Listy od Piotra
Bezpieczniki
− niedoceniane elementy elektroniczne
Pytania nadsyłane do Skrzynki
Porad świadczą, że wielu entuzja−
stów elektroniki nie ma niezbęd−
nych wiadomości o bezpieczni−
kach. Część elektroników, zapa−
trzonych w najnowsze osiągnię−
cia techniki, całkowicie lekcewa−
ży "prymitywne" elementy, za ja−
kie uchodzą bezpieczniki. Tym−
czasem każdy praktyk powinien
mieć przynajmniej podstawowe
informacje o bezpiecznikach.
Niniejszy trzyczęściowy artykuł
rozpoczyna się od podania takich
niezbędnych informacji, które trze−
ba zrozumieć, a niektóre zapamię−
tać raz na zawsze. Druga część za−
wiera wiadomości przeznaczone
dla dociekliwych i zaawansowa−
nych, dotyczące zabezpieczenia
elementów półprzewodnikowych.
Trzecia część przybliża nowocze−
sne bezpieczniki wielokrotnego
użytku, stosowane coraz po−
wszechniej w sprzęcie elektronicz−
nym oraz bezpieczniki termiczne.
Początkujący elektronik uważa, że bezpiecz−
nik to element, który ma chronić jakiś obwód
czy urządzenie przed uszkodzeniem, nie do−
puszczając do nadmiernego wzrostu prądu
w przypadku przeciążenia czy zwarcia. Takie
wyobrażenie nie jest do końca prawdziwe.
Owszem, w niektórych obwodach bezpiecz−
nik rzeczywiście ma pełnić taką rolę. W za−
skakująco wielu przypadkach bezpiecznik
ma zupełnie inne zadanie. Przykładowo bez−
piecznik sieciowy obecny w wielu urządze−
niach nie jest w stanie skutecznie ochronić
przed uszkodzeniem, a jedynie ma nie dopu−
ścić do dalszych uszkodzeń, przede wszyst−
kim do powstania pożaru czy wybuchu.
W powszechnym użyciu jest kilka rodza−
jów bezpieczników, w tym dwa rodzaje bez−
pieczników samochodowych. Bezpieczniki
przeznaczone do samochodów interesują nas
najmniej, między innymi ze względu na bar−
dzo duże prądy znamionowe (powyżej 4A).
W sprzęcie elektronicznym najczęściej stoso−
wane są bezpieczniki rurkowe, a ściślej rur−
kowe wkładki topikowe, o długości 20mm
i średnicy 5,2mm o prądach znamionowych
w zakresie 32mA...10A − większość na foto−
Elektronika dla Wszystkich
część 1 − Niezbędnik
grafii tytułowej stanowią takie typowe
wkładki. W katalogach i ofertach handlo−
wych oznaczane są WTA – Wkładka Topiko−
wa Aparatowa. Na fotografii tytułowej znaj−
dziesz też kilka większych wkładek, o wy−
miarach 6,3x30mm, stosowanych często
w sprzęcie amerykańskim. We wszystkich
elementem czynnym jest topik – kawałek
drucika, który przy zbyt dużym prądzie ulega
stopieniu i przerywa obwód.
Wydawałoby się, że ten kawałek drucika
to wyjątkowo prymitywny element, któremu
nie warto poświęcać uwagi.
Czy jednak
potrafiłbyś, Czy−
telniku, wyjaśnić,
czym tak napraw−
dę różnią się trzy
wkładki topiko−
we z fotografii
1? Wszystkie trzy
mają ten sam
prąd znamiono− Fot. 1
wy, w tym wy−
padku 800mA, różnią się nieco budową. Jed−
na wkładka zawiera w oznaczeniu literkę T,
druga literkę G, trzecia ma w oznaczeniu tyl−
ko prąd znamionowy; na wszystkich umie−
szczono też napis 250V.
Parametry
i charakterystyki
Fotografia przedstawia topikowe wkładki
bezpiecznikowe WTA, WTA−T oraz WTA−G.
Najpopularniejsze są wkładki oznaczone
WTA oraz WTA−T. Znacznie rzadziej używa
się wkładek WTA−G.
Wkładki oznaczone literką T (WTA−T) to
tak zwane wkładki zwłoczne. Wkładki bez li−
terki (WTA) to tak zwane wkładki szybkie –
w katalogach i normach oznaczane są literą
F. Literę F zwykle się pomija i traktuje
wkładki szybkie jako „standardowe”. Wkład−
ki z literką G (WTA−G) to wkładki szybkie
o dużej zdolności wyłączania – oznaczenie
katalogowe zawiera litery F i G.
Te ogólne określenia niewiele mówią. Na−
leżałoby bliżej zapoznać się z ich parametrami.
Zacznijmy od prądu znamionowego. Czy
uważasz, że przy prądzie znamionowym bez−
piecznik od razu się przepali? Nie! Znamiono−
wy prąd bezpiecznika to maksymalny prąd, nie
powodujący jeszcze zadziałania bezpiecznika.
Przy jakim prądzie bezpiecznik zadziała,
czyli się przepali? Czy wystarczy zwiększyć
prąd do 105% wartości znamionowej? A mo−
że do 110%?
Trzeba pamiętać, że zadziałanie bezpiecz−
nika oznacza rozgrzanie drucika topikowego
do znacznej temperatury. Zapewne więc pe−
wien wpływ na parametry będzie mieć tem−
peratura otoczenia. Tak, ale nie tylko. Z kilku
innych względów trudno precyzyjnie przewi−
dzieć zachowanie poszczególnego bezpiecz−
nika. W katalogach i normach podane są je−
dynie wartości graniczne.
Pożegnaj się jednak raz na zawsze z wyobra−
żeniem, że bezpiecznik działa szybko po jakim−
kolwiek zwiększeniu prądu powyżej prądu zna−
mionowego. Przy prądzie równym 110% zna−
mionowego zdecydowana większość bezpieczni−
ków w ogóle nie zadziała! Jedynie dla bezpiecz−
ników T podaje się wymaganie, by przy prądzie
110% nominalnego i w temperaturze +70oC
Oto przykłady: dla dwóch z trzech oma−
wianych wkładek (szybkich − F oraz G) poda−
je się, że przy prądzie równym 210% znamio−
nowego zadziałają one w czasie nie dłuższym
niż 1800 sekund. Oznacza to, że po dwukrot−
nym przekroczeniu prądu nominalnego bez−
piecznik może funkcjonować jeszcze przez
pół godziny! Dla trzeciej wkładki (zwłocznej
− T) maksymalny czas do zadziałania nie
przekroczy 120s, czyli dwóch minut.
Normy i katalogi podają też, że na przy−
kład przy prądzie równym 275% znamiono−
wego wkładka szybka F o nominale 2,5A po−
winna zadziałać w czasie 50ms...2s, wkładka
szybka 2,5A FG w czasie 10ms...2 s, a wkład−
ka zwłoczna 2,5A T w czasie 0,6...10s.
Dla prądu 400% znamionowego wartości te
wynoszą odpowiednio: F − 10ms...0,3s,
99
 Listy od Piotra
FG − 3ms...0,3s, T − 0,15...3s. Dla prądu 1000%
(dziesięciokrotne przeciążenie) czasy zadziałania
dla wkładek F i FG nie powinny być dłuższe niż
20ms, a dla wkładek zwłocznych T – 20ms...0,3s.
Przedstawione zależności dla wkładek
T i F o nominałach 125mA...10A można zo−
baczyć na rysunku 1. Na osi poziomej zazna−
czony jest czas zadziałania na pionowej prąd,
a właściwie stosunek prądu rzeczywistego do
prądu znamionowego. Kolorami zaznaczyłem
charakterystyki bezpieczników F oraz T. Tu
jasno widać, że przy dużych prądach wkładki
T rzeczywiście są powolniejsze.
Rys. 1
Czy nie umknęło Twojej uwadze, że
wkładki zwłoczne (T) przy stosunkowo ma−
łych prądach przeciążeniowych, np. przy
prądzie 210% nominalnego, mają gwaranto−
wany czas zadziałania krótszy (!) od wkła−
dek szybkich (F i FG)? Natomiast przy prą−
R E K L A M A · R E K L A M A
100
dach 275% i większych, zgodnie ze swą na−
zwą, rzeczywiście są powolniejsze.
To nie przypadek! Wkładki zwłoczne sto−
sowane są przede wszystkim w obwodach,
gdzie mogą wystąpić chwilowe przeciążenia,
na przykład przy rozruchu silników, transfor−
matorów, itd. Krótki impuls przeciążeniowy
nie powoduje spalenia bezpiecznika, nato−
miast przy trwałym przeciążeniu bezpiecznik
zwłoczny T powinien zareagować wcześniej
od szybkiego F. Nawet jeśli nie chcesz zagłę−
biać się w szczegóły, zapamiętaj, że w obwo−
dach sieciowych sprzętu elektronicznego
z reguły stosuje się bezpieczniki zwłoczne,
zawierające w oznaczeniu literkę T. Wsta−
wienie tam wkładki szybkiej (z literą F lub
bez litery) jest błędem. Na przykład w chwi−
li dołączania do sieci wzmacniacza z siecio−
wym transformatorem toroidalnym, zależnie
od momentu włączenia, może pojawić się
potężny, krótki impuls prądu. Wkładka
zwłoczna, na przykład 2,5A T może wytrzy−
mać taki impuls, wkładka „zwykła”
2,5A niechybnie szybko się spali – dopiero
„zwykła” wkładka 5A lub 6,3A wytrzyma ta−
kie impulsy. Jednak ta „zwykła”, czyli szyb−
ka wkładka w przypadku jakiegoś trwałego
przeciążenia, na przykład uszkodzenia
i zwarcia w obwodzie wzmacniacza, nie
przepali się jeszcze przy prądach rzędu 10A,
co zwiększa ryzyko przegrzania i powstania
pożaru. Natomiast jak gwarantuje katalog,
dla wkładki zwłocznej 2,5A, przy przeciąże−
niu prądem 5,25A czas zadziałania nie prze−
kroczy 120 sekund.
A gdzie stosować „zwykłe”, czyli szybkie
bezpieczniki? Jeśli już jesteśmy przy wzmac−
niaczach, typowym miejscem pracy dla bez−
piecznika szybkiego jest wyjście zasilacza
sieciowego. Dobrze dobrany szybki bez−
piecznik może uchronić przed zniszczeniem
elementy półprzewodnikowe w razie przecią−
żenia, zwarcia, itp. Jeśliby nawet nie uchronił
delikatnych półprzewodników, zapobiegnie
dalszym uszkodzeniom, na przykład trans−
formatora czy diod zasilacza.
Jak rozpoznać
· R E K L A M A
wkładki zwłocz−
ne? Zawsze na
bezpieczniku obok
prądu nominalne−
go umieszczona
jest literka T. Poza
tym wiele wkładek
zwłocznych ma
wewnątrz szklanej
rurki sprężynkę
– niestety, nie
wszystkie.
Jeśli na wkładce
topikowej nie ma li−
terki T (ani G), jest
to wkładka szybka –
literę F z reguły się
pomija.
W sprzęcie powszechnego użytku
w obwodach sieciowych zwykle stosuje
się wkładki zwłoczne (T).
Napięcie
Celowo w przypadku bezpieczników podaje
się napięcie maksymalne. Nie byłoby to po−
trzebne, gdyby bezpieczniki przepalały się
podczas powolnego wzrostu prądu czy też
przy prądach co najwyżej dziesięciokrotnie
większych od znamionowego. A rysunek 1
pokazuje charakterystyki dla takich właśnie
warunków. Cały problem w tym, że zdecy−
dowana większość bezpieczników „traci ży−
cie” w warunkach zwarcia, czyli wtedy, gdy
w obwodzie chce płynąć i rzeczywiście
przez krótki czas płynie bardzo duży prąd
zwarciowy. Ten duży prąd powoduje, że
drucik topikowy ogromnie się rozgrzewa
i co gorsza w jego miejscu powstaje łuk
elektryczny, czyli mieszanina rozgrzanych,
zjonizowanych cząstek. Być może zaobser−
wowałeś kiedyś błysk, powstający w chwili
spalenia bezpiecznika – jego źródłem jest
właśnie łuk elektryczny. Jak wiadomo, łuk
elektryczny, występujący także podczas
uderzenia pioruna czy podczas spawania,
przewodzi prąd elektryczny. Choć więc dru−
cik topikowy się stopi, prąd będzie płynąć
przez łuk utrzymujący się jeszcze przez ja−
kiś czas. Problem powstawania łuku elek−
trycznego występuje z całą ostrością w tech−
nice wysokich napięć. Ale nie tylko – łuk
powstaje także przy spawaniu, gdy napięcie
wynosi co najwyżej kilkadziesiąt woltów.
Najprościej biorąc, czym wyższe napięcie
w rozłączanym obwodzie, tym lepsze wa−
runki do powstania i utrzymania się łuku.
Jak się okazuje, problem łuku dotyczy rów−
nież bezpieczników. Jeśliby drucik bez−
piecznika przepalił się na małym odcinku,
łuk w pewnych warunkach mógłby powstać
i utrzymywać się także przy stosunkowo ni−
skich napięciach, zwłaszcza przy prądzie
stałym. Ponadto zapalony łuk mógłby na
trwałe powstać między np. zaciskami obu−
dowy lub elementami gniazda bezpiecznika.
Pożytek z takiego bezpiecznika byłby żaden
– wprawdzie przy mniejszych przeciąże−
niach bezpiecznik będzie działał według
charakterystyk z rysunku 1, jednak przy
zwarciu i dużych prądach zwarciowych cza−
sy rozłączenia obwodu okazałyby się zastra−
szająco długie. Aby do tego nie dopuścić,
wkładki przeznaczone do wyższych napięć
mają taką budowę, która pomaga gasić po−
wstający łuk. Może tego nie widać na
pierwszy rzut oka, ale tak jest.
I tu wyjaśnia się sprawa napięcia – na−
pięcie podane na wkładce to maksymalne
napięcie, przy którym nastąpi niezawodne
przerwanie łuku (na rurkowych wkładkach
jest to zwykle 250V). Nieco podobne
Elektronika dla Wszystkich

wkładki samochodowe mają zupełnie inną
budowę i nie powinny być stosowane w ob−
wodach, gdzie występują napięcia wyższe
niż 35V. Przy napięciach wyższych niż
250V powinny pracować inne wkładki,
o większych wymiarach (8,5x31,5mm oraz
10x38,1mm).
Prąd zwarciowy
Wiemy już z grubsza, dlaczego na bezpiecz−
nikach podaje się napięcie maksymalne. Ale
to jeszcze nie wszystko. Przed chwilą w tek−
ście pojawiło się zupełnie nieprecyzyjne
określenie „bardzo duży prąd zwarciowy”.
To kolejna istotna, nie wszystkim znana
sprawa. Jeszcze raz podkreślam, że więk−
szość bezpieczników kończy żywot w wa−
runkach zwarcia. Jaki prąd wtedy płynie?
To oczywiście zależy od tego, gdzie dany
bezpiecznik pracuje. W wiejskim gospodar−
stwie, znacznie oddalonym od transformato−
ra, napięcie w sieci energetycznej zawsze
jest niższe od nominalnego, a w przypadku
zwarcia popłynie prąd rzędu, powiedzmy,
kilkuset amperów. Z kolei w zakładowej
sieci, gdzie duży transformator jest na miej−
scu, spodziewane prądy zwarciowe będą
wynosić tysiące amperów.
Czy z rysunku 1 wynika, że przy tak du−
żych prądach czas zadziałania bezpiecznika
skróci się do pojedynczych milisekund lub
nawet mikrosekund? Niestety nie! Rysunek
1 informuje o tak zwanych czasach przedłu−
kowych, czyli czasach do zapalenia łuku,
a nic nie mówi o zjawiskach podczas zwar−
cia, gdy płyną ekstremalnie duże prądy.
A zachodzą wtedy dziwne zjawiska. Będą
one szerzej omówione za miesiąc. W upro−
szczeniu można powiedzieć, że nie tylko
wysokie napięcie sprzyja powstaniu i utrzy−
maniu łuku. Drugim bardzo ważnym czyn−
nikiem sprzyjającym jest wydajność prądo−
wa obwodu, gdzie umieszczony jest bez−
piecznik. Czym większy prąd zwarciowy
może popłynąć (i popłynie), tym trudniej
zgasić łuk. Informacje z rysunku 1 są bezu−
żyteczne w warunkach zwarcia. Jeśli prąd
zwarciowy jest bardzo duży, łuk utrzymuje
się, mówiąc najprościej, stosunkowo długo.
Aby scharakteryzować bezpieczniki pod
tym względem, mówi się o zdolności wyłą−
czania. Zdolność wyłączania to po prostu
spodziewana wartość prądu zwarciowego,
przy którym bezpiecznik skutecznie prze−
rwie obwód. Teraz pytanie: jaką zdolność
wyłączania mają popularne i najczęściej
stosowane bezpieczniki zwłoczne (T)
i szybkie (F)?
Oto przykra niespodzianka − jedne i dru−
gie mają żałośnie małą zdolność wyłącza−
nia: 35A przy prądzie przemiennym
i 20A przy prądzie stałym. Tymczasem
w obwodach sieci energetycznej spodziewa−
ne prądy zwarciowe są znacznie większe.
Wynika stąd, że w obwodach sieci energe−
Elektronika dla Wszystkich
tycznej bezpieczniki te nie są w stanie sku−
tecznie i szybko przerwać prądu płynącego
przez powstały łuk. Co z tego? Oznacza to
na przykład, że popularne bezpieczniki ty−
pów T i F absolutnie nie są w stanie ochro−
nić przed zwarciem elementów półprzewo−
dnikowych – konkretnie triaków, tyrysto−
rów, diod, pracujących w obwodach sieci.
I tu dochodzimy do bezpieczników ozna−
czanych literą G, a właściwie FG. Są to spe−
cjalne szybkie bezpieczniki o dużej zdolno−
ści wyłączania. Od „zwykłych” bezpieczni−
ków F różnią się nie tyle charakterystykami
według rysunku 1, co zdolnością gaszenia
łuku i skracania całkowitego czasu przepły−
wu prądu zwarcia. Bezpieczniki G o typo−
wych wymiarach 5x20mm mają zdolność
wyłączania równą 1500A. Teoretycznie, od−
powiednio dobrane bezpieczniki typu G są
w stanie ochronić przed uszkodzeniem pół−
przewodniki (np. triaki). Teoretycznie, po−
nieważ w sieciach o jeszcze większych prą−
dach zwarciowych również one nie są sku−
tecznym zabezpieczeniem. Poza tym oprócz
czasu trwania i prądu zwarcia, w grę wcho−
dzą jeszcze inne czynniki. Precyzyjne do−
branie bezpiecznika, a właściwie obwodu
zabezpieczającego elementy półprzewodni−
kowe jest bardzo trudne i wymaga wiedzy
znacznie szerszej, niż podana w artykule.
Obecnie ceny półprzewodników są porów−
nywalne z ceną bezpieczników, dlatego
w wielu wypadkach rezygnujemy z próby
dobrania bezpiecznika typu G, stosujemy
zwykły, licząc się z tym, że w przypadku
zwarcia obciążenia triak, tyrystor, MO−
SFET czy diody pracujące w obwodach sie−
ci ulegną uszkodzeniu i trzeba je będzie wy−
mienić.
Rezystancja i moc
Masz teraz ogólne pojęcie o trzech podsta−
wowych rodzajach bezpieczników. W ra−
mach niezbędnika omówimy jeszcze jeden
ważny szczegół.
Czy wiesz, jaką rezystancję mają popular−
ne wkładki topikowe? Małą? A jaki spadek
napięcia występuje na nich podczas normal−
nej pracy?
Zajrzyj do tabeli 1 przedstawiającej zmie−
rzone przeze mnie omomierzem rezystancje
różnych wkładek.
Tabela 1
T 63mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Ω
T 125mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Ω
F 125mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18Ω
T 315mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1,5Ω
F 315mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0,5Ω
T 800mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0,15Ω
F 800mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0,15Ω
Czy rezystancja wkładek o niższych no−
minałach nie jest zaskakująco duża? Jeśli
przykładowo wkładka szybka 125mA ma
Listy od Piotra
18Ω, przy przepływie przez nią prądu
100mA, spadek napięcia wyniesie aż 1,8V.
Pomyśl – do jej szybkiego spalenia potrzeb−
ny jest prąd nie mniejszy niż 300mA, a w ta−
kich warunkach na bezpieczniku musi wy−
stąpić napięcie... 5,4V. Już to pokazuje, dla−
czego nie stosujemy bezpiecznika topiko−
wego na wyjściu stabilizatora – rezystancja
bezpiecznika ogromnie pogorszyłaby para−
metry stabilizatora, którego rezystancja we−
wnętrzna jest rzędu ułamków oma.
Rezystancja wiąże się ze spadkiem napię−
cia. Normy przewidują maksymalny spadek
napięcia na bezpieczniku. Tabela 2 pokazu−
je kilka przykładów wybranych z normy.
Tabela 2
Wkładka Maksymalny
spadek napięcia
T32mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5V
F32mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10V
G32mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15V
T50mA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3,5V
F50mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7V
G50mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10V
T100mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2,5V
F100mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3,5V
G100mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7V
T315mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1,1V
F315mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1,3V
G315mA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2,5V
T1A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150mV
F1A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200mV
G1A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1000mV
T3,15A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100mV
F3,15A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150mV
G3,15A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350mV
T10A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100mV
T10A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120mV
T10A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200mV
Przypuszczam, że i to jest zaskoczeniem –
kilka czy nawet kilkanaście woltów napięcia
na bezpieczniku podczas jego normalnej
pracy? W zasadzie nie ma się czemu dziwić.
Wszyscy wiemy, że drucik topikowy musi się
stopić, a do tego trzeba znacznej ilości ciepła.
W normach i katalogach podaje się, że pod−
czas normalnej pracy przy prądzie bliskim
nominalnemu we wkładce topikowej może
się wydzielać moc od 1,6W (mniejsze nomi−
nały) do 4W (nominały powyżej 3,5A).
Jeśli wstawiasz bezpiecznik zwłoczny
w obwód sieciowy, nie musisz się tym przej−
mować. Jeśli jednak bezpiecznik miałby pra−
cować w jakimś nietypowym układzie pracy,
trzeba uwzględnić jego rezystancję, spadek
napięcia i wynikające z tego konsekwencje.
Szczególnie dotyczy to bezpieczników
o niższych prądachznamionowych.
Piotr Górecki
Ciąg dalszy za miesiąc
101