот се чува во
Старопечатниот оддел на Народната библиотека „Кирил и Методиј“ во Софија. Таму се чува и ракописот на
„Јазичницата“ ( Одбрани страници, 29).
17 Што се однесува до најавените ракописи за објавување треба да се споменат:
- Буквар од четири јазика турски, словенски, латински и ?рчки,
- Обичаји и пјесни јуГословенски,
за кои зборува во поговорот, под наслов „Поздрав“ на својот Речник од три језика и
- Албански и турски народни песни. За намерата Пулевски да објави, најверојатно веќе запишани албан-
ски и турски песни се гледа од одговорот на прашањето: „А камо песни турски и арбански“ - „Турски и арбански ќа
изљезад у треќа књига кога ќа бидед готова“ (стр. 67-68).
Пронаоѓањето на оваа збирка на фолклорот на турското и албанското население во Македонија би имало
повеќекратно значење. Меѓу другото со нив би се дополнила збирката на албанските (и влашките) народни при-
казни што ги објави Кузман Шапкарев.
1о _
Cf. Одбрани сшраници, 13.

38 ОЛИВЕРА ЈАШАР-НАСТЕВ A
најодредено свеста на македонскиот патриот, дека тој говори за историјата на

својот народ, за потребата да се создаде македонски литературен јазик“.19
Инаку, познато е дека меѓу двете светски војни посебен интерес за неговите книги
покажал истакнатиот лингвист Александар Белиќ кој во монографијата „Галички дијале-
кат“ (1935) обилно го користи Пулевски.20 По Втората светска војна интересот за
„архитектот од Галичник“ и неговото обемно и значајно дело во младата македонистика
оди постојано по нагорна линија.21 Треба да се истакне, исто така, дека за неговите
речници се забележува интерес и меѓу странските ориенталисти и балканолози. Меѓу овие
се вбројуваат секако и имињата на туркологот Георг Хазаи од Унгарија и на македонистот
и балканолог Виктор Фридман од САД.22
II
Анализата на речниците покажува недвосмислено дека Пулевски не се задоволува

само со давање на елементарни податоци за употребата и распространетоста на јазици-
те што се зборуваат на почвата на Македонија, на Балканот и пошироко, дури и надвор од
Европа. Имено, тој сноред своите знаења и информираноста завлегува како во прашањата
за потеклото, сродноста и разликите на јужнословенските и словенските јазици така и
во низа лексички, етимолошки и семантички прашања во врска со македонските „наречја“.
При ова, како што би можело и да се очекува поради неговата ангажираност и
заинтересираност, тој најмногу и по разни поводи зборува за својот мајчин јазик кој го
именува најразлично. Така, освен како Српско-Аллбански (Речник I) и С. македонски
(Речник II) тој го нааречува уште и мијачки, наишнски и мијачко наречие, кое го каракте-
ризира на следниов начин:
па овај језик (мисли на с. македонски - з.н.) има своје наречије мијачки
које зиачи чист разговор, на који су и црквени книги превели, од ГрчкоГ Кирил
и Методије, за наш народ
3. Објаснување на одделни шермини и иоими

Пред да премине на подеталните информации за употребата на одделните јазици
Пулевски сака да даде и неколку основни објаснувања на некои главни и почесто употребу-
вани поими и термини. Меѓу овие како поинтересни се секако и следниве негови
„дефиниции“ за: јазикот, народот, отечество, Племе, наречје. Сп.:
- JcmiKoi77 имад, две имињја, прво је јазик, и овја, који го имаме, во устиве
и со него мрдајешти, мисљата, наша, другему ја кажуваме.
Друго, јазик се вељид зборувањјево, со које, зборувад еден народ, као тур-
ски, славјански, арбански, пак кога да те упитад некои човек каков јазик
знајеш, ето и това зборувањето се вељид;ш//л:.“ (стр. 39);
- ,Јг1арод се вел>ад људи који се од еден род и који зборувајед енаков збор и
који живувајед и се другарад еден со други и који имајед једнакви обичаји и
^ Cf. Блаже Конески, Македонисшош Ѓорѓи (Ѓорго) Пулевски, За македонскиот литературен јазик,
„Култура44 Скопје 1967, стр. 254.
пгх _
Александар Белиќ, Галинки дијалекаш.
_
За позначајните трудови за Пулевски, објавени до 1973 г. cf. Одбрани сшраници, стр. 261-262.
Cf. Оливера Јашар-Настева, За речниците на Горѓи Пулевски и албанската паралела во нив, Прилози,
IX 2 - Одделение за лингвистика и литературна наука, Скопје 1984, стр. 43-56 и Блаже Конески и Оливера Јашар-
Настева, Paralleles linguistiques balkaniques dans les dictionnaires de Dordi Pulevski, - Papers presented at the V-th International
Congress of South-East European Research Studies, held in Belgrade (11-16 th September 1984), Skopje : Institute of National History,
1988, p. 115-119).

песни и весеља, тије људите ји викајед народ а место во које живувад народ, се
вељид отенество од тои народ.
Така и Македонците се народ и местово њивно је Македонија.“ (стр. 49);
,Д о зборувањево људине се дељад на многу и секакви народи“ (стр. 39).
- „Наше отенество се вељид Македонија, и није се именуваме с. Маке-
донци “ (стр. 62);
- „И људи који се у Јевропа по јазиците њихни се наодид да се од многу
пљемена, а и вјероисповеданија имајед у Јевропа, христијански, турски, евреј-
ски...
и додава:
,Јевропци се наипросвештени људи на земјава и умејад секакви рукодјељји
и хуметности и гољема трговина вртад.“ (стр. 58).
Под терминот наречие пак, Пулевски во зависност од контекстот подразбира повеќе по-
ими. Така: 1. „племе‘\ 2. „народ^ и „народност“, 3. „дијалект“ и 4. „јазик“. Сп.:
„Стари наречија има во Македонија, БуНинци и Крановци и Боиковци и
Гаљичани и Моравци.“ (стр. 44).
Интересни се секако и следниве неколку прашања и одговори:
- ,А кољку наречија имајед сега во Македонија, кажими ако знајеш.“
Ете колку наречија имад, сегашни с. Македонски и Македонија.
а. Кардалиња, д. Помаци,
б. Брсјаци, ѓ. Јуруци,
в. Мијаци, е.Кржал^ији.
г. Уљуфи, (стр. 46-47)
- ,А какви други наречија од људи који живувајед у Македонију аљи има
аљи нема, кажими ако знајеш.“
„У Македонију има још Куцовласи и Каракачани, Арнаути а и Гогеши и
Mysuhapu, и ИГрибозљији. И малу Грци који се вељад по наречијата њихни и
се познавајед еден со други, меј)у себе, сите живувајед како 6paha, при живодта
царска.“ (стр. 48).4
4. За македонскиош јазик х
Би можело да се рече дека прашањето за македонскиот јазик Пулевски го разгле-
дува од дијахроииски и од синхроииски аспект. Така, по однос на старословенскиот, а потоа
и по однос на српскиот и бугарскиош. Сп.:
„Мије затоа се именуваме старославјшш, дека књигине црковни Кирил и
Методије кога и преведеље од јазикот грчки на славјански, нашље за добро да
напишад букви славјански и да и преведад књигине богомољни по старослав-
јански јазик и тује во Македонија старославјаните живувајед. “ (стр. 42);
На прашањето:
„Мије каков јазик зборуваме и како го вељад, нашево зборување, од Маке-
донија.“
Пулевски одговара:
„Мије славјани који се наодиме од Македонија, на јужноисточни краи Јев-
ропа од шар до доспад старославјани сме, и нашиов јазик се вељид мијачки,
које значи чист разговор.“ (стр. 41).
ЈАЗИЦИТЕ НА ПОЧВ АТА НА МАКЕДОНИЈА

На прашањето пак:
,А како могло само по нашијов јазик да се преведад књигите, кажи ми ако
знајеш.“
Пулевски логички одговара:
по нашијов јазик се преведени књигине црквени дека Македонија је
близу до Грчко, а Кирил и Методије биље Солунци.“ (стр. 42)
Важно е да се истакне дека Пулевски прави стриктна разлика меѓу македонскиот,
српскиот и бугарскиот јазик. Така, на пример, во Речникот I (1873) во првата паралела
озаглавена како Српско-албанска тој дава покрај примери од македонскиот јазик уште и
еквиваленти (фонетски, морфолошки и лексички) од српскиот. Сп.:
ве^а, обрва човечињата очни, зеница
роци, руке фкрсБ нози, укрг>шкених ногу
потт>, знои петлица, дугме
чинија, тањир амбар, житница
огонт>, оѓан, ватра одаја, соба, собу23
Во предговорот24 кон Речникот II (1875) тој е сосем јасен и по однос на бугарскиот
јазик. Така известувајќи ги корисниците за јазикот на неговиот речник децидно изјавува:
,Д а затоа на с. македонском језику и написах ју.
Почем у овом крају неразбира се језик буѓарски. (стр. I)
5. За иошребаша од една ?рамаишка („реченица")

Во овој контекст посебен интерес и посебно значење претставува залагањето на
Пулевски за создавање еден македонски литературен јазик за сите Македонци. Свесен за
посебноста на македонскиот јазик а исто така знаејќи дека од примарно значење за норми-
рање, како што би рекле денес, е една граматика тој предлага тимска работа. Ова затоа
што знае дека таков потфат ги надминува и силите и знаењата на еден човек. Сп.:
ЧУРечепица сам човек, и ако ја направид неје убава... Затова треба, да се
зберед, од сви напред речени народности, по 4-5 људи учени, који го познавајед
јазикод маикин чисто.
И тије људи да скровад једна реченица која одговарад, сродно народнос-
тима, северославјанским пак да остане као света, таја књиГа, за сиве шкоља,
а и за друѓи књта писањеР (стр. 124)
Впрочем, како што е познато, за таква колективна работа се залагале и Партениј
Зографски и Григор Прличев.
6. За словенскнте иароди и нивните јазици

Меѓу поинтересните информации што ги дава Пулевски за словенските народи и за
словенските јазици што тие ги употребуваат ги изделуваме следниве неколку:
„Несме само мије току славјани се и Руси, и Пољаци и Чеси и Срби и Сло-
ваци и Бугари и Хрвати и од сите овде речени народи јазикод им је славјански
и сите се од једна фамилија, иљи наречије/4(стр. 40);
23 Би можело да се рече дека оваа паралела претставува всушност вид „диференцијален македонско-
српски речник.“ Во него Пулевски се труди, без секое сомнение, да укаже и на заедничките и на различните особе-
ности на овие два јужнословенски јазици. Во случаи пак, на ист облик (сп.: број, пошта, облак, пророк и сл.) Пу-
левски го дава зборот само во македонската колона.
24 Меѓу поинтересните примери на употреба на познати лексеми со поинакво значење е секако и употре-
бата на Р азговор во значење на „Предговор“ и на П оздрав во значење на „Поговор“. И двата примери се среќаваат
во неговиот Речник од три језика.

„Славјанскијод језик, имад пет разљике. Тије се руски, хрвашски, бош-

њачки, бугарски и македонски^ (стр. 40);
„За това имајед, многу наречија, зашто секијод народ... се именувад који
каде живувајед, и во која страна, као Руси, Хрвати, Чеси, Срби, БуГари и
СлавјаниР (стр. 41).
7. За сродносша и разликише меѓу јужнословенскшие и словенскише јазици

Приоѓајќи им на словенските јазици од компаративен аспект Пулевски се, труди да
укаже на поблиската сродност меѓу нив, што може да се види и од следниве негови
искажувања:
„Рускијод и бугарскијод најблизу се. А хрватскијод и македонскијод нај-
бљизу се.“ (стр. 40);
„... с. македонскијод јазик је најсроден со црквено-славјанските книги и тој е
старославјански.“ (стр. 40).
8. За сличносшише и разликшае на „наречијата “ во Македонија

Во првиот дел од VIII-та глава, под наслов „За човека“ Пулевски дава основни ан-
трополошки податоци за луѓето од разни континенти и раси а потоа преминува, во делот
кој не е преведен на албански и турски јазик (стр. 43-48), на подеталното опишување на
особеностите на одделни македонски племиња.
Како во дијалектолошките прилози и Пулевски овде ги означува најнапред грани-
ците на Македонија:
„Македонија се вељид иљи именувад кон исток, до доспад и до разлок и
егеиско море, кон североистоку до самоков и до црква, а кон север до
каменичко поље и до куманово, а кон запад...“ (стр. 43),
за да премине потоа на распространетоста и одликите на македонските „наречја“. Сп.:
- „Букинци се, Приљепско и Битољско и Бабуна, вељеска... Тије се познава-
јед аљи се БуЈшнци по ку!шите презимиња њихни и по зборувањето њихно, и
по местата који и викајед со име као Бучин, и многу други знакови. (стр.
44-45);
- 'ЈСрановци се наодад у окружје рељинско, костурско и жуто езерско...
Има и во Албанија, и пол окружје охридско и сето ресенско, и тије се Кра-
новци... Се позиавајед по носењето, обљеклото које је на њих, u по зборува-
њетоР (стр. 45);
- „Брсјаци се, горна Македонија и у Албанији, охридско и кичевско/4 (стр.
47);
- „Мијаци се во горна Македонија и у Албанија половина окружје дебар-
ско." (стр. 47);
- ^Таљичани завзеље од Солун, кон североистоку... Гаљичани имад во Ал-
банија, окруже дебарско, кическо, и пол охридско, и скопско, и тетовско...
Гаљичани се познавајед, по местата нихни, и по зборувањето, које је одељено
а, од север кога дошље, у Македонија и понапред... (стр. 46).
Од горните примери, во кои исто така курзивот е мој, може да се заклучи дека Пу-
левски меѓу главните дистинктивни белези посебно ги истакнува: зборувањето и
носењето (,,обљеклото“).25 Овие примери покажуваат истовремено дека Пулевски, инте-*
пс
За носијата како важен белег за националната идентификација на Мијаците и дури како еден од
важните фактори при разграничувањето на селата во Дебарско се зборува во уште еден текст од XIX век. Сп.:
„Дебарското окружие се делит на неколку околини кои по местоположението си, по зборот (наречието) и по
облеклото (руфетот) се различават една од друга.“ Cf. Б. Конески, Еден опис на Дебарскиот округ од 80-те години
на XIX век (стр. 275) (курзивот мој).

42 ОЛИВЕРА ЈАШАР-НАСТЕВА
ресирајќи се за јазичната проблематика во еден подолг и поширок временски и просторен

контекст, дава и цела низа етнолинГвистички и социолингвистички податоци, посебно
интересни за проучувањето на Мијачијата во XIX век.
За тоа, колкаво значење имала народнатш носија во идентификацијата на
,друпната припадност“ и на „етничката посебност“, покрај јазикот и религијата за луѓето
од минатиот век, особено во мијачкиот регион, зборува секако и фактот што и самиот Пу-
левски секогаш и секаде, дури и на гозби и приеми, во борби и востанија, се појавувал ре-
довно во својата галичка носија што се гледа и од единствено сочуваната негова фотогра-
фија од 1878 година (в. факсимил III).26
9. Интересот на Пулевски за турскиот јазик

Од анализата на речниците на Пулевски би можело да се заклучи дека тој
покажувал посебен интерес и за турскиот јазик кој, судејќи по некои зборови и изрази,
посебно по богатството на турските синоними што ги употребува, релативно добро го
познавал.
Но, на прашањето:
„Турскијов јазик, али је секоде еднаков иљи не, кажими“
Пулевски дава многу кус и интересен, но не многу јасен, одговор. Сп.:
„Турскијов јазик имад три наречија, османљиски, мисни имански и
караманлиски" (стр. 39).
Овде не би завлегувале во објаснување на „трите турски наречија“ и на нивните
називи. Очигледно е, според мое мислење, дека и во овој случај се работи за нејасна
употреба на одделни поими и несоодветна употреба на термини.27
26 За невообичаената приврзаност за галичката носија на ГТулевски, впрочем како и на Галичаните и

Мијаците воопшто, сочувани се интересни сеќавања. Така на пример, К. Шапкарев уште во 1882 г. во една своја
статија, објавена во Пловдивскиот весник „Марица“ (1882 г.), зборувајќи за последните години на Пулевски во
Софија, меѓу другото, го соопштува и следново: „По едно време овој самоотвржденец и белобрад подвижник се
најде во критична положба во материјален поглед и се принуди да побара служба во едно од министерствата за да
може да се издржува и, друго, да се помогне за да му служи на своето пофално дело. Тој намисли да побара служба и
побара... Но знаете ли што му се одговорило? Му рекле дека се прима на служба, но да си ја фрли народната облека
и да се облече во европски алишта (курзивот наш). Старецот одговорил: „Ако вие сакате да ме принудите да си го
фрлам народното облекло, со коешто сум пораснал и сум работел толку време за својот народ, тогаш јас не ви ја
сакам ни службата ни платата‘%и си излегол.“ (Одбрани страиици, 25).
Интересни се и следниве редови на Г. Трајчев кој зборува за односот на Пулевски кон неговата галичка
носија (и орденот „Св. Ѓорѓи“ и сабјата што ја добил од рускиот император - в. факсимил I) додека бил околиски
управник на Ќустендил. Сп.:.... и како воен и административен управник тој си одел во галичка носија“. (Одбрани
страиици, 15).
Галичаните изгледа и по Втората светска војна тешко се откажувале од својата носија дури и кога
живееле во големите градови. За оваа нивна навика пишува и Т. Смиљаниќ:..... Највише се насељавају у Скопљу,
где задуго задржавају своју ношњу и обичаје по којима врше женидбе и удаје, изме^у себе. станују у близини...“
(Мијаци, стр. 44).
Еден друг современик на Пулевски (cf. бел. 25) зборувајќи за посебноста на Мијаците и на нивната носија
како и за приврзаноста кон носијата бележи: „Многу Мијаци имајет бегани по селата од други градови во Македо-
нија, и сега си носит тамо својето руво мијачко (Крушово, Смилево и Папрадница - Велешко окружие. Рисјаните
шчо живејат во селата од Мала Река нито земајет жени нито давајет но другите села шчо се од мала Река надвор,
по причина од руфетот (облеклото) женски.“ (стр. 299).
Но, за посебната приврзаност на Пулевски кон носијата играле, покрај споменатата традиција, секако и
некои други фактори. Имено, мислам дека постоел и страв и опасност од губење на својот национален идентитет,
страв од обезличување и однародување.
97
^ Прашањето за терминологија, не само граматичка, претставува посебен проблем и секако посебна
тема, впрочем како и насловните страници на неговите речници и другите книги. Неуедначеноста, на пример, во
именувањето на неговиот роден јазик (г. македонеки, српско-аллбански, мијачки, македонски, нашинси и сл.) е
разбирлива. Впрочем во тоа време и хрватскиот е различно именуван. Во тие краишта, како и во другите делови на
бивша Југославија има колебања и во изборот на писмото и во изборот на народната основа за заедничкиот јазик.
Само стотина години пред речниците на Пулевски се јавува, на пример, потребата од граматички и лекси-
кографски трудови на Della Bella, Joakim Stulli и други.

Факсимил III
Кога станува збор за познавањето на турскиот јазик, овде само би истакнала дека
неговите преводи на македонскиот текст на турски јазик, како впрочем и на албански, не се
За термините со кои Пулевски ги употребува при објаснувањето на наречијата на турскиот јазик, збору-
вам по еден друг повод. Пулевски веројатно под терминот османлиски го подразбира турскиот јазик на „правите“
Турци, Османлии. Терминот мисни иманџе во текстот, односно миснијманџе, на насловната страна, за кој во маке-
донската и албанската паралела одговараат т урски, односно турчиш е секако само фонетска варијанта на мусли-
мански со која Пулевски можеби сакал посебно да го именува колоквијалниот турски во Дебарско и тоа веројатно
обликот што го употребувале предимно припадници на исламизираното население. Ова население во тој регион а и
пошироко е познато како: „Турци, Торбеши, Помаци, Курки и сл., именувања кои, не ретко, имаат и негативна
конотација.
Со терминот караманлиски пак, на Балканот најчесто се именувал јазикот на Малоазиските Грци. Пред
Пулевски, колку што ми е познато овој термин се среќава во насловот на „тријазичниот речник“ на Теодосиј Си-
наитски: Внигд зд ндЅчѓнТстри\"к H3hkwht» : сддбано колгдрскУи и греческк1А и кдрллилицкои мдиечдтесА во грддт» солЅнт» со изновт» тЅпт»
при Хдджи пднд вбодачТд др^Умдндритд С^ндитскдг\!У. 1 'ктд 1841 (Солун, 1841), како ознака за турскиот јазик. He е
исклучено дека Пулевски го презел од Синаитски за да може попрецизно да ги означи разните дијалекти и стилови
на турскиотјазик.

буквални. Напротив, тој се труди според своите познавања, да преведува во духот на тур-
скиот јазик чијашто синтакса во голема мера се разликува од синтаксата на индоевроп-
ските јазици. Како илустрација за ваквото мое мислење е и следново укажување на Пу-
левски:
„У турскијод јазик кога зборуваме на уста, треба секому асан аа, усеин аа,
да вељиме.
А со хоџа мула Јусуф иљи како му је името.“ (стр. 110).
Овие негови напатствија доаѓаат по примерите: „Господин попе“, „Господин секре-
тару“, „Господин капетану“ итн., каде што на прво место доаѓа титулата а потоа звањето,
односно името, за разлика од обратниот редослед на зборовите во турскиот јазик.
10. За „најиошребни јазици" во Македонија и надвор од неа

Интересни се секако сознанијата на искусниот и прагматичниот Пулевски за
„најпотребните јазици“ во: а) Македонија и на Балканот, б) во Европа и в) во Африка и
Азија. Така, тој на јасно поставеното прашање:
„Који јазици се најпотребни за овде, који за на други страни“
без двоумење одговара:
а) „За овде се најпотребни јазици, во Турско турски, славјански, арбански и
Грчки“ (стр. 39).28
б) „За јевропа француски, јанглиски, талијански, немачки, маѓарски,
влашки (мисли секако на романски - з.н.) и славјански" (стр. 41),
в) „За Африка арапски јазик је потребен, за Азија турски, јерменски и
курдски. (стр. 41 ).29
11. За јазичкаша иолшиика

Би можело да се каже дека Пулевски дава и повеќе податоци за: атмосферата во
која се употребувале скоро истовремено, во зависност од соговорникот и другите екстра-
лингвистички фактори, еден или друг балкански јазик, како и за јазичната политшка во
„Турско“ кога било дозволено да се отвораат училишта на разни јазици (;грчки, бугарски,
српски, романски и др.) и кога секој можел да го употребува слободно својот мајчин јазик.
Токму затоа на прашањето:
„Од кога је позната Македонија и со општо је профаљена кажими ако
знајеш."
„Македонија била пофаљена, у време цара вељиког Александра.
И сега под владенијем његовог царског величества, ељифшанли, султан
Абдул Азис, азамет наиславнаје. И мије при живодто, неГова, живуваме, сите
људи који сме у Македонију као 6paha“ (стр. 67).
90
^ Основната цел на Пулевски е да состави такви речници со кои неговите М ијзци и други ќе можат пред
сb да го усовршат својот мајчин јазик а потоа да ги научат и јазиците на соседното словенско балканско население.
Оваа битна разлика од целта на Даниил од Москополе со неговиот ,,Tetraglosson“, каде што основната паралела е
грчката, да ги научи младите Власи (Ароманци), Албанци и Македонци што побргу и што е можно полесно да го
усвојат грчкиот јазик, доаѓа секако оттаму што скоро цел век ги дели речниците на Пулевски од
„Четиријазичникот“ на Дамиил. Времето на Даниил е време на најсилната елинизација на балканското христијанско
население, процес потпомогнат од Грчката Патријаршија во Цариград, за разлика од времето на Преродбата на
балканските народи која во лицето и делото на Пулевски имала еден од своите најголеми поборници*
9о
Интересно е секако што Пулевски овде не ги споменува Татарите и Черкезите, односно нивните
јазици. Како што е познато, во негово време, поради неподносливите животни услови и разни притисоци во царска
Русија, тие скоро масовно се иселуваат и наоѓаат нови огништа на Балканот, во рамките на Отоманската империја.
За нив, меѓутоа, тој ќе зборува подоцна во својата Историја... (Одбрани страници).

На мислење сум дека овде не станува збор за некаква етикеција или некакво до-
дворување на властите. Впрочем, и Григор Прличев пишува: ,Д4 почестите поученија на
нашата почитувана Влада која го прогласува учењето на секој јазик...“ (види: О.Ј.-Настева,
„Григор Прличев и еден апел на охридските Власи во врска со воведувањето на мајчиниот
јазик во училиштата“. Животот и делото на Григор Прличев, МАНУ, Скопје 1994, стр. 19-
37). Духот на новите реформи со кои Отоманската империја почнува да се модернизира и
европеизира се чувствувал и кај повеќејазичното балканско население, кое и покрај
разните верски, јазични и други бариери и припаѓало на иста материјална и духовна кул-
тура што со векови заеднички ја создавале врз балканскиот цивилизациски и јазичен суп-
страт.
Во последната глава од својот „тријазичен речник“, откако одново ги набројува
племињата и народите што живеат во Македонија (сп.: Брсјаци, Кардалиња, Уљуфи, Ју-
руци, Помаци, Кржаљији, Куцовласи, Каракачаии, Арнаути, ГоГеши, Муџикари, Игри-
бозљији, Грци и Мијаци), на прашањето:
,Да неје, нешто, противно њихној љичности иљи царству...“
,ythtje, Противно, ни царству а ии њима, току треба секои да се фаљид со
своје наречије, и поносид зашто мије знајеме аљи у секоје село...“ (стр. 158).
Очигледно е дека учебникарот од Галичник сака, не само да укаже на јазичнатш
политика и јазичната ситуација во „Турско“, туку истовремено и да го поттикне нацио-
налното будење и осамостојување.
12. За ироучувшиешо на македонскаша ономасшична и аиелашивна лексика

Во рамките на анализата на јазичната ситуација на почвата на Македонија, според
мене, влегува и комплексната проблематика околу прашањето и за интересот за
проучување на македонскиот јазик. Меѓу низата познати имиња на македонски преродбе-
ници и учебникари од XIX век, без секое сомнение, централно место зазема „Мијакот
гаљички“ со своите учебници за кои е релативно доста пишувано во нашата средина.30
Овде би сакала да се задржам поконкретно на неговиот интерес за:
а) етимолошкото потекло на одделни „наречија“ и
б) присуството на лексички елементи од туѓо потекло во македонскиот и другите
балкански словенски и несловенски јазици.
а) Паѓа в очи дека лексикографот Пулевски се обидува и да етимолс*гизира со цел
подобро да ги објасни одделните етноними. Во најголем број случаи станува збор за ин-
тересни и убави примери за проучувањето на народната етимологија во повеќејазичната
балканска средина. Сп.:
- Ѕаљичаии се познавајед, по местата нихни и по зборувањето, које је оде-
љено а, од север кога дошље у Македонију и во напред речени места кога се
насељиле и реката која је у средината њихна, денеска је Гаљик, се именује по
теја едно, a no името њихно друго, који по долну Македонију, овије посљедни
све Гаљичани ји познавајед.“ (стр. 46)31*
30 За поважните работи за Пулевски, o6jaBeFiH до 1974 година cf. Одбрани сшраници, стр. 261-262.
31 Поврзувањето на Галичник со хидронимот Гаљик, по се изгледа имало подолга традициЈа каЈ
.
Галичаните и Мијаците воопшто. Така во еден ракопис на еден анонимен Галичанец од познатото галичко семеј-
ство Чапаровци што го објави Б. Конески во „Еден опис на Дебарскиот округ од 80-те години на XIX век“ во Маке-
донскиот XIX век. Јазични и книжевно-историски прилози, Култура, Скопје 1986, стр. 255-299, е забележано:
,ЈГаличник е најславно село во целото Деборско - и најголемо. Тоа село је саде рисјанско, разделено на 5 маала и
может да имат до 700-800 куќи... Најпрвите заселници шчо го заселиле селото Галичник биле од некоје село близу
до река Галик (Галико), ама сега не се знојет на које место било теја село, саде по предавање се местото од една

- ,ЈКардалињја, је реч арнаудска.

Зашто долномакедонци се мешајед со арнаути, у зимно време идад арнаутине
со овци на зимовишче.
А љете одад долномакедонци у Албанија, на љетување, со овци.
Да затова некои Македонец у место да речед арнаутски кадаље, а тои, рекол,
кардаље.
Ето од това речување на долномакедонци, им останало, име кардалињја, а тије
и горни и долни македонци, и албанези сиве 6paha се.“ (стр. 158);32
- ,ЈС-ракачани, турска реч је, која велзид, бегајед порички иљи ридови.
А тије се грци и грчки зборувајед, и со се фамиљији, со овци одад зиме у долна
Македонија и у Тесаљија. У планињено живувајед, со се фамиљији и покраи
стоканаим си правад кољиби, у љетно време в горна Македонија.“ (стр. 159);33
- ,ЈПомаци бошњачка реч је, која значи тргнати се.“ (стр. 159).
Сметам дека нема да згрешам ако констатирам дека овие, како и низа други
слични, малечки „етимолошки статии“ на Пулевски се од примарно значење и за
проучувањето на народниот живот во еден изразито мултинационален и плурилингвен
балкански регион. Имено, тој во нив, како што покажуваат и горните неколку примери,
дава драгоцени податоци и за трансумаисатш: „одење со овците на љетување односно на
зимовишче“, при што доаѓа до директни мегуетнички и меѓујазични контакти. Нема ни-
какво сомнение дека и овие, макар и привремено продолжителни, миграции на македон-
ското, албанското и ароманското (влашко) сточарско население доведувале до разни
асимилаторски процесн и до јазичпа интерференција, појави толку карактеристични за
Балканскиот Полуостров.34
Но, треба да се признае дека меѓу етимологиите на Пулевски има и точни. Меѓу
овие спаѓа секако објаснувањето на етнонимот Јурук, како и неговата добра информи-
раност за името на новиот конпшнент u на јулијанскиот календар. Сп.:
- ,Јуруци, реч је турска, која кажувад одачи.“ (стр. 159);
- ,уАмерика затова се вељид, новји свет дека од старо време неја познаваље
људиве...
А љето, 1492 год. по Христа посље ја пронашол славни ^еновевски морегшовец
Христофер Колумб.
А прво описување за онја дел, го написал и го издал на видело Америко
Веспучи пак по негово име, ново наидењод дел од земјава се вел^ид Америка“
(стр. 60-61);
воденица која била од теја село од које станале преселниците. Таја растурена воденица је најблизу до Солун...
Заселниците за спомен на првата им татковина го нарекле новозаселеното си село Галичник. Овеја име се произ-
водит од река Галико која им била во старата татковина.“ (стр. 279). Коментирајќи го овој дел од ракописот, Коне-
ски го изнесува следново мислење: „Името Галичник е сврзано со името на птицата гал/ица/. Стените над селото
можеле да бидат добри склоништа за таа птица.“ (стр. 261).
За нас овде е важно дека ова народно предание, што го запишал и авторот на споменатиот ракопис, го
презел од усната традиција и Пулевски.
3? Интересно е, секако, етимолошкото објаснување што го дава Пулевски за Кардалиња кое го поврзува
со акустички блиското алб. kadal.
~~ Во овој пример, како и во посветата и во неколку други случаи Пулевски со тире (-) го обележува
шва-вокалот.
34 Т. Смил>амиН освен за процесите на асимилацијата зборува и за претходното население во овој пери-
ферен македонски региои. Сп.: „Како изгледа, у овоме крају Мијаци су први створили стална насеља. Затекли су
староседеоце. нарочито Куцовлахе, који изгледа нису имали сталиих насеља. Мијаци су староседеоце потиснули са
пашњака. а неке иривукли к себи и асимиловали их. To потвр[)ују изнети топографски називи, и по њима се види, да
су били ранији становници Куцовласи. Ови Куцовласи можда су долазили из Арбаније, јер су донели неке називе
арнаутске. Вршење асимилације види се нарочито у Галичнику, највеНем селу Мијака. Као што се види у опису по-
јединих породица, тамо има породичних имена са наставком -ул: Пулевци, Гулевци, Тулевци... а има их који се зову и
Цинцаревци.“ (Мијаци, 40).

- „Цар римски, Јуљија Цезар, тои направил годиниве да се бројад така затова
тои љето казатељ иљи календар се вељид Јуљијов“ (стр. 84).
б) He ретко, сестрано заинтересираниот лексикограф Пулевски укажува и на не-
кои чисто лексиколошки проблеми. Така, на пример, тој се задржува и на прашањето за
присуството на лексеми од туѓо епшмолошко потекло и тоа не само во македонскиот туку
и во албанскиот и турскиот јазик. Тој дури на оваа проблематика и посветува и посебна
глава (XV, стр. 91-93) иод наслов „Толкување зборови и разљични разговори који се од
други јазик у нашијов смешани“.
Пишувајќи за состојбата на јазиците на почвата на Македонија (и пошироко) и
опишувајќи ги преку давање низа податоци, лексикографот и лексикологот Пулевски не
можел а да не забележи, меѓу другото, и тоа дека во сите нив се наоѓаат и зборови од туѓо
етгшолошко потекло. Се разбира дека тој, исто така, не можел бегло да премине преку
овој факт. Но, и овде, како и при обидот да даде етимолошки објаснувања на одделни ет-
ноними, доаѓаат до израз неговите скромни познавања.
Меѓу примерите од македонската паралела се вбројуваат и следниве неколку ин-
формации. На прашањето:
„Који се туј)и зборови а који се разљични кажи ми ако знајеш.“
тој одговара:
„Тије се у првана књига сиве разљики, написани.35
Току овде, неколжу да истолкувам који се наипотребни пак и мије кога пишиме
ил>и кога зборуваме, да знајеме.“ (стр. 91).
Пулевски натаму додава дека:
„ТуЈ)и зборови се (ами), (фршико), (ономад), (Пар) и (upuhuja)"
За секој од овие примери дава и објаснување за потеклото како и македонски еквиваленти:
- ,Ами грчка реч је, а мије вељиме: ату, но, с)дг..“;
- „Расипана грчка реч фресикон. А мије вељиме, пресно?
- „Ономад је, и таја грчка реч, која ваљид и кажувад за нешто некогаш што је,
именовано.
А мије вељиме некни иљи некња“.... (стр. 92).
За разлика од добрите семантички објаснувања и успешни македонски
еквиваленти, неговите етимолошки објаснувања се и овде неточни. Меѓутоа, во овој кон-
текст треба да се истакне јазичкиот усет на Пулевски во избирање на други странски
зборови во албанската (сп.: јешил, - правилно објаснета, канацина, кало, грцизам) и во
турската паралела (сгг.: деснош, ставросујеГшскопос, јурти.) (стр. 92).
Но, независно од тоа дека најголемиот број етимолошки објаснувања на Пулевски
се неприфатливи, сметам дека треба да се истакне еден друг факт. Имено, и Пулевски во
времето кога во познатите европски лингвистички центри се доаѓа до сознание дека нема
„чисти јазици“ и дека може да се зборува само за „мешани јазици“ (сп.: „Казањска школа
на чело со Бодуен де Куртене) - укажува на лексичките заемки во македонскиот, албан-
скиот и турскиот јазик, кои се резултат на заемните контакти и јазичната интерференција
условена од екстралингвистички (економски, политички и културни) фактори.363
33 Пулевски секако мисли па првата паралела во која се даваат во две колони примери од македонскиот и
српскиотјазик.
3^ Извесни пуристички тенденции Пулевски ќе пројави во „Македонска песнарка“, I, II, Софија 1879 каде
што изричито вели дека треба да се избегнуваат „инојазични зборови“. Сп.: „А и други некои речБ нека е разменат
зашто требетБ да глБедаме з и к о в б да се исправзватБ та да него нагњжиме си ино зичних зборови.“ (стр. 2). Натаму
во текстот тој дава и нримери кои треба да се заменат со домашни. Така, наместо буг. даже и стмба предлага:
задури и скала.

13. За видош на азбукише и броевшие

Во рамките на своите енциклопедиски знаења и објаснувања Пулевски се задржува
и на: а) составот на азбуките на одделните јазици и б) видот на броевите што во нив се
употребуваат.
а) Паѓа в очи, меѓутоа, дека Пулевски, без какви и да е коментари скоро сувопарно
во посебна глава (XVII, стр. 110-113) ги дава основните податоци за составот на одделните
азбуки, при што ги зема во предвид следниве јазици: „славјански, турски, јевреиски,
латински, јерменски и Грчки. Меѓу поинтересните одговори на поставените прашања за
видот и бројот на буквите се и следниве неколку:
- „Славјански имајед 44 току само со 35 слова наичисто се пише“ (стр. 111);
- „Турски слова имајед 29 редовни и 14 титљи и надворни“ (стр. 112);
- Јерменски слова за у Азија треба, а за овде не.“ (стр. 112).
На крајот од овој дел Пулевски не известува дека овој негов речник, т.е. книга:
- „Со славјански је, писана само со 35 слова.“ (стр. 113).
б) На прашањето за броевите Пулевски е уште поконцизен и одговара:
- „Едно је црквени цифри, друго турски, трето арапски, четврто латински и
многу други.“ (стр. 120).
На следната страница Пулевски дава примери во посебна табела при што во тур-
ската паралела, на турски јазик, објаснува дека поради немање на соодветни знаци (во
печатницата) не ги дава примерите (в. факсимил II).
По се изгледа дека ова се само некои елементарни податоци што Пулевски, поради
тоа што за овој речник „уписници малу се собраје44, имал намера да ги разработи
поопширно во Букварот од четири јазика турски, словенски, латински и Грчшѓ што го
најавува во „Поговорот како трета кнша.
III
Завршувајќи ја оваа анализа на размислувањата и искажувањата на Пулевски,

изнесени предимно во неговиот Речник од три језика с. македонски, арбански и турски, би
можело да се констатира дека самоукиот македонист и преродбеник од Галичник добро ја
познавал јазичната ситуација, култура и политика во Македонија, која во негово време
уште била во границите на Отоманската империја. Нема сомнение дека тој имал потполн
увид за регионот за кој детално и толку авторитетно зборува.
Сосем друго прашање претставува секако степенот на неговата писменост поради
што Стојан Новаковиќ ја дава следнава негативна оценка „... ова е работа на човек за кого
може да се рече оти знае да пишува за обична приватна потреба“ и дека „нема чист поим
ни за најглавните граматички основи“ како и „дека писателов не е во состојба да состави
дело што би било достојно да се печати на државна сметка.“ (Одбрани странци, 10-11).
За необразованоста и слабата писменост на Пулевски зборува и Конески кој ги
бара причините и истовремено укажува на корисните податоци што ги дава Пулевски како
за неговиот родсн говор така и за македонскиот народен јазик. Сп.:
„Скромната мера на гшсменоста и образованоста на Пулевски
причинила што тој во своите записи да не биде премногу зависен од кирил-
ската писмена традиција. Затоа тие записи во гтовеќе случаи ни го откриваат
спонтаниот однос на говорителот кон извесни јазични појави, ослободен колку
што било можно од претходно усвоените шеми. Тие ни даваат така некои ко-

рисни податоци за фонетските и фонолошките особености на современиот

македонски народен јазик, посебно за родниот говор на Пулевски - галичкиот
или мијачкиот.“ (213-214)37
Периодот во кој Пулевски ги подготвува и објавува своите два речници е, инаку,
период на Танзиматот кога почнуваат да се спроведуваат политичките реформи на султан
Абдул Меџид, објавени во познатиот Гулхански хатшиериф 1839 г. со кои на сите пода-
ници во царството, без оглед на верската и национална припадност, им биле загарантирани
еднакви граѓански права. Петнаесетина години подоцна, како што е познато, со одредбите
на Хапшхумајунот 1856 г. дефинитивно им се признава верската, граѓанската и
политичката рамноправност на сето муслиманско и христијанско население во неговата
империја. Тој исто така продолжува да ја модернизира и европеизира својата земја.38
И султанот Абдул Азис, кому Пулевски во извесна смисла му се заблагодарува и
му го посветува својот втор речник,39 исто така во почетокот на своето владеење
спроведува цела низа либерални реформи во правната администрација и посебно во обла-
ста на образованието и просветата. Токму на ваквата благопријатна атмосфера и се одне-
суваат изјавите на Пулевски во вториот речник како: „...и се познавајед еден со други, ме^у
себе, сите живувајед, како 6paha при живодта царска“ (стр. 48), „И сега под владенијем ње-
Говог царског вељичества... султан Абдул Азис азамет (Македонија) наиславнаје. И мије
при живодта негова, живуваме cinTie, који сме у Македонију као 6paha“ (67) итн. Како што
веќе се истакна, ваквите изјави во тој период не се од формален карактер или израз на
„граѓанска лојалност.^40
Меѓутоа, набргу по овие политички настани и либерални реформи се јавуваат од
порано подготвуваните востанија во земјата и дури започнува Руско-турската војна (1876-
1878). Би можело да се каже дека истовремено завршува и првиот период од животот на
Пулевски и заночнува вториот период во кој се менува не само односот кон султанската
власт туку и неговиот начин на живот. Имено, во новата фаза неговиот однос кон султанот
е дијаметрално спротивен како што „македонско-славјанскиот писател“ (Драганов) Пулев-
ски, за извесно време дури го заменува перото со оружје и активно учествува, главно во
чети составени од Македонци, во борбите што се водат во Србија и Бугарија против осман-
скиот феудализам.
*
Без оглед на изворите што му стоеле на располагање и со кои можел да се служи,

несомнено е дека Пулевски успеал, особено во вториот речник, да ги поврзе во една хар-
монична целина разнородните податоци и сознанија што се однесуваат на:
- потеклото и татковината на старите Словени и на „с. Македонците“,
- јазикот на старите „богомилни“ книги што ги превеле Кирил и Методиј од грчки
јазик,
- сличностите и разликите на словенските и јужнословенските јазици,
47 Cf. Блаже Коиески, За јазикот на Пулевски (графиски, фонетски и фонолошки особености), Македон-
скиот XIX век. Јазични и книжевно-историски прилози, „Култура“, Скопје 1986, стр. 210-223.
38 За „европската поразија“ зборува Рајко Жинзифов во расказот „Прошетба“ (1860) и пее во стихо-
творбите: „На другоземецвт“, и во ЕвропеизБМ в Шумен“ каде ги критикува новите навики (мода, европска облека,
нови забавни игри и употреба на странски, главно француски и италијански зборови, изрази и формули за поздрав).
Cf. подетално кај X. Поленаковиќ, Рајко Жинзифов - критичар на западната „поразија“, Прилози на Одделението
за лингвистика и литературиа иаука. МАНУ, Скопје, 1976, I, 1-2, 23-34 и Оливера Јашар-Настева, За лексичко-
стилистичките особености на јазикот на Рајко Жинзифов во расказот „Прошетба“. - Прилози МАНУ: Одделение
за лингвистика и литературна наука - Скопје, 1985, X, 1, стр. 57-73.
39 Cf. стр. 1, заб. I.
40 Cf. Блаже Конееки. Белешки за Пулевски, Македонскиот ХЕХ век. Јазични и книжевно-исторски
прилози, „Култура“, Скопје 1986, стр. 224-230.
ЈАЗИЦИТЕ НА ПОЧВ AT A НА МАКЕДОНИЈА

- сличностите и разликите на одделните македонски „наречија“,

- потребата од создавање македонска граматика и посебен македонски книжевен
јазик,
- границите и географските карактеристики на македонскиот простор и
меѓузависноста на начинот на живеењето, релјефот и климатските услови,
- духовните особености на Миј^ците, посебно на Галичаните и другите македонски
племиња,
- нивното зборување, носијата, презимињата и „други знакови“,
- миграциите, симбиозата и асимилацијата, поради постојаните контакти, што
резултирале од начинот на сточарење и стопанисување, со соседното несловенско, посебно
албанското население,
- употребата на разни јазици што е резултат од заемната поврзаност на исто-
рискиот развој во рамките на одредени општествено-политички услови и фактори.
На крајот од прилогов треба посебно да се нагласи дека Пулевски се трудел да

биде, што е можно повеќе, исцрпен и прецизен. Ова се однесува како на опфаќањето на
разните македонски племиња и несловенски народи, и тоа во еден поширок регион на За-
падна Македонија, при што се задржува поопстојно на нивните говори и јазици, така и при
јасното диференцирање на националните имиња на Јужните Словени и нивните национал-
ни јазици а и при бележењето на одделните фонеми и нивните варијанти и нијанси во изго-
ворот, како што е, на пример, случај со бележењето на тврдото и мекото л.
За поблиското претставување и поточното објаснување на потеклото и на
разликите меѓу одделните племиња и нивните говори Пулевски прибегнува дури и кон
етимологизирање. Очигледно е дека Пулевски дава низа интересни и значајни податоци за:
историското, етничкото и културното минато но и за времето во кое живее. При ова, цен-
трално место зазема јазичната проблематика од минатиот век.
При ова треба да се истакне дека Пулевски, не случајно повеќе пати зборува за
преводите на Кирил и Методиј и за жителите на Македонија, да потсетиме: ,№ије затова
се именуваме старославјани, дека книГине црковни, Кирал и Методије кога и преводеље
од јазикод Грчки на славјански, нашле за добро да наГшишд букви славјански и да и преве-
дад књигине богомољни по старословјански јазик и тује во Македонија старославјаните
живувајед.“ (II, 42). Сосем е очигледно дека со вакви и слични повторувања тој инсистира
на историскиот контшнуитет на македонскиот јазик и на Македонците на овие балкански
простори. Очигледно е, исто така, дека со своите речници, галичката носија и воопшто не-
говиот рднос кон работата, луѓето и животот воопшто, тој инсистира на својата етничка
припадност и на посебноста на македонскиот јазик и Македонците. Тој е, како што вели
Конески, по својот живот и по својот животен стил, типичен поборник на човечката
индивидуалност на прагот на новите времиња што ја ништат. Затоа се оцртува неговата
фигура така питорескно. Луѓе со таква статура се потребни да не потоне животот во
сивило и рутина.“41
*
Од анализата може, исто така да се заклучи дека Пулевски, „балканскиот

полиглот“ расправа и за низа прашања што се однесуваат и на ред други јазици и дека не-
говите размислувања и искажувања, изнесени и во двата негови речници, претставуваат
значајни информации и податоци за проучување на јазичната ситуација и јазичната поли-
Cf. Блаже Конески, Ѓорѓи Пулевски, ЈТикови и теми, Македонска книга, Скопје 1987, стр. 73.

шика на почвата на Македонија од XIX век, кога таа се наоѓаше во една единствена
држава, Отоманската империја.
Меѓутоа, набргу по Првата светска војна и по формирањето на националните
држави на Балканот, јазичката ситуација и јазичката политика наполно се менуваа: во но-
восоздадените држави се воведуваат официјални јазици. Така, за разлика од ситуацијата за
време на османското владеење, кога турскиот јазик воопшто не бил задолжителен во
училиштата и кога евентуално во вишите одделенија се изучувал како и францускиот, во
новосоздадената политичка ситуација, националните, т.е. државните јазици стануваат
званични и облигаторни и за македонското, ароманското, албанското, турското и друго
население што останало да живее во новите балкански држави.
Olivera JASAR-NASTEVA
GORGI PULEVSKI'S ACCOUNTS OF THE LINGUISTIC SITUATION IN MACEDONIA
( S u m m a r y)
The author analyses in detail the accounts of the lexicographer Gorgi Pulevski published in his two dic
tionaries: “Tetralingual Dictionary” (Belgrade 1873) and “Trilingual Dictionary” (Belgrade 1875). More specifi
cally, the paper deals with Pulevski's considerations and accounts of the linguistic situation, culture and language
policy in Macedonia during the time of the Ottoman Empire. Most of his accounts were published in his “Trilingual
Dictionary: Macedonian-Arabian-Turkish”.
This contribution pays particular attention to the historical background against which Pulevski lived and
acted. It was the period of political refonns, when the Ottoman Empire started to Europeanise thanks to the Impe
rial Rescripts of Gtilhane (1839) and Hatt-i Hlimayun (1856), during the Tanzimat Era. The above documents rec
ognized the religious, human and political equality of all Muslim and Christian populations living in the Ottoman
Empire. Both of Pulevski's dictionaries appeared in those favourable conditions. Through teaching the neighbouring
Balkan languages - Albanian, Turkish, Greek and Serbian - Pulevski wanted to facilitate communication between
his fellow-countrymen and their inclusion in economic life beyond the Balkans.
The author also treats the question of Pulevski's insufficient education and literacy. It is stated that his
natural intelligence and the extraordinary knowledge of the problems and the region he described compensated for
his poor education. Pulevski also made use of written sources which were available in that period. Hence he wrote
quite authoritatively on the following issues:
- the origin and fatherland of the Old Slavonic people and (Slavonic) Macedonians;
- the language of the old books translated from Greek by Cyril and Methodius;
- similarities and differences between the Slavonic and South Slavonic languages;
- similarities and differences among the Macedonian dialects;
- the need to create a Macedonian grammar and a Macedonian literary language;
- the borders and geographic features of the Macedonian territory and the interdependence between the
ways of life and relief and climatic conditions;
- the use of various languages which resulted from the closely connected historical development of the
Balkan territories that took place under specific socio-political conditions.
The author emphasizes that Pulevski's dictionaries clearly speak about the multilingualism of the Mace
donian multiethnic and multicultural environment. In several places in the text Pulevski insisted on the fact that
during the reign of the Sultan Abdulaziz, to whom he dedicated his second dictionary in a certain sense, everybody
had a right to educate himself in his native tongue. In his preface to this dictionary Pulevski even blessed the sultan
who permitted the people in his empire to learn other languages besides their mother tongue.

Рина УСИКОВА
K O IIКОНТРАСТИВНОТО ИЗУЧУВАЉЕ
ILA БАЛКАНОСЛОВЕ11СКИТЕ ЈАЗИЦИ:
МАКЕДОИСКИ И БУГАРСКИ
Во нашево истражување ги земаме предвид литературниот македонски и литера-

турниот бугарски јазик како современи национални јазици што се формирале во процесот
на консолидација на сродните дијалекти во контакт, а се потпираат на својата дијалектна
база и културна традиција.
Контрастивното изучување на македонскиот и бугарскиот јазик е многу актуелна
задача. Прво, затоа што не се решаваше порано, второ, - од теоретска гледна точка е
многу важно да се разработи методика за контрастивно изучување на тие јазици со оглед
на нивната голема меѓусебна блискост, како на генетички - и двата се јужнословенски
јазици, така и на структурен план - и двата спаѓаат во балканскиот јазичен сојуз којшто се
формирал со векови благодарение на меѓудијалектни контакти, кога секој дијалект, секој
јазик се стремел кон такви промени, коишто да го изразат - со свои јазични средства -
универзалниот структурно-семантички систем (Голомб 1956, Цивјан 1979, Усикова 1988).
Овде си поставуваме конкретна задача - да споредиме со кои формални средства се
служат литературниот македонски и литературниот бугарски јазик во сферата на една
класа зборови, многу богата со форми и граматички категории - глаголот, за да се до-
ближат до изразувањето на балканскиот семантички јазичен систем со негова структура и
негов начин на јазичко мислење. Значи, сакаме да разгледаме кои глаголски форми ги има
во едниот и во другиот јазик, што значења имаат тие форми и кои граматички категории
ги претставуваат, како се групираат и каква структура создаваат тие граматички катего-
рии. Мислиме, тоа е прв чекор во решавањето на задачата на контрастивното изучување на
овие јазици.
Ке почнеме од з б о р о ф о р м и т е шт о у ч е с т в у в а а т во с о з д а в а њ е на
г л а г о л с к и т е ф о р м и и г р а м а т и ч к и т е к а т е г о р и и во македонскиот и во бугар-
скиот јазик.
И во двата јазика живо се употребуваат временски збороформи за презент, аорист,
имперфект, форми за императив, форма за глаголска придавка со наставки -н/-т, глагол-
ска форма со наставка -л, којашто во македонски служи само за образување на сложени
модално-темпорални форми, додека во бугарскиот покрај таа настапува како глаголска
придавка со активно залошко значење; треба да се спомне и глаголскиот прилог којшто
често се употребува во македонскиот, додека во бугарскиот е скоро излезен од употреба,
во двата јазика често се употребуваат исто така глаголски именки со процесно значење
кои се образуваат од несвршени глаголи со наставка -ње за македонски и -не за бугарски
јазик. Репертоарот на глаголските збороформи во македонскиот литературен јазик тука
54 РИНА УСИКОВА
завршува, а во бугарскиот покрај нив има уште две глаголски придавки - „сегашно деи-
ствително причастие“ и со ретка употреба „сегашно страдателно причастие“.
И во македонскиот и во бугарскиот јазик сите глаголски форми воедно изразуваат
видско - свршено или несвршено - значење, како и во другите словенски јазици. Сите
глаголски форми, освен императивот, изразуваат исто така и значење на категоријата
залог (актив и пасив), иако експлицитна опозиција по залог постои само меѓу глаголските
форми што се изведени од преодни глаголи.
Давидимекои г л а г о л с к и ф о р м и ј а с о з д а в а а т о п о з и ц и ј а т а по з а л о г
во македонскиот и во бугарскиот јазик.
Како и во другите словенски јазици, маркирани во таа опозиција се глаголските
форми што имаат значење на пасив. Тоа се обично повратни глаголски форми и специјална
глаголска придавка - во македонскиот и во бугарскиот тоа е придавката со наставка -н/-т,
која функционира и самостојно, а и во состави со помошни глаголи. Бидејќи повратните
глаголски форми изразуваат повеќе значења и не можат да се сметаат за специфички
форми токму за пасив, ќе разгледаме како стои работата со придавските форми и состави
што изразуваат пасив.
Веќе краткиот преглед на репертоарот на глаголските придавки покажува
суштинска разлика меѓу македонскиот и бугарскиот јазик: наспрема четири глаголски при-
давки во бугарскиот има само една глаголска придавка во македонскиот, која по потекло е
пасивна глаголска придавка со минато временско значење. Ако, пак, земеме предвид дека
во бугарскиот „сегашните причастич“ се ретко употребувани книжевни форми, доволно е
да споредиме само две бугарски глаголски придавки - на -и/т и на -л со единствената
македонска глаголска придавка, пред се, како формални изразители на категоријата залог.
Како што е познато, во м а к е д о н с к и о т литературен јазик единствената глагол-
ска придавка на -н/-т се образува од секој глагол - и од преоден и од непреоден, од
повратен и од неповратен глагол, од свршени и од несвршени глаголи. Глаголската при-
давка означува признак на лице или предмет како резултат од извршеното дејство или
признак, сврзан со процесот на дејството. Глаголската придавка може да настапува во син-
таксичката функција на именска определба, на предикатска определба, на обособена опре-
делба, а исто така во состави со глаголите сум и има/нема.
1. Кога таа настапува во состав со глаголот сум,
а) глаголската придавка о д п р е о д е н глагол изразува залошко значење на пасив и
различни темпорални значења со нијанса на резултативност, инаку за показател за време
служи формата на глаголот сум: стоката беше продадена; возачот е казнет; возачката
дозвола ќе му биде одземена итн.;
б) глаголските придавки образувани од п о в р а т н и н е п р е о д н и глаголи го
задржуваат значењето на повратниот глагол, односно може да предаваат реципрочно
значење: тше се скарани; тие скоро се земени итн., сопствено-повратно значење: кон-
струкциите се развиени во цела парадигма; таа е дотерана итн; општо-повратно значење:
очите беа вСшени далеку во патчето; сите беа свртени кон другарот Раштаков итн; од
безлични глаголи и безлични глаголски форми придавките го задржуваат безличното
значење: еднаш им е пошпомоГнато, на состанокот е разговарано и сл;
в) глаголските придавки, образувани од н е п о в р а т н и н е п р е о д н и глаголи,
^ако и во гореневедените примери изразуваат резултат спрема ориентациониот момент,
обележан со темпоралната форма на глаголот сум: тој е останат без работа; ногата му е
потечена; човекот беше побеснет; дојден сум вчера; мозокот не ми е уигте замрзнат;
тој е доста шетан итн. Јасно е дека во овие примери ни глаголската придавка ни целиот
глаголски состав го немаат пасивното залошко значење.
ИСТОРИЈА НА КУЈГГУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

КОН КОНТРАСГИВНОТО ИЗУЧУВАЊЕ НА БАЛКАНОСЛОВЕНСКИТЕ ЈАЗИЦИ 55
2. Кога настапува во функциите на различните определби, глаголската придавка
има значење на пасив само ако е образувана од преоден глагол. Меѓутоа и во овие функции
таа слободно се употребува од секој друг (повратен и неповратен непреоден) глагол. При
тоа, ако глаголската придавка не е придружена со дополнението коешто укажува на аген-
сот-извршител на дејството, честопати е доволно тешко да се определи дали придавката
изразува пасив или не. На пример, нема пасив во следниве изрази: наведната ѓлава;
раширени раце; запрен здив; како поткосен се спушти; заспан човек; дечиња израстени и
учени и сл., наспроти пасив во примерите како што се: осакатено дрво; притиснат од
фактите; како зафатен од вода брзаше; одеиге потклекнат и подгрбавен од тешкиот
товар; народот умираше незабележан; македонска бригада, составена од партизанските
одредиу создадени во текот на партизанската борба; машина, управувана од еден човек;
битолскиот Говор, повлијаен од Говорот на влашкото население; Гонет од безумната
страст итн. - дел од овие примери можеби и немаат пасивно значење, но за поточна ана-
лиза недостасуваат податоци од контекстот, од целата реченичка ситуација.
3. Во составот со глаголот има/нема глаголската придавка настапува во среден род.
Скоро сите граматичари и истражувачи на тој состав го сметаат за темпорална форма со
резултативно значење, поврзано со ориентациониот момент, изразен од временската
форма на помошниот глагол има/нема. Тие форми се образуваат од сите и секакви глаголи
- преодни, непреодни повратни и неповратни, свршени и несвршени. При тоа повратните
глаголи го задржуваат повратниот елемент се, што може да служи како еден од доказите
дека глаголската придавка во таа форма е само ознака на дејството или на неговиот резул-
тат. Таа форма изразува активно залошко значење: јас го имам видено; тој 1лма дојдено; се
имам поГрижено; тш имаше седено на оваа клупа: тие немаат јадено риба; таа има
сошиено повеќе фустани; тие се амаат земено; ништо се нема случено итн. Веќе имавме
пишувано (Усикова 1971, 1973) дека најчесто овие временски форми се употребуваат од
преодни глаголи: тој ја нема слушнато пресудата; ножот ме има исечено; Шаа Го има
заборавено; тоа има пројавено посебна жизненост; дечиња имаме осишвено сами дома;
животот 20 имаше научено итн. Од непреодните глаголи почесто се среќаваат во овие
форми повратни непреодни глаголи, а од неповратните непреодни глаголи - најчесто
глаголите дојде, оди и некои други глаголи за движење.
Сега можеме да изведеме заклучок дека единствената глаголска придавка во маке-
донскиот јазик не може да се смета за специфична форма - показател на пасивен залог.
Во б у г а р с к и о т литературен јазик наспрема единствената македонска глаголска
придавка има две глаголски придавки - со наставката -нЈ-т и со наставката -л.
Според Академиската граматика (1983) во бугарскиот јазик глаголската придавка
со наставка -л има активно залошко значење, а се образува од аористна основа од свршени
и несвршени глаголи. Таа глаголска придавка „означува признак од дејството, извршено
или извршувано од глаголниот субјект пред дејството, изразувано од главниот глагол во
реченицата“ (т. 2, 379). Таа глаголска придавка може да функционира како именска и
предикатска определба, а во книжниот функционален стил и како обособена определба:
зактуснелите ученици столха настрана; (те) се вршцаха натежали; Караджов остана на
млстото си злпнаЛу неподвижен, вдкрвен; сг>диите слушаха настрт>хнали; Гражданитеу
неизплатили в срок данњците, се Глоблват; Василчоу лхнал чернил си кону беше се изѓу-
бил.
Во составот со глаголот сл>м „сум“ таа глаголска придавка станува глаголска -л
форма, односно дел од сложени модално-темпорални форми перфект, плусквамперфект
итн., со активно залошко значење.
Глаголската придавка на -нЈт в о б у г а р с к и о т јазик изразува ,дека резултатот од
извршеното дејство се претставува како признак на соодветниот предмет или лице
(Академиската граматика - 1989, т. 2, 381), таму е кажано исто така дека оваа придавка се

образува од преодни глаголи. Меѓутоа, во бугарскиот јазик оваа глаголска придавка се

образува уште и од повратни глаголи: на тоа укажуваа (Е. Захаревич 1968, Хр. Пврвев
1969, М. Рожновскал 1979) и други лингвисти.
Глаголските придавки на -н/-т во бугарскиот јазик функционираат како именски и
предикатски определби, како обособени определби, а исто така и во составот со глаголот
CbM.
1. Во составот со глаголот сг>м оваа придавка од преодни глаголи образува мо-
дално-темпорални форми на пасивниот залог: картината е нарисувана ом талантлив
художник; блх наказан; за да 6bda оправдан 1це заведа дело; телевизионата програма е
Гледана от хиллди хора; топ би бил набит и изхењрлен от кг>1цата; топ бил изпратен
от вупчо си да следва медицина в Москва итн.
Кога е образувана од повратен глагол, придавката на -н/-т во составот со глаголот
сг>м „служи како предикатив и заедно со помошниот глагол образува составен именски
прирок“ (Академиската граматика - 1983, т. 3, 127): топ беше уморен; лицето му беше
разстроено итн.
Посебен случај претставуваат употреби на оваа придавка како составен дел на
именски прирок во безлични реченици: тогаш придавката може да се употреби од повратен
непреоден и дури од неповратен непреоден глагол, а секако и нормално од преоден глагол
во непреодна употреба. П. Пашов (Пашов, 1989) ги именува овие случаи како
„страдателно-безличен залог“: вратата е отварлна и в сталта е влизано; ebe леглото е
спано; cepbiueHo еу свршиено е; речено не, а просвирено на кавал. Академиската граматика
- 1983 (т. 3, 94) истакнува дека глаголската придавка тука е адјективирана. Би додале дека
придавката во безлични реченици како да е изведена од безлична форма на глаголот,
спореди вт>в леГлото се спало - ebe леглото е спано и сл.
2. Во функцијата на различни определби бугарската придавка на -н/-т има пасивно
значење и кога е изведена од преоден глагол, а и кога е изведена од повратен глагол,
зашто и во двата случаја „глаголното лице го трпи глаголното дејство“ (Пашов 1989,
159-160). Според податоците на Захаревич (1968) почесто се употребуваат тие придавки во
функција на предикатска определба (46% во нејзиниот материјал, од коишто 15% се из-
ведени од преодни, a 30% од повратни глаголи), на пр.: Монката ?и гледа усмихнат; мо-
mvcbiTi пееше засмлн; u така живота 1Це премина ненаситена, ненаживлна; те слушам
далеко зогледана; длдо Иордан ходеше загрижен и замислен; отдалеч ги видлха сгебрани
на купчета; намерих лодката извлечена от бреѓа и добре запазена итн. Во функција на
именска определба придавките на -н/-т го имаат истото залошко значење, а се образуваат
како од преодни така и од непреодни повратни глаголи: запазен мкж; прошарена козина;
преСњрлените от жега и елпњр хапдути. Во функција на обособена определба овие при-
давки исто така се образуваат од преодни или од повратни глаголи, а изразуваат пасивно
залошко значење: нзморен, легна да посГш; кокошките, подплашени от шума и
ненадепнаШа слнка на шр>рка9 се разблгват.
3. Посебен случај претставуваат употреби на глаголската придавка на -и/-т во
состав со глаголот има/нлма, „почеста во разговорен и во канцелариски стил“ (Академиска
граматика - 1983, т. 3,139). За разлика од македонскиот јазик, во бугарскиот придавката се
менува по род и број зависно од именката што се определува од придавката; инаку при-
давката е во функција на предикатска определба: ние амаме изработен нлкакњв проект;
1Цом имаш издаден паспорт, всичко е наред; ние имаме досега назначени 120 дуиш. С п оред
Академската граматика - 1983, овие состави во многу црти му се рамнозначни на перфект
како минато резултативно време: ^шаме взето решение - взели сме решение". Залошкото
значење на придавката на -н/-т и во овие случаи останува пасивно.
Од суштинско значење е дека во бугарскиот јазик постои опозиција по залог меѓу
глаголските придавки на -л и на -и/-т, образувани од преодни глаголи: нобеденилт спор-
КОН КОНТРАСТИВНОТО ИЗУЧУВАЊЕ НА БАЛКАНОСЛОВЕНСКИТЕ ЈАЗИЦИ 57
тшст - победилилт спортист; човешките очи, вперени в нас - топ Гледаше, вперил
очите си в нас и сл. Во македонскиот јазик таа опозиција семантички се пројавува со
помош на синтаксички средства: победениот спортшст - спортистот што победи или
воопшто не се пројавува: човечките очи, вперени во нас - тој не Гледаше со вперени очи.
Во сферата на непреодни глаголи, каде што не може да има опозиција по залог, во маке-
донскиот и во бугарскиот јазик се употребуваат различни глаголски придавки - во маке-
донскиот единствената придавка на -«/-т, во бугарскиот - активната придавка на -л: избе-
Ган —изблгал, седнат - седнал, гровнат - Грохнал, настанат - настанал, изГладнет -
изгладнлл, побеснет - побеснлл итн.
Како што се гледа, разликите во репертоарот на глаголските придавки и во нив-
ните семантички потенцијали меѓу двата јазика покажуваат суштински разлики во изразу-
вањето и во граматичкиот статус на категоријата залог, којашто во бугарскиот има до-
волно морфолошки изразни средства и нормално се смета за морфолошка глаголска кате-
горија, додека македонскиот такви средства нема доволно и го компензира тој недостиг на
морфолошките можности со синтаксички средства, развивајќи го синтаксичкиот статус на
оваа граматичка категорија.
З а б е л е ш к и кон и з р а з у в а њ е т о и ф у н к ц и о н и р а њ е т о на г р а м а т и ч -
к а т а к а т е г о р и ј а г л а г о л с к и вид. Како и во другите словенски јазици, во маке-
донскиот и во бугарскиот сите глаголи во сите свои форми изразуваат видско - свршено
или несвршено - значење.
За разлика од повеќе други словенски јазици, во македонскиот и во бугарскиот
јазик скоро од секој свршен глагол може да се образува секундарен несвршен глагол со
помош на наставка за имперфективација. Во македонскиот јазик е најпродуктивна нас-
тавката за имперфективација -уваудодека во бугарскиот - -ва: напише - напишува (напиша
- написвам)у стане - станува (стана - ставам), преживее - преживува (преживел -
преживлвам) итн. Тие имперфективирани (секундарни) несвршени глаголи во двата јазика
се употребуваат главно при изразување на неактуелно сегашно време (сегашно узуелно,
повторливо, постојано и сл.) и во транспозиции на сегашно време наместо минато или идно
(т.е. во сегашно историско, сегашно потенцијално итн.). Меѓутоа, функционирањето на
примарни несвршени глаголи од типот чека, лежи, живее односно буг. чекаму лежа, живел
итн. покажуваат доволно многу разлики кои се од суштинско значење за целиот модално-
темпорален систем како во едниот така и во другиот јазик.
Скоро сите истражувачи на бугарскиот јазик одбележуваат разграничување видска
карактеристика на дејството како целосно и негова темпорална карактеристика, посебно
таа на аорист, кој го претставува глаголското дејство како извршено и прекинато во ори-
ентациониот момент. Затоа во бугарскиот литературен јазик редовно се употребуваат
форми за аорист од примарни несвршени глаголи. Во македонскиот литературен јазик има
тенденција да не се разликуваат видската целосност и завршеност и темпоралната
завршеност и прекинатост во аорист, та во македонскиот литературен јазик практички не
се употребува аорист од несвршени глаголи. Тестирањето на студентската генерација
Македонци ми покажа дека тие не употребуваат аорист од несвршени глаголи, ами само
имперфект (од определените минати времиња). Аорист од несвршени глаголи се среќава
во македонската уметничка литература главно кај писатели од постари генерации. Од
друга страна не се употребува и имперфект од свршени глаголи, освен во состав со
сврзници акоу да при изразување услов и други модални иреални значења и освен во состав
со частицата ќе при изразување на минато-идно време и кондиционални иреални значења.
Во бугарскиот јазик имперфект нормално, иако ретко, се употребува од свршени глаголи
(секако многу почесто - од несвршени): свршени глаголи во имперфект обично изразуваат
повтор ливо зн ач ењ е, ш то инаку не е в о о б и ч а ен о за м ак едон ск и от л и т ер а ту р ен јазик,
зашто повторливите дејства во минато - ако се изразуваат со свршен глагол - користат
имперфект во состав со ќе:

Македонски јазик Бугарски јазик

Секое утро Шој стануваше, пиеше Вслка сутрии топ стшваше, изпиваше
кафе набрзина и тргнуваше за кафе набтурзина и трт>Гваше за
работа./ Секое утро тој ќе станеше, работа/ Вслка сутрин 1цом станеше,
ќе испиеше кафе набрзина и изпиеше кафе набт>рзина и
ќе тргиеше за работа. тртуГнеше за работа.
/ Секое утро тој станува рано, / Вслка сутрин топ става рано,
пие кафе набрзина изпива кафе набтурзина
и тргнува за работа, и тртуГва за работа.
/ Секое утро тој ќе стане / Вснка сутрин топ Оце) стане
ќе испие кафе набрзина (ipe) изГше кафе набт>рзина
u ќе тргне за работа. и Оце) тртуГне за работа.
Штом ќе влезе тој, сите стануваат. 1Цом влезе тои, всички ставаат.
Штом ќе влезеше тој, сите стаиуваа. 1Цом влезеше iTiou, всички ставаха.
Тој ја чекаше цел час> но таа не дојде. Toil л чака цлл часу но тл не допде.
Во македонскиот литературен јазик има потесна зависност меѓу глаголскиот вид и

начинот на изведување на -л форма, којашто служи како составен дел во сложени модално-
темпорални глаголски форми (перфект, плусквамперфект, прекажани форми, адмиратив).
Така во перфект и сл. од свршените глаголи се користи -л форма од аористната основа,
додека несвршените глаголи ја користат -л формата од сегашна (поточно имперфектната)
основа: Шој печел - тој испекол, таа плачела - таа заплакала, тие дошле - тие оделе. Во
бугарскиот јазик при образувањето на перфект и плусквамперфект се користат само
аористните -л форми, независно од видот на глаголот: тој е пеккл - тој е изпект>л, тл е
плакала - тл е заплакала, те са дошли - те са ходили.
Во модалните форми за неверодостојност (прекажување и претпоставка) македон-
скиот јазик користи -л форми од аористната основа кај свршените глаголи, а од импер-
фектната основа - и кај несвршените и кај свршените глаголи, зависно од временската
неверодостојна форма: тој, веројатно, дошол - шој] веројатно утре ќе дојдел; тој веро-
јатшо одел - тој ќе одел.
Во бугарскиот литературен јазик во овие случаи се користат -л форми од двете ос-
нови, зависно од тоа која модално-темпорална форма се прекажува: пект>л-печал, изпектул
- изпечал, плакал ~ плачел, заплакал - заплачел итн. Треба да се одбележи дека импер-
фектните -л форми во бугарскиот јазик се употребуваат само за образување на неверодос-
тојни (прекажани и претпоставени) времиња.
Како што видовме од овој многу краток преглед, тесната преплетеност меѓу кате-
горијата глаголски вид и категориите време и веродостојност/неверодостојност
(прекажаност/непрекажаност) води кон упростување на темпоралниот систем во групата
на определени минати времиња (аорист и имперфект) во македонскиот литературен јазик
наспрема бугарскиот, што се пројавува во разлики на нивното функционирање. Делумно за
тоа придонесува и акцентскиот систем којшто во македонскиот нема парадигматска улога,
за разлика од бугарскиот.
З а б е л е ш к и кон к а т е г о р и ј а т а вр е ме . За разлика од другите словенски
јазици, македонскиот и бугарскиот имаат многу сличен темпорален систем со повеќе
грамеми за време: зачувани се и активно се употребуваат аорист и имперфект, живи се
перфект и плусквамперфект, идно време се образува на „балкански начин“ - со помошта
на частицата-континуант од глаголот „сака“ (yiiTtTH), во двата јазика има подсистем на
други идни времиња, иако од нив се употребува главно едно - минато-идно („бгдегце в ми-
налото“) и скоро не се употребуваат идно резултативно и минато-идно време. Треба да се
одбележат и различни временски форми за изразување на резултативни значења - пер-

фект со сум (сум дошол) и со има (имам дојдено) во македонскиот јазик, за разлика од бу-
гарскиот литературен јазик.
Треба да се води сметка и за различни теоретски потфати во опишувањето на тие
системи: во македонската граматичка традиција е примена класификација на определени и
неопределени времиња, додека во бугарската граматичка традиција надвладуваат различни
веријанти на класификацијата на времињата како апсолутни и релативни. Треба најскру-
пулозно да се споредуваат значењата на темноралните грамеми во нивното функциони-
рање, што ќе ја претстави поцелосно и појасно целата темпорална слика во двата јазика.
Со еден збор, ова многу важно и интересно прашање уште го чека својот истражувач со
цела голема монографија.
Во оваа статија ќе се запреме на друг момент, актуелен за темпоралниот систем во
двата јазика: сите временски форми во двата јазика покрај своите темпорални значења во-
едно изразуваат и модални значења од категоријата на веродостојност/неверодостојност,
која не е карактеристична за другите словенскијазици, ами само за балканословенските.
Ке разгледаме кои средства за изразување на опозициите меѓу веродостојни и
неверодостојни темпорални форми се користат во едниот и во другиот јазик, каде се бло-
кирани од формална гледна точка; тоа ќе ни помогне да разбереме нешто за содржинскиот
аспект на категоријата на веродостојност/неверодостојност во македонскиот и во бугар-
скиотјазик.
За тоа да посочиме кои формални разлики од планот на изразот доведуваат до
системски разлики во целиот модално-темпорален систем на двата јазика.
1. Веќе кажавме дека во македонскиот и во бугарскиот идно време и минато-идни
временски форми се образуваат со помошта на континуанти од ст.-сл. глагол угт^тн
„сака“. Во македонскиот за укажаните временски форми се користи частицата ќе, додека
во бугарскиот за идно време се користи исто така частицата 1це, а за минато-идно времен-
ски форми - имперфект од глаголот 1ца. Спореди мак. ќе дојде, ќе дојдеше, ќе дојдел и
буг. 1це допде, гцеше da doitde, 1цлл да доиде и сл.
Во македонскиот јазик формите ќе + презент се именуваат како идно време.
Меѓутоа, функционирањето на таа форма покажува многу широк спектар од значења кој
не се ограничува само со темпоралните рамки на идноста. И во Граматиката на Блаже
Конески (1966), и во монографијата на Кирил Конески (1990) се спомнува за следните
функции:
а) значења и функции на идно време - јас ќе се вратам; ќе му биде тешко без мене;
ќе не чека; ќе оди секој ден иа училшите итн.;
б) транспозиција на идно време наместо сегашно при изразување на повторливи
дејства - ќе дојде, ќе седне, па ќе стане и ќе си излезе без да прозбори (спореди со сегашно
време од имперфектирани несвршени глаголи во истото значење - доаѓа, седнува, па после
станува и си излегува без да прозбори);
в) модални значења на можност или претпоставка за дејството, ориентирано за
сегашниот момент (момент на говорењето); К. Конески (1990, 80) го квалифицира тоа
значење како „идно наместо сегашно во актуелно или обопштено значење“ - друго нешто
ќе ама; овде ќе ама нешто; ти не ќе го познаваш... Науму висок, со црно палто... итн.;
г) модални значења на заповед, желба, закана, што инаку претставуваат
транспозиција на идно време наместо императив - ќе појдеш таму и ќе им кажеш дека јас
сум ја работел земјата итн.
К. Конески (1990, 247) одбележувајќи ги сите можни модални значења на идно
време, истакнува дека во идно време отсуствува едно специјализирано доминантно модално
значење, какво што имаат формите за модални начини и дека модалното нијансирање на

идно време секогаш е потпомогнато и од други фактори - од контекстот, интонацијата, од

граматичката категорија на лицето и, пошироко, од целата ситуација.
Важно е да се истакне дека модалното значење на претпоставка се засилува кога
частицата ќе настапува во состав со да, така што наместо форма за идно време се добива
состав ќе да + презент: ќе да не треба тоа да се вика среќа, тоа е нешто друго.
Да видиме што функции и значења имаат формите ш,е + презент (форма за идно
време) во бугарскиот литературен јазик:
а) темпорално значење на идно време (вклучувајќи ги тука модалните нијанси на
намера, решеност, можност коишто се однесуваат на иден момент, односно на момент што
доаѓа по моментот на говорењето) - 1це се вг>рна; 1це му бт>де трудно без мене; 1це ни чака;
хцехоби всеки ден на училшце итн.;
б) транспозиција на идно врме наместо сегашно за дејствата што се повторливи (се
употребува н а р е д со формите за сегашно време и имперфект) - тази глупава пасивност
Го тревожи, топ отварл уста да каже негцо, но нлкоп от 1цаба 1це Го хване за рт>ката и
1це му каже... помниш ли като ги наредеше оние ми ти кртзстци в Среден лт>з? Коп от-
Шудето се зададе - me каже: Стоилови са;
в) модални значења на потенцијална готовност, способност или претпоставка,
можност, при што дејството се извршува во моментот на говорењето - Какво има? -
Какво 1це има?; Кт>де е Танев? - Кт>де me е?... тук трлбва да е; топ беше пет Години в
Москва и me (да) знае добре руски; значењето на претпоставка се засилува со частицата да
Оце ба + презент): в tcbum me да еу нлма ктуде да иде; нлкаква провокацил те ба е.
Како што се гледа, во функционирањето на формите ќе + презент во македонскиот
и me + презент во бугарскиот како идно време во директните значења и во транспозицијата
нема принципиелна разлика. Посебно би сакале да истакнеме дека за изразување на прет-
поставка (едно од неверодостојните модални значења), кога претпоставката се однесува
кон сегашен ориентационен момент, во двата јазика се употребуваат или формите за идно
време или конструкциите ќе (me) да + презент коишто го засилуваат модалното значење на
неверодостојноста (претпоставка).
2. Како што веќе кажавме формите на минато-идно време во македонскиот и во
бугарскиот јазик се образуваат на различен начин: во македонскиот со истата глаголска
частица ќе, а во бугарскиот - со имперфект од помошниот глагол т<* и дл-конструкцијата.
Да разгледаме што значења и функции имаат овие форми во едниот и во другиот јазик.
Во македонскиот јазик основното темпорално значење на минато-идно време може
да се квалифицира како значење на дејството кое е идно спрема минат ориентационен мо-
мент: се збираа, ќе одеа в град. Ова темпорално значење често пати се придружува со мо-
дални нијанси на намера, потенцијална готовност, способност на субјектот да го изврши
дејството што не беше уште извршено кон ориентациониот момент. Од друга страна, штом
дејството не беше извршено, тоа си останува само како намера, затоа често пати минато-
идно време означува неостварена намера: ќе дојдев значи „сакав да дојдам, но нешто ми
попречи“. Фактички овде имаме работа со неостварено иреално дејство што може да се
третира како иреален начин на дејството, наречен од 36. Голомб како „кондиционал од
балкански тигѓ‘. Затоа минато-идно време се употребува во сложени условни реченици со
иреален услов, изразувајќи ја неостварената намера: ако знаев дека ќе дојдеш, ќе останев
дома.
Формата за минато-идно време од свршени глаголи во македонскиот јазик може да
се употреби и за изразување на повторливи дејства во минатото: ќе дојдеше, ќе седнеше; ќе
си испушеше ци?ара и ќе си излезеше без да прозбори нешто.
Таа форма се користи и за изразување на претпоставка за минати дејства: набргу
не остана ни едно празно столче. Ке имаше илјада дуиш; но детето дишеше... не ќе

имаше повеќе од две Години; близу седум ќе беше кога трамвајот застана. Значењето на
претпоставка може да се засили со вметнување на частицата да: ми се чини за слична
работа сум читал песна, али ќе да зборуваше за тоа еден пијан селанец од Битола; ќе да
беше полноќ кога се враќаше Тихон од полето. Кирил Конески (1990, 191) наведува при-
мери со аорист од свршен глагол во состав со ќе да за изразување претпоставка за минато
дејство: Игор ќе да се сети на шоа, па со пресегната рака започна да зборува; Илинка ќе
да почувствува студ, па така како што беше Гола, се собра.
Во бугарскиот литературен јазик формата за минато-идно време има исто темпо-
рално основно значење, придружувано со исти модални нијанси: Гроздан стшна до нивата
и се спрл на онл крапу отдето 1цеше да почне да коси; ние 1цлхме да ходам на Витоша, но
времето се развали, та дали 1це отшдем, не се знае; насмалко гцлх да падна; ако топ се
обтурнеше, 1цеше да видиу че те блха се стубрали вече на куп.
За разлика од македонскиот, во бугарскиот, изгледа, минато-идно време не се
употребува за изразување на неверодостојна претпоставка за минато дејство, - импер-
фектната форма на помошниот глагол, изгледа, не може да ги изразува тие значења, a
токму таа е носител на граматички модално-темпорални значења во оваа форма: импер-
фект заедно со аорист се најмаркирани темпорални форми за веродостојност (се разбира
имаме предвид непрекажани аорист и имперфект).
3. Меѓутоа, во бугарскиот јазик има посебни форми за претпоставка кои се образу-
ваат со помошта на „идно време од помошниот глагол а>м и мината активна глаголска
придавка на -л (Академиска граматика - 1983, т. 2, 348). Во случајов е важно дека оваа
форма ја содржи частицата 1це. Инаку во бугарската граматичка традиција оваа форма се
вика „бт>деше предварително време“, иако Академиската граматика (т. 2, 349) забележува
дека „случаите од типот това и\е да е направил топ, при коишто се изразува претпоставка,
немаат ништо општо со идно претходно време. Тоа е резултат од присоединување на
частицата 1це (којашто игра улога на показател за претпоставка, не за идност) кон фор-
мите за минато неопределено време (односно перфект). П. Пашов (1989, 154-155) ги тре-
тира овие форми како умозаклучни форми за претпоставка.
Слични форми - ќе + перфект со сум или ќе да + перфект со сум - со значење на
неверодостојно претпоставувано минато дејство, постојат и во македонскиот литературен
јазик. Еве неколку примери од монографијата на К. Конески (1990): возот ќе да дошол и
ќе не водат во редици; Бојан ќе да си ја имал мувата на капатга, тоа е. Стравот не доаѓа
туку така. Тој носел некои тајнн работиу некои оружја ќе да носел; со нијанса на сомне-
вање - зашто ќе убивале невини луѓе? итн.
4. Пред да правиме заклучоци да прегледаме како воопшто се изразуваат неверо-
достојни модални форми во македонскиот и бугарскиот јазик. Познато е дека тие се фор-
мирале на базата на перфектот, па да почнеме пак од планот на изразот - од формата за
перфект.
Во македонскиот литературен јазик во формите за перфект помошниот глагол ре-
довно се испушта во трето лице еднина и множина, додека во бугарскиот литературен јазик
помошниот глагол доследно е присутен. Во македонскиот свршените глаголи во перфект
користат аористни -л форми, несвршените - имперфектни -л форми. Во бугарскиот јазик
за перфект се користи само аористна -л форма од двата глаголски вида. Со тоа во бугар-
скиот јазик се доаѓа до формална можност за изразување на опозиција меѓу перфект како
веродостојно време и неверодостојни модални форми за аорист и имперфект. Во македон-
скиот јазик, бидејќи и перфектот и неверодостојните аорист и имперфект се предаваат со
иста ф о р м а , таа опозиција од ф орм ал н а точк а како да е блокирана. М еѓу т о а , во м ак едон -
скиот има граматички синоними на перфектот - форми од типот има/нема + глаголската
придавка на -но/-то од непреоден глагол.

Во таблицата што следи се претставени македонски и бугарски форми за перфект

и неверодостојни минати времиња во трето лице еднина.
Форми Поважни категоријални Македонски јазик Бугарскијазик

значења
Перфект Перфектно значење на Дошол / има дојдено доштхП е
обопштен факт со одел / има одено ходил е
неопределен момент на
извршувањето на минато плачел / има плачено плакал е
дејство, актуелно за сега- заплакал / има заплакано заплакал е
шен момент
печел / има печено пект>л е
испекол / има испечено изпект>л е / ( има изпечено)*
перфектно значење на дошол / има дојдено / дојден е доштхП е

конкретен резултат од испекол / има испечено изпект>л е (има изпечено)*
минато дејство, актуелен
за ориентациониот
(сегашен) момент
Неверодо- претпоставено дошол (аорист) дошт>л е (аорист)

стојни форми одел (имперфект) ходил е (аорист), ходел е
незасведочено
за минати (имперфект)
времиња минато дејство
бил дојден / имал дојдено заплакал е (аорист)
(перфект)
плакал е (аорист), плачел е
плачел (имперфект)
(имперфект)
имал плачено (перфект)
заплакал (аорист)
имал заплакано (перфект)
испекол (аорист) пект>л е , изпект>л е (аор.),
имал испечено (перфект) печел е (имперфект)
печел (имперфект)
имал печено (перфект)
прекажано минато дошт>л
незасведочено дејство со
ходил ходел
нијанса на веродостојност
(доверба) плакал плачел
заплакал
пект>л печел
изпект>л
прекажано минато дејство 6ИЛ ДОШ"БЛ
со неверодостојно значење
бил ходил бил ходел
(недоверба)
бил заплакал
бил плакал бил плачел
бил пектхп бил печел
бил изпект>л
Формите дадени во таблицава со ѕвездичка се појавуваат понекогаш во разговорниот и во канцела-

рискиот стил на бугарскиот литературен јазик, но главно тие изгледаат како имам изпечено негцо, имам изпечени
прасета и сл., (види погоре во статијава).
Во таблицата не се претставени неминати неверодостојни временски форми.

Сегашно време во неверодостојна форма се совпаѓа со неверодостоен имперфект и во
македонскиот и во бугарскиот јазик, додека неверодостојно идно време се изведува на

различен начин: во македонскиот имаме ќе + сум + имперфектна -л форма од двата глагол-

ски вида (ќе сум дојдел, ќе сум одел, за 3 л. ќе дојдел, ќе одел), а во бугарскиот - прекажана
форма на помошниот глагол 1ца + да + сегашно време од глаголот (ш,лл сњм да доида, гцлл
да допде; 1цлл сг&м да ходл, иџт да ходи). И во двата јазика неверодостојните форми за
минато-идно време се совпаѓаат со тие за идно време. Исто така се совпаѓаат неверодос-
тојните форми за перфект и плусквамперфект. Во бугарскиот јазик за прекажана форма
на перфект и плусквамперфект се смета формата од типот бил доињл, бил ходил, меѓутоа
тие форми со временско значење на перфект и плусквамперфект многу ретко се употребу-
ваат, а повеќе се реализираат во значењето на недоверлива неверодостојност („засилено
прекажување“). Во македонскиот нема специјални форми за засилено прекажување.
Сепак независно од укажаните совпаѓања меѓу формите, и во македонскиот, и во
бугарскиот доследно се спротивставуваат веродостојната форма за време и нејзиниот
неверодостоен парник со истото временско значење, на пр. аорист: дојде - дошол (допде -
дош1 >л), имперфект: одеше - одел (ходеше - ходел), идно време: ќе дојде - ќе дојдел (1це
допде - 1цлл да допде) итн. - ги укажавме прекажаните форми, а еве и примери за
спротивставување меѓу веродостојни временски форми и истите времиња со неверодос-
тојно значење за претпоставка: сегашно време има - ќе (да) има (има - 1це (да) има), е - ќе
(да) е (е - 1це (да) е), познава - ќе (да) познава (познава - и\е (да) познава), имперфект
имаше - ќе (да) имаше (имаше - 1це (да) имаше / имало е)> плачеше - ќе (да) плачеиге
(плачеше - 1це (да) плачеше / плачел е). Временската форма со модално неверодостојно
значење за претпоставка може и да се прекажува: ќе (да) познава - ќе (да) позиавал итн.
И така, во македонскиот литературен јазик и во бугарскиот литературен јазик има
граматичка категорија за веродостојност/неверодостојност којашто е со модален карактер
- изразува однос на говорителот спрема вистинитоста на информацијата која ја предава.
Таа модална категорија тесно е поврзана со категоријата за време.
Внатре во категоријата за неверодостојни времиња се разликуваат форми за
прекажаност и форми за претпоставка: притоа во македонскиот јазик категоријата
прекажаност е претставена како целосна со по една грамема за секое време, додека во бу-
гарскиот таа се дели на два спротивставени дела - едниот дел форми е маркиран со
признакот на недоверба на говорителот спрема прекажуваната од него информација (бил
Гшсалу бил Гшшел), а другиот дел е немаркиран и претставува „обично“ прекажување на
туѓа информација, дури можно и со нијанса на доверба. Во македонскиот јазик за
прекажување со недоверба кон информацијата од страна на говорителот нема специјални
граматички формални средства, а се користат лексички средства, интонација и целиот кон-
текст.
Делумно совпаѓање меѓу веродостојни и неверодостојни временски форми (но
фактички разни времиња) не е причина да не ја издвојуваме како посебна категоријата во
веродостојност/неверодостојност. Може да зборуваме тука за граматички хомоними како
што се перфект - прекажан аорист и прекажан имперфект, идно време - сегашно со
значење на претпоставка и т.н., а од друга страна за граматичка синонимија во сферата на
перфектот (форми со сум и тие со има + -но/-то) со чијашто помош во македонскиот ли-
тературен јазик се решава задача за подоследно формално разликување на различни
граматички категории во рамките на веродостојни/неверодостојни времиња.
Во статијава се обидовме да укажеме на формални разлики и на сличности во
сферата на глаголските форми и категории во македонскиот и бугарскиот јазик, коишто
резултираат од историскиот развој на тие јазици и се потрудивме да ги истакнеме
поважните средства од планот на изразот кои имаат пресудно значење за карактерот на
глаголските граматички категории во секој од споредените јазици, се обидовме да
покажеме како балканословенските јазици се стремат да го изразат граматички балкан-
скиот структурно-семантички систем - секој јазик на свој начин, зависно од формалните
можности со кои располага.

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА
1. А к а д е м и с к а г р а м а т и к а - 1983: Граматика на ст>временнил бт>лгарски книжовен

език, т. 2, т. 3. Издателство на Б А Н , Институт за бт>лгарски език, Софил.
2. Г е о р г и е в В, 1957: Вг>зникване на нови сложни ГлаГолни форми свс спомагателен
Глагол и м а м . - Известил на Института за бт>лгарски език, кн. V, Софил.
3. Г о л о м б 3 6., 1956: Gofab Z., The conception o f isogrammatism, Biuletyn Polskiego Towar-
zystwa J§zykoznawckego XV, 1956.
4. З а х а р е в и ч E. A ., 1968: Причастил c суффиксами -н, -ен, -т от возвратншх Глаголов
в болгарском лзшке. - „Вестник ЛГУ“, N o 14, вбш 3, Ленинград.
5. К о н е с к и Б л а ж е , 1966: Граматика на македонскиот литерат урен јази к, Скопје.
6. К о н е с к и К и р и л , 1990: Глаголските конструкции со ќе во македонскиот јазик,
Скопје.
7. М а с л о в К). С., 1981: Грамматика болгарского лзмка, Москва.
8. П а ш о в П., 1989: Практическа б~ол1арска Граматика, Софил.
9. П е н ч е в И., 1968: Конструкции с Глагола и м а м. - „Славистичен сборник по случаи
VI Международен конгрес на славистите в Прага, Софии.
10. У с и к о в a Р. П., 1971: О залоговом значении причастин на -н/-т в македонском лите-
рат урном лзшке. - „Исследованил по славвнскому изБ1Кознаник>“, Москва, „Наука“.
11. У с и к о в a Р. П., 1973: Значение и употребление причастип в македонском литера-
турном лзшке. - „Балканское лзБ1кознание“, Москва, „Наука“.
12. У с и к о в a Р. П., 1985: Македонскип лзмк. Грамматическип очерк, текст м с ком-
ментарилми и словарем, Скопје.
13. У с и к о в a Р. П., 1988 h Кон проучувањет о на словенскиот глпгол од балканистички
аспект. - М АНУ , Пристапни предавања... Скопје.
14. У с и к о в a Р., 1988: Кон оГшсот на модално-темпоралниот систем во балканосло-
венските јазици од функционална гледна точка. - „Македонски јазик“, XXXVIII-XXXIX, Скопје.
15. У с и к о в a Р. П. 1989: К типологии ?ла?ола в балканославлнских лзмках
(функциопирование Граммемм настол 1це 1 о времени). - „Материалм к IV Международному кон-
грессу по изученикз стран 10говосточнои Eeponbi. Лингвистика, Москва, „Наука“.
16. У с и к о в a Р. П. 1992: Замечанил о значении и функционировании аориста в маке-
донском литерат урном лзмке. - „СопоставителБнаи лингвистика и методика преподаванил славин-
ских изб1ков“, Изд. - во Москв. ун-та, Москва.
17. Ц и в б к н Т. В. 1979: Синтаксическал ст рукт ура балканского лзш кового сок>за,
Москва, „Наука“.*
* Јазичните илустративни примери, наведени во статијава, се земени од посочените во библиографијата

научни трудови.

Рина П. УСИКОВА
О СОПОСТАВИТЕЛБНОМ И ЗУ Ч Е П И И БА Л КАНОСЛ АВЛ НСКИХ Н31ЛКОВ:

М АКЕДОНСКО ГО И БОЛГАРСКОГО
(Р е з к) м е)
В статБе сопоставллк>тси глаголБНБ1е формБ1 и категории литературнБ1Х (националБНБ1х)

македонского и болгарского избгков, каждвш из которБ1х опираетси на свсно диалектнуш и народно-
разговорнукз базу и кулБтурнук) традицикз. Конкретно речв идет о характере и способах вБгражении
категории залога, о системе причастнБ1Х форм, влиик>1цих на состав категории залога, времени, м о
далБнои категории достоверности/недостоверности. Рассматривакугси взаимоотношенил категории
вида и времени. УказБгваготси случаи грамматическои омонимии и синонимии в балканославчнском
глаголе.
Т.о., указБтванзтс» важнеишие средства плана ВБграженил, которБ1е влилјот на формиро-
вание характера глаголБНБ1Х грамматических категории, и делаетси попБ1тка показатБ каким обра-
зом македонскии и болгарскии чзб1ки стремлтсч ВБфазитБ единук) структурно-семантическуго бал-
канскук) нзБгковукз систему, - каждвш чзбпс в зависимости от своих формалБНБ1х возможностеи.

Зузана ТОПОЛИЊСКА
КОМУНИКАТИВНАТА ХИЕРАРХИЈА
КАКО РЕГУЛАТОР НА ЈАЗИЧ11А Ш 1ТЕРФЕРЕНЦИЈА
Целта ми е во овој текст да претставам дел, по можност поважниот и порепрезен-

тативниот дел од појавите кои сведочат дека јазичната интерференција ја контролираат
прагматичниот и семантичниот фактор. Веднаш треба да се оградам дека ќе зборувам за
интерференција на морфосинтаксичкото а не и на фонолошкото ниво од јазичната струк-
тура.
Ги спомнав со еден здив прагматичниот и семантичниот фактор - тие честопати
тешко се раздвојуваат, сепак ќе се обидам да дадам една работна, оперативна дефиниција.
Прагматичниот и семантичниот фактор заедно ја сочинуваат пораката на еден текст,
меѓутоа, додека под семантичниот фактор се подразбира значењето на содржаните во тек-
стот изрази, конструкции, со еден збор: елементи од јазичната структура, под прагма-
тичниот фактор се супсумираат карактеристичните особини на ситуацијата која ја раѓа по-
раката и наложената од таа ситуација селекција на употребените елементи од јазичната
структура. Со други зборови: прагматичниот фактор ни сугерира избор на јазични еле-
менти оптимален за успешо пренесување на пораката; изборот зависи од личноста на
нашиот соговорник, од условите во кои ја пренесуваме пораката, од целта што сакаме да ја
постигнеме, од нашите емоции поврзани со таа цел, итн.
Би сакала во овој текст да ја образложам тезата дека изборот на елементите од
јазичната структура подложни на интерференција (= на позајмување од и на некоја друга
структура) зависи од нивната поставеност во комуникативната хиерархија (= од потребите
на успешна комуникација), а таа пак ја определуваат прагматичниот и семантичниот фак-
тор. Така „разголена“ тезата звучи прилично банално, меѓутоа, за жал, не била до сега
многу искористувана во балканистичките истражувања.
Формулираниот принцип не бара коментар во однос на лексичките заемки - називи
на конкретни материјални предмети, најчесто артефакти, или во однос на називи на
општествените институции од секаков вид. Се позајмува она што е потребно а што порано
не постоело во нашиот појмовен свет, т.е. се позајмуваат називи на „нови“ (за нас, кои ги
позајмуваме, нови) поими. Мотивациите за позајмување морфосинтаксички модели, а пред
се - за „позајмување“ граматички (= граматикализирани) категории подлабоко се скриени
и токму за нив тука ќе стане збор.
Една граматичка категорија се раѓа кога извесна содржина се граматикализира,
т.е. добива регуларни, предвидливи показатели во некоја класа изрази. На граматикализа-
ција се подложни содржини кои се релативно најфреквентни во текстот и од основно
значење за успешна вербална комуникација, на пр. бројот на објектите за кои станува збор,
персоналниот, личен карактер на дел од тие објекти, полот на објектите-лица, временската
68 ЗУЗ AHA ТОПОЛИЊСКА
локација и временската организација на настаните за кои станува збор, итн. Се разбира,

сите природни јазици располагаат со средства за изразување на тие основни содржини.
Разликите меѓу одделните јазици се сведуваат до избор кои содржини се изразуваат со
граматичките а кои со лексичките средства. Следствено, зборувањето за „позајмени
граматички категории“ е големо упростување. Би требало да зборуваме за „позајмена“ или
поддржана по пат на јазичната интерференција тенденција кон граматикализација на соод-
ветните содржини. Во македонскиот јазик се оформиле неколку такви, во оваа смисла
„позајмени“ граматички категории. Се зборува за нив дека се оформиле под влијание на
другите балкански јазици. Мислам дека поточно би било да се каже дека тие никнале пот-
тикнати од потребите на успешна комуникација во многујазичната балканска средина. Се
разбира, во одделни балкански јазици различни се механизмите и релативната хронологија
на развивањето на тие категории, што отвора врата за дејствување на јазичната интерфе-
ренција.
Ќе зборувам овде за три категории, две на ниво на реченичната конструкција и
една која се остврува на ниво на именската синтагма, но исто така задолжително кон-
груира со одредени особини на соодветната реченична конструкција. Се работи за катего-
риите фактивност, статус и определеност. Сите три се од референцијален карактер; со
други зборови: нивната основна функција е осигурување на коректна идентификација на
настаните и на објектите за кои станува збор. He треба, чинам, посебно да се докажува
дека таквата нивна функција ги сместува многу високо во општата комуникативна хиерар-
хија.
Нашите вербални пораки се однесуваат или на стварноста што не опкружува
(односно, со ограда карактеристична за модерните когнитивисти: на она што го замислу-
ваме како објективна стварност) или на нашата внатрешна стварност или пак на сите
можни замислени светови на нашите планови, желби, страхувања, и сл. Значи: референ-
тите на соодветните реченични конструкции се или факти (т.е. реални настани од објек-
тивната или од субјективната стварност, на пр. Дојде Петре.у Me боли Г л а в а и сл.) или не-
факти (т.е. сегменти од некоја замислена стварност, на пр. Утре ќе одам во О хридС ам о
да попушти жештшнава!, Дај ми ја книГата!, и сл.). Под категоријата фактивност ја под-
разбирам информацијата / +/- факт / и нејзините јазични показатели.
Така сфатената категорија фактивност спаѓа во поширокото поле на онтолошка
модалност чие граматикализирано јадро претставува глаголската граматичка категорија
начин. Опозицијата / +/- фактивност / е најважната дихотомија во таа област според кому-
никативната хиерархија на дискурсот. Овде би сакала да ја промовирам тезата дека во
словенските балкански системи, во нашиот случај, конкретно во македонскиот јазик, таа
категорија е построго граматикализирана, а нејзините површински показатели се поупад-
ливи и семантички потранспарентни во споредба со другите, не-балкански словенски
системи.
Кога констатираме факти, ние се служиме со изказниот начин (индикативот) и го
сфаќаме тоа како основен, немаркиран начин на пренесување информација. He му догра-
дуваме никакви модални рамки, бидејќи тоа би значело regressus ad infinitum (‘констатирам
дека констарирам дека констатирам дека...\ итн.). Меѓутоа, пренесување не-фактивна ин-
формација импликува присуство на една од многуте возможни модални рамки (како што се
на пр. ‘сакам’, ‘нејќам’, ‘планирам’, ‘наредувам’, ‘забранувам’ и др.). Токму нив ни ги сиг-
нализираат граматичките показатели на категоријата фактивност (ев. придружувани со
контекстот и/или со реченичната интонација). Дел од тие показатели (како на пр. морфо-
лошките и лексичките сигнали на императивот и на прохибитивот, частичката би за потен-
цијал или частичката ќе за футур) се функционално еднозначни и можат да се појавуваат
самостојно, меѓутоа мошне често точната експликација на позитивно маркираната модална
рамка е можна само ако им надградиме на соодветните не-фактивни конструкции едно-
значен лексички (обично глаголски) показател (т.е. ако нашата порака гласи Сакам да...у
Планирам да...у Забранувам да...у и сл.). Со други зборови: голем дел не-фактивни кон-

КОМУНИКАТИВНАТА ХИЕРАРХИЈ A 69
струкции се појавуваат во текстот како зависни, таканаречени интенсионални дел-

реченици. Интенсионалните дел-реченици се со суспендирана фактивност во смисла дека
нивното референцијално толкување зависи од семантиката на глаголот-предикат во глав-
ната реченица. Општо зборувајќи имаме типови: мислам дека... и сакам да... - во првиот
тип зборувачот во интенсионалната дел-реченица изнесува содржини што тој ги оценува
како факти, во вториот тип се работи за не-фактивни содржини. Балканските не-словенски
јазици за оној вториот тип располагаат со посебен глаголски начин што овде ќе го викаме
субјунктив. Од денешна гледна точка неговите показатели се, маргинално, некои посеб-
ности во глаголската морфологија и, регуларно, карактеристични препозитивни частички
кои истовремено служат и како интенсионални конектори. Во македонскиот, кој ги споде-
лувал развојните тенденции со остатокот на балканската јазична средина, показател на
субјунктив станала частичката да. Денеска тој македонски субјунктив („дд-конструкци-
ите“) освен во интенсионалните дел-реченици го наоѓаме и во финалните дел-реченици и
во таканаречените условни периоди и, најпосле, во самостојни искази со оптативно
значење, секогаш со карактеристиката /- фактивно/. Словенските јазици надвор од Балка-
нот не познаваат функционална категорија субјунктив.
Вториот значаен чекор кон граматикализацијата на категоријата фактивност по
балкански модел било формирањето на кондиционалот. Го разбирам широко, како начин
чиј показател е частичката ќе, а чија функција е изразување на не-фактивни состојби
проицирани во иднина или со моментот на зборување како ориентир, или некоја одредена
временска точка во минато. Значи, под терминот кондиционал би ги супсумирала и кон-
струкциите од типот ќе одам, и оние од типот ќе одев. Во сите балкански јазици се гледа
формален паралелизам меѓу соодветните две формации, а терминологијата се разликува
делумно по традиција а делумно зависно од тоа дали на прв план се става темпоралната или
модалната компонента присутна во нивното значење. Би рекла дека македонскиот конди-
ционал изразува едно не-фактивно дејство кое може да се реализира во иднина или пак
можело да се реализира но најчесто, според фреквенцијата на соодветните конструкции во
текстови, не се реализирало во минатото.
Овде од разбирливи причини можев да ги изнесам само најважните факти поврзани
со граматикализацијата на категоријата фактивност во македонскиот јазичен систем. Да
сумираме: семантичката категорија фактивност, т.е. сигнали на разликата меѓу реалните
факти и замислените состојби се наоѓа секако на врвот на комуникативната хиерархија.
Тоа ја сместува меѓу првите кандидати за граматикализација, но истовремено, пред се во
многујазичната средина во услови на комуникација со соговорници кои несовршено го
познаваат нашиот јазикот, наложува показателите на таа категорија да бидат читки, ди-
скретни, лесни за идентификација. Системот каков што се формирал во македонскиот
јазик добро одговара на тие постулати: класата на препозитивни адвербални частички да,
ќе, би исто и ако, а во одредени услови и некои други (меѓу нив сите показатели на импе-
ративот и на прохибитивот), успешно ја врши оваа важна функција.
Втората категорија која заслужува да биде спомната во контекстот на ова изла-
гање е категоријата статус. Називот доаѓа од американскиот научник X. Аронсон, еден од
најинтересните толкувачи на бугарскиот глаголски систем. Тука сме во областа на еписте-
мичната модалност, се работи за сигнали на веродостојноста на пораката, личниот став на
зборувачот кон фактите за кои станува збор. И таа е една семантичка категорија од осно-
вно значење за успешноста на вербалната комуникација. И таа е резултат на една
општобалканска развојна тенденција и во одделните јазици на Балканот се стреми кон
граматикализација, што не е случај во не-балканските словенски јазици. Во македонската
граматичка традиција, а и во другите балкански јазици оваа категорија е позната под
називи што го определуваат најзиниот маркиран член, т.е. како прекажаност, дубитатив,
аудитив, инференцијал, и др., а во една од функционалните варијанти и како адмиратив;
поретки се називите како евиденцијал, кои се надоврзуваат на семантиката на немаркира-
ниот член.

70 ЗУ З AHA ТОПОЛИЊСКА
Во македонскиот јазик категоријата не е потполно граматикализирана. Како неј-

зин основен показател служи парадигмата на стариот суж-перфект која само во третото
лице во оваа функција се појавува без копула, т.е. достигнала еднозначна граматикализа-
ција. Меѓутоа треба да се додаде, како прво, дека и самата категорија најшироко е заста-
пена во конструкциите на третото лице, како второ, дека во конструкциите со првото и
второто лице таа најчесто се појавува во адмиративната варијанта, а тогаш редовно како
вторичен показател ја придружува маркирана реченична интонација.
Како семантичка и формална база за развитокот на категоријата статус, односно
на нејзиниот маркиран член послужи таканаречениот стар сулс-перфект, стар, бидејќи во
македонскиот систем постои и новиот шш-перфект. Во денешниот стандарден јазик сум-
перфектот функционира како таканаречено минато неопределено време, а млш-перфектот
како резултатив. Таквото раздвојување на двете „класични“ значенски компоненти на
стариот перфект, темпоралната и телично-резултативната треба да се сфати како еден од
процесите што го помогнале функционалното издвојување на дубитативот и претставува
македонска специфика во неговиот развиток - како што знаеме во бугарскиот систем от-
суствува шш-перфектот. Функцијата ‘неопределено минато време’ значи темпорална не-
определеност, т.е. неодредени (значи: неважни за пораката) темпорални координати и от-
вореност кон други можни семантички оптоварувања. Од друга страна, дубитативот ех de.fi-
nitione не поседува сегашна временска ориентација - насочен е кон минато или кон иднина,
т.е. како ориентациони точки во време има или некој настан што се случил / некоја состој-
ба што започнала во минато (т.е. пред моментот на зборувањето) или пак настанот што
има да се случи / состојбата што има да започне во иднина (т.е. по моментот на зборува-
њето). И тука доаѓаме до најважниот, се чини, аргумент во полза на напреднатиот процес
на граматикализација на категоријата статус во македонскиот систем, имено присуството
на дубитативните конструкции со идна перспектива, од типот Тој ќе одел во О х р и д и сл.
Целото тоа размислување води кон заклучок дека во македонскиот систем имаме
работа со две независни серии парадигми градени врз л-формата, една немаркирана со
оглед на категоријата статус и поврзана исклучиво со мината временска перспектива (е
читалу беше читал, и сл.), друга - показател на маркираниот член на категоријата статус
(читал, ќе чшпал, и сл.). Таквиот заклучок не е ништо ново, а во контекстот на ова изла-
гање го потврдува присуството во македонскиот систем на уште една значајна категорија,
овој пат сосем туѓа на не-балканските словенски јазици, а која како и категоријата фак-
тивност спаѓа во широкото поле на модални значења и олеснува успешна комуникација во
многујазична средина. Оцената на зборувачот за веродостојноста на пренесуваната порака
е многу важна за неговиот соговорник.
Третата и последна категорија што треба, по хиерархија на комуникативната
значајност, да се спомне во ова излагање е таканаречената категорија определеност, т.е.
информација за способноста на соговорниците да ги идентификуваат или барем да ги инди-
видуализираат во рамките на именуваното множество објектите за кои станува збор. Се
работи за една категорија чии показатели се вградуваат, пред се, во именската синтагма и
воспоставуваат релација меѓу таа синтагма и нејзиниот референт.
И пак - за разлика од другите не-балкански словенски јазици - во македонскиот
категоријата определеност располага со граматикализирано јадро, т.е. со членот како по-
казател. Појавувањето на членот, т.е. на граматикализираниот показател на категоријата
определеност, е општобалканска појава, исто како и формирањето на субјунктивот,
специфичната формација на футурот, односно на кондиционалот, исто како и формира-
њето на категоријата статус, која - присутна во турскиот и во албанскиот, во голема сте-
пен граматикализирана во балканословенските јазици, во последно време е регистрирана и
во мегленороманските и во ароманските дијалекти.
Во трудовите пишувани од позиции на логички ориентираната лингвистика катего-
ријата определеност често се толкува како проекција на двата логички квантификатори

КОМУНИКАТИВНАТА ХИЕРАРХИЈ A 71
(јота-операторот и егзистенцијалниот квантификатор), во структурата на природните

јазици. Ако го прифатиме таквото толкување, тогаш ќе се покаже дека показателите на
соодветната информација треба да ги бараме и надвор од соодветните именски синтагми,
на ниво на реченичните конструкции. Јота-операторот, т.е. операторот на идентификација
навистина е врзан директно со именската синтагма чиј референт е подложен на таа иден-
тификација и неговата дистрибуција во семантичката структура на исказите во голем сте-
пен се поклопува со дистрибуцијата на определениот член во нивната формална структура.
Инхерентната определеност којашто согласно со правилата на македонскиот граматички
систем не го бара присуството на членот ги карактеризира личните заменки и сопствените
имиња. Операцијата што ја носи пораката ‘тој и само тој на којшто мислам посочувајќи го
со оваа синтагма’ не зависи од надредените семантички структури; следствено, иденти-
фикуваните објекти можат да бидат елементи на „мислените светови“ и да земаат учество
во не-фактивни ситуации. Сосем друга е позицијата на егзистенцијалниот квантификатор.
Имено, постоењето на еден индивидуализиран не-идентификуван елемент на даденото
множество се утврдува токму преку ситуацијата (настанот) во која тој учествува.
Следствено, присуството на неопределениот член во површинската структура само во
исказите што се /+ фактивни/ се поклопува со присуството на егзистенцијалниот кванти-
фикатор во семантичката структура. Сп. на пр. Ова го има направено еден специјалист
наспрема Ова Шреба да ?о направи еден специјалист каде што само во првиот исказ син-
тагмата еден специјалист е употребена референцијално. Со други зборови: нашите катего-
рии фактивност и определеност се најтесно поврзани, а нивните показатели честопати
можат коректно да се протолкуваат само ако се толкуваат здружени. Неопределениот
член е показател на извршениот чин на индивидуализација на објектот за којшто станува
збор, но не дава гаранција за неговата референцијална употреба. Сп. на пр. еден исказ како
Ама ти си бал еден мангуп!, каде што таков чин на индивидуализација има чисто експре-
сивна вредност. Привлекува внимание и фактот, дека приведениот исказ покрај експре-
сивна употреба на неопределениот член покажува и маркираност по категоријата статус
што е доказ плус за поврзаноста на разгледаните овде семантички категории.
Наредната категорија која во балканските јазици посебно силно тежи кон грамати-
кализацијата е категоријата персоналност, меѓутоа за неа веќе нема место во ова излага-
ње.
Преминувам кон заклучоците:
- претставив овде три семантички категории чија граматикализација во македон-
скиот јазичен систем е многу поригорозна отколку во не-балканските словенски јазици;
сите три категории: фактивноста, статусот и определеноста граматикализираат референ-
цијална информација, т.е. информација која овозможува успешна идентификација на на-
станите и објектите за кои станува збор; оваа информација, по мое мислење, се наоѓа на
врвот на комуникативната хиерархија;
- мојата теза гласи дека граматикализацијата на споменатите категории е семан-
тички мотивирана; со други зборови: мислам дека реструктурализација што ја доживеал
македонскиот дијасистем во текот на својата историја не е резултат на формална интерфе-
ренција со системите на соседните не-словенски јазици, туку на функционално прилагоду-
вање кон потребите на една многујазична средина во која често соговорниците зборуваат
на различни јазици; соочени сме значи со два комплексни проблеми: првиот, поважен и од
универзален карактер - која информација мора да биде најчитко и најтранспарентно коди-
рана, и вториот, од локален карактер - кој од коегзистентните системи најлесно може да
послужи како модел во процесот на реструктурацијата на другите. Мислам, и не сум
оригинална во тоа мислење, дека во балканската средина таков бил романскиот модел;
- најпосле, би сакала да додадам дека она што го реков за универзалниот карактер
на првиот семантички проблем е потврдено од многу извори во однос на многу средини;
појави кои многу личат на балканските се присутни во кавкаските јазици, а претставената

72 ЗУ З AHA ТОПОЛИЊСКА
комуникативна хиерархија ги контролира исто така интерференциските процеси на така-

наречената креолизација коишто се во тек на повеќе места на нашата планета.
Изнесените овде генерализации во однос на македонските состојби се темелат врз

моите повеќегодишни истражува на македонската дијалектна синтакса, но сигурно врз нив
повлијаела и богатата предметна литература со која имав можност да се запознаам
вршејќи ги тие истражувања. Овде ќе ги наведам само поновите и поважните позиции.
Одделните позиции ги наведувам според латиничкиот редослед на презимиња на
авторите:
А г о п ѕ о n, Н.
The Interrelationships between Aspect and Mood in Bulgarian, Folia Slavica 1.1., 9-32, Co
lumbus 1977.
B i c k e r t o n, D.
Creole languages and the bioprogram, Linguistics: The Cambridge Survey, ed. F. J. New-
meyer, II. Linguistic Theory: Extensions and Implications, Cambridge 1988.
Ц и в j a н, T.
Перфект I, перфект II u категорил пересказшванил в македонском лзшке: к
постановке проблемм, Прилози, МАНУ, X I2, 37-44, Скопје 1986.
С 1о ѕ ѕ T r a u g o t t Е. v. Н о р р е r, Р. Ј.
F i е 1d е r, G.
The Origin o f Evidentially in the Balkans: Linguistic Convergence o f Conceptual Conver
gence? (in print).
Ф p и д м a н, B.
Типологијата ua употребата на да во балканските јазици, Прилози, МАНУ, X II1,
109-120, Скопје 1987.
The category of evidentially in the Balkans and the Caucasus, American Contributions to the
Tenth International Congress of Slavists, 121-139, Columbus 1988.
Balkan Pragmatics in Cognition, Codification and Cultural Identity: Macedonian and Bulga
rian, Paper presented at the 1992 International Conference of Pragmatics Kobe, Japan.
G o t ab, Z.
Ethnic Background and Internal Linguistic Mechanism o f the So-Called “Balkanization” of
Macedonian, Paper presented at the First Macedonian - North American Slavic Conference, Ann Arbor
1991.
Г p и ц к a т, И.
CiTiydnje ii3 историје српскохрватског језика, Београд 1975.
Hopper,P.J.andCloss Traugott,E.
Grammaticalization, Cambridge 1993.
J o s e p h, B. D.
The synchrony and diachrony of the Balkan infinitive, Cambridge 1983.
K r a m e r, C. E.
Analytic Modality in Macedonian, Munchen 1986.
S i l v e r s t e i n , M.
Hierarchy of features and ergativity, Grammatical Categories in Australian Languages, ed.
Dixon R. M. W., 112-171, Canberra 1976.

КОМУНИКАТИВНАТА ХИЕРАРХИЈА 73
Т о п о л и њ с к а , 3.
За праГматичната и семантичната мотивација на морфосинтаксички балканиз-
ми, Прилози, МАНУ, XVI, 1,119-128, Скопје 1991.
0 systemowych konsekwencjach komunikacji ustnej w warunkach wielojgzycznosci, Socjoling-
wistyka 12/13,55-64, Krakow 1993.
Factivity as a grammatical category in Balkan Slavic and Balkan Romance, Slavia
Meridionalis 1, Warszawa 1994,105-122.
Convergent evolution, crealization and referentiality, Travaux du Cerde Linguistique de
Prague NS 1, Amsterdam 1995,239-248.
Zuzanna TOPOLINSKA
COMMUNICATIVE HIERARCHY
AS A CONTROLLER OF LINGUISTIC CONTACT
(Summary)
The aim of the paper is to demonstrate that the balkanisation processes (and the evolution of the Mace
donian inorpho-syntactic structure as triggered by these processes) are controlled from the semantic-and-pragmatic
level. The author argues that there exists a universal objective hierarchy of the semantic components of the message
guaranteeing successful communication. The surface markers of corresponding semantic components are the first to
react to the needs of communication in a multilingual community.
The author proposes a tentative inventory of the semantic categories placed at the top of the said hierar
chy. They are all referential categories: factivity, status and definiteness.

Викшор А. ФРИДМАН
ДИФЕРЕ11ЦИЈЛЦИЈА НА МАКЕДОНСКИОТ И БУГАРСКИОТ ЈАЗИК

ВО БАЈЖАНСКИОТ КОПТЕКСТ
Јас би сакал да го Почнам ова мое Предавање со кзраз на благодарност кон

моите драги, Почитувани и непрежалени ментори ЗбиГњев Голомб и Блаже Коне-
ски, како и кон мојот драг и почнтуван ментор Божо Видоески. Благодарејќи на
нивното иесебично, колегијално и Пријателско менторство низ годините, покрај
помоишш и соработката шг cmTie мои колеги и пријатели во Македонија, настш-
пувам овде денеска.
За местото на македонскиот јазик во балканска средина има многубројни работи од

кои овде може да спомнеме неколку како што е Конески (1965), Конески, Видоески и
Јашар-Настева (1968), Голомб (1960) и Голомб (1970). За диференцијацијата на македон-
скиот и бугарскиот јазик Блаже Конески има пишувано веќе во 1948 г. Таква тема во врска
со одделни граматички прашања третирав во својата книга (Friedman 1977:114-135), како и
во својот нацрт на македонската граматика (Friedman 1993a) и во некои статии (Friedman
19856, 1986, 1994, Friedman 1991a). Можеме тука да ја спомнеме и статијата на Крамер
(1987/88). Во најново време се појавуваат статиите од Видоески (Vidoeski 1995) и Усикова
(Usikova 1995) за таа разлика. Овде сакам да ги спојам овие две теми, т.е. процесот на ди-
ференцијацијата на македонскиот и бугарскиот јазик и балканскиот јазичен контекст на
оваа диференцијација. Ке ги земам како основа двата литературни јазици, кои се форми-
рани околу нивните односни дијалектни бази. Во ова истражување нема да ги земам пред-
вид извесните социолингвистички фактори кои доведоа до формирањето на двата балкано-
словенски литературни јазици. Тие се третирани во други трудови (на пр. Friedman 1975,
1985a, Lunt 1984, 1986, в. исто така Димитровски, Конески и Стаматоски 1978). Но, овде
сакам да разгледам некои структурни особини кои истовремено ги разликуваат двата јази-
ка на синхрониот план и гшкажуваат на дијахроните процеси кои доведоа до овие разлики
во текот на развитокот на балканскиот јазичен сојуз.
Во историјата на балканската лингвистика, јазичните појави најмногу се разгледу-
ваа во рамките на традиционалните полиња на граматичкото истражување, т.е. фонологи-
јата, морфологијата, семантиката и синтаксата. Сепак, има и релативно нови пристапи кон
општиот проблем на изучувањето на јазикот кои можат да ни помогнат во нашето ис-
тражување. Овде мислам на анализата на дискурсот или прагматиката, која почнува да се
појавува и во споредбени балканистички студии (Тополињска 1992, в. исто така Јокојама
1994), и има можност значително да ги осветли не само процесите на балканската конвер-
генција туку и на балканската дивергенција. Кога ги земаме предвид македонскиот и бу-
гарскиот јазик, конвергенцијата е во насока македонскиот јазик со неговите соседни
несловенски јазици, додека дивергенцијата е точно разликата меѓу македонскиот и бугар-
76 ВИКТОР ФРИДМАН
скиот, поаѓајќи од наклоноста на македонскиот јазик кон посилното изразување на некои

иновации. Во ова предавање терминот „прагматика“ го разбирам како изучување на тие
црти во јазикот кои се факултативни и барање на мотивации за изборите на говорителот.
Од оваа гледна точка, прагматиката и се спротиставува на граматиката како таква со тоа
што правилата на граматиката се задолжителни додека изборите на прагматиката се опре-
делени од контекстот на кажуваното и желбите на говорителот. Така, на пример, во маке-
донскиот јазик согласувањето по род или облиците на вокативните форми се граматички
додека употребата на вокативните форми, затоа што не е задолжителна, треба да се
опишува од прагматична гледна точка.
И така доаѓаме до разликата меѓу развитокот на граматикализацијата и употре-
бата на прагматични средства. Овие процеси можат да одат во две насоки, т.е. од прагма-
тично средство до граматички правила или обратно. Така, на пример, развојот на
современите огтределени членови во балканословенските јазици почнал во старо- или
општо-словенскиот период како постпозиција на демонстративните заменки за фокусот
или топикализацијата, која со време на балканската почва се граматикализира како кате-
горијата определеност. Од друга страна, општословенскиот вокативен падеж, којшто во
стариот период беше потполно интегриран во именскиот флективен систем сега во маке-
донскиот (и делумно во бугарскиот) се употребува само со извесни афективни значења, т.е.
премина од граматичен знак до прагматична функција. Кога ги споредуваме различните
појави кои се врзани со овие две насоки на промени во македонскиот и бугарскиот јазик, ќе
видиме дека често пати македонскиот јазик ќе оди кон потполна граматикализација или
основни системски промени каде што бугарскиот јазик или останува на нивото на прагма-
тиката или оди во друга насока на граматикализацијата. Тоа се гледа во примерите како
удвојување на објектот така и во разни глаголски категории, кои ќе ги разгледаме подоцна.
Има цел ред граматикализирани разлики каде што патот до разликата требаше да
се развива преку прагматиката. Такви се, на пример, граматикализираните синтаксички и
фоно-синтаксички појави што ги разликуваат двата балканословенски јазика, со тоа што
македонскиот е поблизок до неговите соседни несловенски балкански јазици, т.е. албански,
влашки и грчки, имено поместувањето на клитики во местото пред глаголот и појавата на
третосложниот акцент. Овие две појави можеме да ги споиме. Во грчкиот и влашкиот пос-
тојат правила според кои акцентот не може да паѓа подалеку од третиот слог од крајот на
зборот, додека во албанскиот јазик склоноста на акцентот да паѓа на последниот слог на
основата доведува до фактичко ограничување на акцентот на последните три слогови.1
Оваа балканска тенденција акцентот да не може да се помести понапред од третиот слог
најверојатно дала поттик за поместувањето на неакцентирани зборови од крајот или
втората позиција на глаголската фраза (според законот на Вакернагел) кон почетокот.2
Покрај тоа, можеме да забележиме дека со оваа појава, како и со други кои ќе ги анализи-
раме после, зацврстувањето станува се појако кога одиме кон југ и запад. Така, на пример,
местото на акцентот станува се поограничено. Доколку поместувањето на акцентот и на
местото на клитиките требаше да биде по пат на варијација во извесно време, можеме да
претположиме еден период кога двата система конкурирале преку прагматични нијанси. И
денеска во литературниот бугарски јазик гледаме конкурирање на местото на акцентот во
одделни зборови (прбграма) додека во македонскиот имаме граматичко решение.
* Единствените исклучоци се ретките случаи на неакцентирани зборообразувачки афиксин,

на пример, од fsheh ‘скрие’ ја добиваме партиципната форма fshehur ‘skrien’, од која се изведува со
неакцентираниот афикс -azi: fshcshurazi ‘скришум’.
2 Р1ма и друго решение, коешто го наоѓаме во грчкиот јазик како и во некои бугарски и
македонски говори. имено двојно акцентирање. И оваа појава има ареален карактер, но бидејќи не е
присутна во литературните балканословенски јазици и покрај тоа се уште не е доволно истражувана
овде ќе ја спомнеме само патем.

ДИФЕРЕНЦИЈАЦИЈА НА МАКЕДОНСКИОТ И БУГАРСКИОТ ЈАЗИК 77
Сега би сакал да го свртам нашето внимание кон двете појави што ги спомнав по-
рано и кои се поизразити на балкански план, имено: удвојувањето на објектот и некои по-
јави врзани со извесни глаголски категории, имено „статус“ и „резултативност“. Синхро-
ната и дијахроната дистрибуција на тие појави изразува тенденција прагматичните особини
да бидат граматикализирани точно таму каде што јазичниот контакт е најсложен и најин-
тензивен. Од тоа произлегува заклучок дека усвојувањето на прагматични јазични црти
може да служи како влез (појдовна точка) за структурни промени.
Во својата докторска дисертација, Лифгрен (Leafgren 1992; сп. Guentcheva 1994)
докажа дека во бугарскиот јазик факторот што ја определува употребата на удвоениот об-
јект е прагматичната црта „топикализација“, т.е. свртување на вниманието на слушателот
кон објектот додека обично (но не секогаш) тоа се свртува кон субјектот. Топикализаци-
јата често пати се совпаѓа со такви појави какви што се определеноста и необичниот ре-
дослед на зборовите, но тие појави не се одлучувачки за удвојувањето. Лифгрен докажа
дека само во 2% до 3% од можните контексти се врши удвојување на објектот во бугар-
скиот јазик. Исто така, станува јасно од неговите податоци дека во бугарскиот литературен
јазик на удвојувањето на објектот се гледа како покарактеристично за разговорниот јазик
и речиси никогаш не се среќава во научната проза. Можеме да претпоставиме дека тоа
ограничување постои благодарејќи на северноисточната дијалектна база на бугарскиот
литературен јазик или е последица на еден свесен стремеж кон избегнување на една карак-
теристика на разговорниот стил. Значи, се работи за една појава со прагматична мотива-
ција и стилистички нијанси.
Во македонскиот и во албанскиот литературен јазик, како и во влашкиот, удвоју-
вањето на некои објекти, главно определени но исто така и неопределени специфични или
индиректни, е сосема граматикализирана појава. Треба да се признае дека понекогаш има
извесни недоследности во удвојувањето, како што докажуваа Угринова-Скаловска
(1960-61), Црвенковска (1986) и Минова-Ѓуркова (1994: 196-200) за македонскиот јазик и
Фидлер и Бухолц (Buchholz and Fiedler 1987: 445-46) за албанскиот (в. Golab 1984: 53 за
влашкиот). Покрај тоа, се забележува извесно отстапување од удвојувањето во исто-
чномакедонските говори, додека во албанскиот јазик се среќава удвојување во контексти
каде што не е дозволено или не е очекувано во македонскиот, на пр. во идиоми и во
зависни реченици со глаголи на мислење и согледување/перцепција. На пр. албанскиот 1а
hipi kalit буквално ‘му-го јавна /на/ коњот’ т.е. ‘го јавна коњот’ или Е dija ѕе do te vonohet
спроти македонскиот *Го ѕнаев дека ќе задоцни.
И така, во врска со удвојувањето на објектот, доаѓаме до една фрапантна разлика
меѓу однесувањето на бугарскиот јазик од една страна, и македонскиот, албанскиот и
влашкиот јазик од друга страна. Додека во бугарскиот јазик - како и во грчкиот и роман-
скиот - удвојувањето е скоро секогаш факултативно, и со тоа прагматички определувано,
а истовремено и карактеристично за разговорниот стил, во македонскиот, албанскиот и
влашкиот јазик удвојувањето е граматикализирано, т.е. задолжително барем во повеќе
контексти, и сосема обратно во однос на бугарскиот јазик испуштањето на клитиката е
нешто ретко и очигледно прагматички условено. На тоа можеме да додадеме дека во ал-
банскиот јазик, изгледа, граматикализацијата е понапредната; ја наоѓаме и во некои
независни реченици како предизвикана од зависните и во извесни идиоми.
Да се свртиме сега кон глаголските парадигми и конструкции. Може да се каже
дека во глаголските системи на балканските словенски литературни јазици и дијалекти,
како и во албанскиот јазик со неговите дијалекти (и во извесни балканоромански дијалек-
ти), најзначајната иновација е појавата на граматикализираното изразување на степенот со
кој говорителот го потврдува тоа што го кажува. Во балканословенската граматичка тра-
диција ова сгтротиставување се онишува како прекажаност/осведоченост, а во албанската
како адмиративност.3 Сврзано со таа иновација во македонскиот и бугарскиот јазик е
3 За споредувањето на овие појави со турските в. Friedman 1978,1981.

чувањето на резултативноста и нејзиното раширување во нови конструкции или парадиг-

ми. Во албанскиот јазик се работи за преобразувањсто на варијација во резултативната
конструкција во една нова серија парадигми маркирани за непотврдување, односно статус
(т.е., на пр. ка qene - qene ка > ка qene спроти qenka). Во извесни влашки дијалекти се наоѓа
сличен процес како и во албанскиот (на пр. мегленороманскиот amfost nfost-am\ В. Atanasov
1984, 1990: 220).
Во традиционалните граматички описи на бугарскиот литературен јазик,
прекажаноста се третира како посебна категорија изразена во посебни парадигми коишто
од дијахрона гледна точка потекнуваат од минатото неоиределено време, т.е. од стариот
резултативен перфект. Навистина, таканаречените дубитативни форми од типот „бил
чел/бил четлл“ во бугарскиотјазик, како и македонскиот перфект од типот „имал дојдено“,
всушност претставуваат слични но независни иновации врзани со граматика-лизацијата на
категоријата „статус", затоа што такви форми се развивале во времето кога глаголската л-
форма (или резултативен партицип) веќе се врзала со поимот „непо-тврдување“. Сепак, во
самиот стар перфект такви нијанси се соогнитуваат не заради граматикализацијата но
преку прагматиката, т.е. доаѓаат од контекстот.
Така, на иример, за бугарскиот јазик, врз основа на примерите каде што
помошниот глагол слободно се испушта или се појавува во истата реченица или истиот
текст за истите настани или категории настани, докажав дека тука се работи не за иосебни
парадигми туку за факултативно испуштање на помошниот глагол во трето лице минато
неопределено време (Friedman 1980). Во својот труд за истиот проблем Филдер (Fielder
1990) докажува дека во испуштањето на помошниот глагол во трето лице минато неопре-
делено време се работи за еден прагматичен услов, имено врзаноста на раскажувачот со
текстот или спротиставувањето: преден план/заден план, со тоа што испуштањето сигнали-
зира преден план, на пр. Веднз^ж е Са>тувал от Бургас надолу, кљм границата - села факија
- и Гњтувал тој... (Roth 1979, 177-79), каде што првата уиотреба е Гњтувал ја поставува
сцената, т.е. заден план, а втората Гњтувал го продолжува приказот, т.е. дејството го
поставува во преден план.
Во македонскиот литературен јазик, како и во централнозаиадните дијалекти врз
кои тој се базира (а за разлика од некои од источните говори), помошниот глагол во трето
лице минато неонределено време е секогаш испуштен и така може да се каже дека поја-
вата е потгшлно граматикализирана. Но, од друга страна, новите резулативни перфектни
форми со глаголската придавка и помошниот глагол „има“ (од типот „има дојдено“) се
потполно граматикализирани точно во тие говори каде што помошниот глагол „сум“ е
секогаш отсутен во трето лице минато неопределено време. Покрај тоа што повеќе е
ограничено минатото неонределено време затоа повеќе се употребува новиот перфект.
Така, на пр., во охридскиот говор, минатото неопределено време е строго ограничено до
контексти на непотврдување, а во корчанскиот и костурскиот л-формата се среќава само
во некои адмиративни или дубитативни изрази, а новиот перфект речиси секаде го
заменува стариот. Континуитетот на новиот /мм-перфект продолжува преку Егејска
Македонија до бугарските дијалекти на беломорска и одринска Тракија (в. Friedman 19916).
Од друга страна, во бугарскиот литературен јазик се среќаваат примери како што
се „Имам писана статил по този вт>прос“ или дури „Имам писано по този вт>прос“. Но, овие
бугарски појави се отворени синтагми кои не создаваат парадигми, имајќи иредвид дека
партиципот треба да се согласува со родот на објектот освен во случај на отсуство на изра-
зен објект. Бугарските конструкции со глаголот „има“ се среќаваат само со силно резулта-
тивен израз на жив субјект во преодна реченица, додека соодветната македонска парадигма
изразува општа резултативност. Значи, објаснението на употребата на „има“ конструкци-
ите во бугарскиот јазик треба да се бара во прагматиката, додека во македонскиот јазик
парадигмите со „има“ сс потполно граматикализирани.
ИСТ(^РИЈА НА КУЛТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

ДИФЕРЕНЦИЈАЦИЈА НА МАКЕДОНСКИОТИ БУГАРСКИОТ ЈАЗИК 79
Во албанскиот јазик, пак имаме посилен израз на граматикализацијата на

непотврдување со тоа што од инвертираниот перфект, типот ка qene - > qen-ka, израсна цел
ред парадигми (сегашно време, имперфект, перфект, плусквамперфект) строго ограничени
до значењата на непотврдување. Значи тие факултативни значења на непотврдување во
стариот словенски мерфект - освен во најјугозападните говори на македонскиот јазик, каде
што тој перфект пак се ограничува до ненотврдување - станува основа на еден ред на
иарадигми кои се потполно граматикализирани во албанскиот јазик.
Како што забележа за прв пат Петар Атанасов во 1984 г., во меглено-романскиот
свртениот перфект исто така се употребува точно за непотврдување, но досега такво
нешто не било забележано за ароманскиот. Меѓутоа, во моето теренско истражување на
влашкиот говор од Власите-Фаршароти од Горна Белица, Струшко, со помошта на Марјан
Марковиќ, научен соработник во МАНУ, откривме адмиративни формации со партиципна
форма и частица -ка, очигледно позајмена од албанската адмиративна морфема на трето
лице еднина (најчесто употребувано), кој бил протолкуван како знак на адмиративност, на
пр. Mi I'oidi minti: be tora tinifuska avut от!“ Ce шашардисав: бе сега ши cu бил богат
човек\"
Така, имаме континуитет од бугарскиот со прагматичната опозиција резултативен
перфект /непотврдено минато, преку македонскиот (и можеби тука мегленороманскиот) со
граматикализиран резултативен перфект но прагматично непотврдено минато, до албан-
скиот (и југозападномакедонскиот) со граматикализиран резулативен перфект со грамати-
кализирано непотврдено минато, а на крај во некои влашки говори, како што е
фаршеротскиот говор на Горна Белица, стигнуваме до еден јасно позајмен сигнал на
непотврдување.
Би требало тука патем да истакнеме дека, иако често пати една појава којашто е
прагматички условена во бугарскиот јазик наоѓа граматичен израз во македонскиот, сепак
исто така се среќава диференцијација со обратен правец. На пример, додека во македон-
скиот јазик разликата меѓу субјектните и објектните форми на некои лични имиња од
машки род и зборовите новек, Бог, ѓавол, Господ, која се среќава во занадните говори, е
факултативна и со тоа прагматична, во бугарскиот литературен јазик секундарно е созда-
дена граматикализирана разлика: номинатив/не-номинатив изразена преку двете форми на
членот за машкиот род еднина: формата за номинативот, -а/-л за таканаречениот
индиректен падеж. На еден сличен начин, употребата на таканаречената бројна форма во
македонскиот јазик е многу поограничена од нејзината употреба во бугарскиот. Во маке-
донскиот јазик бројната форма со -а, на пример „два женски гласа‘', се употребува скоро
исклучително или со бројка „два“ или со одделни често квантификувани (измерени) именки
како ,денкк или ,денар“. Употребата на таква форма е факултативна до таков степен што
може да се смета како прагматична а не граматичка во македонскиот јазик, за разлика од
бугарскиот каде што овој развиток е граматикализиран.
Кога разгледуваме други појави врзани со глаголот во балканословенските јазици,
можеме да забележиме дека во рестрикциите на глаголскиот вид (загубата на аорист од
несвршен вид, ограничувањето на употребата на свршено сегашно време и свршен импер-
фект до потчинети или модални реченици) и аналитизмот на глаголски частици
(македонското ќе спрема бугарското иџг, гцеш, 1цпху 1цеше; македонското би спрема бугар-
ското бих, бнхме, итн.), македонскиот јазик иокажува извесно упростување спрема бугар-
скиот. Од друга страна, развитокот на минатиот пасивен партицип во глаголска придавка
(типот дојден) за сметка на глаголската л-форма претставува едно специфично
раширување. Воопшто се чини дека во македонскиот јазик има ггосилна тенденција кон
граматикализирани промени во глаголскиот систем додека во бугарскиот се гледаат
повеќе такви појави во именскиот. Тоа се гледа не само во развитокот на односните
глаголски категории но на синтаксичкото ниво исто така во граматикализацијата на удво-
јувањето на објектот, доколку таква појава е врзана со глаголската дијатеза, т.е. односот
ЈАЗИЦИТЕНА ПОЧВАТА НД МАКЕДОНИЈА

на именката со глаголот а не со именката како таква (в. ЈТопашов 1978: 106-113), Минова-
Ѓуркова 1994:189-190).
Со сето тоа што го покажавме во врска со односот на прагматиката кон грамати-
ката во еден балкански контекст сакаме да го предложиме следново. Местото барем на
некои балканизми во системите на односните јазици може да се опише како еден конти-
нуитет од прагматички до граматикализирани појави. Во статијата на Конески, Видоески и
Јашар-Настева (1968) се гледа дека сите од најважните иновации доаѓаат до најсилен израз
во југозападната зона, каде што јазичниот контакт е најсложен и најсилен: со албанскиот,
влашкиот, грчкиот, како и со турскиот. Граматикализацијата на прагматички појави во
македонскиот јазик го сугерира фактот дека таканаречените функции во текстот не само
што можат да се заемаат од еден јазик во друг, туку дури и служат како појдовни точки за
структурни иромени во јазикот (в. Prince 1988, Mithun 1992). Значи изгледа дека граматика-
лизацијата на наративните функции најчесто се појавува таму каде што јазичниот контакт
е најсложен, кога жителите со разни мајчини јазици се обидуваат да комуницираат поефи-
касно.
Македонскиот и бугарскиот јазик се деца на истиот јужнословенски родител, како
што се норвешкиот и шведскиот јазик деца на истиот северногермански родител. Како и во
секоја јазична диференцијација, и на Балканот разни фактори се одговорни за различен
развиток, а овде изгледа дека меѓусебни дејства меѓу прагматиката и граматикализацијата
беа особено важни за диференцијацијата на македонскиот и бугарскиот јазик. Тоа што е
особено интересно кога ги разгледуваме разликите на двата јазика е фактот дека македон-
скиот јазик ни покажува доказателства на еден долг период на многу сложен јазичен кон-
такт и сожителство. Од гледна точка на дијалектните зони има цел ред транзиции во врска
со одделни појави, а важното овде е кристализацијата на најкарактеристичните разлики
меѓу македонскиот и бугарскиот јазик точно во оваа зона веќе предвидена пред повеќе од
деведесет години од Крсте П. Мисирков како извор за основата на литературниот маке-
донскијазик.
БИБЛИОГРАФИЈА
Atanasov, Р. 1984. „Meglenoromana41. Tratat de dialectologie готапеаѕса. 476-550. Craiova.

Atanasov, P. 1990. Le megleno-roumain de nos jours. Hamburg: Buske.
Buchholz, Oda and Wilfried Fiedler. 1987. Albanischc Grammatik. Leipzig: Verlag Enzyklopiidie.
Fielder, G. 1990. The Bulgarian Evidential: A Pragmatically Determined Category? Third International Pragmatics
Conference, Barcelona (paper).
Friedman, Victor A. 1975. Macedonian Language and Nationalism During the Nineteenth and Early Twentieth
Centuries. Ilalkanistica, Vol. 2, 1975, 83-98. Reprinted in Macedonian Review. Vol. 16, No. 3, 1986,
280-292.
Friedman, Victor A. 1977. The Grammatical Categories of the Macedonian Indicative. Columbus. Slavica.
Friedman, Victor A. 1978. On the Semantic and Morphological Influence of Turkish on Balkan Slavic. Papers from
the Fourteenth Regional Meeting: Chicago Linguistic Society. Chicago: Chicago Linguistic Society. 1978.
108-118.
Friedman, Victor A. 1980. Reportedness in Bulgarian: Category or Stylistic Variant? International Journal of
Slavic Linguistics and Poetics 25/26. 149—163.
Friedman, Victor A. 1981. Admirativity and Confirmativity. Zeitschriftfur Balkanologie. Vol. 17, No. 1, 1981. 12-
28.
Friedman, Victor A. 1985a. The Sociolinguistics of Literary Macedonian. International Journal of the Sociology of
Language, Vol. 52, 1985. 31-57. Charakterystyka socjolingwistyczna wspolczesnego literackiego j§zyka
macedoriskiego. Socjolingwistyka 12/13. Krakow: Polish Academy of Sciences. 1993. 183-197.
ИСТОРИЛА HA КУЛТУРАТА HA МАКЕДОНИЈА

ДИФЕРЕНЦИЈАЦИЈА НА МАКЕДОНСКИОТ И БУГАРСКИОТ ЈАЗИК 81
Friedman, Victor A. 1985b. Aspectual Usage in Russian, Macedonian, and Bulgarian, in The Scope of Slavic Aspect
(UCLA Slavic Studies 12) ed. by Michael Flier and Alan Timberlake. Columbus: Slavica. 1985. 234-246.
Friedman, Victor A. 1986. Evidentiality in the Balkans: Macedonian, Bulgarian, and Albanian, in Evidentiality:
The linguistic Coding of Epistemology, ed. by Johanna Nichols and Wallace Chafe. (Vol. 20 in the series
Advances in Discourse Processes.) Norwood, NJ: Ablex. 1986. 168-187.
Friedman, Victor A. 1993a. Macedonian. The Slavonic Languages ed. by B. Comrie and G. Corbett. London:
Routledge. 1993.243-305.
Friedman, Victor A. 1993b. The Loss of the Imperfective Aorist in Macedonian: Structural Significance and Balkan
Context. American Contributions to the Eleventh International Congress ofSlavists. Robert A. MacGuire
and Alan Timberlake, eds. Columbus: Slavica. 285-302.
Friedman, Victor A. 1994. Variation and Grammaticalization in the Development of Balkanisms. CLS 30 Papers
from the 30th Regional Meeting of the Chicago Linguistic Society, Volume 2: The Parasession on Varia
tion in Linguistic Theory. Chicago: Chicago Linguistic Society. 1994. 101-115.
Golab, Zbigniew. 1960. The Influence of Turkish upon the Macedonian Slavonic Dialects. Folia Orientalia 1.26-
45. Kracow: Polska Akademja Nauk.
Golab, Zbigniew. 1984. The Arumanian Dialect of Krusevo in the SR Macedonia, SFR Yugoslavia. Skopje:
MANU.
Guentcheva, Zlatka 1994. Thematisation de Tobjet en Bulgare. Bern: Peter Lang.
Koneski, Bla2e, Bo2o Vidoeski, and Oiivera JaSar-Nasteva. 1968. Distibution des baikanismes en macedonien.
Actes du premier congres international des etudes balkaniques et sud-est europeens, vol. 6. ed. by I.
Galabov, V. Georgiev, and J. Zaimov, 517-546. Sofia: Balgarska akademija na naukite.
Kramer, Christina E. 1987/88. Towards a Comparison of Conditionals in Bulgarian, Macedonian, and Albanian.
Makedonski jazik 38/39. 263-270.
Leafgren, J. 1992. Object Reduplication and Topicality in Bulgarian, U. of Virginia (Ph. D. dissertation).
Lunt, Horace. 1984. Some Sociolinguistic Aspects of Macedonian and Bulgarian. In Language and Literary Theory
(Papers in Slavic Philology, 5). ed. by Benjamin Stolz et al., 83-127. Ami Arbor: University of Michigan.
Lunt, Horace. 1986. On Macedonian Language and Nationalism. Slavic Review 45,4. 729-734.
Mithun, Marianne. 1992. The Substratum in Grammar and Discourse. In Language Contact: Theoretical and Em
pirical Studies, ed. by Ernst Hakon Jahr, 103-115. Berlin: Mouton de Gruyter.
Prince, E. 1988. “On Pragmatic Change: The Borrowing of Discourse Functions”. Journal of Pragmatics, 12. 505-
518.
Roth, Juliana. 1979. Die indirekten Erlebnisformen im Bulgarischen: Eine Untersuchung zu ilirem Gebrauch in der
Umgangssprache. (Slavistische Beit rage 130). Munich: Otto Sagner.
Usikova, Rina P. 1995. Towards a Contrastive analysis of the Balkan Slavic Languages: Macedonian and Bulgarian.
Balkan Forum 3,1(10). 289-312.
Vidoeski, Bo2idar. 1995. On Two New Theories of the Macedonian Language. Balkan Forum 3,1(10). 279-287.
Yokoyama, Olga T. 1994. Reflections: Slavic Linguistics as a Discipline and an Occupation in the United States.
Jornal of Slavic Linguistics, 2,2. 186-200.
Димитровски, Тодор, Блаже Конески и Трајко Стаматоски. 1978. За македонскиот јазик. Скопје:
Институт за македонскијазик.
Голомб, 36. 1958. Неколку белешки врз историјата на македонскиот јазик. Македонски јазик 9.
1-15.
Голомб, 36. 1970. За ‘мекзанизмот’ на словенско-романските односи на Балканскиот Полуостров.
Македонски јазик 21. 5-18.
Конески, Блаже. 1965. Историја на македонскиот јазик. Скопје: Кочо Рацин.
Конески, Блаже. 1948. По повод најновиот напад на нашиот јазик. Скопје: Земски одбор на народ-
ниот фронт на Македонија.
Лопашов, Ју. А. 1978. Местоименнме повторм дополненин в балканских измках. Ленинград: Наука.
Миндак, Јоланта. 1987/88. Морфосинтаксичко западномакедонски-албански паралели. Македонски
јазик 38/39. 151-163.
Минова-Ѓуркова, Лилјана. 1994. Синтакса на македонскиот стандарден јазик. Скопје.

Тополињска, 3. 1992. За прагматичната и семантичната мотивација на морфосинтаксички балканиз-

ми. Прилози: Одделение за линвистака и литературна наука - Македонска академија на
науките и уметностите 1991. 16,1. 119-127.
Тополињска, 3 . 1992. За прагматичната и семантичната мотивација на морфосинтаксички балканиз-
ми. Прилози: Одделение за лингвистика и литературна наука - Македонска академија на
науките и уметностите, 1991, X W 1 ,119-127.
Угринова-Скаловска, Р. 1960-1961. Две стилски особености во нашиот говорен јазик. Македонски
јазик 11-12. 105-111.
Фридман, Виктор A. 1991a. Дијалектна основа, варијација и кодификацијата на балканските лите-
ратурни јазици: албански, бугарски, македонски, ромски. ХУП научна дискусија: Семинар за
македонски јазик, литература и култура. Скопје: Универзитет „Кирил и Методиј“, 17-24.
Фридман, Виктор А. 19916. Глаголските категории, морфолошките парадигми и определувањето на
изоглосите на македонската јазична територија. Studia lingvistica Polono-Jugoslavica. 6. 33-40.
Црвековска, Емилија. 1986. Некои забелешки во врска со (не)удвојувањето на индиректниот објект.
ЈТитературен збор 33,4. 99-100.

Hade ПРОЕВА
ЕПИХОРСКИ ИМИЊА ВО ГОРНА МАКЕДОНИЈА
За најраниот период на македонската историја, освен имињата на митските

личности и кралевите зачувани во историографските извори и на монетите, други извори,
за жал, нема. Епиграфските извори што се главен извор за проучување на антропоними-
јата во Македонија зачестуваат од IV век п.н.е. наваму, а најбројни се имињата од римско
време. Иако најголемиот број имиња се од римскиот период, тоа не ја намалува нивната
вредност со оглед на традицијата во давањето имиња и жилавоста на некои обичаи (давање
божески имиња на смртници, метронимици и др.) што не се посведочени ниту кај Илирите
ниту кај Тракијците.
Исто така треба да се каже дека ономастичките проучувања во минатото, особено
во балканските земји, биле обоени националистички, што кај нашите соседи неретко се
среќава и денеска, иако науката одамна ги отфрлила панилирската и пантракиската теза.
Така на пр. имињата што очигледно не се грчки, посведочени источно од реката Axios, се
вбројувале во тракискиот ономастикон, а имињата западно од реката во илирскиот, а често
едно исто име се вбројувало и во илирскиот и во тракискиот ономастикон! Повеќе јасно-
тија во оваа област внесоа проучувањата на Л. Робер кој особено ги проучу-
ваше епихорските имињата во М. Азија,1 како и на Ф. Папазоглу која епихорските имиња
во Македонија ги оддели од тракиските и илирските припишувајќи им ги на Бригите.2 Но и
покрај овие нови научни сознанија се уште се среќаваат застарените класирања на ими-
њата, дури и кај авторите кои декларативно се против ваквите пан-тези, како заради
авторитетот на некои научници, инерцијата, така и заради непознавање на резултатите од
најновите проучувања од страна на оние што ги користат резултатите од ономастиката.
Ако на ова се додаде и менувањето на господарите на племињата во граничните области
станува јасно зошто нема согласност за нивната етничка припадност. Така на пример, т.н.
негрчки имиња во Дасаретија, гранична област источно од јужноилирските племиња, Illyrii
proprie dicti, се уште се класираат како илирски, иако во науката немало и нема согласност
дека била илирска област. Мора да се каже дека во југословенската наука се наметна
мислењето на Ф. Папазоглу3 за илирската припадност на Дасаретите, наспроти мислењата
на Wace-Wooadward,4 F. Geyer,5 W. Pajakowski6 и др. за нивната припадност на Горна
1 L. Robert, Noms Indigenes dans I’A sie —Mineure greco-romaine, Bibliotheque d' IFA a Istanbul no XIII, Paris 1963.
2 F. Papazoglou, Sur quelques noms "thrace" en Illyrie, GodCBI XII/10, стр. 59-73; Ead., Structures ithniques et socia-
les dans les regions centrales des Balkans a la lumiere des etudes onomastiques, Actes du Vie congres int. d’epigraphie grecque et
latines, 9—15. IX Constanza, 1977, Bucaresti-Paris 1977.
3 Македонски Градовиу римско доба, Скопје 1953, стр. 166,244 sqq., како и нејзината статија „Охридско во
праисторијата и во античкиот период“ во монографијата Охрид, Скопје 1985, стр. 63-124, што практично е неупо-
треблива со оглед на нестручниот превод од српски на македонски и на бројните печатни грешки.
4 АВЅА, 18,1911/12, стр. 187.
5 RE, XIV, 1928, s.v. Macedonia, стр. 651.
84 НАДЕ ПРОЕВА
Македонија. Потврда за припадноста на Енгеланите67 и Дасаретите на Г. Македонија има

во античките извори (Исократ, Диодор, Птолемај, Тит Ливиј, Јустин).8 Поагајќи пак од
дефиницијата на Плиниј9 за границите на Дасаретија: на север од Епир cb до дивите
барбари Дарданците‘\ овде ќе бидат разгледани имињата посведочени досега во Полог,
Кичевскиот и Охридско-струшкиот крај, со цел да се согледа етничката припадност на
нивните носители.
Во Полог досега е најден само еден натпис на латински јазик10 поради што се
мислеше дека овој дел и припаѓал на провинцијата Горна Мезија,11 што е спротивно на по-
датокот на Птолемај. Ова мислење беше отфрлено по откривањето на надгробните
споменици12 што со типологијата и ономастиката се разликуваат од оние во Горна Мезија.
Од имињата што се посведочени на натписите на грчки јазик во Полог: Ammia,
Anthimos, Getas, Euridike, Eusebes, Chares, Kalityche, Nikephoros,13 Neikeratos и Nikanor, досега
само Anthimos не e посведочено во другите делови на Македонија. Освен на еден натпис од
Рим14 ова име, како и женскиот облик се среќава во источните делови на Римското Цар-
ство.15 Името Ammia се среќава насекаде во Македонија16 со бројни аналогии во М. Ази-
ја.17 Антропонимот Getas е посведочен на монетите на едонскиот династ од V-от век
п.н.е.,18 но не и во Тракија. Д. Дечев и Ж. Буске го поистоветуваат со етниконот Getai,19
што е неприфатливо.20 Името е посведочено и во грчката колонија Дирахион.21 Само за
имињата Rhedon и Genthiane се мисли дека се илирски иако не се посведочени кај јужните
Илири.
Името Rhedon е многу ретко. Прв пат е посведочено на монетите на грчката коло-
нија Lissos,22 што порано погрешно и се припишуваа на колонијата Иса.23 Претставата пак
6 GodCBI XVIII/16, 1980, стр. 127.

7
Со оглед на тоа дека Енгелани е македонска форма а Енхелејци грчка транскрипција на нивното име (cf.
R. Katidid, Enhelejci, GodCBI, XV/13, Sarajevo 1977, стр. 33), поправилно e да ce користи македонската форма.
g
Види N. Proeva, Encheleens-Dassaretes-Illyriens, sources litteraires, epigraphiques et archeologiques, llyrie me-
ridionale et YEpire dans YAntiquite - II, Clermont-Ferrand, 1990, Paris 1993, стр. 197, заб. 129.
9 Plin., IV, 3.
10 H. ВулиН, Антички споменици name земЈ\>е, Споменик САН XCVIII, 1941-48, Београд, no 471.
11 N. Vulid, Severna granica antidke Makedonije, Strena Buluciana, Zagreb 1925, стр. 242/3; Fanula Papazoglu,
Srednjebalkanska plemena u predrimsko doba, Sarajevo 1967, стр. 172, 205.
12 _
И . МикулчиН, Теришорија Скуиа, Жива Антика, XXI/2, 1971, стр. 467/8, сл. 1-4; Наде Проева, Нови и
ревидирани натписи од П о л ог и Кичевско, Жива Антика 39, 1989, стр. 77-84. Мислењето дека Тетовскиот крај и
припаѓал на Македонија уште пред откривањето на овие натписи го застапуваше Ti. Трухелка, Гласник СНД V,
1929, стр. 72/3, a no нивното откривање Fanula Papazoglou, The Central Balkan Tribes in Pre-Roman Time, Amsterdam 1975,
ad. no 16, го става во јужна Илирија.
13
РевизиЈата на стелата од с. Јегуновце, спомената од И. МикулчиН, op. cit., стр. 467/8, no 1, сл. 1, покажа
дека наместо две имиња Sintia и Noniou на натписот пишува Au(relios) Nikephoros Nikanoros, име на староседелец што
стекнал римско граѓанско право по донесувањето на едиктот на императорот Каракала во 212 г.н.е.
14 Н. Solin, Die griechischen personennamen in Rom, Berlin-New York 1980, no 1079.
15 Jeanne-L. Robert, Bulletin Epigraphique, 1962, no 195; 1964, no 596; 1973, no 32; 1939, no 447 (Anthime); G. Mi
hailov, IGBulg. III/2, no 18497 (Anthimianos).
0 Примери кај D. Samsaris, Dodoni, 18, 1989, стр. 307/8; AnoMak, no 164 (Баница - A. Beue).
17
L. Zgusta, Kleinasiatische Personennamen, Praha 1964, no 57.
18 M. Price, Coins of the Macedonians, London 1973, T. III/14.
19 D. Detschew, Die trakischen Sprachreste, Wien 1957, s.v.; J. Bousquet, ZA, XXIV, 1974, стр. 257.
20 F. Papazoglou, Sur quelques noms..., GodCBI, XII/10, 1974, стр. 65.
21
P. Cabanes - F. Drini, CIG d ’lllyrie meridionale et d'Epire, t. 1/1: Epidamnos-Dyrrhachion, EFA, 1995, s.v. nos 1155,
306, 424.
22
J. Brunschmid, Die Inschriften und Miinzen der griechishen Stadte Dalmatiens, Wien 1898, стр. 74, no 3.
23
R. Munsterberg, Die Beamtennamen auf gen griechischen Munzen, 1973, стр. 41.

ЕПИХОРСКИ ИМИЊА ВО ГОРНА МАКЕДОНИЈА 85
на предната страна (аверс) била толкувана како: божество (Хермес),24 династ (Genthios),25
илирско божество или херој,26 монетарен магистрат27 или намесник на I-та илирска област
востановена од Римјаните во 167 година п.н.е.28 Меѓутоа, посветата на Јупитер на латински
јазик, направена од страна на посадата на два брода по име Medaurus и Rhedon најдена во
Калабрија,29 покажа дека станува збор за божество или херој и на тој начин ова прашање е
разрешено. Фактот пак дека истиот лик (глава со petasos или македонска капа - kausia) но
без име се среќава и на монетите на Скодра,30 Даорсите31 и Лабеатите32 покажува дека не
може да стане збор за династ. Значи, очигледно е дека името на натписот од с. Лешок, Те-
товско33 е т.н. nomen sacrum. Што се однесува до неговото потекло некои мислат дека е
грчко,34 други илирско35 а некои пак келтско.36 He е без интерес да се спомене дека среде
домашните имиња во северна Италија се среќава и гентилното име Raedonius, Raedonia.37
Освен на монетите на Lissos, името Rhedon или пак други имиња од коренот *red- воопшто
не се посведочени во јужна Илирија (во Тесалија една Rhedeta е позната преку натписот на
нејзиниот роб38) што покажува дека името не е илирско и дека е подобро да се вброи во
групата старобалкански имиња како и името Baton.39 Дотолку повеќе што илирските
племиња немале обичај да им даваат божески имиња на смртни луѓе.40 Исто така треба да
се потсети дека овој обичај не е ниту грчки ниту римски,41 иако подоцна е прифатен и од
нив, и дека од најрано време е познат во М. Азија (особено во Фригија и Битинија) и во
Македонија што уште еднаш ја потврдува нивната етничката сродност (Бриги/Фриги).42 Во
Македонија овој обичај е најчест во краевите каде што живееле бригиско-едонски
племиња што потврдува дека станува збор за домашен обичај и дека ниту хеленизацијата
ниту романизацијата не ги истиснале домородните обичаи.
Единствениот натпис од Дебарско со името Alexandras, забележан пред П-та светска
војна на десниот брег на Радика,43 за жал денес не е зачуван, додека пак споменатите нат-
писи во подот на црквата Св. Недела44 во меѓувреме се препокриени со нов под.
Во Кичевскиот крај југоисточно од Полог, на досега откриените натписи45 нема
ниедно илирско име. Покрај вообичаените имиња Apollodoros, Asandros и Lykos, внимание
Ј. Brunschmid, op. cit.
25 Ѕ. Island, Studia Albanica, I, 1966, стр. 236; D. Rendid-Miodevic, Vjesnik Aiheoloskog Muzeja, Vl/VII Zagreb,
1972/3, стр. 258-60, кој мисли дека би можело да станува збор и за некое локално божество.
26 Н. Ceka, Question de numismatique illyrienne, Tirana 1972, стр. 162; Id., Iliria VI, 1976, стр. 145/6.
27 F. Papazoglou, Ziva Antika XXIV, 1974, стр. 259; O. Masson., Rev. Phil. LIV/2,1980, стр. 230.
B. Jubani, Studia Albanica, I, 1972, стр. 72.
29
Annde epigraph ique, 1979, no 199.
30 S. Island, op. cit., T.II/1-2.
31 Dj. Basler, Cilasnik Zemaljskog Muzeja, XXVI, 1971, Sarajevo, стр. 333.
32 B. Jubani, op. cit., стр. 75, no 1-4, T. II—IV.
33 J. Bousquet, Ziva Antika XXIV, 1974, стр. 255/7.
34
Pape-Benseler, Wbrterbuch der griechischen Etgennamen, Braunschweig 1911, s.v.
35
O. Mason, op. cit., стр. 230.
36 M. Петрушевски, Жива AimiKa,XXIV, 1974, стр. 26.
37
Annde epigraphique, 1946, no 220, како и Redonum civitas, An. Ep. 1982, no 55—57.
38 B. Helly, Bulletin de Correspondence Hellenique, 99/1, 1975, стр. 127/9, no 2.
39 R. Kaliric, God CBI, IX/7, Sarajevo 1972, стр. 105-120.
40 F. Papazoglou. Deorum nomina hominibus imposita, Зборник Фипозофског факултета Београд, X1V /1, 1979,
стр. 13.
41
Ead., op. cit., стр. 16.
42 Н. Проева, Год ЗФФ Скопје, 17-18 (43-44), 1990/91, стр. 11-13.
43 Н. ВулиН, Спом. XCVIII, no 96.
44
Id, op. cit., no 97.
45
H. Проева, op. cit., crp. 80/3, nos 3-5.

привлекуваат имињата Hammeilos и Eubia. Првото не е посведочено освен женскиот облик

(H)ameilla во М. Азија.46 Една Hamilla е посведочена на еден манумисиски натпис од Leuko-
petra47 и уште една на арата од Thessalonike.48 Во Рим се среќава името Hamillus, што
според X. Солин е машки облик за Hamilla.49 Ова име е сродно со имињата од типот Amin,
Ammia, Amianos итн. што имаат бројни аналогии во М. Азија,50 што покажува дека се од
бригиско потекло. Онолку колку што можев да проверам името Eubia еднаш е посведочено
во Рим,51 додека машкиот пандан Eubios е раширен во источните делови на Римското Цар-
ство52 (М. Азија, Крит, Египет, Киренаика) и во Атина.53
По на југ е Охриско-струшкиот крај врзан со Кичевската долина преку р. Сатеска,
а со Полог преку Радика и Црн Дрим (Drylon). Натписите од овој крај се најбројни и одамна
објавени. Во просопографијата од преку 50 лица само 8 имаат римски гентилиции. Од 77
имиња, 19 се римски praenomina и cognomina, и само за пет: Annia, Dazos, Genthios, Epikados и
Plator ce мислеше дека ce илирски.54
Колку што во отсуство на епиграфски корпус може да се провери името Annia не е
посведочено во јужна Илирија додека во Македонија е посведочено како гентилно име:
Berrhoia - 2 пати;55 Thessalonike - 4 пати56 и 6 пати Annios57 што е посведочено и во Philippi58
и еднаш на латински натпис од Драма.59 Според Л. Згуста60 формите Annios, Annia како и
графиите Annaius, Annaea, Annea со или без геминација се римски имиња. Меѓутоа формата
се јавува и како лично име61 што покажува дека ова име не е илирско, како ни Annula што е
составено од наставката -ula и од името Anna, име застапено во ономастиката на сите
народи, особено во М. Азија.62 Во Охридско името Annia е посведочено два пати во тнр.
грчко-македонска ономастичка формула, значи како лично а не како гентилно име. Од с.
Опејнца63 е надгобниот споменик со метрички натпис поставен од Annia Olbiste за нејзиниот
син Demokritos. Нејзиниот патронимик е направен од неправилниот суперлатив ,,olbios“ од
типот на Bilos-Bilistos, Filos-Filistos-Filiste, Megistes-Megiste итн. На стелата пак од Охрид64
Ј. Н. Mordtman, Archaeologische Mitteilungen, 7, 1882, стр. 257.
47
Jeanne-L. Robert, op. cit., 1971, no 401.
48 Ch. Edson, IG X, 2,1, Berlin, 1972, no 462.
49
Beitrage zur Kentnnis der griechischen Personermamen in Rom, Commentationes humanorum litterarum, XCVIII, 1971,
стр. 80.
50 L. Zgusta, op. cit., nos 57-2; 57-16; 57-33.
51 H. Solin, Die griechischen, стр. 59.
52 Jeanne-L. Robert, op. cit., 1977, no 530, стр. 199; 1977, no 442; E. Pfuhl - H. Mobius, Die ost-griechische Grabre-
liefs, Mainz 1979, no 506; Indices supplement!' epigraphici graeci collecti volumina XI-XX, 1950-1964, Lugdunum 1970, s.v.
53 Indices SEG, s.v.
Види N. Proeva, Encheleens..., apendix, стр. 198/99. Името Monunios посведочено на шлемот најден крај
Охридското Езеро (cf. F. Papzoglou, ZA XXI/1, 1971, стр. 179184) не е вклучено во нив, бидејќи шлемот можел таму да
„стигне“ како воен плен, та не може да се користи како доказ за етничкото определување ниту на името ниту на
населението во Охридскиот крај. Настрана од тоа што името по еднаш е посведочено и во кралското семејство на
Тракијците, кај Дарданците како и во Amphipolis, при што неговиот син има македонско „кралско“ име (Amyntas),
што с& заедно е повеќе од двете сведоштва кај Илирите (еднаш во Аполонија и еднаш како име на монетарен маги-
страт на дирахиските монети) и упатува на тоа дека и во овој случај станува збор за бригиско име.
Argiro В. Tataki, Ancient Beroea, prosopography and society, Athens 1988, nos 182, 183.
56 Ch. Edson. op. cit., nos 270,545, 563,573.
57 Id., nos 58; 114; 246; 270; 573; 694.
58 P. Lemerle, BCH 58, 1934, no 17.
59 C1L III, no 649.
60 Op. cit., no 62-12.
61 P. Frazer-E. Matthews, A Lexicon of Greek Personal name, I, 1988, s.v.
62 Jeanne-L. Robert, op. cit., 1969, no 206, стр. 454.
63 H. ВулиН, Споменик CKA LXXV, Београд 1935, no 179.
64 Id., Спом. CKA LXXI, Београд 1931, no 266.

Annia е керќа на Plator, а нејзиниот маж и децата имаат македонски65 имиња: Alexandros (за
таткото и синот), Ariston и Neikopolis. Plator е име на угледен благородник од Орестида,66 a
еднаш е посведочено во Thessalonike.*7 Обично се мисли дека Plator е илирско име. Меѓутоа
глосата на Хесихиј: „plator: doulos е demos‘\ натписите: од Делфи за некој си Plator од итал-
ски род,68 од Viminacium за Platorius од шпанско потекло,69 од Akvileia: Platorius Italicus,70
етрурскиот гентилициј „splatur“71 како и месапските облици Plator, Platura72 покажуваат дека
името Plator и неговите варијанти не е илирско по потекло.
Името Dazos, што се вбројува во илирските, се среќава насекаде во грчката култур-
на сфера, но не и во јужна Илирија. Често е придружено со јужноиталски етникони,73 а во
Македонија и во соседните краишта со македонски имиња.74 Така на арата од Св. Наум75
синот на Dazos го носи македонското име Lennatos. Во јужна Илирија се среќаваат само
имињата Dazaios, Dazios, Dazeus и Dazeos, сите на натписите од Дирахион.76 Во северниот
дел на Илирија посведочени се облиците Dasa и Dasas, потоа Dasantis и Dasimus очевидно
направени од латинското Dassius77 и веројатно покриваат слични илирски имиња. Уште
поретко се среќава името Dazas, чиј корен според лингвистите е месапски, бидејќи во Ме-
сапија се посведочени најразновидни облици: Dazzes, Dazima, Dazimos, Dazoma, Dazomas како
и Dasimos.78 Dazos e посведочено и на монетите на апулските градови Апри и Салапија,79 a
се мисли дека во М. Азија е епихорско.80 Од друга страна пак името Das(s)ius е често и кај
Панонците,81 така што е очевидно дека ни ова име не може да биде илирско.
На најстариот натпие откриен досега во Охридско покрај македонските имиња
Machatas, Philippos и Nikias се среќава и името Genthios. Ова име многу рано е посведочено
во грчката културна сфера во повеќе облици: Genthis, Genthon, со алтернација на theta со tau
а во Пела е посведочена некоја Genthena.82 Треба да се подвлече дека тое е многу ретко кај
северните Илири83 и дека се среќава и кај Келтите та според Р. Катичи!*84 би можело да се
толкува како гентилно име. Речиси сите примери на Genthios во Италија се гентилни
имиња, а посведочен е и когноменот Gentianos.
65
Овој израз го преземам од L. Robert, кој пишуваше дека треба да правиме историја на имиња, односно
историја со помош на имињата.
Cic., De liaruspicium responso, 35.
67 *
16 X, no 296 (заедно co епихорското име Momo, в. подолу).
68 Samlung dergriechischen Dialektinschrifiten, ed. H. Colitz, Goetingen, 1884, no 1800.
69
Miroslava Mirkovic, Inscriptions de la Mesie Superieure, VI, 1986, Beograd, no 149.
70 CIL V no 877 = Dessau, ILS, no 1052.
71
W. Schultze, Zur Geschichte leteinischer Eigennamen, 1966, стр. 262, 335, заб. 4.
72 C. de Simone, Annali della Scuola Normale superiore di Pisa, XVIII/2, 1988, Pisa, стр. 238/9 и 377.
73 Revue des etudes grecques XLIII, 1930, no 1930 (apo Italias); BCH XXXVI, 1912 стр. 33 (Tarantinos); BCH XXIX,
1905, стр. 544 (Azantinos) итн.
74 Jeanne-L. Robert, op. cit., 1965, no 121 (Pylon).
75 B. Лахтов, Жива Антика VI, 1956, стр. 168, no 3.
76 Р. Cabanes - F. Drini, op. cit., nos 30, 153, 161; nos. 84, 146, 163, 164,165,203; no 162; no 246.
77 T. Liv 24, 25; 26, 38; App. Ham. 45-48
C. de Simone, op. cit., стр. 340/1, 37-6.
B. Head, Historia numorum, Oxford, 1911, стр. 44 АРПАЖЖ , стр. 49 CAAAFHNnN.
L. Zgusta, op. cit., стр. 245.
R. Kati£i<5, Simpozium o teritorijalnoj i hronoloskoj razgranidenosti Ilira u praistoriji, Sarajevo 1964, IV/1, стр. 53.
Maria Lilimbaki-Akamati, Makedonika, 26, 1987/8, no 7, T. 4 a, b.
Bo Дирахион покрај Genthios, посведочени ce и формите Gentheis и Gentheas, в. P. Cabanes - F. Drini, op. cit.
nos, 153,154, 337, 518,519; no 152 и no 151.
84 Жива Антика, XII, 1962, стр. 186.

88 НАДЕ ПРОЕВ A
Името Tata врежано на сребрениот прстен најден во с. Делагожда85 е посведочено и

во Дирахион86 и заради тоа е вброено во илирските имиња.87 Меѓутоа, исто како и два пати
посведоченото име Dryas,88 тоа има бројни аналогии во М. Азија.89 Името Sybris90 е
врежано на истиот прстен91 и според предложената етимологија и тоа е бригиско.92
Очевидно е дека имињата Annia, Dazos, Plator, Tata a во голема мерка и Genthios,
Genthiane, Genthena што ce класираат како илирски не се од илирско потекло. Аналогиите
од М. Азија покажуваат дека се всушност бригиски. Нивната застапеност кај јужните
Илири може да се објасни со тоа што Бригите некогаш живееле до Дирахион,93 каде што
етнонимот Brygos е посведочен како лично име.94 Со тоа се објаснува необичниот факт
дека имињата на илирските кралеви Agron и Bardilis (има мислења дека и Sirrhas бил илир-
ски крал,95 што не е веројатно)96 не се воопшто посведочени кај јужните Илири, за разлика
од имињата на македонските кралеви што од најрано време ги носат и обичните Маке-
донци. Од друга страна пак имињата на илирските кралеви како Agron, Grabos, Glaukias97
Kleitos и Pleuratos ce многу ретки кај јужните Илири а воопшто не се посведочени на север
од Lissos. На керамички печати од островот Св. Аил,98 Pleuratos е посведочено три пати
еднаш во формата Preurados на натписот од с. Чука (Archangelos)99 а еднаш како Pleurados,
на псефисмата од с. Ватина, што се однесува на различните категории староседелци во
контекст а тоа не дозволува името да се вброи во илирските, така што очевидно станува
збор за варијанти на епихорско име. ,Дралските“ имиња Agr6n, Glaukias, Grabos и Kleitos
имаат аналогии во М. Азија. Agron е крал на Лидијците,100 Glaukias е водач на тројанските
сојузници Ликијците101 a Kleitos е име на Тројанци.102 Л. Робер мисли дека дека имињата
Agron и Grabos се грчки, односно „јонски“103 како и Baton,104 a G. Dumezil105 за разлика од N.
G. L. Hammond106 ја отфрла врската меѓу епитетот Grabovio и етниконот Grabei. Според Ф.
Папазоглу107 Glaukias и Kleitos се грчки имиња што покриваат слични илирски имиња.
В. Битракова-Грозданова, Macedoniae Acta archaeologicae 6,1982, стр. 64, Т. Н/8 на стр. 68.
Jeanne-L. Robert, op. cit., 1970, no 351, a сега и P. Cabanes -F . Drini, op. cit., nos 49,391, 392,393,394, 395.
B. Битракова-Грозданова, Споменици од хеленистичкиот период во СР Македонија, Скопје, 1987, стр.
79,109.
; Н. ВулиН, Спомепик LXXI, поѕ 262 (XCVIII, no 268), 263 .
L. Zgusta, op. cit., no 315-3 (Dryas), no 1517 (Tata).
90
SEG XXXVII, 1987, no 547.
91
B. Битракова-Грозданова, MAA 6, 1982, стр. 64, T. II/8 на стр. 68; Ead., op. cit. стр. 104 и 110, при што
името го чита како Sybrinos.
90
М. Тодоровиќ, Бригиско-фригиски во Македонија и во Мала Азија, во истиов зборник.
93 Арр., Bel. Civ. II, 39; Str. VII, 5, 8 (с 321); VII, 5, 9 и VII, fr. 25.
94
Jeanne-L. Robert, op. cit., 1955, no 209; сега и P. Cabanes - F. Drini, op. cit., no 144.
95
F. Papazoglou; Historia, 1965, стр. 150/1; отфрлено од N. G. L. Hammond, ABSA, 1966, стр. 244; заб. 21 и од Р.
Cabanes, Les Illyrians, Paris 1988, стр. 93.
96
Колку што можев да проверам, ова име досега е посведочено само во Македонија (cf. М. Dimitsas, Н
Makedonia en lithois fthengomenois kai mnemeioi sozomenois, Athenai 1986, nd 677), но не и кај Илирите.
97
Во Дирахион посведочено само еднаш, Р. Cabanes -F . Drini, op. cit., no 102.
QO
Ano Mak., no 179.
" Ano Mak., no 195.
100 Her. I, 7, cf. L. Zgusta, op. cit., 14.
101 Horn. II. II. 876 и др.
102 Id., XV, 445 и др.
103
L. Robert, Monnaies grecques, Paris 1967, стр. 26-28; Id., Rev. Phil. 1953, стр. 233.
104
Jeanne-L. Robert, op. cit., 1970, no 193.
105 Rev. Phil. XXVIII/2, 1954, стр. 233.
106 Ann. BSA 61, 1966, стр. 244.
107 Actes Vlleme congres intern, d’epigraphie grecque et latine, Bucaresti-Paris 1979, стр. 157/8.
ИСТОРИЈА H * КУЛТУРАТА HA МАКЕДОНИЈА

Бидејќи имињата Agron и Glaukia(s) се митски имиња подобро е засега да се вбројат во гру-
пата nomina sacra како имињата Baton и Rhedon.
Повеќе од очевидно е дека овие имиња што често имаат специфични облици и број-
ни аналогии во М. Азија и што се среќаваат не само во западниот дел на Македонија туку
подеднакво низ цела Македонија, не можат да се вбројуваат во илирскиот ономастикон
туку треба да се поврзат со Бригите и Енгеланите.108
Слично е и со имињата што се класираа и се уште се класираат како тракиски, a
најчесто, воопшто не се пбсведочени во Тракија туку во Македонија и имаат аналогии во
М. Азија. Тоа се однесува особено на имињата од североисточната тромеѓа, бидејќи се
мислеше дека кочанско-кратовскиот и припаѓал или на Мезија (Дарданија) или на
Тракија.109 Фактот дека пронајдените натписи не се на латински јазик туку побројни се
оние на грчки јазик, како и натписот од Старо Нагоричани110 покажаа дека не може да
стане збор за мезиска територија а имињата на малобројните натписи не ја потврдуваат
ниту тракиската припадност на ова подрачје. Досега се посведочени вкупно 26 имиња. Од
нив 6 се гентилиции, 5 когномени, 9 т.н. грчко-македонски имиња, и пет имиња што обично
се класираат како тракиски. Тоа се Diza, Eptaikenthos, Mestylos, Mucacenthos, Pyrreios и Pyrrias.
Името Diza(s) e посведочено источно од Thessalonike111 и ce класира како траки-
ско,112 меѓутоа повеќе од очигледно е дека станува збор за пајонско име.
Mestyla е име од групата имиња од коренот mest- посведочени низ цела Македонија:
Mesta,113 Mestos,114 Mestylos115 Mestulas, Mestrios, бројни и во источните краеви на Македонија
(Едонија)116 класирани како тракиски117 или келтски118 сега се изделуваат од тракиските и
се вбројуваат во епихорските,119 дотолку повеќе што дивинизирани имиња, како што е
Mestos не се среќаваат во Тракија.
Имињата Pyrreios, Pyrrias и припаѓаат на групата имиња од коренот руг-. Едно од
нив, Ругтоѕ е многу често во долината на р. Struma и очигледно станува збор за грчки
графии на пајонски имиња иако има мислење дека станува збор за грчки имиња.120
Единствено имињата Eptaikenthos, посведочено во Кочани121 и Moukakenthos, во с.
Петришино, Пробиштип,122 се добро познати двокоренски тракиски имиња и очигледно
станува збор за доселеници во оваа рударска и гранична област на Македонија со Тракија.
Повеќе за ова и за нивното учество во етногенезата на античките Македонци в. N. Proeva, Encheleens-

Dassaretes-lllyriens, стр. 195-198.
109 _
За ова поопширно II. Проева, Македонија во римскиош иериод, граници, население, уредување, in Ар-
хеолошка карта на Македонија, Скопје 1994, стр. 119.
110 IMS IV, no 222 (Dardanos fines derexit).
111 Примери кај D. Samsaris, La valee du Bas Strymon a I'epoque imperiale, Dodoni, 1989, стр. 314.
112 . _ _
D. Detschew, Die trakischen Sprachrcste, Wien 1957, s.v.; B. Георгиев, Тракише u шехнил език, Софин 1977,
стр. 4 0 ,4 1 ,4 4 ,7 4 ,1 3 9 .
113
A. Rizakis - G. Touratzoglou, E pigraphes and M akedonia, Athenai, 1985, no 166.
1 14
IG X 2, no 468; A. Tataki, op. cit., no 897, 898; D. Sam saris, op. cit., стр. 328, s.v.
115 Посведочено во Пелагонија, Тиквешијата, Мариово в. II. Вулиќ, Спом. LXXI, 1931, поѕ 76, 150, 341, 387;
в. и D. Detschev, op. cit., s.v., како и D. Samsaris, op. cit., стр. 328/9. Освен во Македонија се среќава и во Scupi, В. Drago-
jevic-Josifovska, IMS, VI, nos 113, 133, 142.
116 Примери кај D. Samsaris, op. cit., стр. 328; IGB IV, no 2284.
117 D. D etschev, op. cit., стр. 297/8; K. Vlahov, ZA XV/1,1965, стр. 39; B. Георгиев, Траките..., стр. 54/5, 60.
118 A. Holder, op. cit., s.v. M esta.
119 F. Papazoglou, Actes, 161, 167; Ead. God CBI, XII/10, 1974, стр. 63,69; Ead. ZA, XXVII, стр. 146.
120 G. M ihailov, IGB IV no 2240; F. Chamoux, REG 72, 1959, стр. 351.
121 Спом. LXXVII, стр. 71, no 1 = Спом. XCVIII, no 209.
122 A. Керамитчиев, ЖА XV, 1965, str. 109, no 1.

Групата имиња Ammia, Amiano, Amin итн. се среќава како во Горна така и во Долна
Македонија, вклучувајќи го и јадрото на Македонија, та според тоа не може да се трети-
раат како survivance.123 Чести се во М. Азија,124 што значи дека се од бригиско потекло.
Името Ammaco, посведочено три пати во Пајонија125 очигледно е домашно.
Името Babyllos е посведочено во Раштани,126 a Babylon во Еордаја.127 Имињата од
коренот Bab- чести се во Фригија, Ликаонија и во другите делови на М. Азија.128
Името Beithys се среќава во разни графии. Вброено е во секој тракиски ономасти-
кон.129 Меѓутоа името е посведочено во Мариово,130 на списоците на ефеби во Styberra,131
во Долна Македонија (Edessa, Thessalonike, Lete, итн.), а најчесто во долината на Струма132
та не може да биде тракиско. Според Ф. Папазоглу станува збор за едонско-бригиско
име. 133
Името Gouras, што го носел и братот на ерменскиот крал Тигран, покрај во Горна
Македонија134 е посведочено и во Долна,135 и со оглед на сродноста меѓу ерменскиот и
фригискиот јазик,136 очигледно е епихорско.
И Dades, еоѕ, од натписот во Барово137 има бројни аналогии во М. Азија.138
Името Delus е посведочено во Thessalonike139 и во Scupi, како жена на Cesus, unis, чиј
етник е Macedo Apeunenses.140 Еден Кеѕоѕ Mestou е посведочен на натписот од Мариово.141
Кеѕоѕ е име на река142 и можно е дека станува збор за nomen sacrum. На натписот во с.
Барово пак посведочена е формата Кеѕеѕ во контекст на македонски имиња.143 Најблиските
аналогии пак за името Delus се од Фригија: Delas,144 Deles,145 што значи дека станува збор за
епихорски имиња.
Dida е име што се вбројувало во трите ономастикони: тракискиот,146 илирскиот,147
келтскиот.148 Во античките извори се споменува пајонскиот стратег Dida149 и Dida од маке-
123
Н. Проева, Ж А XXXIX, 1989, стр. 106.
124
L. Zgusta, op. cit. nos 57-2; 57-16; 57-33.
H. Проева, Ж А XXXVIII, 1988. стр. 59.
126
Б. Јосифовска, Ж А III, no 3, si. 3.
A. Ridzakis - G. Touratzoglou, AnoMak., no 136.
’ L. Robert, Noms, стр. 368.
I
D. Detschew, op. cit., стр. 667.
Спом. LXXI, no 386.
Спом. XCVIII, no 388, 389.
Примери кај D. Samsaris, op. cit., стр. 310 кој го вбројува во тракискиот ономастикон.
F. Papazoglou, Actes, стр. 167; Ead. Chiron 18, 1988, стр. 252.
134
Пајонија (Тремник, необјавено) и Тимфаја, A. Raidzakis - G. Touratzoglou, op. cit., no 74.
IG X, 2, 1 no 94, co примери (Serrai, Kalatis).
F. Papazoglou, Actes, стр. 165.
Н. Проева, Ж А XXXVIII, 1988, стр. 59.
L. Zgusta, op. cit., no 244-5.
IG X 2, no 856, правилно прочитано од F. Papazoglou, God. CBI, XII/10,1974, стр. 64, заб. 22.
140
B. Josifovska, ZA XXI, 1971, стр. 231, no 1.
H. Проева, ЖА XXXVIII, 1988, стр. 58.
142
Suidae Lexicon, ed. A. Adler, III, Stugart, 1967, стр. 112.
143
H. Проева, op. cit., no 1, стр. 58.
144
Theophr. ap. Plin. n. h. 7, 57.
145
L. Zgusta, op. cit., no 279-1, 279-2.
D. Detschew, op. cit., 131.
147
H. Krahe, Lexikon altillyrischer Personennamen, Heidelberg 1929, стр. 42; A. Mayer, Die Sprache der Illyrier, Wien
1907, стр. 121.
148
A. Holder, Alt-celtischer Sprahschatz, I, стр. 1282.
T. Liv. XLII, 5, 6; 58, 8; XL, 21, 9; 22, 15; 24, 3.
ИСТОРИЈА HA КУЛТУРАТА HA MАКЕДОНИJA

ЕПИХОРСКИ ИМИЊА ВО ГОРНА МАКЕДОНИЈ A 91
донската населба Арсиноја, Египет.150 Bo М. Азија се среќава формата Didas како епихор-
ска.151 Формите Didous и Didaros се посведочени во Египет.152 Суфиксот -агоѕ е чест во Па-
јонија153 така што може да се смета за пајонски. Името Dida еднаш е посведочено и во со-
седна Дарданија154 заедно со Sita, исто така пајонско (в. подолу).
Името Daos на необјавената стела од с. Манастирец е хомонимно со етникот Дакиј-
ци и со името на едно иранско племе. Според Дечев е тракиско,155 а се среќава и кај
Келтите,156 го има во Фригија,157 а од хеленистичко време и во грчкиот свет,158 така што
може да се вброи во епихорските имиња.
Имињата Doula, Doulos, Doule, Doules ce среќаваат во цела Македонија,159 а се вбро-
јуваа во тракиските.160 Името Doulos, е посведочено во македонската фондација Апамеја во
Фригија161 и според Ф. Папазоглу е епихорско.162
Иако името Zaika посведочено на арата од Витолиште,163164на необјавената стела од
с. Отиштино и два пати во околината 1на Сандански е очигледно пајонско, но и покрај тоа е
вклучено во тракискиот ономастикон.
За името Kopria165 во еден епиграм пишува дека е епихорско во Македонија,166 што
би значело автохтоно, односно бригиско. Имињата од коренот кор- посведочени се низ
цела Македонија.167
Kotys на антропоморфната стела од Богомила168 очигледно е nomen sacrum (едонско
божество). За Д. Дечев е тракиско,169 според В. Георгиев170 фригиско, а за Ф. Папазоглу
едонско-бригиско.171
Името Koutes на стелата од Ресава172 за Д. Дечев е тракиско, вклучено во лемата
Koutzes, Koutzis173174 што не е прифатливо и веројатно станува збор за уште едно епихорско
150
Paus., V, 21.
151
L. Robert, АЈА, 64,1960, стр. 55, no 34; L. Zgusta, op. cit., no 282/1-2.
152
Preisigke, Namenbuch, s.v.
F. Papazoglou, Actes, стр., 162, заб. 44; 164.
ILM, VI, no 152.
Op. cit., s.v.
156
Holder, op. cit. I, no 1245.
157
L. Zgusta, op. cit., no 1493-3; Bui. Ep. 1971, no 480; име на фригискиот волк, Hesich., s.v.
158 Fraser-Matthews, Lexicon, s.v.; посведочено e и во Елеусина во контекст што не е грчки заедно со
имињата Midas, Lydos, Bull. Ep. 1969, no 211.
159 Спом. LXX1, nos 75, 341, 386, 439; Klio 52, 1970, стр. 310; IG X 2, nos 441, 564; IGB IV, no 2286; примери од
другите делови на Македонија кај D. Samsaris, op. cit., стр. 315.
160 D. Detschew, op. cit. стр., 152/3; B. Георгиев, Траките..., стр. 176.
161 L. Robert, Noms, стр. 353.
162 Actes, стр. 163.
163 Спом. LXXV, no 193.
164
D. Detschew, op. cit., стр. 172 = 16B IV nos 2303, 2311 (посведочено co други македонски имиња и македон-
ски календар).
165 Од с. Чашка, необјавено, во велешкиот музеј.
166 W. Peek, Grieehische Vers-Inschriffen, I, Berlin 1948.
167 IG X 2, nos 387, 396, 830, 867; A.Tataki, Meletemata 8, 1988, nos 756-760 и сродните имиња в. D. Samsaris, op.
cit., стр. 324, s. v. Kopryllos. Обликот Kopryllo ce среќава на манумисијата во Суводол, L. Robert, Noms, стр. 53-55: Id. R.
Ph. XLVIII/2,1974, стр. 246.
168 Спом. XCVIII.no 340.
169 Op. cit.,
•. s.v.
170 Траките..., стр. 222.
171 F. Papazoglou, ZA, XXVII, 1977, стр. 146.
172 Спом. XCVIII, no 165.
173 Op. cit., s.v.
174 Според Ф. Папазоглоу името Koutioules e едонско, cf. ZA 40,1990, стр. 118, заб. 23.

Името Lyka посведочено во Пајонија175 и Орестида176 исто така се вбројува во епи-

хорските имиња,177 а се среќава и во Долна Македонија.178 Од истата група е името на па-
јонскиот басилеј Lykkeios,179 Lyppeios. Посведочена е и формата Lykaros со пајонскиот
суфикс -агоѕ.180
Името Manta посведочено во Линкестида,181 често е во источна Македонија.182
Според Ф. Папазоглу од ист корен е како пајонскиот водач Mantyes (Her. V, 12) и не може
да биде тракиско.183
Името М ота184 е посведочено два пати во контекст на епихорски имиња како и на
необјавената стела од с. Отиштино та според тоа е епихорско.185 Иако сите други примери
се од Македонија името исто така фигурира во тракискиот ономастикон.186 За Л. Робер е
македонско187 а за Ф. Папазоглу е автохтоно заради фактот што во Дарданија еднаш е
посведочено името Momonia/a.188
Од името Nenis посведочено во с. Сирково189 машкиот пандан се среќава во М. Ази-
ја,190 а формата Nenas во долината на Струма.191
Nana192 припаѓа на тнр. Lalnamen и е често во М. Азија193, а во Пелагонија два пати
е посведочена и формата Nanan194 и еднаш Nanous.
Името Ouados покрај во Горна Македонија195 се среќава и во Долна196 а има бројни
аналогии во М. Азија.197 Формата Ouadous на необјавената стела од с. Раштани според Ф.
Папазоглу во Македонија е домашна.198
Posis е посведочено два пати во Derriopos;199 a Poseis на необјавената стела од с.
Бегниште. Го има како во грчкиот200 така и во келтскиот ономатикон,201 а според Ф. Па-
пазоглу е епихорско.202
175
Спом. LXXI, no 137 (Ваташа), како и машкиот пандан Lykos, на необјавен осуар од Неготинско.
176
A. Ridzakis - G. Touratzoglou, op. cit., nos 187 (метронимик).
177
F. Papazoglou, Actes, стр. 159, заб. 25.
178
3a A. Tataki, op. cit., s.v., и D. Samsaris, op. cit., s.v. името e грчко.
179
Lykkeia e посведочена во Бероја, A. Tataki, op. cit., no 824.
180
IG X, 2 nos 243, 289, a во Бероја обликот Lykarion, A. Tataki, op. cit., no 823.
181
A. Ridzakis - G. Touratzoglou, op. cit., no 153.
182
Примери од Македонија кај D. De6ev, op. cit., s.v. и кај D. Samsaris, op. cit., стр. 326, Thesalonike, IG X 2, nos
307, 441,357, 849, 920.
183
Actes, стр. 161.
184
Спом. LXXI, no 341 (Б. Црква) и Спом. XCVIII, no 398 и стр. 279 (Крушица).
185
F. Papazoglu, Actes, стр. 162.
186
Detschew, op. cit., s.v.
187
L. Robert, Noms, стр. 54/5, заб. 9, co примери од Македонија.
188
Actes, стр. 166.
189
Погрешно читано како Nins, В. Битракова-Грозданова и Д. Дакиќ, МАА 12. 1990/91, стр. 205; Ead.,
Споменици, 120/1, T.I/4.
190
L. Zgusta, op. cit., no 1035-1.
191
IGB IV, no 2286.
192
Спом. LXXI, no 429 (Ореовец).
193
L. Zgusta, op. cit., no 1013-1; K. Влахов, Год. ФФ Соф. 57/2,1963, стр. 254.
194
Спом. LXXI, no 429; ВСН, 1974, стр. 289, no 6.
195
Пајонија (с. Бегниште, необјавено) и Еордаја, A.Ridzakis - G.Touratzoglou, Ano Mak., no 94 (Ouadea).
196
Примери кај D. Samaris, op. cit., стр. 332; A. Tataki, op. cit., стр. 358.
197
L. Zgusta, op, cit., no 1132, 1-4.
198
F. Papazoglou, Actes, стр. 162.
199
Arch. lug. 4, 1963, стр. 80.
200
F. Bechtel - A. Fick, Die Griechische Personennamen, Gottingen, стр. 381.
201
D. Detschew, op. cit., стр. 275.
202
Chiron 18, 1988, str, 252. Ha стелата од. Д. Солње (IMS, VI, no 142) поведочено e во контекс на епихорски
имиња чести во Македонија.

ЕПИХОРСКИ ИМИЊА ВО ГОРНА МАКЕДОНИЈ A 93
Имињата Patoumas, Patoumasos,203 Patoumases, Patoumastes, според Дечев,204 се траки-

ски. Но тие се чести во Египет, и тоа во македонски контекст особено името Patoumastes.205
Името Sita, се вбројува и во тракиските206 и во илирските207 имиња а хомонимно
име се среќава и кај Келтите.208 Освен во Горна Македонија (Пајонија и Дериоп)209 посве-
дочено е и во Дарданија210 та очигледно е дека е епихорско.211
Името Tipas, посведочено на еден печат на амфора во М. Преспа,212 е отсутно во
тракискиот ономастикон освен како име на водач на Мајдите, а обидот да се докаже дека е
тракиско преку изедначување со имињата Zipas, Zeipas што се најчести во Едонија (меѓу
Strymon и Nestos) го покажува токму спротивното. Мајдите можеле името Tipas да го позај-
мат од соседните Едонци, кои како и Мигдонците, Крестонците и Пајонците и припаѓале на
бригиската група.
Имињата источно од Axios секогаш се еднокоренски (образувани од еден корен -
Einstammige) и личат на хипокористици, додека во Тракија се двокомпозитни (Zweistammige,
најчесто завршуваат со -poris, -kenthos). Досега во Горна Македонија се посведочени само
две имиња на -kenhtos (Eptaikenthos и Moukakenthos) во североисточната гранична област со
Тракија.
Ваквите имиња овозможуваат да ги отфрлиме панилирската и пантракиската
тезата и покажуваат дека ознаките трако-илирски и трако-фригиски се неточни. Порано се
мислеше дека страофригискиот јазик бил ист или многу близок со тракискиот. Денес е
докажано дека фригискиот бил најблизок до македонскиот213 и дека Македонија претста-
вува одделна ономастичка област со население во чија етногенеза бригискиот супстрат
играл главна улога.
203
Необјавена стела во велешкиот музеј.
204
Thr. Sprachr., s.v.
205
Bull. Epig. 1977, no 566, стр. 437.
206
D. Detschev, op. cit., 452.
207
A. Mayer, op. cit., стр. 308.
208
A. Holder, op. cit., II, 1589-90.
209
Спом. LXXI, no 174; Chiron 18, 1988, стр. 252.
210
F. Papazoglu, Plemena, стр. 180.
211
Според Ф. Папазоглу најверојатно пајонско, Actes, стр. 164, заб. 63.
212
М. Korkuti, Iliria, I, 1971, стр. 43, si 8.
213
B. Георгиев, Studia Balcanica, V, 1971, стр. 150-170.
ЈАЗИЦИТЕ НА ПОЧВ АТА НА МАКЕДОНИЈА

NadePROEVA
L'ANTHROPONYMIE EN HAUTE MACEDOINE
L'analyse de l'anthroponymie non-grecque en Haute Macedoine, demontre que les noms consideres dTiabi-
tude comme illyriens ou thraces, sont peu nombreux. Quelques noms trhrace (Eptaikenthos, Moukakenthos) pro-
viennent des confins thraco-macedoniens ou elements ethniques se touochaient.
Auparavant les noms qui n'etaiet pas grecs etaient classes soit comme thraces soit comme illyriens. Les
meme noms etaient parfois expliques tantot comme illyriens, tantot comme thraces, ce qui plus est, par les meme
savants. Cela etait soutenu surtout pour les regions aux confms macedo-illyriens ou macedo-thraces ou les deux
elements ethniques se touchaient. Certes, des coincidences existent, inais elles peuvent s'expliquer par la couche la
plus ancienne, celle des Bryges, qui s'etendaient entre la cote adriatique (de lTllyrie meridionale) et l'Egee
(l'embouchoure de Strymon). Les enclaves bryges maintenues sont mentionnes par Herodote (VII, 185); Appien
(Bell civ. П, 39), Strabo (VII, 5, 8; VII, 5, 9; VH, fr. 25); Ps. Scymne 434, 437; Steph. Byz, s. v. Bryx et Plutarche
(Brut. 45).
II faut souligner que la plupart de ces noms ne sont attestes ni en Thrace ni en Illyrie et qu'un certain
nombre d'entre eux manque completement en Thrace aussi qu'en Illyrie (s'est-a-dire ils n'existent pas dans l'ono-
mastique thrace et illyrienne proprement dite), done ils ne peuvent etre rattaches ni a l'illyrien ni au thrace. Certains
noms sont sans analogic, mais d'autres sont attestes en Asie Mineure, voire en Phrygie, le pays ou les Bryges de
Macedoine s'etaient installes apres avoir quitte la Macedoine. Ceux qui sont restes sont attestes a la fois par les
auteurs anciens ainsi que par la toponymie (Edessa, par ex.) et l'anthroponymie. En realite, il s'agit d'onomastique
indigene, de noms d'origine brygiens apparaissant presque exclusivement en Macedoine, attestes au coeur de l'aire
geographique macedoienne d'une part, et de l'autre dans Asie Mineure.
Les noms brygiens, edoniens et paioniens montrent que parmi les tribus brygiennes il faut compter les
Mygdones, les Krestoniens, les Paioniens, qui ont survegu non seulement a l'hellenisation mais aussi a la romanisa-
tion.
Ces noms nous aident de nous dedouaner des theories traditionelles, la panthrace et la panillyrienne, et
montrent que les denominations thraco-illyriennes ou thraco-phrygienne sont inexactes. Aujourd'hui il est clair que
le phrygien etait une langue tres proche du macedonien et non pas du thrace ni identique avec le thrace et que la
Macedoine, fonnait un district onomastique a part avec des noms propres particuliers. Ces noms-la montrent que la
population n etait ni illyrienne ni thrace, et que le substrat brygien etait le composant principal dans l'ehnogenese
des anciens Macedoneiens.

Kocvua ПЕЕВ
ЗА ДЕЗШ1ТЕГРАЦИЈАТА IIA ЈУГОИСТОЧГШТЕ МАКЕДОНСКИ ГОВОРИ*
1.1. Општопознато е дека македонскиот и бугарскиот јазик, како и јужните српски

дијалекти (делумно), коишто ја зафаќаат јужната периферија на словенската општност,
вклучувајќи се во балканската јазична алијанса, во многу нешто ја измениле својата струк-
тура и се дезинтегрирале од словенскиот јазичен систем. Елементите што ја обликувале
споменатава дезинтеграција исто така се познати: губење на деклинацијата, удвојување на
објектот, појава на членот, присуство на глаголски конструкции со помошниот глагол има
(нема) + глаголска придавка, образување на футур со честичката ќе, препозитивна
употреба на глаголските клитики во однос на глаголот, употреба на предлогот од „како
граматички показател на односот на припадност во конструкција што го заменува стариот
посесивен генитив - датив“ и др.
1.2. Односниве посебности до скоро се третираа како регионално врзани (барем по-
големиот дел од нив) со западното македонско наречје, но последните истражувања
укажуваат дека југоисточните македонски говори, не само што ги споделуваат овие карак-
теристики, туку некои од нив ги среќаваме со доразвиени и проширени значења. Во овој
момент само ќе ги споменеме: натамошно упростување на падежниот систем, пр. кај
личните и роднинските имиња, односно кај заменските форми, проширена употреба на
предлогот од - под влијание на грчкиот јазик, возобновување на множинската наставка -е
кај именките од женски род, раширена особено во микротопонимската граѓа, под влијание
на ароманскиот јазик, изразито присуство на примери со нарушена конгруенција од кон-
тактот со турскиот јазик, од истиот јазик се позајмени и моделите на синтагми со непо-
средно прибавување на атрибутот - именка кон друга именка, случаи на двојна определба -
со член и показна заменка (од грчкиот јазик) и др.
2.1. Значи во долновардарските говори се среќаваме со еден многу понапреднат
процес на дезинтеграција не само во однос на општословенските елементи туку и во однос
на нормативниот јазик, односно на останатите македонски говори.
Ваквата ситуација проф. 36. Голомб ја објаснува со билингвалниот, односно
трилингвалниот статус на македонското население (особено кај мажите), во средина со
изразито мешано население. Тоа довело и до анулирање на одредени јазични законитости
наследени од словенската структура од којашто останал само речникот. Меѓутоа и
лексичката граѓа во Долновардарско е сериозно засегната од туѓи влијанија, од јазиците со
кои македонското население контактирало: грчкиот, ароманскиот и турскиот. Потврда за
ова наоѓаме повторно кај споменатиот проф. 36. Голомб, во монографијата за говорите во
Види: К. Пеев, Наишмошна десловенизација на македонскиош дијалекшен јазик, Предавања на XXV

меѓународен семинар за македонски јазик, литература и култура, Скопје, 1993, с. 39-44.
96 КОСТА ПЕЕВ
Солунско (селата Сухо и Висока), каде што истакнува дека во Речникот од проф. М. Мале-
цки за говорите на споменатите села, туѓата лексика учествува со цели 40%1.
2.2. Какви биле можностите за јазична интерференција, обусловена од мешањето
на населението во Долновардарско, најрепрезентативно ни укажуваат демографските по-
датоци објавени во почетокот на нашиов век, според кои на пр. во Гевгелиска каза (во гра-
дот Гевгелија и областите Трнава, Маја Даг и Караџова), во 68 населени места имало
20.643 Македонци (христијани), 14.900 Турци и околу 13.000 Власи. Турските властодршци
особен притисок вршеле во градовите, така на пр. во градот Пазар нивниот број достигнал
до 5.100, а Македонци имало 4.0002 .
Ваквиот однос на бројките претставува резултат на она што било започнато уште
со навлегувањето на Турците во Македонија, а е потврдено и од повеќе патеписци коишто
забележиле дека уште кон почетокот на XV век повеќе јужни градови биле просто по-
турчени (Битола, Солун, Ениџе-Вардар и др.)3.
2.3. Според поновите демографски податоци од истата регија (Долновардарско),
добиени од информатори при собирање на микротопонимиска граѓа (анкетирањето е
вршено по Втората светска војна со преселници)4, ситуацијата во врска со бројноста на
турското население е прилично изменета, зашто претходно изнесените податоци од К'нчов
се однесуваа на период кога споменативе краишта беа се уште турски вилаети (пред Бал-
канските војни). Сепак грчкото и влашкото присуство останува и понатаму реалност во
овие краишта.
Во тој однос предничат градските населби коишто остануваат со мешано (и
полилингвално) население, како пример да го споменеме градот Воден во кој според ин-
форматорот имало околу 2.800 куќи, а само половината биле Македонци (околу 1.400 се-
мејства). Сепак не е мал и бројот на селата во кои освен Македонци живееле Власи, Грци и
помалку Турци, пр. во с. Долно Аласе од 230 куќи, Македонци биле 150, другите Власи и
Грци, во с. Мандалово од 450 куќи 60 биле македонски, или во с. Тресино имало 280 од кои
140 биле македонски и сл. Треба да се одбележи дека во споменатава регија, особено во
Мегленско, имало и села со чисто влашко население, конкретно селото Бериславци имало
70 куќи, сите влашки.
Се разбира дека бројот на селата во кои живееле само Македонци бил голем, пр. во
с. Владово имало 400 куќи, сите Македонци, во с. Пожарско имало 300 куќи, сите македон-
ски, во с. Чичигас имало 250 куќи, сите македонски, во с. Тремно имало 220 куќи, сите
македонски, или во с. Ајватово имало 400 куќи, сите македонски и др.
3.1. Во обработката на најавените јазични посебности во Долновардарско, коишто
претставуваат несомнена дивергенција од општите системи, ќе се послужиме и со елемен-
тите што ни ги нуди микротопонимиската граѓа, зашто таа сигнализира на „бројни појави
што се резултат на сложени и често невидливи и нејасни процеси на етничката,
лингвистичката и, воопшто, на културната симбиоза на хетерогеното население“5 .
Во микротопонимискиот материјал од с. Радомир (Енице-Вардарско) го среќаваме
топонимот Д в е т е Ратишта, во кој очигледно е нарушена категоријата род, т.е. не функ-
^ 36. Голомб, Два македонски говора (на Сухо и Висока во Солунско), сп. „Македонски јазик“, XIII-XIV,
Скопје 1962/63, с. 262.
'У
Етнографските податоци се земени од книгата на В. К'нчов: „Македонија, етнографија и статистика“,
Софија, 1970. К З јчо в македонското население г о прикажува како бугарско.
3 К. Иречек, Кнјажество Б ул1арија, т. II, 24, Сп. В. К'нчов, цитиран труд, с. 301.
4 Топонимиските материјали се собрани и се чуваат во картотеката на Одделението за ономастика при
Институтот за македонски јазик, а делумно и во Одделението за дијалектологија.
^ Оливера Јашар-Настева, Меѓујазинните контакти и нашата топонимија, Втора југословенска оно-
мастичка копференција, Скопје, 1980 год., с. 133.

3 А ДЕЗ ИНТЕГР АЦИ JAT A HA ЈУГОИСТОЧНИТЕ MA КЕДОНСКИ ГОВОРИ* 97
ционира противставеноста на формата за женски и среден род две со формата за машки
род два
Дека не се работи за превид ни укажуваат повеќе примери од разговорниот јазик,
од односниве говори, така во Зборникот на Верковиќ6 среќаваме: и две ангели му прја-
стоиха: един од десна страна, друг од лева (91); виде друзи две братќа (264); исто така и во
Кулакиското евангелие7 : не можи некој да работи измиќар на две аги (264).
Сепак процесот не е завршен, во с. Петгас (Гуменџа) се забележени следниве два
топоними: Дветџ Камина и Дветџ Реки, во кои определбата двета еднаш е во конгруен-
ција со именка од машки род (камен), а друг пат со именка од женски род (река). Во мате-
ријалот од Верковиќ имаме и обратен пример: формата за машки род два се однесува на
именки од женски род: таму најде една дивојка дјуна ѓузели и една арапка, са биеха двата
(162).
3.2. Споменатиот пример со нарушена конгруенција лесно се вклучува во цела
серија од слични примери. Ке започнеме со употребата на бројот ‘еден’ со формата за сре-
ден род едно како одредница на именка од машки род (,кораб), којашто истовремено стои и
во корелација со формата две (за женски род): фатили две кораби, на едното влезе чилиби
Тодорак (Верковиќ, 167).
Во микротопонимискиот материјал од Долновардарско многу се чести примерите
во кои атрибутската одредница се јавува во среден род, а именката од машки, сп. примери
од с. Крушаре (Ениџе-Вардарско): Широкуто Гирис ‘селски водовод’, Горно Баир {баир
‘рид’), Спинто Вир ‘извор со сина вода’, Кривто Јаз (јаз ‘бразда со вода’), Смакнатто
Брег (: истурен, паднат брег). Во називот (Дедо) Домитре Думчевут Трла, запишан во с.
Бабјани (Демир-Хисарско) тешко е да се каже дали е засегната и категоријата број (покрај
категоријата род), бидејќи именката ‘трло’ понекогаш се јавува од женски род ‘трла’. Во
секој случај определбата е од машки род, а именката или е од женски, или пак во множина.
3.2.1. Кон споменативе објаснувања на проблемот би требало да го додадеме и она
од проф. Б. Конески, коешто има попрецизен карактер во смисла на изнаоѓање на
образецот, за првоспомената промена. Имено, констатирајќи го односниов феномен проф.
Конески истакнува: „...во случајов, во средина со изразита македонско-грчка двојазичност
природно ни се налага заклучокот дека промената станува под влијание на грчкиот, во кој
единствената форма 5vd иде со трите рода“8 .
4.1. Повеќе модели при редењето на зборовите во реченицата, како што е познато,
се позајмени од соседните балкански јазици (препозитивната употреба на кратката замен-
ска форма во однос на глаголот, непосредното прибавување на дополнението за место кон
глаголот и др.). Овие посебности се среќаваат и во долновардарските говори, но во момен-
тов ќе се задржиме на еден образец позајмен од турскиот јазик во кој атрибутската одред-
ница е претставена од именка без зборообразувачки моделирања и како таква се додава
кон друга именка. Некои од ваквите позајмени синтагми се пошироко познати, пр. шам кај-
сија, или пак домашните образувања според овој модел, но прави впечаток дека во Долно-
вардарско, особено во микротопонимијата среќаваме неочекувано голем број вакви обра-
зувања, пр. од Ениџе-Вардарско: Вар Бигур ‘извор во варовник’ (с. Вадришта), Пчелите
Реката ‘сува река’ (с. Крушаре), Дол Калуѓер ‘месност со долови’ (с. Бајбани), Ѓуптин
Гроп ‘месност, цигански гроб’ (с. Радомир), Бугдан Дол (според личното име Богдан); од
Гуменџиско: Буфут Горница (був - птица + Горница - вид круша), Гавран Каман
‘планинска месност’, Ридут Лдзја ‘место со лозја’, Tyeap Прах ‘место’, Гавран Камин (с.
^ Р. Lavrov a J. Polivka, Lidove povidky jihomakedonske i rukopisu St. Verkovidovych. V. Praze 1932.
7 t*
A. Mazon et A. Vaillant, L‘evangeliaire de Kulakia, un parler slave du Bas-Vardar, Paris, 1938.
Б. Конески, Македонскиош XIX век, Скопје, 1986. Јазични белешки за приказните од Солунско од
Збирката на Верковиќ, с. 175.

Петгас), Црнакут Прелок ‘ниви со црници за свилена буба’, Калуѓер Камен ‘издлабена
карпа, веруваат дека е лековита, оставаат пари’ (Гуменџа); од Кајларско: Глѓвте Вотта (:
глава ‘извор’ - ваквото значење на глава е познато и од други регии) (с. Ранце), од истото
село е и топонимот Сава Чука ‘ниви’.
4.1.1. Има синтагми во кои турскиот елемент е поприсутен, бидејќи и лексичките
единици се турцизми (барем едната од нив), покрај тоа што и моделот е позајмен од тур-
скиот јазик, сп.: Tarn Бунар (: таш ‘камен’), значи ‘место со ѕидан бунар’ (Харсово,
Кукушко), Страната Аерут ‘пасиште, има и штали’ (: аер ‘просторија за добици, штала’)
(с. Луковец, Воденско), Мухарем Хан ‘пат, теснина, некогаш имало ан’ (с. Владово, Воден-
ско),Ајван Бунар ‘вода од која пијат добиците’ (: ајван ‘добиток’) Бор Бунар ‘пладновиште,
појалиште (за стока), има борови’ (с. Куфалово), од истово село: Чешмата Вудиница
‘воденица’ (сега не работи), Џаде Азмак (: џаде ‘пат’, азмак ‘неплодно земјиште’) (с.
Гупчево), Картал Таш (: картал ‘орел’, таш ‘камен’), Ибраим Тумби ‘ритчиња’ (: Ибраим
- муслиманско име, тумба ‘ритче’) (Гуменџа).
4.2. Се разбира дека ваквите модели, освен во микротопонимиската граѓа се
среќаваат и во секојдневниот говор; ќе наведеме примери прво од Зборникот на Верковиќ:
кату чу царјут такос одговор от една сел’анка мома (54) (именката сел’анка е употребена со
придавско значење ‘селска’); на корема имала нишан маслинка (281).
Во Кулакиското евангелие вакви синтагми среќаваме почесто: и нбгу аскер л ’уди
ут сата Јудеа (323) - овде именката аскер е употребена како атрибутска одредница со
значење ‘воинствен’ и сл. Сепак повисок степен на прифаќање на туѓиот образец (во овој
случај турскиот) среќаваме во синтагмата: даделе на негу риба пичено идно парча, и ут во-
сук пчела мет\ во која имаме две именки во функција на придавки: пчела наместо ‘пчелин’,
восук наместо ‘восочен’.
5.1. Влијанието на ароманскиот јазик врз југоисточните говори е релативно силно
на што укажува9 и проф. 36. Голомб; пр. во обопштувањето на предлогот на во формите
на директниот предмет, на што е укажано и во Историјата на македонскиот јазик од проф.
Б. Конески10, натаму во нивелирањето на извесни опозиции на категоријата род11*, иако
овде пресудно било влијанието на турскиот јазик, но сепак факт е дека во ароманскиот има
спротиставување само на два рода, а не на три како што е во нашиот јазик, така што и ова
сигурно имало извесно значење во развојот на споменатава посебност. За учеството на
ароманскиот јазик во ,десловенизирањето“ на долновардарските говори можат да се наве-
дат и други моменти. За ова гледаме реална основа во бројното присуство на ароманско
население во оваа регија, на што веќе и укажавме во уводот.
Сега ќе се здржиме на еден друг аспект, имено како ароманскиот јазик влијаел да
се зачува или да се доразвие (во споменативе говори) употребата на некогашната
множинска наставка -Л (-^ -е), од меката промена кај именките од женски род. Имено во
микротопонимиската номенклатура од Долновардарско, а особено од Ениџе-Вардарско,
одредницата што маркира именка од женски род во множина се јавува со наставката -е:
Авдуле Бѓгуве Чѓшми (чешми во с. Власе, Ениџе-Вардарско), Алимуруве Круше (ниви во с.
Крушаре, Ениџе-Вардарско), Усуве Авлие (авлија ‘бавча до дворот’, Крушаре); во послед-
ниве два случаја освен одредницата, и именката во множина се јавува со наставката -е, a
такви случаи има и во други села: Кирковте Ниве (Долно Власе). Има и обратни примери:
одредницата прави множина со наставката -и а именката со -е: Нануви Нпве ‘ниви на некој
9 36. Голомб, За механизмот на словенско-романските односи на Балкаискиот Полуостров,

„Македонски јазик“, XX, Скопје, 1970; Szkic dialektu Arumunow macedonskich, Prace j§zykoznawce, 4, Krakow 1961.
^ Б. Конески, Историја на македонскиот јазик, 1982, с. 127.
Ч К. Пеев, Од рекоиструкцијата иа еден македонски Говор од Солунско, Македонските дијалекти во
Егејска Македонија, М АНУ, 1994, с. 90.

3 А ДЕЗИНТЕГРАЦИЈАТА HA ЈУГОИСТОЧНИТЕ МАКЕДОНСКИ ГОВОРИ* 99
Турчин во Пазар’, Пласнпнки Туполе ‘орман во с. Пласничево’, Асан Бѓгуви Нпве (чифлик
на Асан бег во с. Крушаре); Белушбрте Нпве (ниви со бела земја, с. Крушаре), Миглѓн-
цките Дарме (дарма ‘грмушка’, место кон Меглен, с. Асарбегово), Дакуви Типоле (место
со тополи, с. Лингован, Солунско), сп. уште: Падиие (страни на планина во с. Тремно, Кај-
ларско).
5.2. Ваквите множински форми кај именките од женски род со наставката -е, за
разлика од она што е општо раширено во нашите говори - именките од женски род
множина да прават со наставката -и, уште се познати од северните говори, некои дебарски
говори (с. Жерноница) и од корчанскиот говор (с. Бобошчица). Појавава во северните го-
вори се објаснува како заедничка црта со соседните српски говори, за дијалектот во
Жерноница се допушта контакт со говорите во Призренско, додека за с. Бобошчица
ваквото влијание е исклучено, овој говор „...бил несомнено повлијан во овој поглед од ал-
банскиот (и ароманскиот), во кои во множината кај придавките и заменките имаме
противставување на формите за женски и машки род. Морфемата -е со тоа била потсилена
како знак за женски род и затоа можела да надвладее над морфемата -и од тврдата имен-
ска промена, што останала како знак типичен за м. род“12.
Ако за Корчанско се допушта албанско (и ароманско) влијание, за микротопони-
мите во Ениџе-Вардарско, Солунско, Кајларско и др. првата можност отпаѓа бидејќи овие
говори немаат контакт со албанскиот елемент, но затоа ароманското влијание, како што
рековме, овде било изразито силно, па дури и имало села во кои влашкото население било
во мнозинство.
6.1. Влијанието на грчкиот јазик е присутно и во случаите на истовремена употреба
на членот и на показната заменка: оди на-тд изеруто, ќи-си варзиш ину-ќуп (143); - И гу-
фарл’а валкут натре у-изерто то кдшут (144); - Му-а-дава та згранта (144); - итарвите
не-а-сакале таа помалечката нивѓста (150); - са-тури тд просуто (141); - Бре, викните-гу
то Ѓуптинут шу-сфире (141). Во примерот што следува показната заменка се наоѓа во
постпозиција во однос на именката: Ка-гу-видба биГојте тпа такфб којн, такфо ништо -
гу-зеват (141). Освен во кајларскиот говор, вакви примери има забележано и во Корчанско
(Бобошчица): тој помладјо син^ .
6.2. Меѓу сериозните сигнали за адаптација на говорите во Долновардарско кон
туѓите модели сигурно треба да се спомене и замената на општо познатата честичка за не-
гација не со грцизмот Мг|, конкретно во Зборникот на Верковиќ: свати Ѓорги хи рака: ми са
боиш, аз ќу кортолисум тбја мбма (288); - се моли: „аман, брате, ми хождаш аф гората“
(83); - му вели: „ади, царју, ми са нуди така“ (201).
7.1. Меѓу лесно забележливите отстапувања од структурата на општонационалниот
јазик секако треба да се споменат случаите кога е изгубена корелацијата „меѓу одделните
типови зависност и нивните експоненти“, т.е. кога среќаваме навлегување на заменските
форми за акузатив во сферата на индиректниот предмет: и на неа тогас Га поГледна сос
грозност и Га вели (Верковиќ, 63); во Кулакија обратно „Се чини дека му (за дативен пред-
мет, б.м.) прераснува во универзален сигнал за објектска врска било да се работи за дирек-
тен било за индиректен објект, било во еднина било во множина“14: да как му слуша Исус,
са чуди (Кулакија, 265).
7.1.1. Проф. Б. Конески за ваквите, односно слични отстапувања во заменскиот
систем (употреба на кратки наместо долги форми) во долновардарските говори вели дека
сериозно го засегнуваат словенскиот карактер на синтаксата на односново наречје:19
19 _ _
1 Б. Конески, Исшорчја на макеадонскиош јазик, с. 140.
1о _ _ _ _
3. Тополинска, Од синишксаша на македонскише евангелија, Прилози. Одделение за лингвистика и
литературна наука, XIV-2, М АНУ, 1989, с. 142.
3 . Тополинска, види фуснота 13, с. 148.

„Огаптата состојба на еден говор како кулакискиот, во кој туѓото воздејство е очевидно во
повеќе насоки, па случаите како: сетне на ти ке ти кажа\ - не те сжам на ти (Киреч-ќој,
Солунско), во кои имаме навистина изразито отстапување од словенската синтакса...“15, ни
ги отсликуваат најновите развојни фази на заменскиот систем во овие говори.
7.1.2. Некои од овие посебности и досега и беа познати на нашата дијалектолошка
наука, пр. проширената употреба на кратката заменска форма за индиректен објект му.
Она што го третираме за новина и што јасно укажува до која степен падежниот систем кај
заменките останал без своја физиономија, т.е. до која степен е загубен осетот за функцио-
нирање на формите најрепрезентативно ни се претставува со случаите во кои номинатив-
ната форма ја презела функцијата на индиректен објект, сп.: па јаз му рекох: „Јаз ми е
страХу ако не јаз сам ки одах“ (Ватилак, 86) (јас ми е м. ‘мене ми е’); или: Он идну зарну у-
чизмата иу-влѓгал (Кајларско, 141) (он м. ‘нему’).
8.1. Промените во словенскиот лексички фонд, иако не во толкав обем како во
граматичката структура, сепак силно се изразени во долновардарските говори. Како што
веќе споменавме во Речникот на М. Малецки од Солунско туѓите лексеми учествуваат
дури со 40%.
Сондажните истражувања што ги направивме во номенклатурата на микротопони-
миската граѓа од односнава регија во општи црти како да се сложува со споменатиов однос.
Позајмените лексеми главно се земени од турски и аромански јазик. Прави впечаток дека
првите, т.е. турцизмите се среќаваат во повеќе места, додека оние земени од ароманскиот
јазик се ограничени на оние села во кои ароманското население било во мнозинство.
Во овој случај ќе ги илустрираме турцизмите: Чаталут ‘место каде што се крсто-
суваат патишта’ (основно значење: ‘дебела гранка што се разделува на две гранки’) (с.
Петгас, Гуменџа), во с. Баровица е запишан топонимот: Читалут на Палиори ‘раскрсница
кон Старо Село’; Батајнта ‘работилница за тупење клашни’ (Гуменџа), од истиот терен:
Поп-Јанов Батан; Шадраванут ‘повеќе чешми, водоскок’ (Гуменџа); Капиџиица ‘нива на
граница со с. Крива’ (: капија ‘врата’) (Гуменџа); Авлпите ‘бавчи’ (с. Ризарци, Гуменџа);
Кајнак ‘ниви’ (: кајнак ‘извор’) (с. Ризарци, Гуменџа); Мерата ‘пасиште, ниви’ (Ризарци,
Гуменџа); Гирпзот ‘јаз, бразда со вода’ (с. Горопик, Гуменџа); Кар ‘суви ниви’ (Горопик,
Гуменџа), во с. Петрово (Гуменџа): Карцките Ниви ‘ниви на рид’; Геренут ‘пасиште, не-
плодно место’ (с. Петрово, Гуменџа); Амамот ‘сега ниви, порано бања’ (Бојмица, Гумен-
џа); Адата ‘ниви’ (првично значење ‘остров’) (с. Бојмица, Гуменџа); Чатпита ‘извор’ (:
чатија ‘дрвена конструкција на покрив’) (с. Мандалово, Ениџе-Вардар); Ѓол’от ‘ниви’
(гол’ ‘бара’) (Пазар); Гирпзот ‘водовод’ (Пазар); Пачавицата ‘ниви’ (: по форма; пачавица
‘ногавица’) (с. Радомир, Ениџе-Вардар); Усуве Авлие ‘бавчи на Јусуф’ (Бабјани, Ениџе-
Вардар); Баирут ‘рид’ (с. Бабјани, Ениџе Вардар); Думузут ‘ниви’ (: думус ‘свиња’)
(Бабјанл, Ениџе-Вардар); Куџа Таше ‘рид’ (коџа ‘голем’; таш ‘камен’) (Бабјани, Ениџе-
Вардар); Митирпзите ‘место в планина’ (метириз ‘сточарски термин’) (Бабјани, Ениџе-
Вардарско); Динк ‘место, има динк - работилница за луштење ориз’ (Вадришта, Ениџе-
Вардар); Џаде Азмак ‘неплодно место, има пат’ (Гупчево, Ениџе-Вардар); Влашкуто Ур-
ман (: орман ‘шума’) (Кадиново, Ениџе-Вардар); Азмачката ‘место, има и јаз’ (Кадиново,
Ениџе-Вардар); Ана Чаир ‘ливада бегинска’ (Араплија, Солунско); Дервен ‘ниви, место за
поминување’ (Ајватово, Солунско); Сулинаро ‘ниви, двомеѓа со с. Ајтос’ (: сулинар
‘мразулец’) (Негован, Солунско); Џајто (: Џадето ‘патот’) (Негован, Солунско); Сара Ѓол’
‘ж о л т а бара’ (фиг.: п ол е со зр ел о жито) (Н еволјан и , Солунско); Кара Бунар ‘поле’ (кара
‘црн’) (Неволјани, Солунско); Капиита ‘стара врата, ѕидина’ (Солун); Калпната ‘ѕидишта,
урнатини’ (Солун); Једи Куле ‘затвор’ (Солун); ДаГот ‘голем рид, планина’ (Ново Село,
Солунско); Дибелио Baiip ‘рид’ (Лингован, Солунско); Авлијата ‘бавчи’ (Лингован, Солун-
ско); Шејтаинто ‘ниви’ (Куфалово); ЧинГине Исарот ‘циганско собиралиште’
Б. Конески, Македонскиот XIX веку Скопје, 1986, с. 205.

3 А ДЕЗИНТЕГРАЦИЈАТА HA ЈУГОИСТОЧНИТЕ МАКЕДОНСКИ ГОВОРИ* 101
(Куфалово); Биук Тепе ‘гол рид, врв’ (Куфалово); Карколот ‘полициска станица од турско
време’ (Градобор, Солунско); Мадѓмот ‘рудник’ (Градобор, Солунско); Ѓол’ Баш ‘големо
мочуриште’ (Владово, Воденско); Кал’то ‘тврдина’ (Владово, Воденско); Дервѓнут ‘ниви,
премин’ (Владово, Воденско); Табанта ‘река, порано имало кожарница’ (Воден);
Куприита ‘маало, мост’ (Воден); Биук Тепѓ ‘гол рид’ (Ливадица, Ениџе-Вардар); Дине
Влаова Кашла ‘пасиште, сточарски термин’ (Липариново, Ениџе-Вардар); КоџаДере ‘река’
(голема); Сиври Тепе ‘рид, остар врв\А јва н Бунар (Извор, Гуменџа).
Kosta PEEV
ON THE DISINTEGRATION OF THE SOUTHEASTERN MACEDONIAN DIALECTS
(Summary)
It is well-known that after entering into the Balkan linguistic alliance the Macedonian and Bulgarian lan
guages changed their structures considerably and separated from the Slavic linguistic system. However, this process
of disintegration is much more advanced in the dialects from the lower parts of the Vardar region. Prof. Z. Golomb
explained this situation with the bilingual, i.e. trilingual, status of the Macedonian population (especially of the
men) living in an exceptionally multiethnical environment. In other words, the influence of Greek, Aromanian and
Turkish led to the annulment of certain linguistic laws descending from the Common Slavic system.

Петар АТАНАСОВ
БАЛКАНСКИОТ Ј1АТИНСКИ ВО МАКЕДОГШЈА

И НЕГОВИТЕ ДЕНЕШНИ ХИПОСТАЗИ
Освојувањата на римската држава овозможија латинскиот јазик да стане најпрвин

официјален во целата Римска империја, а потоа и говорен јазик заменувајќи ги постепено
автохтоните јазици на една огромна територија која се простираше од Иберискиот до Бал-
канскиот Полуостров и од реката Рајна до Северна Африка. Латинскиот јазик не успеа да
се наметне како единствено средство за комуникација во Грција, Мала Азија и Египет,
факт што се должеше на супериорноста на елинската култура на овие простори. Романиза-
цијата исто така не беше целосна во некои изолирани и маргинални делови од Империјата
како што беа Британија, Баскија, Албанија и некои други области.
До III век пред новата ера територијата на цела денешна Италија, јужно од реката
По, потпаднала под римска власт. Сицилија е освоена во 241 година, Сардинија и Корзика
во 238, Шпанија од 201 од 197 година; Македонија и Епир во 168, северна Африка и Грција
(Ахаја) во 51, Египет во 30, Луситанија во 27, Ретија и Норикум во 15 година. По новата
ера следат освојувањата на областите на денешна западна Унгарија и оние меѓу Сава и
Драва (Панонија) во 10 година, потоа териториите на источна Југославија, северна Бугари-
ја и Добруџа, освоени пред новата ера но организирани како провинции меѓу 6 и 44 година
по н.е., Британија во 43, Дакија во 106, Ерменија во 114 која била напуштена во 117 година
(ELIR, 174). Паралелно со освојувањето започнуваше и процесот на романизација на освое-
ните провиниции, процес што траеше подолго време минувајќи најпрвин низ фазата на би-
лингвизам на месното население. Иако романизацијата била пред се народен феномен со
тоа што започнала преку една бавна преселба на осиромашеното селско римско население
во новоосвоените провинции и во кои одиграло мисионерска улога на римската цивилиза-
ција, таа исто така беше поттикната и од други фактори како што беше школството, хрис-
тијанската религија, војничката организација па и самата римска држава со законите што
ги донесувала како што е, на пример, законот Iulia од 90 година пред н.е. и законот на им-
ператорот Каракала1 од 212 година, познат како Constitutio Antoniana (Iordan-Manoliu, 10).
Тој латински народен јазик што се зборувал во разните провинции на Римската им-
перија, по период на неколкувековен билингвизам и под дејство на повеќе фактори, се
издиференцирал во денешниве романски јазици.*
На територијата на некогашен Илирикум што подоцна Римјаните го нарекоа Дал-
матиа, латинскиот јазик се разви во далматски јазик кој суштествуваше до самиот крај на
минатиот век. Романскиот етнички елемент на овие простори, по период на долговековна
симбиоза, беше асимилиран од бројното словенско население. Далматскиот јазик исчезнал
Marcus Aurelius Antoninus Bassianus, наречен Caracalla, римски император (188-217).

104 ПЕТАРАТАНАСОВ
доста рано во внатрешноста на Далмација, задржувајќи се нешто подолго на островите и

во приморските градови како Задар, Дубровник и други до XIV-XV век. Последниот гово-
рител на далматскиот јазик бил Tuone Udaina (it. Antonio Udina) (ELIR, 92; Tagliavini, 300),
наречен Бурбур кој умрел во 1898 година на островот Крк.
Во останатиот дел од Балканскиот Полуостров латинскиот јазик се разви во она
што денес го нарекуваме романски јазик чии денешни хипостази се дакороманскиот, аро-
манскиот, мегленороманскиот и истророманскиот.
Дакороманскиот е всушност денешниот романски јазик, официјален во Романија,
национален во Молдавија (каде е познат под називот молдавски)7 и како фамилијарен
јазик во разни алогени средини. Зборуван е од околу 26.000.000 говорители (ELIR, 274).
Ароманскиот*3 се зборува во Грција, Албанија, Македонија, Бугарија, СР Југо-
славија и во Романија од околу 50.000 говорители (ELIR, 36).
МеГленороманскиот4 се зборува во Грција и во Македонија, поточно во Меглен
(од каде и називот), од околу 5.213 говорители (Atanasov), во Романија, преселени во двае-
сеттите години на овој век, како и во Турција каде, приближно во истиот период, најголе-
мата мегленороманска населба Nanti (N'te) се преселила во оваа земја во својство на исла-
мизирано население.
Истророманскиот се зборува во десетина села во Истра, југозападно од планината
Учка од околу 1.250-1.500 говорители (Kovacec, 23) кој е на пат да исчезне.
При класификацијата на романските јазици, а такви класификации постојат
повеќе, сите овие идиоми се сметаат како територијални варијанти на романскиот јазик, со
други зборови романистите во ароманскиот, мегленороманскиот и истророманскиот гле-
даат историски дијалекти на романскиот јазик (R. М. Pidal, 1; Tagliavini, 285-290; Ed. Bour-
ciez, 548; P. Bee, 169-170, и др.). Ce разбира, постојат и спротивни мислења кои пледираат за
статус на посебни јазици на гореспомнатите идиоми (Al. Graur, I. Coteanu, В. Nastev). Проб-
лемот околу статусот на еден идиом, во смисла дали е посебен јазик или дијалект на некој
јазик, е прашање што тешко може правилно да се реши зошто праксата покажува дека за
разни јазици применети се различни критериуми. Италијанските дијалекти, на пример, од
гледна точка на разбирливоста се толку различни што би можеле да се сметаат како
посебни јазици па сепак немаат таков статус. Ако го примениме истиот критериум на сло-
венските јазици ќе го констатираме спротивното: тие се толку слични што луѓето од разни
словенски земји, без особени тешкотии, можат да се разберат меѓу себе и, парадоксално од
претходниот случај, не се дијалекти туку посебни јазици.
Подведувањето на гореспомнатите идиоми под заеднички именител - романски
јазик, т.е нивниот статус на дијалекти на романскиот јазик се темели врз фрапантната
сличност меѓу нив, сличност што се огледува во граматичката структура и основниот вока-
булар наследен од латинскиот јазик. Овој факт неминовно го наметнува прашањето: дали
преминот од латински јазик во дакоромански, аромански, мегленоромански и истророман-
ски што се извршил во првите 6-7 века од новата ера се одвивал на една заедничка терито-
рија, со што би можело да се објасни создавањето на заедничката граматичка структура на
овие идиоми или пак тој процес се одвивал на различни места онака како што денес ни се
претставува етничката карта на овие романски групи? Со други зборови, се поставува
прашањето на кои други територии, покрај Илирикум, дошло на Балканот до романизација
Иако советската лингвистика молдавскиот го третираше како посебен јазик во фамилијата на роман-
ските јазици, романистиката никогаш не го прифати ова мислење зашто, всушност, не постојат никакви разлики
меѓу молдавскиот и романскиот јазик, освен азбуката која до пред неколку години беше кирилска.
3
Називот аромански кај нас повеќе е познат како влашки. Сепак, за да се направи разлика меѓу
влашкиот што се зборувд, на пример, во Крушево и во Гевгелија, подобро е да се употребува терминот аромански.
4
Мегленоромански е исто така учениот назив за влашкиот што се зборува во областа Меглен, а кај нас
најмногу во Гевгелија.

БАЛКАНСКИОТ ЛАТИНСКИ ВО МАКЕДОНИЈА И НЕГОВИТЕ ДЕНЕШНИ ХИПОСТАЗИ 105
на автохтоното население со оглед на фактот што, познато ни е, јужно од линијата Јиречек

имаме зона на влијание на грчкиот јазик.
Според AL. Rosetti „романскиот јазик е всушност латинскиот јазик што непрекинато
се зборувал во источниот дел на Римската империја (во Дакија, јужна Панонија, Дарданија,
северна и јужна Мезија) од моментот на неговото навлегување на овие провинции па cb до
наши дни“ (ILR). Ова мислење претходно беше искажано и од Ov. Densusianu, Ѕ. Puscariu, Th.
Capidan како и од Е. Petrovici, G. Ivanescu и други, се разбира со извесни разлики во поглед на
големината на наведената територија. Извесно отстапување од ова прави Th. Capidan кој
допушта и парцијална автохтоност (Aromanii, 27-29) на ароманското население во Пинд и
Македонија врз основа на топонимите Baiasa < Vavissa, Lasun < Elasona, Saruna < Salona како
и Tache Papahagi во Албанија врз основа на етнографски аргументи.
Според Th. Capidan ,Ароманците го сочинуваат јужниот огранок на романскиот
народ. Тие се појавија во историјата со истото двојно име што насекаде го носи романскиот
народ: ruman < Romanus, име што тие самите го употребуваат и vlah, vlav, име под кое тие се
познати од другите народи. Оваа идентичност во името, зачувана од времето на римското
освојување на Балканскиот Полуостров и на Дакија, покажува повеќе одошто било каков
друг историски доказ дека во текот на средниот век, кои и да биле нивните преселби пред
да се доселат таму каде што денес ги среќаваме, Ароманците секогаш живееле во етнички
и територијален континуитет со нивните браќа северно од Дунав, образувајќи со нив еден
ист народ кој се чувствувал различен од Словените, од Албанците и од Грците, во чии
средини и денес cb уште живеат“ (Les Macedo-Roumains, 1).
Очигледно е дека Th. Capidan зборува дека Дакороманците, Ароманците но импли-
цитно и Мегленороманците и Истророманците се еден ист народ пак според тоа зборуваат
само различни дијалекти. Сосема спротивно мислење искажуваат грчките лингвисти и пред
се оние од ароманско потекло како што се Keramopulos, Busbukis, Lazaru (Les Aroumains...,) и
други, сметајќи дека Ароманците се романизирани Грци што ќе рече застапуваат теза за
целосна автохтоност на ова население. Ваквото мислење научно е неосновано зашто го
исклучува сиот преостанат аромански елемент на Балканот. За една поголема автохтоност
на ароманското население во Македонија и Епир, одбивајќи ја сепак категорички тезата на
Лазару, се изјаснува С. Poghirc (Romanisation..., 31-42). Во неговото објаснување дека не е
исклучена можноста од романизирање на дел од автохтоното население во Македонија,
наспроти силното влијание на грчкиот јазик, С. Poghirc наведува аргументи какви што се:
присуството на голем број римски војници на овие простори, граѓанската војна (Цезар го
победува Помпеј кај Фарсала), значењето што го имал патот Via Egnatia, како и значењето
на самата Македонија како провинција од каде се пошло во освојувањето на северните
провинции Мезија и Дакија при што учествувала и V римска легија, составена
исклучително од автохтоното население. Врзувањето на толкав голем број војници за една
територија барало и нивно издржување, а според тоа тие биле упатени на контакти од
секаков вид со месното население што бездруго придонесувале за романизирање на месно-
то население.
Сепак поприфатливо е мислењето дека до доаѓањето на Словените и на други
народи во преселба на Балканот, денешните Ароманци, Мегленороманци и Истророманци
живееле во контакт со Дакороманците (Capidan, Les Macedo-Roumains, 21; Mihaescu, La ro
mance, 160).
Називот vlah, (vlav) за првпат во историјата се среќава во еден запис од VIII век,
пронајден во манастирот Кастамуниту на Света Гора. Самиот назив не е употребен
самостојно туку во состав на зборот Влахоринхини (Caragiu-Marioteanu, Compendiu, 217).
Влав со значење на припадник на романско, веројатно ароманско население, се јавува во XI
век кај византискиот историчар Kedrenos кој за првпат ги спомнува Власите во врска со
убиството на Давид, братот на Самоил, во месноста „Убавите дабови“, меѓу Преспа и Кос-
тур (Р. Nasturel, 49), настан што се случил во 976 година. Од X век наваму, Власите се

106 ПЕТАР АТАНАСОВ
почесто се среќаваат во различни историски извори. За нив зборува Ана Комнена дека се
среќаваат во Мезија и во Тракија, потоа Kekavmenos no повод востанието на Власите во
1066 година под водство на Никулица. Нив ги спомнува и рабинот Benjamin од Tudela, потоа
Niketas Akominatos кој вели дека во Тесалија се наоѓа Голема Влахија (Megali Vlahia), но и
западните хроничари како Geoffroy de Villehardouin, Henri de Valenciennes, Robert de Clary. Bo
XV век султанскиот хроничар Kalkondilas пишува дека Власите се среќаваат од Дакија до
Пинд. Еден анонимен патеписец, исто така, во својот труд на латински јазик Опис на
источна Европа од 1303 година, вели дека меѓу Македонија, Ахаја и Солун постоел еден
голем народ наречен Блази, што ќе рече Власи. Што се однесува до другиот огранок на
Власите, познат во лингвистиката под назив Мегленороманци, мислењата на лингвистите
се исто така поделени. Densugianu смета дека тие имаат севернодунавско потекло и претста-
вуваат „дакороманска колонија на македонско тло“ (HRL II 310), додека пак други
лингвисти сметаат дека тие се дел од јужнодунавското романство но дека на просторите
каде денес се наоѓаат дошле неколку века по одвојувањето на Ароманците од Дакороман-
ците. Ова мислење тие го поткрепуваат со фактот дека меѓу мегленороманскиот и
дакороманскиот постојат повеќе сличности одошто меѓу ароманскиот и дакороманскиот.
Што се однесува пак до Истророманците мислењата се еднодушни во смисла дека тие
имаат севернодунавско потекло. Јазикот на Дакороманците, Ароманците, Мегленороман-
ците и Истророманците е најдрагоцениот документ со кој се докажува нивниот етнички
идентитет. Идентичноста на идиомите што тие ги зборуваат се огледува како во конститу-
тивниот елемент на јазикот така и во трансформациите што тој елемент ги претрпел но и
во туѓите елементи што навлегле во раниот период кога се формирал тој јазик, во перио-
дот кога сите тие живееле во една поголема заедница. Еве неколку заеднички особености
за сите четири идиоми/дијалекти:
1. Метафонија на акцентираните вокали е > еа; о > оа : lat. ligat > dr., ar., megl. istr.
leaga; lat. nocte > noapte, noapti.
2. Затворање на вокалите пред n : lat. lana > lana, lana ; lat. venit > vine, vini, yini, lat.
bonum > bun, bur.
3. Затворање на протонските вокали: lat. dominica > duminica; lat. parentem > parinte,
parinti.
4. Затворање на финалните неакцентирани вокали: lat. саѕа > саѕа; lat. terra > tara.
5. Губење на интервокалните b, v : lat. caballum > cal; ovum > ou.
6. Премин на интервокалното / во г (ротацизам) : lat. gula > gura; mola > moara, до-
дека пак двојното II во сите четири дијалекти преминува во w или 1: lat. Stella > steaua; callem
> cale, cali.
7. Премин на групите qu, gu во p, b : lat. aqua > apa; lingua > limba.
8. Премин на консонантската група gn во тп : lignum > lemn(u).
9. Премин на консонантската група ct во pt : lat. lactem > lapte, lapti; coctu > copt(u).
10. Определениот член e постпозитивен во сите четири дијалекти.
11. Компаративот се прави со прилогот mai.
12. Конјуктивот е претходен од сврзникот ѕа, si, како и многу други фонетски и
граматички сличности.
Треба да се истакне и тоа дека наследената латинска лексика, главно различна од
онаа на другите романски јазици, овде се јавува со истите трансформации и со исто
значење. Ќе наведеме неколку примери: lat. lingula > dr., ar., megl. lingura, istr. lingure. Овој
ист збор чие значење е „лажица“, во другите романски јазици се презентира во следните
форми: fr. cuillere, oks. cuie, it. cucchiaio, sp. cuchara, ptg. colher.; lat. petiolus „ногп“ > dr., ar.,
megl., istr. picior додека во другите романски јазици имаме: ix.jambe, it. gamba, oks. cambo, sp.
pierna, ptg, perna, kat. cama (Rohlfs, Ilustr., 82, 41). Очигледно e дека и фонетското и

лексичкото единство е поизразено во овие балкански идиоми за кои зборуваме одошто во

западните романски јазици.
Како поткрепа на мислењето дека јужнодунавското и севернодунавското роман-
ство некогаш претставувало една целина можат да ни послужат и зачуваните лексички
елементи во овие идиоми како и во албанскиот јазик од заедничкиот супстрат, како на
пример: buza „усна“, alb. buze; то^ „стар, старец“, [ар „јарец“, brad „ела, елка“, napardca
„змија“ и др. И стариот слој од словенски заемки е заеднички: duh „дух“, ѕситр(и) „скап“,
platesc „плаќам“, cusi[a „косица“, trup „труп“, brazda „бразда“, lopata, lupata9jiопата“, и др.
Во системот за броење, од 11 до 19, во сите четири дијалекти се огледува словен-
скиот модел: меѓу единицата и десетицата стои предлог: др. doiSPREzece, ar. doiSPRAtfat,
megl. doiSPRAp, istr. doiPREzece „дванаесет“, т.е. дваНАдесет. Во другите романски јазици
меѓу единицата и десетицата нема предлог што значи дека ја наследуваат латинската кон-
струкција: lat. duodecim > fr. douze, it. dodici, sp. doce.
Интересно e дека бројот suta од старословенското сг>то се среќава од Пинд до
Молдавија и Буковина со иста фонетска промена, т.е. у, појава што се среќава и во албан-
скиот јазик: grtst > grusht, што зборува за староста на истата.
Горните примери јасно зборуваат дека не само наследениот латински елемент туку
и лексичките заемки од соседните јазици покажуваат исти трансформации и развој, а да не
зборуваме за граматичката структура. Примерот на другите романски јазици ни покажува
дека сите овие сличности во денешните хипостази на балканскиот латински не би биле
возможни кога тие би се формирале одделно една од друга.
Од моментот на одвојувањето на овие идиоми и кога веќе се нашле во контакт и
под влијание на други јазици, започнала нивната диференцијација која трае и до денес.
Ароманскиот претрпе силно грчко влијание додека пак мегленороманскиот и истророман-
скиот силно словенско влијание. Последниве два идиома познаваат дури и видска опозиција
од словенски тип: megl. mancu „јадам“ - namancu „најадам“. Во мегленороманскиот дури
имаме и појава на позајмување на глаголски наставки од македонскиот јазик. Така, глаго-
лите од I конјугација, во 2 лице еднина на сегашно време имаат наставки -т и : antruM
„влегувам“, antrig „влегуваш“, afiuM „наогам“, afli£ ,заоѓаш“, што зборува за интензитетот
на тоа влијание.
Од овие три групи што денес го претставуваат јужнодунавското романство само
Ароманците имаат културно минато. Позната е активноста што се одвивала на културен
план во XVIII век во Москополе, град што имал околу 50-60.000 жители. Овде постоела и
еден вид академија, наречена Нова академија од која излегоа највидните дејци кои придо-
несоа за будењето на националната свест кај Ароманците, како што беа Konstantin Ukuta,
Teodor Anastas Kavalioti, pop Daniil, и други. По уништувањето на Москополе од страна на
Али-паша Јанински, во два наврата (1769 и 1788), видните аромански фамилии се преселија
во познатите балкански и европски центри како Виена, Будимпешта, Венеција, Белград,
Букурешт и други. Активноста започната во Москополе ќе продолжи во овие центри и не е
случајно што Mihail Bojagi ја печати првата влашка граматика под наслов Gramatiki romaniki
id makedonovlahiki / Romanische oder Macedonowlachische Sprachlehre во Виена, 1813 година што
значи пред Вуковата граматика.
Во еден документ откриен во државниот архив на Унгарија во Будимпешта,
составен од ароманската колонија во овој град по уништувањето на Москополе се вели:
,MoskopoUs sita est in Macedonia, confiniis Albaniae, urbs amplissima non modo in tota Graecia, sed
edamfere per totum Turcarum imperium; numero domorum ex solida materia constructarum qui a duo
decim milda facile excurrit, et singularibus privilegiis, dbertadbus ac immunitadbus Turcarum absque
exemplo ornata, inclyta; cives eius omnes unius sunt nadonis et religionis crisdanae graeci ritus eius-
dem dnguae, quae ab ipsis appellatur Romana, utpote conflata ex maxima parte ladnis vocabuds, ipsique
inter se Romani dicuntur et nominantur (Th. Capidan, Les Macido-Roumains..., 61).
ЈАЗИЦИТЕ HA ПОЧВАТА HA MАКЕДОНИЈA

Во овие центри Ароманците ќе се сретнат со Романци што се школувале овдека,

откривајќи дека, според јазикот што го зборуваат, им припаѓаат на ист народ а ваквите
размислувања ќе доведат и до одредени подоцнежни импликации.
Обиди за унификација на ароманскиот и дакороманскиот прави Georg Konstantin
Roza, роден во Битола а работел каќо лекар во универзитетската болница во Пешта, каде
што се населил во 1786 година. Со своето солидно историско-филолошко образование тој
објавил книга под наслов Maestria ghiovasirii romanesti си litere care sunt literele Romanilor ceale
vechi (Умешност да ce чита на романски со латински букви што се старите букви на роман-
ците), Буда, 1809. На овие обиди за национално будење на Ароманците доаѓаа остри напади
од страна на грчките учени каков што бил Neofit Duka.
По Револуцијата од 1848 година, Романците почнуваат да покажуваат интерес за
ова прашање и благодарејќи на напорите на ароманската колонија во Букурешт, потпо-
могната од поетот Dimitrie Bolintineanu и од Tache Ionescu, самиот Ароманец, започнува една
нова етапа што се карактеризира со отворање на романски училишта за влашкото населе-
ние на Балканот. Првото училиште е отворено во 1864 година во Трново близу Битола
каде прв учител беше Dimitrie Atanasescu, родум од истото село. Во 1900 година, Власите
имаа 113 основни и 6 средни училишта од кои две познати гимназии: битолската и солун-
ското трговско училиште.
Романската акција во Македонија и Грција, според Th. Capidan и самиот од Прилеп,
не придонела само за будењето на националната свест кај Ароманците и Мегленороман-
ците туку, кај првите, и за појава на една регионална/дијалектална литература“. Tache Ра-
pahagi, ја нарекува битолската гимназија „расадник и растечко културно жариште за
етничкиот препород на Ароманците“, каде што и самиот се школувал.
По I светска војна поставени се границите меѓу балканските држави во кои
започнува процесот на образованието на националните јазици. Тоа доведе до 3afBopaH>e на
романските училишта и влашкото население беше принудено да се школува на јазикот на
државата во која тоа живееше. Интересен е фактот дека Грција и Албанија се покажаа
потолерантни во овој поглед одошто кралска Југославија каде романските училишта
суштествуваа до самата II светска војна. Да кажеме, исто така, дека и во нам блиската СФР
Југославија, која релативно успешно беше го решила прашањето на културните и образов-
ните слободи на народите и националностите, Власите не го уживаа тоа право. Денес,
според уставот на Р. Македонија, Ароманците и Мегленороманците имаат право да се
школуваат на својот мајчин јазик, но таквата можност cb уште не постои. Но и кога би
постоела, ефектот од таквото право што доаѓа премногу доцна би бил минимален или ни-
каков. Периодот од 70-75 години, од I светска војна до денес, без школство на мајчин јазик,
практично го оневозможи приклучокот на денешните млади генерации, кои не го збору-
ваат ароманскиот и мегленороманскиот, со постарата генерација. Бројни екстралингви-
стички' фактори (мешаните бракови, колективизацијата, рушењето на индивидуалната
економија и зависноста од заедницата, иста религија и особено немањето на училишта на
свој мајчин јазик) доведоа до критичната фаза на исчезнување на овие романски идиоми.
Се чини дека предвидувањата на големиот аромански учен Tache Papahagi стануваат вис-
тинити кој во своето капитално дело Dicfionarul dialectului aromdn, general si etimologic
/Dictionnaire aroumain giniral et etymologique/, Bucuresti, 1974 година вели: „Овој дваесетти
век ќе биде век на зѓаснување на Ароманците. Тоа е линГвистичка смрт на ова население
што ја бараат историските околности“.

ELIR - Encyclopedia Limbilor Romanice, Editura §tiin|ifica ji Enciclopedica, Bucuresti, 1989.

Iordan-Manoliu - Iorgu Iordan - Maria Manoliu, Introducere in lingvistica romanica, Bucuresti.
Al. Rosetti - Rosetti, Alexandru, Istoria limbii romane, Bucurejti, 1968.
Ed. Bourciez -Bourciez, Edouard, Elements de linguistique romane, Ed. Klincksieck, Paris, 1967.
P. Bee - Bee, Pierre, Manuel pratique de philologie romane, Tome П, Ed. Picard, Paris, 1971.
Tagliavini - Tagliavini, Carlo, Originile limbilor neolatine, Ed. ^tiintifica si Enciclopedica, Bucuresti, 1977.
R. M. Pidal - Pidal, Ramon Menendes, Manual de gramatica historica espanola, 18 edicion, Espasa-Calpe, A. A.,
Madrid, 1973.
Kovacec - Kovacec, August, Descrierea istroromanei actuale, Ed. Academiei R. R. Romania, Bucuresti, 1971.
Atanasov - Atanasov, Petar, Le megleno-roumain de nos jours. Une approche linguistique, Balkan-Archiv, Neue
Folge, Beiheft 7, H. Buske Verlag, Hamburg, 1990.
Th. Capidan - Capidan, Theodor, Aromanii. Dialectul aroinan, Bucurejti, 1932.
Th. Capidan —Capidan, Theodor, Les Macido-Roumains. Esquisse historique et descriptive des populations rou-
maines de la Peninsule balkanique, Bucarest, 1937.
Lazaru - Lazarou, Achile, L'aroumain et ses rapport avec le grec, Thessaloniqu^.
Keramopulos - Keramopulos, A. Ti ine i Koutsovlahi, Atina, 1939.
C. Poghirc —Poghirc, Cicerone, Romanisation linguistique et culturelle dans les Balkans. Survivance et evolution,
bo Les Aroumais „Cahiers d'etude des civilisations de l'Europe Centrale et du Sud-Est, Publications
Langues ’o, Nr. 8, Paris, 1989.
Mihaescu - Mihaescu, Haralambie, La romanite dans le Sud-Est de l'Europe. Ed. Academiei Romane, Bucuresti,
1993.
Nasturel - Nasturel, Petre, Les Valaques de Vespace byzantin et bulgare jusqu'a la conquete ottomane, bo Les
Aroumains „Cahiers d’etude des civilisations de l'Europe Centrale et du Sud-Est, Publications Langues’o,
Nr. 8, Paris, 1989.
HLR - Densusianu, Ovid, Histoire de la langue roumaine. Tome II, Ed. Minerva, Bucure|ti, 1975.
Rohlfs - Rohlfs, Gerhard, Estudios sobre el lexico romanico, Editorial Gredos, Madrid, 1979.
Petar ATANASOV
LE LATIN BALKANIQUE EN MACEDOINE ET SES HYPOSTASES ACTUELLES
(Resume)
L'auteur s'attarde sur le latin balkanique qui se trouve a la base du dalmate, deja disparu, et du rouinain et
particulierement sur le sort du latin en Macedoine, sans tirer des conclusions categoriques sur le degre de la ro
manisation dans ces parages-la, question difficile a plusieurs egards, vu le prestige du grec dans l'Antiquite. En-
suite, on considere les actuelles hypostases du latin sud-danubien, a savoir l’aroumain et le megleno-roumain en
donnant une breve esquisse socio-culturelle et linguistique, le status de ces idiomes ainsi que leurs perspectives
actuelles de maintien. La conclusion finale est que la romanite sud-danubienne, representee actuellement en Ma
cedoine par Гагошпат et le megleno-roumain, est serieusement engagee sur la voie de la disparition.

ЕВРЕИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА И НИВНИОТ ЈА ЗИ К
Она што го карактеризира постоењето на еврејскиот народ е еден постојан цикли-

зам во миграциите, прогонствата и несреќите што условувале постојано стекнување на
нови животни искуства, нови култури и јазици, нови околности и сознанија што во својата
длабока суштина се и во битот на нивниот нов дом.
Бидејќи физички ние сме многу близу до местото на прастарите збиднувања, во
текот на тие циклични преселувања Македонија уште многу рано била населувана од
Евреи. Она што можело да остави некаква трага потекнува од античките времиња и најра-
ните археолошки остатоци укажуваат на нивното присуство овде од III век пред н.е., за да
се одвива во богат живот и соживот с& додека по илјадници години тоа наеднаш се прекина
во Втората светска војна.
Кога римскиот војсководач Помпеј потполно ја уништи одбраната на Евреите, го
зазеде и го разруши Ерусалим, настапи масовна миграција низ земјите на Медитеранот,
можеби најмногу токму на Балканот (1), за тоа да биде најизразено 70 години подоцна, по
рушењето на големиот храм во Ерусалим во времето на императорот Хадријан (2). За
понатамошната историја постојат археолошки докази во Стоби (III век), пронајдени
менори во Солин (IV век), гробници во Дукља (IV век), а движењата продолжиле и низ
средниот век (3). Населувањата често биле придружувани и со прогонства, но ќе ги споме-
неме само најважните: првиот прогон од Шпанија (613 г.) и Франција (629 г.), при што оние
што се спасиле масовно доаѓале на Балканот. Византискиот цар Лав III (718, 741) масовно
ги населува Евреите во Битола, Охрид, Струга и Штип. По трите крстоносни војни
повторно се јавуваат нови доселувања во Македонија. Понатаму следи вториот прогон од
Франција (1182 г.), и Англија (1290 г.) и третиот прогон од Франција (1330 г.). Bo XIV век
истото се случува и во Германија, Австрија и Полска, а во 1391 г. е вториот прогон од
Шпанија. Прогонство што остави најмонструозни сеќавања и перманентна трага во истори-
јата се случи во Шпанија еден век подоцна, во 1492 г., гротесктен и грозен акт кој го изведе
инквизицијата под водство на кардиналот Торквемада и под наредба на кралската фами-
лија која ја сочинуваа суверените Фердинанд и Изабела. Дел од Евреите прифатиле да
бидат конвертирани во католичката вера и тие биле наречени Марани, со тоа што некои
само формално ја прифатиле новата религија. Останатите, околу 300.000, ја напуштиле
земјата, а и сто толкав број би л е п огубен и со спалување, бидејќи не се покориле на наред-
бите од инквизицијата. Од Шпанија со тоа исчезна еврејското население по две илјади
години соживот и огромен придонес во издигнувањето и збогатувањето на науката и фило-
зофијата на таа земја. Оние што успеале да ги сочуваат своите животи од понатамошните
насилства, грабежи, глад и болести се населиле во Франција, Италија, Англија, Холандија
и Северна Африка, но најмасовно тие успеале да најдат заштита во тогашната Турска им-
112 ЖАМИЛА КОЛОНОМОС
перија. Султанот Бајазит II подоцна велел дека кралот Фердинанд со својата невнимател-
ност во прогонот на Евреите ја осиромашил својата земја и ја збогатил Турската империја.
Во Шпанија Евреите се здобиле со огромни знаења и култура. Зборуваа повеќе јазици -
шпански, арапски, хебрејски, но и други европски и воневропски - на тој начин тие станале
главни посредници со другите земји. Голем број научници, филозофи, математичари,
писатели и лекари биле брзо прифаќани во средините каде што се доселувале.
Подоцна, во XVII и XVIII век настапува прилив на ешкенски Евреи. Тие го создале
јазикот ,Јидиш“ - смеса на германски и хебрејски јазик. Во поголемите градови создавале
свои засебни заедници, но таму каде што Сефардите биле значително доминантни тие ед-
ноставно се „претопувале“ во нивната средина. Во тоа време Сефардите имале далеку су-
периорна култура во однос на другите и заради тоа тие ги наметнувале својот јазик и
обичаи врз староседелците или новодојдените. Зборот „Сефард“ на хебрејски значел
Шпанија и оттаму тие се нарекле Сефарди. Постепен прилив на Евреи бележиме с& до
Балканските војни. По Првата светска војна, поради физичкото страдање а и економското
осиромашување и беда на населението, значително се намалува бројот на Евреите.
Создавањето на новите граници, невработеноста и принудните мерки придонесуваат за
нивно масовно иселување, при што најмногу се иселуваат од Битола. Од Балканот Евреите
се селеа во Палестина, Франција, Северна Америка - пред се во Њујорк, потоа во Јужна
Америка.
Кога Евреите се населувале во други земји, тие го прифаќале и јазикот што се
зборувал во тие земји. Хебрејскиот никогаш не бил изоставен, но тој се задржал само во
врска со верските служби. Филологот Калми Барух од Сараево во својата студија за јази-
кот на Сефардите тврди дека во времето на Византија Евреите зборувале грчки, а во X век
група на Евреи кои се населиле во Софија основале синагога која ја нарекле kal de los
Gregos“ (синагога на Грците) (4). Можеме да напоменеме дека населувајќи се во разни гра-
дови или населби тие често создавале посебни синагоги и посебни типови на заедици. Така
во Битола постоеле две еврејски заедници: шпанска и португалска, а од петте синагоги
една се викаше J l kal d'Aragon“, а другата J l kal PortugaF\ Bo Солун постоеле 36 колонии на
Евреи кои ги негувале индивидуалностите (5) и дијалектите на своите потомци. Кога се
иселувале Евреите од Битола тие дури создавале нови „битолски“ синагоги и такви се за-
бележани во Солун, Темуко, Њујорк и Израел. Тие синагоги и денес го носат името ,// kal
di lus matiastirlis“ (синагога на битолските Евреи). Португалските Евреи иако ја задржаа
својата култура и јазик, истовремено го употребуваа и шпанскиот, бидејќи го сметаа за
поблагороден и повозвишен (6). Сличен пример постои и во Амстердам, каде се доселиле
португалски Евреи, но португалскиот јазик успеал да се одржи само еден век (7).
Така Евреите на Балканот донеле неколку јазици. Покрај хебрејскиот и арамеј-
скиот кои служеле во религиозните служби, го донеле и шпанскиот јазик со сите варијанти
од каде што потекнувале: Арагон, Астурија, Кастилија, Португалија итн. Во текот на XVI
и XVII век под моќното влијание на големите сефардски центри Солун, Цариград и Фераре,
еврејските заедници се консолидираат, а еврејско-шпанскиот јазик се унифицира. Сепак, во
некои говорни единици на Сефардите се задржале траги од оригиналните дијалекти доне-
сени од Шпанија. Бидејќи Евреите биле далеку од Пиринејскиот Полуостров, без никакви
понатамошни културни или било какви врски со тие предели, еврејско-шпанскиот јазик се
развивал во друг правец. Всушност, тој јазик останал зачуван во оригинал, онаков каков
што бил во XV век, со архаичен призвук, но и со многу специфичности кои не се загубиле.
Таков лингвистички феномен досега не е забележан во светот. Тоа е од една страна одраз
на големата културна моќ на Шпанија во тоа време изразена преку богатствата на нејзи-
ниот јазик, но и високиот цивилизациски однос и толеранција на Евреите во тоа време од
страна на сите балкански народи.
До Втората светска војна во светот вкупно имало околу 4 милиони Сефарди, a
некогаш сите тие го зборувале еврејско-шпанскиот јазик (8). Евреите во Македонија тој

ЕВРЕИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА И НИВНИОТ ЈАЗИК 113
јазик го викале ,дгудезму“, што во превод значи „еврејски“, а не го употребувале

вообичаениот термин „ладино“ или „жудео-еспањол“. Дури рафинираноста одела дотаму
што оној кој не зборувал „џудезму“ не бил сметан за Евреин. Од друга страна, Македон-
ците овој јазик го викале „еврејски јазик“, сметајќи го за оригинално изворен јазик на
Евреите. Многумина од нив го научиле еврејско-шпанскиот јазик, живеејќи, работејќи и
делејќи ја судбината со Евреите.
Хебрејскиот јазик не беше говорен јазик на Сефардите, туку се користеше само во
литургиските служби. Литургиите беа напишани главно на хебрејски, но делумно и на
арамејски јазик. Во секој еврејски дом се чуваше Тора (Мојсиевото петокнижие) староза-
ветната библија и талмудот. „Хагада“, молитва што си чита во очи на Пасха има делови на
хебрејски и арамејски јазик. Паралелно постои и превод на ладино. При читањето, едно по
друго се читаше оригиналот, а потоа преводот. Сите Евреи од машкиот пол мораа да бидат
писмени. Машките деца кога ќе наполнеа 13 години, се носеа во синагога каде се читаше
дел од Тората (Пераша), со што им се потврдуваше влегувањето во зрела возраст, а за тоа
мораа да го знаат и хебрејскиот јазик. Хебрејскиот јазик се учеше во сите еврејски
училишта, а се одржуваа и посебни курсеви за младите. Доаѓаа предавачи од поголеми Се-
фардски центри (на пр. Сараево, Белград, Палестина), а во државните училишта хебреј-
скиот јазик се предаваше со програмите на веронаука.
Сегашниот говорен јазик на сите Евреи, по создавањето на државата Израел, е хе-
брејскиот. Сега се останати многу мал број на Евреи кои зборуваат еврејско-шпански, a
исто така и мал број на Ешкенази кои зборуваат јидиш на кои и постои богата литература.
Ладино е исклучиво јазик кој служел за пишување, претежно литературен, на кој се
преведени верските книги и библијата. Ладино се смета за постар од „џудезму“. Верските
текстови од хебрејски и арамејски биле преведувани збор по збор на кастилијанско наречје
(тогашен официјален дијалект во Шпанија), така што лексиката на ладино е шпанска (XIII
век), а структурата на текстовите е хебрејска, додека текстуално се инфилтрирани одделни
зборови од хебрејски и арамејски. Ладино се печател со хебрејски букви и постоела тен-
денција тој јазик да ги доближи верските содржини во пошироките маси, а посебно меѓу
жените и децата за да се зацврсти нивниот интерес во синагогите. Истовремено, ладино
овозможуваше понатамошно полесно совладување на хебрејскиот. Во Цариград 1547 г. е
издадена библијата на ладино, а во Фераре истата е изддена 1553 г. (9). Благодарение на
истражувањата на професорот Vidal Sephiha од Париз кој ги проучил и двете библии,
прикажано е богатството на јазикот, а истовремено и разликите меѓу еврејско-шпанскиот
и ладино (10).
Следењето на зборот „ладино“ н£ води кон одлуките на I симпозиум на сефард-
ските науки 1970 г. во Париз (11) кога е прифатен следниот закдучок: „ладино“ се употре-
бува како шпански јазик во преводите на Библијата и другите верски книги. Оваа
дефиниција се смета за најкомиетентна. Од друга страна, поимите „ладино“ и „џудезмо“
често се мешаат во практиката. Романскиот хиспанист М. Sala (12) тврди дека со доаѓањето
на Сефардите во Отоманската империја, тие ги донеле и двете веријанти кои се употребу-
вале во Шпанија. Со зборот „ладино“ некаде се одбележува и етнос, како, на пример, во
Јужна Америка Индијанците кои зборуваат шпански ги нарекуваат „Ладинос“. Сепак, еви-
дентно е дека во денешно време терминот „ладино“ cb повеќе го зема местото на еврејско-
шпански јазик, што е дури случај и во Израел. ,JLa lus d‘I srael e името на весник кој
излегува на ладино, a yJ(ol Israel се дневни радио вести на еврејско-шпански. Во Белград
1992 г. е издаден речник од Дрита Тутуновиќ со наслов ,£adino-Serbo“ врз основа на усме-
но изнесен говорен јазик (13). Сегашните интенции се терминот еврејско-шпански да се
замени со ладино.
Во тек на пет века, со генерации покрај јазикот се ширеа културата и обичаите од
Шпанија, а шпанскиот научник A. Pulido случајно доаѓајќи во контакт со балканските
Евреи ги нарекол jyEspagnoles sin Patria“ (14). Co тек на времето, зависно од локацијата на

живеење, се менувал и збогатувал речникот на еврејско-шпанскиот јазик, добивајќи нови

фонетски а некогаш и семантички карактеристики. Научните, економските, социјалните и
литературните иновации имале битно влијание на речникот и на говорот. Инфилтрацијата
на нови зборови пред с& во голема мера зависела од народите со кои Евреите биле во кон-
такт - словенски, турски, грчки, романски, француски, а најголема експанзија на јазикот се
случувала во големите центри, како на пр. Солун, Цариград, Софија, Сараево, Белград,
Фераре, Венеција итн. Се печатат весници и книги со научна содржина, проза, поезија или
пак дела со фолклорна содржина.
Во 1515 г. е создадена првата печатница во Солун од Португалецот Jehuda Gedalja,
каде што се печателе книги на хебрејски, ладино, француски, италијански и јидиш. Во 1510
г. е издадена збирка на верски правила и ритуали (15). Понатаму, во 1547 г. во Цариград се
издадени петте книги на Мојсие, во 1564 г. во Солун е издадена книгата на Moshe Almosino
egimento de la Vida" (16). Делото Jggeret Baalo Haim" од арапски e преведено на хебрејски
од Ben Kalonymos во 1316 г. (роден 1287 г. во Арл) а подоцна е преведено и печатено на
еврејско-шпански од страна на Jakob Ajusel (17). Од посебно значење за јазикот е
печатењето на врвното дело ,Meant Loes", чие второ издание излегло во Солун 1798 г. од
Јаков Кули (18). Литературата била печатена со хебрејски и латински букви.
Во Македонија живееле рабини, талмудисти, потоа многубројни филозофи и учени
луѓе. Тие пишувале за животот на Евреите и нивните дела ги пишувале на еврејско-
шпански јазик. Делата имаат непроценлива вреднсЈст за изучување на Историјата, култу-
рата и економската состојба на овие простори. Неколку од нив заслужуваат посебно да
бидат наведени: Joseph Ben Lev (1502-1588 г.), еврејски писател, роден во Битола, познат по
делото „£heelot Uteshuvar; Shelomo Коеп, роден во Серес, рабин во Битола, во 1535 г. го об-
јавил делото „Teshuvat MaarashaaF; Jeuda Moskonia, писател, во Охрид во 1510 г. го редакти-
рал делото Josipon"\ Ishak Ben Samuel од Солун, оставил сведоштво за Битола, итн. (19).
Рабинот во Битола Шабетај Џаин пишувал поезија и повеќе драмски дела кои биле изве-
дувани низ сефардскиот свет (20). Преку книгата ,JLiteratura Sefardite de O rie n te издадена во
Мадрид 1960 г. од писателот Michael Molho дознавме дека на еврејско-шпанскиот јазик и
ладино биле печатени 5-6 илјади дела. Од нив преку илјада се пронајдени. Покрај овој им-
позантен број на книги, печатени биле и преку 300 весници, списанија и хумористички лис-
тови. Во Амстердам 1575 г. бил печатен првиот весник на еврејско-шпански ,£а gazeta de
Amsterdam!“. Потоа во Солун 1865-1935 г. биле издавани 20 весници, 8 ревии и 10 хуморис-
тични листови. Покрај еврејско-шпански, се печателе весници и книги на француски јазик:
,JLe journal de Salonique", X e progres", JL'independent. Bo Софија на еврејско-шпански излегу-
вале весниците: „£7 amigo del puevlo", ,JEl trezoro", ,Д1 dia", ,La alvorada" и .Achofar". Bo
Сараево бил издаван ,Alvorada", a во Белград ,Amigo del pueblo" и J a s a m ie n to Сите овие
весници доаѓале во еврејските заедници на Македонија се до Втората светска војна. Денес
на еврејско-шпански се издаваат само неколку весници, и тоа: во Истанбул ,£halom‘\ во
Израел „La lus d'Israe?‘ и ,Aki Jerushalaim", во Париз „Vidas L a r g a s во Брисел 9Јмѕ muestros44
(21). Co тоа се придонесува зачувување на еврејско-шпанскиот јазик од заборав.
Во почетокот на XX век се појавуваат и весници на српскохрватски јазик:
,Јеврејски живот“, „Сефардски свет", ,JZidovski svijer, ,Јеврејски алманах“, .Јеврејски
Глас", ,Јеврејски народни календар" и Xidov", при што во нив учествуваат и Евреи од
Македонија. Издавачката дејност се зголемува со преводи на големите дела од светската
литература, како и на писатели и научници од еврејско потекло кои пишуваат на
српскохрватски јазик по војната (Оскар Давичо, Жак Конфино, Исак Самоковлија, Ерих
Кош, Данило Киш и др.).
До Првата светска војна еврејските заедници на Македонија беа тесно поврзани со
Солун, кој заради големата економска и културна моќ Евреите го нарекуваа ,ЈЕрусалим на
Балканот“, сметајќи го за нивна престолнина. Тогаш Солун имал 32 синагоги, 40 молит-
вени домови, поголем број училишта и печатници, при што имаше околу 90.000 жители од
ИСТОРША НА КУЛТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

еврејско потекло. Во текот на Балканските војни и Првата светска војна, при поделбата на
Македонија помеѓу Србија, Бугарија и Грција со новите административни граници од 1913
г. беа влошени сите видови на комуникации со Солун. Од Вардарска Македонија Евреите
мигрираат кон поголемите сефардски центри како што биле Сараево, Белград и др.
Кон крајот на XIX век се отворале и нови училишта во Македонија. Во Битола
имало две еврејски училишта со 245 ученици. Од 1895-1916 г. работело училиште раково-
дено од ,Alliance Israelite Universelle“ од Париз. Во Скопје имало пет еврејски училишта со
342 ученика и две синагоги. Во Штип имало едно училиште и една синагога. Голем број од
еврејските деца учеа во француските училишта во Битола и Скопје. Заради комуникации
со светот, со започнатиот замав на европеизација на Македонија, Евреите зборуваа по
неколку јазици прилагодувајќи се со околината и со светот. Сb повеќе се наметнуваат
јазиците на средините во кои тие живеат. Со засилената желба на младите за комуникации
и за проширување на културата, зголемената асимилација, неизбежна, неповратна и на свој
начин погубна за малите еврејски заедници, каде што еврејско-шпанскиот јазик се
ограничува само на семејни празници и обреди. Во Израел, каде што има поголем број на
Сефарди, тие сега зборуваат хебрејски кој претставува и официјален јазик. Сепак постои и
голем индивидуален напор да се зачува ладино, со форсирање на издавачката дејност, со
печатење на весници, списанија, научни трудови, радио-емисии, приредби и видео-касети на
еврејско-шпански јазик. Кај хиспанистите се јавува зголемен интерес за овој јазик, посебно
во самата Шпанија каде што е формиран Институт за сефардски науки и каде што се
издава списанието ,£efaract\ Ha XIX интернационален конгрес (Мадрид, 1965 г.) за роман-
ската лингвистика беше организирана посебна секција посветена на еврејско-шпанскиот
јазик и неговите различни говори, при што е презентиран и труд за говорот во Битола и
Скопје. По повод 500-годишнината од протерувањето на Евреите од Шпанија, шпанската
влада организира повеќе манифестации на највисоко ниво. Притоа се издадени многуброј-
ни публикации, а владата на својата свечена седница донесе одлука за поништување на
срамниот декрет на кралот Фердинанд и кралицата Изабела. Сега е овозможено сите Се-
фарди, доколку сакаат, повторно да добијат државјанство на Шпанија.
Втората светска војна однесе 6 милиони Евреи од Европа. Меѓу нив беа и голем
дел на Сефардите од Балканот, а од Македонија беа убиени скоро сите Евреи (7148) во
концентрациониот логор Треблинка, Полска. Во Македонија (наследници), претежно, де-
нес живеат околу 150 лица, кои живеат во Скопје.
Еврејско-шианскише говори во Македонија
Народните умотворби одиграле голема улога во одржувањето, па дури и во разво-

јот на еврејско-шпанските говори. Сефардите доаѓајќи од Шпанија, пренесувајќи ги народ-
ните умотворби, успеале буквално да ги конзервираат cb до денес и јазикот и духовноста на
народите кои живееле во таа земја. Форми во кои е зачуван овој џиновски свет на инфор-
мации ги сочинуваат поговорките, приказните, романсите, гатанките и досетките,
тагалките, а во поголемите духовни центри - библијата, филозофските и правните
расправии, како и модифицираните морални и мистични презентации. Чистотата на јазикот
и зачуваната мисла денес ги фасцинира научниците и интелектуалците од широк дијапазон,
вклучувајќи ги етнолозите, лингвистите, филозофите, уметниците, математичарите и тео-
лозите од целиот свет.
Со катастрофата од Втората светска војна, при што е практично уништена Сефар-
дската заедница во Македонија а и пошироко, на оние кои останаа се натежна должноста
да присоберат што cb може да биде присобрано, за по овој слом нешто да се сочува од оваа
грамадна култура на средниот век, која го за ф а ти л а п атот кон в еч ен за б о р а в . Од
сеќавањата на преживеани од Битола и Скопје, забележани се околу 3.000 поговорки, од
кои 1.000 се објавени. Понатаму забележани се 20 приказни од кои 16 се објавени (22), a

забележани се и 50 романси кои подоцна се репродуцирани на повеќе концерти во Маке-

донија.
Романсите беа донесени од Шпанија, а Евреите усно ги пренесуваа и пееја на начин
идентичен со оригиналот, но сепак во одделни примери се случувало да бидат уфрлени и
нови зборови, па дури и стихови под влијание на оние средини каде што живееле (23). Во
романсите насекаде е задржан солунскиот говор, додека другите форми (поговорки, при-
казни итн.) ги содржат и белезите на еврејско-шпанскиот од регионите каде што биле
употребувани, со што од лингвистички аспект се од посебен интерес.
Поговорките се дел од секојдневниот живот, вметнувајќи се во непосредниот
практичен говор и при разновидни семејни ситуации. По форма тие се многу кратки, a
целта е со неколку содржински и мелодиски одбрани зборови да се постигне ефектна екс-
пресија на одредена мисла. На тој начин тие и лесно се паметат. Можеме да кажеме дека
на најекономичен начин тие изразуваат содржини од човечкото искуство, објективно и
привлечно тие советуваат, учат или потврдуваат. Тие се рефлекс од реалниот свет на пси-
хологијата и мудроста, тие се во вистинска смисла живот, човек или народ. Вистините не
стареат никогаш, па затоа нивната актуелност е секогаш ценета. Пренесени се и зачувани
од Шпанија автентично, но постојат и прилагодувања во склад со новите сознанија од
животот. Спонтаниот говор на Сефардите е нагласено проткаен со поговорки, а исто така
и писмените форми на литературата. Етичките и животните искуства се надополнети со
ставови кон работата, богатството или сиромаштијата, како и последици од неконтроли-
рано расипништво, алчноста или скржавоста. На тоа се надоврзува пребоеност со хумор и
сатира.
Приказните по содржина наликуваат на оние од други народи. Се обработуваат
семејни односи, општествени проблеми, односи со соседи и пријатели или на релацијата
господар-слуга. Се раскажува за народи и владетели, па како и кај други епови и митови се
раскажува за јунаштва, триумфи или трагедии, односи меѓу богати и сиромаси. Постои и
жанр на хумористични приказни каде што главниот јунак е измислената личност ,ЈДуха“,
кој создава хумористични ситуации, сфаќајќи ги буквално или преправајќи се дека така ги
сфаќа моменталните состојби кои може да имаат двојно значење. Меѓу Сефардите, ,ЈДуха“
се спомнува и во некои поговорки.
Славните историски личности некогаш се централни личности во приказните. Така
на пример, постојат низа приказни со поучна и педагошко-морална содржина, каде
решенијата на сложените состојби ги решава цар Соломон. Постојат слични содржини на
басните, каде што животните во двосмислен контекст ја кажуваат вистината и слабостите
во секојдневниот живот на човекот.
Според материјалите собрани од преживеаните, направена е и лингвистичка анали-
за на оние кои потекнуваат од Скопје и Битола. За жал, поради недостаток на материјал
таква Днализа не е направена за Штип и другите подрачја на Македонија. Инаку,
штипските Евреи главно го користеа солунското наречје, а овој говор беше познат и на
сите Евреи, како општа варијанта за меѓусебна комуникација. Во таквите комуникации
спаѓаа писмата, трговските договори, разни документи, потоа приредби, предавања и други
културни соработки.
Во белезите на одделните варијанти на еврејско-шпанскиот јазик, како што наве-
довме со строги локални специфичности, битолскиот говор има карактеристики на најар-
хаичен говор носејќи ги карактеристиките на оние предели од Шпанија и Португалија од
каде што биле дојдени. Тоа ги наведе еминентните хиспанисти, како на пр. М. Luria од Њу-
јорк (1930 г.) и С. М. Crews од Париз (1935 г.) да дојдат во Битола и да собираат материјали
за нивните понатамошни студии (24). Од собраниот материјал од Скопје и Битола,
впечатливи се некои разлики, особено при употреба на некои вокали и консонанти. Нив ќе
се обидеме да ги изнесеме, во споредба со модерниот шпански јазик, како и правците и
последиците на нивниот развој.
ИСТОРША НА КУЈГГУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

Каракшерисшики на еврејско-шианскише говори во Бишола и Скоије
Фонешика
Самоѓласки
1. Почетното а од шпанскиот јазик главно постои и во еврејско-шпанските говори,
со мали исклучоци кога a > i: intoiu (Битола, Скопје), anteojo (шпански).
2. Нагласено крајно а во зборовите од странско потекло е зачувано во еврејско-
шпанскиот јазик во Битола и Скопје: agada, beraha, iftira (од хебрејско потекло), nalda, bela,
таѕа (од турско потекло), тапа (од грчко потекло).
3. Во некои зборови каде крајното d е загубено, при што а останала на крајот на
зборот. Ова а е задржано во еврејско-шпанските говори на Битола и Скопје: amista(d), ѕи-
lida(d), alha(d).
4. Крајното нагласено а од латинскиот и шпанскиот јазик, во еврејско-шпанскиот
говор на Скопје е непроменето. Напротив, во Битола нагласеното крајно а премина во е,
дури и кај дел од зборови од странско потекло: meze (Битола), meza (Скопје), mesa
(шпански).
5. Во многу мал број примери крајното ненагласено а остана непроменето во Бито-
ла:fina,fista,fita, kada,para.
6. Крајното ненагласено а во голем број зборови од странско потекло во Битола
премина во е, а во Скопје се задржа a: furde (Битола),/мг<?д (Скопје) - од турско потекло;
valute (Битола), valuta (Скопје) од италијанско потекло.
7. Ненагласено почетно е се задржа во Битола и Скопје кај следните зборови: el
(Битола, Скопје), еуиѕ (Битола, Скопје), eye (Битола), еуа (Скопје), este (Битола), esta
(Скопје), егеп (Битола), егап (Скопје), entri (Битола, Скопје), епиѕ (Битола, Скопје).
8. Во еврејско-шпанските говори, нагласеното е во групата ег не се менува во Би-
тола и Скопје: реги (Битола, Скопје), tiere (Битола), tiera (Скопје), pierne (Битола), pierna
(Скопј€),fwerse (Битола), fwersa (Скопје). Во Босна К. Барух го забележал феноменот на
преминување на er > ar\ paru, fiara, piarna, fuarsa.
9. Ненагласеното е во еврејско-шпанскиот јазик во Битола и Скопје претрпело
промени скоро во сите позиции. Ненагласеното почетно е се задржало во некои зборови од
странско потекло во Битола и Скопје: editar, edukar, egoizmu, egzekutar, eleksyon, elektrifikar,
eliminar, emansipar.
10. Почесто ненагласеното e во групата es + согласка почнува со i: isveltu (Битола,
Скопје) - esvelto (шпански), isfursar (Битола, Скопје) - esforzar (шпански), ispiranse (Б«тола,
Скопје), esperanza (шпански).
11. Почетното ненагласено е во групата е + п исто така поминува во /: inamurar
(Битола, Скопје), епатигаг (шпански), intusigar (Битола, Скопје), entusigar (шпански), intri-
gar (Битола, Скопје), entrigar (шпански).
12. Други примери на менување на ненагласното почетно" е > i: idar (Битола,
Скопје), echar (шпански), yida (Битола, Скопје), edad (шпански).
13. На средина од зборот е во еврејско-шпанскиот на Битола и Скопје преминува во
/: asintar (Битола, Скопје), asentar (шпански), kavisal (Битола, Скопје), kavezal (шпански). Во
зборови од странско потекло е > i: bidahaim (Битола, Скопје), betahaim (хебрејски), biraha
(Битола, Скопје), beraha (хебрејски), ingliniyar (Битола, Скопје), enjlemen (турски).
14. Ненагласено е во последниот слог следен со и или ѕ преминува во /: bevin
(Битола, Скопје), beben (шпански), lunis (Битола, Скопје), lunes (шпански).
15. Да напоменеме и неколку примери на промената на ненагласеното е кое преми-
нува во a: havrd (Битола, Скопје), hevra (хебрејски), piada (Битола, Скопје), piedad
(шпански).

16. Ненагласеното е следено со г преминува во а само кај зборот verdad (шпански),

varda (Битола), vedra или vidra (Скопје).
17. Крајното ненагласено е во Битола и Скопје преминува во /: dienti (Битола,
Скопје), gente (шпански), frenti (Битола, Скопје), frente (шпански), padri (Битола, Скопје),
padre (шпански). Често во зборовите од странско потекло е > /: kapadi, difidili (Битола,
Скопје), кои се од италијанско потекло.
18. Ненагласено крајно е во Битола остана непроменето, но во Скопје и Солун тоа
поминало во a: bota (Скопје), bote (шпански), dote (Битола), dota (Скопје), dote (шпански).
19. а) Почетното нагласено о не трпи промени: ombri (Битола, Скопје), hombre
(шпански), оѓи (Битола, Скопје), ојо (шпански).
б) Нагласеното о не се менува во едносложните зборови: bos, boy, ѕоѕ, soy.
в) Нагласеното о во средина на зборот останува непроменето: kovri, silozu, savrozu,
hadrozu.
г) Ако е о во последниот слог, тогаш не се менува: baston, buron, garon, milon, savon,
yuron.
д) Крајното нагласено o ce задржува во зборовите од француско потекло: zero, kilo.
20. Има примери каде нагласеното о од шпанскиот јазик преминува во и: kurtu
(Битола, Скопје), corto (шпански), зборот sordo (шпански) > surdu (Битола) и sodru (Скопје).
Kurtu и surdu се од португалско потекло.
21. а) Ненагласеното почетно о во зборовите од странско потекло не се менува:
okupar, орегаг, огаѕубп.
б) Почетното ненагласено о, обично преминува во и: игеѓе (Битола), игеѓа (Скопје),
огеја (шпански).
в) Во некои зборови почетното ненагласено о преминува во /: iskuru (Битола,
Скопје), оѕсиго (џшански).
22. На средина на зборот ненагласеното о преминува во и: murir (еврејско-
шпански), morir (шпански). Некогаш тоа може да премине во /: kuniser (еврејско-шпански),
копоѕег (шпански).
23. Ненагласеното о во последниот слог преминува во и: тапиѕ (еврејско-шпански),
тапаѕ (шпански), palus (еврејско-шпански), polos (шпански).
24. Ненагласените самогласки на крајот на зборот во Битола главно преминуваат
во и со што битно се разликува од другите еврејско-шпански говори (28). Во Скопје под
влијание на солунскиот говор, особено меѓу интелектуалците нагласеното о на крајот на
зборот е зачувано. Меѓутоа, од прибраниот фолклорен материјал има колебања и во многу
зборови ненагласеното крајно о преминало во и: реги (Битола, Скопје), рего (шпански), pi-
dasu (Битола, Скопјe),pedazo (шпански).
Д и ф т о н зи
25. Дифтонгот ei во Битола е непроменет, но во Скопје преминува во е: azeyti

(Битола), azeti (Скопје), aceite (шпански), peyni (Битола), peni (Скопје), peine (шпански),
геупе (Битола), гепа (Скопје), reina (шпански). Во говорите на Сараево како и кај некои
други говори ei > е.
26. Д и ф т о н го т ei > i во зб о р о в и т е sisentus (Б и тол а, С к оп је), seicien tos (ш пански). Н о
во з б о р о т reinado (ш пански) се задр ж ув а во Б и тол а riynadu, а во С копје rinadu.
27. Дифтонгот ei > ii во Битола и Скопје, со таа разлика што во битолскиот говор
меѓу U се вметнува у, како на пр. riir (Скопје), riyir (Битола).
28. Дифтонгот ie (уе во еврејско-шпанскиот јазик) е зачуван во Битола и Скопје:
dyenti (Битола и Скопје), diente (шпански), vyernis (Битола, Скопје), viernes (шпански).

29. Дифтонгот ie > е во Битола и Скопје кај следните зборови: apretu (Битола и
Скопје), aprieto (шпански), gregu (Битола и Скопје), griego (шпански), ѕепѕуе (Битола), sen-
ѕуа (Скопје), ciencia (шпански).
30. Дифтонгот ie > i во зборот rizin (Битола и Скопје), recien (шпански).
31. Во зборот adentro (шпански) е > iey во еврејско-шпански: diyentru.
32. Дифтонгот ие (на еврејско-шпански we) во извесни случаи е зачуван: kweru
(Битола и Скопје), киего (шпански), mwertu (Битола и Скопје), muerto (шпански), pwente
(Битола и Скопје), puente (шпански). За еврејско-шпанскиот говор во Сараево К. Baruh
наведува пример на ие > ua:fuarsa, muartu.
33. Дифтонгот ие > и: durmu (Битола и Скопје), duermo (шпански), diugu (Битола и
Скопје), ј uego (шпански), in bunore-a (Битола и Скопје), еп buena ora (шпански).
34. Дифтонгот ие > о во зборовите: longu (Битола и Скопје), luengo (шпански), portu
(Битола и Скопје), puerto (шпански), postu (Битола и Скопје), puesto (шпански). Зборот ри-
егго (шпански) во Битола се изговара рош под влијание на португалскиот говор, а во
Скопје ргаѕа (веројатно под влијание на македонскиот јазик - ргаѕ).
35. Дифтонгот ие > е во зборот preve (Битола), preva (Скопје), prueba (шпански).
Согласки
36. Почетното b во говорниот еврејско-шпански јазик во Битола се задржал: barer
(Битола и Скопје), barrer (шпански), bizar (Битола и Скопје), bezar (шпански), biver (Битола
и Скопје), bever (шпански).
37. Во некои зборови шпанското v преминува во b: bos (Битола и Скопје), voz
(шпански), bivir (Битола и Скопје), vivir (шпански).
38. Ако во некој шпански збор се сретнуваат две букви b, тогаш во еврејско-
шпанскиот првото b не се менува, но второто преминува во v: bavador (Битола и Скопје),
babador (шпански), bivir (Битола и Скопје), vivir (шпански), bovu (Битола и Скопје), bobo
(шпански).
39. Кај извесен број зборови на еврејско-шпанскиот јазик се задржува буквата v
како во шпанскиот јазик: velu (Битола и Скопје), veto (шпански), vinder (Битола и Скопје),
vender (шпански), vizinu (Битола и Скопје), vecino (шпански).
40. Исклучителен е примерот на v > g кај зборот agumitar (еврејско-шпански), vomi-
tar (шпански).
41. Во Битола d е секогаш оклузив: adurmiser, kada, padri. Во скопскиот говор кога d
се наоѓа меѓу два самогласника и гласот г, тогаш d е фрикатив: adurmiser, kada, padri.
42. Во сложените зборови кога d се наоѓа меѓу две самогласки, во скопскиот говор
d не се менува: adulcar (Битола), adulsar (Скопје).
43. Во Битола и Скопје ако d се наоѓа на крајот на зборот пред нагласениот слог не
се изговара: alhd(d), bunda(d) (еврејско-шпански), bondad (шпански), nuvida(d) (еврејско-
шпански), noveda(d) (шпански), salu(d) (еврејско-шпански), salud (шпански), sivda(d)
(еврејско-шпански), ciudad (шпански).
44. Според М. Pidal гласот / во почетокот на зборот се задржува во литературниот
шпански јазик од XV век. Губењето на гласот / и неговото преминување во h бил спор
процес и не ги опфатил сите области на Шпанија и тоа cb уште се сретнува во некои
области: Арагон, Каталонија, Леон, како и во Португалија. Во повеќе од еврејско-
шпанските говори се задржува почетното/, а само кај некои преминува во h. К. Baruh тврди
дека гл асот/се задржал кај Сефардите во Босна освен во некои исклучоци (ermozu, avlar,
asta - некогаш fista). М. Sala за Сефардите во Букурешт наведува исто така примери каде
ш то/се губи: ambri, azer, avlar, ermozu; a и такви каде се задржува://егм-/?е/,Дуѓа.

120 ЖАМИЈ1А КОЛОНОМОС
45. Во Битола зборот hermoso (шпански) се сретнува во повеќе облици: firmozu,

frmozu, irmozu, rmozu, a во Скопје - ermozu, rmozu.
46. Bo Битола главно e задржано почетното/, a во Скопје исто така е задржано, но
пред дифтонгот we преоѓа во h:falagar (Битола, Скопје), halagar (шпански), favlar (Битола,
Скопје), hablar (шпански), јити (Битола, Скопје), humo (шпански); fwerti (Битола), huerti
(Скопје), forte (шпански).
47. Согласката / се наоѓа и во сложените зборови: afartar (Битола, Скопје), hartar
(шпански), disfazer (Битола, Скопје), desfazer (шпански).
48. Во Скопје /п р ед дифтонгот we преминува во h: fwegu (Битола), hwegu (Скопје),
fuego (шпански), swenu (Битола), shwenu (Скопје), ѕиепо (шпански).
49. Согласката g во еврејско-шпанскиот јазик во Битола и Скопје има две вред-
ности: g оклузив велар - lingwe, longu, ningunu, pinge (Битола), pinga (Скопје), sigaretu, ulenge
(Битола), ulenga (Скопје); и фрикатив гутурал - garon, gayu, gere (Битола), gera (Скопје),
ingurdar (Битола), ingudrar (Скопје).
50. Bo некои зборови од странско потекло исто така g > g: ganedir (Битола), ganedri
(Скопје) од хебрејско потекло и groS од турско потекло.
51. Во следните зборови од Битола има колебање кога се во прашање g и g во:
duguniyar, duguniyar, gway, gway, ingwayar, ingwayar, lingwe, lingwe.
52. Консонантот h ce појавува во многу мал број на зборови во еврејско-шпанскиот
јазик во Битола и Скопје: aharvar, ahinar, alhene, amahar, handraZu, haragan, hazinu, mahu,
shaSar, shamadar. Bo некои зборови од странско потекло исто така е задржано h: hase, halva,
han, hamor, hadzir (Битола), hazir (Скопје), haham, hal, haver, hizbon, sehel, sigurd и во особени
именки - Напа, Sunhu, Sinhule. Во Скопје h ce појавува пред we на местото на f. hwenti
(fuente), hwerti (fuerti).
53. Почетното h напишано пред некои зборови во шпанскиот како и еврејско-
шпанскиот јазик не се изговара: ombri (Битола, Скопје), hombre (шпански), ипог (Битола,
Скопје), honor (шпански), оу (Битола, Скопје), hoy (шпански).
54. Консонантот к на почетокот на зборот пред е и и станува палатал кај еврејско-
шпанскиот јазик во Битола, а во Скопје останува непроменет: ^еп (Битола), кеп (Скопје),
quen (шпански); ќе$е (Битола), кеЅа (Скопје), queja (шпански); Icezu (Битола), kezu (Скопје),
quezo (шпански); Шаг (Битола), kidar (Скопје), quedar (шпански); Штаг (Битола), kimar
(Скопје), quemar (шпански); Шаг (Битола), kitar (Скопје), quitar (шпански).
55. Во Битола некогаш се употребувал обликот беп а не Јсеп, но Јсеп остана подоцна
во употреба. Во Скопје исто така се употребува само обликот ken. Y. Subak забележал дека
во Босна се користат облиците: бего, 6eris, 6eri. М. Sala бележи дека во Букурешт понеко-
гаш се изговара keri. Во Приштина Сефардите употребувале облик беп.
56. Консонантот к пред i и е останува непроменет во Битола и Скопје: arikuZer
(Битола), recoger (шпански), ikunumie-a (Битола, Скопје), economia (шпански), ѕеке-а
(Битола, Скопје), ѕесо (шпански).
57. Гласот II на шпански, преминува во у на еврејско-шпански: kayadu (Битола,
Скопје), callado (шпански), kavayu (Битола, Скопје), caballo (шпански), yavi (Битола,
Скопје), Have (шпански), уигаг (Битола, Скопје), llorar (шпански).
58. // > / во следните примери: kaleZe (Битола), kaleZa (Скопје), calleja (шпански);
kaliZon (Битола, Скопје), callejon (шпански), luvye (Битола), luvya (Скопје), lluvia (шпански).
59. Во зборовите од странско потекло промените се следни:
// > ly: bilyetu (Битола, Скопје), billete (шпански);
// > / flame (Битола),/7атл (Скопје), llama (шпански);
II > ly: inbrulyar (Битола, Скопје), imbergliare (италијански), emballariar (шпански);

ЕВРЕИТЕ BO МАКЕДОНИЈ А И НИВНИОТ ЈАЗИК 121
II > ly: milyon (Битола, Скопје), million (француски);

11 > ѕ: samarade (Битола), chamo (Португалски), llamarada (шпански).
60. Почетното п пред дифтонгот we во еврејско-шпанскиот јазик во Битола и
Скопје преминал во т + we: mwevi (Битола, Скопје), nueve (шпански). Почетното п преми-
нува во т: muzotrus (Битола, Скопје), nosotros (шпански). Групата консонанти mb се задржа
во говорниот еврејско-шпански, но во шпанскиот еволуирал во т: lamber (Битола, Скопје),
lamer (шпански), numbru (Битола, Скопје), питего (шпански), palombe-a (Битола, Скопје),
paloma (шпански).
61. Согласникот г во еврејско-шпанскиот јазик има еден изговор, a rr од шпанскиот
преоѓа во r: ariglar (Битола, Скопје), arreglar (шпански), arimangar (Битола, Скопје), агге-
mangar (шпански), arimar (Битола, Скопје), аггетаг (шпански).
62. Групата на согласки rd во битолскиот говор е постојана, но во скопскиот говор
rd > dr:
akurdar (Битола), akudrar (Скопје), recordar (шпански);
pirder (Битола), pidrer (Скопје), perder (шпански);
vardd (Битола), vedrd-vidra (Скопје), verdad (шпански).
63. а) Согласката ѕ од еврејско-шпанскиот јазик одговара на ѕѕ и z од стариот
шпански јазик. Во современиот шпански јазик овие согласки имаат различен развиток.
б) ѕ се јавува и во еврејско-шпанскиот и во шпанскиот јазик:
теѕ (еврејско-шпански), теѕ (шпански);
ѕег (еврејско-шпански), ѕег (шпански);
sangri (еврејско-шпански), sangre (шпански);
sintir (еврејско-шпански), senter (шпански);
в) z во еврејско-шпанскиот се јавува како ѕ во шпанскиот:
brasu (Битола, Скопје), brazo (шпански);
dies (Битола, Скопје), diez (шпанскси);
кигаѕоп (Битола, Скопје), curazon (шпански);
1иѕ (Битола, Скопје), luz (шпански);
sapatu (Битола, Скопје), zapato (шпански);
г) z во еврејско-шпанскиот е ѕ во шпанскиот: bezu (Битола, Скопје), beso (шпански),
kavze-a (Битола, Скопје), causa (шпански), lustrozu (Битола, Скопје), lustroso (шпански).
64. ѕ на крајот на зборот преминува во z ако дојде во контакт со почетна самогласка
или некој од звучните согласки: luz irmanus, luz vaporis, luz dientis.
65. a) s bo префиксите aris и dis ce менуваат во z пред самогласка или звучна со-
гласка, а ѕ останува непроменет пред:/, h,k, р,и
б) ariz: arizvalar, arizgunar, arizmirar;
в) aris: aristurser, arisfigar, arisfriyar, ariskuvdar, arisplander, aristocrat.
r) dir. dizatar (Битола, Скопје), desatar (шпански), dizmayar (Битола, Скопје), desma-
yar (шпански).
д) dis: disfazer (Битола, Скопје), deshaser (шпански), diskansar (Битола, Скопје), des-
сапѕаг (шпански), distinir (Битола, Скопје), destenir (шпански).
66. Кај извесен број зборови во битолскиот говор ѕ > с, а во скопскиот и шпанскиот
е ѕ: adulcar (Битола), adulsar (Скопје); alcar (Битола), alsar (Скопје), alzar (шпански); bolce
(Битола), bolsa (Скопје), bolsa (шпански); kalce (Битола), kalsa (Скопје), calza (шпански);
pulcu (Битола), pulsu (Скопје), pulso (шпански). Се забележува дека во Битола ѕ> с после
согласката /: 1-ѕ > l-с. Исклучок е во зборовите од странско потекло како: babanace, pitulice,
cicit. Во Битола кај особени именки се сретнува ѕ > с: Bencion, Cion, Minci. Исто така во не-
кои позајмени зборови од други јазици како: civilizar, civil, cink, cimentar.

122 ЖАМИЈ1А КОЛОНОМОС
67. Само во Битола се сретнуваат извесен број зборови каде z од стариот шпански
јазик преминал во dz: dodzi (Битола), dodzi (Скопје), doce (шпански); dundzeye (Битола), dun-
zeya (Скопје), donzea (шпански); podzu (Битола), podZu (Скопје), pozo (шпански). Kaj позај-
мени зборови: dzabit (Битола), zabit (Скопје), dzuna (Битола), zuna (Скопје).
68. а) Групата согласки ѕк кај еврејско-шпанскиот јазик во Битола и Скопје пре-
минува во Ѕк: buSkar (Битола, Скопје), buskar (шпански), тоЅке (Битола, Скопје), тоѕса
(шпански); piskador (Битола, Скопјe),piscador (шпански);
б) Во некои зборови групата ѕк се задржа во Битола и Скопје: afriskar, misklar,
piliskar, skapar, skalon, skudar.
69. Bo Битола и Скопје изговорот на $ (х во стариот шпански) и Z (ј и g од стариот
шпански) е зачуван: акиѓег (Битола, Скопје), eager (шпански); baSu (Битола, Скопје), baxo
(шпански), diZu (Битола, Скопје), dixo (шпаДски)\fiZu (Битола, Скопје),/г/0 (шпански).
70. Шпанскиот ѕ > Z кај еврејско-шпанскиот: Sastri (Битола, Скопје), sastre
(шпански); seZ (Битола, Скопје), seis (шпански).
71. Шпанското ј > Z: abasade-a (Битола, Скопје), bajada (шпански); kusiyjar (Битола,
Скопје), сојеаг (шпански).
72. Шпанското ch > ѕ: sarlatan (Битола, Скопје), charlatin (шпански).
73. Шпанското ѕ > Z: vizitar (Битола, Скопје), visitor (шпански).
74. Шпанското ј > Z: kuviiar (Битола, Скопје), cobijar (шпански), miior (Битола,
Скопје), тејог (шпански), тиѓаг (Битола, Скопје), тојаг (шпански).
75. Шпанското ch > ѓ: Zaket (Битола, Скопје), jaquette (француски), chaqueta
(шпански).
76. Сефардите во својот говор с& уште ја употребуваат согласката dz наместо
шпанските g, ј и И. Во следните примери шпанското g > dZ: dZenti (Битола, Скопје), gente
(шпански); dZestu (Битола, Скопје), gesta (шпански); dziru (Битола, Скопје), giro (шпански);
dZimir (Битола, Скопје), gemir (шпански); indZiniar (Битола, Скопје), ingeniar (шпански).
77. Шпанското ј > dz кај следните зборови: dZare-a (Битола, Скопје), јагга
(шпански); dzidyo (Битола, Скопје), judio (шпански); dZoven (Битола, Скопје), joven
(шпански); dZugu (Битола, Скопје), juego (шпански); dZuevis (Битола, Скопје), juevis
(шпански); dZurar (Битола, Скопје), jurar (шпански); dZustisye-a (Битола, Скопје), justisia
(шпански). Шпанскиот збор jerga на еврејско-шпански се изговара derga под влијание на
македонскиот јазик.
78. Кога две самогласки ќе се сретнат една до друга, а почесто кога едната од нив е
е или /, тогаш меѓу нив се става у (hiatus, zev): kriyar (Битола, Скопје), criar (шпански);
paseyu (Битола, Скопје), раѕео (шпански); riyu (Битола, Скопје), rio (шпански).
79. Во еврејско-шпанскиот јазик често се фетнува менување на местото на гласо-
вите во'зборовите, и тоа најчесто г и /: kurladu (Битола, Скопје), Colorado (шпански); plende
(Битола, Скопје), pendola (шпански). Менување на rd > dr е карактеристично за скопскиот
говор: akurdar (Битола), akudrar (Скопје); kwerde (Битола), kwedra (Скопје).
80. Појавување на нова самогласка или согласка во средина на зборот е честа во
еврејско-шпанските говори (epenthese): abular (Битола, Скопје), volar (шпански); akurer
(Битола, Скопје), соггег (шпански); arumper (Битола, Скопје), romper (шпански); lamber
(Битола, Скопје), lamer (шпански); pesi (Битола, Скопјe),pez (шпански).
81. Почетното / пред ѕ често во зборувањето се испушта: (i)sfursar (Битола, Скопје),
esforzar (шпански); stahadu (Битола, Скопје), estanado (шпански); skudar (Битола, Скопје),
eskuchar (шпански).
82. Испуштање на други самогласки во еврејско-шпанскиот јазик се следните:
bufne-a (Битола, Скопје), bufala (шпански); kurladu (Битола, Скопје), Colorado (шпански); па-
murar (Битола, Скопје), enamurar (шпански).

83. Испуштање на други гласови во Битола и Скопје: padrastu (Битола, Скопје), ра-
drasto (португалски), padrasto (шпански); reste-a (Битола, Скопје), resta (португалски), ristra
(шпански); lap (Битола, Скопје), lapiz (шпански); ripweste-a (Битола, Скопје), respuesta
(шпански); Dio (Битола, Скопје), Dios (шпански). Сефардите секогаш го употребувале
обликот Dio (de Deum), затоа што Dios претставуваат богови кај многубошците. Множина
на зборот во еврејско-шпанскиот е diozis, а еднина е Dio.
Зборови од сшранско иошекло во еврејско-шианскшие говори
84. Поголем дел на странските зборови претрпеле фонетски измени карактерис-

тични за еврејско-шпанскиот јазик од Битола и Скопје со тенденција за адаптирање во но-
вата јазична средина. Постојат голем број на зборови од хебрејско потекло како резултат
на практикување на верски обичаи, на пр.: agada, aftaha, aftara, alila, avdala, bema, bidahaim,
biraha, biritmila, cicit, ganedir, geula, haham, hamor, hadzir, hal, haver, iftira, kapara, masa, mizuza,
neuva, parnasa, peraZa, sehel, sihura, teila, tifila, teZuvd, tivila...
85. Bo Македонија, a посебно во Битола, кон крајот на XIX и почетокот на XX век
еврејските интелектуалци беа под француско влијание. Францускиот јазик игра голема
улога во создавањето на еврејско-шпанската литература на Балканот. Се преведуваат
повеќе романи од француски (Les miserables - V. Hugo, Ester - Racine) (32). Јазикот на овие
преводи содржи и голем број на француски зборови, како и француска синтакса, дури и во
поголема мера присутна во однос на класичниот шпански јазик. Покрај образованието и
литературата францускиот јазик има големо влијание врз печатот, научните и литератур-
ните публикации. За некои лица користењето на некои француски зборови и фрази беше
полесно отколку постоечките шпански варијанти. Од друга страна, се јавуваа и такви кои
упорно се трудеа да одбегнуваат странски зборови.
Ќе ги наведеме следните примери од француско потекло кои претрпеа фонетски
промени карактеристични за еврејско-шпанскиот изговор: adresu, anvilopi, artista, avinir, bru-
dar, ditaliu, disinar, divinir, elevu, fabrikanti, frikantar, fundar, gantis, guvirnanti, ikunumeye-a,
imaZinar, imusynar, impurtansye, Zaket, Zestu, Zurnal, kalita, kantita, kestyon, krize-a, kunsular, kunsul-
tar, kuraZi, lampe-a, letre-a, madam, malurozu, matmazel, okazion, pantalon, paketu, pardon, pudre-a,
prufitar, repetar, rigritar, rimarkar, rivaltar, saten, salon, santimetru, sensyu, sumpurtar, stasyon,
Simendifer, Sef, tablu, tantele-a, tarase-a, trisalir, vacanses, viyaiar, vwal, dZandar.
86. Исто така, зборови од турскиот јазик се чести во еврејско-шпанските говори.
На Балканот, скоро сите го зборуваат турскиот јазик. Бидејќи често се пееја турски песни,
дури и на помладите тој јазик им стануваше близок. Контактите со Турците се одвиваа не
само на ниво на трговски и работни врски туку и во семејните контакти преку свадби,
празници и други слични пригоди. Ќе наведеме неколку зборови кои имаат турско потекло:
aylaz, han, hase, hair, paZa, kurZum, piZman, ingliniyar, maZa, nalda, marafet, pite-a, dzabit, darZi,
duZman, duruk, mindel, siklet, sefte, bayat, dukadus, итн.
87. Зборови позајмени од италијанскиот јазик се во употреба најчесто при
трговските врски: valute-a, kapadi, difidili, inbrulyar; итн.
88. Од португалско потекло се: kurtu, padrastu, poru, surdu, Zamarade, almeZe, yurar,
итн. Bo Битола во употреба беа две форми на зборот almese и prune. Во дијалектите: Tole-
dano - almexa, Portugal - ameixa, Castilla - cimela, Cataluna - pruna, Salamanka - pruno (33), доде-
ка во Скопје ce користеше pruna.
89. Зборови од словенско потекло се: ргаѕа (Скопје), pitulice, vladika, derga, итн.
90. Познати се два збора кои навлегоа во македонскиот јазик: толедо (toledo) (вид
рачна работа) и пандишпан {pan-di-Spana) - вид на колач.
91. Од грчко потекло ce mana и рари, а од арапско е alha(d).

Она што е изнесено е илустрација на поважните карактеристики на еврејско-

шпанските говори од Битола и Скопје. Со уништувањето на Евреите во Македонија згасна
и живиот јазик. По улиците и чаршијата на Битола, Штип и Скопје повеќе не се слуша
еврејско-шпанскиот јазик, ниту ехото од романсите низ пенџерите на куќите, ниту пак до-
викувањата од чардаците или пак џагорот по сокаците. Празни се еврејските школи,
срушени се храмовите и гробовите. Затоа, овој труд нека остане за почит и помнење на
овие некогаш вредни сограѓани. Ако биде можно поврзувањето на сегашноста со мина-
тото, тогаш ова нека биде мал придонес на богатата ризница од многубројни јазици кои
некогаш и сега се слушаа низ Македонија.
Објаснувања на фонешскаша азбука на еврејско-шианскиош јазик
- Самогласките a, е, /, о, и, се исти како во македонскиот јазик (македонската

латиница);
- we е ист како шпанскиот ue, a wa како шпанскиот иа;
- согласките b, d, f, g, k, l, m, n, p, r, s, s, t, v, z, 6 ce исти како во македонската
латиница;
- d - дентал на гласот d;
- v - d z - како ѕвезда;
- dz - како џамија;
- g - фрикатив-гутурал g;
- h - како храм;
- ќ - како ќелија;
- п - како на српски њива;
- с - како цвет;
- б - како чаша;
-у -к а к о ја јц е .
1. М. Franco: Essai sur I'histoire des Israelites de I'Empire Ottoman depuis les origines jusqu'a nos jours,
Paris 1897, стр. 20.
2. Александар Матковски: Историја на Евреите во Македонија, Скопје 1983.
3. Jozo Petrovic: Iskopavanje и Stobima 1931, ,,Stobi“ 1932.
4. Baruh Kalmi: Jevreji na Balkanu i njihov jezik; eseji i dlanci iz Spanske knjitevnosti, Svjetlost, Sara
jevo 1952.; De Lautsandes Judenspanischen in Bosnien, Vien 1923.
5. M. F. Franco: op. cit., стр. 40.
6. M. Z. Wagner: Characteres generates del judio-espanol de Oriente, Madrid 1930, стр. 12.
7. A. Galante: Hommes et choses Juifs, portugais en Orient, Constantinople 1927.
8. Enrique Saporta y Beja: Refrances de los judios Sefardies, Barcelona 1978.
9. M. Kayserling: Biblioteca Espagnola-Portugueza Judaica, Strasburg 1890, стр. XI.
10. Haim Vidal Sephiha: Le Ladino - judeo-espagnol caique Deutironome, Paris 1973.
11. Actas de I simposio de Estudies Sefardies, 1970, p. 618.
12. M. Sala: Phonetique et Phonologie du Judeo-espagnol de Bucareste, Monton 1971, стр. 12.
13. Drita Tutunovic: Rednik Ladino-Serbo, Beograd, 1992.
14. A. Pulido: Los lsraelitas espanoles i el idioma castellano, Madrid 1904; A. Pulido: Espanoles sin
patria i la raza Sefardi, Madrid 1905.
15. M. Kayserling - ib.
16. Baruh Kalmi - ib.

17. М. Kayserling - ib.

18. Jacov Bemai: Les Juifs d'espagne, histoire d'une diaspora 1492-1992, Paris 1992, стр. 397.
19. Евреиски извори за општествено-економското развитие през XVI век, Софшг 1958.
20. Krinka Vidakovic-Petrov: Kultura Spanskih Jevreja na jugoslovenskom tlu, Sarajevo 1986, стр. 50.
21. Haim V. Sephiha: Permanance de la langue espagnole dans les communotds Sephardes apres Vexil;
Les Juifs d'espagne - ib, стр. 683.
22. Zamila Kolonomos: Poslovice, izreke i pride Sefardskih Jevreja Makedonije. Savez Jevrejskih opstina,
Beograd 1976.
23. Krinka Vidakovic-Petrov - ib.
24. C. M. Crews: Recherches sur le Judeo-espagnol dans les pays Balkaniques, Paris 1935; M. Luria: A
study of the Monastir dialect of Judeo-Spanish based on oral material collected in Monastirf Yugoslavia. Revue
Hispanique LXXIX (1930).
25. C. M. Crews: Recherches - ib. стр. 42.
26. M. Luria - ib. стр. 421.
27. M. Sala: Algunas observationes linguistica, sobre los refranes judeo-espagnoles de Bucarest, dans le
recueil d'etudes Romanes, Bucarejti 1959, стр. 228.
28. A. Yahuda: Algunas observationes generates sobre el judeo-espanol de Oriente, Revista de Filologia
Espanola X, Madrid 1923, стр. 225-244.
29. Menendes Pidal: Manuel de gramatica historica espaniola, Madrid 1952, стр. 121.
30. K. Baruh - ib., стр. 132.
31. M. Sala - ib., стр. 230.
32. M. Kayserling: Biblioteca Espagnola-Portuguez Judaica, Strasburg 1890, стр. XVDI.
33. R. Menendes Pidal: II idioma espanol en sus primeros tiempos, Madrid 1964, стр. 27.
34. J. Saroihandi: Remarques sur la phonetique due et z ancien espagnoL Bulletin Hispanique IV (1902),
стр. 198.
35. J. Subak: Zum Judenspanischen Zeitschrift fur Romanische Philologie, XXX (1906), стр. 129-185.
Zamila KOLONOMOS
THE JEWS IN MACEDONIA AND THEIR LANGUAGE
(Summary)
After numerous migrations, exiles and misfortunes the Jews from Palestine and other parts of the eastern
Mediterranean coast settled in Macedonia in as early as the 6th century. The following two millennia were charac
terized by a richness of life which was interrupted by World War II.
On 11th March 1943 all the Jews from Macedonia were deported by the Bulgarian and German fascists
and exterminated in the Treblinka concentration camp. Of about 8.000 Jews living in Macedonia in 1941 only 200
people survived the genocide. Many of them migrated to Israel so that the present Jewish community includes about
150 members. Of these, only a group of around ten individuals still knows the Hebrew-Spanish language. In the
period from 1950 to 1960 folklore material was recorded from those few surviving Sephardic Jews. We have col
lected 3.000 proverbs, of which 1.000 were published; 20 folk tales, of which 16 ere published, and 50 romances.
The proverbs and folk tales were in the speech-forms of the Jews living in Bitola and Skopje, while the romances
were in the dialect of Thessaloniki. This study was elaborated on the basis of the oral language of Jews. The differ
ences between the speech-forms of Bitola and Skopje are presented in comparison with the modem Spanish lan
guage. The Hebrew-Spanish language is the original Spanish language spoken in the 15th century, revealing the
original sounds and dialectal particularities of the places from which the Jews came (Aragon, Asturias, Castalia,
Portugal); and it has been spoken in Macedonia for 500 years. In addition to the characteristics of the speech-forms
of Bitola and Skopje, the largest part of the paper is dedicated to phonetics. It is apparent from this that Jews losing
ЈАЗИЦИТЕ HA ПОЧВАТА HA МАКЕДОНИЛА

any further contacts with Spain developed their language in a different direction. The differences are evident in the
development of vowels as well as in the consonants and diphthongs. The course of time the influence of the new
environment was clearly manifested in the schools, literature, everyday contacts and life together. The vocabulary
increased with new words derived from different languages and adapted to Spanish pronunciation.
The phonetics of the Bitola and Skopje dialects is elaborated in 91 units as follows: vowels in 24, conso
nants in 47, diphthongs in 11, and loan-words in 8 units.
The extermination of the Jews from Macedonia meant at the same time the extinction of these speech-
forms as a living language. This paper has been written as an attempt to contribute a little to the rich treasury of
languages which could be heard in Macedonia in the past.

Аврам САДИКАРИО
МОРФОЛОГИЈА I1A ЕВРЕЈСКО-ШПАИСКИТЕ ГОВОРИ ВО БИТОЛА И СКОПЈЕ
Темата е обработена врз база на собраниот устен фолклорен материјал во период

од 1950-1960 година од група Сефарди од Битола и Скопје кои го преживеаја холокаустот
на македонските Евреи. За заинтересираниот читател ги даваме и граматичките правила
покрај текстовите на еврејско-шпански. Граматиката е традиционален модел од другите
јазици. За концизност се придржуваме кон принципот на постапност. Напоредно се дадени
форми на битолскиот и скопскиот говор, а во одделни делови и модерен шпански јазик.
Дадени се и илустрации со поговорки со што се постигнува подобро воведување на
читателот.
Напомена: поговорките се искажани на битолскиот говор, каде што ненагласениот
вокал а> е, а кај скопскиот е задржан а.
Член
1. Членот стои пред именката со цел да определи дали именката е одредена или не,
потоа го определува родот (машки, женски) и бројот (еднина, множина). Употребата на
членот кај е.ш. е сличен како кај шпанскиот јазик.
П hombri (Бит., Ск.), el hombre (шп.);
la muter (Бит., Ск.), la mujer (шп.);
la muter fazi, la muter disfazi (Бит., Ск.).
Одредени членови се: за машки род il, lus, а за женски род се la, las.
2. Ако именката од женски род почнува со самогласка а од членот отпаѓа:
Vagwe (Бит.)., I'agwa (Ск.), Valme (Бит.), Valma (Ск.);
L ’agwe di mi vizine es milizine (Бит.).
Bo овој случај употребата на шпанскиот el и la не се сретнуваат и во е.ш.
3. Пред ипа или пред otra членот се употребува без скратување: la ипе уа раѕо (Бит.),
la otra agwa es mas bwena (C k.).
4. Неодредениот член lu постои и ce употребува пред придавка или прилог во општа
или апстрактна смисла: lu buenu, lu tuertu, Lu pasadu es ulvidadu (Бит.).
5. Неодреден член: un, une, unus, unes (Бит.), un, una, inas, unus (Ск.). Пред именка од
женски род што почнува со согласка се употребува ип наместо una: ип(е) alme (Бит.); ип(а)
alma (Ск.).
6. Изоставувањето на одредениот и неодредениот член во е.ш. говори е многу чест:
Agwes pasades no mwelin mulinu (Бит.).
128 ЖАМИЈ1А КОЛОНОМОС - АВРАМ САДИКАРИО
Именки
7. Именка. Во говорниот е.ш. во Битола и Скопје се сочувани двата рода: П patron
(машки), la madri (женски).
8. Именки со два рода во е.ш. не постојат како во шпанскиот, така што оние со два
рода во шпанскиот се или машки или женски род во е.ш.:
la dote-a (Бит., Ск.), el dota, la dota (шп.);
la mar (Бит., Ск.), el mar, la mar (шп.);
il ordin (Бит., Ск.), el orden, la orden (шп).
9. Извесен број на именки се разликуваат по род меѓу шпанскиот и е.ш.:
il nariz (Бит., Ск.), la nariz (шп.): la fin (Бит., Ск.), el fin (шп.);
la vientri (Бит., Ск.), el vientre (шп.).
10. Множина се образува во е.ш., со додавање на ѕ на крајот на зборот ако
именката завршува со самогласка: la lumbri - las lumbris (Бит., Ск.), il ombri - lus ombris
(Бит., Ск.).
11. Именките кои завршуваат co согласка образуваат множина со додавање на is:
fiZon - fiZonis, kol - kolis (Бит., Ск.).
12. Именките кои во еднина завршуваат co is во множина is > iz и се додава is како
знак за множина: il naris, lus narizis (Бит., Ск.).
13. Деновите на неделата кои завршуваат со ѕ остануваат непроменети: lunis, martis,
myerkulis, dZuevis, viernis.
14. Сопствени именки можат да се употребат во множина и го добиваат знакот ѕ:
Todus lus Јакиѕ, Lus Levis si kerin mudu.
15. Именки кои секогаш ce употребуваат во множина: lus intoZus.
16. Некогаш во е.ш. говор се употребува хебрејскиот додаток за множина im: ladron
- ladronis, ladrunim; irmanus - irmanim; haver - haveris - haverim.
17. Деминутиви. Bo е.ш. говори во Битола и Скопје деминутивите се образуваат со
додавање на наставки: iku, ike-a, iziku, izike-a, itiku, itike-a.
18. Деминутив co наставка iku-ike-a во Битола и Скопје: arvul - arvuliku, fiZu -fiziku,
livru - livriku, naris - nariziku, papel - papiliku, pastel - pastiliku, pesi - pisiku, riyu - riyiku итн.
Kurdiriku es ja si va asar (Бит.).
19. Деминутив co наставка iziku- izike-a: bos - buzizike-a, flor - florizike-a, pan - pani-
ziku.
20. Деминутив co наставка zik-a, mana - manazike-a; masa - masazike-a.
21. Деминутив co наставка itiku, itike-a: diku-dikitiku, dike-a, dikitike-a.
22. Bo фамилијарен јазик често пати особените именки се во деминутив со наставки
iku - ike-a: Mosi - Musiku. Rahel - Rahilike-a.234
23. АуГментатив ce образува co суфиксот on: kulevre - kulivron; kudare - kudaron;
riku - rikon; samare - samaron.
24. Зборови кои припаѓаат во други граматички категории можат да се употребу-
ваат како именки и им се додава член:
а) П ридавка: il buenu, il riku;
б) Број: lus sinkus no valin;
в) Глаголи bo инфинитив: il vinir, il biver, il kumer; Il kumer i il akusar es al impisar,
г) Глаголи bo партицип: il kaminadu, il kumidu;
д) Неменлќви зборови: pur un si u pur un no la da la kavesel
ѓ) Bo сложени изрази: il va y vyenl

МОРФОЛОГИЈА HA ЕВРЕЈСКО-ШПАНСКИТЕ ГОВОРИ ВО БИТОЛА И СКОПЈЕ 129
25. Придавките со именката што ја квалифицира треба да се сложува со родот и

бројот. Придавките кои во машкиот род завршуваат со и, во женскиот род со е (Бит.) или a
(Ск.): blanku - blanlce - blanka: pretu - prete - preta; prete es la nodi - es para amaniser.
Придавки
26. Придавки кои во машкиот род завршуваат со an или on за женскиот род се до-
дава е (Бит.) одн. а (Ск.): haragan - haragane - haragana; ladron - ladrone - ladrona.
27. Придавките кои во машкиот род завршуваат со or, женскиот род настанува кога
or > ere - era: lavurador - lavuradere - lavuradera.
28. Другите придавки остануваат непроменети во женскиот род: kamize verdi (Бит.),
kamiza vedri (Ск.); lap verdi (Бит.), lap vedri (Ск.).
29. Компаратив. Квантитативните придавки образуваат форми за компарација и
можат да изразат супериорност, инфериорност или еднаквост.
а) За супериорност: mas: Јаки es mas altu di ti;
б) За инфериорност: no tan: Јаки no es tan altu ki Isak,;
в) За еднаквост: komu: Jaku es altu komu Isak.
30. Неправилните компаративи од шпанскиот јазик како: grande - mayor; pequeno -
menor; malo - peor. Bo Битола и Скопје ce употребуваат следните форми: mas grandi, mas
diku, mas negru, mas buenu, mas miZor. Многу ретко може да се слушне формата pior.
31. Во е.ш. јазик суперлатив се образува со помош на прилогот muy: тиу blanku, тиу
bwenu, muy grandi, muy Итруо. Некогаш суперлативот се формира кога пред компаративот
се додава член: il mas grandi.
Броеви
32. Броевите означуваат количество на предметите и во е.ш. ги има два вида:
главни (adjectivos numerates cardinales) и редни (adjectivos numerates ordinates).
33. Главни броеви:
Број Битола Скопје Шпански
0 zero zero cero
1 ипи unu uno
2 dos dos dos
3 tres tres tres
4 kwatru kwatru cuatro
5 sinku sinku sinco
6 ses ses seis
7 syeti syeti siete
8 odu odu ocho
9 mwevi muevi nueve
10 dyes dyes diez
11 ondzi onzi once
12 dodzi dodzi doce
13 tredzi tredzi trece
14 katordzi katorzi catorce
15 kindzi kinzi quince
16 dizises diziseS diez y seis
17 dizisyeti dizisyeti diez y siete
18 diziyodu diziyodu diez y ocho
19 dizimuevi dizimuevi diez y nueve

130 ЖАМИЛА КОЛОНОМОС - АВРАМ САДИКАРИО
20 vend vend veinte

21 vend i у ипи vend i unu veinte y uno
30 trente trenta treinta
31 trente i y mu trenta i unu treinta y uno
40 kwarente kwarenta cuarenta
50 sikwente sikwenta cincuenta
60 sisente sisenta sesenta
70 setente setenta setente
80 udente udenta ochenta
90 nuvente nuventa noventa
100 syen syen ciento
101 syen i y unu-e syen i unu-a siento uno
200 duzyentus-es duzyentus-as doscientos
300 trizyentus-es trizyentus-as trescientos
400 kwatruSentus-es kwatruSentus-as cuatrocientos
500 kinentus-es kinentus-as quinientos
600 $isentus-es Шепшѕ-аѕ seiscientos
700 sidsyentus-es sidsyentus-as setecientos
800 udisentus-es udiSentus-as ochosientos
900 nuvisyentus-es nuvisyentus-as novecientos
1000 mil mil mil
10000 dies mil dies mil diez mil
un milyon un milyon un millon
une milyarde una milyarda mil millones
Dos di bode i tres di tranidoris.

Bo е.ш. говори bo Битола и Скопје десетките и единиците се сврзани со /: vend i unu,
ѕуеп i unu. Ho во Битола при изговорот за да се избегне „hiatus44 се вметнува у: vend i уипи,
ѕуеп i уипи.
34. Броевите се неменливи зборови освен стотките кои се секогаш во множина и
имаат род.
35. Во семејни услови често пати се употребува изразот »уа li dyo dodzF (Бит), „уа U
dyo dodii“ (Ск.), што значи крај на некоја работа или крај на животот со цел да се избегне
зборот „смрт44.3678940
36. Редни броеви.

Следните облици се употребувани во Битола и Скопје:
'Битола: primeru-e, primu-e, sigundu-e, il di tres, la di tres;
Скопје: primeru-a, primu-a, sigundu-a, il di tres, la di tres, итн.
Родот и бројот се бележат со член: lus di tres, il di tres, la di tres, las di tres.
37. Шпанскиот збор „митад44 во е.ш. во Битола и Скопје има повеќе форми: теуи,
meta, meyata, mita, medyata, medyu.
38. Шпанскиот збор за мноштво ,4oble“ (италијански ,4oppio“) во е.ш. се употребува
само како dupju.
39. Шпанскиот збор ,4осепа“ во е.ш. се употребува само како ,4uzene-a“ —La meta di
mil - dodzi i medyu.
Заменки
40. Заменките укажуваат на лице и предмет. Личните заменки ги има во повеќе
форми зависно од тоа дали се субјект, објект, без или со предлог.

МОРФОЛОГИЈ A НА ЕВРЕЈСКО-1ППАНСКИТЕ ГОВОРИ ВО БИТОЛА И СКОПЈЕ 131
41. Заменка - субјект едн.: уо, tu, el, еуе-а. Множ.: muzotrus, vuzotrus, еуиѕ, еуеѕ-аѕ. Vos
- ретко се употребува.
42. Заменка за објект без предлог едн.: mi, ti, lu, la; mi mire-a. Множ.: mus, vus, lus, las.
Повратна - si: si mire.
43. Заменка за објект co предлог kun, едн.: kun mi, кип ti, кип el, кип eye-a. Множ.: кип
muzotrus, kun vuzotrus, кип eyus, kun eyas. Повратна заменка: кип si.
44. Заменка со предлог a, едн.: a mi, a ti, a el, a eye-a. Множ.: a muzotrus, a vuzotrus, a
eyus. Повратна заменка за a si: a(n)-yes-as.
45. Показни заменки и придавки на е.ш. во Битола и Скопје: esti, estus, akel, акеуиѕ,
este-a, estes-as, akeye-a, ekeyes-as.
46. Присвојни заменки и придавки: mi, tu, su, mis, tus, sus, mwestru, vwestru, suyi,
mwestrus, vwestrus, suyus, muestre-a, vwestre-a, suye-a. Es mi padri, es su kaza.
47. После именките ce користат следните облици на присвојни придавки:
а) Еден присвоител и еден предмет: miyu, tuyu, ѕиуи, ѕиуе-а. La kaze miye es grandi.
б) Еден присвоител и повеќе предмети: miyus - miyes, tuyus, tuyes-as, suyus, suyus,
suyes-as. Las kazes miyes son grandis.
в) Повеќе присвоители и еден предмет: mwestru, mwestre-a, vwestru, vwestre-a, vwestru,
vwestre-a.
г) Повеќе присвоители и еден предмет: mwestrus, mwestres-as, vwestres-as, suyus, suyes-
as.
48. Присвојните заменки ce како присвојните придавки со додавање на член пред
нив:
1. - // miu, la miye-a, lus miyus, las miyes-as, il mwestru, la mwestre-a, lus mwestrus, las
mwestres-as.
2. - il tuyu, la tuye-a, lus tuyus, las tuyes-as, il vwestru, la vwestre-a, lus vwestrus, las
vwestres-as.
3 . - il suyu, la suye-a, lus suyus.
49. Прашални придавки и заменки: ке? Ken? kwalu? lu kwe? para ke? dondi? ondi?
cornu? kwalu? kwandu?
50. Поголем дел на неодредени придавки и заменки изразуваат број и количина:
bastanti, dimazyadu, ningunu, роки, tantu, todu, итн.
51. Bo е.ш. од Битола и Скопје сретнуваме прилози за начин, количина, место,
време, компарација, потврдување, негација, сомневање и прашање.
а) За начин: agavar, baratu, buenu, klaru, solu, итн.
б) За количина и компарација: арепеѕ, bastanti, tantu, итн.
в) За место: abasu, arive-a, atras, dibasu, fista, londii.
г) За време: agora, ayer, dispwes, nunke-a, timpranu.
д) За потврдување: diustu, klaru, siguru, si, tambien.
ѓ) За негација: no, nunka, ni: ni tu ni jo ni el no vamus vinir.
е) За прашање: dike, dondi, Ke, kimandi, komu, kwalu.
ж) За сомневање: pwedi ser.
52. Locution adv.: di ves in ves, di ves in kwandu.
53. Предлози во е.ш. ce следните: a, an, en, in, di, entri,fina, kontre, kun, malgradu, myen-
tris, sin, sovri.
54. Locution prepositives: adyentru, afwere, aldiridor, distras di, infrenti di.

55. Сврзници се следните: /, та, ni, о, dunki, miyentris ki, коти, kwandu, para ki, syendu,
sin ki.
56. Извици ce следните: ay, bravo, ey, gway, of, uf, la gote, itu, $a.
Глаголи
57. Bo е.ш. ce користат следните времиња: презент, имперфект, аорист, конди-
ционал, конјунктив, партицип на сегашно и партицип на минато време. Помошни глаголи
за формирање на сложените времиња ce: aver, tiner, ser (estar). По наставката глаголите се
поделени на три групи: првата група глаголи која завршува со ar (cantar), втората со ег
(barer) и третата со ir (partir).
58. Извесен број на глаголи по потекло од други јазици ја менуваат групата, на пр.
prutiiar (proteger - фр.), копѓаг (corregir - шп.), cayir (саег - шп.), cair (порт.), kuzir (соѕег -
шп.).
59. Помошен Глагол aver
а) Презент - не се употребува.
б) Имперфект - avye-a, aviyes-as, aviyemus - avimus, aviye(-ya), aviyen-an.
в) Футур: avire, aviras, avira, aviremus, avireS, aviran.
г) Аорист: uvi, uvitis, uvu, uvimus, uvitis, uvjerun.
д) Кондиционал: aviriye-a, aviriyes-as, aviriyea, aviriyen-an, aviriyes-as, aviriyen-an.
t) Конјунктив имперфект: uvyere-a, uvyeres-as, uvyere-a, uvyeremus, uvyereS, uvyeren-an.
е) Партицип во сегашно време: avyendu; Партицип во минато време: avidu.
60. Помошен глагол ѕег
а) Презент: so, ѕоѕ, еѕ, ѕотиѕ, ѕо$, son.
б) Имперфект: ere, eres, as, ere-a, eremus, eres-as, егеп.
в) Футур: sire, siras, sira, siremus, sires, siran.
г) Аорист - Битола: fwey, fwetis, fwey, jwemus, fwetis, fwerun; Skopje: hwey, hwetis, hwey,
hwemus, hwetis.
д) Кондиционал: seriye-a, siriyes-as, siriye-a, siriyemus-amus.
ѓ) Конјунктив: seye-a, seyes-as, siyemus, siyes-as, seyen-an.
е) Императив: ki seye-a, syendu, no seyes-as, seyes-as.
ж) партицип во сегашно време: syendu; партицип во минато време: sidu.
61. Помошен ѓлагол star (estar)
а) Презент: stas, sta, stamus, stall, stan.
б) Имперфект: stave-a, staves-as, stavemus, staves, staven-an.
в) Футур: stare, staras, stara, staremus, stares, staran.
г) Аорист: stuvi, stuvitis, stuvu, stuvimus, stuvitis, stuvyerun.
д) Кондиционал: stariye-a, stariyes-as, stariye-a, stariyemus, stariyes-a$, sturyen-an.
f) Конјунктив: stuvyere-a, stuvyeres-as, stuvyere-a, stuvyeremus, stuvyeres-as, stuvyeren-an.
е) Императив: sta, standu, no stes, no stes.
ж) Партицип во сегашно време станду; во минато време: stadu.
62. Помошен Глагол tiner (tener)
а) Презент: tengu, tyenis, tyeni, tinemus, tineS, tyenin.
б) Имперфект: tiniye-a, tiniyes-as, tiniye-a, tiniyemus, tiniyes, tiniyen-an.
в) Футур: tinire, tiniras, tinira, tiniremus, tinires-a, tiniran; tuvire, tuviras, tuvira, tuviremus,
tuvirel, tuviran.

МОРФОЈ1ОГИJA HA ЕВРЕЈСКО-ШПАНСКИТЕ ГОВОРИ BO БИТОЛА И СКОГОЕ 133
г) Аорист: tuvi, tuvitis, tuvu, tuvimus, tuvitis, tuvyerun.

д) Кондиционал: tinirye-a, tiniriyes-as, tiniriyemus, tinirye-a, tiniriyen-an.
ѓ) Конјунктив: tuvyere-a, tuvyeres-as, tuvyere-a, tuvyeremus, tuvyere$-a$, tuvyeren-an.
е) Императив: tyeni%tingamus, tengen,-an.
ж) Партицип - сегашно време: tinyendu; минато време: tinidu.
63. Правилни ѓлаголи со завршеток аг, ег, /г
Kantar:
а) Презент: kantu, kantes-as, kante-a, kantamus, kantaS, kanten-an.
б) Имперфект: kantave-a, kantaves-as, kantave-a, kantavemus, kantave-a, kantaven-an.
в) Футур: kantare, kantaras, kantara, kantaremus, kantares, kantaran.
г) Аорист: kanti, kantatis, kanto, kantimus, akntatiS, kantarun.
д) Кондиционал: kantariye-a, kantariyes-as, kantariye-a, kantariyemus-yamus, kantariyes-
ya$, kantariyen-yan.
ѓ) Конјунктив: kanti, kantis, kanti, kantemus, kantes, kantin.
е) Императив: kante-a, kantandu.
ж) Партицип - сегашно време: kantandu; минато време: kantadu (Бит.), kanta (Ск.).
64. Barer
а) Презент: baru, baris, bari, baremus, bares, barin.
б) Имперфект: bariye-a, bariyes-as, bariye-a, bariyemus, bariyeS-as, bariyen-an.
в) Футур: barire, bariras, barira, bariremus, bariras, bariran.
г) Аорист: barf, baritis, baryo, barimus, baritis, baryerun.
д) Кондиционал: baririye-a, baririyes-as, baririye-a, baririyemus-amus, baririyes-as, bariri-
yen-an.
ѓ) Конјунктив: bare-a, bares-as, baremus, bare$, baren-an.
е) Императив: bari - baryendu.
ж) Партицип - сегашно време: baryendu; минато време: baridu (Бит.), bari (Ск.).
65. Parti
а) Презент: partu, partis, parti, partimus, parted, partin.
б) Имперфект: partiye-a, partiyes-as, pariye-a, pariyemus-amus, pariyes-as, partiyen-an.
в) Футур: partire, partiras, partira, partiremus, partires, partiran.
г) Аорист: parti, partitis, partiyo, partimus, partitis, partyerun.
д) Кондиционал: partirye-a, partiriyes-as, partiriye-a, partiriyemus-amus.
f) Конјунктив: parte-a, partes-as, parte-a, partemus, partes-a, parten-an.
е) Императив: parti, partyandu.
ж) Партицип - сегашно време: partyendu; минато време: partidu.
66. Сите сложени времиња се прават со помошните глаголи и партицип на мина-
тото време: tengu kantadu, aviye-a kantadu, vo kantar, stave kantandu, sto kantandu.
Како и кај другите јазици и кај е.ш. постојат неправилни глаголи кои ја менуваат
основата, но тоа ќе биде прикажано во друга прилика.
За изработка на овој труд би сакале да изразиме благодарност на оние кои во го-
лема мера придонесоа за неговото реализирање, било со фолклорен материјал или инфор-
мации за е.ш. говори во Битола и Скопје.
Нисим Алба, службеник, роден 1915 година во Битола, зборува е.ш., македонски и
српскијазик.
ИсакЛеви, инженер, роден во Битола 1916 година, зборува е.ш., српски, француски
и хебрејски.

Салвадор Леви, лекар, роден 1919 година во Битола, зборува е.ш., српски, македон-
ски и француски.
Јаков Аруести, службеник, роден 1900 година во Битола, зборува е.ш., македонски,
француски.
Хаим Садикарио, службеник, роден 1913 година во Битола, зборува е.ш., српски,
македонски, грчки, турски и француски.
Мориц Шами, економист, роден 1921 година во Битола, зборува е.ш., македонски,
српски, француски, германски, италијански, англиски.
Мориц Романо, економисг, роден 1921 година во Бјелина, живеел во Битола,
зборува е.ш., македонски, српски, француски, италијански и германски.
Јаков Бела, шнајдерка, родена 1916 година во Скопје, зборува е.ш., македонски и
српски.
Посебна благодарност му должиме на проф. Izrael Revah од Ecole des Hautes Etudes,
Сорбона, Париз, за многубројни совети во стручното обработување на е.ш. говори.
КРАТЕНКИ
е.ш. - еврејско-шпански срп. - српски

шп. - шпански мак. - македонски
фр. - француски гр. - грчки
ит. - италијански Бит. - Битола
порт. - португалски Ск. - Скопје
тур. - турски Сол. - Солун
хеб. - хебрејски Бос. - Босна
лат. - латински
Поговорки од Бишола - Pifranis di Manastir
1. II tyempu pirdidu i lus santus lu yoren. Изгубеното време и светците го жалат.

2. Abolte, abolte komu kavayu di mulinu. Ce врти, ce врти како коњ на воденица.
3. Abolte kazal, abolte mazal. Менувај село, менувај среќа.
4. Ken si akavido a la mansives, tyeni ripozu a la viZes. Koj ce чува во младоста, има спо-
којство во староста.
5. No mi yoris pur la pruvida, sino pur la sulida. He оплакувај ja сиромаштијата туку
самотијата.
6. Un poku di agwe mate il buyor. Co малку вода ce стивнува вриењето.
7. Arvul sin sulombre. Дрво без сенка.
8. II кипѕеѓи malu para si es dartu. Лошиот совет си e штетен за себе.
9. Lukwefazis кип tu manu, no ti lofazi ni tu(i)rmanu. Toa што сам ќе си го направиш, не
го прави ни брат ти.
10. Di lu baratu si improvisyo mi padri. Од ефтинијата и татко ми осиромаши.
11. Ja truZu il bidahaim a la pwerte. Го донесе гробот пред порти.
12. Bindidu il mal si vienis solu. Благословена e несреќата ако дојде сама.
13. Bukadu kamidu no tyeni amigu. Изеден залак нема пријател.
14. Dfun gwevu il kal interu. Од едно јајце ce стори цела авра.

МОРФОЈ1ОГИЈA НА ЕВРЕЈСКО-ШПАНСКИТЕ ГОВОРИ ВО БИТОЛА И СКОПЈЕ 135
15. Ki biven lus viyetus para bien di lus mansevus. Да живеат старите за добро на
младите.
16. Bos dil puevlu, bos d'il sielu. Глас на народот е глас од небото.
17. Ја si buziyo la sal. И солта си ја расипа.
18. Di ѕи kandele no si arilumbre la meze. Од неговата свеќа не се осветлува трпезата.
19. L'alsireie si alavo - guzaniente salio. Си ce пофали црешата - a излезе црвлива.
20. Arikoti las floris dil bien tiempu, ki prestu vinira il invyernu. Собери ги цвеќињата во
убаво време, бидејќи набргу доаѓа зимата.
21. Kulevre ki no mordi ki bive syen anus. Змијата која не каса нека живее и сто години.
22. II ki da fiyadu syempri kede kivradu. Koj дава вересија секогаш останува килав.
23. II musafir nade no komi ma la meze kumponi. Гостинот и ништо да не јаде масата да
се полни.
24. Ken а тибиѕ syervi тиби реке. Многу пати оној што на многу служи.
25. Кип раѕепсуе i la yerve sifazi sede. Co трпение и тревата ce претвора во свила.
26. La palavre tyeni kwatru kantonis. Зборот има четири ќошиња.
27. Lukwe kayi di mi manu, ki si vaye ondi mi(i)rmanu. Што ќе падне од мојата рака нека
се најде во раката на брат ми.
28. Ki si vaye апи vyeiu kun sus maldisyonis, ki venge il anu muevu kun sus bindisionis. Нека
си оди старата година co клетвите, a да дојде нова со благословите.
29. La varda va inrive komu Vazeyti. Вистината исплива rope како зејтинот.
30. Varda para ti, mintire para mi. Вистина за тебе, лагата за мене.
31. Il vinu kwandu sta a la bote no favle. Виното во бурето не зборува.
32. Lus yuradoris ki bivemus, ki lus riyidoris son pokus i rigaladus. Нека сме живи
плачковците, оти малку се насмеаните.
33. Kwandu il gwerfnu tieni ki si aligrar, syelus i tieres tyenin ki yurar. Kora ce весели
сираче, плачат небото и земјата.
34. A ken todu il abaste, no li manka nade. Кому ce му e доволно, нему ништо не му
фали.
35. Ken al syelu skupi a la kare li kayi. Koj плука на небото му паѓа на лицето.
36. Mas negru la diskulpe ki la kulpe. Полоша e одбраната од грешката.
37. Di lavar la kavese d'il hamor, si skape la lisije i il Savon. Од миење магарешка глава
се троши сапунот и пепелницата.
38. Раѕепѕе tenges 6in6e ki la no6i es grandi. Имај трпение тафтабито оти ноќта е го-
лема.
39. Y'ay i otru aznu di mizmu pelu. Има и друго магаре со исто влакно.
40. Al iskarsu ni repozu ni diskansu. Ha циција ни мир ни одмор.
41. Alha li da, lunis s'aripiyenti. Bo недела дава во понеделник се кае.
42. Amista di yernu cornu il sol d'invyernu, sali tardi i si va prestu. Љубовта на зетот e како
зимско сонце, излегува доцна и си оди рано.
43. Antis di sintir la dimande pense a la rupweste. Пред да го слушнеш прашањето мисли
на одговорот.
44. Avriti lus оѓиѕ ki no ti lus avrin otrus. Отвори ги очите за друг да не ти ги отвори.
45. Ate al hamor ondi keri il patron. Врзи го магарето кај што сака стопанот.
46. Fazi il раѕи komi il руѓ. Прави ги чекорите колку што ти се нозете.
47. Bizar las тапиѕ ki las keri ver kurtades. Бакнува рака која сака да биде исечена.
48. Kada ип salude kun il бареуи ki tyeni. Секој поздравува со шапката која ја има.
49. Kriyer mi keru ki il gayu meti gwevu. Би сакал да верувам дека и петелот снесува
јајца.
50. Kuandu ilfarineru la sakude la barve, sali une buga6e. Kora брашнарот ja тресе бра-
дата излегува една погача.

51. Di boke in boke troke. Од уста до уста има разлика.

52. Di darsi тиби ayri, no ај ningun hayri. Од многу чалам се нема аир.
53. Syempri i a Votru syenti. Слушај ja секогаш и другата страна.
54. Di lu muestru no tokis, de lu vwestru - haverim. Од нашето не пипај, а од вашето -
братска делба.
55. Dil arvul kaidu todus fazin lene. Од паднатото дрво сите прават цепаници.
56. Dizimi lu kwe meldes ti dire lu kwe penses. Кажи ми што читаш да ти кажам што
мислиш.
57. Diuha murid la mintire Iddo. Насредин оџа умре, лагата остана.
58. Kuandu dos no Kerin, unu no pwedi. Kora двајца не сакаат ден не може.
59. Al hamor kwandu mas Varoges, mas alvante las игеѓеѕ. Магарето колку повеќе го
молиш повеќе ги дига ушите.
60. II scarinu еѕ fuerti mas Id la mwerti. Копнежот e појак од смртта.
61. II scarsu репѕе d'avansar tres, a gaste kwatru. Цицијата сака да заштеди три, а троши
четири.
62. II palu tuertu la lumbri lu indirede. Крив стап огнот го исправува.
63. II оѓи syegu no si inyere. Слепото око не може да греши.
64. II syelu no si toke kun la manu. Небото не ce допира co рака.
65. In kada kaze ay une braze. Секоја куќа има едно жарче.
66. Al капи no kai тапбе. Во калта не се прави флека.
67. Inimigus dispartidus medyu vinsidus. Непријатели поделени, напола победени.
68. Entri la pas i la gere, hway Ken la yeve. Mery војната и мирот, тешко си му кој ја
трпи.
69. Gastis di bode no si fazin kada ore. Свадбени трошоци не ce прават секој час.
70. Ken in bien arvuli si arime bwene sulombre lu kuviie. Koj на добро дрво ce наслонува,
убава сенка го покрива.
71. Ќеп amarfeu ingluti, no skupe dulci. Koj голта горко, не плука благо.
72. Ќеп ѕЧбо a dimandar, no s'i6o a indivinar. Koj тргна да бара не тргна да гата.
73. Ќиаг dil diep, mitar a lafaldukere. Од џеп во фалта (од шупливо во празно).
74. Ala boke sirade no entre moske. Bo затворена уста не влегува мува.
75. Коти so уо para mi alme, ansine il Dyo ki mi ayudi. Како што сум си сам за
душичката, така Господ да ми помогне.
76. Kwandu уо n'andormiye, todus tengen negru sfwenu. Ако jac не спијам, сите да имаат
лош сон.
77. Aznu kayadu pur savyu kuntadu. Замолкнато магаре го сметаат за мудрец.
78. Di ип karneru no salin dos kwerus. Од една овца не излегуваат две кожи.
79. Desi mi intrar, mifazire lugar. Дај да влезам сам ќе си правам место.
80. La devde diye bivenu no aspere. Долгот добар ден не дочекува.
81. La lumbri i la vintane fazin la f iie hara§ane. Покрај огнот и пенџерот момата се
стори мрзелива.
82. La раѕепѕуе еѕ pan у ѕепѕуе. Трпението е леб и памет.
83. La ripweste in ѕи ore vali mil dukadus. Одговорот на време чини илјада дукати.
84. Las males nu6ades раѕеп - las males palavres no pasen. Лошите ноќи поминуваат -
лошите зборови не.
85. Lion ki sta durmyendu no la dispyertis. He буди лав што спие.
86. Lu kwe akuntesi in mil anus, akuntese in un puntu. Што не ce случува за илјада години
се случува за еден миг.
87. Lu Keris kuniser dali puder. Сакаш да го запознаеш - дај му власт.
88. Lus grandis pileyen lus 6ikus yeven. Големите ce караат - малите трпат.

МОРФОЛОГИЈА HA ЕВРЕЈСКО-ШПАНСКИТЕ ГОВОРИ ВО БИТОЛА И СКОПЈЕ 137
89. Mas fwerti еѕ di pinsar ki di lu pasar. Потешко e да го помислиш отколку да го

поминиш.
90. Na ti m e di raki, ki ti vayes di aki. Ha ти една ракија да си одиш оттука.
91. Ni agule ni didal ni kurason para lavurar. Ни игла ни напрсток ни срце за работа.
92. Ni linda di inkantar, ni feye d'ispantar. Ни убава да ce восхитиш ни грда да се ис-
плашиш.
93. No diuzges a tu amigu si no vas a su lugar. He суди за својот другар ако не си пошол
на негово место.
94. No еѕ коти Jceris si no коти pwedis. He e како што сакаш, туку е како што можеш.
95. Ki no si vaye un sinor para ki venge un peor. Да не си оди добриот - за да дојде
лошиот.
96. No dimandis ni al mediku ni al indivinu, sino al ki a la kavesa li vinu. He прашувај го ни
лекарот ни гаталецот, туку паталецот.
97. Page lu ке devis, savrds lu ke tyenis. Плати што должиш - да знаеш што имаш.
98. Si mi muriye ayer, no lu aviye saver. Да умрев вчера не ќе го знаев.
99. Sin intrar a la mar no si ambeze nadar. Bo море без влегување, не се учи пливање.
100. Todes las bundadis in un lugar no kavin. Сите добрини на едно место не ги бере.
101. Todes las vardas no si dizen. Сите вистини не ce за кажување.
102. Еѕ buenu todu saver, ma no todufazer. Убаво e cb да ce знае, но не и да ce прави.
103. Un buraku si sere - syen si avrin. Една дупка ce затвора - сто ce отвораат.
104. Une synteye mudes kazes kerne. Една искра изгорува многу куќи.
105. Ya sintyo al gayu kantar, ma no savi in ke lugar. Го слушна петелот како пее, ама не
знае од кое место.
106. II bwey s'afere pur il kwernu, il ombri pur la ulege. Волот ce фаќа за рогови, a
човекот за јазик.
107. Kaze di tuvles atenes prestu si ishaSe. Куќа од туѓи тули брзо се руши.
108. Ken solu kuzyo, no diskuzyo. Koj шиел сам, тој не одшивал.
109. Si Моѕе murio, Adonay kido. Ако умрел Мојсие, Господ остана.
1. Baruh К.: El judeo-espanol de Bosnia. Revista de filologia Espanola, XVII (1430).

2. Bourcier E.: Elements de linguistique romane, Paris 1956.
3. Cantera J.: Los Sefardies, Temas espanolas, Madrid 1959.
4. Danton A.: Proverbas judeo-espagnolas de Turquie. Zeitschrift fur Romaniche Philologie, XXXVII
(1900), 72-96.
5. Delgado C.: Novisimo diccionario - frances-espanoly espanol-franees, Paris 1950.
6. Foulche-Delbocs: Proverbes judeo-espagnols. Revue Hispanique, П (1895), str. 313, 352.
7. Galante A.: Proverbes judeo-espagnols. Revue Hispanique IX (1902), str. 440-454.
8. Kayserling M.: Quelques proverbes judeo-espagnols. Revue Hispanique IV (1897), str. 82.
9. Коневски Б.: Граматика на македонскиот литературен јазик , Култура, Скопје 1976.
10. Pidal Mendez: Manual de gramatica hisstorica espanola, Madrid 1952.
11. Navarro T.: Manual deprononciacion espanole, Madrid 1957.
12. Revah J.: Notes en marge du livre de Mes Crewus. Bulletin Hispanique, 1935.
13. Skok P.: Osnovi romanske lingvistike. I, П, Ш, Zagreb 1940.
14. Vinja V.: Gramatika Spanjolskog jezika, Zagreb 1963.
15. Vox: Diccionario manual frances-espanol, espanol-franees, Barcelona.
16. Wagner: Caracteres generales del judeo-espanol de oriente. Revista Fillologia Espanola, ХП, 1930.

tamila KOLONOMOS
Avram SADIKARIO
THE MORPHOLOGY OF HEBREW-SPANISH SPEECH-FORMS OF BITOLA AND SKOPJE
(Summary)
The study was carried out on the basis of oral folklore material from Bitola and Skopje. We emphasize
this fact especially because all literary works, scientific papers, journals, newspapers and documents were printed
in the Hebrew-Spanish dialect of Thessaloniki. This dialect was considered to be a literary standard even in the
mutual communications of the Jewish communities from various regions, in schools, correspondence, lectures, per
formances, singing of songs and romances, etc. As a result of this there are no documents written in the speech-
forms of Bitola and Skopje, and the same situation applies for the other communities. For that reason the recording
of these spoken languages has a particular importance. What is more important is the fact that in Macedonia, where
the number of speakers is small, these dialects will become extinct. Within the framework of this study the mor
phology of the speech-forms of Bitola and Skopje has been elaborated using the model which has been applied tra
ditionally in the grammars of other languages. For those interested in this issue we give the grammatical rules in
parallel with the texts in Hebrew-Spanish. The speech-forms of Bitola and Skopje are presented in parallel, and in
places the forms of the modem Spanish language are included as well. However, we have adhered to the principle
of gradualness. The examples illustrated by proverbs are given for the better introduction of the reader. The mate
rial is presented in 66 grammatical units as follows: the article in 6 , nouns in 18, adjectives in 8, numerals in 8,
pronouns in 11, adverbs in 4, conjunctions in 1, exclamations in 1, and verbs in 9 units. The irregular verbs, with
certain exceptions, correspond to the irregular verbs of the modem Spanish language. The deviations are not treated
here, as are the irregular forms met in the speech-forms of Bitola and Skopje, and they will be the subject of inves
tigation on some other occasion.
The paper also includes 109 proverbs in the Bitola dialect translated freely into Macedonia^. This paper
completes the characteristics of the Hebrew-Spanish dialects spoken in Macedonia and presents a small contribu
tion to the preservation of the language of the Macedonian Jews from total oblivion.
ИСТОРИЈА HA КУЛТУРАТА HA MАКЕДОНИJA

Миодраѓ М. ТОДОРОВИЌ
БРИГИСКО-ФРИГИСКИ Zoppu; = Hav0i<; ВО МАКЕДОНИЈА

И Zuppoq = SdvOog BO МАЛА А ЗИ ЈА
Апстракт: Формата ZoppToq претставува еден ген. синг. од личното име

Zopplq = HavOiq. Како најблиски паралели на личното име ZoPpiq = Hav0iq, стојат
ликиско-фригиските форми *Zippoq < Zoppoq *Sav0o<; и Zippiq < *Zippiq < *Zuppiq.
Спомнатите форми ги сметаме за изведеници од и.е. радикал *k'ubhro- : *к’ubhr-ien-
„сјаен, светол, бел“.
За формата ZoppTvoq документирана на еден сребрен прстен пронајден кај Струга

- Делегожда, (cf. ZoPpTvoq eipi / T atai 5i5oi), во повеќе наврати има пишувано проф д-р
Вера Битракова-Грозданова.1 Од анализата на формата ZuPpTvoq, која ја донесува проф.
Вера Битракова-Грозданова, темелена, главно, на епиграфските и археолошките
сознанија, може да се заклучи дека во споменатата форма ZuPpTvoq станува збор за едно
лично име во номинатив или генитив сингулар. Притоа, проф. Вера Битракова-
Грозданова2 укажува дека на формата Zuppivoq како најблиски паралели би можеле да
стојат италските лични имиња Subrius или Subrinius, од проста причина што формата
ZuPpTvoq како таква не е документирана ниту во грчкиот ниту во илирско-трачкиот јазичен
ареал.
Меѓутоа, вака поставената теза од страна на проф. Вера Битракова-Грозданова
наидува на потешкотии. Пред сb, поради фактот, што италските лични имиња Subrius и
Subrinius, немаат свои сигурни показатели надвор од италската јазична средина. Тоа е едно,
и друго, најновите ономастички истражувања покажуваат дека во овој дел на Македонија,
каде што е пронајдена формата ZuPpTvoq се зачувани траги од домородните жители, додека
пак процентот на италските лични имиња е застапен во еден релативно мал број.3
Натписот на сребрениот прстен: IYBPINOI EIMI / TATAI Д1Д01 за прв пат е објавен од проф. д-р Вера
Битракова-Грозданова,#елгроп0латд/сду ДелаГожда - Струга 1979 во Macedoniae Acta Archeologicae VI, Скопје 1980,
стр. 64, а потоа и во својата докторска дисертација Вера Битракова-Грозданова, Споменици од хеленистичкиот
период во Македонија, Скопје 1987, стр. 110.
2 _
Вера Битракова-Грозданова, Сиоменици од хеленистичкиот период во Македонија, стр. 110.
з
Во ономастиката во поново време c t повеќе преовладува мислење дека некои топоними, ороними и
хидроними во овој дел на Македонија, претставуваат остатоци од тамошните домородни жители. За тоа види кај V.
Georgiev, Introduction to the History of the Indo-European language, Sofia 1981, стр. 171. Имено, V. Georgiev, смета дека од
бригиско-фригиско потекло се хидронимот ’Epiyoov, топонимот Boxxta, и др. Додека, пак проф. Fanoula Papazoglou,
Surquelques noms “thraces” en Iliyrie, GodiSnjak XII, Centar za Balkanoloska ispitivanja, ANUBiH, Sarajevo, 1974, стр. 59-73., на
пример, смета дека за имиљата Delus, Getas, Tippas, Manios и др. од Македонија и јужна Дарданија имаат свои соод-
ветни паралели со фригиските од Мала Азија. Сп. уште, F. Papazoglou, Stelles anthropomorphes et amorphes de Pelagonie,
Ziva Antika 27 (1977), стр. 135-150 каде што за имињата Beithus, Doules, Kotus, Mestikena, Mestulos смета дека ce од
најстариот тип на лични имиња во Македонија, т.е. Бригиски.
140 МИОДРАГ М. ТОДОРОВИЌ
Ако е тоа така, тогаш не ни преостанува ништо друго до споменатата форма

ZoppTvoq да се обидеме да ја осветлиме од аспект на балканскиот јазичен сојуз.
На оваа констатација, упатуваат пред с& следниве показатели. Во светлината на
најновите ономастички истражувања се покажува дека во овој дел на Македонија, имаме
зачувани јазични траги од старите Бриги, за кои се претполага дека некогаш живееле во
централниот и југозападниот дел на Балканскиот Полуостров, а кои имале свои племенски
сонародници во Фригите од Мала Азија.4
Потоа фактот што фригискиот јазик од лингвистичка гледна точка се определува
како јазик кој е многу близок до старомакедонскиот,5 и на крајот, теоријата за подед-
наквата застапеност на предгрчката, илирската и грчката јазична компонента во старома-
кедонскиот.6
Ако кон сето тоа се додаде познатата теза на балканско-анадолскиот јазичен сојуз,
која се гледа од многуте сродни топоними и антропоними,78 тогаш во формата Zoppivoq,
поточно, во неговата основа ZuPp-, како најблиски паралели секако стојат: од една страна
илирските форми ZoPepoq, Zipepiq, со познатиот илирски вокалски превој е/а Zupapiq, од-
носно Suberadona* а од друга страна, грчките: ZoPpita. Zoppi8ai,910 односно ликиско-
фригискиот хидроним Zlppoq < *Zuppo<; = HavBoq и ZipPtq. 0
Како што е познато, многу одамна Р. Kretschmer,11 ја има поставено хипотезата
дека ликискиот хидроним Zippoq потекнува од *ZoPpo<;,12 односно од некој сатемски јазик
кој се зборувал во Мала Азија, по cb изгледа фригискиот. Во поткрепа на оваа своја теза
тој истакнува дека формите Zippoq од *Zippoq, односно, ZipPu; од *Zippig од уште постарата
форма *Zoppiq не се ништо друго туку имињата на реката ZKapav6poq која уште била
наречена и EavGoq. Траги на оваа хидронимија од сатемско потекло, според A. Fick13 се
констатирани на Крит и во источните балкански предели. И токму тој факт, според Р.
Kretschmer, претставува еден од главните аргументи за миграцијата на балканските
Бриги/Фриги во М. Азија. Гореспомнатите форми како такви се сметаат за корадикали со
ст. инд. gubhra-y „сјаен, бел“, ерм. surb „чист“. А според A. Walde - Ј. Pokomy,14 наведените
примери претставуваат изведеници од и.е. радикал *к' ybhro- „сјаен, светол, бел“ Кон овој
V. Georgiev, op. cit., стр. 143, смета дека старите Бриги (Вриуа;) во грчката адаптација е јавуваат како
Фриги (Фриуес;). Затоа V. Georgiev, op. cit., стр. 171, е на мислење дека е можно да се одреди еден прото-фригиски
регион кој би лежел во денешна централна Македонија. Инаку за Бригите/Фригите и нивната преселба во Мала
Азија дознаваме од наративните извори (cf. Strabon XIV, 68; Her. IV. 45, VI. 185; Proc. De aed. IV, 4.) и др. За учеството
на Бригите во етногенезата на античките Македонци види кај д-р Наде Проева, ПрилоГ кон проучувањет о на
античките Македонци, Годишен зборник на Филозофскиот факултет, Скопје 1990-1991, стр. 5-20.
5 V. Georgiev, op. cit., стр. 131-132,143,171 и таму наведената литература.
6 Н. Baric, Arhiv za arbansku starinu, III, Sarajevo. За предгрчкиот супстрат во старомакедонскиот спореди ги
на пример македонските топоними образувани со предгрчкиот суфикс -аа-; Ереааа: мак. Воден; ’A pvlaoa потоа
со суфикбот -v8o-, "OXuvOot;, AepuvOoq и др., сп., A. Fick, op. cit., стр. 151-152.
7 Fick, Vorgriechische Ortsnamen, Gotingen 1905, стр. 151. Интересни ce на пример споредбите што ги доне-
сува помеѓу македонските и анадолските топоними како на пример: ’AAivSoia ж>А.ц MatccSoviac; : *AXiv8a лоХц
Kaptaq; мак. ’A pviaaa : vApva во Ликиа; мак. SivSyOo^ ItvS ia во Ликиа и др. Види и кај V. Georgiev, op. cit., стр. 217
во која врз анализата на хидронимите од Мала Азија доаѓа до заклучок дека предгрчкиот супстрат учествувал во
колонијализацијата на мала Азија во вториот милениум пред нашата ера.
8 Н. Krahe, Die Sprache der lllyer, Wisbaden 1955, стр. 103.
9 A. Fick, op. cit., стр. 2 2 ,3 1 ,7 9 ,8 3 ,1 2 8 -1 2 9 .
10 P. Kretschmer, Stellung derlykischen Sprache, Glotta 27, стр. 256 s.
11 P. Kretschmer, op. cit., стр. 256.
1 2 $ 9 9
За превојот на вокалот o > i пред лабијалот спореди ги на пример: plpXtov: Popkov: р^рХод ityoq :
oyoq и др. Види кај К. Brugmann, Griechische Grammatik, стр. 84.
13 , , џ
A. Fick, op. cit., стр. 79,128. Формата Xupptxa e на Крит, lup p iS ai име на атичката дема, а 1иР арц е име
на еден извор на Делфи.
14
A. Walde - Ј. Pokomy, Wergleischendes Worterbuck der indogermanischen Sprachen, стр. 368.
ИСГ0РША HA КУЈПУРАТА HA МАКЕДОНША

БРИГИСКО-ФРИГИСКИ Z\)ppц = Ѕ осу0 ц ВО МАКЕДОНША 141
и.е. радикал *к' ybhro- „сјаен, светол, бел“, почитуваниот проф. М. Будимир15 ги придодава
уште и ст.инд. sobhona- „сјајна, светла“ како и ст.сл. форма хубав, но и еден претпоставен
илирски или според проф. М. Будимир пеластички праоблик *subauro- за име на светол
метал во значење „сребрен, сребренаст“.
Во поново време V. Georgiev16 и A. Ј. van Vindekens17 согласно на своите теории за
развитокот на предгрчкиот супсграт го прифаќаат учењето на Р. Kretschmer за фригиското
потекло на ликискиот хидроним Zippoq (< *ZoPpo<; односно, Zippiq, но со таа разлика, што
A. Ј. van Vindekens18 во својата теорија за развојот на предгрчиотѕ супстрат, односно пелас-
гискиот, спомнатите форми ZuPepoq, ZiPcpiq и ZuPapiq за кои се претполагаше дека се од
илирско истите ги смета дека се од предгрчко, односно пеласгиско потекло.
Кога станува збор за грчката форма Zoppua, треба да се одбележи дека истата е
документирана уште во микенската епоха, со веларниот рефлекс -к (cf. su-ki-ri-ta /Sukrita!:
гр. Zuppua.19 Притоа, гледано од етимолошка страна микенската форма su-ki-ri-ta /Sukrita/
: гр. Zoppua на мислење сме дека истата може да биде корадикал со ст.инд. сикга- „светол,
сјаен, бел“, односно , ст.инд. сис- „светол, сјаен, јасен“. Како таква таа претставува едно
образување од и.е. радикал *k'eyqro- „светол, сјаен, бел“.20 Прашањето како да се објаснат
овие консонантски варијанти -р-/-у-, (cf. su-ki-ri-ta /Sukrita/ : гр. Zoppvua; потоа во alpovri:
aiyuvri; рефира: уефира и др.) кај еднообразните и синонимни зборови во предгрчкиот и
грчкиот јазичен супстрат, секако му припаѓаат на едни поопстојни истражувања од сфе-
рата на општиот индоевропски јазик.21
Ако на вака поставените анализи за ликискиот хидроним Zippoq < *ZuPpoq, од-
носно Zippiq < *Zippiq < *Zuppiq, за кои е востановено дека потекнуваат од фригискиот
јазик, нема што да им се забележи, тогаш на мислење сме дека од споменатиот и.е. радикал
*k'ubhro- „сјаен, светол, бел“ проширен со секундарниот и.е. суфикс -i e n т.е. *к' ybhr-ien-s
можно е да била изведена формата *ZiPpiq со својот ген. синг. ZuppTvoq, исто онака како
што се добиени и формите (cf. АеХфц, Аб^ф-Tvoq; Niypiq, Niyp-Tvoq; ’AA,eJ;av6pl<;,
’AXeâv8p-Tvoq и др.).2
Овде треба да се истакне и тоа дека формата *Zoppiq, ZoppTvcx; е запазена во лики-
ско-фригискиот хидроним Zippic; за кого со лингвистички методи е докажано дека потек-
нува од *ZiPpi£, односно од уште постарата форма **Zoppi<;.23
Нам ни останува да го согледаме уште и прашањето на аналогијата. Имено, ако е
од Zippoq < *Zoppoq = HavBoq тогаш секако и од ZoPpiq, ZuppTvoq е HavBiq, EavGivoq, од-
носно, исто онака како што е од apyDpoq : ’Apyuplq : ’ApyupTvoq. Оваа аналогија ја иста-
М. Будимир, Грци и Пеласти, стр. 23.

16 V. Georgiev, op. c i t стр. 206,219,342.
17 A. Ј. van Windekens, Etudes pelasgiques, Louvain 1960, стр. 113-115.
A. J. van Windekens, op. cit., стр. 114. Имено A. J. van Windekens, за споменатите форми Iifpoq, Хирарц,
Хбрерц, претполага дека се добиени по пат на апофонскиот развој на *ег: *ог > *аг: г. од и.е. радикал за *к’ ubhro-
„сјаен, светол, бел“.
19
М. Ventris - J. Chadwick, Documents in Mycenaean Greek, Cambridge 1979, стр. ... Bo микенското слогово
линеарно „Б“ писмо, како што е познато со силабограмот ^V-f (V = a, е, i, о, и) предадени се сите три реда гутурали,
звучни, звучни аспирирани и безвучни, (cf. ai-ke-и lAigeusI : гр. Aiyevq од и.е. *aig'-; wo-ка Iwokhos/ : rp. o%oq од и.е.
*wog’ho-; re-u-ко iLeukosI: гр. Агикос од и.е. *1оико- и др.).
20
A. Walde - J. Pokomy, op. cit., стр. 378.
21 _ , ,
Според проф. М. Будимир, Грци и Пеласши, стр. 24, за варијантите ф-Ау- во сприуц aiyovri и др., прет-
полага дека во овие форми согласките р/у се добиени за да се избегне хијатот. Види и кај V. Georgiev, Vorgriechische
Sprachwissenschaft, Sofia 1941,34.
22 За образувања со секундарниот суфикс -ien-, види кај Н. Rix, Historische Grammatik des Griechischen, Laut
und Forman Lehre, Darmstadt 1976, стр. 45.
23
P. Kretschmer, op. cit., стр. 256.
ЈАЗИЦИТЕ HA ПОЧВАТА HA MАКЕДОНШA

142 МИОДРАГ М. ТОДОРОВИЌ
кнуваме, пред с&, поради фактот што епитетот на ликиско-фригискиот хидроним Zippoq <
*Zoppo<; е apyopeog, (cf. ZiPpcp ел apyupcp), додека пак нашата форма ZippTvog од *ZuPpig
токму како таква е документирана на сребрениот прстен.
И уште нешто, формата Zoppiq, ZuppTvoq како лично име не е ништо друго туку
еден епоним на води, реки или езера, како што се на пример: AeoKoq, A eom aia, Niypiq;
EavGoq; IlivSoq; Zupapu;; Ttxavoq : Tvcaprjaioq; ФаА,аро<; и други. Притоа треба да се одбе-
лежи дека сите наведени примери на личните имиња и имињата на реките или езерата,
главно се изведени од и.е. радикали за ознака на бојата.24
Друго е сега прашањето, дали во епонимот *ZoPpi<;, ZoPpTvoq „сјаен, светол, бел“ би
можело да се крие и старото име на Охридското Езеро, кое од Грците е наречено Auxvi<;,
Ao%vt8o<;. Сакале ние или не оваа аналогија сама по себе се наметнува. Пред сb поради
фактот што и во житието на Св. Климент и Наум Охридски јасно стои дека Охридското
Езеро е наречено Белото Езеро (Бѓдогд *з*рд).25 Па сепак, тоа прашање е во домен на едни
поопстојни лингвистички истражувања и сега го оставаме настрана.
Ова се резултатите до кои дојдовме кога станува збор за формата ZuppTvoc; за која
сметаме дека претставува еден ген. синг. од личното име *1иррц < и.е. *к' ybhr-ien-s
„светол, сјаен, бел44.26
Но за нас не од помала важност е исто така и сознанието дека спомнатата форма
*1оррц, ZuppTvoq = EavBlq, EavGTvoq не е ништо друго туку еден стар бригиско-фригиски
реликт запазен во овој дел на Македонија, каде што се претполага дека некогаш живееле
старите Бриги.
Miodrag М. TODOROVIC
DER BRYGISCHE-PHRYG. Zupplc; = SavGlq IN MAKEDONIEN

UND ZuPpoq = SavGog IN KLEINASIEN
(Zusammenfassung)
Die Form ZuPpTvoc; ist ein Gen. sing, vom Namen Еиррц = Sav6l<;. Der Name Zoppiq ZuppTvoq (<
idg. *k'ubhr-ien-s “leuchten, hell, weip sein”) konnte in lyk.-phryg Zippog (< Zoppog < idg. *k'ubhro- “leuchten,
hell, weip sein”) = EavGo<; und Zippig (< *ZiPpi<; < *ZuPpig) (vgl. inschr. *ZoppTvo<; eipl / Taxai STSoi) bei
Struga in Makedonien erhalten werden.
За ономасиологијата на личните имиња и имињата на водите, реките или езерата види кај W. Pape - G.
Е. Benseler, Worterbuch der griechischen Eigennamen, sv. XzvKoq, Niypiq, niv5ooq, SavGoc^ Tixavoq. J. B. Hofmann, Ety-
mologisches Worterbuch des griechischen, s.v. Xcukoq £,avGoq; фаАлд tiiavoq.
25
За етимологиЈата на Охридското Езеро види кај проф. Петар Хр. Илиевски, Балкански лингвистички
студии^ со посебен осврт кон историскиот развит ок на македонскиот јазик, Скопје 1988, стр. 241ѕ., 423ѕѕ., 440,
502ѕ.
26 Мислењето дека во форма loppivoq се работи за ген. сингулар од едно лично име *1иррц го има
искажано и О. Masson, SEG XXXVII, 1987 no. 547.

Мито МИОВСКИ
ФУНКЦИ01ШРАЊЕТ0 НА СТАРОСЛОВЕНСКИОТ/ЦРКОВНОСЛОВЕНСКИОТ
ЈАЗИК НА МАКЕДОНСКИОТ ЛИНГВИСТИЧКИ АРЕАЛ
Балканскиот географски простор за словенската цивилизација се отвора, според

постулатите на историската наука, во почетните векови од нашата ера, кога јужната
гранка од раздвижената словенска племенска и етничка групација, од која се издвои и
македонската, стигнала во овие предели, завладувајќи со дел од нив, создавајќи услови за
егзистенција, развој и за коегзистенција со своите соседи преку воспоставување контакти
на економски, општествено-културен и на лингвистички план.
Во постојниот изминат шеснаесетвековен временски интервал севкупната јазична
активност на говорен или на писмен план од словенска провениенција во Македонија се од-
вива на три главни лингвистички кодови, односно на три основни и два варијантни кои се
карактеризираат со одредени заеднички или диференцијални дистинкции, како што се: раз-
војниот континуитет и дијахронискиот дисконтинуитет, нивниот писмен или говорен
статус, хронолошката и историската детерминираност, генетската и типолошката срод-
ност, сферите на употреба, функциите и други.
Врз основа на извршената класификација, што ја паредлагаме со разбирлива
условеност, ја добиваме следнава состојба на јазиците во Македонија со документирана
употреба или хипотетичка допуштеност: меѓу основните кодови се вбројуваат прасловен-
скиот, старословенскиот и македонскиот стандарден јазик, а меѓу варијантните црковно-
словенскиот и македонскиот говорен, како негов пандан. (Во овој контекст една мала ди-
гресија која се однесува на макропроектот на МАНУ под наслов „Историја на културата на
Македонија“ каде што во поднасловот ,Јазиците на почвата на Македонија“, кој е предмет
на овој научен собир, се наброени дваесетина јазици, а отсуствува прасловенскиот^ ста-
рословенскиот и црковнословенскиот јазик).
Од гледна точка на периодизацијата на појавувањето и на дејствувањето на словен-
ските лингвистички кодови на почвата на Македонија прасловенскиот јазик, според вре-
менската хиерархија и рангираност, се наложува на почетното место со статус на хипо-
тетичен говорен јазик и во функција, од една страна, на огапт словенски комуникативен
систем, а од друга, во функција на база односно на прабаза од која се изродиле одделните
словенски јазици.
Имено, во последните фази од прасловенскиот период се зголемува интензитетот
на дивергентните струења кои ја предизвикаа и ја започнаа дезунификацијата на неговиот
општословенски статус, конкретизирана преку дијалектната диференцијација, потврдена
со одразот на континуантите од извршените прасловенски процеси, пред с& од фонетско-
фонолошка природа, кои постепено доведуваат до cb подлабоко расколебување на пра-
144 МИТО МИОВСК!
словенската хомогеност и до прераснување на прасловенските дијалекти во квалитативно

нови и одделни словенски јазици, меѓу кои се наоѓа и македонскиот јазик.
Квалитативен еволутивен скок на поширок културно-исторски, а особено на
лингвистички план претставува појавувањето на првиот словенски литературен јазик,
подоцна и сега познат како старословенски. Од гледна точка на историската детермина-
ција, како и претходниот, тој претставува завршен и неактивен код, чиешто дејствување на
литературен, на писмен план, со нагласено функционирање во црковно-религиозните
сфери, се лоцира во тривековен временски интервал, чијшто почеток се врзува за втората
половина на IX, а неговиот крај со XI век.
Аналогна е позицијата и статусот на црковнословенскиот јазик, кој органски про
излегува од старословенскиот, претставува едновремено негово продолжение и негова де-
лумна негација, а неговото дејствување и престанување во функција на официјален писмен
јазик се во директна врска со создавањето на одделните стандардни словенски литературни
јазици врз народна говорна основа. Со оглед на фактот дека црковнословенскиот јазик сb
уште има делумна или маргинална употреба во сферата на црковната литургија неговата
временска детерминација и деактивизација не е апсолутна.
Апострофираните лингвистички кодови, регистрирани или допуштени на почвата
на Македонија, освен со дивергентни глобални, парцијални или корелативни карактерис-
тики, се одликуваат и со дистинкции од конвергентен карактер преку кои се потврдува
нивната меѓусебна поврзаност. Имено, прасловенскиот, старословенскиот и црковносло-
венскиот јазик, како во поглед на нивното потекло, т.е. на нивната генетска сродност, така
и во поглед на нивната морфосинтаксичка структура, т.е. на нивната типолошка сродност,
го зачуваа својот историски и развоен континуитет, така што тие и по супстанца и по
форма останаа јазици од словенски вид.
Развоен историски дисконтинуитет во македонската јазична дејност се јавува во
текот на вториот, односно на варијантниот лингвистички код, на црковнословенскиот, кога
е воспоставена лингвистичката дихотомија преку паралелното дејствување на официјал-
ниот јазик со статус и функција на писмен јазик во сферите на „високиот стил“, од една
страна, и на народниот јазик со статус и функција на говорен код и со употреба во сферите
на „нискиот стил“, од друга.
Дивергентните сили во говорната јазична дејност, констатирано е, својата кулми-
нација ја постигнале во XV век и доведоа до структурно, до системско преобразување на
говорниот јазик.1 Оваа трансформација се оценува како еволутивен скок од највисок сте-
пен, како лингвистичка револуција.
Имено, во овој период во народниот јазик настанало коренито поместување на
типолошки план со неговото преминување од синтетички во аналитички тип, од кое уследи
и неговото зачленување во балканскиот јазичен сојуз, прекинувањето на неговиот исто-
риски континуитет и актуализирањето на постојниот дисконтинуитет.
Од моментот на воспоставувањето на дуализмот во македонската јазична дејност
соодносот на официјалниот црковнословенски јазик наспрема народниот говорен едновре-
мено е и комплементарен и антагонистички, со постепено с& понагласен одраз на дивер-
генцијата која доведе до истиснување на традиционалниот писмен јазик и до устоличување
на говорниот на позиција на писмен јазик со сите функции на литературен стандард. Овој
нов развоен скок, според постојната периодизација, е постигнат во почетокот на XIX век со
појавувањето на првите текстови кои го означуваат крајот на старомакедонскиот и
почетокот на новомакедонскиот период. Оваа позиција на новиот писмен јазик се дораз-
вива и зацврстува во периодот на нашата Преродба, особено со првата инаугурација на
1 Б. К о н е с к и, Исшорија на македонскиош јазик, Скопје 1965, стр. 130-131.

ФУНКЦИОНИРАЊЕТО НА СТАРОСЛОВЕНСКИОТ/ЦРКОВНОСЛОВЕНСКИОТ ЈАЗИК 145
македонскиот литературен јазик,2 а неговата последна етапа претставува современата со-

стојба, чијшто почеток е најавен со втората инаугурација и со првата кодификација на
современиот македонски литературен стандард пред педесетина години.
Во рамките на овој лингвистички и историски прелом црковнословенскиот јазик
има одредена улога и функција која се огледува во фактот што текстовите кои послужиле
како содржинска платформа за новиот тип писмен јазик врз народна јазична основа, биле
напишани на црковнословенски јазик со религиозно-морализаторска содржина, блиска до
дамаскинарската книжевност, што значи дека на содржински план во новиот македонски
писмен јазик е одразена средновековната книжевна традиција.
Воспоставениот јазичен дуализам, кој дејствувал во втората етапа од старомаке-
донскиот период, е неутрализиран со наложувањето на аналитичкиот народен јазик во
функција на писмен код. Меѓутоа, во текот на претпреродбенскиот и преродбенскиот пе-
риод на XIX век регистрирани се обиди или пројави, обусловени од лингвистички или ек-
стралингвистички фактори, за одреден вид или степен на употреба, на реституција или ре-
инкарнација на традиционалниот црковнословенски јазик во хетерогена улога и функција.
Една од последните и најзначајна појава за раеактивирање на црковнословенскиот
јазик на полето на поетскиот жанр, конкретизиран со уделот на овој код во поемата
„Сердарот“, претставува обидот за неговото вклучување во создавањето на лингви-
стичкиот конструкт, наречен „општословенски јазик“3 во функција и со цел и да се издигне
поетскиот израз и да се нагласи неговата поврзаност со древната културна традиција.
На фонот на оваа глобална лингвистичка констелација на почвата на Македонија
реско се оцртува постојниот развоен и културно-историскиот континуитет, односно дис-
континуитет или дисконтинуираниот континуитет. Имено, наспрема историскиот конти-
нуиран развој на старословенскиот, црковнословенскиот, вклучувајќи го и прасловенскиот
на етимолошки, генеалошки и типолошки план, но без продолжение во стандардниот
современ македонски јазик, од една страна, стои развојниот континуитет на говорниот
јазик кој ја задржа етимолошката генеалошка врска со претходните кодови, но не и
типолошката која се надоврзува на несловенската балканска и која континуирано е при-
сутна во современиот македонски литературен јазик, од друга.
Меѓу јазиците од словенска провениенција на почвата на Македонија, од гледна
точка на повеќе аспекти, карактеристики и функции, се издвојува старословенскиот јазик.
Неговата посебна позиција, значење и место не само за нашата културна историја туку и за
другите словенски и несловенски народи, произлегува од фактот дека старословенскиот е
прв словенски литературен јазик - „од бога даден на словенскиот род“, - како што вели
Црноризец Храбар.
Врз основа на научните истражувања, анализи и синтези е констатирано дека се
работи за лингвистички код од јужнословенска провениенција, изграден врз македонските
солунски говори, од два генијални умови на IX век, во историски определено време и место
и, речиси во буквална смисла, по порачка - што во овој случај воопшто не им пречи на
нашите источни соседи - и со цел „да ни ја објасни на наш јазик вистинската христијанска
вера“,4 како што гласи кнежевската порака.
Во содржината на оваа порака е инкорпорирана и една од најосновните функции на
старословенскиот јазик, т.е. неговото функционирање како моќен инструмент за ре-
лигиозната преобразба на словенскиот пагански и политеистички дух во монотеистички
преку примањето на христијанството.
2 К. П . М и с и р к о в , З о македонцкиШе работи, Софиа 1903.

3 Т. Д и м и т р о в с к и, Од Пејчиновиќ до Рацин, Скопје 1982, стр. 169.
4 Панонски леѓенди, превод Р. Угринова-Скаловска, Скопје 1970, стр. 53-54.

146 м и то м и овск и
Христијанизацијата, покрај базичната религиозна димензија, имаше и други: про-

светителска, книжевна, економска, културно-историска, политичка или општо цивилиза-
циска и други, кои се реализираа на почвата на Македонија, Велика Моравија, Киевска Ру-
сија, но и на други ареали, зајакнувајќи го на тој начин чувството на заедничката духовна и
етничка припадност на словенските народи.
За успешната реализација на христијанизацијата биле потребни одредени пред-
услови, пред с& оспособен кадровски потенцијал, соодветен црковно-религиозен инвентар
меѓу кој религиозните книги заземаат особено место.
Во тој поглед на почвата на Македонија настанаа и првите книги, првите ракописи
на првиот словенски литературен јазик, пред с& најнужните литургиски и евангелски тек-
стови, подоцна и библиски и старозаветни книги, преведени од грчки јазик, така што функ-
ционирањето на старословенскиот јазик се одразува и на полето на преведувањето, на оваа
полидимензионална дејност, придружувајќи се така кон дотогашните библиски преводи.
Имено, по првиот превод на Стариот завет од староеврејски на старогрчки, извршен во III
век пред нашата ера, уследи преводот на готски јазик, потоа на латински, познат како
„Вулгата“, во V век од нашата ера преводот на староерменски јазик, а во IX век на старо-
словенски. Дури потоа следат преводите на другите јазици, вклучувајќи го тука и епохал-
ниот потфат на Мартин Лутер на германски во XVI век.5
М ито М И О В С К И
ФУ11КЦИОНИРОВАНИЕ СТАРОСЛАВЛНСКОГО/ЦЕРКОВИОСЛАВННСКОГО
ЛЗБ1КОВ НА МАКЕДОНСКОМ ЛИНГВИСТИЧЕСКОМ АРЕАЛЕ
Славлнскал цивилизацил на балканских просторах полвиласБ в конце праславлнскои зпохи и

укрепиласБ созданием и делтелБностБК) первого литературного лзБ1ка длл всех славлн, названнБШ
старослалнским, продолженнием которого лвллетсл церковнославлнскии лзбгк.
Зти два лзБ1ка, в течении почти деслтков веков, вбшолнлли все функции литературного
стандарта и с одновременнои особои позициеи в области религии.
О со6 б ш переводом текстов религиозно-морализаторского содержанил конца ХУШ-ого и
начала XDC-ого веков заложенБ1 основб1 нового писмБенного македонского лзБ1ка аналитического
типа.
^ Мала енциклопедија, Београд 1968, стр. 298; F. G r i v е с, F. Т о m Ѕ i С, Konstantin i Metodija Solunjani, Ra-
dovi Staroslavenskog instituta, kn. 4, Zagreb 1960, str. 164; Dejiny sv^ta v datech I, Praha 1964, стр. 92,243.

Вангелија ДЕСПОДОВА
ЛЕКСИЧКИТЕ ЗАЕМКИ ВО СЛОВАТА I1A СВ. КЈШМЕНТ ОХРИДСКИ
Во историјата на секој народ постојат личности и настани што оставаат траен

печат врз епохата во која живеат и творат. Во историјата на македонскиот народ, без сом-
нение, една од најмаркантните фигури е св. Климент Охридски, а времето кога тој живее и
твори во Македонија, спаѓа во најсветлите етапи не само во нашата историја, туку и во ис-
торијата на сите словенски народи, зашто делата што се создадени од него и од неговите
следбеници, во еден период на блескава книжевна култура, одиграле пресудна улога во
културата и писменоста кај сите словенски народи.
Во старословенскиот јазик, односно во текстовите што се зачувани, се одразени
три временски слоеви од различно територијално потекло: првобитната дијалектна основа
од југоисточен македонски тип, потоа првата хомогена моравска јазична суперстилизација
и најпосле хетерогената источнобугарско-западномакедонска јазична суперстилизација1.
Според изворите, св. Климент е најенергичниот, најпросветениот и најверниот про-
должувач на кирилометодиевското дело2 . Како ученик и следбеник на св. Кирил и Мето-
диј, логично е да се претпостави дека св. Климент е активен учесник во сите три фази при
оформувањето на старословенскиот јазик. Тој учествува во подготовката на Моравската
мисија, ги придружува солунските браќа во Велика Моравија и со нив работи извесно
време во Панонија (867). Заедно со нив патува за Рим (867-868), каде во 868 год. е
ракоположен за свештеник. По смртта на св. Кирил, св. Климент му помага на св. Методиј
во неговата дејност во Велика Моравија, a no смртта на св. Методиј, тој ја продолжува сво-
јата дејност најпрвин кусо време во источна Бугарија, а потоа во Македонија, каде на бре-
говите на Охридското Езеро ја создава познатата Охридска книжевна школа.
Книжевното дело на св. Климент Охридски е обемно и се однесува на повеќе
книжевни жанрови3 . Во повеќето химнографски творби (општи служби, канони и др.) во
акростих го наведува своето име. Исто така, во насловот од девет Похвални слова се
содржи името на св. Климент Охридски. Со сигурност е докажано авторството на св. Кли-
мент и во седум Поучителни слова. Како што соопштува Теофилакт Охридски во Про-
страното грчко житие од XI век, кон крајот на својот живот св. Климент Охридски го
завршил во Триодот она што недостигало, т.е. Цветниот триод. Врз основа на ова
* Dalibor Brozovic, 0 inventaru fonema starocrkvenoslavenskog jezika i o njihovim razlikovnim obiljezjima, Симп.
1100-годишнината од смртта на Кирил Солунски, II, М АНУ, Скопје 1970,20.
2 Г. А. И лбинскии, Где, когда, кем и с какоп tênbio Глаголица бмла заменена „Кириллицеп"? Byzantino-
slavica III, 1 (1931), 79-88.
3 Донка Петканова, Старобњлгарска литература, Енциклопедичен речник, Софил 1922,224-225.
148 В АНГЕЛША ДЕСПОДОВА
соопштение на Теофилакт, И. Карабинов4 , Н. Л. Туницкиј5 , Хр. Кодов6 (додава и други

аргументи), В. Мошин7 и Л. Славева8 се на мислење дека првиот дел од Триодот бил
преведен во рамките на целокупната преведувачка дејност во Велика Моравија. Притоа, не
ја исклучуваат можноста и првиот дел од Триодот да е преведен од св. Климент или барем
со негово активно учество, па затоа кон крајот од својот живот тој сакал да го доврши она
што го започнал, па се зафатил со редакција на првиот дел и го довршил целиот текст на
Триодот. Георги Попов9 , како одличен познавач на триодниот текст, го застапува стано-
виштето дека св. Климент дополнително ги превел само новосоздадените византиски
песни-канони, што се наменети за периодот од т.н. Цветен триод.
Од посочениот преглед може да се види дека делата на св. Климент по својата
содржина се разнообразни и дека само за дел од нив може да се докаже авторството.
Меѓутоа, според начинот на излагањето, според стилот и јазичните особености со
многубројни архаизми, но и новосоздадени лексеми, на св. Климент му се припишуваат
уште многу други дела.
Целта на овој прилог е да ја проследи употребата на лексички заемки во Словата
на св. Климент Охридски.
Со голема веројатност се претпоставува Климентовото авторство во девет
Похвални и седум Поучителни слова. Оригиналите од овие слова, се разбира, не се
зачувани, но во насловите од подоцнежните зачувани преписи се посочува името на св.
Климент како св. Климент епископ, св. Климент епископ словенски, св. Климент Велички.
Тоа се следниве Слова: Похвално слово за пророк Захариј и за зачатието на св. Јован
Крстител, Похвално слово за св. Климент Римски, Похвално слово за св. Јован Крстител,
Похвално слово за св. Кирил, Похвално слово за 40-те севастијански маченици, Похвално
слово за Лазар, Похвално слово за Успение Богородичино и Похвално слово за пророк
Илија10.
Поучителните слова на св. Климент се за науката откриени од В. М. Ундолски11.
A. Т. Балан12 смета дека овие слова се првите творби на св. Климент и тие се резултат на
неговата проповедна дејност меѓу западните Словени во текот на Моравската мисија.
Творбите со нравоучителна проблематика ги објаснуваат принципите на христијанскиот
морал (Слово за душевната полза, за св. Троица, пред исповед).
Словата посветени на христијанските празници ја објаснуваат нивната смисла, така
што преовладуваат екзегетични мотиви. Основната цел авторот ја постигнува преку илу-
страции од соодветни цитати од богослужбени книги, особено од Новиот Завет и Апосто-
лот.
Во Словата, посветени на седмиците од Постот, св. Климент објаснува некои де-
лови од Евангелието и најстриктно го следи хомилетичкото творештво на Јован Златоуст.
4 И. Карабинов, Постнал mpuodb, Историческип обзор ее плана, состава, редакцип и славлнских пере-
водов, СПб. 1910,217.
^ Н. Л. ТуницкиА, Св. Климент, епископ словенскип. Е го жизмз и просветителг>нал делтел*>носгт>. Сер-
гиев Посад 1913,80.
^ Христо Кодов, Фрагмент от старобт>лгарски рт>копис с глаголическа приписка. Кн.: Климент Охрид-
ски, сборник от статии по случаќ 1050 години од смртта му, Софид 1966,126.
7
Vladimir Mosin, Jeretici trojezicnici u staroslavenskom prijevodu Trioda, Slovo 22 (1972), 117-125.
8 Лидија Славева, За старословенскиот триод, Slovo 22 (1972);93-116.
9 Георги Попов, Триодни произведенил на Константин Преславски, Кирило-Методиевски студии 2,
Софил 1985,23.
10 Донка Петканова, цит. дело, 347-348.
* * В. М. У ндолбскиА, Климент, епископ словлнскип, Москва 1895.
12
A. Т. Балан, Климент Охридски в книжовнил помен и в научното зирение, Софил 1919.

ЛЕКСИЧКИТЕ ЗАЕМКИ ВО СЛОВАТА HA СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ 149
Поученијата на св. Климент се кратки и јасни. Основните христијански догми се

објаснети нагледно и разбирливо. Композицијата на Словата е едноставна - по кусиот увод
следи објаснување на темата и на крајот е молбата за исполнителност13.
Според реторичниот стил, содржината и јазичните особености, на св. Климент де-
нес му се припишуваат триесетина слова. Стилот на св. Климент е стегнат, исказот е јасен,
нагледен, полн со епитети, со што се постигнува максимална емоционална заситеност. Се
користат епитети и метафори од псалмите, при што ликовите се идеализираат. Многу
често Словата кулминираат со похвала или химнографски дел и користејќи синтаксичко-
паралелни искази со анафоричен почеток, тие се компонирани како ритмизирани
строфи14.
Содржината на Словата секако има одраз и врз јазикот и врз стилските јазични
средства што ги користи св. Климент.
Исто така, учеството на елементите, што се вбројуваат во кирилометодиевската
традиција, во Словата на св. Климент Охридски е значителна. Тоа се должи, пред с&, на
непосредното влијание на таа писмена традиција, во која делото на св. Климент Охридски
има голем удел. Св. Климент Охридски се надоврзува на делата на св. Кирил и Методиј, но
истовремено зема активно учество во принципите на градењето на книжевната норма на
старословенскиот јазик. Всушност, јазикот во Словата на св. Климент Охридски претста-
вува една симбиоза. Основниот лексички фонд е кирилометодиевски, но тој е дополнет со
новообразувани од него форми, како и со други лексички заемки, органски споени и
потчинети на еден изразит просветителски дух.
Неологизмите кај св. Климент Охридски се веројатно оформени според домашен
модел. Тој ги користи првенствено изразните средства што му ги нудел месниот говор, но
истовремено се забележува и еден позитивен и плоден напор да се надградува народниот
јазик, да се збогатува со нови изразни средства и да се приспособува за литературна
употреба. Во оваа смисла св. Климент Охридски достигнува највисоко ниво, што се одра-
зува, како во разбирливоста, така и во точното пренесување на избраната содржина. Тоа
значи дека во делата на св. Климент Охридски има елементи на свесно јазично творештво,
а земајќи го предвид неговиот авторитет, тоа е особено значајно за процесот на развитокот
на нашиот јазик во постариот период.
Согласно со сфаќањата на св. Климент Охридски за верност кон кирилометодиев-
ската традиција и земајќи го предвид неговото активно учество во почетниот период на
создавањето на словенската писменост, не треба да н£ изненадува дека во лексичкиот
состав на неговите Слова, покрај словенската лексика се среќаваат и туѓи лексички
заемки, а пред сb грцизми, моравизми и германизми, односно cb што се сфаќало како дел
од старословенската книжевна норма. Всушност, составот на лекоиката во Словата на св.
Климент Охридски може да ја открие поврзаноста на нивниот творец со најстарата старо-
словенска книжнина, но исто така и длабочината на контактите со грчката култура и во
периодот кога св. Климент ги создава своите Слова.
Поради секојдневниот и долготраен контакт на македонските Словени од нај-
јужните краишта со грчката јазична средина, во нивниот говор навлегуваат и редица
грцизми што нашле своја примена и во преводите на св. Кирил и Методиј, а подоцна и во
делата на св. Климент Охридски. На тој начин се искористени јазичните можности што ги
нудел грчкиот јазик, како јазик со повисока култура.
Грцизмите и туѓите лексички заемки се почести и во македонските средновековни
ракописи, отколку во словенските ракописи од другите јазични редакции, бидејќи традици-
јата и контактите биле појаки и имале една реална релација во нашите книжевни центри.
11Јз Донка Петканова, цит. дело, 345.

14 Донка Петканова, цит. дело, 348.

150 В АНГЕЛША ДЕСПОДОВА
Во ракописите од некои јазични редакции, како на пр. оние од Преславската книжевна

школа, се забележува еден изразито критичен став кон туѓите заемки, така што се забе-
лежува еден стремеж за словенизирање на текстот 15 .
Во тој поглед изненадува состојбата во Словата на св. Климент Охридски. Словата
содржат 2778 различни лексеми, претставени од 7870 словоформи. Ако се исклучат
разночтенијата, тогаш остануваат 2704 различни лексеми16. Тоа значи дека станува збор
за еден исклучително богат лексички фонд. Особено треба да се истакне една негова
карактеристична особина, а тоа е дека повеќе зборови со иста основа имаат идентично
значење (Сп. СОГОЧВСТИВТ», ВОГОЧВСТВМТ», БОГОЧВТВЦВ; ГДДГОДТ» И ГААГОАДНИ*, грТкДОСТТ» и гукдт>ши, ИТН.).
Сепак, бројот на туѓите зборови во словата е мал - 122, од кои 79 се лични имиња и 64 про-
изведени од туѓи зборови, така што вкупниот број на туѓите зборови е 186 зборови или
само 6 % од речничкиот фонд на докажаните Климентови слова. Притоа, со исклучок на
личните имиња, повеќето заемки се образуваат со словенски наставки, а и личните имиња
се деклинираат по старословенски модели, така што сиве овие лексеми се веќе асимили-
рани во јазикот, а кај некои од нив е извршена и фонетска адаптација, иако во случајов е
ирелевантно, бидејќи не се работи за оригинали, туку за нивни подоцнежни преписи.
Повеќето заемки што ги среќаваме во Климентовите слова се потврдени во некои
од старословенските канонски ракописи, така што може да се заклучи дека тие потекну-
ваат од кирилометодиевскиот период и постои можност во книжевниот јазик да се влезени
од разговорниот јазик.
Кај св. Климент е интересен податокот дека тој помалку се определува за директно
заемање, а повеќе за формирање на нови зборови од словенски морфеми според опреде-
лени модели, т.е. за калкирање.
Во извесна смисла може да се каже дека св. Климент им дава предност на новоиз-
градените од него словенски зборови пред грцизмите. Така, на пр., место кдномт* употребува
оуирдБАбнмс, место оупостдсв има ст»стдвт% или соввство. Меѓутоа, оваа појава можеби треба
повеќе да се сфати како еден елемент од неговата глобална концепција за поцелосно
оформување на старословенската книжевна норма, која беше сb уште во своите зачетоци
или со спецификата на средновековната реторична проза.
Треба да се истакне уште една особеност на лексиката од Климентовите слова.
Според грчки обрасци св. Климент создава префигирани лексеми со по два, три префикса
(на пр. пр кБТ*знесемт*, п р к вт*и с1љ н т%, п р 'киспод !& нд |д, ир к о с и д к т и , пр к о д о л к т и , п р ^ о д к т и , п р к о у к р д с и т и ,
п р о Б т » з в к с т и т и , проБТгсигдти, п р о н д ч р м г д т и ) , а исто така чести се и сложени зборови, всушност
калки според грчки образец. Сп. в а а г о с а о б и т и о д еиХоуесо, п д к т% 1вт»1ти к од 7 i a A , i y e v e G i a , в л д г о -
волсние од e i) 8o K i a , ж е ст о к о ср в д и е од сгкА,г|р(жарб1а, ко ур о глд ш ен и* од аЛбКторрофата, л \т»м о го -
illiH K H 'h од лоАдтрос;, н е р ^ к о т в о р и п * од а%£1рожнг|то<;, с д м о б и д б ц б од аитолтг|(;, или пак со
префикси (к е зБ о д к м тг од a v o 8p o < ;, и ск о р б м н ти од e K p i^ o c o , т и т о х о д и т н од n a p e p % o p a t и сл.).17
Честата употреба на калки кај св. Климент може да се објасни со неговото пер-
фектно познавање на грчката христијанска култура, но исто така и со желбата да се зацвр-
сти нивната употреба во книжевниот јазик како новововедени христијански поими.
Грцизмите што ги среќаваме во Словата на св. Климент Охридски не се рамно-
значни. Додека некои од нив се единствено средство за номинација (сп.: с а ѓ и , ngpew, д р о т д т т » ,
идолт», А м т.к у р д ), за други постои и соодветен словенски збор, така што тие се користат само
^ Вангелин Десподова, Лингивистическан адапгпацил заимствованип из греческого оригинала в маке-

донских средневековшх рукопислх, Реферати за VI меѓународен конгрес за проучување на Југоисточна Европа
(Софија 1989), М АНУ, Скопје 1991,77-84.
^ Точните податоци за лексичкиот состав на Климентовите слова, како и некои цитирани примери, ги
преземаме од книгата на Искра Христова, Речникна словата на Климент Охридски, Софиа 1994.
17 Искра Христова, цит. дело, 20-21.

ЛЕКСИЧКИТЕ 3 АЕМКИ BO СЛОВАТА HA СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ 151
за супституција на словенскиот израз [сп.: п с д д ^ д п » и irk c N h , дм инт* и прд во, в л д с ф и л м ш и x ° Y AA (и

хоулкнт»), ДЕМОт* (и Д6Л\0НКСКТ», Дѓтомочвтвцв), НОИG'kc'h (ckcOBhCKT*, Б^СОЧкТкЦк)].
Како составен дел од кирилометодиевското книжевно наследство св. Климент ги
прифаќа и моравизмите и германизмите што навлегле во старословенскиот јазик како
резултат на духовната култура на великоморавското општество во текот на Моравската
мисија и што се слеале органски во словенското ракописно наследство и сочинуваат една
од поархаичните основни состојки. Како активен учесник во вршењето на словенската бо-
гослужба во Велика Моравија, може да се заклучи дека моравизмите што ги употребува во
своите Слова, св. Климент ги користел слободно и тие биле дел од неговиот активен
речнички фонд18. Покрај цитираниот моравизам ги наведуваме и старословенските, како и
некои подоцнежни ракописи во кои е потврден овој збор. Сп.: м и д о с р в д и к Zogr Mar Euch Prag
Supr; м н д о ср вд т* Zogr Mar Assem Euch Ril Supr; одт»тдрт* Zogr Mar Assem Sin Euch Supr En; о ц в т !»
Zogr Mar Assem Sin Euch Sav Supr En; ви н о Zogr Mar Assem Sin Euch Sav Supr En O; к р м т т * Zogr
Mar Assem Sin Cloz Sav Supr CS ZL En; tuB cchcin» Zogr Mar Euch Cloz Kij Sav ZL; ж и д о в в с к т » ZK
Euch Cloz Supr Ev; н д п д с т к , н д п д с т в т * bo повеќе старословенски ракописи, но н д п д с т в о в д т и во
македонските ракописи Ohr Strum Karp Verk и н д п д ст к н и н т » Ја 1, 13 Slepc; и з в о д а ш к Supr; и з в о -
д и т и Zogr Mar Assem Sav Sin Supr Kij En (подоцна и и з в о д к г г и Vran Bon и и з в о д к в д т и Pog); н д с д к -
д о в д т и Zogr Mar Assem Sin Euch En; и д с д к д и т и Zogr Mar Assem Sav Sin Supr ZK; и д с д к д и к Sav
Euch; м д с д к д в н и к !» Zogr Mar Assem Sav Euch Cloz En; о \* т к ш и т и Zogr Mar Assem Sav Sin Euch
Cloz; о у т к ш и т и c a ZK (подоцна и о у т к ш и т ѓ л Б Dobrj Rad Karp Pog Bon); в л д г о д д т в ш * L 1, 28 Zogr
Mar Hil и comm. Ps 17, 36 Pog; пдстоух^ Zogr Sav Supr (и Dobrom) и п д с т ш р в Zogr Mar Assem Euch
Cloz Supr (и Bon Rdm), пдстш р кскт* Ohr Slepc Karp Verk; поро дд Euch Sin Supr (и Pog Bon Karp);
B bccm o ijib in * Euch; изво лб ниб Supr Chil ZF; и з в о л и т и Zogr Mar Assem Sav Sin Euch Supr Kij En ZK;
и зв о д £ 11и и adj. Fris; и з в о л к в д т и , и з в о л е ш » Parim, и з в о д к т и Vran Bon; t o conj. Supr, ho conj. part. Ev
Ap Psalt; с т т д о т л в Sin Supr Euch Cloz En (и Jov Ap Psalt Parim); и з Б д в и т е л в Sin Euch Supr (и Ap
Psalt); о т т ^ п о х с т и т и , м о у ж д ѓ н н к , мѓпригазмимт*, латинската заемка д п о сто д и кт* и др.
За моравизам се смета и засилувањето на суфиксот -в с т в и * спроти - б с т в о .19 И во
Климентовите слова има неколку такви лексеми. Сп.: с д д г о в к р в с т в и ѓ (2х), покрај в л д го в к р и е
(Зх), БОГДТБСТВИЌ, покрај БОГАТБСТВО (13х), ГОСПОДБСТВИ 6 (2х), покрај г о с п о д в с т в о ( 2х ) , д д с к р к д в с т Б и с
и разночтението дд скр кд н б , покрај д д с к о с р к д к с т в о , ц к с д р к с т в н е (17х), покрај ц к с д р в с т в о (10х) и
Ч10ББСТВИК.
Ќе посочиме и неколку примери на германизми: с о у к т а , к д дд аз б , к р к с т и т и и кр встт%,
и с к о у с н т н , ккмажик и ktuuvsk. Старогерманска калка е и ст»лт».
И сложенките со прва компонента дихо- исто така се старовисокогермански калки

од моравскиот период, а се среќаваат само во Friz и во Емерамовата молитва. Наведуваме
неколку примери од Климентовите слова: л и х о г д д г о л д т и , л и х о гл д го л д м н е , л и х о и д ч д н и ѓ , л и х о -
Д ПЈСЛИ ТИ , ЛИХОСТ»ТВОрИТИ, ЛН\ОГДДеНИЌ, ЛИХОПИТИК, и многу други.
На крајот можеме да заклучиме дека делото на св. Климент Охридски има голем
удел во востановувањето на принципите за градење на книжевната норма на старословен-
скиот јазик. Тој не само што значително го збогатува лексичкиот фонд со нови лексеми,
туку создава и модели што ќе им служат како образец на неговите ученици и следбеници.
Од делата што ги оставил зад себе можеме да заклучиме дека св. Климент Охридски бил
одличен познавач на христијанската култура и филозофија и дека неговите дела се наси-
тени со специфична поетика.
Вангелија Десподова, Заемни врски и влијанија меѓу великоморавскаша и македонскаша иисменосш,

Bratislava, Slavica Slovaca 29 (1994) No 2, 97—106.
19 l Moszyriski, Wpliw morawski w obocznych formach Kodeksu Zografskiego. In: Z polskich studi6w slawistycznych.
Prace j^zykoznawcze i etnogenetyczne na IV Mifdzynarodowy Kongres Slawistdw w Moskwie. Warszawa 1958, 24—33; F. V. Mares,
6 esk£ redakce crrkevni slovanStiny v svEtle Besed Rehore Velikeho (Dvojeslova). Slavia 32 (1963), 417-451.

152 В АНГЕЛИЈА ДЕСПОДОВА
Vangelija DESPODOVA
LOAN-WORDS IN THE SERMONS OF ST. CLEMENT OF OHRID
(Summary)
It has been established that St. Clement of Ohrid is the author of nine Sermons of Praise and seven Edify
ing Sermons. But on the basis of the presentation, rhetorical style and linguistic characteristics expressed in numer
ous archaisms and newly created lexemes, about thirty sermons can be ascribed to S t Clement.
Taking into consideration S t Clement's attitude of loyalty towards the Cyrillo-Methodian tradition and his
active participation in the beginnings of Slavic literacy we should not be surprised by the fact that the vocabulary of
his sermons includes, besides Slavic words, loan lexemes from other languages, and above all from Greek,
Moravian and German i.e. all lexemes which were considered then to be a part of the Old Slavonic literary stan
dard, as for ex. лихогадшис, лихопитик and many others.
We can conclude finally that the works of St. Clement of Ohrid contributed greatly to establishing the
principles of the Old Slavonic literary standard. He not only remarkably increased the lexicon with new lexemes but
also created models which were followed as patterns by his disciples and adherents. From the works he left behind
him we can conclude that St. Clement of Ohrid had an excellent knowledge of Christian culture and philosophy,
while his works reveal a specific poetics.
ИСГОРИЈА HA КУЈГГУРАТА HA MАКЕДОНИЈA

Димишар ПАНДЕВ
СТАТУСОТ НА НАРОДЈШОТ ЈАЗИК ВО МАКЕДОНСКИТЕ ТЕКСТОВИ
Во рамките на предложенава тема имам за цел да отворам неколку прашања:

1. Статусот и употребата на изразот „народен јазик“ во хрестоматијата
„Македонски текстови Х-ХХ век“ од Блаже Конески и Оливера Јашар-Настева,1 респек-
тивно во лингвистичките трудови на Блаже Конески на теми од историјата на македон-
скиот јазик,2 како и во трудовите од други македонски проучувачи на историјата на јази-
кот.
2. Односот кон текстот како предмет на лингвистичка анализа од аспект на дија-
хрониската лингвистика.
3. Статусот на народниот јазик во македонските текстови од аспект на
проучувањата во областа на историјата на македонскиот јазик.
Одговорот на овие прашања во одредена мера упатува на методолошките постапки
во обработката на историјата на македонскиот јазик, што во македонската лингвистика се
трасираат, основно преку трудовите на Блаже Конески, пред cb, преку неговата ,Дсторија
на македонскиот јазик“, и преку одделни студии или од синтетички или од аналитички
карактер од истиот автор, и од други македонски лингвисти, во прв ред Радмила Угринова-
Скаловска, Петар Хр. Илиевски и други. Впрочем, терминот и/или изразот „народен јазик“
се јавува како врзочно ткиво во осмислувањето на концепцијата и на „Македонските тек-
стови“ и на „Историјата на македонскиот јазик“.
Употребата на овој израз кај Конески е ненаметлива и како да нема тежина на
одреден, лингвистички, термин со прецизно и суштинско значење. Впрочем, тоа е исцело
особеност на лингвистичката терминологија застапена во овие, па и во другите трудови на
Блаже Конески со историска проблематика, иако за да се докаже овој став недостасува
предмет регистар како прилог кон неговата „Историја...“.
Во врска со тоа, овој дел од рефератов се надоврзува, сепак, на нашата предност,
дека сме ја усвојувале од професорот лингвистичката терминологија, па и неговите
поставки, анализи и приоди без да сме ја имале предвид, напати, сета онаа далекосежност
на неговите погледи во дијахрониската лингвистика.
Б. Конески и О. Ј. Настева, Македонски шексшови 10-20 век, Универзитет Кирил и Методиј во Скопје,
Скопје 1972.
Б. Конески, Исшорија на македонскиош јазик, Култура, Скопје 1982; Вранешнички аиосшол, ИМЈ,
Скопје 1956; Јазикот на еванѓелието на поп Јована, Македонски јазик, XXVI, 1975, 11-31; Што дава Добромиро-
вото евангелие за историјата на македонскиот јазик, Годишен зборник на Филолошкиот факултет, II, 1976,11-22,
154 ДИМИТАР ПАНДЕВ
Терминот „народен јазик“ употребуван пред cb за толкување на историјата на јази-

кот во филологијата и во лингвистиката се наложува преку:
1. византиската реторика3 и нејзиниот статус во средновековието, како и преку ра-
ционалните граматики;4
2. преку излезната линија на одделни лингвистички правци во XIX век, кои, меѓу
другото, теоретски го поставуваат и односот јазик - народ;5
3. преку марксистичкото учење за јазикот во феудалното општество.6
Терминот „народен јазик“ се врзува со Средновековието, па оттаму се јавува и како
клуч во разработката на историјата на оние јазици чиишто лингвистички процеси одвивани
во овој период можат да се проследат преку текстови. Овој термин исцрпно и детално е
обработен од аспект на марксистичката филозофија, а терминолошко затемнување во
одредена мера се следи во оние лингвистички трудови во кои историјата на јазикот се
обработува преку споредбено-историскиот метод и преку младограматичарскиот метод
(пренебрегнување на текстот како основен предмет на лингвистичка анализа), како и во
оние лингвистички трудови што восхитено го обработуваат односот јазик-народ преку
излезната линија на Хумболт и на неговите следбеници во лингвистиката.
Од друга страна, значајно место во третирањето на оваа проблематика има стату-
сот на византиската реторика во православните земји на Балканот (да го цитираме, наме-
сто објаснување, Григор Прличев: „Кој јазик може да ги искаже големите дела на Свети
Климент? Реториката, па ако стигне до највисоката можна степен на своето совршенство
така што ќе крева камења и дрва, никогаш не ќе може достојно да го пофали како што му
прилега“) и односот на класичните наспроти вулгарните „новите“ јазици во рационалните
граматики.
Споредувајќи поголем број учебници, прирачници, студии и статии по историја на
одделни јазици, сметаме дека проблематиката сврзана со употребата на изразот „народен
јазик“, во голема мера, мошне солидно е поставена и во хрестоматијата „Македонски тек-
стови“ и е разработена во „Историјата на македонскиот јазик“. Во одделни други истории,
проблематиката или е теоретски поставена но не е детално разработена (во историите што
се потпираат врз марксистичкото учење за јазикот), или во поголема или во помала мера е
пренебрегната (во историите во кои, претежно, се користи, во согласност и со традицио-
налната лингвистика, во поголема мера, споредбено-историскиот и младограматичарскиот
метод).
Тезата за статусот на народниот јазик во македонските стари текстови преку
јазични иновации во структурата на црковнословенски текст се остварува во вид на:
1. одбележување на процеси карактеристични за народниот јазик (пример:
замената на еровите...);
2. привнесување на упадливи белези во текстот (пр.: мешањето на носовките...).
Притоа, од текстолошки аспект се наложува:
1. феномен на спорадичност во привнесувањето на иновацијата;
2. феномен на спонтаност во привнесувањето на иновацијата.
Феноменот на спорадичност на иновацијата, Конески основно го проследува во сво-
јата ,,Историја...“ и го врзува, пред cb, за постариот период (XI-XII век): промените во де-
клинацијата, старословенските примери за појава на член.
Pierre Guiraud, Stilistika, Saraevo 1964, 9-22.

4 _
A. Арно, Кл. Лансло, Грамашика обшал и рационалвнал, Пор-Ролл, Москва 1990 (превод од француски).
5 Сп. Вилхелм фон Хумболт, Увод у дело о кави језику и други оГледи, Нови Сад 1988; Цонатан Калер,
Сосир оснивач модерне литвистике, БИ ГЗ, Београд 1980,63-83.
6 Сп. на пример: В. М. Жирмунскиќ, Немецкал диалектологил, АНСССР, Москва 1956,9-32.

СТАТУСОТ НА НАРОДНИОТ ЈАЗИК ВО МАКЕДОНСКИТЕ ТЕКСТОВИ 155
Од аспект на историјата на јазикот овде се наметнува прашањето за односот спо-

радичност-веројатност на иновацијата во повеќе последователни текстови. Впрочем, веро-
јатноста упатува на постапна наложеност на јазичната црта во структурата на
подоцнежните текстови.
Со феноменот на спорадичност на јазичните црти се одбележуваат процеси карак-
теристични за историјата на јазикот. Нивната спорадичност се мултиплицира во цврсти
јазични податоци преку примери од различни ракописи, со што непобитно се докажува
нивниот македонски карактер.
На тој начин, преку осведочена веројатност белегот спорадичност станува белег на
спонтаност, белег за дефиниран јазичен податок.
Откривањето на спорадичните иновации во текстот не е резултат на пројавена ин-
туиција, која на Конески никогаш не му недостигала, напротив, таа резултира од богата и
филолошка и лингвистичка оспособеност за една семиолошка игра во лавиринтот на сред-
новековниот текст. Тоа успешно комуницирање на Б. Конески со средновековниот текст се
промовира како битен елемент во учебникот „Историја на македонскиот јазик“.
Строго научниот пристап кон односот текст-народен јазик, со самото тоа,
овозможува солидно и систематизирано дефинирање на јазичните податоци.
Во проучувањата на историјата на македонскиот јазик јасно е поставена тезата за
засведоченоста, за писмената фиксираност на македонски јазични податоци во текст на
македонскиот народен јазик. Тоа е податок што не може да се фалсификува со
лингвистички методи.
Во прилог на континуитетот на македонскиот народен јазик, наспоредно може, од
аспект на современата состојба на словенските јазици да се согледа сега во ново светло
споредбата за тезите за статусот на народниот јазик во другите словенски средини, на
пример за српскохрватскиот и/или хрватскосрпскиот (предвид го имаме периодот на функ-
ционирањето на овој јазик на српскохрватската јазична територија како книжевен јазик),
оваа теза е добро претставена од Р. Катичиќ7 преку тезата за пуризмот, односно за
јазичната реформа заснована на пуристички принципи: од пуризам до народен јазик, па до
книжевен јазик.
Тој чин на прочистување, на отфрлање на одделни елементи во македонскиот јазик
е спонтан и слоевит, па во таа смисла е и различен од српскохрватскиот (во наведениот пе-
риод). Доброто проучување на текстовите на дамаскините, па на Речникот од XVI век
наспроти Четиријазичникот на Даниил, па односот кон подборот на лексичките средства
кај Пејчиновиќ, кај Шапкарев, па теоретските поставки на Партенија Зографски и К. Пет-
ков Мисирков кои јасно ја поставуваат тезата за народниот јазик и кои во тоа му претходат
на Конески, недвосмислено го покажуваат процесот на оформувањето на народниот јазик.
Во тој поглед, и упростувањето на македонскиот правопис во Зборникот на Миладиновци
покажува една јасна фаза од развојот на правописот во резултат на диграфија. Српскиот
правопис не познава такви фази.
По однос на проучувањето на народниот јазик Б. Конески се надоврзува на теорет-
ските поставки на Мисирков и ја следи до прецизна дефинираност мечтата на неговите
претходници, македонските филолози од XIX век. Од друга страна, Конески со солидна
научна апаратура се вклучува во модерните лингвистички проучувања на историјата на
јазикот.
Во таа смисла и правилното разграничување на одделни традиционални термини:
народен говор, дијалектен јазик, народен јазик, народна основа на даден јазик
овозможуваат и правилно разрешување на одделни лингвистички прашања.
Radoslav Kati6ic, Novi jezikoslovni ogledi, Zagreb 1986, str. 65.
ЈАЗИЦИТЕ HA ПОЧВ ATA HA МАКЕДОНИЈА

156 ДИМИТАР ПАНДЕВ
Така на пример, одделни лингвисти Четиријазичникот на Даниил го сметале за ди-

јалектен запис, па тврделе дека е тоа битолски говор, или за делото на првиот македонски
стилисг (според Конески) Пејчиновиќ се задоволувале со фактот дека пишувал на северно
наречје.8
- Прашањето на народниот јазик во историите на одделни други јазици ни оддалеку
не е така прецизно поставено и разработено, како што е во историјата на македонскиот
јазик од страна на повеќе македонски лингвисти.
Dimitar PAN DEV
LE STATUT DE LA LANGUE POPULAIRE DANS LES TEXTES MACEDONIENS
Par le biais de cet expose on elabore le statut et l’emploi de l'expression dite „langue populaire44 dans la
chrestomatie des „Textes macedoniens du Xe au XXe siecle44 de B. Koneski et O. Jasar-Nasteva, de meme que les
oeuvres du domaine de Thistoire de la langue macedonienne, ou on accentue le statut de cette expression a travers
de certaines etudes linguisstiques.
Dans ce sens-la langue populaire, presentee dans les vieux textes macedoniens est soulignee par les
proces caracteristiqes de la langue populaire et par les traces remarquables du texe donne qui en plus du point de
vue textuel exige une etude spontannee vis a vis de l’innovation des textes donnes.
Toutes ces questions-la expriment la continute de la langue populaire, dans laquelle on insiste sur le fait
de nier les archaismes de la langue.
Cet expose indique le besoin de bien distinguer et meme correctement les termes traditionnels: le langage
populaire, les patois, la langue populaire et ainsi de suite.
A. M. Селшцев, Очерки uo македонскоп диалекшологии, КазанБ 1918.
ИСТОРИЈА НА КУЈ1ТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

Елени БУЖАРОВСКА
ЛЕКСИЧКАТА Ш 1ТЕРФЕРЕПЦИЈА НА Б АЛКАНСКИТЕ ЈАЗИЦ И

ОДРАЗЕНИ ВО МАКЕДОНСКАТА И ГРЧКАТА ПАРАЛЕЈ1А
НА ДАИИИЛОВИОТ „ЧЕТИРИЈАЗИЧНИК"
Четиријазичникот ( A e ^ i k o v тетрау^соааоу) е дел од поголемиот труд на Даниил

Воведна обука (Еитаусауисг) бгбаака^га). Податоците за авторот се многу скудни и од нив
дознаваме дека Даниил Михали Адами Хаџи е учител, свештеник и проповедник, роден во
Москополе, по потекло најверојатно Влав (Ароманец). Како што е познато Данииловиот
Четиријазичник не е речник во вистинска смисла на зборот тука е разговорник со низа
реченици од секојдневниот живот. Четирите паралелни колони ги содржат четирите јази-
ка: грчки, влашки, македонски и албански.
Воведната обука е прв пат издадена 1802 година, иако таа е создадена десетина
години порано, имајќи го предвид писмото од Даниил до non Стефан од Охрид, од 1793
година, во кое го моли да го преведе речникот од грчки на македонски за една недела,
бидејќи сака да го испрати за печатење во Венеција.
Изданието на Вилијам Лик е прво неавторско издание кое се појавува во 1814
година како дел од пообемниот труд Researches in Greece. Четиријазичникот овде станува
Петјазичник (при што е приспособен и насловот како Pentagloss Exercises), бидејќи е дода-
ден и англискиот превод по кој во следните колони во изменет ред следуваат грчкиот, ал-
банскиот, ароманскиот и македонскиот текст. Лик извршил обемни скратувања на текстот
на Четиријазичникот (приближно за една третина), но и некои корекции на бројните пра-
вописни и граматички грешки во грчката паралела на Даниил.
Македонската паралела, која е една од ретките пишани споменици од крајот на
XVIII век, е прв пишан текст на македонски говорен јазик (Охридски говор). Тој претста-
вува драгоцено сведоштво за јазичната состојба и лингвистичките процеси во југозападна
Македонија.
Во ова излагање ќе ги обработиме заемките и калките од лексиката на македон-
ската паралела од Данииловиот Четиријазичник. При тоа беше појдено од претпоставката
дека во нив најочигледно се манифестират меѓујазичните контакти.
Оттаму ги дефиниравме и целите на овој труд, а тие се:
- да ги утврди заемките и калките кои се јавуваат во лексиката и фразеологијата
на македонската паралела на Четиријазичникот,
- да го утврди патот по кој заемките и калките дошле во македонскиот (но и во
другите балкански јазици),
- да покаже дека југозападна Македонија, посебно Охридскиот регион бил центар
на радијација на лексичките балканизми,
158 ЕЛЕНИ БУЖАРОВСКА
- да го утврди влијанието на билингвизмот на авторите на Четиријазичникот врз

трансмисијата на јазичните елементи.
Лексиката на Четиријазичникот припаѓа на разговорниот јазик и се состои од око-
лу 870 единици. Тие можат да се подредат во неколку тематски групи: бит, семејни и соци-
јални односи, земјоделство и сточарство, растителен и животински свет, болести и психо-
физички особини, облека, исхрана, земјоделство, географски термини, временски единици,
апстрактни поими, религија и др. Многу развиена е семејната лексика, што е заедничко за
сите балкански народи.
Општа карактеристика на заемките во македонскиот текст на Четиријазичникот
е нивната припадност кон балканскиот лексички фонд. Големиот број на лексички балка-
низми во Четиријазичникот говори за високата квалитативна и квантитативна
изедначеност на балканските јазици, односно за нивниот конвергентен развиток.
Треба да се истакне дека над 1/8 од лексиката на Четиријазичникот се заемките.
Најзастапени по бројност се турските заемки, веднаш по нив следат грчките, а паѓа в очи
малубројноста на романизмите, само пет (фурна, вино, кошула, фурка и манџа), само еден
албанизам (чупа) и две предромански заемки од илирско-трачко потекло (бачило, урда).
Меѓутоа, ароманското влијание е присутно во синтаксата (посебно на именската фраза-
постпозиција на придавката), во видската недоследност кај глаголите, како во македон-
скиот така и во грчкиот текст (во влашкиот категоријата вид не е морфолошки изразена),
во конгруенцијата, во колебањето на родот и во фразеологијата.
Покрај овие слоеви постои и слој на балкански словенизми, како на пример: коса,
молецу невеста, пелинт, приак, роѓоз, стреха, кои се среќаваат во македонскиот текст на
Четиријазичникот, и кои навлегле и во другите балкански јазици, но во грчката паралела
на Четиријазичникот се дадени со нивните еквиваленти од домашно потекло.
Слојот на турските заемки е квантитативно најзастапен и го среќаваме во сите
тематски области. Тие се директни заемки и биле пренесувани по устен пат преку
секојдневниот разговорен јазик. Нивното прифаќање оди дотаму што тие дури навлегле и
во основниот лексички фонд (како на пример називи на човечкото тело, предмети од
секојдневието итн.). Од друга страна тие биле мост и за пренесување на поими и од други
средини (на пример бахча од персиско потекло).
Турцизмите може да ги поделиме во две групи:
- заемки што се среќаваат и во македонскиот и во грчкиот текст - (што сведочи за
нивниот длабок продор и во другите балкански јазици): анадол, заере, карван, касап,
куршум, мави, паша, скепар, ракија, тенџер, шаштиса;
- и заемки што се среќаваат само во македонскиот текст: ачик, мави, бибил, бахча,
боја, балдар, бубрек, гемиа, дирек, џигер, зарар, захмет, занаат, заман, зиафет, ихтиза,
јемиши, кафес, комшиа, казандиса, казамак, кувет, мехлем, мукает, пазар, појас, пенџере,
саат, саја, топ, ќош, хеким, харамиа, хаван, хендек, хузмиќар, халишта.
Иако сите автори што ги обработувале грчките заемки, истакнуваат дека тие, пред
се, се културни заемки (голем дел од интернационалната лексика, црковни и книжевни
термини), во македонскиот текст на Четиријазичникот таквите заемки се квантитативно
малку застапени. Според тоа, може да заклучиме дека заемките во македонскиот текст на
Четиријазичникот од грчко потекло навлегле по устен пат и се т.н. народни, а не
книжевни заемки.
Во тематската структура на грчките заемки во македонскиот текст доминираат
заемките од растителен свет, потоа доаѓаат: црковниот живот, некои апстрактни дејствија
и својства, предмети од секојдневието и др.
Така ги среќаваме следните заемки:
- селвиа, дафина, триандафил, костен, кромите, прасите, пепони, памбук, коноп;
- проскура, нафора, калогер, калогирица, non, парадис, ипрома;

ЛЕКСИЧКАТА ИНТЕРФЕРЕНЦИЈA НА БАЛКАНСКИТЕ ЈАЗИЦИ 159
- киниса, фтаса, фела, калеса, прокопса, телиоса, мириса, вјаса, ареса, пати, аре-
сано, прокопсани;
- хорои, архонд, мастор, колај, пагур, паници, комат, ливада, магаре, ламја.
Покрај ова во македонската паралела среќаваме и грцизми кои во грчкиот текст се
предадени со други зборови, односно со нивните грчки синоними:
фтеса (apapToavco), сонаса (TeXacovo), фортома (okt|vt|), рофеа (аатро 7се^ек1),
сосање (теАхф, харното (то коЛ оу).
Под влијание на грчкиот јазик се создадени и следните калки: свет (коарск;), остини
(Kpixovco), ослаби, (a%apvaivco), уголва (yupvcovco).
Често пати преведувачот на македонскиот текст не ги дава точните преводни
еквиваленти во случаи:
- кога дадениот збор во грчкиот јазик има две значења, а во македонскиот само
едно, како резултат од интерференција на грчкиот јазик:
- мие (мие халишта) од гр. nhzv со (мие, пере);
- здрав (грах здраво, диреци здрави, конци здрави) од гр. теро (здрав, од добар
квалитет);
- стопен (стопен човек) од гр. ûcopevoc; (стопен, разложен);
- остини (кога да остиниш) од гр. кршл/со (остинува, настинува);
- макам (брадата да намакаш) гр. ро\)оке\>со (макам, накиснам).
Интерференција на грчкиот јазик се рефлектира во промената или проширување
на семантиката на зборот во македонскиот преводен еквивалент.
Така, кај глаголите Гледам, слушам и разбирам проширено е значењето под влија-
ние на метафората во грчките фрази гба ovapo, (сонувам, буквално - гледам сон), ockodco
тогх; ytovaq (ги слушам постарите) и уропссо (разбирам, насетувам).
Забележливо е и мешањето на употребата на глаголите: љубиу сака и ареса.
Глаголот сака во македонскиот текст на Четаријазинникот има пошироко значење од гр.
0e?ico. На глаголот љуби му одговара ауалсо, додека на глаголот сака - аусхлсо (љуби), 0etao
(сака) и уиреисо (бара).
Под дејство на интерференцијата на влашкиот јазик и во двата јазика - македон-
скиот и грчкиот, преводните еквиваленти не се точни:
- време / коаро<; (бара време) со значење ‘прилика’. Основното значење ‘време’ е
предадено со турцизмот заман;
- топ I (Јфоара - неправилно употребено со значење пушка;
- страна со значење место што му одговара гр. pepoq и еднаш е употребено да
означи ‘плоча од мед’ наспроти грчката кованица кереа (од Kepi - висок);
- многуте пати / лершаотерес; cpopeq со значење ‘често’.
Предлогот настреде е погрешен превод на гр. ец xr|v |ieor|v (на половината). Имен-
ките шепа I педа не го предаваат значењето на гр. пакххџц = дланка.
Во грчкиот текст неправилно е употребен глаголот фтаса (од фтаасо - стига со
значење ‘созрева’ (дур да фтаса виното), како што е во влашкиот.
Преведувачот создава и неколку неологизми:
Синтагмата ви л а н а б о д н а значи ‘вилушка’ (гр. 7rrjpowi).
Именката роднина одговара во другите паралели на зборот ‘родители’ (yovac;), до-
дека дружина - на ‘пријатели’ (91X01).

160 ЕЛЕНИ БУЖАРОВ СКА
Во фразеологијата се забележуваат влијанија на истите процеси што делувале и во

лексиката. Дословните преводи најчесто се среќаваат кај идиомите, додека парцијалните
кај фразите. Меѓујазичната идиоматичност се смета за параметар за одредување на
блискоста на јазиците. (Тагиев 1968: 36). Доминантно е влијанието на грчкиот јазик.
Во текстот исто така се среќаваат идиоми и фрази.
1. Идиомите се семантички неделиви, непрозирни обрати во кои составките се де-
семантизирале создавајќи нови лексички единици со немотивирано значење. Тоа се:
- архондите пијат крфот на сиромашните;
- офчарот седи со очите отворени;
- да удриш главата тфој;
- имаат под мишката топ под пазуата змиа;
- влакната ми стана на трупот мој;
- да имаш в уме;
- да гледает харно;
- да не се земаш од око.
Сите наведени идиоми освен два (да не се земаш од око, влакната ми стана на
трупот мој) се директни преводи од грчкиот јазик. Другите два се преводи од влашкиот,
или креација на авторот.
2. а) Фразите се семантички неделиви, но нивната целосна семантика е мотивирана
од одделните значења на нивните составки:
- да ја повесиш главата твоја; - да земиш фроата здравје;
- не седает без работа; - да се постелиш на тфоито занаат;
- да седиме на коленици; - слуша постарите;
- незнаено умирање.
Сите овие конструкции се калкирани изрази од соодветните грчки фразеологизми
застапени во овој текст, освен последниот кој е буквален превод од влашкиот израз со
значење ‘ненадејна смрт’.
б) Кај фразеолошките изрази не постојат слободни синтагматски врски меѓу ком-
понентите, нивната врска е предодредена со врзано значење на едната од лексемите.
Ова е воедно и најбројната категорија на фразеологизми во Четиријазичникот и
според структурата сите се глаголски предикативни фраземи, составени од глагол и
именка.
скапиа стои во житото побегна таа смрда
кладиш трапезата испаднает на курварлак
крастата се терат излегваат прокопсани
фашта вошки пушта манџа
извади харен рот зедоа хекимот
да кладиш хузмиќар откинаа от казамакот
Карактеристично е дека најголем број од овие фразеологизми се семантички калки
од грчкиот јазик. Од влашкиот јазик се калкирани изразите:
- ‘откинаа от казамакот’ (во грчкиот - се спасија)
- ‘скапиа стои во житото’ (во гр. текст исто несоодветно е употребен глаголот
‘стои’)
- ‘крста се терат’ (употребена е истата колокација во гр. текст, што не е во духот
на грчкиот јазик).
Фразата иушша манџа е семантичка калка од тур. koyvermek со значење = испраќа.

ЛЕКСИЧКАТА ИНТЕРФЕРЕНЦИЈA НА БАЛКАНСКИТЕ ЈАЗИЦИ 161
в) Кај оваа група може да се издвои и подгрупа на д е с к р и п т и в н и г л а г о л с к и

и з р а з и (Мордвилко 1964) коишто исто така се состојат од глагол -I- именка, при што
именката е носител на семантичкото значење, додека глаголот, го губи своето номина-
тивно и добива само граматичко значење. Често пати овие фраземи може да се заменат со
глаголи. Таквите глаголски изрази во македонскиот текст на Четиријазичникот се офор-
мени со глаголите: има, чини, дава и зема. Голем број од нив се парцијални калки од тур-
скиот јазик:
има на мукает (синоним од стори мукает < тур. mukayet olmak = води сметка)
чини захмет (< тур. zahmet etmek = се помачи)
чинаат зарар дава кувет
Останатите изрази се парцијални калки од грчкиот јазик (освен „имаат лутиње на
човекот“ што веројатно е дословно преземен од влашкиот). Но, со оглед на фактот дека
истите изрази ги има и во влашкиот текст би можеле таквите фраземи да ги наречеме -
балканизми.
ме зеде треската имаат страмота
има страхот на госпот * има харен сосање
зема проштаање
Се разбира сеопфатното разгледување на овој проблем, подразбира исто така и
социолингвистичка анализа, при што покрај јазичните би биле земени предвид и
општествените и културните околности во соодветниот период.
Во оваа смисла, историските околности при крајот на XVIII век од кога потекнува
Четиријазичиикот, доведуваат до сложената социолингвистичка ситуација во Македонија,
посебно во нејзините југозападни краишта. Како што укажува Конески, македонскиот
терен претставува изразита периферија по оддалеченоста од словенските културни центри,
а во неговите јужни краишта засведочено е отстапување од словенската писмена традици-
ја.
Во прилог на истото мислење би можеле да ја цитираме и Оливера Јашар-Настева.
„Најголем број на балканизми се карактеристични за југозападна Македонија, која
влегува во една поширока географска област на која во најтесни контакти живеело хетеро-
гено балканско (албанско, ароманско, грчко и македонско) население. Градовите Охрид,
Елбасан, Москополе, Корча, Јанина, Костур, Лерин и Солун, претставувале значајна
економска и културна област, од која со векови се распространувале на јазично ниво ред
балканизми во соседните дијалектни и јазични подрачја“ (О. Јашар-Настева, 1974: 223).
Имајќи предвид дека во југозападна Македонија во овој период живееле повеќе
монолигвални групи меѓу кои постоел мал дел од населението кое служело како јазичен
мост, оттаму би можеле да го примениме мислењето на Мекеј за билингвилизмот кој се
јавува како резултат на контакт на различни монолингвални заедници (Маскау 1968: 555).
На Балканот, поради познатите историски услови и комплексната јазична ситуаци-
ја која траела со векови, имаме појава на продолжен билингвализам, а често и трилингва-
лизам. Би било упростување да се каже дека двата престижни јазика - турскиот и грчкиот
- се ширеле само преку администрацијата, односно црквата. Скоро сите јазични контакти,
а со тоа и јазичната интерференција пред XIX век се одвивале преку устен пат.
Од социолингвистички аспект посебно е битна улогата на влашкиот елемент. Вла-
сите како трговци се стремеле да ги отстранат пречките во комуникацијата меѓу балкан-
ските народи: учеле други јазици, ја ширеле доминантната култура (грчката или западно-
европската), го акомодирале својот јазик за поуспешна комуникација. Според Даниил,
таква унификаторско-просветителска улога на lingua-franca би требало да ја одигра грчкиот
јазик. Меѓутоа, влашката јазична свест на авторите на Четиријазичникот се манифести-
рала скоро во сите аспекти на македонската, а и грчката паралела: како во граматиката,
така и во лексиката и фразеологијата.

162 ЕЛЕНИ БУЖАРОВСКА
Социолингвистите јазикот не го сфаќаат само како средство за комуникација туку

и како симбол на групен идентитет (Haugen 1956: 87). Културата се стекнува и општествено
се пренесува во најголема мера преку јазикот. Појавата на билингвализмот често се по-
клопува со бикултурализмот, коегзистенција на две култури кај билингвалниот говорител.
Корисниците на јазикот секогаш имаат одредени позитивни или негативни ставови кон ја-
зикот, кои влијаат врз изборот, учењето и употребата на тој јазик. Кога два јазика се во
контакт, едниот се смета за попрестижен од другиот, и неговото влијание е поголемо.
Исто така, степенот на влијанието врз јазикот зависи од самиот билингвален гово-
рител. Имено, иако јазичната свест на еден таков говорител се одликува со способноста да
ги држи и двата јазички системи со нивните вокабулари одвоено, тој лесно ги менува
јазичните кодови, дури и во рамките на истата реченица. Така настанува трансмисија на
лексички и граматички јазични елементи од еден јазик во друг. Билингвалните говорители
директно учествуваат во збогатувањето на речникот на својот јазик преку заемки, калки и
внесување на нови значења кај постоечките лексеми.
,Лексичките заемки можат да се објаснат како резултат на фактот дека употребата
на готови ознаки е поекономично отколку создавање на нови. Малкумина говорители на
јазикот се поети“ (Weinreich 1968: 57).
Семантичка промена на значењето се случува кога се проширува колокациската
парадигма на лексемата. Имено, кога во едниот јазик колокациските комбинации на една
лексема се поголеми од парадигмата на нејзиниот преводен еквивалент, при превод доаѓа
до создавање на нови значења на истата.
Примерите на позајмување или калкирање на лексиката од Данииловиот
Четиријазичник укажуваат на интензитетот на меѓујазичните контакти во овој мулти-
лингвален регион и на влијанието на билингвализмот на неговите автори.
БИБ ЛИОГР АФИЈ A
1. О. Јашар-Настева, П рилог кон ироучувањеш о на лексичкише балканизми во македон-

скиот јазик, Македонски јазик XVII, Скопје 1974.
2. О. Јашар-Настева, М акедонските калки од турски јазик, Македонски јазик, ХШ-XIV,
Скопје 1962-63.
3. Вангелица Папазисовска, Грчките заемки и нивната адаптација во македонскиот јазик,
Македонски јазик XXV, Скопје 1966.
4. М. П. Тагиев, Вопросш ф разеологии и составление ф разеологических словареп,
Академин наук Азербаиджана, Баку 1968.
5. А. П. Мордвилко, Очерки по русскоп фразеологии, Москва 1964.
6. М. Р. Фасмер, Греко-славлнские зпиодм, Ш - Греческил заимствованин в русскомт> извисе,
Санкт-Петербург 1909.
7. W. Mackay, The Description o f Bilinguilism. In: Readings in the Sociology of Language, Ed. J. Fish
man, The Hague: Mouton, 1968.
8. E. Haugen, Bilinguilism in America: a bibliography and a research guide, Labama: University of Ala
bama Press, 1956.
9. U. Weinreich, Languages in Contact, The Hague: Mouton, 1968.
ИСГОРИЈА HA КУЛТУРАТА HA МАКЕДОНИЈА

ЛЕКСИЧКАТА ИНТЕРФЕРЕНЦИЈА НА БАЛКАНСКИТЕ ЈАЗИЦИ 163
Eleni EUlAROVSKA
LEXICAL INTERFERENCE OF THE BALKAN LANGUAGES

AS REFLECTED IN THE MACEDONIAN AND GREEK PARALLEL TEXT
OF DANIEL’S LEXICON TETRAGLOSSON
(Summary)
This paper deals with certain aspects of the process of convergent development of languages in contact in
South-West Macedonia In the eighteenth century.
The theoretical conclusions are based on the analysis of loan words, semantic loans (caiques), phrasal,
and idiomatic expressions in the Macedonian version of the “Lexicon Tetraglosson”, a vernacular dictionary of
Greek, Arumanian, Albanian and Macedonian, written by Daniel of Moschopolis at the end of the eighteenth cen
tury.
The author of the paper determines the origin and character of the loan elements and the way they were
introduced into the language.
In addition, she demonstrated the role that the Arumanian bilingual (or polylingual) speakers played in
this process, modifying the languages they spoke in order to facilitate better communication among the various
ethnic communities, thereby contributing to the Balkanization of the languages of this region.

Хаки ИМЕРИ
ЗА ЕДИО ЈАЗИЧНО СОВПАЃАЊЕIIA ФОНЕТСКО РАМПИШТЕ

ПОМЕЃУ АЛБА11СКИОТ И МАКЕДОИСКИОТ ЈАЗИК
Вековниот соживот на балканските народи придонесе појава на низа јазични

совпаѓања, кои во лингвистиката се општопознати како балкашшш. Се работи за такви
јазични совпаѓања што се развиле низ историската еволуција на овие јазици1 на одредено
време и одредено местр. Нормално дека одделни балканизми се среќаваат и надвор од бал-
канската почва, но тие се само случајни паралелни развои, како што е на пр. постпозици-
јата на членот во скандинавските јазици2 , што не може да се аргументира со некаква ис-
ториска врска помеѓу овие и балканските јазици.
Компаративните балкански студии на фонетско рамниште се поретки во споредба
со студиите од другите сфери, како во сферата на граматичката структура, така и во сфе-
рата на вокабуларот.
За совпаѓањата на балканските јазици на фонетско рамниште секогаш се тврдело
дека се ограничени3 , со некои исклучоци кога во балканските јазици се барало дури слична
или приближно иста артикулациона основа4 . И колку да е пресмело речено, некоја вистина
постои во кажаното. На денешен стадиум на балканолошките студии е тешко да се има
единствен став по ова прашање, но сепак кога знаеме дека посгојат евидентни разлики и на
дијалектно рамниште на еден единствен јазик, токму во таа артикулациона основа, тогаш
не би требало да се очекува нешто спротивно и во артикулацијата на гласовите во балкан-
ските јазици во целост, па спрема тоа и во артикулационите основи на албанскиот и маке-
донскиот јазик.
Кристијан Сандфелд во својата класична студија „Linguistique balkanique, problems et
resultats“ (1930), повикувајќи ce на поранешната претпоставка на Миклошич, укажува на
едно единствено фонетско совпаѓање со фонот [а] во романскиот, албанскиот и бугар-
1 Од географски аспект под Балкан се подразбираат териториите јужно од реките Сава и Дунав. Така,
романскиот како јазик со најголема „балканска“ определеност, покрај бугарскиот, македонскиот, албанскиот и
грчкиот, би останал надвор од проучувањата на балканската лингвистика, додека српскиот и хрватскиот, што се
зборуваат јужно од овие реки би се третирале многу „побалкански“ од романскиот јазик иако тие развиле многу
помалку балкански карактеристики од романскиот јазик. Со ова се укажува дека определбата балкански е од
лингвистичка, а најмалку од географска природа.
2 Види: Ш. Демирај, Балканска лингвистшка, Скопје 1994, стр. 15 и нат.
3 Види исто, стр. 15 и нат.
4 Georgiev Vladimir, L'union Linguistique balkanique. L'etat actuel des recherches. BE XX /1-2 (1977) „...еден БуГа-
рин на пример лесно може да Го научи романскиот или Грчкиот и да Ги зборува овие јазици речиси без т уѓ акцент
166 ХАКИ ИМЕРИ
скиот5 . На исти позиции стои и чешкиот лингвисг Хавранек, разликувајќи две варијанти на
фонетски системи во балканските јазици: бугарската и романската варијанта, укажувајќи
на фонот [а] и на неговиот сличен развој во двете варијанти како резултат на историската
еволуција на една потесна почва, каква што е балканската6 . Ако уште од порано постоеле
вакви правилни согледувања за овој фон, во денешниот стадиум на развојот на лингвисти-
ката треба да се отфрли секаков сомнеж за тоа дали овој вокален фон треба или не треба
да се разгледува како балканизам, иако истиот постои и во низа други небалкански јазици.
На крајот на краиштата, секогаш постојат слични, да не речам исти, фони во множествата
фони на одделни јазици, чиј инвентар се смета за многу голем, па дури и бесконечен. Ако
се сфатат вака инвентарите фони на два и повеќе такви јазици во кои се наоѓаат слични
фони на два и повеќе јазици, секогаш се наоѓа еден пресек7 на два и повеќе такви јазици во
кои се наоѓаат слични фони, но и со помали разлики наречени дијафони. Еден таков е и
фонот [а] во македонскиот и во албанскиот јазик, особено оној добиен од носовката (бп) во
македонскиот, односно назалното /а/ во албанскиот јазик, добиен, по ch изгледа, со реци-
прочно подржување, што се разликува од германската, англиската, руската варијанта или
пак од некоја друга варијанта-фон на кој било јазик. \
Ако се поаѓа од вакво становиште, би било банално да се постави прашањето за
постоење односно непостоење на таков фон во двата разгледани јазици. Таква варијанта на
фон [а] постои, но се поставува прашањето за неговите фонетски карактеристики, за не-
говата фреквентност, за неговата сличност и разлика со останатите варијанти во другите
балкански јазици, каков е неговиот статус од функционален аспект и др. Тема на
денешнава дискусија е овој проблем, без некоја претензија да се даде кој знае каков
валиден суд, туку само еден поттик за поблиско набљудување на овој вокален фон во
фонетските и фонолошките системи, односно во пресекот8 на овие јазични системи, и тоа,
за да се упрости проблемот, само во акцентирана позиција, при која тој секако треба да има
фонемска вредност, но не и секогаш фонемски статус.
Во албанскиот литературен јазик, заснован на тоскискиот дијалект9 , постои
фонема /е/ реализирана со фонот [е], карактеризиран како средноцентрална самогласка од
среден род, кој во одделни јужни говори ја проширува својата зона на артикулација
наназад, хоризонтално како средно повлечена самогласка, но не и вертикално да премине
во зоната на високите односно дифузните (тесни) самогласки10. Во гегискиот дијалект овој
фон е со помала употребна зачестеност одошто во тоскискиот дијалект каде што се поја-
вува со фонемска вредност во лексичко-разликовна и морфоформна функција, кога е во
неакцентирана позиција, како наставка за формирање множина кај именките од типот
punetor „работник‘\ punetor-e „работници“ или како наставка кај некои глаголски форми, te
shkoj ,да одам“ и te shkoj-e ,да оди“ итн. Истите функции ги има и во албанскиот литера-
турен јазик. Во гегискиот дијалект разгледуваниот фон нема фонемска вредност. Тука
Миклошич со бугарска реалност ја покрива македонската, имајќи ја предвид тогашната политичка

состојба. На исти позиции е и Хавранек во 1931 год. Ш. Демирај во „Gjuhesi ballkanike“, Скопје 1994, ги цитира овие
два автора, инаку прави јасна дистинкција помеѓу бугарскиот и македонскиотјазик.
6 В. Havranek, Ziir phonetischen Geographic... (цитирано според Sh. Demiraj, Gjuhesi Ballkanike, Shkup, 1994).
n
Терминот „пресек на множества“ е чисто математички. Тој претставува трето множество формирано
од „истите“ елементи во разгледаните две (или повеќе) множества. Во случајов елементи на таков пресек се истите
фони на два разгледувани јазици - македонскиот и албанскиот јазик.
8
О вој пресек може да се разгледа и во ноширок домен како пресек на четири множества фони во
четирите балкански јазици. Во тој случај разгледаниот дијафон би бил со поголеми пренебрегнувани разликувачки
карактеристики.
9 Ј. Ѓинари во ,Дијалектологија на алб. јазик", Тирана 1988, стр. 19 и нат., тврди дека ^лбанскиот лите-
рат урен јазик се формирал врз основа на двата дијалекта... “
10 Под влијание на палаталните [q] [gj] и [nj] и ширејќи се во сферата на високите самогласки алтернира
со самогласката [i] како на пр. gjemon > gjimon > xhimon, qe > qi, nje > nji и др.
ИСГОРИЈА HA КУЈГГУРАТА HA МАКЕДОНИЈА

3 А ЕДНО JАЗИЧНО СОВПАЃАЊЕ НА ФОНЕТСКО РАМНИШТЕ 167
лексичко-разликовната функција се врши со хомологната фонема /3/, реализирана со

назална самогласка, доста компактна (широко отворена) која во некои говори тежнее да се
лабијализира (заокружува) и да се деназализира. Втората функција, морфоформната, се
врши со стариот зачуван систем на квантитетот кратки-долги вокали, како на пр. рип-
tor~punto:ryfarkatar~farkata:r (во гегиски), наспрема punetor~punetore „работник-работници“,
farkatar-farkatare „ковач-ковачи“ (во тоскискиот и албанскиот литературен јазик) итн.
,ДЗа сета македонска јазична територија најширок ареал зафаќа фонемата /а/. Неа
ја познаваат сите источни македонски говори, сите северни, поголем дел од костурско-ле-
ринското подрачје, и во Западна Македонија - гостиварскиот (горнополошкиот), дебар-
скиот, струшкиот, охридскиот и преспанскиот без југоисточните села. Како маргинална
фонема со ограничена дистрибуција се среќава уште во велешкиот, во скопскиот градски
говор заедно со говорот на Блатијата, како и во говорите на Пелагонија44.11
Според артикулациските особености и акустичките признаци фонот со кој се реа-
лизира фонемата /а/ во македонските говори наликува на хомологниот фон во албанските
тоскиски говори, односно во албанскиот литературен јазик. Тој е доволно издиференциран
и фреквентен со широка дистрибуција (територијална) и со неутрално централна позиција
во системот.
Во македонските и во јужноалбанските говори, па и во маргиналните албански го-
вори, во основа тоскиски, како што се говорите на грчките и италијанските Арб'реши,
фонот /а/ е со фонемска вредност, дистрибуиран во една единствена квантитативна скала
1е-д-о1, како во бугарскиот, наспрема „романскиот, каде учествува во две квантитативни
скали, т.е. хоризонталната /е-л-о/ и вертшкалната /а-а-Ца)!, од среден ред и во рамките
на секоја од иив /5/ вриш две фонолошки функции.12
Вака централно дистрибуиран во балканските системи на македонските и албан-
ските говори и во албанскиот литературен јазик фонот [з] стои во корелација со поотво-
рениот од него фон [а], како негов позатворен парник (затвореност-отвореност); со фонот
[е] се опонира како негов заден корелат (заден-преден), a со [о] освен што опонира како
негов незаокружен, тој се опонира и како негов преден корелат; значи е во многустрана
опозиција.
Вака издиференциран и дефиниран фон /а/ постои како дијафон во говорите на
овие два јазика, па и во албанскиот литературен јазик, се разбира со прифатливи прене-
брегнати разликувачки својства во одделни дијалекти и јазици што потекнуваат, меѓу
другото, и од различната етимологија, што како проблем не е цел на оваа дискусија. Ако се
игнорираат понатаму разликувачките специфики, може да се дефинира дијафон за
пошироко балканско подрачје, вклучувајќи ги и бугарската, турската, па и српската реал-
ност.
Појавата е согледана и од странски фонолози, вклучувајќи ги во прв ред американ-
ските, како на пример Бидвел 1963 год., кој, разгледувајќи го слоготворното [ј*] се наоѓа
како прва фонема во зборот пред согласка.13
Во македонскиот јазик нешто слично забележува и Лант14, признавајќи вокалност
на слоготворното [ј1] само помеѓу согласки, но не и „кога се наога како прв елемент,
тогаш тоа, вели тој, се покажува како /аг/“. Тоа значи дека во зборовите: ’рска, ’рскот,
^ Б. Видоески, Фонемата /3 /во македонскиот јазик, „Македонски јазик“, год. XXXI.

^2 Хелмут Луке, Фонемата / з / в о рамките на општата фонолошка теорија (со примери од романскиот
јазик), Семинар за македонски јазик, литература и култура, II научна дискусија (Охрид, 19-21 август 1975), Скопје,
1983.
Види: К енет Најлор, Забелешка за фонолошките црти на самоГласката [5] во балканските јазици,
бел. 4, Семинар за македонски јазик, литература и култура, II научна дискусија (Охрид, 19-21 август 1975), Скопје,
1983.
*4 Види исто, бел. 5.

168 ХАКИ ИМЕРИ
’рснува, ’рт, ’ржан, ’ржи, и други, како и во турцизмите ’рслан (арслан) и ’рз (и намуз),
практично имаме вокален фон кој графички го одбележуваме со апостроф што често не
сгава во недоумица дали да го сметаме за отпаднат глас15 . Во дадениот случај апострофот
претставува вид графема за одбележување на оваа, сепак, постоечка фонема во македон-
скиот јазик. Таа фонема е присутна и во турцизмите од типот к ’смепи Велко Силјановски,
своевремено, одговарајќи им на своите критичари во Нова Македонија, од 22. XI 1991
година со написот ,Дритичарите - на погрешен колосек“, изричито бараше да се чуе тем-
ниот призвук при изговорот на слоготворното [f] со апостроф и никако поинаку.
„Одбегнувањето на каков и да е буквен знак во бележењето на темниот призвук, вели тој,
прави проблеми при деривирањето на зборови со префиксација: на пр. зѓрска, за’рти,
изна’риш и др...“16
Сликата сепак не е баш најпроста, таа е доста комплексна. Овој дијафон, карак-
теристичен за многуте македонски говори и тоскискиот дијалект, има статус на фонема
само во албанскиот литературен јазик, но не и во македонскиот (литертурен јазик), што по
се изгледа екстрајазично му е одземен. Од прагматичен аспект сметам дека системот е уп-
ростен. Направен е чекор предвреме, но по се изгледа одмерен, но не и најпогоден. По мое
мислење не треба да се пребрза со некоја евентуална интервенција без да се предвиди што
понатаму ќе се случи со овој темен призвук во овие зборови. Овој фон, со призната фонем-
ска вредност но без признат фонемски статус, според Лант, е во работ на вокалниот систем
на македонскиотјазик.
HakilMERI
ON A LINGUISTIC CONCURRENCE ON THE PHONETICAL LEVEL

BETWEEN ALBANIAN AND MACEDONIAN
( S u m m a r y)
It is usually asserted that the concurrences in the phonetical sphere are more limited then those in the
other linguistic spheres of the Balkan languages. One such concurrence in the phonetical sphere of the Balkan lan
guages is the existence of the diaphone [a] which has phonemic value but not also a phonemic status in both literary
languages. That is, in the Macedonian literary language this existing phoneme has no phonemic status, since it was
taken away extra-linguistically. I think that this system was simplified from the pragmatic aspect. It was a prema
ture step which was obviously well-intended although not very suitable. In my opinion it is not necessary to rush
into an eventual intervention without a previous prognosis of what could happen to this dark sound. According to
Lunt, this phone, which has a recognized phonemic value but not a recognized phonemic status, is in the margins of
the Macedonian vocal system.
15 E. Чабеј, Лингвистшчки студии III... (неакцентираните иницијални редуцирани вокали пред сонантни-
те согласки (л, р, н) од латинизмите од типот 'Iter < altar, 'rgjent < argentum, 'Ndue < Antonio, Чабеј не ги разгледува
како отпаднати, туку како доста редуцирани, со присутни траги од поранешниот вокал во секвенции: lell, /ег/, lent,
Оваа појава Миклошич ја беше согледал 50 години пред да се пронајде „Мешари44од Букузу. Истата појава ја имаме
и во романскиот јазик: од лат. august > ingust, (алб. ngusht) итн.
^ Велко Силјановски, Критинарите на погрешен колосек, Нова Македонија - Лик, 27. X I1991, Скопје.

Агим ПОЛОСКА
ПРИЛОГ КОИ МАКЕДОНСКО-АЛБАИСКИТЕ ЛИНГВИСТИЧКИ

ИСТРАЖУВАЊА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОГШЈА
Низ вековите Македонците и Албанците имаа свој специфичен и автохтон исто-

риски развиток. Тие во својата историја постојано се допирале, проникнувале и влијаеле
меѓусебно, без да ја губат притоа својата посебност и индивидуалност. Оваа нивна карак-
теристична своевидност создаде нужни и неопходни елементи за изнајдување на поволни и
благопријатни патишта на заемност. „Низ различните историски епохи се вовлекоа
многубројни заеднички форми и меѓусебни сродни интереси кои се одразиле и врз според-
бените македонско-албански врски, поточно тоа се одразува врз меѓусебните заеднички
влијанија и односи"1 .
Македонско-албанските врски се резултат на низа историски, социјални, економ-
ски, географски, културни настани и на долгиот заеднички живот на народите на Балкан-
скиот Полуостров во минатото. Низ долгите векови на заедничкото живеење во минатото
и денес, природните, културно-просветните, етнографските, етнолошките, фолклорните,
јазичните и други особености и меѓусебни влијанија на Македонците и Албанците претста-
вуваат трајна подлога за изучување на македонско-албанските јазични контакти во Репуб-
лика Македонија.
Тргнувајќи од сето тоа, природно е и разбирливо што и во материјалниот и духов-
ниот живот на народите обилуваат заеднички нишки, тематски области и содржини. Овие
врски најверно се манифестираат во фолклорни, книжевни, во јазични и во други форми на
културното комуницирање. Во таа смисла народите и нивните култури од балканскиот
простор биле во својата историја природно упатувани едни на други. Создавајќи свои
автохтони културни вредности, тие граделе една блиска цивилизација. Во голем дел од
нивната историја кај нив се одвивал процес на културна интеграција, кој овозможил
блискост на нивните култури.
На истражувањето на македонско-албанските јазични контакти му обрнале доста
внимание мнозина лингвисти од различни земји. Ова зборува и сведочи за блискоста и
врските на народите во минатото, заедничкиот живот на населението во овие простори
што создавале благопријатни услови базирани врз богатите културни традиции во мина-
тото. Живеејќи со векови во симбиоза во исти историски, социјални, економски и географ-
ски услови, кај македонското и албанското население се негувале исти или слични обичаи и
навики, ист начин на живеење, исти реакции кон надворешниот свет. Потпомогнати од би-
лингвизмот и плурилингвизмот, тие довеле до сличности во низа појави на материјалниот и*
* Христо Андонов-Полјански, Прилог кон македонско-албанекише врски во минашошо, Годишен зборник

на Филозофскиот факултет во Скопје, кн. 7, (1981), Скопје, стр. 9.
170 АГИМ ПОЛОСКА
духовниот живот и дека при услови на директни контакти доаѓа до интерференција на сите
јазички нивоа во јазикот, особено во областа на лексиката2 .
Македонскиот и албанскиот јазик иако генеалошки несродни, во областа на лекси-
ката покажуваат извесен паралелизам во нивниот развиток што се огледува во формата и
содржината, обусловени како од лингвистички така и од екстралингвистички фактори.
Контактите на македонските говори со албансќите на територијата на Република Македо-
нија претставуваат, секако, посебен интерес и за изучување на меѓујазичкиот контакт и
лексичките интерференции на дијалектно рамниште. Одделните дијалектни лексички и зо
глоси во повеќето подрачја со мешано македонско и албанско население покажуваат дека
во некои сфери и тематски области наполно е извршена лексичка интерференција. Оваа
тендеција, според нашето мислење, не се јавува само како резултат на непосредните кон-
такти помеѓу двете етнолингвистички групи, туку повеќе се јавува како нужност и потреба
во разговорниот јазик, како комуникативна потреба во секојдневниот живот на македон-
ското и албанското население.3
He треба да се заборави, исто така, дека познавањето на два или повеќе јазици на
Балканот било во минатото, како и денес, едно од средствата не само да се успее во
животот туку и значаен услов на коегзистирање во една повеќејазична заедница. Сето тоа
многу јасно се забележува од уводните зборови на Пулевски во неговиот Речник, кога
вели: Знаења на многу језика, да је потребно, за свакога човека, од највишеГ до најнижег
реда, који странствује у данашнја времена, ово сам казао и у првој књази“ (Речник од три
језика с. македонски, арбански и турски, књ. II, написао Бор^е М. Пуљевски, Мијак
Гаљички. У Београд, 1875). Суштествени сведоштва за македонско-албанските контакти
забележуваме од крајот на XVIII век. Нејзиниот почеток е илустративен со Данииловиот
„Четиријазичник" - грчки, аромански, македонски и албански, издаден во Венеција 1802
год., (Аекспкоу тетрау^оаоу). Овој речник е значаен по тоа што во него за првпат се обја-
вува македонско-албански јазичен материјал и претставува прв македонско-албански и ал-
банско-македонски речник4 . Поаѓајќи од вековната симбиоза меѓу македонското и албан-
ското население, како и на состојбата на активен билингвизам кон крајот на XVIII век и
особено од почетокот на XX век, се јавуваат најблагопријатни услови за развој на македон-
ско-албанските врски, особено на полето на просветата и културата. Тоа интересно
прашање го следиме во периодот на македонската преродба. Најпрвин, такви обиди прави
Јордан Хаџи Константин-Џинот, кој пројавува широк интерес за делото на Скендербег, за
лексичките особености на албанскиот јазик и за просветните прашања. Од посебен интерес
е и прашањето за застапеноста на мотиви од албанско минато во делата на македонските
преродбеници, како и во македонското народно творештво во XIX век. Овие аспекти се
најзастапени кај Григор Прличев, браќата Миладиновци, Кузман Шапкарев. Кон нивната
плодна творечка дејност се надоврзува и македонскиот преродбеник и лексикограф Ѓорѓи
Пулевски. По Данииловиот „Четшријазичник", ^ е ч н и к о п ѓ на Пулевски е втор македон-
ско-албански речник. Со оваа значајна лексикографска дејност Г. Пулевски придонесол за
<2 _ _ _ _ _
Агим Полоска, Лексичка иншерференција на македонскиош и албанскиот дијалект во Пресиа
(магистерски труд), Скопје, 1985, стр. 185.
3 Подетално за македонско-албанските јазични контакти види ги трудовите на О. Јашар- Настева: Ал-
бански зборови во македонските тшјни јазици, МЈ год. IV, бр. 3, 4, 5 -6 , Скопје 1953, стр. 60-65, 84-9 2 ,1 3 2 -1 4 0 . Вли-
јанието на македонскиот јазик врз албанските и турските Говори во Македонија, МЈ, год. VIII, кн. 2, Скопје, 1957;
Р азвој на дијалектната лексика во услови на јазична интерференција, Реферати на македонските слависти за IX
меѓународен славистички конгрес во Киев, Одделен отпечаток, Скопје, 1983; Меѓујазични контакти и нашата
топонимија^ Втора југословенска ономастичка конференција, М АНУ, посебен отпечаток, Скопје, 1980; П оглед врз
туѓата лексика во македонските Говори од костурско-корчанското дијалектно подрачје, Јазичните појави во
Битола и Битолско денеска и во минатото, Скопје, 1988; Kontaktet е te folmeve meqedonase me te folmet shqipe, Gjurm, alb.,
nr. 19, Prishtine, 1989; Shfaqje te difglosise dhe bilinguizmit ne RS te Maqedonise, Gjuha shqipe, nr. 3, Prishtine, 1990.
4 Види посебпо кај X. Поленаковиќ, Данииловиот „Четиријазичник", Културен живот, бр. 1-2 , Скопје,
1962, стр. 28-29. Б. Настев, Аромански студии, Скопје, 1988, стр. 12; П. Хр. Илиевски, Балканолошки линГвистички
студии, Скопјеи, 1988, стр. 25.

ПРИЛОГКОН МАКЕДОНСКО-АЛБАНСКИТЕ ЛИНГВИСТИЧКИ ИСТАЖУВАЊА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА 171
заемно запознавање помеѓу македонскиот и албанскиот народ5*. Истовремено, Речникот

на Пулевски до ден-денес е актуелен и дава изворен материјал од говорните јазици и стана
предмет за студии од мнозина истакнати лингвисти. „Интересот на неГовите текстови,
кои не се одликуваат со висока ученост велат Б. Конески и О. Јашар-Настева, расте по-
ради тоа што имено во таква средина (на која п припаѓал и Пулевски) и на такво ниво се
вршеле пред cb реално оние процеси на интерференција што придонесувале за созда-
вањето на т.н. балкаиски лингвистшчки сојуз“&.
Балканскиот јазичен сојуз се најде во центрот на вниманието на лингвистите од
крајот на минатиот и почетокот на овој век и многубројни се студиите посветени на
јазичните контакти меѓу балканските јазици, а меѓу нив несомнено значајно место
заземаат оние што го третираат јужнословенското т.е. македонското влијание врз албан-
скиот и обратно. Поаѓајќи од вековната симбиоза меѓу македонското и албанското населе-
ние како и од состојбата на активен билингвизам и плуралингвизам во одделни географски
територии на Република Македонија се разоткриваат ноторни лингвистички црти карак-
теристични за јазиците во контакт.
Бројни студии му се посветени на проблемот за врските меѓу балканските јазици:
тие студии дадоа резултат од големо значење за историјата на секој од односните јазици7 .
Во тие студии, широк простор зафаќа влијанието што словенските јазици го извршиле во
балканската јазична средина, посебно македонскиот кој еволуирал во повеќејазичната
средина а особено во тесен контакт со албанскиот. Меѓутоа, и покрај пројавениот интерес
кон разните проблеми во поглед на реципрочните влијанија на македонскиот и албанскиот
јазик, тие не престануваат да ги интригираат лингвистите, особено кога се имаат предвид
интерференциите настанати на потесна територија.
Неоспорен факт е дека македонскиот во својот долг историски развој покажува од
една страна постепено оддалечување од стандардите на јужнословенските јазици, а од
друга cb поизразито доближување кон структурата на несловенските балканскијазици: ро-
мански, албански и грчки и зазема централно место во балканскиот јазичен сојуз. Развојот
на лексичката структура на балканските јазици претставува комплексен и многу долг
процес на внатрешни и на надворешни тенденции при учество на повеќе јазици што се
зборуваат и што се зборувале во разни периоди на релативно мала територија. Заемните
контакти и интерференции помеѓу овие јазици, преку масовен билингвизам, дури и плури-
лингвизам, овде просто биле неизбежни.
Пионер во зафаќањето со проблемот на влијанието на јужнословенските лексички
елементи во албанскиот јазик, секако, бил Франц Миклошич, кој на оваа проблематика и
посветил серија написи, вклучени во трудовите Albanische Forschungen I, II, III и Die slavischen
Elemente im Albanischen, при што приложил список од преку 300 словенски етимологии. Во
врска со изделените словенизми A. В. Десницка8 забележува дека и покрај тоа што некои
од нив не се етимолошки успешни, предложениот список во целост дава убедлива прет-
става за словенскиот слој во албанската лексика. Со текот на времето бројот на словен-
ските елементи во албанската лексика одделни лингвисти го зголемувале со други приме-
ри. Така, основоположникот на историската лексикологија на албанскиот јазик Г. Мајер во
^ Види, Христо Андонов-Полјански, Прилог кон македонско-албанскшие врски во минашошо, Годишен

зборник на филозофскиот факултет во Скопје, кн. 7 (33), Скопје, 1981, стр. 23-24.
^ Сп. Петар Хр. Илиевски, Балканолошки лишвистички студии, Скопје, 1988, стр. 17, како и трудовите:
Б. Конески и О. Јашар-Настева, Балкански јазични паралели во речниците на Ѓорѓи Пулевски, Прилози. Одделение
за лингвистика и литературна наука, IX, 2, М АНУ, Скопје, 1984, стр. 62; О. Јашар-Настева, За речниците на Ѓорѓија
Пулевски и албанската паралела во нив, Прилози. Одделение за лингвистика и литературна наука, IX, 2, М АНУ,
Скопје, стр. 43-56.
^ Петар Хр. Илиевски, Балканолошки лингвистички студии, ИМЈ „Крсте Мисирков“, Скопје, 1988;
Божидар Настев, Аромански студии, Скопје, 1988; Shaban Demiraj, Gjuhesi ballkanike, Shkup, 1994.
^ A. B. Десницкал, Славлнские заимствованин в балканском измке, AH СССР, Москва, 1963.

познатиот Речник:9 изделил 540 словенски етимологии. Уште поголем број словенизми во
албанскиот јазик приведува A. М. Селишчев (повеќе од 600), којшто при тоа се зафатил и
со класификација на словенизмите10. Во уточнувањето на етимологијата на одделни
зборови од лексиката на албанскиот јазик суштествен придонес внесле со своите написи,
трудови и дела и низа други познати лингвисти. Ќе спомнеме само некои од нив: Н. Јокл,
Ст. Младенов, М. Фасмер, П. Скок, X. Барич, Е. Чабеј, Е. Хемп, И. Ајети, Б. Видоески, О.
Ј.-Настева, Ј. Ѓинари, Љ. Муљаку, П. Хр. Илиевски и други.
Последниве децении нов импулс во проучувањето на словенизмите во албанскиот
јазик внесоа Б. Видоески, О. Ј.-Настева, И. Ајети, Б. Марков, Љ. Муљаку, Р. Несими и
низа други лингвисти. И покрај досегашните, повеќе или помалку, интензивни зафаќања
кон проучувањето на македонско-албанските лингвистички истражувања, можностите за
изучување односно следење на македонско-албанските лексички контакти, особено на ди-
јалектно рамниште ни оддалеку не се исцрпени. Општ е впечатокот дека останува уште
многу да се проучува. Сепак не може да се одмине фактот дека последниве децении во
посочените области доста е и истражено. Во случајов одбележување бара, пред cb, собра-
ниот речнички материјал како на македонскиот така и на албанскиот јазик, како и двоја-
зичните речници: Речник на македонскиот јазик, Скопје, 1986; Fjalor i gjuhes ѕе sotme shqipe
'/-//, Prishtine, 1981; Fjalor shqip-serbokroatisht, Prishtine, 1981; Речник на македонската
народна поезија I (Л-Г), 1983; II (Д-Ѕ), 1987; III (И -М ), 1993, Скопје; Nikolla Berovski, Fjalor
maqedonisht-shqip, Tirane, 1990. Посебен научен интерес за македонско-албанските
лингвистички контакти и пошироко за балканистиката претставува трудот на Б. Беци11.
Во него авторот доаѓа до заклучок дека паралелизмот и влијанието на одделни фонетско-
фонолошки карактеристики, особено во однос на употребата на полувокалот 3 (еј во ал-
банските говори доаѓа до израз посебно во западните македонски говори.
Во сложените проблеми од словенски, односно македонско-албански лексички кон-
такти секако спаѓа вклучувањето на некои зборови во албанизми или словенизми, како и
можното укажување на некое друго потекло. Впрочем, општопознат факт е дека
прифаќањето односно земањето став спрема дадена етимологија е сврзано со сериозни
тешкотии. Во секој случај, потребни се широки познавања, коишто се опираат на голема
ерудиција кај оној што се зафаќа со таква проблематика. Но, и покрај тоа, не се ретки
случаите кога некоја (општо) прифатлива етимологија со време претрпува корекции, од
кое не се имуни и најпознатите научници. Само така може да се објасни фактот дека во
однос на потеклото на извесни зборови од албанската лексика се искажани различни, дури
противположни мислења на многу познати лингвисти - во смисла дали претставуваат ин-
доевропеизми, карпатизми, општословенизми, балканизми, грцизми, романизми или тур-
цизми, сп.: balte (блато), dalte (длето), cipe (ципа), kolibe (колиба), plagke (пљачки) и др.
Посредството на албанскиот јазик односно соседните словенски јазици, посебно македон-
скиот во навлегувањето и затврднувањето на посочените и слични примери, очигледно не
може да се пренебрегне. Посочените и слични примери од лексиката на јужнословенските
јазици (македонскиот) и албанскиот јазик очигледно ја потврдуваат сложеноста на овој вид
проблематика. Сакаме да укажеме и на други појави, дел од кои во стручната литература
ретко или недоволно се разгледувани и расветлени. Според наши согледувања, таков е
случајот со следниве појави: а) фонетско-фонолошки карактеристики на словенизмите,
т.е. македонизмите во албанскиот јазик и на албанизмите во македонскиот јазик
(посебно врз процесот на адаптацијата); б) можни калки во македонскиот и албанскиот
јазик преземени од другите балкански јазици; г) семантички нијанси односно разлики мегу
македонскиот и албанскиот јазик во прамери со иста основа (словенскау албанска, бал-
^ Gustav Mayer, Etymologisches Worterbuch der albanesische Sprache, Strassburg, 1891.

A. M. Селишев, Славлнское население в Албании, Софил, 1931.
* * Bahri Bed, Marr 'edh 'emet е hershme shqiptare-sllave ne driten e te dhenave te dialektologjise sone historike, Shqip-
taret e Maqedonise, Slikup, 1994, 39.

ПРИЛОГ КОН МАКЕДОНСКО-АЈ1БАНСКИТЕ Ј1ИНГВИСТИЧКИ ИСТАЖУВАЊА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА 173
канска, грчка, романска или шурска основа; д) класификација на македонизмише во албан-

скиот јазик и албанизмите во македонскиот јазик според овој или оној критериум и др.
Би можело да се рече дека истовременото припаѓање на две и повеќе јазични и
културни средини, во најголем број случаи, се одразувало позитивно врз интелектуалниот
развој на говорниците кои живееле во пограничните јазички региони (македонско-албан-
ски) и се разбира по селата со мешано население, главно во југозападна Македонија. Токму
во овие југозападни делови од македонското јазично подрачје, кои со векови се карактери-
зирале со развиен индивидуален и колективен билингвизам, како кај македонското, така и
кај немакедонското население (особено кај албанското), се зарегистрирани и најголем број
линГвистички балканизми. Во овој дел на Македонија македонскиот и албанскиот јазик се
во непосредни секојдневни и директни контакти, така што билингвизмот (и плурилингвиз-
мот) е не само редовно присутен, туку игра извонредно значајна улога како при
лингвистичкото заемање така и при јазичката интерференција^.
Базирајќи се врз овие фактори јасно произлегува претпоставката дека сето ова
довело до блиски и непосредни контакти, па и до создавање на голем број лексички заемки,
семантички калки, јазичко мешање, исти или пак слични фразеолошки конструкции и низа
други јазични појави, кои се видливи и на фонетско-фонолошко, лексичко и дури и на
граматичко ниво (особено на синтаксичко рамниште). Интензивниот меѓујазичен контакт
токму во Македонија, довел до лексички вкрстувања и мешања во разговорниот јазик на
македонското и албанското население во западните периферни говори што имаат
поограничени ареали во македонскиот дијасистем1^ .
Во своите Епшмолошки ст удии^ Е. Чабеј посебно ја истакнува важноста на
македонско-албанскиот билингвизам во таканаречената балканизација на албанскиот јазик
и особено местото што им припаѓа „на двата јазика“ (А. П.) во овие јазични контакти.
Поаѓајќи од вековната симбиоза меѓу македонското и албанското население, како и на
состојбата на активен билингвизам и плурилингвизам, Е. Чабеј ги разоткрива и ги објасну-
ва импликациите што од тоа произлегуваат на лексички, граматички и ономастички план.
Според Чабеј, малиот број позајмени лексеми од албанскиот јазик во македонскиот се
должи на историско-културни фактори. Конкретно, влијанието на албанскиот јазик врз
македонскиот јазик претставува еден таков недоволно расветлен проблем. Трудовите на
Чабеј во голема мера ја исполнуваат празнината што се чувствуваше во овој недоволно
проучен домен. Покрај термините буза, ѓоксу брес, угич, цап и др., коишто во македонскиот
јазик се навлезени од најстарата епоха, кога е остварен контактот меѓу македонскиот и ал-
банскиот, заслуга на Чабеј е што ни презентира не мал број термини од сферата на
сточарството, на онаа сврзана за секојдневниот живот (домашни садови, исхрана, облека)
или терминологија од разни домени што претставува албанско влијание во македонските
дијалекти. Иако сите тие лексеми предимно се среќаваат во народните македонски говори,
тие се од огромно значење за историјата на македонскиот јазик главно, и за македонската
лексикологија посебно. Трудовите на Чабеј точно укажуваат на таа јазична меѓузависност
во нашите балкански простори, а решенијата што ги дава во нив по однос на македонско-
албанските интерференции во областа на лексиката, граматичката структура, топоними-
јата и ономастиката се добра основа за понатамошни споредбени лингвистички ис-
тражувања на македонско-албанските јазични контакти.
^ Во врска со ова да се видат особено трудовите на О. Ј.-Настева, Пројави на дт лосија и билинѓвизам
во СР Македонија, М АНУ, посебен отпечаток, Скопје, 1982, стр. 145.; Р азвојна дијалектната лексика во услови на
јазична интерференција (Богатењет о на албанските, ароманските и турските Говори во СР Македонија, Реф е-
рати на македонските слависти на IX меѓународен конгрес во Киев, Скопје, 1983, стр. 15-23; П оглед врз туѓата
лексика во македонските Говори од костурско-корчанско дијалектшо подрачје, Јазичните појави во Битола и Би-
толско денеска и во минатото, М АНУ, Скопје, 1988, стр. 151-169.
Божидар Видоески, Меѓујазичкиот конШакт (на дијалектно рамниште) како факт ор за дијалектна
диференцијација на македонскиот јазик, Реферати на македонските слависти на XI меѓународен славистички кон-
грес во Братислава, М АНУ, посебен отпечаток, Скопје, 1993, стр. 50.
Eqrem Qabej, Studime etimologjike nefushe te shqipes, II (A-0), Tirane 1976, 217.

Посебен научен интерес за македонско-албанските лингвистички истражувања,

секако, претставува трудот на академик Божидар Видоески, Меѓујазичкиот контакт (на
дијалектно рамниште) како фактор за дијалектна диференцијација на македонскиот
јазик, МАНУ, посебен отпечаток, Скопје, 1993, стр. 48, 49, 50, 51. Во него авторот доаѓа до
заклучок дека паралелизмот во однос на употребата на лексичките дијалектизми најмногу
доаѓа до израз во македонските и албанските говори. Тоа се стари словенски заемки што се
употребуваат во албанската дијалектна реч, сп.: забел ‘забран’ (алб. zabel), коложек ‘јану-
ари’ (алб. kollozhek), капица куп сено (kapice), лисник ‘исушени лисја од шума што се
употребуваат за исхрана на ситен добиток’ (алб. lisnik/lesnik), ‘трап бразда во бавча, поток’
(trapi) и др. Посебна група лексички дијалектизми, според авторот, претставуваат албан-
ските заемки, сп.: бир син (bir), кока „удри ја малку коката“ ‘глава’ (коке), л ’опа ‘крава’
{lope), л ’уле ‘цвеќе’ (lule), шкумба ‘пена’ (shkumbe), шпела ‘спила’ (shpelle), шпина ‘плеќи’
(shpine) и др. Добар дел од овој лексички материјал е познат пошироко во западните маке-
донски говори, особено лексемите од областа на сточарската номенклатура, како што се,
на пример даш, руга, тарчук, чул; лексеми од областа на роднинската и обичајната терми-
нологија, сп.: мотра, нусау цуца, нона и др., што претставува албанско влијание во маке-
донските говори. Приведениве лексеми се среќаваат особено во населбите со македонско
население што се наоѓаат на самото пограничје и/или во рамките на албанската терито-
рија. Изоглосите на приведениве лексеми имаат правец север-југ со помали или поголеми
скршнувања во правец на централните области на Македонија (стр. 50). Иако сите тие
термини предимно се среќаваат во народните македонски говори, тие се од огромно
значење за историјата на македонскиот јазик, главно, и за македонската лексикологија
посебно. Сведоци на ваквите врски се и бројните лексички елементи што се заеднички, на
пример, за македонските и албанските говори во Македонија.
Секако, интересно би било да се разјасни според наше мислење, ирашањето од кои
словенски јазици се позајмени словенизмите во албанскиот јазик. Тргнувајќи од општите
историско-општествени, економски и географски околности може слободно да се каже
дека северниот дел, т.н. гегискиот дијалект, позајмувал од српскохрватскиот јазик, додека
јужниот дел, тоскискиот дијалект, од македонскиот јазик. Меѓутоа не може категорички да
се повлече или да се одреди граница (линија), бидејќи често пати имало и мешано влијание
и во другите подрачја, зависно од историските, социолошките, државните, културните и
јазичните околности.
Општо земено македонско-албанските лингвистички истражувања во Република
Македонија претставуваат една добро структуирана материја, чии елементи се тесно повр-
зани и меѓузависни, особено на дијалектно рамниште и на територијата која се карактери-
зира со динамични и интензивни меѓујазични контакти и меѓулексички интерференции. И
покрај досегашните, повеќе или помалку, интензивни зафаќања со проблематиката кон
македонско-албанските лингвистички истражувања кај нас, се покажува дека оваа појава
не е разработена во доволна мера, иако одредени аспекти се опфатени во неколку студии.

ПРИЛОГ КОН МАКЕДОНСКО-АЛБАНСКИТЕ ЛИНГВИСГИЧКИ ИСТАЖУВ АЊА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈA 175
Agim POLOSKA
CONTRIBUTION AUX RECHERCHES LINGUISTIQUES

MACEDONIENNES-ALBANAISES EN REPUBLIQUE DE MACEDOINE
(Resume)
A' l’aide du bilinguisme et du polylinguisme existant dans la population qui habitait plusieurs siecles
ensemble et ayant les meines conditions sociales, economiques, geographiques, on pourrait remarquer que cette
population soignait toutes les habitudes possibles spirituelles et materielles.
Meme si la langue inacedonienne et la langue albanaise represented deux langues differentes du point de
vue geneologique, dans l'union linguistique balcanique manifestent un grand interet pour etudier les contacts inter-
langagiers et les contacts concemant les interferances lexiques surtout en ce qu'il s'agit de niveau dialectal.
Les recherches linguistiques macedoniennes - albanaises etaient tres interessantes pour les esacrivains de
la Renaissance (Данииловиот Четиријазичник, Речникот на Пулевски) et les linguistes de la fin du dernier
siecle (F. Miklosich, G. Meyer, M. Fasmer, C. Младенов, P. Skok, A. M. Селшцев, A. B. Десницкал). Cet
interet augmente progressivement aujourd'hui (E. Qabej, I. Ajeti, Б. Видоески, O. Ј.-Настева, ЈБ. Муљаку, П.
Xp. Илиевски, J. Gjinari).

А сланХ А М И Т И
АЛБАПСКИОТ ЈАЗИК ВО РЕЧ1ШЦИТЕIIA ЃОРГИ ПУЛЕВСКИ
Како што е познато, Пулевски има напишано, покрај неколку други дела, и два
повеќејазични речници; еден Четиријазичен1 речник: македонски - аллбански - турски -
грчки, Белград, 1873 година и еден Тријазичник2 на македонски - албански и турски јазик,
Белград, 1875. Во двата речника албанскиот јазик е присутен во посебна јазична паралела.
Имајќи предвид дека овие лексикографски дела се од голема важност за македо-
нистиката, албанистиката, туркологијата, грчката лингвистика, како и за балканологијата
вопшто, овие преродбенски дела се користени како извор за одредени трудови3 , а исто
така за животот и делото на Ѓорѓи Пулевски ггашувале и неколку истакнати лингвисти,
како што се: акад. Блаже Конески4 , Блаже Ристовски5 , Оливера Јашар-Настева6 , Трајко
Стаматоски7 , Томе Саздов8 , Виктор Фридман9 , Петро Јанура10 и др11.
* Речник 1> отг> четири језика. I. Српско-аллбански. II. Арбански-Арнаутски. III. Турски. IV. Грчки. Скро-
јена и написана отб Tiopâ М. Пул4вски, архитекта, у ГаличникБ окружје дибранско 1872 године. I-ва част.
БеоградБ, Штампар1л Н. СтефановиНа и Дружине. 1873 годнне.
2 Речник од три језика, С. Македонски, Арбански и Турски, књига II. Написао 'Бор^е М. Пуљевски, мијак
гаљички, у Београд у Државној штампарији, 1875 године.
Познато е дека речниците на Пулевски ги користел Алексаидар Белиќ за својата монографија Галички
дијалекат, СКА, Београд 1935 год. Материјалот од албанската паралела му бил познат и на албанологот и индоев-
ропеистот Екрем Чабеј и др.
4 Блаже Конески, Белешки за Пулевски (јазично и книжевно-историски прилози), Македонскиот XIX
век, Скопје 1986, стр. 224-230; За јазикот на Пулевски - Графски, фонетски и фонолошки особености, Македон-
скиот XIX век, Култура, Скопје 1986 год., стр. 210-223; Кон македонската преродба, Скопје 1959 год., стр. 87-97;
Македонистот Горѓи (Ѓорѓо) Пулевски, Културен живот, Скопје 1961, VI, бр. 2, стр. 25 -26; Граматиката на Ѓ.
Пулевски, Македонски јазик, IV, Скопје 1953,2, стр. 45-47 и др.
^ Блаже Ристовски, Ѓ. М. Пулевски, Одбрани страници, Македонска книга, Скопје 1974, стр. 288; Ѓорѓија
М. П улевски и неговите книшки „Самовила македонска “ и „Македоиска песнарка Институт за фолклор I, Скопје
1973 год.; Ѓорѓија М. П улевски како поет и фолклорист, Махедонската народна и уметничка литература, Шести
„Рацинови средби“, Титов Велес 1969, стр. 70-83 и др.
^ Оливера Јашар-Настева, За речниците на Ѓорѓи Пулевски и албанската пдралела во нив, Прилози ЕХ,
2, Скопје 1984 год., стр. 43-56; Б. Конески и О. Јашар-Настева, Балкански јазични паралели во речниците на Ѓорѓи
Пулевски, во ист број на Прилози, стр. 57-63.
П /
TpajK O Стаматоски, Горѓи Пулевски и неговата Граматика, ,,Jehona“ бр. 10, Shkup 1987, стр. 29-40; Кон
графискиот систем на Пулевски, „Бигорски научно-културни средби, I научна средба, Гостивар, 21-22. X 1971“,
Скопје 1973, стр. 37-44; „Слогншуа речовска“ - израз на националната свест на Пулевски, „Нова Македонија“,
Скопје, 28 декември 1980, стр. 9 и неколку други трудови.
8 Томе Саздов, Избрани Шекстови (приредил д-р Томе Саздов), Наша книга, Скопје 1985.
9 Viktor Fridman, Gjorgji Pulevski, fjaloret e tij dhe Rilindjet kombetare Shqiptare e Maqedone, Konferenca per 100
vjetorin e Lidhjes se Prizrenit, Prishtine 1978.
П етро Јанура, Значајот на делото на Ѓ. Пулевски како претходник во кулшурната преродба на
албанскиот народ, БНКС, Научен собир I, стр. 169.
178 ACJIAH ХАМИТИ
Освен паралелата напишана на македонски јазик, другите јазични паралели не се

доволно разгледани. „Иако се тие дело на автор без систематско образование, а можеби
токму поради тоа, тие можат да дадат корисни информации за јазичната интерференција
на Балканот“12. Поаѓајќи од ова, наша цел беше да ги потврдиме мислите и утврдувањата
во врска со јазикот на речниците на Пулевски (во прв ред за македонската паралела), да ги
уважиме исто така и за паралелата напишана на албански јазик, да вршиме споредба па и
да го изнесеме нашето мислење за паралелата на алб. јазик.
Како што се знае и албанската паралела на речниците на Пулевски е напишана со
кирилица. Исто така, двата речника се разликуваат еден од друг според структурата,
според методот на составувањето, па и според графискиот систем. Четиријазичникот
содржи зборови и изрази поделени на тематски области. Варијантата напишана на албан-
ски јазик има 2.560 зборови и изрази, но имајќи предвид дека еден ист збор се појавува во
неколку форми, дадениот број е нешто помал.
Општо земено, во двата речника во текстот напишан на албански јазик имаме 36
графеми:
Азбукаша на Чеишријазичникош
A a Бб ВБ Гг Дд Е е
Жж 3 з И и НБ1 Ji К к Лл
Лл лл Мм Нн Оо П п рр
Сс Тт Уу Фф X х Цц
Чч III ш к * К) к> Б б Eh
Џџ 00 (т>)
Азбука на Тријазичникош
A a Бб ВБ Гг Дд Ее Је је
Жж 3 з И и Јј К к Лл Љљ
Мм Н н Њњ О о П п рр Сс
Тт у у Фф Xх Цц Чч Шш
Јији Ја ја 00 •Bt) Eh 1Дџ Ј у ју
Правописот кај Пулевски е фонемски, по принципот една буква - еден глас, од-
носно фонема, со некои отстапувања. Имено, исклучок се прави кога една буква бележи
слог: <п> Ijal: вил 119, цлггб 141, зонл 112, 53, 54; гол 111, лка I 30, злри I 38, влам I 63, флли
I 81, мллти I 53, бил I 63, млфтч» I 70, 79 итн. Буквата < t > го бележи слогот Ijel, како во
примерите м-ккра I 21, BiTepE I 31, 41; в-kpa I 64, м^штерт, I 36, в^енг I 51, луле б-кшкигв I
36, н^рБШ I 21, нкрсБ I 21, ггккурх I 39; пкшгБ 152, c в кнма I 67, м-крг I 69, б-кварт* I 88, irkp-
гулл I 47, irkinicb I 47 и др. Додека слогот Ij'yl се означува со буквата <к>>: нзве I 21, 52, 76;
пиотма I 63, ПБК)те I 93, кзјенумилрт* I 59 итн. Како што може да се види од дадените при-
мери ваквото бележење на слоговите е присутно само во Четиријазичникот, а не и во Три-
јазичникот. Буквата < ш > кај Пулевски се чита како /;м/, а во неколку ретки случаи и како
lul. Еве некои примери: уБШ 1 16, нБ1ерт> И 52, нБ1фт> 1 10, фаБ1 I 98 итн. Како lul го сретну-
ваме во неколку зборови: н б 1 1 10, бие ш б ш 115, турБШ I 21, д б ш л и 6bie 1 14, hyMiiiTbiT I 23 и
др.
* * Весна Матијашевиќ, Јазикот на текстовите на Ѓорѓи Пулевски (магистерски труд во ракопис одбра-
нет на Филолошкиот факултет во Скопје, 1992 год.), како и други автори. Забелешка: списокот на трудовите не е
целосен.
*2 Б. Конески - О. Јашар-Настева, Балкански јазични паралели во речниците на Ѓорѓи Пулевски,
Прилози. Одделение за лингвистика и литературна наука, IX 2, М АНУ, Скопје 1984, стр. 57.

АЛБАНСКИОТ ЈАЗИК ВО РЕЧНИЦИТЕ НА ЃОРЃИ ПУЛЕВСКИ 179
За графичко бележење на гласовите - фонемите кои се присутни и во македон-

скиот и во албанскиот јазик, Пулевски немал проблеми. Меѓутоа, за бележење на одредени
фонеми кои се карактеристични за албанскиот јазик 13 (е, у, th, dh и др.) авторот се соочил
со одредени потешкотии. На пример, вокалот lei од среден ред го бележел на 4 начини: а)
со буквата <е> : те холле I 31, катер, дандер II 123; б) со <г>> : мбзт> I 40, кбм6т> I 22,
шкбм6ч» I 34, катБрт* I 26, 27, 28, 29; е вогбљнб I 36, тамбБЉ I 33, џарпБНТ> I 51, рБнл I 45,
фолБмт> I 84, рафБмт> 158, дитбн 1 15 итн.; в) со <т>> : кт>пуцагБ 130, т>штт> 1 15,1 65 и др.; г)
со цртичка <->, како во примерите к-ндон II 125, вог-л II 149, м-нџес II 142, пуп-за II 144, к-
та I I 149, данд-р I I 133 итн.
Интерденталниот консонант Ithl Пулевски го пишувал на три начини, и тоа со
грчката буква < 0 > како во зборовите 0а II 3, 6, 8, 146; 0ошин II 40, 0аш II 58, 0он II 79,
0ерун I 71, 0оште II 8, џи0 II 3, 13, 14; пу0е II 128 итн.; со <т> : те џита II 13, тире II 50,
тошин I I 146; тес, тесат I 94, ктеим I I 17, рет I I 19, кртиза I 22 и др.; како и со буквата <с> :
суа I 22, у суи I 36, сатгв I 38, дрисгБ I 49, сонгшигБ, сонгил I 38, односно II 26; сартт> I 39,
секБнт> I 49 и др.
Покрај еквивалентното пишување на UH со <д> (дита 1 13, дип> I 24, дега I 45, дам I
61, дии II 9 и др.), во албанската паралела звучната интердентална самогласка Idhl се
пишувала исто така со графемата <д>. Еве неколку примери: еде, и мад I 12, у збард I 14,
ден I 35, у дерд II 59, дарда I 46, барде II 96, дамбатт> I 22, деу I 62 итн.
Врз основа на графичкиот систем на албанскиот јазик во двата речника на Пу-
левски можно е да се одредат главните особености на фонолошкиот и фонетскиот систем
кај албанската паралела. Една од покарактеристичните особености кај Пулевски е
графичкото бележење на должината на самогласките. Имено, како во сите гегиски говори,
така и во говорот на Дебар среќаваме три степени на должина на самогласките: кратки,
средни и долги. Посебен интерес претставуваат акцентираните самогласки, особено крат-
ките и долгите. На овој начин „во вокалниот систем на гегискиот дијалект фонолошки
разликуваме две должини: кратки и долги, кои се спротивставуваат еден на друг. Вокалите
со средна должина всушност се неутрални, тие не се спротивставени...14 Должината кај
самогласките во албанскиот јазик, односно во албанските говори, со себе носат и семан-
тичка вредност, независно од фонетските околности. Оваа фонемска особина добро ја со-
гледал Пулевски кој графиски ја обележи во повеќе случаи: кратките и средните вокали ги
пишува само со една соодветна буква, додека долгите со двојство на истите букви15.
Спореди го материјалот напишан со кратки и средни должини на самогласките пошта, дите
1 13, ара 1 16, вени 1 17, фурка I 32, ајо II 3, јеми I I 11, авул, вла II 87, ку реОуји I I 19, пунтор I
56 со материјалот напишан со долги самогласки: пинтоорт> I 55, зотнии I 53, сиит, куш доо I
33, туу II 58, боо бее I 82, доо I 55, куу II 78, суу II 21; дии, кии I I 15, наа I I 15 и др.
Општо земено, самогласките кога се наоѓаат во непосреден допир со носовните
согласки (м, н, њ) во гегиските говори земаат носов карактер. Назалноста, исто како и
должината кај самогласките се со траен карактер и играат семантичка или граматичка
улога. Па според ова во повеќето гегиски говори се присутни две вокални серии: орална и
назална. Меѓутоа, ова не е особеност на албанскиот говор на Дебар16. Констатацијава оди
во полза на фактот што Пулевски не ја слушал во албанскиот говор на Дебарско назал-
носта, ниту пак ја бележел со некој знак, како на пример, венешт I I 142, грун II 64, њјани II
*3 Оливера Јашар-Настева, За речниците на Ѓорѓи Пулевски и албанската паралела во нив, Прилози.

Одделение за лингвистика и литературна наука, IX 2, М АНУ, Скопје, стр. 48-56.
*4 Rexhep Ismajli, Rreth kuantitetit te zanoreve te theksiiara te shqipes, „Artikuj mbi gjuhen shqipe“, Prishtine 1987, f.
193-200.
^ Долгите самогласки co двојни графеми ги бележат и Бузуку, Буди, Барди, Богдани, Матаренга,
Серембе и др.
^ Baliri Bed, Tefolmet qendrore te gegerishtes, Dialektologjia shqiptare V,Tirane 1987, f. 3-152.

15, њјом II 31, анза 1 14, II 78; њом I I 129, ден I 55 и др. Според ова, во графијата на Пулев-
ски имаме само серија на орални вокали.
Потпирајќи се врз резултатите од спротивставувањата на квантитативниот степен
на гласовниот систем на албанската паралела кај Пулевски (кратки - долги самогласки)
кои не познаваат назалност (без назална серија, туку само со орална серија на вокали)
може да се заклучи дека албанскиот јазик во Четиријазичникот и Тријазичникот вкупно
има 12 фонеми самогласки: 7 кратки: /а/, /е/, /и/, 16/, /у/, /з/, /f/ и 5 долги самогласки /а:/, /е:/,
/и:/, /о:/, /у:/.
Познато е дека во централно гегиските говори присутна е фонетската особеност на
делабијализација на 1п/ (на алб. се пишува /у!) во /и/. Овој феномен се регисгрира и кај ал-
банската паралела на Пулевски. Имено, оваа појава е карактеристична и за говорот на Ал-
банците од Дебар и Дебарско. Пулевски примерите ги пишува вака: тлин I 39, брим, фил I
57 итн. Кај истиот автор /и/ еволуирал на lyl: шут I 42, крича II 73, нруше II 72 во ваквите
зборови. Кај една група зборови по преминувањето на акцентираното /м/ во /и/, таа еволуи-
рала и понатаму, се дифтонгирал најчесто во зи : cii >си > с б и II 70, 76, 78, 80, 81, 84; покрај
примерите со недифтонгирано /п/, но во формата си на страна 65, 66, 67, 71 и др. од Три-
јазичникот.
Една многу интересна фонетска особеност на албанскиот јазик на Пулевски, покрај
спомнатите, е и употребата на едно /и/ со помал степен на лабијалитет од обичната. Имено,
можевме да најдеме околу девет-десет зборови во чиј состав имаме и една самогласка која
е помалку лабијална од обичната /и/ (у) за албанскиот јазик. Оваа фонема Пулевски ја
бележи со уи, на пример дуи 137, I I 112; дуимадијетх I 26, I I 125; друи I 34, суи I 83, буик I 32,
у фруи I 36, у 0уи I 36.
Вокалниот систем хај албанскиот јазик во речниците на Пулевски би бил следниов:
V
a а:
кратки вокали долги вокали
'Консонантскиот систем на албанскиот јазик во речниците на Пулевски се состои од

27 согласки (а не 29 колку ги има во денешниот литературен албански јазик). Состојбата е
ваква затоа што албанскиот дебарски говор ги нема согласките /х/ и сонантната, вибрантна
/г/ (гг) или ако можеме така да го наречеме долгото /р/. Разликата е во тоа што ова послед-
ното (долгото р) не се јавува ни кај албанскиот дебарски говор, ниту кај Пулевски; додека
глоталното /х/ недостасува во говорот, а го има кај албанската варијанта на Пулевски.
Меѓутоа, консонантот /ѕ/ не го познава Галичкиот говор17, па според тоа авторот на
речниците не го бележел овој консонант ниту во варијантата на албански јазик. Од
кажаното, произлегува дека консонантскиот систем на албанскиот јазик во речниците на
Пулевски би бил: б, ц, ч, д, б, ф, г, ѓ, х, ј, к, љ, л, м, н, њ, п, ќ, р, с, ш, т, 0, в, џ, з и ж.
Исто како и во македонската паралела големиот ер <т>> го маркира крајот на
зборот што завршува на консонант и во повеќето случаи нема фонемско значење, како*
*7 Блаже Конески, Македонскиош XIX век..., стр. 219.

гииггб I 22, суатт>, баркт>, микатт> I 64, фисатт» I 64, гури шкрега>ст> I 19, џепатт» I 2'9, сум-
буллт> 130, лешт>, памбукх 131, итн. Забележливо е и тоа дека овој знак се употребува само
на Првиот речник.
Кога сме кај консонантите, да го спомнеме и познатото пишување на двојно л <лл>
во сите јазични паралели во двата речника на Пулевски за тврдото /л/ (i) наспрема <л> за
меко /л/, во Првиот речник18. Така: молла, кумбулла I 46, сонгиллт* I 38, штилл I 38, тур-
булл I 17, муллил I 18, ватулла I 21, даллга I 16, hepimwa I 21, филлт» I 37, полломба I 24,
каллнорт* I 25 и др. Сп.: макед. сллабо 1 16, лла^а 1 19, гллава I 21 како и во другите јазични
паралели.
Напишаниот текст на албански јазик од минатиот век ни дава можност, на некаков
начин, да ги отсликуваме и некои фонетски особености на тој говор. Покарактеристични
се:
а) Гласот [е] во акцентирана положба, како во примерите мбзт>I 40, кбм6 т>I, демб I
22, шкБмбт» I 34 и др. [E] на крајот на зборот: еште II 30, аште I 96, 15, 65; II 91, 160, 161;
гш т г I 36, те холле I 31, дарде I 46, фаре II 67 и др. Недоследност на пишувањето или
испуштањето на [е] пред сонантите [р], [љ], [л], [н] и [њ]. Имено, имаме примери каде [е]-то
се пишува: катврт* I 26, 27, 28, 29; чадБрт> I 58, дандер I I 123, е вјеБр I 71, метБр I 57, е вогбљ
I 36, тамбБЉ I 33, фолБмт» I 84, рафвмг I 58, дитбн I 15, џаргљнт* I 51, рвнл I 45 итн.,
наспроти испуштањето на [е] пред сонантите, како во зборовите кртолат II 66, прсе II 3,
бакрт> 1 19, II 27; крт> 131, егрт> I 46, прми I I 75, тамблт> I 23; амље.
б) Кај албанскиот јазик на Пулевски може да се забележи фонетскиот фонем на
лабијализација на [е] во [о] под влијание на билабијалните [м] и [п], како во примерите ну-
мор (< numer) I 9, полломба (< pellemba) I 24, копуцар (< kepucar) 155 и др.
в) Веларниот вокал [е] во неколку случаи во неакцентирана положба го наоѓаме
заменет со палаталното [и], односно со преден и тесен вокал [и], при што се вршела пала-
тализација: џимон (< gjemon) 134, ликура (< lekura) I 45, II 90; шиндош (< shendosh) I 75, њи (<
nje) I I 37 и др., својство на повеќето од гегиските говори.
г) Општогегиската назалка [а] кај Пулевски во неколку зборови се лабијализира
толку многу што на крај завршува на уснената [о], која би требало да се слуша со малку
носовна нијанса. Ситуацијата е иста и во неколку гегиски говори19. На пример: нона (<
пепа), бојет (< behet) II 87, хона (< hena), бон (< ben) 111 и други примери.
д) Дифтонгизацијата на акцентираните тесни вокали [и] и [у] општо е карактерис-
тична за сите централно гегиски говори20. И кај албанскиот јазик на Пулевски во повеќето
случаи акцентираното [и] се дифтонгира на зи: тби (< ti), МБИр (< mire), II 81; сби (< sei < si <
ѕу) II 70, 76, 78, 80, 81, 84 итн.
Акцентираното [у] во повеќето зборови е дифтонгизирано како [о%]: дергоум II 98,
бароум II 99, пајтоум I I 100,105,110; бесоум I I 109, мартоум I 70, лароум I I 152 итн.
ѓ) Монофтонгизацијата на вокалната група [ye] во [у]: дул I 15, II 70; були I 41,
капрулт> 147; бесу I 68 и др.
е) Вокалната група [уа] која е карактеристична за тоскискиот дијалект ја наоѓаме
во албанскиот јазик на Пулевски, како кај зборовите груа I 70, ГБзуарт> I 70, пруа 1 16, II 70;
дуал 114, II 70; штруарт>, првлуарт*, гатуарт* I 40; мсуа I 59, шкуарт* I 56, 0уа I 22, пајтуар I 55
итн.*
*8 Оливера Јашар-Настева, За речницише на Ѓ. Пулевски и албанскаша иаралела во нив, Прилози. Одде-
ление за лингвистика и литературна наука, X I2, М АНУ, Скопје 1984, стр. 53.
I9 Remzi Nesimi, Mbi disa vegori te sistemit vokalik te sefolmes shqipe te rrethit te Tetoves, Dialektologjia shqiptare V,
Tirane 1987,f. 186.
Bahri Beci, Mbi kater inovacionet fonetike te sefolmeve te Gegenise se Mesme, Konferenca e Pare e Studimeve Alba-
nologjike, Tirane 1965, f. 263.

ж) Ротацизмот е историска алтернација на интервокалното /«/ кај гегиските форми

на зборот во Ipl во тоскискиот дијалект21. Имено, кај Пулевски покрај зборовите со
мегувокалното 1н1 од типот пруна 168, и пасунт> I 69, бона I 74 и др., кои доминираат, има и
еден значаен број на зборови со ротацизам, како егерсира II 9, атуре II 13, 15; и варфер,
влазер I I 67 итн.
з) Во повеќејазичните речници на Пулевски кај албанскиот јазик, во почетокот на
зборот ја следиме групата [во] која е карактеристична за северниот албански дијалект,
како вотра I 35, воји I 51 и др. На стр. 19 од Четиријазичникот едноподруго го најдовме ис-
тиот збор напишан во две варијанти: гегиски (вор) и тоскиски (вар).
ѕ) Во неколку гегиски говори фонолошката опозиција меки/тврди консонанти: [ќ] /
[ч] и [г] / [џ\ е изгубена. Пулевски, иако ги употребува во својата графија (со буквите h, ч,
1), џ), често пати ги меша. Еве некои примери со правилна употреба на тие консонанти:
cnaHah, Нелли, НелНе, inehep; ^аштт» I 26, 27, 28; Нумшт I 39, тенеНе I 20, Нел!1еџи I 35. Но
има зборови во кои е употребена африкатната консонанта наместо палаталната: џиндет (<
gjendet), мнџес, е џете, џарпун и др. Двојното пишување на овие парни согласки може да се
следи и од примерите употребени обично недалеку една од друга. Спореди: фаНе и фаче I
2 1 ,1*афа и чафа I 21, hen6 и челб I 40, Нелли и чилли 1 14, heH и чен I 48, Ниме и чеме I 21,
Ј)исм и џимс I 36,1)из и џиз I 39 и др.
и) Општо земено, во албанскиот јазик на Пулевски консонантските групи мбу нд и
нг се чуваат неасимилирани, со малку исклучоци. Сп. мбушин, мбас, шкамб, румбулак,
мбете; венди, тунде, мунд; нгушт, канга итн.
ј) Старите консонантски групи на албанскиот јазик кл , га еволуирале в о ќ и г, од-
носно се палатализирале во дебарскиот говор22 и во некои други говори. Состојбата е иста
и кај албанскиот јазик на Пулевски, како Нумшт (< klumesht) II 34,137; 1)уха (< gluha) II 20, и
1)ат (< i glate) II 23, 37 и др. Треба да се спомне и употребата на групата гј (која се смета за
меѓуфаза на г л и г) во зборот гјуха (< gluha) пишувана како таква неколку пати.
к) Општо земено, согласните групи плу бл и фл еволуирале, најчесто со јотизација
на вториот елемент (л), наспроти некои примери со употребата на пл. На пример: hen (<
plep) I 46, плумб II 27 и пјумб II 26 и др. Бл = бј: бјен (< blen) II 55, бјет (< blete) I 52; фл = фј:
фјарон (< fluturon) II 8, 34; фјори (< flori) II 26, 28, 57, 59, 61; фјок (< floke) II 37, фјак (< flake)
идр.
л) Групата тј се палатализирала на ќ: Нетер II 8, 61; ahe I I 17,18; hep II 52, hepaT II 7
и др., додека дј > г, како во дадените примери 1)ег II 31,1)е I 84, пар^е I 84, ^егун I 31, ^ерс I
24ѕ 1)еп I 32, II 86 итн. Треба да се истакне и тоа дека ќ и г добиени од тј односно дј кај Пу-
левски никогаш не се африкатизираат како ч и џ.
љ) Како во македонската јазична паралела „каде на крајот на зборот се неутрали-
зира спротивставувањето на консонантите по звучност, т.е. звучните консонанти се
обезвучуваат“23, така и во паралелата на албански јазик е присутен овој фонетски
феномен. Имено, б > /7, д > т, г > ку з > с, б > 0 (dh > th) речиси како во сите тоскиски го-
вори и повеќето од јужните гегиски говори24. Еве некои примери: челп (< qelb) II 130, елп
(< elb) I 49; сент (< send) II 8, чинт (< qind) I 97, флат (< fllad) II 23, зок (< zog) I 44, шток (<
shtog) I 56, ларк (< larg) I I 17; прас (< praz) I 50; ре0 (< rrjedh) и др.
м) Честото испуштање на глоталното [х] и палаталното [/]: и (< hi), амбар (< ham-
bar), е умби (< е humbi), аје (< haje), е ол (< е holle), ије (< hije), a (< ha), беар (< behar) итн.
Како во македонсќата така и во албанската паралела на речнициве видливо е дека на кра-
91
Anastas Dodi, Fonetika е gjuhes ѕе sotme shqipe, Prishtine 1970, f. 83.
22 Naim Basha, E folmja e qytetit te Dibres, Studime gjuhesore II (Dialektologji), Prishtine 1989, f. 167.
23 _
Блаже Конески, Македонскиош XIX век..., стр. 215.
24 Shaban Demi raj, Gramatike historike e gjuhes shqipe, Tirane 1989, f. 150-151.

јот на слогот и зборот се врши неутрализација меѓу [/] и вокалот [и]. Сп. ги дадените при-
мери: андеи, пастаи, шкоим, боин и др. во кои наместо < и > би требало да има < ј >, додека
пак во членувана форма кај примерите муи, калаи, маи, уи и сл. би требало да има < ј >
пред < и >.
Кај албанската паралела на Пулевски, забележливи се и некои други фонетски
феномени, како што се асимилација, аглутинација, додавање на гласови, испуштање на
гласови и др25.
Морфолошката структура на албанскиот јазик во речниците на Пулевски е онаа од
дебарскиот говор и Дебарско, односно реканскиот албански говор. Општа констатација е
дека авторот не ја совладал добро морфологијата на албанскиот говор. Имено, во многу
рамништа влијаел македонскиот јазик или пак авторот не е консеквентен при пишувањето
на морфолошката структура на зборовите. Така на пример, кај Пулевски, во албанската
паралела нема некои јасни падежни форми, туку истите се појавуваат бледо и ретко. Исто
така, во границата на зборовите се направени многу грешки. Имено, има примери кога не-
кои зборови би требало да се напишани одвоено еден од друг а во текстот се напишани
заедно, слеано, без прекин како да е само еден збор: сп. на пример: поу^ег (no у 1>ег) II 31,
машум (ма шум) II 3, чепреајо (че пре ајо) II 3, екабарове (е ка барове) II 8, поечилојм (по е
чилојм) II 75, курдошкоиш (кур до шкоиш) I 78, потабајшиндет (по та бај шиндет) I 75,
аикурчешен (аи кур ќешен) I I 18 итн. Како што може да се гледа од дадените примери, оваа
не е модерна фонетска ортографија, со морфолошки граници на зборовите, туку е народна
ортографија на синтаксичка фонетика, во прв ред образувајќи акцентски целости.
Што се однесува до глаголот, во овие текстови таа морфолошка категорија се
употребува двојно: без частицата по и со частицата по од типот пуној и по пуној. Со
частицата по авторот настојувал да го надополни немањето на глаголскиот вид во албан-
скиот јазик. Имено, аналитичката форма по пуној ја употребува како паралела за
несвршените или трајните глаголи, т.е. за означување на дејство кое се одвива, кое трае,
односно се врши последователно и кое не е завршено. Додека синтетичката форма пуној ја
употребува како соодветна на свршениот вид, т.е. за искажување на дејство кое го сфаќаме
како целосно завршено. На пример: По ви, по вје, по вими (мак. ида, идеш, идеме) II 134;
вји, вји, вјен (идед, идед, идад) I I 134; по ларо ун, по ларо теи, полароиме (ора, ораш, ораме)
и ка љаро, каљаро, кан љаро (изорал, изораља, изораље) I I 141 итн.
Според наше видување целиот текст напишан на албански јазик во двата речника
на Пулевски е буквален превод од македонската паралела, која впрочем е прва јазична
паралела и кај Четиријазичникот и кај Тријазичникот. Цврстата верност и зависност на
другите јазични паралели од паралелата на македонски јазик може да се види особено во
Разговорниот речник. Спореди ги дадените паралелни реченици на македонски и на албан-
ски јазик: „Знања на многу језика, да је потребно, за свакога човека, од највишег до нај-
нижег реда, који странствује у данашња времена, ова сам казао и у првој књизи“ - „ М а ш у м
гјуха, тадијм н аште нкадухет, препас вет њерји нка мате наљти, 1)ерте мате ун^ет, арада,
циљи пошкон наана теветуи, нде моти сотис, кија, камба, еде нде љиберти парас“ II 3; „Но,
како, бидувад ден и Hoh, когаје, така, како что вељиш, кажими“ - „Апо си бојет дит еде
натн, кур, аште, ашту си чуш еба, дифтому“ II 71; „Како се, научувајед, људиве пак, да
можад, да си прибавид, за себе рана, и облекло, да имајед“ - „Сипо, мсоин, њерази, опет
тапо мунд табијен превете, ушНемеа, еде, дешур прета кишин“ II 55 итн.
Има реченици во албанската варијанта на Вториот речник во кои и нивната семан-
тика е многу матна и нејасна, при што читателот е принуден да ја чита македонската
паралела за да го разбере истото, како на пример: Алб. „Тесати, ^икунде еде џи0и апсфит
се си аште се нук“ —мак. „Сувотата, секаде, и, сета аљ је еднаква иљј неје II 20. Еве едно
25 Дслан Хамити, Албанскиот јазик во ренниците на Ѓ opiu Пулевски (магистерски труд одбранет на
Филолошкиот факултет во Скопје), Скопје 1994.

184 АСЛАН ХАМИТИ
прашање и негов одговор при што не се знае што се прашува и како се одговара: ,Лрсе
бојет, нде, венден еде по нук, аште, пемна сеси 1)икунде“, одговор: „Нка ато бојет ња нка
троли прсе нук, аште, ^икунде се си апо Нетер нка брези ерас“ I I 22 итн.
Редот на зборовите од варијантата на албански јазик е тој од синтаксата на маке-
донската паралела. Пример за ова е речиси целиот текст од Тријазичникот, како: ,Ј1љумб
аште бут, еде ран мадеми кија, мунд, љееен, ташкреен, нде, зјар нка аја дердун кок прејта,
мбушин, армет, еде драса преј мбаломеа штпиј киша, џамиите, еде heTep пуна“ - мак.
„Олово је мека и тешка руда, таја можед љесно, да, се, стопид, во, огон од неја, сипувајед
зрна за пушки плнење и штици, за покривање, куНи, цркви, џадији и други рабо!)е“ I I 27 итн.
Познато е дека во албанскиот јазик атрибутот обично стои зад некоја именка во
реченицата (njeri i mire), додека во македонскиот јазик тој редослед е обратен (добар
човек). Овој последен редослед Пулевски често пати го задржува и во албанската
паралела, како во примерите вогл жалура I I 18, heTep шум - сп. на мак. многу други II 25,
32, 35, 56; алб. ма маде пешка - мак. погољеми риби II 35; алб. форт штепија - мак. јаки
куНи I I 54,55; алб. сати тролис - мак. сувота земја I I 20 итн.
Во областа на речникот треба да се истакне дека Пулевски се трудел и во парале-
лата на албански јазик да создава нови зборови (термини) на народен начин. Тој повеќе
сакал да создава нови зборови отколку да ги пренесе истите од еден јазик на друг. Најго-
лемиот дел од тие новообразувани зборови се со материјал од албанскиот говор, но според
зборообразувачкиот модел на македонскиот говор, како на пример сп. алб. ветзанисе -
мак. самогласка (zanore) II 116, алб. ипмеа - мак. јавање (kalurim) II 156, алб. мишишитме -
мак. месопродавница (mishtore) I 19, алб. ритетун - мак. растенија (bime) II 22, алб.
вшатумун, нук вшатумун - мак. населени, ненаселени (te banuara, te pabanuara) алб. лентор -
мак. плодовит (pjellore) II 22, алб. вишилоитор - мак. свирач (muzikant) II 55, алб.
жалишкрујтар - мак. живописател (biograf), пашмеа - мак. светло (drite) II 76, алб. брињи-
ундас - мак. носорог (rinoqer) II 61, алб. сатиуис - мак. сувоводни (ujetokesoret) I 56, алб.
чамена - мак. тужба, жалба (ankese) I 68, алб. шкроњисора - мак. азбука (alfabet) I I 100 итн.
Во текстот напишан на албански јазик во двата речника на Пулевски има неколку
лексички заемки од македонскиот и другите словенски јазици, лексички заемки од тур-
скиот јазик, грчки лексички заемки и др.26 Општо земено, истите лексички заемки се
вообичаени кај албанските говори во Македонија.
Употребата на синонимите кои обично се пишувани едно по друго, особено во
Четиријазичникот, го збогатува лексичкиот фонд на јазикот на речниците. Овој обид на
авторот може да се сфати како намера за подобар и поцелосен превод и како обид за пре-
минување од локалните рамки. Спореди го материјалот: кока, креа, каптина I 21; Киме,
флок I 21, тамлт>, Нумшт I 39; гати ашт, азврт> I 40; гомар, ма^арт> I 40; петригв, скифтерт* I
45; ливошка, ликура I 45; капрулл, дрее I 47; делпун, скиле I 48; дац, мачурек I 48; џамџи,
НелНеџи I 55; карте, летра I 60; тат, ат, баба I 63; кумри, гугушка I 44; цуц, чуп, гац; дјал,
чун, воц I 70; мос у фрик, мос у тут I 80; ВБШТро, чилло I 34; пунц, бунар I I 16; гропа, врима
II 16; прБпјет, тБрма I 17; катунд, вшат I 17; робе, петка I 9; фјал, кувенд, ллаф I 81 и др.
Како што може да се види, за неколку термини се дадени двете главни варијанти на зборот
во гегискиот и во тоскискиот дијалект.
Општа карактеристика на албанската паралела, од дијалектен аспект е неговата
разновидност. Неговите особености се: а) фонетски, фонолошки, морфолошки и лексички
особини на албанскиот говор на Дебар, односно реканскиот говор, кои доминираат; б)
тоскиски дијалектни особини и в) особини на другите гегиски говори.
26
Аслан Хамити, Реципрочното влијание на македонскиот и албанскиот јазик во речниците на Ѓорѓи
Пулевски (реферат прочитан на Симпозиумот „Македонскиот јазик од XIX век“, одржан на 9 и 10 декември 1993
година на Филолошкиот факултет во Скопје.

Четиријазичникот и Тријазичникот дополнуваат еден сегмент од историскиот раз-

вој на повеќејазичните речници. Тие имаат јазична, историска и културна важност за Бал-
канот како текстови од XIX век.
Asllan НАМГГ1
THE ALBANIAN LANGUAGE IN GJORGJI PULEVSKI'S DICTIONARIES
(Summary)
As we know, the Albanian parallel of these dictionaries has been also written in cyrilic alphabet. Accord
ing to the structure, method of connecting, and the graphic system both dictionaries are different. The four-language
dictionary contains words and expressions divided in thematic fields. The variant written in Albanian has about
2500 words and expressions. The three-language dictionary is a conversation of questions - answers type.
The author of the dictionaries did not have any problem in the graphical presentation of the phonemes
which are present both in Macedonian and Albanian. But the author had sawe difficulties in presenting a certain
number of phonemes which are typical for the Albanian language (e, y, th, dh, etc.) the author had difficulties. The
Pulevski's orthography is phonemic by the principle of a letter —phoneme, but with some retreats. Namely, there is
an exception when a letter presents a syllable.
According to the graphic system of the Albanian language in both dictionaries, we tried to define the main
features of the phonology and the phonemic system in the Albanian parallel. The length of the vowels have seman
tic character too, so according to this it can be noticed that we talk about 12 phonemes vowels, 7 short: /а/, /е/, /Г/,
/6/, /и/, /5/, fyf and 5 long vowels: /а:/, /e:/, /i:/, /o:/ and /u:/.
The consonant system of the Albanian language in Pulevski's dictionary takes into consideration 27 con
sonants (in comparison to standard Albanian the africate /х/ (dz) and semantic vibrant /f/ (rr) are not present).
The use of synonyms enriches the lexical fond of the dictionary. This author's attempt can be accepted as
an intention to improve the translations and to exceed the local frames (the speech of the Albanians from Debar and
the local area).
The four-language and the three-language dictionaries by Pulevski as XIX century texts are of linguistic,
cultural and historical importance to the Balkan people and to other scholars interested in the issue.

Пешар АТАНАСОВ
ВЛАСИ: МИИАТО И СЕГАШНОСТ
1. Име
Зборот Влав е од келтско потекло. Во средниот век овој назив имаше многу
поширока употреба одошто денес и со него беа означувани романските народи од страна
на другите неромански народи од Европа. Така, овој термин беше употребуван како
еквивалент за „Французин“, ,,Италијанец“, ,,Романец“ итн. Од 1367 година, во Дубровник се
среќава и терминот Maurovlahus од грчкиот МарроР^а%05 што значеше „црн Влав“ и кој
многу често се среќаваше во венецијанските канцеларии во XIV и XV век. Со ова име Ви-
зантијците го нарекувале романското население од внатрешноста на земјата кои носеле
црни кабаници и кои се разликувале од приморското население.1
Во средновековните документи, кои се однесуваат на балканскиот романитет,
називот Влав, во некои свои варијанти или во составот на други зборови, се употребуваше
со дистинктивно значење. Така, Валах значеше „Романец“ што живее северно од Дунав
(оттука Valahia ,ЈВлашко“ за Мунтенија а понекогаш и за Молдавија), а Влав значеше
„Романец“ што живее јужно од Дунав. Соседите често им давале и погрдни имиња како
Цинцари (особено од страна на Србите заради честата употреба на гласот ц или Куцовласи
според грчкото Ko\)taopâxoi. Овие називи се однесуваат пред cb на Ароманците.
Во одредени периоди и одделни делови на Балканот етничкото значење на називот
влав придобива социјално значење. Така, албанското remer, што доаѓа од латинското roma-
пиѕ, значи „овчар“ а називот Qoban значи „Влав, Ароманец‘\ бидејќи ова население главно
се занимава или подобро речено се занимавало со сточарство. За Турците називот „влав“
се поистоветувал со „христијанин‘\ а за католиците со ,лравославен“. Кај Македонците и
Бугарите се среќаваат и називите „бели Власи“ за Ароманците и Мегленороманците, т.е.
за Власите од Македонија, Грција, Албанија и дел од Бугарија, и ,Даравласи“ за Романците
(според турското кага ,лрн“).
Во научните кругови, Власите што живеат јужно од Дунав (но не и романското
население што живее во пограничните делови на СР Југославија и Бугарија) се познати под
називите Ароманци (шш македонски Романци), МеГленороманци и Истророманци за
разлика од Д а к о р о м а н ц и т е што живеат северно од Дунав. Бидејќи се работи за различни
дијалекти кои просторно и бројно се различно застапени, подолу во нашето излагање ќе се
служиме со овие последни термини за да можеме подобро да ги разликуваме еден од друг.
Skok, Р., Slavemtvo / romanstvo na jadranskim otocinia, Toponomastidka ispitivanja. I, Zagreb, 1950, str. 18.
2. Број и географска расиросшранешосш

2.1. Ароманци
Ароманците (фр. Aroumains, Macedo-Rownains, ит. Aromeni, Macedo-Romeni, шп. Aru-

manos, Macedo-Rumanos) сами ce нарекуваат Arman, еднина Arman, назив што доаѓа од лат.
Romanus „Римјанин“. Тоа е најголемата етничка група од денешното јужнодунавско роман-
ство. Нивниот број со сигурност тешко може да се одреди. Тешкотиите доаѓаат оттаму
што тие живеат во сите балкански земји: Македонија, Грција, Албанија, Бугарија, СР Југо-
славија, Романија. Од друга страна, никогаш во минатото, а најмалку во последниве 50-60
години, не се вршени никакви систематски истражувања во поглед на утврдувањето на нив-
ниот број. Податоците што ни ги нудат официјалните пописи во сите овие земји, во овој
поглед, не се реални: по своја волја или пак затоа што им е забрането тие и не се изјасну-
ваат како Ароманци.
Она што е, меѓутоа, сигурно е тоа дека во минатото Ароманците биле многу по-
бројни одошто се денес. Така, еден анонимен патописец по источна Европа од XIV век ги
нарекува Блази, што ќе рече Власи, и наведува дека станува збор за голем народ што
живее меѓу Македонија, Ахаја и Солун (Anonymi).2 Кај Тунман3 (Thunmann) среќаваме по-
даток дека Ароманците „го сочинуваат половината од населението на Тракија и три
четвртини на населението од Македонија и од Тесалија“. Грчкиот писател Ризос Рангабе
дава бројка од 600.000 Ароманци, а Џорџе Мурну (George Murnu) 500.000 (види Капидан).4
Самиот Капидан (Capidan)5 смета дека бројот на Ароманците се движи од 300.000 до
350.000, од кои 150.000 во Грција, 100.000 во Југославија (се мисли на предвоена Југосла-
вија, што ќе рече и Македонија), 65.000 во Албанија и 40.000 во Бугарија. Според пописот
од 1931 година во Грција тие сочинуваа 3,18% од вкупното население на оваа земја.6 Во
енциклопедијата Brockhaus од 1966 година се наведува податок дека на целиот Балкан денес
живеат околу 400.000 Ароманци. Додека пак ELIR7 од 1989 година дава цифра од околу
500.000 Ароманци.
Рековме веќе дека Ароманците се распрснати по целиот Балкански Полуостров.
Најмногу ги има во Грција, каде што како компактни групи се среќаваат во Тесалија и
Епир (Самарина, Фурка, Мецово, Периволе, Авдела, Лариса, Трикала), потоа во регионот
на Олимп (ФСпери, Влахоливади), потоа во градот Верија и неговата околина
(Ксироливади, Долјан, Кастања), во Солун, Ливадја; на североисток ги среќаваме во
Серес, Драмау Кавала, Ксанти; на запад и северозапад во Лерин, Воден, Невеска, Пису-
depiiy Костур, Влахоклисура и во планинскиот масив Грамос (Грамосте, Дениску). Изоли-
рано се среќаваат во Атина и во многу други градови на Грција.
Во Македонија компактни групи на Ароманците среќаваме во Крушево, Битола и
околните села (Магарево, Трновоу Нажополе, Моловиштау Гопеш, потоа во Охрид, Бе-
лицау Струга, Ресен, Јанковец). Во Источна Македонија најмногу ги има во Кочани и окол-
ните села (Истибања, Соколарци, Лепепелци, Врбица, Бања), во Штип особено во насел-
бата Три Чешми, како и во околните села (ДраГоево, Балталија, Софилари, Долениу
ЧардаклИу Врсаковоу Крчви Дол)у потоа во Свети Николе и околните села (Ќоселериу Ер-
ANONYMI (XIV V .) „Notandum (est hie) quod inter machedoniam, achayam et thessalonicam est quidam populus valde
magnus et spaciosus qui vocantur Blazi“ (цитат според Th. Capidan, Les Macedo-Roumains, Bucarest, 1937, str. 9).
3
Thunmann, Johann, Untersuchungen iiberdie Geschichte der ostlichen europaischen Volker, Leipzig, 1774, str. 174.
4
Capidan, Theodor, Aromanii. Dialectul aroman, Studiu lingvistic, Bucuresti, 1932, str. 32.
5 Capidan, Theodor, Ibid.
Caragiu-Marioteanu, M., Compendiu de dialectologie romdni(nordsi sud-dunAreani), Bucuresti, 1975, str. 218.
Enciclopedia limbilor romanice (EUR), Editura stiintifica si enciclopedica, Bucuresti, 1989 (coonionator: Marius Sala),
str. 36).
ИСТОРИЈА HA КУЈГГУРАТА HA MАКЕДОНИJA

НЕКОИ ПОАТОЦИ 3 А АРОМАНЦИТЕ И МЕГЛЕНОРОМАНЦИТЕ 189
џелија, Мусшафино, Дорфулија, Лозово). По војната бројот на Ароманците нагло се зго-

леми во градовите Скопје, Титов Велес, Гевгелија и др. Исто така се среќаваат во Тетово,
Кичево, Гостивар, Куманово и околината (Доброишне).
Во Србија Ароманци среќаваме во Белград, Нши, Призрен и во помал број во
многу други градови.
Во Бугарија се среќаваат во регионот на Пирин и Родопите, но трговски колонии
пред војната постоеја по сите градови: Софијпу Пловдив, Плевен, Мездра и други. Како
населби во кои порано се среќавало ароманско население се сметаат Пештера, Самоков,
Пазарџику Горна Џумаја денес Благоевград.8
Во Романија, по Првата светска војна се доселија од различни краишта, но
најмногу од Грција голем број Ароманци. Денес ги среќаваме во компактни групи во Кон-
станцпу Тулчпу Букурешту Темишвар, Афумац, Слатинау Калараш и други.
Многу Ароманци емигрираа во САД, Канада, Латинска Америка и Австралија.
2.2. Мегленороманци
Мегленоромаиците (фр. MegUno-Roumainsy ит. Megleno-Romeniy шп. Megleno-Ruma-

nos) го загубиле својот етнички назив и самите се нарекуваат Vla§ еднина Via. Тие по број-
ност доаѓаат на второ место по Ароманците, но веднаш да кажеме дека нивниот број е
многу мал во споредба со оној на Ароманците. Податоците што ни ги даваат разни ис-
тражувачи кон крајот на минатиот и почетокот на овој век, како Густав Вајганд (G. Wei-
gand), Кл>нчев, Неницеску (loan Nenijescu), Перикле Папахаџи (Pericle Papahagi), а неколку
децении подоцна и Капидан, зборуваат дека бројот на Мегленороманците изнесува од
14.000 до 26.000. Според нашите истражувања кои се и најнови, денес има околу 5.213
Мегленороманци во Македонија и Грција.9 Во овој број не влегуваат оние Мегленоро-
манци кои во дваесеттите години на овој век се преселија во Романија и во Турција (во
вторава земја во својство на исламизирано мегленороманско население за кое немаме ни-
какви податоци).
Мегленороманците претставуваат мала етничка и лингвистичка енклава во областа
Меглен (оттаму и називот за овој етнос), во триаголникот меѓу Гевгелија, Пајак Планина и
Кожув. До Првата светска војна претставуваа компактна група од следните осум села:
Цриарека (мегл. ^агпагеса, гр. Кар7ГГ|), Љумница ( мегл. L'umnija, гр. 1кра), Купа (мегл.
Cupa, гр. Ко\жа), Ошани (мегл. Oîri, гр. Архаууг^оѕ), Borislavci (мегл. Birislav, гр. ПвргкХеа),
Н ’те (мегл. Nanti, Nonti, гр. Nona), Лугунци (мегл. Lungin, гр. Лаууабш), денес сите во
Грција и Uma (Ума, Хума) во Македонија. Постојат автентични и топономастички докази
дека порано и селата Конско и Серменин биле населени со мегленороманско население.10
По Првата светска војна, поточно во периодот од 1923-1926 година, околу 220 се-
мејства главно од Грција се доселија во романскиот дел на Добруџа. Нив денес најмногу ги
има во месноста Черна (Сегпа). Во истиот овој период, по Грчко-турската војна од
1921-1922 година, меѓу овие две земји доаѓа до размена на население. Жителите на најго-
лемата мегленороманска населба (околу 5.000), насилно исламизирани неколку века пред
тоа, емигрираа во Турција. Овие два настана речиси го преполовија мегленороманското
население.
Haciu, A.. Aromanii: comert, indiisttie, are, expansiune, civilizatie, Focsani, 1936.
9 Atanasov, Petar, Le megleno-romain de nos jours. Une approche linguistique, Balkan-Archiv, Band 7, Helmut Buske
Veiiag, Hamburg, 293 страници, стр. 11.
10 Ibidem.
ЈАЗИЦИТЕ HA ПОЧВ AT A HA МАКЕДОНИЈА

Најголемата трагедија меѓутоа за Мегленороманците претставува Граѓанската

војна во Грција од 1946-1949 година, кога во голем број ги напуштаат своите огништа и се
населуваат во речиси сите тогашни социјалистички земји: ФНР Југославија (најмногу),
Бугарија, Унгарија, Романија, Чехословачка, Полска и Советскиот Сојуз. Во последните
три децении многумина се вратија во Грција и Македонија. Така, денес во Скопје има околу
60 мегленоромански фамилии, а ги има и во Титов Велес и Неготино.
Промените предизвикани од двете светски војни, како и од Граѓанската војна во
Грција, тешкиот живот во планинските села, национализацијата и уништувањето на сто-
ката, доведоа до масовно напуштање на селата и населување по градовите, како во Гевге-
лија која денес претставува најголем мегленоромански центар со околу 1.450 жители.
Мегленороманците се среќаваат и во околните села, како Богородица, Мрзенци, Моин,
Горничету доселени главно од Умси
Процесот на напуштање на селата е присутен и кај Мегленороманците во Грција, a
доказ за тоа е нивното присуство во Аридеа, Бојмица, Солун итн.
3. Зашшање
Основното занимање на Ароманците во минатото било сточарството.11 Во некои

делови на Грција тие и денес се занимаваат со сточарство. Некогаш крстареа по целиот
Балкански Полуостров водејќи номадски и полуномадски живот.
По Втората светска војна, кога е извршена масовна национализација кај нас, Аро-
манците во потполност го напуштија сточарството. Овче Поле, некогаш преполно со овци,
во повоените години опусте. Веројатно истиот феномен се случи и во Албанија и во Буга-
рија. Ароманците во минатото се занимавале и со кираџиство, пренесувајќи низ целиот
Балкан своја стока (сирење, кашкавал, волна и волнени производи) но и туѓа стока. Нив-
ните карвани оделе дури до Трст и Венеција, Виена и Пешта, Цариград. Ова занимање
беше меѓутоа и еден моќен цивилизациски фактор.12 К и р а џ и с т в о т о им отвори пат на Аро-
манците да се занимаваат и со трговија. Моќни трговски фамилии имаа свои филијали не
само по целиот Балкански Полуостров туку и во многу земји на Европа (Франција,
Италија, Австро-Унгарија, Германија, Полска, Романија, Русија), во Африка (Египет,
Абисинија, Судан, Јужноафричката Унија), во Мала Азија, Сирија, Америка.13 Еве што за
нив вели познатиот романски историчар Николае Јорга (Nicolae Iorga): „како и секаде, овој
елемент има таква енергија, таква волја за борба, такви сили да гради, што никој не му е
рамен. Македонецот (овој назив често се слуша кај Романците кога зборуваат за Ароман-
ците) успева да ја издигне својата тркалезна глава над сите други глави“. 4
Денес Ароманците се занимаваат со сточарство, земјоделство, занаетчиство, трго-
вија, наука, итн. Многу од нив се среќаваат во сите сектори на стопанскиот, општествениот
и културниот живот во земјите каде што живеат.
За разлика од Ароманците, Мегленороманците во минатото се занимавале со зем-
јоделство и сточарство. Тие не беа номади и овие две активности кај нив беа комплемен-
тарни. Се занимаваа и со занаетчиство и кираџиство, но на ограничен простор. Денес
претежно се занимаваат со земјоделство, занаетчиство и трговија. Вклучени се исто така
во јавниот и стогтанскиот живот на земјата во која живеат.
Caragiu-Mariojeanu, М., Idem., стр. 219.

Giuvara, N.. Les Aroumains, Publications Langues’O, Nr 8, Paris, 1989.
Maciu, A., Aromanii: comer(, Industrie, arte, expansiune, civilizatie, Focâni, 1936.
Iorga, N., Istoria Romdnilor din Peninsula Balcanica, Bucure^ti, 1919.

4. Пошекло
По однос на потеклото на Ароманците изнесени се главно две тези. Според првата

теза, Ароманците не се автохтони на просторите на кои тие денес живеат. Вакво мислење
најпрвин среќаваме кај византискиот хроничар Кекавменос кој вели дека „тие најпрвин
живееле во близина на реките Дунав и Сава...“. Тоа значи дека тие во почетокот живееле
на територијата на некогашните провинции Горна и Долна Мезија (оттаму и називот што
им се давал Моклобакеѕ, т.е. Даки од Мезија. Истото мислење, со извесни нијанси, го за-
стапуваат Јохан Тумнан (Johann Thunmann), Г. Вајганд, Секстил Пушкариу (Sextil Pu$cariu),
Овид Денсушиану (Ovid Densusianu), Александру Росети (Alexandru Rosetti), Александру
Филипиде (Alexandru Philippide), Теодор Капидан, Хараламбие Михаеску (Haralambie Mi-
haescu) и др. Делејќи го мислењето на горецитираните лингвисти В. Мартин-Лик (W. Маг-
tin-Leake) и Богдан Петрическу Хашдеу (Bogdan Petricescu Ha^deu) сметаат дека Ароманците
имаат севернодунавско потекло.
Втората теза, која ја застапуваат Керамопулос, Хрисоху, Колцидас, Константин
Кумас, Константин Николаиди, Апостолос Вакалопулос, Сократ Лиакос, а во последно
време и Ахиле Лазару, зборува за целосна автохтоност на Ароманците во Грција, Албанија
и Македонија. Ваквото мислење не треба да не изненадува дотолку повеќе што грчките
историчари и лингвисти ги сметаат Ароманците за романизирани Грци. За парцијална
автохтоност, во смисла на постоење на одредени автбхтони аромански оази, се изјаснуваат
Капидан,15 врз база на неколку топоними како Ваеаѕа (Baiasa) < Vavissa; Lasun < Elasona;
Saruna < Salona, и Таке Папахаџи (Tache Papahagi), базирајќи ce врз етнографски аргументи
(народна носија, музика и ора). Во најново време слично мислење застапува Чичероне
Погирк (Cicerone Poghirc).16178
Што се однесува до Мегленороманците grosso modo се изнесуваат истите тези со
прецизирање дека тие не се автохтони на денешниве мегленски простори. Така на пример,
Денсушиану смета дека Мегленороманците имаат севернодунавско потекло, велејќи: ,Ј.еѕ
Migleno-Roumains sont une colonie daco-roumaine sur le territoire macedo-roumain“xl (HLR, II, стр.
310). Bo отсуство на историски аргументи, ова негово тврдење се базира врз јазичните
факти: сличноста што тој ја гледа меѓу мегленороманскиот и дакороманскиот дијалект.
Спротивно на горното мислење, С. Пушкариу смета дека Мегленороманците како
и Ароманците имаат јужнодунавско потекло и тие ги претставуваат денес, според концеп-
цијата на овој лингвист, таканаречените „источни Романци“ за разлика од „западните Ро-
манци“ од кои произлегле Истророманците. Капидан ја прифаќа теоријата на Пушкариу со
тоа што тој ја разработува, внесувајќи некои нови елементи, и фиксирајќи ги Мегленоро-
манците за одреден период во Родопскиот регион пред да се доселат дефинитивно во
Мегленската област. Исто така, спротивно на оние лингвисти што сметаат дека Меглено-
романците во Меглен се доселиле во X или XI век, Капидан смета дека тоа доселување е
извршено во XII и XIII век. Земајќи ги предвид јазичните особености на романскиот јазик,
Капидан издвојува две зони: една на север - за северните Романци, од кои произлегле
Дакороманците; и другата на југ - за јужните Романци, од кои произлегле Ароманците и
Мегленороманците.1
Нашите истражувања,19 кои исто така се базираат врз јазични аргументи,
покажуваат низа заеднички особености меѓу мегленороманскиот и дакороманскиот, осо-
бено со оној од северозападниот дел на Романија (Банат, Кришана, Марамуреш), како и со
Capidan, Th., Idem.

16 Poghirc, C., Les Aroumains, Publications Langues'O, N. 8, Paris, 1989.
17 Densusianu, Ov., Histoire de la langue roumaine, II, Paris, 1905, стр. 310.
18 Capidan, Th., Idem., стр. 22.
19
Atanasov, P., Idem., стр. 14-23.

истророманскиот. Според нас, Денсушиану, се чини, имал право кога тврдел дека Мегле-
нороманците имаат севернодунавско потекло. Да кажеме, исто така, дека нивното лоци-
рање за одреден период во Родопскиот регион Капидан го темели врз постоењето на отво-
реното /<р/ во мегленороманскиот, сметајќи дека овој глас е преземен од бугарските родоп-
ски говори. Ова тврдење не може да се прифати како точно зашто тој глас не е присутен
во сите мегленоромански говори. Тоа значи дека и доселувањето на Мегленороманците во
Меглен веројатно е извршено по долините на Морава и Вардар.
5. Културно минато
Културното минато на Ароманците може да се подели на неколку периоди. Првиот

период се протега од X-XI или XII век па сb до XVIII век всушност е период кога се уште не
постојат вистински писмени споменици. Станува збор за еден нејасен период од развитокот
на ароманскиот кој се карактеризира со присуството на одделни зборови, главно лични
имиња и некои апелативи вметнати во грчки, турски или словенски текстови. Најстарата
писмена потврда што се смета дека е лично име е TsintsUikis цитирано од Никетас Акоми-
натос во 1156 година и интерпретирано како tsintsi 1иќ т.е. „пет волци“.
Вториот, исто така, стар период започнува со XVIII век, а се карактеризира со по-
јава на вистински писмени споменици пишувани со грчка азбука. Како најстар меѓу нив се
смета Натписот на Некатарие Тарпу (Inscriptfa lui Necatrie Tdrpu) од 1731 година, откриен
во Албанија. Ароманскиот текст е даден паралелно со текстот на грчки, албански и латин-
скијазик, кој гласи: Viryira, muma-l Dumnecjia, oratranoi pecatoql'i (Дева Марија, божја мајка,
моли се за нас грешниците).
Bo XVIII век градот Москополе, денес во урнатини во Албанија, доживува невиден
економски, културен и духовен подем. Како резултат на тоа се појавуваат првите книги
пишувани на аромански или на грчки јазик но со грчка азбука со цел будење на национал-
ната свест и просветување на Ароманците. Така во Венеција, во 1770 година, се појавува
книгата на Теодор Анастас Кавалиоти (Theodor Anastas Cavallioti), на грчки јазик под наслов
npWT07ceipia („Прво учење“) што содржи и еден тријазичник на грчки, аромански и албан-
ски јазик. Исто така (и за нас познатиот) non Даниил од Москополе {Daniil Moscopoleanul)
објавува во 1794 година, исто така во Венеција, книга под наслов Eiaaycoyucri 5i6acnco$,ioc
(„Воведно учење) (второто издание е од 1802). Покрај другото, оваа книга содржи и еден
Четшријазичник во кој се опфатени грчкиот, ароманскиот, македонскиот и албанскиот
јазик. Текстот е презентиран во форма на реченици кои се поврзуваат по вертикала.
Како што рековме погоре, постојат и текстови кои се пишувани на аромански
јазик, од кои како најстар текст се смета еден Литургиер (Liturghier). Местото и годината
на објавување не ни се познати но се претполага дека датира од XVIII век. Напишан е со
грчка азбука и овој писмен споменик претставува најстара богослужбена книга на ароман-
скијазик.
Од овој период многу значаен е трудот на Константин Укута (Constantin Ucuta), ро-
ден во Москополе, протопоп во Познањ (Полска), озаглавен Nea тсопбатсоукх („Нова педа-
гогија“), објавен 1797 година во Виена. Тоа е првиот „лесен буквар“ на аромански како што
вели самиот автор.
Третиот или модерниот период започнува од 1800 година и трае до денес што се
к ар ак тер и зи р а по то а ш то тек сто в и те се пи ш уваат на латиница.
Уништувањето на Москополе од страна на Али-паша Јанински предизвика масовно

селење на ароманското население. Највидните и најбогатите Ароманци се населуваат во
големите тогашни центри на Европа и, пред се, во Австро-Унгарија, а посиромашните во
разни места на тогашната Турска империја, меѓу кои многу во Македонија. Треба, исто
така, да кажеме дека ароманската емиграција не се должи исклучиво на уништување на

Москополе. Таа започнала многу порано меѓу богатите аромански трговци кои станаа
крупни финансиери и банкари во Виена, Пешта и на други места. Ароманската емиграција
во Европа доаѓа во контакт со романската емиграција и под влијание на познатата
„Ердељска школа“ која имала латинистичка ориентација (за заменување на кирилското
писмо со латинско во Романија) и Ароманците почнаа да ја применуваат латиницата наме-
сто дотогашното грчко писмо.
Во овој т.н. латинистички период ќе се појават филолошки трудови како што се
оние на Георге Константин Рожа (Gheorghe Constantin Roja), М aestria ghiovasirii romdnesti cu
litere latinegti care suntu litrele Romanilor ceale vechi, Буда, 1809, и на Mrtfcaiin Бојаџи (Mihail
Boiagi), професор no новогрчки јазик во Виена, озаглавена Г р а р |тт 1 КТ| рсороаакп T|t o i
|LiaKe6ovoPâztKT| (Romanische oder Macedono-wlachische Sprachlehre), Виена 1813, која досега
доживеала четири изданија, а последното е од 1988 (Фрајбург). Во граматиката се почнува
со ароманскиот текст на латиница, а десно во две колони се дава грчкиот и германскиот
текст. По граматичкиот дел поместени се кратки текстови а сосема на крајот е речникот со
толкувања на романски, грчки и германски јазик.
Во овој период се јавува и учената литература - уметничка, дидактичка, публи-
цистичка, оригинална и преводна. Ова особено доаѓа до израз по отворањето на првото
романско учидиште во Македонија (во Трново, во 1864 година), а нејзини претставници се
Ташку Илиеску (Та^си Iliescu),20 К. Космеску (С. Соѕтеѕси),21 Михаил Николеску (Mihail
Nicolescu), Константин Белимаче (Constantin Belimace), автор на ароманската химна Diman-
darea parinteasca („Родителски завет“), Нуши Тулиу (Nuji Tulliu), Зику Араја (Zicu Araia),
Николае Бацарија (Nicolae Batzaria), Џорџе Мурну (George Murnu), што се смета за најголем
аромански интелектуалец (извршил најдобар превод на „Илијада“ и „Одисеја“ на романски
јазик). Се појавуваат и фолклорни збирки чии автори се Г. Вајганд, Перикле Папахаџи
(Pericle Papahagi) и други.
И на полето на научното проучување на ароманскиот се истакнуваат видни ароман-
ски лингвисти (покрај странските), како што се Теодор Капидан,22 Таке Папахаџи (Tache
Papahagi),23 Матилда Карацу-Мариоцеану (Matilda Cargiu-Mariojeanu),24 Николае Сараманду
(Nicolae Saramandu),25 Георге Караџиани (Gheorghe Caragiani),2627Николае Кацанис, Ахиле
Лазару28 и други.
Иако мал по број, во споредба со другите балкански народи, ароманскиот етнос
исфрли бројни еминентни личности познати во јавниот живот не само на Балканот туку и
во Европа. Меѓу нив ќе ги споменеме генералот Колети (Coletti), кој завршил медицина во
Пиза, грчки дипломат во Париз, потоа Константин Ригас Фереос, маркантна фигура од
грчката револуција и автор на „грчката Марселеза‘\ но кој, предаден на Турците од страна
Tascu Iliescu, учител од Крушево автор на еден аромански буквар и една читанка, објавени во Букурешт,
и преведувач на познатата лангдошка песна Escriveta на аромански.
21 Cosmescu, С., роден во Гопеш, студирал во Букурешт. Автор е на адаптациите на аромански на
Молиеровите дела: Вообразениот болен и Скржавецот.
22 Capidan, Th., Idem.
Papahagi, T.. Dicponarnl dialectului aromdn, general si etimologic, второ издание, Ed. Academiei RS Romania,
Bucuresti, 1974.
24
Caragiu-Marioteanu, M., Fono-morfologie aromana. Studiu de dialectologie structurala, Ed. Academiei RS Romania,
Bucuresti, 1968.
i 25
Saramandu, N., Cercetari asupra aromdnei vorbite in Dobrogea, Ed. Academiei RS Romania, Bucuresti, 1972.
26 Carageani Gh., La subordinazione circonstanziale ipotattatica nella frase del dialetto aromeno (macedoromeno),
I s t i t u t o u n i v e r s i t a r i o o r i e n t a l e , N a p o li , 1 9 8 2 .
27 KaxcKxvri AG, N., EM.r|viKe<; етибрааец ата коугаорХахпса (фсоугјтисп-ЈЈ-орфоАл^а), ©eaaaXoviicn, 1977.
Lazarou, Ach. L’aroumain et ses rapports avec le grec, Salonique, 1970.

на Австријците, ќе биде погубен во Белград во април 1798 година (Австрија во овој период
е во војна со Франција и не сака затегнување на односите со Турција).
За Ароманците населени во Србија, Душан Поповиќ во својот труд „О Цинцарима^
пишува: „Ароманците кај нас беа секогаш во мал број и раштркани. Но од интелектуална и
уметничка гледна точка тие им беа далеку супериорни на Германците и на Србите во некои
наши краишта. Затоа, несомнено, нивното влијание беше многу големо, особено меѓу
населението по градовите каде што тие ги поставија основите на трговијата. (...) Кога ќе се
изврши еден ден анализа на крвта на нашите големи луѓе, ќе се види дека еден голем дел
(...) произлегуваа од нив“. Да наведеме само неколку познати аромански имиња како што
се филантропите Анастасијевиќ, Божду, Трандафил и други, потоа политичарите Никола
Пашиќ, Александар Цинцар Марковиќ, генералот Петар Живковиќ, познатите комедио-
графи Јован Стерија Поповиќ и Бранислав Нушиќ, а во Македонија браќата Манаки, ро-
дени во Авдела (Грција), првите филмски сниматели на Балканот.
Меѓу Ароманците среќаваме и такви семејства чиј општествен подем е спектаку-
ларен. Трагата на фамилијата Сина, на пример, не води од Москополе, преку Сараево и
Хрватска до Виена (1780) каде Симон Сина (Simon Sina) успева од својата банкарска куќа
да направи да биде втора во Австрија, по онаа на евреинот Ротчилд (Rothschild). Неговиот
син Георг Симон Сина, во 1822 година, со решение на австрискиот император Франц I, ста-
нува барон. Подемот на оваа фамилија достигнува апогеум со неговиот син што се сметал
за еден од најбогатите луѓе во Хабсбуршката монархија и во Влашко (поседувал 100.000
хектари земја). Тој ја финансира градбата на висечкиот мост во Будимпешта, ја помага Ун-
гарската академија на науките, незаборавајќи го кралството Грција, земјата од којашто
потекнувал. Во Атина тој ја финансира градбата на Опсерваторијата и на Академијата.
Благодарна за ова, Грција го назначила за министер во Виена, Минхен и Берлин. Велико-
душност спрема хеленизмот манифестираа и други богати аромански фамилии како
Афероф (Averoff), Думбас (Doumbas), Тушица (Tuîta) и др.
Но ако фамилијата Сина не манифестирала некакво пророманско чувство, сосема
поинаква е состојбата со фамилијата Мочони (Мосѕопу). По потекло од Москополе, оваа
фамилија (фактички Поповиќ) ја следи големата српска преселба на патријархот Арсеније
во 1690 година. Дел од неа се доселува во Пешта, а дел во Мишколц и Токај. И двете
гранки стануваат дел од унгарското племство добивајќи го името Мосѕопу. Оваа фамилија
ќе и даде голема помош и поддршка на романската кауза во Трансилванија.
И меѓу оние кои се населија во Трансилванија и Влашко ('I'ara romaneasca) се истак-
наа повеќе фамилии и личности. Така фамилијата Коанда (Coanda), доселена во 1735
година во Влашко, го даде генералот Константин Коанда, а во еден многу краток период и
прв министер, додека пак неговиот син Анри Коанда (Henri Coanda), инженер, кој во Issy 1еѕ-
Moulineaux, близу Париз, во 1910 година изврши опит на база на реактивен мотор, познат
под името „ефектот Коанда“. Богати аромански фамилии во се уште необединетите прин-
ципати на тогашна Романија се фамилиите Хаџи Моско (Hagi Моѕсо), на бароните Меитани
(Meitani) и Белу (Bellu).
Еден потомок од оваа последна фамилија - Georges de Bellio, кој студирал медицина
во Париз каде и живеел, но никогаш не рабоател како лекар, бил голем љубител на умет-
носта, пријател и страстен приврзаник на сликарите импресионисти. Тој организира
изложби и ги откупува нивните слики. Сликарите Manet, Monet, Pissaro, Renoir и други,
зарад и ф инансиската кри за, ги продаваа свои те слики за еф етини пари. Т ака R e n o ir
пишува: „Секогаш кога некој од нас имаше итна потреба од 200 франци, тој бргу одеше во
Cafe Riche, за време на ручекот. Бевме сигурни дека таму ќе го најдеме г. de Bellio, кој ку-
пуваше слика дури и без да ја погледне.“.29 Најголемиот дел од колекцијата на de Bellio де-
нес се наоѓа во париските музеи, но неговото име се крие зад „заоставштина на Donop De
Giuvara, N.. Les Afountains, Publications Langues'O, Nr 8, Рапѕд1989.

Monchy“, според презимето на неговата ќерка Викторина што го носеше станувајќи госпоѓа
Donop de Monchy. Во Романија пак споменот на фамилијата Bellu ќе се зачува преку името
на познатите гробишта Belli во Букурешт.
Ароманците дадоа една маркантна фигура на духовен план во Трансилванија во
името на митрополитот Андреј Шагуна (Andrei IjSaguna), како и познатите поети Лучан
Блага (Lucian Blaga) и Октавијан Гога (Octavian Goga).
Co оглед на многу малиот број (во почетокот на овој век околу 20.000, а денес око-
лу 5.000), како и занимањата што ги практикувале во минатото и денес, Мегленороманците
не можеа да имат свое културно минато. Сепак, покрај богатата усна народна литература,
собрана од Т. Капидан, П. Папахаџи и Марија Папагеоргиу,30 меѓу Мегленороманците
циркулираат и извесен број преводи, веројатно извршени од аромански, кога Мегленоро-
манци и Ароманците учеле заедно во романската гимназија во Битола и во трговското
училиште во Солун.
6. Јазици или дијалекши
Проблемот јазик-дијалект претставува еден од најтрнливите проблеми во лингвис-

тиката. Во определувањето на статусот на еден идиом, дали е јазик или дијалект на некој
јазик, интервенираат повеќе критериуми, што значи дека, земен одделно за себе, еден
критериум не е доволен да го разреши проблемот. Тешкотиите доаѓаат и оттаму што не
постојат еднаш за секогаш утврдени критериуми кои би биле универзални за сите идиоми.
Она што може да се примени како критериум за еден идиом, не може да се примени на
друг, зашто ситуациите можат да бидат различни.
Обично се смета дека ако два идиома имаат исто потекло и иста генетска струк-
тура, а од друга страна говорителите на тие два идиома меѓусебно лесно се разбираат,
тогаш станува збор за дијалекти на еден јазик. На прв поглед тоа е точно но во пракса
примената на овој генетско-структурален критериум е невозможна за сите идиоми. Според
овој критериум говорителите на јужните италијански дијалекти, кои не можат да се
разберат со говорителите на северните италијански дијалекти бидејќи зборуваат посебни
јазици, а во пракса тоа не е така решено зашто тие и понатаму остануваат дијалекти на
италијанскиот јазик. Во случајот на словенските јазици и конкретно меѓу бугарскиот и
македонскиот јазик разбирливоста меѓу говорителите главно не претставува некој особен
проблем па сепак овие идиоми не се дијалекти туку посебни јазици.
Всушност овде имаме две сосема различни ситуации. Во случајот на италијанскиот
јазик, гореспомнатите дијалекти му се потчинети на литературниот јазик, трпат влијание
од него и конвергираат кон него. Разликите меѓу нив се големи но тие дијалекти немаат
функција на национален јазик, на јазик на администрацијата и сл. Во случајот на македон-
скиот станува збор за идиом што исполнува функција на национален јазик, јазик на одре-
дена политичко-административна и во државен поглед организирана територија, кој се
развива независно, фиксиран во своите норми или кои се фиксираат во текот на својот раз-
вој. Затоа тој е посебен јазик иако разбирливоста меѓу говорителите на македонскиот и на
бугарскиот не претставува проблем. Овде е применет историско-политичкиот критериум
според кој разликите меѓу нив создавани низ вековите со времето стануваат се
посуштествени, преку создавањето на државниот ентитет на Република Македонија, без
можност за зависност на едниот идиом од другиот.
Во случајот на ароманскиот и на мегленороманскиот имаме пак трета ситуација.
Тоа се идиоми кои се слични на романскиот јазик, а разбирливоста меѓу говорителите
може да биде поголема или помала во зависност од степенот на образованието на говори-
МарихГ. П(ша*уе(ор71оу, Парацобкх ало p.'uGo'vx; apâitov eXXr|viiccov ttoititikcdv epycov nov %a0r|Kav koci
aXka 7capa|j/u6ia tod pXaxotfxovou %topioD акра (XioDp-vitaa), 0eaaocXovucr|, 1984.

196 ПЕТАР АТАНАСОВ
телите. Генетски и структурално тоа се исти идиоми но ароманскиот и мегленороманскиот

ниту се субординирани на романскиот јазик (зашто се зборуваат во алоглотски средини),
ниту исполнуваат функции на национален јазик. Кога би бил исполнет условот Ароман-
ците да имаат своја државна организација, а јазикот да биде во служба на таквата држава,
разликите се доволно големи за ароманскиот да може да израсне во посебен јазик. Но,
бидејќи тоа не е случај, а не постојат ниту никакви реални шанси за тоа, овие идиоми оста-
нуваат како историски атипични дијалекти на романскиот јазик. Ги нарекуваме историски
заради тоа што врската меѓу нив и романскиот е прекината пред повеќе векови, а атипични
зашто не гравитираат кон националниот јазик.
7. Персиекшиви
За да зборуваме за перспективите на ароманскиот и на мегленороманскиот

потребно е да фрлиме макар бегол поглед врз минатото и поточно врз последните два века.
Како што видовме погоре, ароманската емиграција во Европа, започната пред
неколку века, особено онаа која беше во Романија, ги откри фрапантните сличности меѓу
ароманскиот и романскиот јазик, заедничкото потекло како и свеста дека станува збор за
еден ист народ, разделен пред повеќе векови кога на Балканот доаѓаат Словените. Тоа ја
натерало романската колонија во Букурешт, во втората половина на минатиот век, да п о
бара помош од Романија за отворање на романски училишта на Балканот каде што
живеело ароманско население. Првото училиште е отворено во селото Трново кај Битола,
во 1864 година. За неколку децении бројот на романските училишта нагло порасна, така
што во 1900 година постоеле 113 основни, 6 средни училишта, од кои две гимназии. Со нив
беше опфатено и мегленороманското население.
По Првата светска војна, со поставувањето на границите меѓу балканските држави
и воведувањето на националниот јазик во образованието, романските училишта беа уки-
нати во тогашна кралска Југославија, а во Грција, Албанија и во извесна мера во Бугарија
се задржаа до Втората светска војна. По војната бројни генерации Ароманци и Меглено-
романци се школуваа на националните јазици во соодветните земји.
Денес бројот на говорителите на овие идиоми драстично е намален особено меѓу
младата популација. Оние што се родени на село и каде што живееле одредено време, тие
го зборуваат мајчиниот јазик. Ретки се децата по големите градови кои го познаваат
мајчиниот идиом. Причините за тоа се бројни (немање училишта на мајчин јазик,
мешаните бракови, заедничката религија, изменетите општествено-економски односи во
последните пет децении, итн.), но не би сакале детално на нив да се задржиме. Во послед-
ните неколку години среде Ароманците се појавува жив интерес за зачувување на
мајчиниот јазик. Една емисија на аромански веќе се емитува на Македонската радио-
телевизија, а исто така се започна и со настава на мајчин јазик во неколку училишта. Овој
пат значи на аромански, не на романски јазик како во минатото.
Според наше мислење, перспективите на оваа настава не се големи. Образованиот
стручен и научен потенцијал кај Ароманците во сите балкански држави е толку голем што
постои еден страотно голем расчекор меѓу она што нуди како можност за изразување овој
закржлавен и фамилијарен јазик, без никакви перспективи да израсне во јазик што ќе
врши културна мисија и да може да ги задоволи потребите на ароманската интелектуална
елита. Тоа се констатира веднаш од истапите на неколку интелектуалци во емисијата
„Hronica armaneasca" кои беа парализирани и не можеа да сврзат мисла. Интенциите да се
создаде некоја норма, кодифициран и литературен јазик, исто така се неостварливи во
денешно време, зашто Ароманците се распрснати по сите балкански земји каде нивниот
јазик трпи силно влијание од официјалниот јазик на соодветната земја. Во краен случај,
литературниот јазик не значи никако дека тоа е јазикот на убавата книжевност; тоа е, пред
с&, националниот јазик на една земја, јазикот на администрацијата, на сите суперструктури

НЕКОИ ПОАТОЦИ ЗА АРОМАНЦИТЕ И МЕГЛЕНОРОМАНЦИТЕ 197
во таа земја. Таквите можности не постојат за ароманскиот. Образованието на Ароман-

ците на нивниот мајчин јазик би било, во секој случај, непотполно зашто на образованиот
Ароманец ќе му недостасува правната, финансиската, административната и секоја друга
терминологија. Албанскиот или турскиот говорител таа празнина може лесно да ја пот-
полни зашто се образува на литературниот албански и турски јазик во употреба во соод-
ветните земји. Ароманскиот е сведен на ниво на ромскиот (циганскиот) јазик. Сосема друг
проблем е ако се сака само да се зачува фамилијарниот идиом што во краен случај и тоа е
невозможно на подолг период од низа екстралингвистички околности.
Како лојални граѓани на земјите во коишто живеат тие секако би требало да про-
должат да се школуваат на јазиците на овие земји. Меѓутоа, како што добро знаеме во сите
земји се изучуваат големите светски јазици, претставници на богати култури и развиени
цивилизации. Покрај францускиот, англискиот, германскиот, рускиот и некои други такви
јазици, за Ароманецот како јазик на култура секако претставува романскиот јазик кој би
можел бргу да го совлада со оглед на огромните сличности. На тој начин многу полесно би
ги присвоил Ежен Јонеско (Eugen Ionescu), Мирча Елијаде (Mircea Eliade), Емил Чоран (Emil
Cioran), Џорџе Енеску (George Enescu), Никита Станеску (Nichita Stanescu), и многу други
имиња на светски познати Романци од земјата и дијаспората. Најпосле, познавањето на ро-
манскиот, на кој се нагшшани класичните монографии на ароманскиот, е неопходност и за
запознавање на сопствениот идиом.
Petar ATANASOV
LES VALAQUES: PASSE ET PRESENT
(Resume)
Faisant partie integrante naguere de la romanite balkanique tout entiere, la romanite sud-danubienne est
de nos jours representee par trois groupes a savoir les Aromains, les Megleno-Roumains et les Istro-Roumains. Ils
vivent dans des milieux allogenes, eparpilles dans tous les fetats balkaniques, ce qui a contribue a une forte dena
tionalisation; leurs idiomes - les hypostases actuelles d'une langue commune a l'origine - deviennent des dialectes
historiques de type divergent du roumain, etant soumis a une forte influence des langues officielles des milieux
respectifs.
Origine, autochtonie ou non, symbiose seculaire avec les populations allogenes, religion commune,
mariages mixtes, inexistence d'un enseignement en langue matemelle (a l’exception d'une periode ou il se faisait en
roumain litteraire, contribuant grandeinent a leur eveil national et les essais timides qu’on fait actuellement dans
notre pays), integration totale dans la vie sociale, economique et politique des pays balkaniques, autant de facteurs
de nature extralinguistique qui concourent a l'extinction de ces idiomes et qui ont fait l'objet de ce travail.

Трајко СТАМ АТОСКИ
МАКЕДОНСКИОТ ЈШТЕРАТУРЕН ЈА ЗИ К
И КОНТШ1УИТЕТОТ НА НЕГОВОТО ОСПОРУВАЊЕ
Како што кажува и самиот наслов, мојов реферат се состои од два дела: 1) функ-
ционирањето на македонскиот литературен јазик (значи, годините на слободен живот) и
2) континуитетот на неговото оспорување (значи, пак годините на слободен живот).
I.
Веќе е познато и пошироко од нашиве простори дека македонскиот јазик беше про-
гласен за службен во македонската држава со едно од првите решенија на АСНОМ на 2
август 1944 г. Македонскиот литературен јазик пак официјално беше кодифициран нешто
подоцна: македонската азбука беше потврдена со решение на Народната влада од 5 мај
1945, а македонскиот правопис со решение на Министерството за просвета од 7 јуни истата
година. Со тоа се утврдија основните норми на македонскиот литературен јазик и и се
стави крај на спонтаноста во неговата писмена фиксација.
Педесет години не се мал период и во животот на еден јазик. Сега нашиот литера-
турен јазик е влезен во доба на полна зрелост. Таа зрелост се огледува во повеќе насоки:
основани се најпотребните наставно-научни институции (целокупниот систем на образова-
нието - од основното до факултетското - 1946, Институтот за македонск» јазик - 1953,
Македонската академија на науките и уметностите - 1967, Сојузот на друштвата за маке-
донски јазик и литература - 1954, Меѓународниот семинар за македонски јазик, литература
и култура - 1968 и др.), објавени се повеќе основоположнички трудови за секој јазик
(голем правопис, граматика, речник, историја на јазикот), оформени се доволен број
стручни и научни кадри (за настава и за проучување), основани се добар број стручни и
научни списанија („Литературен збор“, „Македонски јазик“, „Македонистика“, „Прилози“ и
др.), објавени се повеќе десетици големи монографски трудови речиси од сите потесни
области на јазикот (од историјата, дијалектологијата и ономастиката, современиот јазик,
синтаксата и стилистиката и др.), напишана е на него прекрасна литература, усвоена е не-
говата норма од широк круг на образовани луѓе итн.
Македонскиот литературен јазик стекна во ова време, како што се вели обично,
целосна функционална поливалентност.
Веднаш по официјалното кодифицирање на македонскиот литературен јазик, свет-
ската славистика покажа жив интерес за историјата и функционирањето на овој јазик.
Мнозина угледни светски слависти, уште во првата деценија на слободниот развој на
нашиот литературен јазик, ја посетија нашата земја и се запознаа на самото место со
нашата јазична ситуација. Своите импресии и заклучоци за иднината на нашиот јазик тие
ги изнесоа во ред информативни прилози во весници и списанија во своите земји: В. Кипар-
200 ТРАЈКО СТАМАТОСКИ
ски (1952) ја запозна скандинавската јавност со три написа (два во шведски и еден во фин-
ско гласило); X. Лант (1953) и даде информации на американската научна јавност во повеќе
свои текстови; А. Галис (1955) им го доближи македонскиот јазик на заинтересираните
норвешки читатели итн.
Посебно се драгоцени ваквите прилози на: С. Б. Бернштејн (1948, СССР), П. X.
Вирет (1950, Австрија), Ф. Славски (1950, Полска), А. Шмаус (1953, Германија), В. Пизано
(1957, Италија). По повод граматиката на К. Кепески за македонскиот јазик пишуваа и: А.
Фринта (1949, ЧССР), В. К. Метјус (В. Британија) и др. Сите тие пишуваат за самостој-
носта на македонскиот јазик, за „цртите што, пред се, ја определуваат неговата индивиду-
алност“ (Ф. Славски), за тоа „дека овој литературен јазик е еден јазик нормализиран, а не
вештачки, дека литературниот македонски јазик е модерен јазик, којшто го има превла-
деано фолклористичкиот стадиум“ (X. Лант).
X. Лант напиша уште дека е „речиси неверојатен фактот оти во времето кога се
појави новото издание на македонскиот правопис (1950), јазикот беше постигнал забе-
лежлива изедначеност и скоро општ прием, што значи дека за кратко време е создаден и
пуштен во употреба еден стандард што може да се споредува со стандардот на другите бал-
кански јазици“. (Н. G. Lunt, A. Survey of Macedonian Literature. Harvard Slavic Studies, I, 1953, c.
372-373). - Францускиот славист Андре Вајан, познат no своите застапувања за посебноста
на македонскиот јазик и во времињата кога ние немавме свој научен центар, во приказ на
граматиката на македонскиот јазик на X. Лант напиша, веднаш по нејзиното излегување во
1952, во познатото славистичко списание Revue des etudes slaves, дека „Новиот словенски
македонски јазик е фиксиран и продолжува да се фиксира, со подбор меѓу различните ди-
јалектни варијанти. Подборот беше среќен и граматичарите што го направија, посебно
Блаже Конески и Крум Тошев, покажаа особена школовка.“
Некоја година подоцна, во 1957, истакнатиот италијански лингвист Виторе Пизано
констатира дека е „навистина чудесна“ активноста со која во Скопје „се култивира основа-
њето на својот национален јазик и се следи неговиот развиток“. Од ваква оцена во истото
време не можеше да избега ни професорот по лингвистика на Солунскиот универзитет Д.
Р. Андриотес: „Заедно со настојувањата да се изучува јазикот и да се решава за неговата
граматика, присутен е подем на литературната култура, толку силен и за толку кратко
време што ние може да речеме дека е за чудење“. Овие зборови, инаку, беа напишани во
текст со позиција против нашата земја и нашиот јазик.1
Големиот македонист Хорас Лант, во едно свое интервју во в. „Нова Македонија“
(29.V I1952) даде за времето една смела прогноза за иднината и на македонската нова лите-
ратура: „Македонската литература е млада. Јасно е дека за малку години од млада
книжевност не можат веднаш да се очекуваат ремек-дела во литературата. Но јас сметам
дека по патот по кој тргнала, македонската литература за кусо време ќе даде значајни
остварувања.“ Каква прогноза, но и каква видовитост!
Македонскиот литературен јазик, набрзо по своетсг официјално кодифицирање,
почна да се претставува рамноправно во сите хрестоматии и прирачници за изучување на
словенските јазици, во сите компендиуми и практикуми што имаа цел да ја претстават нив-
ната граматичка структура, нивните историски и типолошки карактеристики. Полскиот
славист Т. Л. Сплавињски го стори тоа уште во 1950 (Краков) и потоа заедно со В.
Курашкјевич и Ф. Славски во 1954 (Варшава). Во оваа, 1950 година, го направи тоа и сло-
венечкиот славист Р. Нахтигал (Љубљана). По тоа следуваат водичите низ словенските
јазици на: Р. де Бреј (Лондон, 1951), К. Хоралек (Прага, 1956), А. Вајан (Париз, I, II 1958, III
1966), И. Леков (Софија, 1958; Софија, 1968), К. К. Трофимович (Љвов, 1960), С. Б.
Бернштејн (Москва, I 1961, II 1974), Ч. Бидвел (Хаг, 1963), Г. Шевалов (Њујорк, 1965), на
група автори под редакција на О. С. Мелничук (Киев, 1966), Р. Бошковиќ (Белград, 1968),
Цитирано според Блаже Конески, Слово за јазикот. Јазикот е единствена uaiua комплетна татко-
вина. В. „Нова Македонија“, 29. III 1986, с. 5.

МАКЕДОНСКИОТ ЛИТЕРАТУРЕН ЈАЗИК 201
Наталино Радович (Неапол, 1969). Од седумдесеттите години па наваму оваа библиотека ја

збогатуваат и: 3. Штибер (Варшава, 1970-73), Р. Крајчович (Братислава, 1974), Р. Усикова
(Москва, 1977), Н. Коваљов (Иваново, 1977), A. Е. Супрун и A. М. Каљута (Минск, 1981) и
ДР-
Многу е значајно што како автори на овие текстови се јавуваат угледни светски
слависти, по правило меѓу најпознатите во своите научни средини. Некои од овие
прирачници доживеаја и по повеќе изданија (на Р. де Бреј, дури три: второто, Лондон 1969 и
третото, значително проширено - во три тома, Колумбос, Охајо, САД, 1980). И уште
нешто треба посебно да се подвлече: вакви компендиуми се појавија во сите словенски
земји, како и во оние западни во кои славистичките истражувања се поразвиени и имаат
достигнато сериозно научно ниво.
Македонскиот јазик е претставен соодветно во разновидните енциклопедиски
прирачници (големи и мали, општи и специјализирани): во советските /руски и белоруски,
помеѓу другите во БолБшал; бугарски; полски, меѓу повеќето и во Wielka; германски -
Brockhaus, Mayers; британски - Encyklopedia Britanica; американски - The Encyklopedia Ameri
cana; разбирливо, во сите југословенски и др.
Македонскиот јазик се зема предвид и во познатите лингвистички и етимолошки
речници: на О. Трубачов (Москва), Ф. Копечни (Прага), Ф. Славски (Краков), Ф. Безлај
(Љубљана), П. Скок (Загреб), Е. Чабеј (Тирана) и др.
Странските слависти пројавија интерес да им го претстават на своите средини и
зборовното богатство на македонскиот јазик. Така се јавија низа двојазични речници, на
македонскиот јазик сопоставен со рускиот, полскиот, чешкиот, италијанскиот, јапонскиот,
романскиот, а пред објавување се наоѓа и голем македонско-англиски речник. Во овој од-
нос е многу значајно што Македонско-русскии словарБ на В. М. Илич-Свитич и Д.
Толовски, а под редакција на Н. И. Толстој се појави (Москва, 1963) пред излегувањето на
вториот и третиот том на нашиот Речник на македонскиот јазик (Скопје, 1961,1965, 1966).
Како автори и на овие трудови се јавуваат угледни слависти во своите средини а и
пошироко од нив.
Странски слависти објавија кај нас и во светот низа монографии, посветени како на
современата состојба така и на историјата на македонскиот јазик. Мнозина денеска
познати светски македонисти избраа теми од македонскиот јазик за своите докторски и
хабилитациони дисертации.
Поводов не е таков што да се изнесуваат подробни информации за големиот влог
што го дадоа странските слависти во проучувањето на македонскиот јазик. Тој влог се
означува веќе со четирицифрени бројки. Речиси нема потесна област на македонскиот
јазик која не била опфатена од интересот на странските слависти, почнувајќи од фонети-
ката па преку морфологијата и синтаксата стигнувајќи до лексиката. Разностраниот ин-
терес на светската славистичка мисла е определен од македонскиот јазик како словенски,
но и како јазик во кој се јавуваат ред црти развиени во контактот со несловенските балкан-
ски јазици.
Научната продукција од областа на македонскиот јазик се следи внимателно во
светот и се одбележува соодветно во познати лингвистички списанија и специјализирани
библиографски водичи. На тој начин таа стигнува до сите заинтересирани, до сите сегашни
и идни проучувачи на нашиот јазик.
Се налага бездруго да се каже уште дека македонскиот јазик се изучува речиси на
сите универзитети во светот со поразвиени славистички студии, на некои од нив и како прв
предмет. Воопшто, тешко ќе се најде универзитет во светот кој ја негува славистиката а на
него да не е одржан некој семинар, циклус или барем некое предавање со проблематика од
македонскиотјазик }
Поподробно кај Божидар Видоески, Слависшикаша во свешош за македонскиош јазик, „Литературен
збор“, XXXI (1984), кн. 5, стр. 15-28.

На повеќе универзитети во светот работат посебни лекторати за македонски јазик.

Македонските слависти се вклучени во низа меѓународни лингвистички проекти, особено
во оние засновани од разните комисии на Меѓународниот комитет на славистите. Тие се
редовни учесници на меѓународните лингвистички средби, а на добар дел вакви собири тие
се јавуваат и како домаќини и организатори. Нивното членство во разните меѓународни
славистички и лингвистички организации и нивни тела се прифаќа како нешто сосема нор-
мално. Странските слависти ги примаат со уважување нашите ставови, имаат разбирање за
нашите специфичности и водат сметка за состојбата во која се наоѓаме.
II.
Оспорувањето на македонскиот литературен јазик од одделни страни има свој

непрекинат континуитет. Тој е особено изразен од бугарската и грчката страна. И додека
во првите години на неговиот слободен развој (1945-1948) тој во Бугарија беше негиран од
опозицијата, од 1948 ставовите нејзини ги презеде и официјалната политика, па потоа и
науката.
Што се однесува до опозицијата, и таа во Србија имаше резерви спрема македон-
скиотјазик.
Уште во првиот број на в. ,Демократија“ на Милан Грол стоеше: ,Дали од неколку
дијалекти ќе дојде до еден јазик - тоа е прашање кое параграфите на законот нема да го
решат.“
Опозицијата во двете земји, очекувано, се најде на исти позиции!
Она што го пишуваше опозициониот печат во Бугарија уште од 1945, најчесто
весникот „Знаме“, дека македонскиот литературен јазик е „една вештачка постројка што
има за цел да ги откине македонските Бугари од нивната општа култура“ или уште погрубо
дека „македонската нација не постоела и не постои“ односно „ние станувавме и стануваме
против вештачкото народносно изградување на македонска раса, со свој особен македон-
ски јазик“, во 1948 се обиде да го образложи орг. секретар на БРП(к) Георги Чанков, значи
човек од првата политичка гарнитура, во статијата ,Ј1редавниците на социјализмот и на
мокедонското дело‘\ објавена во в. ,ЈРаботническо дело“ (9. X 1948). А истиот тој Г.
Чанков само една година пред тоа (какво совпаѓање: пак точно на 9. X), што се однесува до
македонскиот народ во Пиринска Македонија, пишуваше дека тамошните Македонци
треба „да се восГштуваат како дел од македонскиот народ, којшто веќе има своја
сопствена држава, да ја изучуваат својата сопствена историја, да се учат, пишуваат и
зборуваат на свој роден македонски јазик“.
Блаже Конески опширно го елаборира овој текст на Чанкова во својата расправа
,Ј1о повод најновиот напад на нашиот јазик“, Скопје 1948, 77 стр. На тврдењата дека
македонскиот литературен јазик е вештачка творба, дека тој е создаден по директива, со
декрет, што ќе рече дека е измислен, Блаже Конески им противстави обилна аргумента^
ција. Тој укажа дека таквите тврдења не се нешто ново во историјата на јазиците, дека за
измислени се прогласувале и јазици на големи народи (украинскиот, на пример), а посебно
се позанимава со прашањето дали појавата на еден литературен јазик може да биде
случајна.
На две точки особено потцртани од Чанкова би сакал и јас, од една речиси
полвековна дистанца, да се задржам. Тоа се тврдењата дека (1) „сегашниот литературен
македонски јазик во Вардарска Македонија не се поклопува наполно со јазикот на
тамошното население“ и (2) дека „Скопските раководители немаат морално и фактичко
право да му наметнуваат на македонскиот народ таков литературен јазик што е создаден не
по негова волја туку по диктат на Ѓиласа“. Овие ставови, во иста или нешто модифицирана
форма, се повторуваат и денеска. Па и кај нас се јавуваат неквалификувани луѓе со пред-

лози за промена на литературната норма со цел да им се приближи таа на припадниците на

овие или оние наши говори. Се пренебрегнува при тоа еден ноторен факт: дека литератур-
ната норма на еден јазик не може да се поклопува наполно со цртите на кој и да било говор
и дека неа ја наложиле извесни историски, географски, лингвистички и други фактори.
Нашата литературна норма ја наложи плебисцитарно нашата дотогашна јазична практика,
кодификацијата на Мисирков, пишаниот збор во периодот меѓу двете светски војни и во
текот на НОБ - во литературата и публицистиката, ако веќе не сакаме при овој повод да
одиме и пред тоа време.
Во својот одговор на Чанкова Бл. Конески изрази и една мисла која се покажа како
визионерска, а таа е дека македонскиот литературен јазик „во овој момент на својот разви-
ток (1948) далеку не е така заостанат како што си претставуваат тие. Тоа е јазик на една
млада, полетна литература, што со секој ден cb поплодотворно се разгрнува“. Само за миг
да се замислиме и запрашаме: колку е разгрнат денеска македонскиот литературен јазик и
колку македонската литература? Изминаа ли јазикот и литературата децении или пак
векови во својот развој?
По Г. Чанков се поведоа многу брзо и други претставници на бугарскиот јавен
живот. Г. Мадолев објави статија со напади против македонскиот литературен јазик во в.
„Работническо дело“ (12 март 1950) а пак X. Калајџиев во в. „Труд“ (13 март 1950). На овие
написанија се осврна своевремено Ацо Шопов во својата расправа „Уште еден напад на
наишот литературен јазик“ (во сп. „Македонски јазик“, год. I, 1950, бр.5) и ја докажа ап-
сурдноста на наводите. Посебно е интересна од јазична гледна точка забелешката на Ма-
долев за „прикачувањето на разни „уења“ на македонските зборови (мисли на глаголските
форми на -уе), сметајќи дека со тие форми се „србизира“ јазикот. Упатените знаат многу
добро дека овие глаголски форми, карактеристични за велешко-скопските и други наши
говори, ги користеа сите наши истакнати поети (К. Рацин, В. Марковски, К. Неделковски и
др.) уште пред кодификацијата на македонскиот литературен јазик и дека тие во тоа време
го имаа статусот на литературна норма. Сепак, нашиот Правопис многу брзо по кодифика-
цијата направи извесни измени на нормата и глаголите од типот кажуам - кажуеш го до-
бија ликот кажувам - кажуваш (1948 г.).
Со ставовите против македонскиот јазик, изнесувани cb позачестено во почетокот
на педесеттите години во бугарскиот печат, полемизираа и наши квалификувани публи-
цисти. Весникот „Нова Македонија“ донесе два такви написа: на Ванѓа Чашуле, Што се
крие зад „истоветноста“ на македонскиот и бугарскиот јазик (6. VII 1951) и на Миле
Поповски и Панче Михајлов, Кога боли ... одговор на тврдења од бугарски учени во врска
со македонскиот јазик (12. III 1953). Написот на В. Чашуле е одговор на коментар на Ра-
дио Софија во врска со престојот на Хорас Лант во Македонија и неговото зафаќање да
напише граматика на македонскиот јазик, то ест да докаже дека македонскиот и бугар-
скиот јазик не се исто! И написот на М. Поповски и П. Михајлов е предизвикан. Тој е одго-
вор на текстот од К. Паров, Титовско самопризнание за сг>рбизацинтш на македонскил
език (в. „Работническо дело“, 31. X 1952), напишан врз основа на осврт објавен во в. „Нова
Македонија“ за македонските преводи на филмските журнали. Практиката да се земаат
како потврда критички написи за јазични несмасности објавувани во нашиот печат е
задржана и до најново време. До неа упорно се држи Коста Црнушанов. Се пренебрегнува
фактот дека кај нас, во грижата за убав литературен јазик, се подложени на критика сите
оние што не водат доволно сметка за литературната норма.
Посочените нагшси во бугарскиот печат дотогаш идеа главно од луѓе од
политичкиот живот или од повеќе или помалу верзирани новинари. Тие би требало да се
сфатат како изградување на политичката платформа во врска со негирањето на македон-
скиот јазик и посебно на неговата литературна форма. Научната аргументација на гене-
раЛќиот став требаше да ја даде науката, па се јави проф. Кирил Мирчев најпрво со тек-
стот озаглавен скопските титовци поскрбиха македонскил правопис“ (в.

„Отечествен фронт“, 13. IV 1952), а потоа и со брошурката За македонскил език“ (Софил

1952). He случајно улогата на оспорувач на македонскиот јазик му се дава на Кирил
Мирчев, како што не случајно му се даде нему и улогата на афирматор на македонскиот
јазик во еден напис во в. ,Доброволец“ (I, бр. 5,15. III 1945). Тој е професор по историја на
бугарскиот јазик на Универзитетот во Софија, а при тоа и роден Македонец. Неговит збор
треба да биде прочувствуван, авторитетен и убедлив. И пак Блаже Конески требаше да
одговара, сега на тврдења на својот професор на Факултетот, но не од позицијата на
ученик. Го направи тоа многу аргументирано во расправата ,ЈЈрофесорот Мирчев против
македонскиот правопис“, објавена во сп. „Социјалистичка зора“, год. IV, 1952, бр. 8 a
препечатена и во сп. „Македонски јазик“, год. III, 1952, 6. Карактеристично е што тезата за
посрбувањето на нашиот јазик се експлоатира и денеска.
Свесен сум дека не е можно при ваков повод да се оди во елаборирање на сите по-
дробности во врска со оспорувањето на нашиот јазик во разни временски пресеци. Ке
кажам само дека интензитетот на оспорувањето во тоа време е обусловен во голема мера
од состојбата на односите на релацијата СССР-СФРЈ, што би требало да значи дека тоа
има политички карактер.
Крајот на педесеттите години најавува промени. Во Бугарија излегуваат значајни
трудови на двајца видни бугарски лингвисти, во кои македонскиот јазик се третира како
посебен јазик. Бугарскиот дијалектолог Стојко Стојков во својата Бт>лгарска
диплектолоГил, Софил 1955, македонските говори и во Пиринска Македонија ги разгле-
дува во посебен оддел ууМакедонски говори в пределите на Бт^лГарил". Така постапи тој и
порано - во својата Хрестоматил на бт>лГарска диллектологил (1950). За жал, ќе видиме
понатаму, денеска и посмртно му се прават корекции! Бугарскиот компаративист Иван Ле-
ков, веќе одбележавме, во своите водичи низ словенските јазици Славлнски текстове,
Софил 1958, и Кратка споредбена и историческа и типолоГическа граматика на
славлнските езици, Софин 1968, го разгледува македонскиот јазик рамноправно со другите
словенски јазици. Во најново време, за жал, и овдека е забележан чуден парадокс. Во
обемната хрестоматил Славлнските езици. Граматически оѓледи, Софии 1994, македон-
скиот јазик едноставно е изоставен. При тоа не се водело воопшто сметка за дотогашната
постапка во претставувањето на словенските јазици како во Бугарија така и во светот.
Нова фаза во оспорувањето на самостојноста на македонскиот јазик означи 1978
година. Тогаш се објави во списанието „Бт>лгарски език“ опширната статија ,ЈЕдинството
на бтулгарскил език в миналото и денес“ (год. XXVIII, кн. 1, с. 3-43), потпишана од Инсти-
тутот за бугарски јазик при БАН. Се искористи поводот - 100-годишнината од ослободу-
вањето на Бугарија, на оспорувањето на посебноста на нашиот јазик да му се даде каква-
таква теориска основа. Се оцени дека за поголема убедливост на изнесените ставови не е
доволен авторитетот на редакцијата на списанието и на нејзиниот главен редактор акад.
Владимир Георгиев, па се употреби потписот и на целиот Институт. Потпора за своите
ставови се најде во „стројната теорија“ за различните форми на еден писмен јазик на совет-
ската романистка М. А. Бородина и во нејзиното разликување на поимите литературен ди-
јалект, регионален литературен јазик и варијанта на националниот јазик, то ест во
сфаќањето дека еден јазик може да има „повеќе од една (неколку) писмени норми“. Така
македонскиот литературен јазик се прогласи за ,Дисмено-регионална норма на бугарскиот
јазик во СР Македонија“ и му се даде еднаков статус со јазикот на малата група католички
преселници од Бугарија во Банат!
Се разбира, нашата наука за јазикот не можеше да остане рамнодушна спрема оваа
„теориска“ атака врз нашиот јазик, па за тоа ја објави посебната книшка За македонскиот
јазик (редакциски одбор: Тодор Димитровски, Блаже Конески, Трајко Стаматоски, Скопје
1978). Во неа се одговори на тврдењата изнесени во бугарската статија, а се дадоа и
искажувања за македонското јазично прашање на истакнати научни и општествени работ-
ници од средината на минатиот век па до ослободувањето на Македонија, значи во време

кога во Македонија немало центар што да можел соодветно да се постави спрема

сфаќањата застапувани во заинтересираните земји. Покрај тоа, се објавија повеќе тек-
стови од Народноослободителната борба (1941-1945) и три статии што се занимаваат со
развојот на македонскиот литературен јазик (на К. Мисирков, Ив. Мазов и Бл. Конески).
Светската славистичка мисла, на наше големо задоволство, ги зеде под внимание
наводите изнесени во бугарскиот текст и во нашиот одговор и од позицијата на објективен
анализатор оцени дека „конкретното побивање на големо-бугарската теза би и давало на
таа теза важност и сериозност што таа ги нема“ (Д. Брозовиќ) односно дека бугарскиот
текст „е наполно незналечки што се однесува на лингвистичката теорија“, дека е
„непријатен, неразбирлив испад, наполно ненаучно заснован“ а дека македонските
лингвисти „дале многу достоинствен одговор“ (X. Лант) .3
Нашиот одговор, очигледно, ја погоди многу бугарската наука за јазикот. За да не
се полемизира директно со нашите несоборливи ставови, се искористи една статија на пол-
скиот славист Јежи Русек во угледното списание на БАН „Балканско езикознание“, XXV
(1982), 1, с. 7-18, во која се зборува отворено за македонските дијалекти и за македонските
литературен јазик, па се објави на уводно место во списанието ,ЈЕзик и литература“ стати-
јата на членот на редакцијата Стојан Стојанов ууНашата позицип остава непроменена“
(XXXVII, 1982, 5, с. 1-8). Во неа Стојан Стојанов укажува дека целта на Ј. Русек била „да
даде свој придонес за утврдувањето на македонскиот јазик како одделен словенски јазик“,
па со оглед на тоа дека статијата е објавена во угледно бугарско списание „може да се из-
веде заклучок оти бугарскиот став по однос на македонскиот јазик ...се изменил“,
заклучува дека „всушност нема ништо слично“ и излегува со статијата „за да се расеат
евентуални претпоставки“.4
И овој текст не и беше доволен на бугарската страна. Некоја година по него се по-
јави книгата на Константин Попов посветена на историјата на бугарскиот книжевен јазик,
во која се тврди дека „Современата македонска писмено-регионална норма се изразува
предимно како систем од правила, пропишани и обврзни реализации, а не како природна и
жива реч што функционира во јазичната практика на целиот колектив“, односно дека „И
покрај општествената принуда оваа практика се уште не е кодифицирана, cb уште се од-
ликува со дијалектно шаренило и разнообразност“.5 Посебно тој се нафрли врз
„македонската писмено-регионална норма“ зашто ги одбегнува глаголските именки на -
(н)ие: знанение и др., придавките на -ителен: забележителен, партиципите на -шт:
пшиувашт и сл. Овие негови ставови не останаа без одглас кај нас. Ним им се противстави
документација пишувана на македонски јазик во периодот меѓу двете светски војни, значи
во време кога не била „обврзна“ т.е. ја немало официјалната кодификација на македон-
скиот литературен јазик. Таа документација говори за „оформување на литературната
норма во современи услови“, за „непосегање по особини веќе одживеани и напуштени од
јазичниот процес“, за „далновидно определување за поперспективенјазичен израз“.6
Најновата бугарска „научна“ политика по прашањето на негирањето на македон-
скиот јазик се артикулира, главно, преку обновениот Македонски научен институт (згасна
во 1947) и неговиот орган, сп. „Македонски преглед“ (згасна уште во текот на Втората
светска војна, 1943). По војната ова списание, со оглед на новонастанатата ситуација, беше
заменето од сп. „Македонска м и с б л “ , коешто доби сосема поинаква уредувачка ориента-
3
Dalibor Brozovid, Pogovor knjizi ,,Za makedonski j e z i k Sveska, br. 15, god. IV, Sarajevo 1985, s. 240; Horas Lant,
Neki sociolingvistidki aspekti makedonskog i bugarskog jezika, na istoto mesto, s. 258.
4 По повод на оваа статија пишував своевремено нешто поподробно во мојот приказ ^Девети
меѓународен славистички конгрес, Киев, 7 -13. IX 1983“, „Македонски јазик“, XXXIV (1983), с. 275-278.
5 Константин Попов, Из историнта на бњлГарскил книжовен език, Софил 1985, с. 189.
6 Трајко Стаматоски, Докуменши на М А Н А П О на македонски јазик, Зборник во чест на Крум Тошев,
Скопје 1988, с. 81-82.

ција. Тоа беше вака објаснето во воведниот текст на редакцијата: „Не е нужно да се објас-
нува и аргументира надолго дека повеќето од статиите и материјалите објавени во тоа
списание имаа за задача не да даваат историски верна и научно издржана слика на
посочените задачи, а да ги осветлуваат со оглед да и се служи на големобугарската
идеологија“. И понатаму: ,Доинаку и не можеше да биде, зашто мнозинството од
членовите на бившото раководство на Македонскиот научен институт беа знаменосци на
големобугарскиот шовинизам и на неговото орудие - македонскиот фашизам“.
Редакцијата пак на обновениот Македонски преглед (1991) вака ја презентира сво-
јата програма: „Се востановува една стабилна трибина, која со силата на науката ќе ја
заштитува вистината за Бугарите од Македонија, ќе ја докажува нивната национална при-
падност и карактерот на нивните епски борби за културна и политичка независност, ќе ја
заштитува бугарштината во оваа измачена историски бугарска земја“.
И понатаму: ,Дакедонски преглед ќе го осветлува (?) општественото мислење во
земјата и во странство за насилната денационализација на бугарското население во Маке-
донија, ќе информира за извршениот целенасочен геноцид врз него преку жесток терор и
насилство“.
И на крај филот: „Редакцијата ќе реагира против сите обиди да се оспорува бугар-
ската национална припадност на населението во Македонија и против секакви антинаучни
теории и хипотези што го подржуваат македонизмот и вештачки создаваната „македонска“
нација врз антибугарска основа“.
Ќе му се придаде, барем некакво значење, ако овој текст се коментира.
Во согласност со „програмата“ е и целокупната содржина на овој, како и на сите
други броеви на списанието. Меѓу другите во овој број се објавува и подолг текст на нам
добро познатиот Коста Црнушанов под наслов „Оврбизиране на македонскил казионен (:
официјален) ‘литературен език’ (прв дел). Во четвртиот број, пак, им се дава место на
Иван Кочев и Иван Александров и на нивниот напис ,Документи за СБЧинлването на
‘македонскил книжовен език\ Во него меѓу другото се вели дека македонскиот литера-
турен јазик бил „уникална појава во европската лингвистичка стварност од средината на
XX век, која нема ништо општо со нормалното поникнување и развиток на природните
јазици“ и дека е тој „создаден вештачки од група луѓе, на определен неодамнешен датум, на
определено место и со определен декрет“. Посебно пак при тоа се оцрнува великанот на
македонистичката мисла Блаже Конески со богати цитати од памфлетот на Венко Мар-
ковски Кргвта вода не става, Софил 1981.
Многу од овие ставови и воопшто од бугарската литература за македонскиот јазик
се преземаат грдо од поединци и кај нас.
Па зарем сета наша писмена активност во минатиот (да не одиме и во постарите
векови) и во овој век до официјалната кодификација не значи ништо? Па зарем П. Зограф-
ски високоучено и компетентно уште во средината на минатиот век не ги издиференцира
основните карактеристики, дури во 12 точки, на македонскиот јазик наспрема бугарскиот?
Па зарем случајно пишуваа на македонски јазик К. Миладинов и Е. Каранов, филолози по
струка, и мнозина по нив? Па зарем случајно Младата македонска книжевна дружина со
своето списание ,Ј1оза“ се обиде да гради литературен стандард поинаков од бугарскиот (со
свој графиски систем, со свој речнички состав и сл.) и беше грубо спречена во остварува-
њето на својата намера? Па зарем случајно ,^срумване“ е кодификацијата на Мисирков, пак
филолог по струка? Па зарем е случајна и „уникална појава“ пишаната активност на маке-
донски јазик во периодот меѓу двете светски војни во политичкиот живот и во литерату-
рата? Па зарем може со лесно да се помине преку пишаниот македонски збор во текот на
НОВ? Па зарем може туку-така да се помине преку решението за воведување на својот
јазик, во своја држава и од свое највисоко претставничко тело? Па зарем се тоа група луѓе?

Развиена е голема издавачка дејност и надвор од сп. „Македонски преглед“. Како

издавачи на големи монографии се јавуваат и Бугарската академија на науките и Универ-
зитетот „Св. Климент Охридски“. Еве само некои наслови: Коста Црнушанов, Македониз-
мот и отпорот на Македонија против него; Ото Кронштајнер, Распаѓањето на Југославија и
иднината на македонскиот литературен јазик, Создавањето на т.нар. македонски литера-
турен јазик; Тенденции во јазичната политика на Република Македонија; Проблеми на бу-
гарскиот јазик во Македонија; Истражувања по македонското прашање и др.
Веќе споменав дека во најновата бугарска хрестоматија на словенските јазици
македонскиот јазик е изоставен, што е парадокс од свој вид. Уште е понесфатливо во тре-
тото издание на Бт^лГарска диалектологил, приредено по повод осумдесетгодишнината на
веќе покојниот професор Ст. Стојков, да се вметнува нова глава (автор е Максим Сл.
Младенов) Б^лгарските диалекти вг>в Вардарска и Егејска Македонил и тоа да се
образложува на следниот начин: ,Зклучувањето нејзино во книгава е во одговор на потре-
бите на универзитетската обука и има цел да им се даде поцелосна историска претстава на
студентите за бугарската јазична територија“.
Кон ова издание, на задната негова корица, е прибавена и следната оцена на ликот
на проф. Стојков дадена од бугаристот проф. Роже Бернар: „... беше голем научник, со
исклучително светол ум, непријател на секоја празна фразеологија, кој цврсто се држеше
до фактите ... Неговото научно дело е, во моите очи, одраз не само на неговите високи
научни, но и на неговите високи морални квалитети. Познавам навистина многу малку
научници со интелектуална чесност што може да се споредува со неговата ...“ Зошто се
дозволи да се осквернави оваа интелектуална чесност?
За докажување на своите тези бугарската страна ангажира големи стручни и
научни потенцијали, вклучувајќи и поединци од странство. Се одвива активност која ги по-
прима се повеќе белезите на кампања. Објективната научна мисла не може да го разбере
сето ова а уште повеќе да ги прими изнесуваните тези, бидејќи тие не водат апсолутно ни-
каква сметка за објективната реалност.
Внимателниот читател ќе забележи дека целата активност во правец на оспору-
вање на македонскиот литературен јазик има тврд континуитет, дека погледите се по-
дробно разработени, дека тие само се модифицираат во определени временски пресеци a
дека од нивната суштина - дека македонскиот литературен јазик е без основа и историја,
па со тоа и без перспектива - никогаш и не се отстапило. Ист именител имаат наводите
дека е тој вештачка творба создадена по налог на Коминтерната (на Сталина и Ѓиласа, на
Москва и Белград), то ест дека е измислен, дека се србизира, па и дека е тој писмено-ре-
гионална норма на бугарскиот јазик односно дека е тој само „официјален“ јазик во Маке-
донија, што всушност значи дека е вештачки.
Нормално, се премолчува историскиот развој на македонскиот јазик и на неговиот
стандард, се изоставаат од внимание условите што доведоа до неговата сукцесивна стан-
дардизација. He се сака ни да се постави прашањето дали може еден вештачки јазик да
постигне толку брза стабилизација и општ прием, па и тоа дали може пред некој форум (во
случајов: Коминтерната) да се постави прашање што нема основа, ако за него нема објек-
тивни фактори и актуелна потреба. He се сака ни да се помисли колку е можна наводната
србизација кога се знае дека станува збор за типолошки различни јазици.
He се сака да се помисли и за тоа каква навреда му се нанесува на македонскиот
говорител во поново време со избегнувањето да се спомене името на неговиот јазик и со
лансирањето на синтагмата „официјален јазик“. Во еден напис посветен на македонско-
бугарскиот спор околу јазикот (в. „24 часа“, Софија, 15.V 1994), кој претендира на објек-
тивност, се заклучува дека Бугарија самата се заплеткала со признавањето на македон-
ската држава и истовремено со категоричното одбивање да се признае македонската
нација и јазик: „На овој начин ние се заплеткавме во сопствената мрежа и никој на циви-

лизираниот свет не може да му објасни како е можно на еден народ да му го признаеш пра-
вото на независна држава, а истовремено со тоа да му ги негираш неговата националност и
јазик.“ Таму и се објаснува отворено синтагмата „официјален јазик“: ,J i покрај сите
усилби, во денешна Република Македонија во практиката постојат два јазика - едниот е
официјалниот - јазикот на протоколот и на државните средства за информирање, a
другиот е јазикот на улицата, народниот говор, различен за секој од македонските
краишта, но кој ги зачувал заедничките црти со бугарскиот јазик!“ Какво мешање на
карактеристиките на народниот, од една, и на литературниот јазик, од друга страна, се
прави и какви само желби се пројавуваат!
Интересно е дека во оспорувањето на македонскиот литературен јазик се
ангажираат луѓе и од политиката, и од науката, па дури и од информативните медиуми.
Куриозитет од свој вид е и користењето на колективот (случајот со написот потпишан од
Институтот за бугарски јазик односно со расправата пред Владата и Парламентот во врска
со потпишувањето на некои билатерални договори) во оспорувањето на македонскиот ли-
тературен јазик. Во општата акција се вклучуваат на драго срце Македонци по потекло:
Кирил Мирчев и Коста Црнушанов, Иван Кочев и др. Се објавуваат упорно изјави, разго-
вори и специјални интервјуа, рецензии и сл. во печатот и ангажираната периодика. Се цени
дека е токму сега, во вакви вриежни времиња, моментот за „обаждане“, па да не се
испушти „благопријатниот“ случај.
Се задржав подробно на ставовите застапувани од бугарската страна, зашто во нив
е вклучена науката, па и политиката, зашто се лансираат со неверојатна упорност и
тврдокорност. Грчката страна, исто така упорно, се стреми да го поништи македонскиот
национален индивидуалитет, па во таа насока презема и низа брутални акции. Таа будно ги
следи акциите на сите заинтересирани наши соседи во оваа насока, па и по прашањето за
самобитноста на македонскиот јазик. Карактеристиката за нашиот литературен јазик како
„вештачка творба“ создадена „по диктат на Белград и на Гиласа“, таа ја оживотвори и во
релативно поново време. Во 1989 година во Атина се појави брошурката „Таканареченото
македонско прашање“ (на англиски) на Е. А. Папандреу, а во издание на Атинската новин-
ска агенција, во која и се вели дека Блаже Конески во 1945 отишол во Белград „да го
разгледа прашањето околу славомакедонската азбука и јазик“. Блаже Конески се најде
побуден да го објасни тоа свое одење во Белград, заедно со Венко Марковски, и да даде
извесни информации за средбата со Гиласа и со група српски професори - Михаило Стева-
новиќ, Радован Лалиќ, Радосав Бошковиќ и Радомир Алексиќ“, па тој свој текст го заврши
на ваков начин: „Го правам тоа за да не бидат заведувани неупатените. Што се однесува до
злонамерните, немам илузија дека ќе ги поучам. Како и да се создаваше македонскиот ли-
тературен јазик, како и да се создадеше тој, тие пак ќе му изнајдеа некоја мана. Зашто тие
се од дното на душата против самиот македонски јазик, а не само против некој негов кон-
кретен облик.“7
Чувство на блуткавост го обзема човека при пишувањето на текстови од ваков вид.
Дури и при самата помисла на нив. Но, кога во Програмата на еден институт и на неговиот
орган се истакнува како важна задача реагирањето „против сите обиди да се оспорува бу-
гарската национална припадност на населението во Македонија и против секакви анти-
научни (!) теории и хипотези што го поддржуваат македонизмот и вештачки (!) создава-
ната „македонска нација“, нашиов текст се јавува како неопходност. Тој едноставно е
предизвикан, иако добронамерните и објективни луѓе добро знаат дека со националните
чувства на еден народ не смее да има несериозно однесување, дека македонскиот литера-
турен јазик е факт, исто како и суштествувањето на македонскиот народ. За жал, во
нашиов случај се покажа дека и аксиомите, без оглед што се аксиоми, треба некому да му
се докажуваат!
Блаже Конески, Немам илузија дека ќе ги иоучам злонамериише, ЛИК, г. V, бр. 85,14. II1990, с. 3.

Trajko STAMATOSKI
MACEDONIAN LITERARY LANGUAGE AND ITS CONTINUAL DENIAL
(Summary)
The text consists of two main parts: the functioning of the Macedonian literary language and the continual
denial of its existence (meaning in the time of the standardized literary language). In the first part the emphasis is
placed on the constitution of the Macedonian linguistic centre which involved the foundation of the most necessary
educational and scientific institutions, the publication of a number of basic works, the education of sufficient num
ber of scholarly and specialized personnel, the establishment of numerous professional and scientific journals, and
the inclusion of Macedonian linguistics in world Slavistics and linguistics in general. Particular attention is paid to
the interest of eminent world slavists in Macedonian language studies.
The second part discusses the still current denyial of the Macedonian literary language by Bulgarian and
Greek scholarship and politics. It concludes that this denial has a long continuity; the standpoints are elaborated in
detail and only modified from time to time, while their basic content - that the Macedonian literary language has no
foundations and history - never changes. Quite naturally, the theses of those who deny its existence are rejected
and the historic development of Macedonian is pointed out and the successive processes of its standardization.
ЈАЗИЦИТЕ HA ПОЧВАТА HA MАКЕДОНИЈA

I
1
Блаже РИСТОВСКИ
ПРОЦЕСОТ НА КОДИФИКАЦИЈА НА СОВРЕМЕНИОТ

МАКЕДОНСКИ ЈШТЕРАТУРЕИ ЈАЗИК
По иронија на судбината, како што констатира уште во 1951 година познатиот

славист Реџиналд де Бреј1, македонскиот народ што му даде писменост на целиот словен-
ски свет, ја имаше жестоката историска судбина последен да го извојува својот современ
литературен стандард. Ако ја исклучиме преткириловската писменост во Македонија, во
IX век врз основа на солунскиот словенски говор беше создаден првиот писмен јазик што
веднаш стана и официјален во Моравската држава, а со враќањето на Светите Климент и
Наум во Македонија2 преку Охридската книжевна школа тој се официјализира и во овие
краишта и во времето на Самоиловото царство функционираше како државен, литера-
турен јазик. Овој јазик, благодарејќи првенствено на Охридската архиепископија, се одржа
се до половината на XIX век, поминувајќи низ разни фази во својот развиток.
Првата фаза го исполнува периодот до XII век, кога главно се чува стандардот на
Охридската книжевна школа што се карактеризира со кирило-методиевските принципи и
во однос на јазикот и во поглед на правописот. Во втората фаза (XII-XIV) доаѓа до израз
македонската редакција на старословенскиот јазик, додека во третата (XIV-XVTII) се
изразува црковнословенскиот со значајни промени што се инкорпорираат со влијанието од
новите словенски центри и во јазичната фонетска и граматичка структура и во ортографи-
јата, но и со појавата на нашата дамаскинарска писменост (од XVI век натаму) што проја-
вува се повеќе интерес за месниот жив говор во Македонија како поблизок и поразбирлив
за народот. Четвртата фаза го опфаќа периодот на појавата на печатениот македонски
современ збор (со кирилското и со грчкото писмо) што започнува од објавувањето на
Четиријазичникот на Даниила (1802) и на првите литературни дела на Јоаким Крчовски
(1814) и завршува главно со повторното опожарување на Солунската печатница на Теодо-
сија Синаитски (1841) и затворањето на печатницата на Киријак Држилович, чиј последен
резултат беше „Неделното евангелие“ на Павел Божигропски (1852).
Петата фаза зафаќа краток, но мошне значаен период (1857-1875), кога се појаву-
ваат учебниците на „македонското наречје“ и соработката на Македонците во тогаш по-
јавениот бугарски печат (во Турција и надвор од неа) со идеологијата за заеднички маке-
донско-бугарски литературен јазик (по углед на српско-хрватската виенска спогодба од
1850 година), но и кога се прават првите посериозни научни зафати од Македонците за
1 G. A. R. d е B r a y , G u id to the Slavonic Languages, London, 1951, 243.
^ Б л а ж е Р и с т о в с к и , Кон ирашањешо за иричинише за враќањешо на Клименш Охридски од бугар-

ската престолнин во Македонија, зб.: Климент Охридски и улогата на Охридската книжевна школа во развитокот
на словенската просвета. Материјали од научниот собир одржан во Охрид од 25 до 27 септември 1986 година,
М АНУ, Скопје, 1989,335-350.
212 БЛАЖЕ РИСТОВСКИ
проучување на македонските говори и за разработка на литературната норма (Партенија

Зографски), кога се собираат народните умотворби и се запознава јавноста со македон-
скиот фолклор, се афирмира македонскиот народски јазик и етнографијата, кога се поја-
вуваат првите поетски и прозни творби, како и првите современи преводи во историјата
на македонската литература (Петкович, Џинот, Миладиновци, Жинзифов) и кога органи-
зирано се внесува македонскиот печатен збор во училиштето, но и кога Ѓ. М. Пулевски
го отфрла бугарското национално обележје и ги поставува основите на македонската на-
ционална програма во печатен вид.
Токму во истата 1875 година се појавува и последниот учебник на Кузман
Шапкарев во Солун (како завршна пројава од таа фаза) и печатењето на „Речникот од три
јазика“ на Ѓорѓија Пулевски во Белград како почеток на следната, шестата фаза што фор-
мално ја омеѓуваат објавувањето на поемата „Самовила Македонска“ (1878), „Македонска
песнарка“ (1879) и „Слогница речовска“ (1880) на Пулевски и публикувањето на „За маке-
донцките работи“ (1903) и „Вардар“ (1905) на Крсте Мисирков. Тоа е судбоносниот период
во македонската историја, периодот на Разловечкото и на Кресненското востание, на
Македонската лига со Уставот и Националното собрание на Македонија со Привремената
влада на Македонија, периодот на Илинден, што ги опфаќа и „лозарите“, „вардарците“,
Македонскиот клуб во Белград и пред cb Македонското научно-литературно другарство во
С.-Петербург, со Петар Драганов, но и со Војдан Чернодрински, Марко Цепенков, Трајко
Китанчев, Коста Шахов, Георги Баласчев, Петар Попарсов, Ефтим Спространов и
конечно со меѓникот Крсте Мисирков.
Оттука веќе започнува седмата и пресудна фаза од развитокот на современата
кодификација и практична реализација на македонскиот јазик што почнува од Мисирков,
па се до Првото заседание на АСНОМ (1903-1944), период што го дели 1934 година на два
нееднакви дела. Тоа е време кога Мисирковата кодификација на македонскиот јазик cb
повеќе се прифаќа и се применува во практиката, време на националната Дејност на
Димитрија Чуповски и неговите сомисленици во Македонија и во Македонската колонија
во Русија, кога се појавуваат плејада литературни творци на родниот јазик (Цепенков,
Молеров, Брадин, Попарсов, Чернодрински, Чуповски, Џеров, Мајски, Панов, Миленски,
Иљоски, Смилјаниќ-Брадина, Петковски, Илиќ, Попсимов, Попиванов, Рацин, Марковски,
Неделковски, Наумчески, Крле, Богоевски, Конески, Левката, Малески, Чашуле и целата
фаланга творци и борци од времето на Националноослободителната борба)3 и кога
прашањето за изградбата и нормирањето на современиот македонски литературен јазик се
поставува како првостепена национална задача во борбата за слобода и држава.
Последната, осмата фаза од македонскиот литературен подем го опфаќа совреме-
ниот слободен период, кога во македонската држава веќе токму половина век непречено
се развива регуларниот тек на македонскиот литературен стандард, чие проучување и
сестрано афирмирање (и покрај перманентните негирања и напади), далеку ги надминува
границите на националната држава.
Низ ваквиот историски преглед може да се согледа, прво, дека македонскиот сло-
венски пишан збор има полн континуитет повеќе од еден милениум. Втората конста-
тација е дека македонската писменост се развива главно со кирилската азбука. Третата
специфика е што no XVI век во писмената практика сb повеќе навлегува народниот говор,
а, како четврта карактеристика во развитокот на македонската писменост е што од XVIII
век почнува да продира (преку печатениот текст) рускословенската Граѓанска кирилица
што во 30-те години на следниот век веќе станува и општоупотреблива кај писмените луѓе
во Македонија.
И покрај значајниот фактор на традицијата, од половината на XIX век е видлив
еден процес на упростување на Графискиот систем - по принципот „секоја фонема да си
3 Д-р Б л а ж е Р и с т о в с к и , Македонскиот стих 1900-1944. Истражувања u материјали, I—II,
„Мисла“, Скопје, 1980.
ИСТОРИЈА НА КУЛГУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

ПРОЦЕСОТ НА КОДИФИКАЦИЈ AT A HA СОВРЕМЕНИОТ МАКЕДОНСКИ ЛИТЕРАТУРЕН ЈАЗИК 213
има своја графема“. Овој процес е во непосредна врска и со cb поинтензивните контакти

со соседните словенски јазици и пред cb со фонетските принципи што во српскиот јазик
ги воведува Вук Караџиќ и се официјално прифатени во 60-тите години.
Иако долго се гледа чувствително двојство во практиката на профаната и рели-
гиозната писменост, релативно рано започнува процесот на редуцирање на црковносло-
венските букви што веќе немаат реална вредност во јазикот. Најпрвин отпаѓаат јотира-
ните и нејотираните носовки (1Ж, Mv, Ж, А), како и двојните графеми за истите гласови во
живиот изговор: -к, к, w, о; оу, б, у, но и буквите земени од грчката азбука (кси, пси,
ижица, тита)4 .
И покрај тоа што и практиката во бугарскиот писмен јазик во втората половина на
XIX век ја налагаше етимолошката ортографска норма со тогашната (малку редуци-
рана) руска графија, иако (особено по основањето на Бугарската егзархија) во Македонија
беа отворани бугарски училишта и интелигенцијата беше под силно влијание на бугар-
ската национална иделогија, мнозина македонски луѓе од перото се обидуваа да градат и
приспособена киршшца според фонетскиот систем на македонскиот народен јазик. Притоа
едни тргнуваа о^рускословенската основа (како, на пр., учебникарите Д. Македонски и Д.
Узунов, К. Шапкарев, В. Мачуковски, но и писателите К. Миладинов и Р. Жинзифов),
други ја искористија главно српската Вукова азбука (Д. Баџовиќ, Т. Попов и др.), додека
трети пак се мачеа да најдат сопствени решенија за специфичните македонски фонеми
(пред cb за меките консонанти ќ> ѓ, љ, њ, како и за темниот вокал т> и африкатите 5, џ).
Посебно интересна во овој поглед е Графијата на Ѓорѓија Пулевски. Додека во сво-
јот прв „Речник од четири језика“ (1873) тој ја прифати етимолошката предвуковска српска
азбука, само по две години неговиот ,ЈРечник од три језика“ (1875) веќе наполно ја приме-
нува новата српска графија и за македонскиот јазик. Меѓутоа, неговите печатени работи
веднаш потоа („Самовила Македонска“, „Македонска песнарка“ и „Слогница речовска“),
како и зачуваните автографи на неговата „Нзичница“5 и на обемната „Славннско-макБе-
донска општа историл“, потврдуваат дека всушност примената на српската азбука и
српскиот правопис во тријазичниот речник не се само негово автентично дело, туку во
извесна мера и резултат на „помошта“ што му ја укажале српските национални дејци
Среќковиќ и Милоевиќ.6 Затоа и за меките консонанти редовно ги наоѓаме српските букви
hy fa Љу њ, како и присуството на некои лексеми и извесни граматички конструкции
специфични за српскиот јазик. Поради тие причини и не треба овој речник да се третира
како автентичен израз на ставовите на Пулевски во однос на азбуката и правописот, иако
тој е значаен како печатен текст што како учебен прирачник бил масовно растуран во
Македонија и вршел позитивно влијание за преминот кон фонетскиот принцип во македон-
скиот писмен јазик.
Прашањето за палаталните консонанти во македонскиот јазик и обликот на нив-
ното предавање во писмената реч претставува еден од значајните проблеми што го побараа
своето решение уште во XIX век. На тоа прашање му обрнаа внимание уште нашите
учебникари и пред се образованиот филолог Партенија Зографски7 . Но сигурно посебно
место во таа историја има славистот Константин Петкович, кој не само што ги исфрли
4 Т р а ј к о С т а м а т о с к и , Борба за македонски литературен јазик^ „Мисла“, Скопје, 1986,14-16.

^ Додека „Историјата“ ја имаме на располагање во копија според оригиналниот ракопис на Пулевски,
изворниот текст на ракописната ,Лзичница“ бил „загубен“ во Бугарскиот историски архив во Софија и ни беше
дадена ксероксна копија од преписот направен од студент на Софискиот универзитет (Ц ДИ А , Софија, ф. 771, on. 1,
а.е. 330).
6 Писмо на П. Среќковиќ и М. С. Милоевиќ од 2.XI 1874 год. до министерот за просвета и црковни работи
на Србија (Архив Србије, Београд, МПс-П, XVI, 715/1874). В. и: д-р Б л а ж е Р и с т о в с к и , Ѓорѓија М. П улевски и
неговите книшки „Самовила Македонска “ и „Македонска песнарка “ , ИФ, Скопје, 1973,10—14.
-ј _ _ _
Б л а ж е К о н е с к и , Кон македонскаша иреродба. Македонскише учебници од 19 век, ИНИ , Скопје,
1959, 30-35; и с т и о т, Македонскиот X IX век. Јазични и книжевно-историски прилози, „Култура“, Скопје, 1986,
101-115.

руските двогласници л, к>, ± и сл., туку меките консонанти ги гради со латинската графема
за краткото п (/'): кју zj) лј\ н/.8
Филологот Ефрем Каранов изразува желба неговиот подготвен обемен зборник со
народни песни да се напечати со фонетска азбука што ги елиминира графемите biy / и крај-
ниот нефункционален т>, аналитички пристапува кон гц > шш, но мекосга на консонантите
ја обележува со стариот мек знак *>: zb9
Уште поконсеквентен е велешанецот Ѓошо Бојаџиов, кој во 1874 год. во својот
„зборник од 128 разни народни песни“ (со забелешки на убав македонски јазик) не само
што исто така го испушта тврдиот полугласник на крајот на зборовите, па (како Џинот) кај
слоговното р и л пишува: бркна, истргна, Прсти крши, слзи (но и: дт>ржа), ја користи
српската буква џ, но ја знае и ѕ, а редовно пишува / наместо м, па така палаталите ги гради
со b или со /: dyKbdH, KOHby dafbUy UoeuKyienie10*.
Исто така и Кузман Шапкарев (покрај сите компромиси) уште по 1867 год. почна
да го изделува македонскиот од бугарскиот јазик и во просветната дејност и во печатената
реч, а од 1885 веќе обилно објавува низа материјали од македонскиот фолклор и етноѓрп’
фија напечатени главно со фонетскиот правопис, првин во списанијата ,Дериодическо
списание“ и „Сборншсв за народни умотворенил, наука и книжнина“, а потоа и во неговиот
повеќетомен „Сборникт> отт> бт>лгарски народни умотворенил“ (1891-1892). Неговиот на-
јавен речник со „около 7000 речи“п (со паралели од соседните јазици) не беше објавен, но
се актуализираа прашањата за македонските палатали и за фонетскиот правопис. Затоа и
не е случајно што бугарската филологија уште многу рано го обрна вниманието кон нив за
да може на некаков начин спецификите на македонскиот јазик да се инкорпорираат во
општноста на бугарскиот јазичен ареал.
Во тој правец најрано и најактивно (по 1883 година) се ангажира софискиот про-
фесор Александар Теодоров Балан. Тој признава дека, на пр., навистина во македонските
говори бугарските ииа и жд се рефлектираат во ќ и г, „но тие по својата физиономија не се
српските h и а се одгласуваат кај нас и на исток“12. Тој го нагласува специфичниот пала-
тален изговор и првпат се послужува со лингвистичката транскрипција бележејќи ја ме-
коста со запирка токму над меките палатали: браќау л/оге, свина, Битола13. А тоа е цели
две децении пред појавата на Мисирковата книга!
Прашањето знатно го потсили и појавата на Јастребовиот зборник со народни
песни и обичаи, како и бројните статии на Петар Драганов за македонскиот јазик и етно-
графија во Русија. Дискусијата од науката се префрли и во политиката, па илустративни
се студијата на Стојан Новаковиќ „Б и h у македонским народним дијалектима“ (1889)14 и
одговорот на Димитар Матов ,Дратка расправил по етнографилта на Македнии“ (1890)15.
о
Т р а ј к о С т а м а т о с к и , ц и т . д е л о , 14.
9 Д-р Т о м е С а з д о в , Студии за македонската народна книжевност, „Студентски збор“, Скопје, 1980,
138.
^ Д-р Б л а ж е Р и с т о в с к и , Македонски летопис. Раскопки на литературни и национални теми^ I,
„Македонска книга“, Скопје, 1993,78-80.
^ К у з м а н А. Ш а п к а р е в , Сборник от бг>л1арски народни умотворенил, TV. Бт>л1арски приказки и
внрванин. Под редакцилта на Стефана Стоикова, „Бт>лгарски писател“, Софил, 1973, 8. Материјалите не беа обја-
вени, но се зачувани во неговото ракописно наследство во Архивот на БАН во Софија (ф. 15к, а.е. 49).
12 A. Т е о д о р о в т>, ЗападнипН бњлгарски говори, „Периодическо списание“, V, 19 и 20, Cpifleu"b, 1886,
196.
13 А. Т е о д о р о в Б , За звука „б" вт> новобњлгарскин езикњ, „Периодическо списание“, IV, 1883,
106-132 и V , 19-44.
С т о ј а н Н о в а к о в и Н , 'Б и h у македонским народним дијалектима, „Глас Српске академије
наука“, XII, Београд, 1889.
^ Д. М а т о в т>, Кратка расправил по етнографилта на Македонил. По поводг> писаното напосл1д?>К1>
по тол вт>просг> от-b ^cт peбoвa, ДраГанова и Новаковича, „Периодическо списание“, VII, 34 и 35, 1890; Д. М.,
Срт>ско-бг>ѕарската ешнографска пр±пирнл upidi> науката, Софил, 1893 (препечатка од подлисникот во в.
„ЈОгозападна Бтлгарив“).

ПРОЦЕСОТ НА КОДИФИКАЦИЈ AT A HA СОВРЕМЕНИОТ МАКЕДОНСКИ ЛИТЕРАТУРЕН ЈАЗИК 215
За нас e од посебно значење што во целата оваа „расправија“ на претендентите се

вклучија и самите Македонци, првин во в. „Македонил“ на К. Шахов, а потоа најан-
гажирано и компетентно во органот на Младата македонска книжовна дружина ,Д1оза“
(1892) што предизвика и најбурна реакција во бугарската јавност против македонскиот
„национален сепаратизам“16. Тука беше доследно спроведен еден „македонски“ фонетски
правопис, со многу македонизми во употребениот бугарски јазик, а филолошки подготве-
ниот Петар Попарсов во својот расказ „На Мокров“17 го прифати и карактеристичното
маркирање на палаталните согласки во македонските дијалози (што веќе го употребија и
Д. Матов и В. Облак), па пред Мисирков напиша: ку/с’а, лЈуГе, ко« у и сл. При сето тоа е
најважно што „лозарите“ првпат сред бугарската јавност настапија со еден македонски
став за македонскиот јазик и правопис и тоа беше важен импулс за најпознатите бугарски
филолози веднаш потоа да излезат со образложен предлог за реформа на бугарскиот пра-
вопис врз фонетскиот принцип за да се укаже дека „лозарите“ само се вклопуваат во тој
„општобугарски“ стремеж.
Но „лозарската“ јазично-правописна реформа не беше воопшто наивна. Тие во
,Лоза“ ги исфрлија крајните ерови (-т>, -b); ја примира македонската членска форма за
машки род -от\ ја испуштија од азбуката старата носовка ж и (наместо неа) темниот глас
го пишуваат насекаде со т>; наместо ± пишуваат е, а двогласните букви л, к> ги раставуваат
на ia, iy, додека бугарските предлози вњву сг>с ги предаваат како воу со, итн. Тоа беше
стремеж што беше пројавен уште во времето на П. Зографски, но сега веќе врз фонет-
ските принципи што создаваа традиција. Печатењето на македонските народни умотворби
(особено во познатиот министерски „Сборникт/4, каде што материјалите, на пр., од Марко
Цепенков правеа посебен впечаток) имаше големо влијание и за затврдувањето на фонет-
скиот правопис, но и на западномакедонскиот тип на писмениот јазик како норма.
Тоа беше Мисирковата генерација што шумно настапуваше на јавната сцена. За да
се сфати поширокото сознание за македонските јазично-правописни прашања во пред-
илинденскиот и илинденскиот период доста е ако наведеме дека и „лозарот44 Димитар
Мирчев во студијата „Б^л-кжки по прилепскил говорт>“18 (завршена во Солун на 18.XII
1902 и прифатена за печат во „Сборникт> за народни умотворенил, наука и книжнина44 на
2.VI 1903 год.19), знатно пред појавата на „За македонцките работи44 и „Вардар44, мекоста
кај палаталните консонанти ја фиксира токму над самите букви (како што направи и
Мисирков во „Вардар44, но дури во 1905 година!): ќ, г, л, н (бра^а рогени, булбул, планине).
Што е исто така катактеристично, и Мирчев темниот самогласник го прави со основата на
буквата a, но со дијакритичниот знак над знакот (а) - заради стилско изедначување со
палаталните консонанти, додека Мисирков го прави со права цртичка под буквата (^?)20.
Впрочем, слично решение има и Мисирков за овој глас во новопронајдените негови записи
на народни песни од родниот крај од 1900 год., но таму дијакритичниот знак е ставен над
буквата и тој е во форма на точка ( ѓ ) . Меѓутоа, Мирчев оди и чекор напред кога, освен i
(за ;), во својата азбука ги вклучува и графиите ѕ и џ. Тоа го прави и пиринецот Христо П.
Стоилов во студијата „Горно-Джумаиски говорт>“21 (примена за печат исто така на 2. VI
1903 год.), само без знакот за темниот вокал.
^ Д-р Б л а ж е Р и с т о в с к и , Македонскиот народ и македонскаша нација, I, „Мисла‘\ Скопје, 1983,

469-510; и с т и о т, Македонски летопис..., 1,42-122.
17 П., На Мокров, „Ј1 оза“, I? I-V , Софиа, 1892,52-56.
° Д. М и р ч е в г , Б±л±нски ио Прилеискил говорг>, „Сборникт> за народни умотворенил, наука и
книжнина“, XX, нова редица, книга втора, Сх>фил, 1904.
19 На истото место, 1.
Б л а ж е Р и с т о в с к и , „Вардар" шучно-литературно и општествено-политичко списание на К. 77.
Мисирков, ИМЈ, Скопје, 1966,56-57; Т р а ј к о С т а м а т о с к и , цит. дело, 70-74.
91 Х р . П. С т о и л о в т » , Горно-Джумапски говорг>. Звукове, форми и образци, „Сборникт» за народни
умотворенил, наука и книжнина“, нова редица, книга втора, 1904,1 -33.

216 БЈ1АЖЕ РИСТОВСКИ
Независно што во сиве овие случаи се работи главно за записи на фолклорни мате-
ријали, за нас е суштествено важно што Мисирков не се јавува како некаков „пронаоѓач“
на фонетскиот принцип како база за македонскиот правопис22, ниту на современата
графија на меките консонанти и на буквите i и а. Тоа беше дело на цела една илинденска
генерација што беше решена да се бори и да се избори за современ приод кон формира-
њето на современиот македонски литературен јазик и правопис.
Па сепак, имено Крсте Мисирков ја направи полната и научно фундирана кодифи-
кација на нашиот современ литературен јазик што како норма сосем природно се наложи и
при конечното озаконување во 1944-1945 година23. Притоа не треба да се испушта од
предвид и несомнениот факт дека Мисирковата норматива почнува практично да се
обликува уште во 1900 година и дека во текот на пет години доживува неколку трансфор-
мации. Најпрвин тој меките согласки ги прави со латинското ј (ку/с/ата, Гјолј, чудн/ут),
темниот вокал го предава со т>, но ги користи и буквите ѕ и џ, а ги исфрла сите излишни
графеми (како и во 1903)24.
Во истата 1900 година Мисирков ги прави и записите на народните песни од род-
ниот крај25 и во нив внесува друга Графија за палаталите - со запирка над или оддесно
rope покрај буквата (ќу г, л, н; к \ г , л \ н’), наместо ј тој употребува /, а го задржува тем-
ниот вокал т> (особено за слоговните р и л: -т>л-\ -рт>-, -лт>-), но и сега ги исфрла
буквите: л, к>у //<, -к, пу biy a, b, ниту пак ги употребува африкатите ѕ и џ. Овде е каракте-
ристично што не само зборовите (и акцентските целини) се акцентирани, туку со точка над
буквата се обележени и сите позиционо затемнети (неакцентирани) вокали: рабаджтчб.
Три од овие народни песни Мисирков објавува во наредната година во првиот дел
од учебникот на неговиот професор и ментор П. А. Лавров „Христоматлл по славлнскимт>
нар'кч1лмтЈ“26, каде што веќе го нема затемнувањето на неакцентираните вокали, но пала-
талните консонанти пак ги прави со запирката, само оддесно rope покрај буквата, дури и со
додавање уште на мекото i (братл;'п>, друг^ут; вел'е).
Во 1903 година К. П. Мисирков ја објавува книгата „За македонцките работи“ со
графијата и правописот што е веќе доста обработуван во науката27, како впрочем и јази-
кот, правописот и графијата во првиот и единствен број на сп. „Вардар“ (1905)28.
Тоа се петте фази во петте години на Мисирковиот развоен процес во однос на
кодификацијата на современиот македонски литературен јазик што сведочат за патот на
22 Всушност, првото децидно прокламирање на фонетскиот правопис за современиот македонски лите-

ратурен јазик беше направено од Македонскиот клуб во Белград преку страниците на в. „Балкански гласник“ (I, 3,
21 .V II1902,2), пред формирањето на МНЈ1Д и пред појавата на Мисирковата книга.
23 Б л а ж е К о н е с к и , Граматика на македонскиот литературен јазику I, Скопје, 1952, 46-47; Д-р
Б л а ж е Р и с т о в с к и , Крсте /7. Мисирков (1874-1926). Прилог кон проучувањет о на развит окот на македон-
ската национална мисла, „Култура“, Скопје, 1966, 379-380; Д-р С т о ј а н Р и с т е с к и , Создавањето на совреме-
ниот македонски литературен јазику „Студентски збор“, 1988,132-450.
24 Архив Русскоќ академии наук, С-Петербург, ф. 284, оп. 2, ед. хр. 81, лл. 38: /Дневниковше записи/
неустановленного житела Македонии - о своеИ семБе, поездке в Петербург, окрестностнмх селенилх и др.
Автограф. На диалекте макед, аз. /1900-1901/.
2^ А РАН , ф. 284, on. 1, ед. хр. 96; Б л а ж е Р и с т о в с к и, Пронајдените записи на народни песни од
Крсте Мисирков, „Прилози“, ОЈ1Ј1Н-МАНУ, Скопје, 1993,133-154.
2^ Христоматла по славннскилњ нар4ч\хмт>. BbiQyacb /, БолгарскШ лзмјо>.~ М акедонск\е ioeopbi, С -
ПетербургБ, 1901, 92-93. (Изданието не носи ни автор ни редактор, но се знае дека е подготвено од проф. П. А.
Лавров како прирачник за студентите на Историско-филолошкиот факултет, каде што тој во учебната 1900/01
година ги започна предавањата за „македонските говори“!)
27 Б л а г о ј а К о р у б и н , Јазикот на Крсте П. Мисирков, Филозофски факултет, Дипломски работи,
книга 6, Скопје, 1956; Д-р Б л а ж е Р и с т о в с к и , Македонскиот народ и македонската нација, II, 1983, 247-255;
Т р а ј к о С т а м а т о с к и ,ц и т .д е л о ,59-80.
ло _ _ _ _ _ _ _
Б л а ж е Р и с т о в с к и , „В ардар“ научно-лишерашурно и оишшесшвено-иолиичко сиисание на К. 77.
Мисирков, 54-70; Т р а ј к о С т а м а т о с к и , цит. дело, 70-80.

ПРОЦЕСОТ НА КОДИФИКАЦИЈАТА НА СОВРЕМЕНИОТ МАКЕДОНСКИ ЛИТЕРАТУРЕН ЈАЗИК 217
изградбата на еден норматив што не е плод на моментен занес ни израз на нечие туѓо нала-
гање, туку резултат на зреењето на неговата генерација и на самиот автор.
Иако во натамошниот историски тек не најде поширока примена Мисирковата
норма, туку македонските писатели и поети најчесто македонските текстови ги пишуваа со
прилагодување на азбуките на соседните (пред с&) словенски народи, треба да се подвлече
фактот дека делото на К. Мисирков (и Д. Чуповски) не остана непознато за поколенијата и
од 20-тите и 30-тите години. За нив знаат и пишуваат и В. Ивановски,29 и А. Динев30, и К.
Веселинов31 и К. Рацин32, а во Македонскиот литературен кружок во Софија, со посебно
ангажирање на К. Неделковски33 , книгата на Мисирков е разгледувана на состаноците, па
дури и целосно е препишана и во пролетта на 1940 год. испратена на Македонците во Југо-
славија за да ја преиздадат.
Тоа беше континуитетот што ги обединуваше новите македонски поколенија од
сите делови на земјата и со таква свест тие се вклучија во оружената Националноослобо-
дителна борба (1941-1944), кога македонскиот јазик ја постигна и најголемата афирмација
и практична реализација. Затоа и не е чудно што едно од првите решенија на Првото засе-
дание на АСНОМ беше воведувањето на македонскиот јазик во службена употреба во но-
вата држава34, а делото на Мисирков беше основниот патоказ и за конечната коди-
фикација35.
Но Третата јазична комисија направи и еден компромис поради надворешните
притисоци во однос на палаталните консонанти36. Со тоа се нарушува стилската
изедначеност на решенијата (од една страна се прифаќаат Мисирковите графеми ќ и г, а од
друга се позајмуваат српските љ и њ) и речиси наполно се загубува специфичниот маке-
донски мек изговор на гласот л, па младата генерација (поради визуелното изедначување)
веќе го прифати српскиот широк гласеж на палаталот л>. Cb уште не е доцна за овој про-
пуст да се исправи и да се вратиме кон Мисирковите мошне промислени и целисходни
решенија.
29 — _
В а с и л И в а н о в с к и , Македонскаша нацил и македонскошо национално ст>знание, глава IV -
ракопис пишуван, размножван и проучуван во затворот Идризово ва 1942-1944 год. (Архив на Македонија во
Скопје, к. 61/72, инв. бр. 8773); В а с и л И в а н о в с к и , Актуелни вт>проси на Македонин, Софид, 1946,44-45.
ог\ _ _ _ _
А. Д и н е в 1 *, Ешнографскаша идел на македонскиш^ славлни, Софил, 1944,19-21.
91 _
К о с т а В е с е л и н о в г , Вт>зражданешо на Македонил и Илинденското вт>зстание, Софил, 1939,32.
32 _ _ _ _
Д-р Б л а ж е Р и с т о в с к и , Кочо Рацин. Исшориско-лишерашурни исшражувања, „Македонска
книга“, Скопје, 1983,173-176 и 380-385.
Д-р Б л а ж е Р и с т о в с к и , Коле Неделковски за делото на Мисирков. Тестаментални пораки,
,Л И К “, VIII, 262,16. I I I 1994,13 („Нова Македонија", L, 16935,16. I I I 1994,13).
34 А С Н О М (Антифашистичко собрание на народното ослободување на Македонија). Документи од
П рвото и Второто заседание на АСН ОМ , 1-1, AM, Скопје, 1984,159.
3^ Д-р С т о ј а н Р и с т е с к и , цит. дело, 245-246,316 и 323.
36 На истото место, 436-455.

Blaie RISTOVSKI
THE PROCESS OF CODIFICATION OF THE CONTEMPORARY

MACEDONIAN LITERARY LANGUAGE
(Summary)
Even though the first literary language of the Slavs was formed on the basis of the speech-forms of Thes
saloniki in the 9th century, the contemporary Macedonian literary language was historically destined to be the last
one to attain its lawful codification. This process went through eight main phases which accomplished its history.
The first phase encompasses the period from the 9 th to the 12th centuries when the Ohrid Literary School
standard was generally preserved with regard to language, alphabet and orthography. The second phase (12th-14th
centuries) introduced the changes which marked off the “Macedonian redaction” of the Old Church Slavonic lan
guage. The third phase (14th—18th centuries) is characterized by the influence of other Slavonic reductions on Old
Church Slavonic, and also by the introduction of the popular language in literary use with the emergence of The
Damascenes literature. The fourth phase (1802-1852) covers the period from the beginning of the 19th century to
the Crimean War and is remarkable for the printed Macedonian word (from the “Tetraglossary” by Danail up to the
closing of the printing shops of Sinaitski and Dr2ilovi£ in Thessaloniki). The fifth phase denotes the period of text
books written in “Macedonian dialect” (1857-1875) when basic efforts for the codification of the Macedonian liter
ary language were also made but with a tendency to create a joint Macedonian-Bulgarian literary standard. The
sixth (revolutionary) phase began with the “Trilingual dictionary” by Pulevski, printed in Belgrade, and ended with
Misirkov's book “On Macedonian Matters” and the journal “Vardar”, which meant a definite delineation both of
the Macedonian language and Macedonian national thought. The Seventh phase refers to the period between the
two Uindens (1903-1944) ending with the First Session of ASNOM, when the Macedonian language was declared
to be the official language of the Macedonian state. The last of the eight phase comprises the period of the regular
development of the contemporary Macedonian literary standard from 1944 onwards.
Crucial points in the history of the contemporary Macedonian literary language and orthography are the
activity of P. Zografski (1857—1858), G. Pulevski (1875—1892), Krste Misirkov (1900-1905) and Bla2e Koneski
(1945-1994). This was also the period of a gradual introduction of the phonetic principle in the development of
Macedonian literacy, on which basis the contemporary Macedonian alphabet was created.

Људмил СПАСОВ
ПРОЛЕГОМЕ11А ЗА ЈАЗИЦИТЕ ВО БАЈЖАНСКИ КОНТЕКСТ
1. Социолошко-комуникациски иредуслови
Во принцип меѓу јазичните колективитети се можни два типа на комуникација:

првиот тип претпоставува неконтролиран јазичен развој, јазична интерференција, пред cb
конвергенција на микроидиомите, а вториот тип претпоставува релативна стабилност на
јазичниот стандард и јазична транслација. Првиот тип на комуникација преовладува во
услови на големи мешања на народите, на преселби и нови населувања и е резултат на
воспоставување на нови комуникациски односи. На Балканот, како во голема комуника-
циска крстосница, се судирале и христијанството и исламот и јудаизмот. Големите државни
творби, Византија и подоцнежните држави формирани според овој модел, како и нејзината
наследничка - Турската империја што се протегала од Месопотамија до Јадран со седиште
во Цариград, го поддржувале првиот тип на комуникација. Bo XIX век, со промена на
моделот на Балканот, се воспоставува вториот тип на комуникација. Овој модел, европо-
центристичка социо-политичка структурализација, со себе носел воспоставување на мо-
нархии, соодветен културен тип на живеење, нова архитектура на градовите, создавање на
стандардни јазици.
2. Јазични иредуслови
Првиот тип на комуникација е определен од практиката, што значи дека бара од

употребувачите на јазикот потребен, обусловен од практиката, степен на разбирање, при-
лагодување на јазичните дијасистеми и, во првиот чекор, прилагодување на лексиконот.
Вториот тип на комуникација подразбира свесно учење на туѓиот јазичен дијасистем,
способност за пасивно и активно служење со него како доказ на степенот на културо-
лошката конвертибилност.
3. Шшо значи иоимош балканисигика?
Создавањето на балканистиката е дојдено од практиката, т.е. од потребата да се

опишат јазиците на балканските народи во процесот на нивната стандардизација во текот
на X I X в е к . Т о г а ш в о п о т р а г а п о п р а - м о д е л и т е н а б а л к а н с к и т е јазици, научниците доаѓаат
до ноторниот факт дека во текот на историскиот развиток балканските словенски и
несловенски јазици во различен степен се приближиле до единствен граматички модел и
дека имаат определен заеднички лексички фонд. Во тој момент младограматичарскиот
научен пристап станал недоволен за да се опише стварноста на јазиците на Балканот. Тука
не помогнале ниту теориите на „генетското дрво“ и на „брановите“, па дури ни поедноста-
220 ЉУДМИЛ СПАСОВ
вено сфатената теорија на „јазиците во контакт“. Како плодотворен се покажува

типолошкиот структурализам при што се пристапува кон опишување на синтаксичко-
типолошките карактеристики на мошне различните балкански јазици, со структура од син-
тетички до аналитички тип, при што не се јавува чист тип. Од друга страна, синтаксичките
шеми покажуваат редукција на морфолошките експоненти на падежот и зголемување на
синтаксичко-типолошките карактеристики на мошне различните балкански јазици, со
сгруктура од синтетички до аналитички тип, при што не се јавува чист тип. Од друга
страна, синтаксичките шеми покажуваат редукција на морфолошките експоненти на
падежот и зголемување на значењето на реченичниот ред. Културното преплетување
довело до афирмирање на т. н. „балканизми“ на пример во лексиконот, заеднички е л е м е н т и
својствени на најмалку два јазика. Апстрактната лексика се заемала од турскиот и од
грчкиот јазик, имајќи го предвид античкото наследство на културните поими. Во тек на
типолошките истражувања излегува на лице една во основата романска граматика.
Во тоа време балканистиката си земала за цел да покаже колку одделен јазик се
има отклонето од својот основен генетски модел и како тој модел постулира создавање на
нов јазичен стандард. He е случајно дека поттикот за развивање на балканистичките
проучувања доаѓа од Европа, од земјите каде што стандардните јазици имаат подолга исто-
рија, но различните научни приоди доведуваат до раѓање на повеќе „балканистики“ и
повеќе поделби на јазиците, на пример на: словенски и несловенски балкански јазици, на
романски јазици (или - јазик) на Балканот и на други јазици, на грчки и не-грчки јазици.
Албанскиот јазик како генетски не-врзан, може, според горното сфаќање, да покаже
присуство на лексички заемки од другите балкански јазици. Во процесот на формирањето
на стандардните јазици, секој од тие балкански јазици преживува период на архаизирање на
граматиката, приближување кон корените, да се потсетиме на желбата на Јордан Хаџикон-
стантинов-Џинот да ги воведе падежите во македонскиот јазик, и, според таквото сфаќање,
„обнова“ на лексиката врз основа на генетската врска со престижните (живи и неживи)
стандардни јазици: француско-латинската лексика кај романскиот јазик, руско-црковно-
словенската лексика кај бугарскиот јазик итн. Посреден доказ за прифаќањето на балкан-
скиот јазичен тип, сепак како егзотика, претставува фактот дека балканските нормативни
граматики се граделе врз основа на европолатинската или руската граматичарска тради-
ција.
Така замислената прескриптивна норма ги ограничува понатамошните евентуални
процеси на јазичната меѓубалканска интерференција.
Втората половина на XX век е времето кога интезивно се формираат нови
лингвистички теории засновани врз психологијата, социологијата, филозофијата, па било
потребно да помине време додека балканистиката успева нив да ги адаптира кон своите
потреби и на тој начин самата да се актуализира како наука. Во тоа време на сцената на
европските и балканските стандардни јазици стапува македонскиот. Имајќи го предвид
мошне модерниот предлог, на самиот почеток на XX век, на Крсте Петков Мисирков,
македонскиот стандарден јазик да се постави на антитрадициска основа, што во практиката
значи неговата прескриптивна норма да ја афирмира балканската граматика, Блаже Коне-
ски го стандардизира „најмладиот словенски литературен јазик“ на синхрониска основа. На
тој начин повторно се засилува интересот за македонскиот и другите јазици во Македонија.
Меѓутоа, јазичниот модел врз кој се потпира македонската прескриптивна норма
има подолг период на развиток и неговите почетоци се наоѓаат во новиот период на разви-
т о к о т н а н а ш и о т јазик, т.е. о к о л у X V век. В о рамките на таа норма спаѓаат сите текстови
(пишувани и усни) настанати во таа традиција: од дамаскините, па преку народното
творештво, па, на пример, cb до говорот на Гр. Прличев од 1866 година искажан на чист
охридски градски говор. Градските дијалекти во Битола, Охрид и другите, со својот
престижен карактер претставувале еден вид компензација поради непостоењето на
подолга стандардизација, тие ја афирмирале узуалната норма, која исто така еволуирала.

ПРОЛЕГОМЕНА 3 А ЈАЗИЦИТЕ ВО БАЛКАНСКИ КОНТЕКСТ 221
4. Дали денес може да се зборува за балканисшика?
Ако фрлиме и еден поглед на поновите синтези од областа на балканската лингвис-

тика, в. на пр. Demiraj (1994), станува јасно дека кон балканските јазици се пристапува
мошне поедноставено, па се зборува, на пример, за српско-хрватски балкански јазик и сл., a
ретко или воопшто не се зборува за еврејскиот шпански во балкански контекст. Етнограф-
ските описи на македонскиот и, пошироко, на балканскиот терен напишани во XIX век и
подоцна, зборуваат за присуството на Евреите на Балканот, но досега немам сретнато сту-
дија во која овој јазик се разгледува како член на балканската јазична лига, сп. на пр. Baruh
(1936). Под претпоставка дека не дошло до ниту една интерференција меѓу овој јазик и
другите балкански јазици, тогаш самиот факт на бројноста на зборувачите на еврејскиот
шпански јазик на овој терен ја умножува ароманската граматика на Балканот, односно и
дава поддршка на романската основа на балканската граматика. Горната констатација mu-
tatis mutandis важи и за циганските говори на Балканот, што исто така треба да се трети-
раат како составен дел на јазичното милје, сп. на пр. Uhlik (1973).
Денес балканистичкиот материјал е неизбежен за оној дел од лингвистиката што се
занимава со т.н. неконтролиран јазичен развој, а тоа е дијалектологијата што се занимава
со географските дијалекти, но и со говорниот јазик. Ноторен е фактот дека периферниот
ареал на јазиците на балканскиот простор е с& уште поле на меѓујазична интерференција.
Веднаш се покажува дека западното македонско наречје има периферен ареал иситнет со
бројни изоглоси на десетици микросистеми. И тоа се денешните оази на балканско-
меѓујазичната интерференција. И уште нешто: тоа е смалената слика на еден историски
поширок простор. Овде сакам да укажам на една проГрамска студија на акад. Б. Видоески
(1993) каде се опишани балканизмите на сите нивоа што се јавуваат на овој терен.
5. Како од денешна гледна шочка да ам ирисшаииме

на балканските микро и макро јазични системи?
Јас сум приврзаник на концепцијата (в. на пр. Тополињска 1991, Topolinska 1992,
Фридман 1994) дека балканизмите на сите јазични нивоа имаат прагматичка и семантичка
мотивација. А тоа скратено може да се прикаже вака:
а) Јазичната комуникација за да биде успешна, текстот треба да биде проѕирен за
обајцата соговорници, односно да биде остварена еднозначна корелација меѓу содржината
и граматичката форма.
б) Кога се зборува за различно-јазични системи, тогаш потребно е активирање на
механизмите во две насоки:
- совладување на системот на соговорникот, и
- реорганизација на сопствениот систем за тој да се направи максимално јасен за
соговорникот.
в) Во однос на реченицата како јазична отсечка, основно е на „нашиот“ соговорник
(претпоставен употребувач на некој балкански јазичен дијасистем различен од „нашиот“)
да му стане јасно дали таа претставува проекција на реални (фактивни) настани, или
проекција на замислена идна активност, потоа дали сме уверени во веродостојноста на на-
станот или изразуваме сомневање и, последно, какви се временските параметри на наста-
нот што се опишува.
Во покажаните п о г о р е р е л а ц и и се д в и ж и г р а м а т и к а л и з а ц и ј а т а на м о р ф о - с и н т а к -
сичките балканизми, т.е. на заедничките модели афирмирани низ историјата на балкан-
ските јазици.

222 ЉУДМИЛ СПАСОВ
6. Следат две истражувања во рамките на изложените теоретски поставки. Првото

истражување „Словенечкиот јазик во балкански контекст “ е посветено на словенечкиот
јазик и неговиот контакт со македонскиот, при што како поле на интерференција се јаву-
ваат особеностите во македонскиот јазик маркирани како балканизми и го покажува т.н.
неконтролиран развиток (в. погоре), додека второто истражување ууЕквиваленти на л-
перфектот во преводите на албански јазик на романите 9Потомците на Кат’ од Мето-
дија Фотев и 4Тврдоглави9од Славко Јаневски“ го покажува т.н. контролиран развиток.
Ljudmil SPASOV
PROLEGOMENA TO THE LANGUAGES IN A BALKAN CONTEXT
( S u mma r y)
We discuss the Balkan languages both of Slavonic and non-Slavonic origin, starting from the place and
role of Macedonian. Two types of communication are distinguished: the first type carries an adaptation of linguistic
diasystems and their lexicon while the second one prefers the stability of the linguistic standard and translation.
The prescriptive norm of Macedonian is established on an anti-traditional basis which means that a synchronic state
of the grammar is accepted. Today the Balkan material is unavoidable for the linguistic discipline which deals with
what is called the uncontrolled development, that is, for dialectology.
“Prolegomena...” is a part of the project which includes two investigations of languages in the Balkan
context: the first studies the contact of Slovenian with Macedonian, and the second the Macedonian 1-perfect in
Albanian translations from Macedonian.
ИСТОРИЈА HA КУЈГГУРАТА HA MАКЕДОНИЈA

Лидија АРИЗАН КОВС КА
СЛОВЕНЕЧКИОТ ЈА ЗИ К ВО БАЛКАНСКИ КОИТЕКСТ
0. „Географската одалеченост на Македонија и Словенија не претставувала пречка

во текот на столетијата да се дојде до зближување, до воспоставување на заемни врски на
македонскиот и словенечкиот народ. Иако на овие два народа историјата не им била накло-
нета, тие успеале со својата упорност да ја докажат својата самобитност и самостојност.
Наоѓајќи се на две клучни раскрсници во југоисточна Европа и на Балканот, тие согласно
со својот општествено-политички, економски и просветно-културен развиток, успеале да
ги изнајдат корелациите на својата заемност и здружување.“(Полјански 1978: 33)
Меѓу двете светски војни кога е вршена колонизацијата (в. Апостолов 1966), во
Вардарска Македонија живееле 270 Словенци (Јовановиќ 1983: 299). Во рамките на СФРЈ
продолжува соработката помеѓу овие две републики и два народа, се врши размена на
стручни кадри и сл. Словенечкиот јазик има рамноправен статус со македонскиот и
српскохрватскиот/хрватскосрпскиот јазик и е застапен и во системот на образованието. На
Филолошкиот факултет од 1959 год. е отворен лекторат за словенечки јазик што го води
м-р Бистрица Миркуловска, а од учебната 1961/62 год. добива статус на задолжителен
предмет што се изучува на Катедрата за македонски јазик и јужнословенски јазици. Во
врска со изучувањето на словенечката книжевност во нашата средина, неминовно е да се
спомене името на акад. Александар Спасов.
Денес речиси нема место во Македонија каде што не живеат Словенци. Нив
можеме да ги поделиме во три групи: 1. Словенци коишто се населиле во Македонија во
периодот меѓу двете светски војни. Во тој случај станува збор за цели семејства. По НОВ
голем број од нив се враќаат во Словенија. 2. Втората група се воени лица на служба во
Македонија. И во овој случај најчесто се работи за цели словенечки семејства. Нивниот
број исто така е намален по распаѓањето на СФРЈ. 3. Третата група е најмногубројна и тоа
се мешани бракови, најчесто меѓу Словенка и Македонец. Ова го потврдуваат и моите
испитаници. Сите се Словенки коишто дошле да живеат во Македонија по Втората светска
војна поради брак со Македонец. Две од испитаничките во Македонија се нашле од про-
фесионални причини (поточно веднаш по војната биле испратени како стручна помош во
Македонија), а подоцна стапиле во брак со Македонец. Според пописот од 1991 год. во
Македонија живеат вкупно 513 Словенци (градско население 473, останато 40). Од тоа нај-
голем дел во Скопје (340), Битола (35), Охрид (28), итн.1 Од 1994 година Словенците во
М акедонија имаат и свое друштво.
1. Излагањето го започнувам со тезата дека секој јазик трпи влијание од јазикот на
средината во којашто живее, особено ако тој јазик е генетски поврзан со јазикот на среди-
ната. Потребата од познавањето на јазикот на доминантната јазична група, влијанието на
1 Податоците се добиени од Републичкиот завод за статистика.
224 ЛИДИЈА АРИЗАНКОВСКА
мас-медиумите, училиштето и сл., ја ограничува употребата на мајчиниот јазик. Тој се

зборува претежно во семејството, со роднините и сонародниците.2
Мојата цел е преку анкетирањето на Словенците од различни генерации, коишто
во Македонија живеат од 50-тите и 60-тите години (на овој век), да го покажам влијанието
на македонскиот јазик врз словенечкиот јазик. Сакам да докажам дека прагматиката ги
форсира оние карактеристики на мајчиниот јазик (во случајот на словенечкиот јазик) што
го приближува кон јазикот на пошироката средина (во случајот македонскиот јазик). Со
ова се надоврзувам на тезата на Виктор Фридман (1994), што покажува дека т.н. балка-
низми во системот на балканските јазици може да се опишат како континуум од прагмати-
ката до граматикализирани појави (в. и Тополињска 1991:119-127). Ова може да се покаже
и врз примерот на словенечкиот јазик кому му е далечна балканската средина, но кога ќе
се најде во балкански јазичен контекст, барем во прагматиката, реагира како и секој јазик
на Балканот. Со други зборови, не станува збор за балканизиран словенечки јазик во
Македонија, туку се работи за промени што се јавуваат во текот на зборувањето, што
значи дека словенечкиот зборувач кога го употребува словенечкиот јазик се труди да го
приспособи (каде што е можно) кон обликот на македонскиот јазик. Со тоа de facto внесува
балкански особености во својот јазик. Ваквите промени се пред се ad hoc. Од тие причини
на испитаниците (носители на словенечкиот јазик) им давав текстови на македонски јазик и
ги терав да ги преведат и обратно, потоа - словенечки текстови со внесени балкански
македонски елементи, со цел нив да ги издвојат (в. на пр. Caharija - Pizzolitto 1991/92:
217-225). Анкетата покажа дека кај испитаниците коишто подолго време го употребуваат
македонскиот јазик може да се забележи балканско влијание.
2. Сите појави може да се структурираат на:
2.1. фонетско рамниште;
2.2. морфо-синтаксичко рамниште;
2.2.1. врзани со nomen;
2.2.2. врзани со verbum;
2.2.3. врзани со линеаризација на текстот;
2.3. лексичко рамниште.
Подолу следи инвентар на наведените појави.
Најпрво ќе бидат претставени „погрешните“ словенечки примери, онака како што
се оформени од страна на испитаниците; потоа ќе следи македонскиот превод и на крајот
словенечката стандардна верзија.
2.1. Појави на фонетско рамниште
2.1.1. На ова рамниште не се задржувам подетално, меѓутоа би сакала да го изне-
сам општиот впечаток во однос на изговорот на одделни гласови. Така на пример, мекиот
„словенечки“ изговор на гласот л [Г] се забележува кај повеќето испитаници, додека
разликата во квалитетот на вокалите како типична карактеристика на вокалниот систем на
словенечкиот јазик постепено се губи.
2.1.2. Испуштање на х во иницијална позиција кај зборови од туѓо потекло
(најчесто турски).
Пр.: AcLzijci је njegov sorodnik.
Аџијата му е роднина.
Hacffijafc njegov sorodnik.
'У
Дел од словенечките испитаници во Македонија тврдеа дека при средба со одредени пријатели
Сповенци во Македонија не зборуваат словенечки туку македонски.

СЛОВЕНЕЧКИОТ ЈАЗИК ВО БАЛКАНСКИ КОНТЕКСТ 225
2.2. Појави на морфо-синтаксичко рамниште.

2.2.1 Појави врзани со потеп.
2.2.1.1 Честа употреба на еп, епа, епо во функција на неопределен член.
Пр.: a) Videla sem enega c/oveka.
Видов еден човек.
Videla sem c/oveka.
6) Srecala sem e/iegeprijate/ja.
Сретнав еден пријател.
Srecala sem prijate/ja.
2.2.1.2. Употреба на показна заменка во функција на именска определба, односно
изразување на категоријата определеност.
Пр.: a) Videla sem tistega cloveка.
Го видов човекот.
Videla sam c/oveka.
б) Ta zvoncek zvoni.
Ѕвончето ѕвони.
Zvoncek zvoni.
2.2.1.3. Неупотреба на двоината и нејзина замена со обична множина.
Пр.: Kupil jo је pred dvemi leti, ко је prisel v Makedonijo.
Ja купи пред две Години, кога дојде во Македонија.
Kupil jo је pred dvema letoma, ко је prisel v Makedonijo.
Случај кога, покрај неупотребата на двоината, погрешен е и падежот што е секако
македонско влијание.
Пр.: Kupil jo је pred dve leti,...
Ја кугга пред две години,...
Kupl jo jzpreddvema letoma,...
Наведените појави, употребата на еп, епа, епо во функција на неопределен член,
употребата на показна заменка во функција на именска определба, како и неупотребата на
двоината му се познати на словенечкиот колоквијален јазик, меѓутоа во случајов тие
наоѓаат на поддршка во балканска јазична средина, односно од македонскиот јазик каде
што тие појави се регуларни.
2.2.1.4. Употреба на предлошки конструкции за изразување на посесивноста, што е
карактеристично за аналитичката деклинација.
Пр.: a) Srecala sem ѕе z enim prijateljem od mojega moza.
Ce сретнав co еден пријател на мажот ми.
Srecala sem ѕе z mozevim prijateljem.
6) Ta hisa je od Petra.
Куќата e на (од) Петре(та).
To je Petrova hisa.
b ) Kapa od cHoveka.
Капата на (од) човекот.
C/ovekova kapa.
2.2.1.5. Аналитички начин на степенување на придавките.
На словенечкиот јазик му е познат описниот начин на степенување на придавките
односно степенување со помош на прилозите bolj odn. manj, но тој е ограничен на одделни

групи придавки.3 (Ha пр.: bolj/manj rdec; najbolj/najmanj rdec). Под македонско влијание кај
испитаниците се забележува засилување на употребата на овој тип на степенување и во
други случаи.
Ha пр.: Ana је bolji visoka od Vere, ainpak Marija je najbolj visoka in najbolj debela.
Ана e повисока од Bepa, но Марија е највисока и најдебела.
Ana je visja od Vere, ampak Marija je najvisja in najdebeleysa.
Истото важи и за степенување на прилозите.
Пр.: a) Tukaj je bolj lepo kot tarn.
Тука e поубаво од таму.
Tukaj je lepse kot tam.
6) Kadar grem v mesto najpogosto grem v kino.
Kora излегувам најчесто одам во кино.
Kadar hodim ven (v mesto), grem najpogosteje v kino.
Bo последниот пример имаме типичен случај на македонско влијание, бидејќи пре-
фиксот пај за суперлатив е додаден директно на основната форма на прилогот, а не на ком-
паративната, каков што е во словенечкиот јазик.
2.2.1.6. Засилена употреба на предлогот на во конструкции необични за сло-
венечкиотјазик.
Фреквентноста на предлогот на во македонскиот јазик се одразил и во јазикот на
словенечкиот зборувач. Така, наместо словенечкиот предлог v во следниов пример е
употребен предлогот па, така што конструкцијата добила типично македонски белег.
Пр.: ...Zbirka je izsla ilegalno v Zagrebu in je bila na makedonskem jeziku.
... Збирката била печатена илегално во Загареб и била на македонски јазик.
...Zbirka je izsla ilegalno v Zagrebu in je bila v makedonscini.
2.2.2. Појави врзани co verbum.
2.2.2.1. Послаба употреба на инфинитивот и супинот и нивна замена со да- кон-
струкција (особено во случаите кога инфинитивот оди во служба на објект зад модалните
глаголи: сака, мора, намерава).
Пр.: a) Hotel je, da te zaprosi za nekaj.
Сакаше da те замоли за нешто.
Hotel te je zaprositi za nekaj.
6) Moram, da ti povem tole.
Морам da ти го кажам ова.
Moram ti to povedati.
b ) Nameravam, da grem domov.
Намеравам (имам намера) да одам дома.
Nameravam iti domov.
Или замена на инфинитивот, односно супинот со глаголска именка.
Пр.: Ѕе1 је па ѕрајпе.
Отиде da спие (на сГшење).
Sel je spat.
22.2.2. Честата употреба на дл-речениците влијаела и на употребата на описниот
императив за трето лице.
^ Придавки што означуваат боја (rdec, bel); придавки коишто се по образување партиципи (vro£, odkrit,
kuhan); придавки коишто не разликуваат определена и неопределена форма (bratov, divji, mladinski); и многу други
придавки што завршуваат на -en, -av, -ast, -at, (senen, duseven, zvedav, muliast, grenkljast). (Toporisic 1991: 267).

Пр.: Povej mu, da gre!
Речи му да оди!
Povej mu naj gre!
Bo случајов сврзникот da под македонско влијание ја заменил партикулата пај во
словенечкиот јазик.
2.2.23. Испуштање на помошниот глагол во трето лице еднина на перфектот.
Ова е единствен регистриран случај, па може да се претпостави дека се работи за
ad hoc ситуација.
Пр Hotela sem ga vprasati, toda on z hitrostjo odsel.
Сакав да го прашам, но тој со брзање замина.
Hotela sem ga vprasati, toda je z hitrostjo odsel.
2.2.2Л. Промени во категоријата број кај глаголот, односно неупотреба на двоината
или нејзино мешање со множина.
n p .:Z gospo (zeno) ѕто ѕе spoznali vceraj.
или: Z gospo (zeno) sva se spoznale vceraj.
Co жената ce запознавме вчера.
Z gospo (zeno) sva se spoznali (spoznala) vceraj.
2.2.2.5. Употреба на глаголски конструкции својствени за македонскиот јазик како
балкански јазик.
2.2.2.5.1. Помошен ГлаГол + н/т партицип
Пр.: Vceraj sem ga videla v Ohridu, danes pa je bil viden v Skopju.
Оваа конструкција e резултат на намерата на испитаникот да ја внесе категоријата
прекажаност, односно да ја означи незасведоченоста на дејството, што ни е позната како
категорија во словенечкиот јазик. Реченицата што испитаникот требаше да ја преведе
гласи: Вчера го eudoe eo Oxpud, a denec го &1&еле во Скопје. За да ја покаже разликата
испитаникот се одлучил за конструкција од помошен глагол и н-партицип. Ваквата кон-
струкција, иако по форма е иста со словенечкиот пасив, Словенец не би ја употребил.
Правилната словенечка конструкција гласи: Vceraj sem ga videla na Ohridu, danes pa so ga
videli v Skopju.
Уште еден случај на ваква конструкција има во примерот:
Zbirka je bila izdata ilegalno...
Збирката била избабена илегално...
Zbirka je izsla ilegalno...
2.2.2.5.2. Употреба на конструкциите co глаголот ама.
Пр.: a) Za to imam napisano.
За тоа имам Гшшувано (напишано).
O tern sem pisal.
6) Tudi on ima napisano.
И тој има пшиувано.
Tudi ta je pisal.
2.2.3. Појави врзани co линеаризација на текстот.
Што се однесува до редот на зборовите во реченицата се забележува следИово:
2.2.3.1 Реченицата започнува со помошен глагол. Во случајов може да се претпо-
стави македонска поддршка на словенечка колоквијална појава.

Пр.: a) Sent povedela enemu cloveku.

My реков на еден човек. (Сум му рекол...)
Povedala sem cloveku.
б) Sent se srecala z mozevim prijateljem.
Ce сретнав co еден пријател на мажот ми. (Сум се сретнала...)
Srecala sem ѕе z mozevim prijateljem.
Bo контекст:
... Mislam, da sem ga spoznala. Bom ga vprasala.
... Мислам дека го имам запознаено. Ќе го прашам.
... Mislim, da ga poznam. Vprasala ga bom.
2.232. Проклиза на личните заменки.
Пр.: Vam predstavljam mojo druzino.
Bu го претставувам моето семејство.
Predstavljam vam svojo druzino.
2.233. „Типичен македонски“ почеток на текст со неопределениот член eden.
Пр.: Eden od najpomemnejsih pisateljev је Kosta Racin ...
Еден од најпознатите писатели е Коста Рацин ...
Kosta Racin је eden najpomemnejsih pisateljev ...
Изменет ред на зборовите под македонско влијание и на помошниот глагол
наспрема глаголската форма.
Пр.: a) Leta 1928 prvicse је predstavil javnosti ѕ pesmijo „Sinovi gladi“...
1928-та година првпат и се претставува на јавноста со песната „Синови
глади“...
Leta 1928 ѕе је prvic predstavil javnosti ѕ pesmijo „Sinovi gladi“...
6) Izdaja zbirke ,^Beli mugri“ pomenila je zacetek preboja makedonskega jezika...
Издавањето на збирката „Бели мугри“ го ознанува почетокот на пробивот
на македонскиот јазик...
Izdaja zbirke ,3eli mugri“ye pomenila zacetek preboja makedonskega jezika...
Bo стандардниот словенечки јазик реченицата никогаш не почнува со помошен
глагол. Прифатениот редослед на реченицата е: помошен глагол па глаголска форма.
23. Појави на лексичко рамниште.
Влијанието на доминантниот јазик се забележува и на лексичко рамниште. Осо-
бено испитаниците се двоумат во случаите кога се работи за зборови со сличен фонемски
состав или зборови со ист корен, но различен префикс, суфикс и сл.
Пр. a) Vceraj sem ѕе zapoznala z zeno.
Вчера ce запознав co жената.
Vceraj sem se spoznala s to zensko.
6) Vprasala bi ga ali smo se zapoznali.
Би го прашала дали сме се запознале.
Vprasala bi ga ali sva se spoznala.
b) Reel m u n a j g re !
Речи му да оди!
Povej mu naj gre!
r) Za to imam piseno. Tudi ta ima napisano.
За тоа имам пишувано. И тој имал пишувано.
О tern sem pisal. Tudi ta je pisal.
ИСГОРИЈАHAКУЛТУРАТА HA МАКЕДОНША
д) Ѕе је resil, da ti pove, da ne more prided.

Ce реши да ти каже дека нема да дојде.
Odlocil ѕе је, da ti pove, da ne bo prisel.
t) Marjan, prinesi mi caso vodel
Марјане, донеси ми чаша eodal
Marjan, prinesi mi kozarec vodel
е) Leta 1932 je izsla v Skopju zbirka pod imenom „1932“.
1932 година во Скопје e печатена збирката под име „1932“.
Leta 1932 je izsla v Skopju zbirka z naslovom „1932“.
ж) Objavljanje zbirke „Beli mugri“ ...
Објавувањето на збирката „Бели мугри“ ...
Izdaja zbirke „Beli mugri“ ...
3. Заклучок: секој јазик во друга јазична средина е подложен на влијанија од страна
на доминантниот јазик. Интересна е хиерархијата на особеностите што навлегуваат во сло-
венечкиот јазик од страна на македонскиот јазик. Најнапред навлегуваат оние особености
што за него се типолошки карактеристични, а генетски туѓи, што значи дека македонскиот
јазик влијае врз словенечкиот најнапред како балкански, а потоа како словенски јазик.
Ц И Т И РА Н А ЛИТЕРАТУРА
1. Апостолов, Ал. 1966. Колонизацијаша на Македонија во сшара Југославија, Скопје: Кул-

тура.
2. Јовановиќ, М. 1983. Просветно-политичките прилики во Вардарска Македонија
(1918-1929), Скопје: НИО „Студентски збор“.
3. Полјански, Христо А. 1978. Македонија и Словенија, Скопје: Култура.
4. Тополињска, 3. 1991. З а прагматичната и семантичната мотивација на морфосин-
таксички балканизми, Прилози XVII, Скопје: М АНУ.
5. ToporiSid, Ј. 1991. Slovenska slovnica, Maribor: ZaloZba Obzorja.
6. Фридман, B. 1994. Јазични контакти во Македонија: Н ови податоци и нови постапки,
Втора македонско-северноамериканска средба, Охрид.
7. Caharija-Pizzolitto, V. 1991/92. Interference z italijanSdino v pisnih izdelkih udencev srednje Sole v
Nabretini, Jezik in slovstvo XXXVIII, §t. 8, Ljubljana.
Lidija ARIZANKOVSKA
THE SLOVENIAN LANGUAGE IN THE BALKAN CONTEXT
(Summary)
Every language comes under the influence of the dominant language of the surrounding community, es
pecially when they are genetically close. This is the case with the Slovenian language of the Slovenians who have
lived in Macedonia for many years.
The object of this research was to conduct a poll among various generations of Slovenians who have been
living in Macedonia since the 1950s and 1960s in order to trace the influence of Macedonia particularly of the Bal-

kan elements immanent to this language, which means that pragmatics pushes forward those characteristics of the
native language which bring it closer to the language of the community around. In other words, we are not dealing
with a Balkanized Slovenian language in Macedonia, but with changes which take place in the course of speech and
are mainly pragmatically motivated.
All the phenomena may be presented on: 1) a phonetic level; 2) a morpho-syntactic level, within the
framework of which there can be distinguished: phenomena relating to nomen, phenomena relating to verbum and
phenomena of the linearization of the text, and 3) lexical level.

Искра ПАНОВСКА
ЕКВИВАЛЕНТИIIA Л-ПЕРФЕКТОТ ВО ПРЕВОДИТЕ НА АЛБАИСКИ ЈАЗИК

IIA РОМА1ШТЕ „ПОТОМЦИТЕ IIA КАТ“ ОД МЕТОДИЈА ФОТЕВ
И „ТВРДОГЛАВИ“ ОД СЛАВКО ЈАНЕВСКИ
1. Целта на ова истражување е да се покажат еквивалентите на македонскиот

л-перфект во преводите на албански јазик. Од формална страна, на македонскиот л-пер-
фект, л-плусквамперфект, ама-перфект и млш-плусквамперфект во албанскиот јазик соод-
ветствуваат кат/јат-перфектот и tom/ytfm-плусквамперфектот I. Од друга страна, н& инте-
ресираше и функцијата на македонскиот л-перфект и аналогните конструкции одразени во
преводот од македонски на албански.
2. На анализата и пристапив на „невообичаен“ начин што значи дека не ги барав
само директните еквиваленти на македонскиот л-перфект во албанскиот јазик (кат/јат-
перфектот и адмиративните форми), туку ги истражив сите еквиваленти на минатите вре-
миња на македонскиот појдовен текст во албанскиот превод. Притоа се покажа дека со
минати времиња во албанскиот превод се предадени, освен минатите времиња, и сегашното
време со субјунктивна функција, кое во албанскиот текст е подложено на consecutio tempo-
rum.
3. Изборот на двата автори, М. Фотев и Сл. Јаневски, не е случаен: во основниот
дијалект на Фотев (преспанскиот) л-перфектот е секундарен, доминантни се има-перфек-
тот и млш-плусквамперфектот, што се директни адеквати на албанскиот кат/јат-перфект и
плусквамперфект I, а л-перфектот се среќава во адмиративот. Во основниот дијалект на
Сл. Јаневски (скопскиот) доминантен е л-перфектот, а млш-перфектот е секундарен. И
двата романи ги поврзува раскажување на минатото од гледна точка на еден сегашен мо-
мент. Таков начин претпоставува дека ќе се покажат разликите меѓу повеќе балканизи-
раните македонски дијалекти во однос на другите македонски дијалекти, но и особеностите
на стандардниот јазик како наддијалектен идиом.
4. Еквиваленти на македонскиот л-перфект и аналогните конструкции (л-плус-
квамперфектот, шш-перфектот и /ша-плусквамперфектот) во албанскиот превод се след-
ните:
1.ИНДИКАТИВ
1. ИМПЕРФЕКТ
28 (24ПК + 4Т) [28 примери (24 Потомците на Кат + 4 Тврдоглави)]
232 ИСКРА ПАНОВСКА
ПК:
мак.: ...тој глас го имаа чуено селани и од Долна Долина, кога оделе, или се враќале ноќе од
пазар, бил тој глас подмолен и доаѓал од длабочината на водата... (с. 42);
алб.: ...kete ze е kishin degjuar fshatare edhe prej Dollna Doline, kur shkonin, ose kur kthehesin naten
prej pazari, ishte ky ze tinzak dhe vinte prej thellesive te ujit... (c. 38);
T:
... скотски ce врзал за неа, за нејзиното живо месо што копнеело по свој род и по-
род... (с. 17);
... ishte lidhur per te me dashuri kafsha, per mishin e saj te gjalle, qe mallengjehej per gjinine e
vete... (c. 14).
Bo овие примери доаѓа до израз категоријата статус (в. Фридман 1980), која го
изразува односот или ставот на зборувачот спрема она што го говори. Во рамките на кате-
горијата статус ги разгледувам прекажаноста, под што ја подразбирам само неутралната
прекажаност, т.е. кога добиваме информација само за фактот дека зборувачот не бил све-
док на настанот за кој зборува, ами тоа му е пренесено од други, а неговиот став кон вис-
тинитоста на дејството е неутрален, и дубитативот кога ставот на говорителот искажува
сомневање во вистшнитоста на исказот. Во случајов станува збор за прекажаност.
Глаголската форма носи само информација дека зборувачот не е сведок на настанот. Во
албанскиот јазик прекажаноста не се препознава, така што останува да се пренесе само
информацијата дека дејството се одвивало во минатото.
2. АОРИСТ
10 (1ПК + 9Т)
ПК:
... во едно одајче имало три кревета со постела и покривало, с& собрале и дотрчаа
во штабот... (с. 77);
... ne nje dhomez kishte pasur tre krevate me shtroje e me mbuloje, u mblodhen u turren ne
shtab... (c. 69).
T:
Toj самиот никогаш не рекол дека сето тоа било вистина но не им се спротивста-
вувал на прикаските. Потоа префрлшг преку глава неколку болести, пребрзо остарувал,
станал селски старешина. (с. 161);
Ai kurre nuk е pranoi ѕе е gjithe kjo eshte e vertete, por edhe nuk i kundershtoi keto
thashetheme. Pastaj i kaloi disa dergje, shume shpejt plakej, u be kryeplak. (c. 145).
Категорија статус: прекажаност во македонскиот текст - оттука свршените л-фор-
ми бараат аорист во албанскиот превод.
3. ПЕРФЕКТ (КАМ)
42 (25ПК + 17T)
ПК:
...како што верувате дека познавате некој домашен човек за кого секој ден сте
слушале по нешто и на крајот, можете да го опишете како изгледал, каков му бил гласот,
можете да се заколнете дека многупати сте разговарале со него, ве водел за рака некаде
по некакви патеки, а всушност тој човек отпатувал некаде далеку, или умрел неколку
години пред да сте се родиле вие. (с. 90);

ЕКВИВАЛЕНТИ НА Л-ПЕРФЕКТОТ ВО ПРЕВОДИТЕ НА АЈ1БАНСКИ ЈАЗИК 233
... sig besoni ѕе njihni ndonje njeri te shtepise per te cilin gdo dite keni degjuar nga digka dhe,
ne fund, mund te pershkruani si eshte dukur gfare zeri ka pasur, mund te beni be se shume here keni
biseduar me te, ju ka marre per dore dhe ju ka shpier diku neper do rrugica, a ne te vertete, ai njeri ka
shkuar diku larg, ose ka vdekur disa vjet para se te lindni ju. (c. 80).
T:
Си биле еден цар и една царица и имале триесет и деветмина синови, а најмалиот
бил најумен. (с. 106);
Ka qene nje mbret dhe nje mbretereshe dhe kane pasur tridhjete e nende djeme.., kurse me i
vogli ka qene edhe me i mengur. (c. 95).
Основната употреба на албанскиот перфект е да изрази дејство што стои во

некаква врска со моментот на зборувањето, а во зависност од залогот ќе се употреби кат-
перфект (активен залог) или yam-перфект (пасивен залог). Во примерот од ПК л-перфек-
тот е употребен за директно кажување и според значењето одговара на основното значење
на албанскиот перфект, а во примерот од Т л-перфектот е употребен за прекажување (в.
Конески 1987: 465) и не соодветствува на значењето на албанскиот перфект што покажува
дека албанскиот перфект овде е употребен надвор од своето основно значење.
4. ПЕРФЕКТ (JAM)
3 (1ПК + 2Т)
ПК:
Тихон, сам во полето, ги гледаше тие појави и размислуваше за нив како старците
од некои стари, далечни земји, кои секојдневно се занимавале со неодгатливата убавина на
светот и знаеле, таа убавина се состои во едноставноста... (2. 91);
Tihoni, vetem ne fushe i shikonte keto dukuri dhe mendonte per to si pleqte prej disa vendeve
te mogme e t£ largeta, te cilet jane marre gdo dite me bukurine e pashpjegueshme te botes dhe e kishin
ditur, kjo bukuri qendronte ne thjeshtesi... (c. 81).
T:
...некои (кажуваа) дека му се вратила на родното место. (с. 272);
...disa thoshin se eshte kthyer ne fshatin e lindjes. (c. 250).
Bo примерот од ПК л-перфектот има омнитемпорално значење (значи го подраз-

бира и сегашниот момент), а примерот од Т треба да се разбере како: „му се вратила на
родното место и сега живее таму“.
5. ПЛУСКВАМПЕРФЕКТ I (КАМ)
41 (ЗЗПК + 8Т)
ПК:
Порфир Бешот им кажа на говедарчињата, дошол дури од Добридол до Балтан...
(с. 41);
Porfir Beshi iu tha lopareve, kishte ardhur madje prej Dobridolli deri ne Balkan... (c. 37).
Co гусочкиот клун како да ja сиобркал сенката на смртта. (с. 226);

Me shqepin prej guse, sikur ta kishte perzene hujen e vdekjes. (c. 207).

Плусквамперфектот ја одразува категоријата таксис (в. Фридман 1981) и има двој-

на референција: сооднесување, координирање на едно дејство со друго минато дејство и е
секогаш подложен на consecutio temporum што во албанскиот јазик многу повеќе се запазува
отколку во македонскиот каде што постои т.н. прелевање или мешање на времињата
(предминато со минато неопределено), така што предминатото време во многу случаи се
јавува само како стилска разновидност на минатото неопределено (в. Конески 1987: 483).
Категоријата таксис во албанскиот јазик се запазува со голема доследност, што се
покажува и при спротиставувањето на директниот и индиректниот говор (в. Фридман
1981). Спореди ја реченицата од ПК: „Porfir Beshi iu tha lopareve, kishte ardhur madje prej Dobri-
dolli...“, bo директен говор гласи: „Porfir Beshi iu tha lopareve: „Kam ardhur madje prej Dobri-
dolli...‘“\ (перфектот од директниот говор преминува во плусквамперфект во индиректен
говор). Во македонскиот јазик разгледуванава реченица во директен говор гласи: ,Дорфир
Бешот им кажа на говедарчињата: „Дојдов дури од Добридол...‘“‘, а во индиректен се врши
промена на глаголската форма според категоријата статус.
6. ПЛУСКВАМПЕРФЕКТ I (JAM)
11 (8ПК + ЗТ)
ПК:
... еден ден се разбудила вдовицата и кога се обидела да стане, станала, иако била
шеснаесет години фатена како Гелевица. (с. 20);
... nje dite na ishte zgjuar vejusha dhe kur na ishte perpjekur qe te gohet, na ishte guar, edhe
pse kishte qene gjashtembedhjete vjet ullok si Gelevica. (s. 22).
T:
И земјата под него ce усвитувала. (c. 220);
Edhe toka nen te ishte ndezur. (c. 201).
Bo македонските примери л-перфектот e немаркиран во однос на моментот на
зборувањето, па голем број такви примери од македонскиот текст се предаваат со албан-
ски плусквамперфект I.
II. А Д М И Р А Т И В
1. ПРЕЗЕНТ
4ПК
ПК:
А да не бев јас, што ја измислив оваа проклета лакрдија, риба да се месела како
брашно?
Е, a mos е shpika une kete marri te mallkuar, se peshku po u gatuaka si mielli? (c. 235).
Bo рамките на албанскиот адмиратив се јавува и презентот како еквивалент на
л-перфектот. Преку овој пример се покажува употребата на македонскиот л-перфект за
изразување на моментна констатација (временски маркирана) придружена со личен став на
изненадување и чудење во голем степен.

ЕКВИВАЛЕНТИ НА Л-ПЕРФЕКТОТ ВО ПРЕВОДИТЕ НА АЛБАНСКИ ЈАЗИК 235
2. ПЕРФЕКТ
32 (21ПК + 11T)
ПК:
Туку, Укан велел: везден е болна, а тој не можел да ја рани, син му Оспин не рекол
ни збор да и помогне на снаа си... (с. 195);
Ро Ukani раѕка thene\ gjithmone eshte е semure, е ку s'paska pasur mundesi ta ushqeje, i biri
Ospini s'e paskafolur asnje fjale q£ t'i ndihmonte te shoqes se vellait te vet... (c. 172).
T:
Удрила зла чума на царските синови и ги ничкосала, најмалиот останал жив за да
се бори. (с. 82);
U раѕка rene murtaja е zeze femijeve te mbretit dhe i paska rrezuar, me i vogli paska mbetur
gjalle per te luftuar. (c. 74).
Минатото неопределено време во македонскиот текст се јавува со функција на

прекажаност со сомневање - дубитатив. Во албанскиот превод еквиваленти се адмира-
тивните форми на перфектот.
3. ПЈ1УСКВ АМПЕРФЕКТ
2ПК
ПК:
... тогаш и подоцна се слушаа гласови, Зафира не го убиле арамиите, туку го убиле
неговите ортаци во грабањето... (с. 47);
... atehere е me vone degjoheshin fjale, Zafirin s'e paskeshin ware cubat, por e paskeshin ware
ortaket e vet hajna... (c. 42).
Адмиративниот плусквамперфект овде e условен од последователноста на
дејствата - категорија таксис.
5. Нашата анализа не е апсолутна. Работена е врз ограничен корпус и ја има пред-
носта на типот на истражување врз конкретни примери.
Заклучоците до кои дојдовме се следните:
- Македонскиот л-перфект издвојува две парадигми: парадигма на индикативен
перфект и парадигма на дубитатив.
- Парадигмата на адмиративот во албанскиот текст се предава со адмиративен
начин: презент, перфект, плусквамперфект (види: II: 1, 2, 3).
- Македонскиот л-перфект се покажува како семантички неоггределен бидејќи во
албанскиот јазик покрива некои од функциите на имперфектот, аористот, освен директ-
ните еквиваленти (^т//ат-перф ектот и ^т//ат-плусквамперфектот).
- Албанскиот адмиратив ги опфаќа македонските искази што покажуваат чудење
(види: II 1), но и македонските прекажани форми (види: II: 2, 3). kamljam-перфектот и
ќшл/удт-плусквамперфектот I ги опфаќаат типичните перфекти во македонскиот јазик
(види: I: ЗПК, 5Т, 6Т) и прекажаните македонски форми (види: I: ЗТ, 4Т, 5ПК, 6ПК). Ал-
банскиот имперфект ги опфаќа прекажаните македонски форми (види: 11ПК) и типичните
перфектни форми (види: I 1Т). Исто и албанскиот аорист: во еден случај се однесува на
прекажана форма (I 2ПК), а во друг на типичен перфект (I 2Т).

Во македонскиот јазик прекажаноста е формализирана преку л-формата, додека

во албанскиот се предава преку адмиративните форми или е подложена на consecutio tempo-
rum што произлегува од категоријата таксис.
- И ова испитување покажува дека објаснувањето на формулата „балкански анали-
тизам“ треба да тргне од јазичната семантика, а не од јазичната форма (в. Тополињска
1982).
Ц И ТИ РА Н А ЛИТЕРАТУР A
1. Конески, Бл. 1987. Грамашика на македонскиош лишерашурен јазик, Скопје: Култура.

2. Тополињска, 3. 1982. За формулата на т.н. балкански аналитизам, Studia linguistica Polono-
Jugoslavica, 2: 193-200.
3. Тополињска, 3.1991. За прагматичната и семантичната мотивација на морфосинтаксички
балканизми, Прилози, М А Н У XVI/1: 119-127.
4. Фридман, В. А. 1980. Адмиративност во балканските јазици: категорија против употреба,
Македонски јазик, XXXI: 121-129.
5. Фридман, В. А. 1981. Некои забелешки за индиректниот говор и прекажувањето во маке-
донскиот и албанскиот јазик, Македонски јазик, ХХХП/ХХХШ: 769-776.
Iskra PANOVSKA
THE EQUIVALENTS OF L-PERFECT IN ALBANIAN TRANSLATIONS

OF THE NOVELS “DESCENDANTS OF KAT” BY METODUA FOTEV
AND “THE STUBBORN ONES” BY SLAVKO JANEVSKI
(Summary)
The paper presents the Albanian equivalents of the Macedonian /-perfect and its purpose is to show the
cases of formal and functional concurrence.
The analysis is based on the texts of two Macedonian writers: Metodija Fotev and Slavko Janevski. This
choice was not made accidentally: in the basic dialect of Fotev the /-perfect plays a secondary role, the ima-perfect
• and /ma-pluperfect dominate as direct formal equivalents of the Albanian kamfjam-pcdect and kam/jam-pluperfect
I, while /-perfect is met in the dubitative. In the basic dialect of Janevski the /-perfect dominates, while the ima-
perfect is secondary.
We arrived at the following conclusions:
- the Macedonian /-perfect differs in two paradigms: the indicative perfect paradigm and the dubitative
paradigm;
- the Albanian admirative comprises the Macedonian forms expressing astonishment, but the Macedonian
retelling forms as well;
- in the Macedonian language the retelling situation is formalized by means of the /-forms, while in Al
banian it is presented with admirative forms or undergoes consecutio temporum which results from the category of
taxis;
- the investigation confirmed that the explanation of the formula “Balkan analitism” should start from
linguistic semantics and not from linguistic form.

Лилјана МИНОВА-ЃУРКОВА
1ШКОЛАЈ СЕРГЕЕВИЧ ТРУБЕЦКОЈ

И МАКЕДОИСКИОТ ЈАЗИК
Во ова соопштение ќе стане збор за неколку трудови на тројца руски филолози,

меѓу кои можат да се воспостават повеќе врски, а ние ќе почнеме со фактот дека престоју-
вале, пократко или подолго, на крајниот словенски југ. Најкратко престојувал најафирми-
раниот меѓу нив, тој што живеел најкратко: Николај Сергеевич Трубецкој (1890-1938) по
емигрирањето (околу 1920 година) бил професор на Софискиот универзитет до 1922, кога
стапува на местото на проф. Ватрослав Јагиќ на Виенскиот универзитет. Вториот е Степан
Куљбакин (1873-1941), редовен професор на Скопскиот филозофски факултет од 1920 до
1924, кога се преместува во Белград и таму останува с& до смртта. Третиот, најмалку
познат не само во нашава средина туку и во татковината е Петар Бицили (1879-1953),
ангажиран како хонорарен професор на Скопскиот филозофски факултет од 1920 до 1924,
кога преминува на Софискиот универзитет; во Софија прстојува до крајот на животот.
Имам за цел овде да прикажам пред се еден текст од Николај Сергеевич Трубецкој,
објавен во 1927 година во Париз во книгата Кон проблемот на руското самопознание, a
препечатен неодамна во списанието Ворпосш лзшкознанил („Наука“ Москва 1990, 2 и 3), со
предговор од Н. И. Толстој. Во овој предговор се објаснуваат условите во кои се јавува за
првпат овој текст: авторот е емигрант, револуцијата се прима како свршен факт, а нацио-
нал-социјализмот и фашизмот му се закануваат на човештвото. Авторот, според зборовите
на приредувачот, им се обраќа на неспецијалисти, всушност и се обраќа на руската интели-
генција со цел да придонесе за нејзино национално осознавање и самопознание.
Овде може да се каже дека ваква, просветителска, цел си поставиле и седуммина
руски научници-емигранти во Скопје, кои во пролетта 1922 година се конституирале како
група, а подоцна како отсек на ,Друштвото на руските научници во кралството СХС“ и си
поставиле задача преку јавни предавања да го подигнат нивото на знаењата на членовите
на руската колонија на оваа територија и тоа по прашањата за рускиот јазик, книжевност,
историја и уметност, за руската национална култура. Оваа група ја раководел проф. Куљ-
бакин, а еден од поактивните членови бил Петар Бицили. Предавањата што ги држеле
членовите на оваа група, а за нив сретнав податоци во весникот ,Јужна Србија“ од 1922
година, биле посветени, главно, на темите што ги зафаќа и Н. С. Трубецкој во својата
книга, теми актуелни за руската интелигенција во тоа време, а особено за оној нејзин дел
што емигрирал од земјата, пред с& на запад, и пред с& во Париз, каде што се развива, меѓу
другото, како што е познато, и богата издавачка дејност на руски јазик.
Збор-два за темите: местото на Русија во светската историја; Русија како трета им-
перија или како трето Римско царство; Русија меѓу Исток и Запад, или Русија-Евроазија -
како иднина на светската историја; православието и слично, но и теми сврзани со тво-
238 ЛИЛЈАНА МИНОВА-ЃУРКОВА
рештвото на Пушкин, а особено на Достоевски, како и, а тоа е за нас овде на преден план -
прашањето на литературните јазици.
Статијата на Н. С. Трубецкој носи наслов Општословенскиот елемент во руската
култура и се однесува на создавањето и на карактеристиките на словенските литературни
јазици, при што, се разбира, одделно внимание му е посветено на рускиот литературен
јазик.
Како илустрација на пристапот на Н. С. Трубецкој кон материјата што ја разгле-
дува, можат да ни послужат следниве цитати: ,ЈРускиот литературен јазик е
општословенски елемент во руската култура и единствено нешто што ја сврзува Русија со
словенството... Етнографски Словените припаѓаат на различни зони... ‘словенството’ не е
етнопсихолошки, антрополошки, етнографски или културноисториски поим, туку линг-
вистички. Само нивните литературни јазици ги сврзуваат Словените, зашто секој сло-
венски народ влегува во друг вид односи со своите несловенски соседи“ (овде се споменува
случајот со бугарскиот литературен јазик како член на балканскиот јазичен сојуз).
H. С. Трубецкој ги дели словенските литературни јазици, од историска гледна
точка, на три групи:
I. такви што загубиле каква било врска со литературнојазичната традиција (овде ги
сместува српскохрватскиот и словенечкиот);
2. такви што се наследници на црковнословенскиот јазик или меѓу кои е
воспоставен однос на наследување (рускиот и бугарскиот);
3. т.н. полско-чешка група литературни јазици, или јазици чии меѓусебни врски се
манифестираат со влијанија; овде спаѓаат: полскиот, чешкиот, словачкиот, горнолу-
жичкиот, долнолужичкиот и украинскиот.
Како што може да се забележи, авторот не ги споменува: белорускиот и македон-
скиот јазик, а на украинскиот му посветува особено внимание: погоре видовме дека го
вклучува во западнословенските јазици и покрај фактот што, како што вели, народниот
украински јазик е поблизок до великорускиот народен јазик.
Анализата на процесот на создавање на украинскиот литературен јазик Н. С.
Трубецкој ја започнува со прашањето: во каков однос се наоѓаат украинското (малоруско)
и великоруското наречје? Дали се тие самостојни јазици или само дијалекти на еден јазик?
И веднаш одбележува дека на вакво прашање не може да се одговори само со средствата
на науката за јазикот зашто нема општи објективни закони, норми врз основа на кои ќе се
определи точно до која мера се отежнува јазичното општење и заемното разбирање на
претставниците на двете наречја поради разликите во лексиката, во граматиката и во гла-
совниот систем.
Н. С. Трубецкој смета дека разликите меѓу основните руски (или: источно-
словенски) наречја: великоруското, белоруското и малоруското не се ниту премногу
големи ниту премногу стари, но и кога би биле такви, тоа не мора да биде причина за
создавање одделни литературни јазици. Авторот го карактеризира како предрасуда ми-
слењето дека присуството на големи разлики меѓу наречјата мора да доведе до создавање
литературен јазик, меѓу другото и затоа што живите јазици на Европа му противречат на
таквото сфаќање: францускиот, италијанскиот, англискиот, германскиот владеат на многу
п ор азн ор одн и тер итор ии од онаа на рускиот.
Врз основа на горното, Н. С. Трубецкој заклучува дека немало неопходна потреба
за создавање на украинскиот литературен јазик, бидејќи сите Источни Словени можеле
одлично да поминат со еден литературен јазик. Авторот, како што беше речено, го
вклучува украинскиот во западнословенскиге јазици и тоа го прави поради големиот број
полонизми.

НИКОЛАЈ СЕРГЕЕВИЧ ТРУБЕЦКОЈ И МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК 239
Во 1922 година во Скопје, Степан Куљбакин одржал, меѓу другите, и предавање на

тема Украинското прашање, чиј приказ е објавен во весникот ,Јужна Србија“ од мај истата
година, со коментар дека станува збор за прашање важно не само за Русите туку и за сите
Словени. Куљбакин се задржал на разликите меѓу малоруските и великоруските дијалекти
и ги определил како помали од оние меѓу чакавските и штокавските дијалекти на
српскохрватскиот јазик, како и од разликите меѓу германските дијалекти во Прусија и во
Баварија, а тој факт, како што рекол, не им пречи на нивните говорители да имаат (по)
една држава и (по) еден литературен јазик.
Во 1929 година, во париското списание на руската емиграција „Современи
белешки“, вториот од споменатите руски интелектуалци-професори на Скопскиот фило-
зофски факултет, Петар Бицили, ја објавил сгатијата Нацијата и јазикот, која завршува
со следново тврдење: „Трагедијата на современиот развиток на европските народи, како и
на народите што се ‘европеизираат’ се состои во тоа што борбата за национална самобит-
ност и за национално самоопределување, претворајќи ја нацијата во самоцел и во самодо-
волна вредност, доведува до национално обезличување, до смрт на нацијата и, следствено,
до губење на културата, зашто ‘нацијата’ и ‘културата’ - се едно.“ Токму од овој аспект,
авторот се задржува и на прашањето на украинскиот и на белорускиот јазик, нагласувајќи
дека во основата на дејностите за нивно создавање лежи уверувањето окарактеризирано
како романтичен натурализам придружен од егалитарно-демократски догматизам: од една
страна, секој „дијалект“ се посматра како „иден јазик“ и притоа како „природно“ задолжен
да стане „јазик“; од друга - како „угнетен“ јазик што има природно право на „еман-
ципација“.
Да и се вратиме сега на статијата на Н. С. Трубецкој. Најинтересен е за нас оној
дел во кој авторот зборува за потеклото на рускиот јазик, т.е. кога зборува за старословен-
скиот или староцрковнословенскиот јазик, карактеризирајќи го како литературен јазик на
крајот на прасловенската епоха, а со основа - говорот на Словените од Солун и со силно
грчко влијание. Според зборовите на авторот, уште многу рано, старословенскиот јазик
претрпел извесни локални промени и во него се развиле ред локални форми, односно ре-
дакции, и овде ги наведува следните:
- македонско-црковнословенскиот јазик (во глаголски споменици), јазик што стои
најблиску до стариот прототип;
- хрватско-црковнословенскиот јазик (во глаголски споменици);
- старобугарско-црковнословенскиот јазик;
- јазикот на т.н. Киевски ливчиња или прачешко-црковнословенскиот јазик.
Од овие гранки на родословното дрво на словенските литературни јазици само онаа
на старобугарско-црковнословенскиот јазик, според Н. С. Трубецкој, се покажала како до-
волно витална и плодоносна и како нејзини наследници ги смета:
- старосрпскиот црковнословенски (со споменици од XII век);
- старорускиот црковнословенски (со споменици од XI век);
- среднобугарскиотјазик (со споменици од XII век).
Овде Трубецкој забележува дека „макар што употребата на кирилицата, а не на
глаголицата, јасно укажува на непосредна поврзаност со старобугарската традиција, некои
споменици на српскоцрковнословенскиот и на рускоцрковнословенскиот јазик зачувале
траги од силно влијание на т.н. македонскоцрковнословенска литература, пишувана со
глаголица“.
Секако, македонистиката би требало да ги вклучи овие искажувања на Н. С.
Трубецкој во рамките на прашањето на редакциите на црковнословенскиот јазик.
Искажувањата, пак, за односот меѓу нацијата и јазикот, за проблемот на настану-
вањето или создавањето на литературните јазици и тоа не само на Н. С. Трубецкој туку и

240 ЛИЛЈАНА МИНОВА-ЃУРКОВА
на неговите современици - професори на Скопскиот филозофски факулатет, а особено

искажувањата за украинскиот и за белорускиот јазик, треба секогаш да се имаат предвид
поради големиот број аналогии со нашата ситуација.
Текстовите што ги прикажав овде, и, одделно, статијата на Н. С Трубецкој отво-
раат многу прашања. На пример: како треба да се сфатат тврдењата за дисконтинуитет во
развитокот на одделни јазици или за гаснење на одделни гранки на родословното дрво на
словенските јазици? Секако, не треба да се упростуваат работите, но се чини дека за дис-
континуитет може да се зборува (и) при услови на отсуство на доволно податоци/
траги/писмени извори за докажување на континуитет, каков и да е тој. Ако не се исчезнати
говорителите на еден јазик, ако го пренесувале тој јазик од колено на колено во
секојдневната комуникација, тогаш треба само да се опстојува во барањето докази за кон-
тинуитетот. Тоа важи и за гранката што ја именува Трубецкој како македонско-црковно-
словенскијазик.
Средбата со поголем број трудови на руските интелектуалци од тоа време, меѓу
кои добар дел - емигранти, е возбудлива и инспиративна зашто се работи за текстови што
се одликуваат со длабочина на мислата и со голем број интересни идеи, а најмногу импо-
нира патриотизмот на нивните автори.
Што се однесува на прашањето за научната објективност, и овде, на места, се
покажува по којзнае кој пат дека надворешнојазичните фактори не влијаат само врз јази-
кот туку и врз оној што го опишува.
Liljana MINOVA-GJURKOVA
N. S. TRUBETZKOY AND MACEDONIAN LANGUAGE
(Summary)
Three Russian emigrants-philologists are connected in some ways with the Slavic South. N. S. Trubetzkoy
is one of them. The aim of this paper is to direct the attention to one of his articles, titled:„06mecnaBHHCKHii зле-
мент в русскои кулвтуре“. In the genealogy of Slavic standard languages, proposed by N. S. Trubetzkoy, among
the languages which follow the Old Church Slavonic, there is the Macedonian Church Slavonic. With its glagolitic
texts, according to N. S. Trubetzkoy, this language influenced the Old Serbian Church Slavonic and the Old Rus
sian Church Slavonic languages.

Витомир МИТЕВСКИ
МАКЕДОИСКИОТ ФИЛОСОФСКИ ЈА ЗИ К ВО СВЕТЛОТО HA СВОЕТО

ПРЕВОДНО ИАСЛЕДСТВО
1. Како пример за состојбата на македонскиот философски јазик денес, т.е. јазикот

со кој се служи современата философска мисла кај нас, сеедно изворна или преводна, може
да послужи една преводна одломка на Метафизиката од Аристотел земена од една наша
философска хрестоматија. Преводот гласи:
„Повеќемина од првите филозофи ги сметале за праначела на сите ствари
само праначелата од материјална природа, т.е. она од што се сочинети сите
суштества, она од што почнува нивното постоење и со што се завршува нив-
ното пропаѓање, додека супстанцијата трае и понатаму под разни називи:
таков е за нив елементот, такво е праначелото на стварите
Во овој кус но збиен текст во оригиналот, се поместени неколку збора кои имаат
темелно значење за разбирањето на Аристотеловата, но и на метафизиката воопшто: иА/г|,
осрхл, обшх, axoixeTov.... Показателно е што четирите издвоени грчки збора се преведени
невоедначено според своето јазично потекло. Имаме еден плеоназам во македонскиот
јазик (пра-начело за а р х л ) , еден србизам (ствар за та 7tavxa односно за xa ovta) и три
латинизма (материја за vXr\, супстанција за ouaia и елемент за cttoixsTov).
Намерата тука не е да го критикуваме посочениов превод. Тоа е пионерски труд кој
заслужува посебен однос и внимание. Проблемот е во тоа што истиот овој текст денес,
триесетина години подоцна, тешко би можел да се преведе на македонски поинаку. Просто
речено, ние се уште немаме соодветна з а м е н а на латинските зборови со наши.
За недоволната изграденост на изворниот македонски философски јазик на едно
пошироко рамниште говорат и многу други примери на латинизми кои во нашиот
философски речник немаат воопшто замена, како: актуелност, квалитет, субјекти-
вен/објективен, апстрактен/конкретен апсолутен...
На оној што ќе забележи дека за тоа и нема потреба, бидејќи овие зборови веќе
одамна се „удомени“ во нашиот јазик со што и го збогатиле, може да му се препорача еден
така „збогатен“ текст да прочита на некој туѓинец. Впечатокот што тој ќе го добие за
македонскиот философски јазик не ќе зборува за неговото богатство туку за изворната
сиромаштија. Секако, тоа е производот на необичната „гостопримливост“ на нашиот јазик.
За шаренилото што го предизвикува неограничениот наплив на разнородни заемки не е
потребно ни да говориме.
1 Ј. Јосифовски, Филозофија, Скопје 1967, стр. 193.

242 ВИТОМИР МИТЕВСКИ
Причината за ваквата состојба треба да ја бараме во едно општоприфатено ста-

новиште спрема изградбата на речникот на нашиот јазик. Според него, речникот на лите-
ратурниот македонски јазик треба да се збогатува главно на два начина: 1. преку доизгра-
дување на подлогата што ја дава народниот јазик и 2. преку преземање од т.н. интерна-
ционална лексика^. Притоа, од првенствена важност е нагласката да падне на
внатрешното јазично творештво.
Гледано од едно временско отстојание и без намера да го потценуваме придонесот
на народниот јазик во областа на философијата денес сепак мора да констатираме јасно
преовладување на „интернационалната лексика“
Така и во нашиот случај се потврди старата вистина дека за развојот на еден
философски јазик врз народна основа нужна претпоставка е значајно изворно философско
творештво. Познато е дека хеленскиот философски јазик израснува врз народна основа, но
неговиот вистински творец е Аристотел кој со авторитетот на своето учење го наложува
сопствениот јазик како општ философски хеленски јазик. Слично нешто гледаме и во гер-
манскиот философски јазик кој дури и во дваесетиот век доживува значително изворно
проширување благодарение на философијата на Мартин Хајдегер, на пример.
Спротивно, во отсуство на моќно изворно философско творештво, јазикот се
насочува кон преземање или преведување од некоја поголема влијателна философска кул-
тура. Таков е случајот со класичниот латински философски јазик изградуван од епигон-
ските философи (пред се од Лукретиј Кар, Кикерон и Сенека) под непосредно влијание на
хеленскиот. Мора да признаеме дека македонскиот јазик, како впрочем и повеќето
современи словенски јазици, ја дели судбината на латинскиот јазик изградувајќи ја својата
философска лексика главно потпрен на преведувањето.
Преведувањето, значи, се јавува како основно подрачје во кое се збогатува фондот
на философските термини при што всушност и доаѓа до израз споменатиот наплив на
заемки („интернационализми“). Овие пак го одразуваат потеклото на философската тра-
диција, главно хеленско-римска. На тој начин, во нашиот јазик и навлегуваат бројните
грцизми, латинизми, честопати од втора или трета рака, посредувано од соседните словен-
скијазици.
Несомнено, тука се работи за една лексика сосема туѓа на словенската, се работи
за преземање на готови зборови со минимални прилагодувања на нашиот јазик.
Сега се поставуваат клучните прашања: кои се корените на ваквата постапка и
дали таа е нужна?
2. Иследувањето на корените н& навраќа длабоко во нашата традиција обележена

како постапно но незапирливо издвојување на говорниот од јазикот на писменоста. Писме-
ниот јазик, црковниот старословенски, уште од самата појава е насочен кон создавање ап-
страктна терминологија која соодветствува на изворниот грчки јазик. Преводите на рели-
гиозните текстови во кирилометодиевската традиција подразбираат токму создавање на
апстрактни термини непознати во народниот јазик. Задачата да се приспособи тогашниот
прост народен јазик за изразување на апстрактни идеи нашите првоучители ја извршуваат
на завидно ниво и со тоа тој јазик станува ризница на севкупната апстрактна терминологија
на словенската писменост.
Процесот на издвојување на писмениот од народниот јазик уште на самиот почеток
(со создавањето на нови и за народот неразбирливи зборови), а подоцна и процесот на од-
далечување на народниот од својот првобитен запишан облик, како што е познато,
доведува до подвојување, до појава на два паралелни јазика. Со тоа е поставен темелот на
подоцнежната состојба да се бира меѓу говорниот и јазикот на писменоста. Иако обата
облика на еден ист јазик честопати доаѓаат во допир, особено во рамките на дамаскинар-
Според Б. Конески, Грамашика на македонскиош лишерашурен јазик, Скопје 1967, стр. 80.

МАКЕДОНСКИОТ ФИЛОСОФСКИ ЈАЗИК ВО СВЕТЛОТО HA СВОЕТО ПРЕВОДНО НАСЛЕДСТВО 243
ската книжнина, латентната противставеност меѓу нив од време на време се појавува на

површина.
Bo XIX век, во книгите на нашите просветители Крчовски и Пејчиновиќ, навидум
како да се остварува некаква симбиоза меѓу писмениот и народниот јазик со превага на
последниов во своите дијалектни облици. Меѓутоа, во некои книжевни остварувања на
Константин Миладинов, Прличев и Џинот се чини дека народниот јазик најпосле го зазема
своето место во писменоста и се наметнува како замена за старословенскиот.
Сепак, токму во тоа време ќе одекнат зборовите на Теодосија Синаитски како пре-
дупредување: наспроти црковнословенскиот (спореден со златен клуч), народниот јазик
останува „клуч од челик“ што ги отвора срцата на простите луѓе, т.е. како единствено
пригоден за народна просвета. Показателен е обидот на Прличев да создаде граматика на
некаков општословенски јазик. При сb што е поборник за воведување на народниот јазик
во црквата (своите празнични слова ги држи на народен јазик), тој сепак е свесен дека за
повисоки духовни стремежи е потребен поинаков, книжевен јазик. На оној негов
очајнички крик „поприште немам!“, соодветстува токму напорот да создаде јазик кој ќе ги
надмине недостатоците на простиот народен говор3 .
Историјата овој обид ќе го обележи како заблуда, а во рамките на сеопштите
движења на еден поширок јужнословенски простор преовлада настојувањето народниот
јазик да послужи како подлога на новиот книжевен македонски јазик. На почетокот на XX
век, во делото на Крсте Мисирков, тие стремежи добиваат веќе јасен облик. Неговата
постапка има свое несомнено историско оправдување: целта беше македонскиот јазик да се
наложи со својата посебност заснована во централните говори. Меѓутоа, независно од ис-
правноста на тој став, останува фактот дека токму нагласувањето на народниот јазик како
основна подлога за развој на сите негови изразни моќи отвори еден празен простор во од-
нос на апстрактната терминологија посебно забележлив во философијата. Начелно истис-
нат од современиот македонски јазик, стариот црковнословенски веќе не е во состојба да
понуди соодветна подлога или замена на апстрактните термини што навлегуваат со
преводите од светската философска литература. Од друга страна, започнува напливот на
грцизми и латинизми, главно преку преводите од западноевропската философска литера-
тура во која латинската јазична традиција не само што не беше истисната од современите
јазици, туку напротив, природно се влеа во нив.
Притоа, како да беа заборавени искуствата на долгата кирилометодиевска
преводачка традиција со низа свои особености. Имено, со својата насоченост кон грчкиот
јазик, а во напорот да создаде сопствена апстрактна терминологија, старословенскиот
јазик се наложува како пандан на латинскиот философски јазик на Запад. Во однос на
создавањето на апстрактни философски називи во современите западни јазици, нашата
старословенска преводачка традиција има и особена предност: философскиот јазик на За-
пад (особено во романската група) долго време се создава посредувано од латинскиот.
Многу изворни грчки зборови се преведуваат или направо се внесуваат преку нивниот
латински превод. Старословенската пак апстрактна терминологија се создава непосредно
насочена кон изворната грчка терминологија. Таквата постапка и дава посебен белег.
Самото искуство на преведување на старословенски, односно на зборовното пресоздавање,
за нас денес има вонредно значење. Тоа ни открива низа н а ч е л а на преведување кои
можат да бидат важечки и денес.
3. Првата средба на Словените со философијата се остварува во IX век, благода-

рение на делото на солунските браќа, светите Кирил Философ и Методиј. Редок е случајот
основоположник на една култура да биде философ. Се разбира, целта на големите учители
3 Б. Конески (op.cit. стр. 36) забележува дека тој стремеж на Прличев е производ на влијанието на слични
тежненија во новогрчкиот јазик во тоа време, што е и сосема можно. Меѓутоа, во основа сепак станува збор за
свеста на нашиот поет за потребата од духовен јазик кој ќе соодветствува на повисоки уметнички барања.

била покрстување на словенството, но тоа можело да се изведе единствено на нивниот

јазик. Оттаму, прва и непосредна задача пред нив била д асе п р е в е д а т црковните
книги на словенски јазик. Тој преведувачки приод кон философијата во религиозно руво за
Словените ќе остане еден од суштествените низ долгиот период на средновековието.
Главен проблем кој се испречил пред солунските браќа бил: како да се преведат
длабоко осмислените и историски изнијансирани термини (т.н. abstracta) од грчки на еден
друг јазик, неспоредливо посиромашен во тој поглед? Постојната словенска терминологија
била ограничена на смисловно сродни теми од земјоделието, ловот, трговијата, војувањето
и сл. Зборовите од тематскиот круг на паганските верувања се покажале несоодветни за
изразување на суштствено поинакви, христијански идеи*4 . Поради тоа, Кирил и Методиј
нужно биле насочени кон с о з д а в а њ е на словенска богословско/философска термино-
логија која ќе биде способна веродостојно да го пренесе поимното богатство од грчкиот
јазик.
Рускиот учен Е. М. Верешчагин5 посочува неколку преводни постапки на поимно
приопштување. Прво, воочливо е простото п о з а ј м у в а њ е грчки зборови кои се пре-
садуваат во словенскиот јазик. Такви заемки се, на пример: ангел, апостол, икона, ѓавол,
евангелие, бласфемија, канон итн. Меѓутоа, важно е да се одбележи дека, сразмерно зе-
мено, ваквите заемки имаат сосема мало учество во општиот фонд на апстрактни зборови
во црквенословенскиот јазик.
Далеку поприсутни во преводите се зборовите настанати по пат на т е р м и н о л о -
г и з а ц и ј а (како што вели Верешчагин), односно со преводна постапка која секојдневните
зборови ги претвора во богословско/философски термини. Обичниот словенски збор тука
добива задача да ги пренесе смислата и значењето на својот грчки изворник. На пример,
словенското д-квд под влијание на грчкиот изворник napOsvoq се откинува од првобитното
значење (женско лице кое ја достигнало својата зрелост, но cb уште не стапило.во брак) и
потоа се придава на Дева Марија, Богородица која и по раѓањето останува девствена. По
пат на придавање позајмено значење на словенскиот збор во преводот се вклучуваат:
здв-ктт* за бих0г|кг|, пропов^дт* за кѓ|рот|да, таима за |iocrcr|ptov и др.
Трета важна преводна постапка е к а л к и р а њ е , при што, според грчкиот
образец, словенскиот збор се разделува со префикси и суфикси. Примери на соодветству-
вање се: со- глас-Y* за ai)p-<|>tov-ia, вос-крбс-биТѓ за avaaxaaiq, прѓстоуплеш* за ларараац...
Има случаи кога првоучителите во својот превод внесуваат зборови кои буквално
не одговараат на изворникот, туку поскоро го сугерираат неговото значење. Такви се
зборовите мудрост и премудрост кои соодветствуваат на aocpia и фро\т|а1<;. Грчките
зборови во оригиналот семантички се поистоветуваат и често заемно си ги менуваат ме-
стата. Но, во преводот се јавуваат два збора значенски сосема определени и издвоени: му-
дроста се врзува за човек-простосмртник, додека премудроста упатува на своето
божествено потекло. Издвојувањето на два вида мудрост им припаѓа на преведувачите: тие
го о с м и с л у в а а т својот превод. Тука преводот веќе не е прост занает или вештина,
туку се претвора во уметност на создавање нови зборови.
Сродна на оваа постапка е и петтата, т.н. е к с п л и к а ц и ј а во која именувањето
на богословско/философскиот поим е насочено кон разјаснување на неговото значење.
Говорејќи за процентуалната застапеност на секоја од наведените преводни
постапки, треба да се одбележи дека создавањето на философски термини и калки
* Сп. Е. М. VereSdagin, „Kyrill i Methodij kao tvorci teoloSko-filozofskoga nazivlja u slavenskom jeziku“, Filozofska
istraiivanja, Zagreb, 10 (1990), 601-611.
^ Верешчагин (Верешагин) го обработува овој проблем во низа текстови; на прво место ќе го споменеме
Bepbupoeanue средств вшраженил в переводческоп технике Кирилла и МефодиНу Москва 1972, потоа
„Терминотворчество Кирилла и Мефодил", Вопросм лзшкознанил, 1988, 2, стр. 91-108, како и споменатиов во бел.
4.

МАКЕДОНСКИОТ ФИЛОСОФСКИ ЈАЗИК ВО СВЕТЛОТО HA СВОЕТО ПРЕВОДНО НАСЛЕДСГВО 245
значително преовладува. Така е создадена основната маса на словенскиот богослов-

ско/философски јазик. Тоа значи дека Кирил и Методиј, одбивајќи да пристапат кон ма-
совно внесување заемки од грчкиот, се потпираат во прв ред на изворите на словенскиот
јазик. Основното начело од кое се раководат во преведувањето на текстот е „збор за збор“,
значи буквално. Верноста на зборот има пресудно значење^.
Патем да одбележиме: првиот книжевен јазик на Словените, иако израснат од
народниот говор, уште со својот прв чекор, него го надрастува. Тој го надрастува не само
по намерите да служи како писмен јазик на сите словенски народи, туку и во суштествена
смисла: со внесување на новите, апстрактни термини, тој веќе се оддалечува од народниот
јазик, и станува ,д10инаков“. Може само да претпоставиме дека за првите неподготвени
слушатели меѓу Словените тој сепак изискувал посебен напор за да биде разбран*7*.
Особено место во развојот на словенската философска терминологија има Свја-
тославовиот зборник од 1073 година. Делото содржи текстови од различни области
(богословие, астрономија, ботаника, граматика и др.), но важно е што во него е поместена
и една философска расправа припишана на Теодор Раитуски^. Расправата, изворно
пишувана на грчки јазик, благодарение на својот аристотеловски контекст ги донесува ту-
куречи сите основни термини на Аристотел.
За одбележување е што овој превод ги следи истите преводни начела применети од
Кирил и Методиј. Т.н. терминологизација (создавањето апстрактни термини врз основа на
обичните зборови) ја препознаваме во преводите на ysvoq со родт» или еГбос; со ви д т». Калки-
рањето го среќаваме во преводот на олокбцдбуоу со п о д ^ д е ж д и т к . Пристапот на осмислу-
вање е очигледен во преводот на олосгсастп; со с о с к с т в о . Наспроти познатиот латински
превод на овој збор со substantia, словенскиот преведувач „почувствувал дека bnooxacnq
с о в к с т в о изразува нешто што не зависи од нешто друго“ и слободно, по смисла, го превел со
собство.
Посебен белег на преводот е настојувањето да се преведе на словенски секој грчки
збор. Во текстот се поместени десетте категории на Аристотел и сите до една се дадени во
превод. Дури и самиот термин катгјуор1а е преведен со о гд д г о д д н и к !
Неколку века подоцна (во XVI век), појавата на првиот превод на зборникот
Orjoavpoq од Дамаскин Студит ги потврдува истите овие стремежи. Словен, Македонец по
род, преведувачот Григориј Пелагониски извонредно го познавал црковнословенскиот,
својот народен и грчкиот јазик. Од повеќето негови преводни начела што ги истакнува
проф. Петар Хр. Илиевски ќе ги издвојам само најважните9 .
Споредбата на грчкиот оригинал со преводот открива дека, со мали исклучоци,
Григориј Пелагониски целиот текст го превел буквално, збор за збор. Во својата на-
стојчивост да биде верен на оригиналот, тој „успева точно да ги предаде дури и нијансите
на чисто реторските повторувања“10 на Дамаскин Студит. Наместа, Григориј оди и пона-
таму кога за еден ист израз дава повеќе словенски синоними што н£ навраќа на постапката
на осмислување кај првоучителите. Такви се, на пример, синонимите п р и т ч д и п о в -к с т в за
5iriyr|aiq или водга и ир о л \и ш д е ш е за Svvoia.
^ Буквалното преведување, всушност, има свое религиозно оправдување во „светоста на словото".

7 Оттаму верувам дека Верешчагин е во право кога инсистира на л и т е р а т у р е н , а н е Е . Догра-
маджиева која тврди дека тоа е с& уште народен јазик (в. Кирило-методиевска енциклопедил, Софил 1985, том I,
стр. 367.
^ Сп. бугарско издание: Симеонов сборник (по Светослововил препис от 1703 г.), Б А Н , Софин 1991-3;
кон тоа и Божидар Пеќчев, Философскилт трактат в Симеоновил сборник, Софил 1977.
^ Прегледот на преводните решенија на Григориј Пелагониски тука е даден според: Петар Хр. Илиевски,
„Григориј Пелагониски како преводач од грчки“, Годишен зборник на Филозофскиот факултет на Универзите-
тот во Скопје, Скопје 1971, кн. 23, стр. 447-478.
^ Op. cit. стр. 458.
ЈАЗИЦИТЕ НА ПОЧВАТА НА МАКЕДОНИЗА

Co калкирањето како посебен начин на збогатување на јазикот се среќаваме со

случаите: домогосподиш» за oiKOKUpoq, прордзлоучѓте за жхрахсорг|ац, ст%стдвл*шб за
катаатаац...
Овде посебно ќе го истакнеме стремежот на Григориј да преведе с& што бил во
состојба да преведе. Така, има случаи на превод дури и на личните имиња: за ’AvaxoA-io^ со
BhCTomihi или за ПаХаш^буо^ со Bitxocaob. Постапката може да изгледа необична, но таа е
израз на кирилометодиевското начело на потполн словенски превод.
Втората половина на XX век (периодот на развојот на македонскиот книжевен
јазик) за жал не донесе многу преводи на философски дела од Аристотел, Спиноза, Хегел
или Хајдегер на кои нашиот јазик би ги покажал и би ги докажал своите изразни и
творечки можности во областа на врвната философска мисла.
Единствен превод на дело од Аристотел кое ни стои на располагање е За поети-
ката (Пер1 По1Г|тскгј<;) од Михаил Петрушевски11. Еден кус преглед на преводната
постапка ни ги открива нејзините начела. Општоприфатениот став во нашиот современ
јазик да се подотворат вратите за „интернационализмите“ тука си нашол свој одраз во
присуството на некои латинизми. Латинските зборови наместа се појавуваат како превод
на изворните грчки: принцип како превод на 1бѕа (1451в 34); музичка композиција за
|ЛбА,олоиа (1449в 35); понатаму елемент, импровизација и сл. Необично е што дури и
важниот Аристотелов термин puOoq е предаден со латинскиот фабула (passim).
Сепак, треба да се одбележи дека ваквата постапка, сосема туѓа на нашата старо-
словенска преводна традиција, е изведена на еден доста ограничен простор. Кон
споменатите латинизми одвај би можеле да додадеме уште неколку други.
Она што овој превод го издвојува од повеќето други македонски преводи во обла-
ста на философијата е токму изразитата насоченост кон вклучување па дури и создавање
словенски (македонски) замени за оригиналот. Скоро сите клучни зборови се дадени во
превод. Така добиваме:
од бкхуокх расудување (т.е. мисли) (1450а 10), од piprjmq подражавање (passim), од
прауџа собитие (passim), од аб атаац состав (passim), од лошгп*; состојба (качество)
(1450a 15).
Впечатокот дека во овој превод доаѓа повторно до израз старото начело да се
преведе секој збор се подзасилува со присуството на примери на калкирање и осмислување.
Деловите на трагедијата според нејзината надворешна поделба обично во разните преводи
се даваат во оригинал. Сепак, Петрушевски за некои изрази и тука настојува да најде соод-
ветен македонски збор, макар и во заграда, зад изворниот назив. Тука се среќава калката
ис-ход за е^обос;, додека коррос; има два превода, тажачка и редба; ларобо^ е преведено со
пристапна песна, a ataaipov со песна на место.
4. Заклучокот што може да се изведе од реченово е дека традицијата на преведу-

вање на философски текстови на словенските јазици (а со тоа и на македонскиот во повеќе
развојни облици) е долговековна.
Наведените неколку примери не треба да се сфатат како посебни случаи, туку како
израз на една вообичаена преводна постапка низ долг и непрекинат временски период.
Поуката што се наметнува од ова искуство е дека во духот на нашите словенски преводачи
е да се настојува на потполн превод на секој збор од изворниот јазик. Многу посебни
преводни решенија можат да послужат како примери како да се изведат соодветни облици
на македонскиот јазик, се разбира, со нужното запазување на неговите особености.
На можните забелешки дека со некои заемки од латинскиот или од грчкиот јазик
сепак може подобро да се изразат соодветни мисли, како одговор нека послужат зборовите
* * Сп. Аристотел, За поетиката, Скопје 1979.

МАКЕДОНСКИОТ ФИЛОСОФСКИ ЈАЗИК ВО СВЕТЛОТО HA СВОЕТО ПРЕВОДНО НАСЛЕДСГВО 247
на Црноризец Храбар. Тој на оние што верувале дека латинското, еврејското и грчкото
писмо а со тоа и збор се некакво неодминливо наследство на сиот културен свет им одго-
ворил со зборовите:
„Некои пак велат: зошто словенско писмо? He го создал ни Бог ни ангели, ниту пак
е од искона како еврејското, римското и грчкото кои се од почетокот и се прифатени од
Бога. А други мислат дека Бог го создал писмото, а не знаат, кутрите, што зборуваат...“
Во заднината на неговото слово О писменах лежи цврстото убедување дека на
Словените не може да им биде поблизок и поразбирлив било кој туѓ збор од самиот сло-
венски.
Vitomir MITEVSKI
MACEDONIAN PHILOSOPHICAL LANGUAGE

FROM THE STAND POINT OF ITS TRADITION OF TRANSLATION
(Summary)
The aim of this paper is to point out the specific features of translation from Greek language onto Old
Slavic language trough the centuries with review on modem Macedonian translation of philosophical literature.
The main characteristic of that old tradition is tendence the translation to be total (every word have to be
translated) and literary.

Љубица СТАНКОВСКА
ПРИЛОГ КОИ ЗБОГАТУВАЊЕТО НА МАКЕДОНСКАТА

ФИТОИИМИСКА ЛЕКСИКА
Фитонимиската лексика, покрај географските термини и антропонимите, зазема

значајно место во образувањето на топонимите до македонската топонимија, бидејќи фи-
тонимите многу често и во голем број послужиле како мотив за именувањето на географ-
ските објекти. Во нивната структура се присутни елементарни фитонимиски лексички еди-
ници, чиешто изучување е корисно не само за топономастиката и дијалектологијата, туку и
за лексикологијата, обезбедувајќи и материјал кој може да се користи во пополнувањето,
збогатувањето и доуточнувањето на нејзината терминологија воопшто, бидејќи
топономите, за разлика од соодветната апелативна лексика, ги чуваат оние семантички
информации кои ги поседувале во моментот на нивната топонимизација. Денес, во овој
прилог имаме за цел да укажеме на присуството на две исчезнати фитонимиски лексеми
кои се чуваат во топонимијата на македонското јазично подрачје.
Селото Јелошник (Тетовско) е мало село кое се наоѓа на 1000 м височина на пади-
ните на Шар Планина. Името на селото Јелошник е документирано во турските пишани
извори од XV и XVI век. Со формата Јелаишик селото е запишано во турскиот опширен
пописен дефтер за Тетовскиот вилает од 1452-1453 година.1 Со овој дефтер во селото се
попишани 25 христијански семејства. Во турскиот опширен пописен дефтер за Тетовската
нахија од 1467-1468 година селото е регистрирано, исто така, со формата Јелашник, а во
него имало 33 христијански семејства.2 Со истиот облик Јелашник селото е забележено и
во турскиот опширен пописен дефтер за Тетовската нахија од 1568-1569 година кога во
селото се попишани 32 христијански семејства.3
Со формите блошникт* и блошшк селото е запишано во Поменикот на манастирот Св.
Атанасија во Лешок, чиишто записи датираат од XIX век.45Кај К/нчов за името на селото е
употребена формата Елошникв,ѕ а Бранкоф ојконимот го регистрира во обликот Eloch-
nik.6 Официјалното име на селото е Јелошник како што го вика своето село и месното
население.
М. Соколоски, Турски докуменши за исшоријаша на македонскиош народ, оиширни иоиисни дефшери од

XV век, т. III, Скопје 1976, стр. 94.
М. Соколоски, А. Стојановски, Турски докуменши за исшоријаша на македонскиош нарбд, оиширен
пописен дефтер № 4 (1 467-1468 Година), Скопје 1971, стр. 324.
М. Соколоски, Турски документи за историјата на македонскиот народ, опширен иоиисен дефшер за
Скопскиот санџак, од 1568-69 Година, т. VI, Скопје 1984, стр. 303.
4 Поменик на манастирот Св. Атанасија кај село Леигок, Тетовско, Архив на М АН У, стр. 35,40,41.
5 В. Кгнчовт», Македонил, Етнографил и статистика, Избрани произведенил, Софил 1970, стр. 510.
6 D. М. Bnankoff, La Macedoine et sa population chretienne. Avec deuh Cartes etnographiques, Paris 1905, стр. 122.
250 ЉУБИЦА СТАНКОВСКА
Од погоре изнесените писмени податоци се констатира дека ојконимот се јавува со

повеќе форми: Јелашник, Јелошник и Елоитик. Која од овие форми на името на селото е
постара и примарна тешко може да се констатира, бидејќи отсуствуваат писмени потврди
за неговото име од постарите словенски споменици. Затоа, при неговото етимолошко
толкување, ќе појдеме од дијалектната форма на ојконимот којшто гласи Јелоишик.
Името на селото Јелоишик е метонимиско име и е преземено од првобитно
хидронимиско или оронимиско име. Ојконимот Јелошник, од структурна гледна точка,
припаѓа кон топонимиските единици образувани со именскиот суфикс -ик, чијашто основ-
на функција во топонимискиот систем е структурно-топонимиската. Според тоа, ојконимот
Јелошник настанал со супстантивизација на придавката од првобитната атрибутска син-
тагма *Јелошни (Извор, Pud). Придавскиот член од синтагмата *Јелошни е образуван со
придавскиот суфикс -*>«?>, односно во неговата определена форма -вни. Овој суфикс во
топонимијата се карактеризира со односно-квалитативно значење и укажува на присуство-
то на она што се наоѓа во произведувачката основа на топонимот. По отпаѓањето на имен-
скиот дел од синтагмата, придавката *Јелошни се супстантивизирала со именскиот суфикс
-ик. Зборообразувачката постапка при образувањето на ојконимот Јелошник можеме да ја
изразиме на следниов начин: *Јелошни (Извор, Pud) > *Јелошни + -ик > Јелошник.
Уточнувањето и утврдувањето на структурата на ојконимот ни овозможува,
всушност, попрецизно да ја дефинираме и неговата лексичка база. Според нас, во основата
на ојконимот Јелошник, односно во произведувачката основа на атрибутската компонента
*Јелошни, се крие исчезнатата лексичка единица јелох, а притоа имаме појава на палатали-
зација на крајниот консонантл: во ш пред г> од придавскиот суфикс -внт>.
Фитонимиската лексичка единица јелох е образувана со непродуктивниот именски
суфикс -ох од фитонимот јелха, кој претставува дијалектна фонетска разновидност на
името на дрвото елха ‘евла’ од стсл. кл\ а (Alnus) или од неговата дијалектна варијанта јела.
Со тоа, се разбира, не се исклучува и можноста неговото образување да се поврзе и со фи-
тонимот ела (Abies alba), кое потекнува од стсл. кдд, особено поради географската положба
на селото, а дотолку повеќе што е познато дека поради нивната морфолошка сличност, во
дијалектите се преплетуваат називите за дрвјата ела (Abies alba) и бела евла (Alnus gluti-
поѕа). Фитонимискиот апелатив јелох како именка од машки род бил формиран како коре-
лат на именките од женски род јелха, односно јела, а настанал по аналогија наспрема родот
на дрвјата брест, јасен, кои се од машки род.ѕ Оттука може да се заклучи дека семан-
тичкото значење на фитонимот јелох се покрива со значењето што го има и фитонимот
елха, односно фитонимот ела. Соодветни аналогни образувања не му се непознати на
нашиот јазик. Така, на пример, фитонимот бука (Fagus silvatika), кој денес се употребува во
македонскиот јазик, претставува понова иновација која се појавила по аналогија на фито-
нимите од ж.р. врбау ела ива наспрема општословенската и прасловенската лексема бук
(Fagus), која денес не се употребува во нашиот јазик, но се чува во голем број топонимиски
единици.
Потврда за тоа дека наспрема фитонимот елха се образувал друг апелатив од
машки род наоѓаме и во другите словенски јазици. Во хрватскиот и српскиот јазик се јавува
фитонимот jelah/јелох, каде имаме регуларна промена на редуцираниот вокал т> во вокалот
а, кој е потврден, исто така, само во топонимијата, сп. Jelah (Босна) и во множина Jelasi,
JelaS, JelaSak - мн. JelaSci, ЈеШса? Во рускиот јазик е потврден апелативот од машки род
олех.*9
Сисшемашски сиисок на оишишни и населени месиш во СРМ, Скопје 1981, стр. 66.
g
Р. Skok, Etimologijski rjednik hrvatskoga ili srpskoga jezika, I, Zagreb 1971, crp. 772.
9 Ibid.
ИСГОРИЈА HA КУЛТУРАТА HA МАКЕДОНША

ПРИЛОГ КОН ЗБОГАТУВ АЊЕТО НА МАКЕДОНСКАТА ФИТОНИМИСКА ЛЕКСИКА 251
Оттука може да се констатира дека ојконимот Јелоишик претставува резултат на

семантичката мотивација именување на места според имиња на растенија, односно
означува ‘место каде што има, каде што расте дрвото (ј)елох, односно елха/ела’.
Формата Јелаимик, документирана во турските извори, секако е резултат на влија-
нието на српските гранични дијалекти во кои била во употреба лексемата јелах.
Овој топонимиски деривациски модел често се употребува во македонскиот
топонимиски систем. Соодветни топонимиски образувања се застапени од фитонимските
основи букау бору габер, дабу дрен, липа, сливау шопола, хвоја, церу цреша. За илустрација
ќе дадеме само неколку примери; Буковиќ - планина (Кичевско), Боровиќ - месносг со
бор (Будимирци, Битолско), Габроик - ниви и шума (Припор, Кочанско), Дабовиќ
(Ораовец, Велешко), Дреновиќ (Трооло, Пробиштипско), Липовиќ (Горни и Долни) (села
во Радовишко), Сливовиќ (Долно Водно, Скопско), Тополовиќ (село во Кратовско), Војник
(село во Кумановско), Цероиќ < Церовиќ (Броштица, Дебарско), Црешовиќ - подножна
месност (Големо Радобил, Прилепско) и други. Од примерите се забележува дека суфиксот
-ик во топонимиските единици се јавува и со неговата разновидност -иќ што се должи на
смекнувањето на консонантот к под влијание на претходното и.10123
Инаку, фитонимот елха има општословенски ареал и води потекло од прасловен-
скиот во кој за оваа лексема постоеле облиците: *elbhay со превој *olbha, а во поновите
етимолошки истражувања се посочува и прасл. *albxa.n Во Речникот на македонскиот
јазик е регистриран фитонимот елха како дијалектизам и се упатува на ела (Abies alba), a
како литературна форма за дрвото Alnus се предлага евла}2
Како лексичка единица фитонимот елха е застапен и во останатите словенски
јазици, сп. срп. јелхау хрв.jelha, буг. елхау рус. Mbxa, укр. eUbxa, пол. olcha. Подоцна лексе-
мата *elbhal*olbhal*a1bha е проширена со суфиксот -ја така што се добила лексемата *е1ѓа
која се наоѓа во срп. јелиш, хрв. јеШ , буг. елша, словен. је1ѓау пол. о1ѓа, чеш. olSalolSe, слов.
је1$ау пол. olsza, глуж. и длуж. wolSa. Прасл *elbha/*olbxa/*albha потекнува од и.-е. *alisa кое
е сродно со келт. alisa > фран. alisey герм.-гот. аИѕбу шпан. aliso, ст.гер. erila, герм. Erie, лат.
alnus, а се споредува и со стмак. гј Х,вокѓ| ‘бела’ употребено кај Хезихиј. Од приме-
рите се гледа дека вокалот е претставува особеност на прасловенскиот јазик која не се
среќава во другите споредбени лексички единици и се покрива со и.-е. корен *е/-, а консо-
нантот h настанал од консонантот ѕ.
Фитонимот ела ‘иглолисно дрво со долги исправени шишарки’ е, исто така,
општословенска лексема кој потекнува од прасл. *edla *edfe со праиндоевропско потекло
*edhloy а како фитонимиски апелатив суштествува и во другите словенски јазици, сп. буг.
елаусрп. јелаухрв.jela.. словен.је1а,рус, е л ^ укр. eлb, чеш.jedleyслов.jedl'a, пол.jodfay глуж.
jedla, длуж.^ЈЉ .14
Фитонимиските бази *elbhay *е1ѓа и *edla се застапени во основата на голем број
топоними во словенските јазици, сп. срп. Јеоховац (1381) < *JelbhovbcyЈелшаница (XIII век)
денес Јошаница - река, притока на Дрина, хрв. ЈеШ денес Jelsa (град на Хвар),15 буг.
10 Б. Конески, Историја на македонскиот јазик, Скопје 1965, стр. 72; Т. Стаматоски, Македонска оно-
мастика, Скопје 1990, стр. 242.
11 Р. Skok, Etimologijski rjednik hrvatskoga Шsrpskoga jezika, I, Zagreb 1971, стр. 772; Вл. Георгиев, Ив. Гт>лт>бов,
И. Заимов, Ст. Илчев, Бт>лГарски етимолоГичен речник, т. I, Софил 1971, стр. 493.
12
Т. Димитроски, Б. Корубин, Т. Стаматоски, Речник на македонскиот јазик, I, Скопје 1961, стр. 170,164.
13
Р. Skok, Etimologijski rjednik hrvatskoga ili srpskoga jezika, I, Zagreb 1971, стр. 772; Вл. Георгиев, Ив, Гт>лт>бов,
И. Заимов, Ст. Илчев, цит. дело^ стр. 493.
14 Р. Skok, Etimologijski rjednik hrvatskoga ili srpskoga jezika, I, Zagreb 1971, стр. 770-771; Вл. Георгиев, Ив.
Гт»лт»бов, И. Заимов, Ст. Илчев, цит. дело, стр. 487-488; М. Фасмер, Зтимологическип словарг> русского нзшка, т.
II, Москва 1967, стр. 17.
15 Р. Skok, Etimologijski rjednik hrvatskoga ili srpskoga jezika, I, Zagreb 1971, стр. 772; D. Vujidid, Hidronimi (imena
voda) u lije\>om slivu Drine, Sarajevo 1982, CTp. 161.

252 ЉУБИЦА CTAHKOBCKA
Елшица, Елвшие, EлbШbe,lв пол. Jelesna, Oleszna, Oleszno, Olchowica, Olesica, Olszanica, Olszo-
w/ш,*17 чеш. OleSna, OleSnice, OleSnieka,18, глуж. WoleSnica, длуж. Wol&yna, укр. Олеишл, pyc.
Oлbшaнbт Колодезb.19
Bo нашата топонимија, исто така, се присутни топоними кои ги содржат овие фи-
тонимиски бази. Фитонимот e/mz < *elbha се наоѓа во основата на етничките имиња на се-
лата Елевци (Дебарско), кое е рамно на етникот *елевци (< *елехци < *Mbiubiiu <
*eлbxbцu), изведено од името на селото Евла (Дебарско) со суфиксот Елшани
(Охридско), кое месното население го именува како Олшани, ’l& aavn = Елшани (село во
Грција), Елшан (Серско), кои се добиени со топонимизација на етничкото име ^елшани,
изведено од постарите топоними *Елха, *Елхи и сл., со етничкиот суфикс -јани. Во осно-
вата на ојконимите Елхово (село во Леринско) се наоѓа, исто така, фитонимискиот термин
елха < *elbha, а претставува елиптично име добиено од првобитната атрибутска синтагма
џЕлхово (Место), чијашто придавка е образувана со придавскиот суфикс -ов во формата
за ср.р. -ово и означуваат ‘место каде што расте, каде што има елха\
Со лексемата евла (Alnus), која е добиена од постарото ехла со промена на консо-
нантот х во в, а тоа од лексемата елха со метатеза на консонантите л и х, на нашата јазична
територија се образувани поголем број топоними. Така, ојконимот Евла (села во Дебарско
и Ресенско) е создаден или со топонимизација на фитонимот евла или е образуван со при-
давскиот суфикс -т> во формата за женски род -а, а настанал со супсгантивизација на
атрибутот од постарата придавска синтагма *Евла (Река). Оваа лексема лежи и во осно-
вата на елиптичното име Евлово (село во Скопско), кое е добиено со супстантивизација на
придавката од постарата синтагматска форма *Евлово (Село). Апелативот ехла, пак, се
наоѓа во основата на ојконимите Ехлово (село во Солунско), а претставува елипса добиена
со супстантивизација на атрибутот од првобитната синтагматска форма *Ехлово (Село),
Ехловец (село во Кичевско) и Ехловец (село во Велешко), кои се произведени од постари
атрибутски синтагми *Ехлов (Дол), *Ехлов (Извор) и сл., чијшто придавски член е суп-
стантивизиран со суфиксот -ец. Освен во ојконимијата, фитонимиската база елха/ехла/евла
е застапена и во микротопонимијата, оронимијата и хидронимијата, сп. Буја Евла - планин-
ски предел со дрвја (Аржаново, Струшко), Висока Евла - планина (Болно, Ресенско),
Горни Евли - планинско место (Лева Река, Ресенско), Евли - ниви, ливади и бара (Мали
Влај и Радожда, Струшко), Евлинана - шума (Избишта, Ресенско), Евлица - место со евли
(Златари, Ресенско), Евловица, Евло Дол - дол (Лера, Битолско), Евлоец - шума во пла-
нината (Лешани, Охридско) и други.20
Името на селото Липошница (Леринско) е регистрирано со истиот облик во тур-
ските ошпирни пописни дефтери за Леринската нахија од 1481, 1545 и 1568 година.21 Со
пописот од XV век во селото се изброени 35 христијански семејства, а со пописите од XVI
век во селото имало 40, односно 41 христијанско семејство.
Ојконимот Липошница е метонимиско име преземено од некогашно оронимиско
или хидронимиско име. Во основата на името на селото Липошница се наоѓа дијалектниот
Вл. Георгиев, Ив, Гт>Л1 »бов, И. Заимов, Ст. Илчев, циш. дело, стр. 493.
17 Н. Вогек, Zachodniosbwianskie nazwy toponimiczne z formantem -bn-, Wroclaw 1968, стр. 157; E. Rzetelska-Fe-
leszko, Razwoj i zmiany topinimicznego formantu -ica na obszarze zachodnios/owianskim, Wroclaw - Warszawa - Krakdw -
Gdansk 1978, стр. И 0.
18 L. Hosdk, R. Sr&mek, Mistni jmena na Morave a ve Slezsku, II, Praha 1980, стр. 171-173.
19 V. Smilauer, Prirudka slovenske toponomastiky, Praha 1970, стр. 86.
B. Пјанка, Тоиономасшикаша на Охридеко-иресианскиош базен, Скопје 1970, стр. 45,120, 328, 333, 347,
364; Т. Стаматоски, цит, дело, стр. 242,239.
М. Соколоски, Турски докуменши за исшоријаша на македонскиош народ од XV век, т. II, Скопје 1973,
стр. 277; М. Соколоски, Лерин и Леринско eo XV и XVI век, Годишен зборник на Филозофскиот факултет на Универ-
зитетот во Скопје, кн. 4 (30), Скопје 1978, стр. 236.

ПРИЛОГ КОН ЗБОГАТУВ АЊЕТО НА МАКЕДОНСКАТА ФИТОНИМИСКА ЛЕКСИКА 253
апелатив лииох, образуван од апелативот лииа со суфиксот -ох. Фитонимот лииох претста-
вува именка од машки род како корелат на именката од женски род липа.
Фитонимот липа е општословенски апелатив и се јавува во сите словенски јазици:
срп. липа, хрв. Ира, словен. Ира, буг. липа, рус. липа, чеш. Ира, пол. lipa, а се среќава и во
балтиските јазици, сп. лит. liepa, лот. Иера22 Според Миклошич, апелативот липа потек-
нува од прасл. корен *1вр- како резултат на алтернацијата на вокалот b во и со што се со-
гласува и П. Скок.23
Во однос на неговата структура, ојконимот Липошница настанал со супстантивиза-
ција на атрибутот од некогашната атрибутска синтагма *Липоиша (Гора, Река), образуван
со придавскиот суфикс -bwb во формата за ж.р. -вна. И овде се извршила истата фонетска
промена, односно крајниот консонант х од апел. липох, кој се нашол во позиција пред реду-
цираниот вокал од преден ред в од суфиксот -bua, се палатализирал во консонантот ш. По
отпаѓањето на именскиот дел од синтагмата, придавката *Липошна се супстантивизирала
со суфиксот -ица кој има структурно-топонимиска функција. Деривациската постапка при
неговото образување можеме да ја искажеме вака: *Липошна (Гора, Река) > *Липошна + -
ица > Липошница, а во однос на неговото значење името на селото Липошница означува
‘месност каде што има, каде што расте фитонимот липох, односно липа’.
Суфиксот -оху кој потекнува од стсл. -т>хт>, сосема исчезнал во апелативниот зборо-
образувачки систем на македонскиот литературен јазик, но тој како зборообразувачки
остаток се зачувал во фитонимиската лексика на македонскиот топонимиски систем, кој,
како петрефициран јазичен систем, ја одразува постарата структурна ситуација. Функцио-
налноста на суфиксот -ох била засегната, пред се, поради тоа што неговата семантичка
вредност била помалку изразна од другите суфикси што имале поконтрастна семантичка
изразеност.
Лгобица С Т А Н К О В С К А
ПРИЛОЖЕНИЕ К ОБОГАВДЕНИГО ЛЕКСИКИ

В МАКЕД011СКОИ ФИТОНИМИИ
В м акедо н ско и топоним и и ф итоним Б 1 зан и м аш т зн ач и тел в н о е м есто в о б р азо в ан и и то п о -

н и м о в , т а к к а к о ч е н Б ч а с т о и с п о л Б зу ш т с и в о б р а з о в а н и и г е о г р а ф и ч е с к и х н а з в а н и и .
В д а н н о м т р у д е а в т о р о с т а н а в л и в а е т с л н а ф и т о н и м и ч е с к и х л е к с е м а х : јелох и липох, к о -
т о р в г е д а в н о у ж е и з ч е з л и и з а п е л н т и в н о и л е к с и к и , н о з а т о с о х р а н и л и с Б в т о п о н и м и и . Ф и т о н и м јелох
н а х о д и т с л в о с н о в е о и к о н и м а Јелошник (Т е т о в с к о е ) , а ф и т о н и м липох л е ж и т в о с н о в е н а з в а н и л с е л а
Липошница (Л е р и н с к о е ).
М. Фасмер, циш дело, стр. 499.

Р. Skok, Etimologijski rjedtiik hrvatskoga ili srpskoga jezika, II, Zagreb 1972, CTp. 305.

- Стр. 152 Jazicite Na Pocvata Na Makedonija

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

- Стр. 152 Jazicite Na Pocvata Na Makedonija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

СОДРЖИНА

ИСТОРИЈА IIA ЈАЗИЦИТЕ - ИСТОРИЈА IIA 11АРОДИТЕ

Макропроектот „Историја на културата на Македонија“ влезе во втората година на

ИСТОРИЈА НА КУЛТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

ЈАЗИЦИТЕ НА ПОЧВАТА НА МАКЕДОНИЈА

HISTORY OF A LANGUAGE - A PEOPLE'S HISTORY

ИСТОРИЈА HA КУЛТУРАТА HA МАКЕДОНИЈА

ЗА ДВЕ НОВИ ТЕОРИИ ЗА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

Во последниот век и половина за македонскиот јазик се исконструирани повеќе (да

знциклопедил, т. XXXVII, 1938, 743-744; A. Vaillant, Le probleme du slave macedonient Bulletin

ИСТОРИЈА НА КУЛТУРАТА НА МАКЕДОНША

институција, на највисоката научна институција во Бугарија, респ. став на бугарската

ЈАЗИЦИТЕ НА ПОЧВАТА НА МАКЕДОНИЈА

Статијата „Единство...“ од нејзиното публикување ќе стане кредо за бугарската

ИСТОРИЈА НА КУЛТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

ЈАЗИЦИТЕ НА ПОЧВАТА НА МАКЕДОНИЈА

ИСТОРИЈА НА КУЈ1ТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

14. Да се усогласи коректна терминологија по однос на жителите во Македонија

ЈАЗИЦИТЕ НА ПОЧВАТА НА МАКЕДОНИЈА

ИСГОРИЈА НА КУЛТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

ON TWO NEW THEORIES ON MACEDONIAN LANGUAGE

ЈАЗИЦИТЕ HA ПОЧВАТА HA МАКЕДОНИЈА

ЈАЗИЦИТЕIIA ПОЧВАТАНА МАКЕДОГШЈА

1. ГТознато е дека целиот Балкански Полуостров, а посебно Македонија, претста-

па и до најново време. Во архајскиот период ова влијание на Балканот било ограничено на

ИСТОРИЈА НА КУЛТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

Најголем број од глосите со нивното значење запишал александрискиот

ЈАЗИЦИТЕ HA ПОЧВ AT A HA МАКЕДОНИЈА

Тезата за дорското потекло на античките Македонци беше подробно разработена

ИСТОРИЈА HA КУЛТУРАТА HA МАКЕДОНИЈА

4. Јазичниот систем на античкиот македонски, како што одбележивме, не може да

ЈАЗИЦИТЕ HA ПОЧВАТА HA МАКЕДОНИЈА

ламизацијата промената на имињата била побрза и поцелосна. Во последниве две-три де-

ИСТОРИЈА HA КУЛТУРАТА HA МАКЕДОНИЈА

Ф. Папазоглу, о.с., 69.

ЈАЗИЦИТЕ НА ПОЧВАТА НА МАКЕДОНИЈА

Поради блиските контакти со античкиот македонски има извесен број на фригиско-

22 О.с. 229; сп. и Н. Hirt, IF 2, 1892,143-149.

ИСТОРИЈА HA КУЛТУРАТА HA МАКЕДОНИЈА

32 Пак таму стр. 11, со цитираната литература.

ЈАЗИЦИТЕ НА ПОЧВАТА НА МАКЕДОНИЈА

во минатиот и почетокот на овој век се објаснувало со илирскиот супстрат. А всушност не

33 П. Хр. Илиевски, МЈ 2 9 ,1 9 88,19,24 -25.

35 П. Хр. Илиевски, МЈ 29,1988,19.

ИСТОРИЈА НА КУЛТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

ЈАЗИЦИТЕ НА ПОЧВАТА НА МАКЕДОНИЈА

Petar Hr. ILIEVSKI

LANGUAGES ON THE TERRITORY OF MACEDONIA

41 Називот “Old Macedonian” за најстарата фаза на современиот македонски е диференциран од терминот

ИСТОРИЈА НА КУЛТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

ЈАЗИЦИТЕ HA ПОЧВАТА HA МАКЕДОНИЈА

ИСКАЖУВАЉАТА НА ЃОРГИ ПУЛЕВСКИ

„Оздол иде врашка мома,

1. Од живошош и делошо на Ѓорѓи Пулевски

1 Сп.: Р Е Ч Н И К Е О T h ЧЕТИРИ JE3JIKA. I. Српско-Аллбански. II. Арбански-Арнаутски. III. Турски. IV.

0 Т*Б ЧЕТИРИ ЈЕЗИКА.

скг; лг.иа в плпаслнА от?*

Ова затоа што:

ИСТОРИЈА НА КУЛТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

РЕЧНИК ФЈАЉТОР ЈВУГА7

0« МАКЕДОНСКИ iii la in if jut ТНИСННЈМАВДЕ

ИДII It «о kJiiNl irr Ji-UU

ЈАЗИЦИТЕ НА ПОЧВАТА НА МАКЕДОНИЈА

Инаку, самоукиот Пулевски е современик на високо и сестрано образованите браќа