2.

Elementarne procesy poznawcze

uwaga, świadomość, kontrola
poznawcza, percepcja i pamięć.
WYKLAD
Justyna Kotowicz
 Proces aktywnej interpretacji danych zmysłowych z
wykorzystaniem wskazówek kontekstualnych,
nastawienia i wcześniej zdobytej wiedzy. W wyniku
percepcji dochodzi do rozpoznania obiektu

Recepcja sensoryczna – odzwierciedlaniu bodźców

Percepcja w receptorach, czyli narządach zmysłów. Stanowi
konieczny warunek i pierwszy etap procesu
(spostrzeganie) spostrzegania.

Nęcka, Orzechowski, Szymura, Psychologia

poznawcza, 2008, str. 278
Podstawowe terminy

Recepcja sensoryczna Percepcja umysłowa

– gromadzenie – odzwierciedlanie
informacji przez danych w systemie
zmysły poznawczym

Nęcka, Orzechowski,
Szymura, Psychologia
poznawcza, 2008, str.
279
Podstawowe terminy

Wrażenie – najprostsze procesy

psychiczne, w wyniku, których
Odebranie (rejestracja/recepcja)
dochodzi do odzwierciedlenia w
bodźca prowadzi do powstania
spostrzegającym umyśle
wrażeń
pojedynczych właściwości
rejestrowanych obiektów.

Nęcka, Orzechowski, Szymura,

Spostrzeżenie to całościowe
Psychologia poznawcza, 2008,
odzwierciedlenie obiektów
str. 279
 Spostrzeganie
Proces oddolny (bottom-up)
• Spostrzeganie w kierunku od
rejestracji wrażeń do identyfikacji
przedmiotu
• Złudzenie Kanizsy – iluzoryczna
jasność i poczucie głębi
Proces odgórny
• Identyfikacja obiektów w polu
percepcyjnym jest możliwa dzięki
temu, że reprezentację percepcyjną
konfrontuje się z danymi
umysłowymi
• Wpływ nastawienia na
spostrzeganie dwuznacznego
rysunku
• Eksperyment Bugelski, Alampay,
1961
Wpływ nastawienia na spostrzeganie
dwuznacznego rysunku
Uwaga
• „System odpowiedzialny za selekcję informacji i
zapobieganie negatywnym skutkom przeładowania systemu
poznawczego.

• Selektywność uwagi – zróżnicowane przetwarzanie

informacji pochodzących z różnych źródeł.

Nęcka, Orzechowski, Szymura, Psychologia poznawcza, 2008, str. 178

 Selekcja źródła informacji
Aspekty
Przeszukiwanie pola percepcyjnego
uwagi w
kontekście Przedłużona koncentracja
selektywności Podzielność uwagi
uwagi Przerzutność
 • Eksperyment Daniel Simons 1999

• https://www.youtube.com/watch?v=vJG698U2Mvo&t=20s
Uwaga
selektywna • https://www.youtube.com/watch?v=_bnnmWYI0lM
Selekcja źródła informacji
• Proces wyboru bodźców ważnych
• Szum – informacje nieważne
• Dystraktory – informacje zakłócające
Efekt przyjęcia
towarzyskiego (cocktail party
effect) (Cherry, 1953)

• Badanym prezentowano dwa

różne przekazy: do każdego ucha
inny: proszono o skupienie się na
jednym z nich i ignorowaniu
drugiego
• Dychotyczna prezentacja bodźców
– jednoczesne prezentowanie
bodźców akustycznych do każdego
ucha osobno
• metoda podążania – badany ma
podążać jak cień (shadowing) za
jednym z komunikatów
 • Badani odtwarzali ważny
komunikat, ale nie potrafili
odpowiedzieć na pytania o
komunikat ignorowany, nie
wiedzieli nawet w jakim był
języku
• W ignorowanym
komunikacie zauważano
zmianę spikera, zmianę tonu
(właściwości, ale nie treść)
ale także własne imię
Problem przyjęcia towarzyskiego
(cocktail party problem) (Cherry,
1953)
Przeszukiwanie pola percepcyjnego
• zgodnie z mechanizmem automatycznego kodowania cech i
selektywnej integracji właściwości poszukiwanego obiektu
• prowadzone eksperymenty miały na celu przede wszystkim
wskazanie tzw. cech priorytetowych, automatycznie
przyciągających uwagę w polu wzrokowym.
• ruch obiektów w polu wzrokowym
• wyróżniający się kolor

Dlaczego mimo bałaganu na stole pewne obiekty

odnajdujemy łatwo (wręcz narzucają się nam swoim
wyglądem), a innych nie potrafimy zauważyć nawet w
wyniku długich poszukiwań (jesteśmy na nie „ślepi
uwagowo”)?
Badanie przeszukiwania
pola wzrokowego

• Anne Treisman i Garry Gelade (1980)

postanowili zbadać proces
przeszukiwania pola wzrokowego.
• W ich eksperymencie badani
poszukiwali obiektów zdefiniowanych
przez pojedynczą cechę (np. kolor:
„znajdź zieloną figurę”) lub przez
koniunkcję cech (np. kolor i położenie:
„znajdź zieloną figurę zorientowaną
poziomo”). Pierwszy typ przeszukiwania
pola percepcyjnego nazwano prostym, a
drugi – koniunkcyjnym
Badanie
przeszukiwania
pola
wzrokowego

• Treisman i Gelade wykazali,

że przeszukiwanie koniunkcyjne
trwa dłużej niż przeszukiwanie
proste, a ponadto jest zależne
od liczby elementów
przeszukiwanego zestawu
Przedłużona koncentracja - Czujność uwagi
(prolonged concentration lub continuous performance) –
proces umożliwiający monitorowanie otoczenia przez dłuższy czas w
poszukiwaniu bodźców określonego typu (sygnałów)

N.H. Mackworth (1948, 1950) badała czasowe ograniczenia możliwości

optymalnej obsługi urządzeń radarowych przez operatorów
wojskowych.
Test zegara
• Wskazówka przemieszcza się rotacyjnie na tle okrągłej tarczy zgodnie z
normalnym kierunkiem ruchu wskazówek zegara, w tempie jednego
przemieszczenia na sekundę, w sposób nieciągły, tzn. pojawia się, znika,
po czym pojawia się w kolejnym miejscu itd.
• Sygnałem, który powinien zostać rozpoznany przez obserwatora, jest
pojawiający się od czasu do czasu „podwójny” krok wskazówki, trwający
2 sekundy.
• Sygnał jest prezentowany w nieregularnych odstępach czasowych,
niezwykle rzadko, z reguły 12 razy na każde 30 minut.
• Poziom wykonania zadania ocenia się na podstawie analizy liczby
prawidłowych rozpoznań w trakcie ciągłego, dwugodzinnego okresu
kontroli tarczy zegara przez osobę badaną (żadnych przerw ani
odpoczynku).
test ciągłego wykonania
(continuous performance tests, CPT)
• Zadania tego typu charakteryzują
się:
• długim czasem trwania (nawet do
2–3 godzin);
• niskim prawdopodobieństwem
pojawienia się sygnału (od 0,03
do 0,10);
• wykorzystaniem stosunkowo
płytkiej zasady selekcji informacji
w trakcie analizy bodźców
(zasada podobieństwa
sensorycznego lub co najwyżej
płytka identyfikacja
semantyczna).
 • zdolność do koncentracji uwagi na kilku
źródłach informacji lub jednoczesnego
wykonywania kilku czynności.
• Jako miarę podzielności uwagi można też
traktować różnicę między poziomem
Podzielność wykonania zadania priorytetowego w
uwagi warunku wymuszonej podzielności a
poziomem wykonania tego samego zadania
wtedy, gdy ma ono monopol na zasoby
poznawcze, tzn. jest wykonywane bez
konieczności równoległej kontroli
dodatkowego zadania (Nęcka, 1994a, 2000)
 • zdolność uwagi do przełączania się między
Przerzutność dwoma zadaniami, obsługiwanymi przez
różne procesy przetwarzania informacji
przełączanie się między zadaniami

W drugiej trzeba było

Jersild porównywał czas
Zadanie polegało na wykonywać tylko jeden
potrzebny do wykonania
wykonywaniu operacji rodzaj przekształcenia,
dwóch wersji zadania. W
matematycznych: czyli albo dodawać 6, albo
jednej trzeba było
dodawaniu liczby 6 lub odejmować 3 – dopóty,
naprzemiennie dodawać 6
odejmowaniu liczby 3 od dopóki nie skończy się
lub odejmować 3; była to
każdego kolejno cała kolumna liczb; była to
wersja mieszana,
prezentowanego zatem wersja jednorodna,
wymagająca przerzutności
elementu kolumny. wymagająca koncentracji
uwagi.
uwagi na jednym zadaniu
 Dalsze badania prowadzone w tym
paradygmacie wykazały, że wielkość kosztów
może zależeć od obecności wskazówek
Koszty dotyczących tego, które warunki zadania
będą obowiązywać w następnej próbie
przełączania (Spector, Biedermann, 1976).

– jak je Koszty przełączania można też zmniejszyć,

wydłużając przerwę między kolejnymi
zmniejszyć? elementami mieszanej wersji zadania
(Allport, Styles, Hiesh, 1994). Im dłuższa
przerwa, tym mniejsze prawdopodobieństwo
błędu i wydłużenia czasu reagowania.
 • Zdawanie sobie przez podmiot sprawy z
treści własnych procesów psychicznych np. z
tego, co jest przedmiotem spostrzegania,
myślenia lub doznań emocjonalnych
Świadomość • Nęcka, Orzechowski, Szymura, Psychologia
poznawcza, 2008, str. 178
Bodźce podprogowe
(subliminalne)
• Stymulacja, która jest wystarczająco silna, aby pobudzić organy
sensoryczne, ale zbyt słaba, aby ją można było świadomie
zauważyć.
• Bodziec podprogowy działa więc powyżej absolutnego progu
percepcji, ale poniżej progu świadomości.
• Technicznie rzecz biorąc, podprogowy charkter stymulacji
otrzymuje się poprzez drastyczne skrócenie czasu jej trwania.

• Nęcka, Orzechowski, Szymura, Psychologia poznawcza, 2008, str.

222
•
Kontrola poznawcza (ang.ognitive control)

funkcje zarządzające executive function

Cognitive control

system powiązanych ze sobą wyższych

funkcji poznawczych odpowiedzialnych
za podejmowanie intencjonalnych i
ukierunkowanych na cel zachowań
polegających na rozwiązaniu problemu
(Kielar-Turska, Białecka-Pikul, Skórska,
2006, s. 36).
 Funkcje zarządzające

Pamięć robocza Planowanie

Przerzutność
hamowanie
(elastyczność poznawcza)

Hamowanie Hamowanie
interferencji behawioralne
 Pamięc robocza

zdolność do utrzymania w pamięci informacji

niezbędnych do wykonania zadania oraz do operowania
nimi.
 Planowanie

zamiar podjęcia określonych działań, umożliwiających

osiągnięcie celu
 Elastyczność poznawcza (przerzutność) /
giętkość poznawcza

zdolność przerzutności uwagi

 Elastyczność
switching

„patrzenie na coś z innej perspektywy, szybkie

i elastyczne adaptowanie się do zmieniających
się warunków”

„seeing anything from different perspectives, and

quickly and flexibly adapting to changed circumstances”

(Diamond, 2013)
Test na elastyczność
Switching task
(Wiseheart, Viswanathan, Bialystok, 2014)
 hamowanie

zdolność do powstrzymywania się od narzucających się reakcji

Hamowanie interferencji

Hamowanie behawioralne
Wykład o kontroli poznawczej
• https://www.ted.com/talks/sabine_doebel_how_your_brain_s_execu
tive_function_works_and_how_to_improve_it

• Film o uwadze
• https://www.ted.com/talks/mehdi_ordikhani_seyedlar_what_happen
s_in_your_brain_when_you_pay_attention#t-271346
 Trzy podstawowe
zadania pamięci
Kodowanie wymaga, aby najpierw wybrać jakieś zdarzenie
bodźcowe z szerokiego zakresu danych atakujących nasze zmysły i
dokonać wstępnej klasyfikacji tego bodźca

Przechowywanie, drugie podstawowe zadanie pamięci, polega

na magazynowaniu zakodowanego materiału w czasie. Nie jest to
jednak prosty proces.

Wydobywanie, dostęp do informacji, aby wprowadzić ją do

pola świadomości lub, w niektórych przypadkach, aby
wpłynęła ona na zachowanie w sposób dla nas nieświadomy.
Trójetapowy model Richarda Atkinsona i
Richarda Shiffrina (1968)
Każdy z trzech magazynów pamięci koduje i przechowuje wspomnienia w odmienny
sposób, ale współpracują one, aby przekształcić doświadczenie zmysłowe w trwały
zapis mający wzorzec lub znaczenie.
Pojemność i czas przechowywania w
pamięci sensorycznej

eksperyment Sperlinga Pierwszy

magazyn:
Struktura i funkcja pamięci sensorycznej
pamięć
sensoryczna
Biologiczna podstawa pamięci
sensorycznej
 Pamięć sensoryczna

Najszybciej przemijający z trzech etapów,

utrzymuje obrazy, dźwięki, zapachy,
fakturę i inne wrażenia zmysłowe
najwyżej przez kilka sekund.
Krótkotrwałe obrazy zmysłowe pozwalają
nam na utrzymywanie napływającej
informacji zmysłowej tak długo, aby
pamięć operacyjna mogła sprawdzić jej
znaczenie.
 Pamięc sensoryczna

Funkcje Przez chwilę Utrzymuje Informację oczekującą na

wejście do Pamięci operacyjnej

Kodowanie Obrazy zmysłowe:

brak kodowania
znaczeniowego

Pojemność 12–16 elementów

Czas przechowywania Mniej więcej ćwierć sekundy

do sekundy

Struktura Oddzielny rejestr

sensoryczny dla
każdego zmysłu

Podstawa biologiczna Ścieżki zmysłowe

pamięć sensoryczna
 • Sperling wykazał, że
pamięć sensoryczna może
utrzymywać znacznie więcej
informacji, niż dociera do
świadomości.

eksperyment Sperlinga
procedura częściowego
odtwarzania
eksperyment Sperlinga
procedura częściowego odtwarzania
Najpierw prosił badanych o jak najlepsze
zapamiętanie zestawu liter wyświetlonych na
ekranie przez ułamek sekundy. po ekspozycji
trwającej ułamek sekundy większość osób
zapamiętywała zaledwie trzy lub cztery litery.
Pot em Natychmiast po zniknięciu z ekranu
zestawu liter sygnał dźwiękowy wskazywał, który
wiersz ma zostać odtworzony: wysoki dźwięk
oznaczał górny wiersz, średni – wiersz środkowy, a
niski – dolny. Po krótkiej ekspozycji zestawu i
usłyszeniu sygnału badani mieli więc odtworzyć
elementy tylko z jednego wiersza, a nie z całego
zestawu.
Drugi magazyn: pamięć operacyjna

• Pojemność i czas przechowywania w pamięci sensorycznej: porcjowanie i

powtarzanie; rola powtarzania
• Struktura i funkcja pamięci sensorycznej
➢ model Baddeley’a
➢ Po z i o my p rz e t wa rz a n i a w p a mi ę ci o p era cyj n e j
• Pokój 4: Biologiczna podstawa pamięci sensorycznej

• https://www.youtube.com/watch?v=_LtpEXh-MPs
• https://www.youtube.com/watch?v=txNjI-cbda8
Pamięć operacyjna
drugi magazyn przetwarzania, wybiórczo pobiera informację z rejestrów
sensorycznych i tworzy powiązania z danymi przechowywanymi w
pamięci długotrwałej.
Pamięć operacyjna utrzymuje informację przez 20 do 30 sekund (Nairne,
2003), co czyni jąużytecznym buforem dla chwilowego przechowania
właśnie usłyszanego nazwiska lub zastosowania podanych przez kogoś
przed chwilą wskazówek.
Początkowo psycholodzy nazwali ten magazyn pamięcią krótkotrwałą,
co odzwierciedla ujmowanie go jako ograniczonego do krótkotrwałego,
biernego przechowywania.
Badania wykazały jednak, że na tym etapie liczne procesy poznawcze
działają błyskawicznie w celu przetworzenia informacji. Dlatego stosuje
się nowsze pojęcie pamięci operacyjnej.
 Pamieć operacyjna

Funkcje Zaangażowana w kontrolę uwagi

Dołącza znaczenie do bodźca
Wiąże idee i zdarzenia
Kodowanie Koduje informację
(zwłaszcza z uwagi na znaczenie)
tak, by była ona akceptowalna dla
pamięci długotrwałej
Pojemność „Magiczna liczba 7” +/– 2
„porcje”
Czas przechowywania Mniej więcej 20–30 sekund, chyba
że materiał jest powtarzany
Struktura Centralny ośrodek wykonawczy
Pętla fonologiczna
Szkicownik
Bufor epizodyczny
Podstawa biologiczna Obejmuje hipokamp
i płaty czołowe
Porcjowanie i powtarzanie
Dzięki porcjowaniu można włączyć więcej materiału do siedmiu przedziałów pamięci
operacyjnej.

Powtarzanie utrzymujące zachowuje informację świeżą w pamięci operacyjnej i

zapobiega jej usunięciu stamtąd przez konkurencyjne dane.

Powtarzanie opracowujące - W tej metodzie informacja nie jest po prostu powtarzana, ale
aktywnie łączona z przechowywaną w umyśle wiedzą.
 Poziomy
przetwarzania Zgodnie z założeniami koncepcji poziomów przetwarzania,
w pamięci zaproponowanej przez Fergusa Craika i Roberta Lockharta
(1972), „głębsze” przetwarzanie, ustanawiające więcej
operacyjnej powiązań z danymi przechowywanymi w pamięci
długotrwałej, sprawia, że nowa informacja staje się bardziej
sensowna i łatwiejsza do pamiętania
Grupa1: Pojemność i czas
przechowywania w pamięci
sensorycznej
Trzeci
magazyn:
Struktura i funkcja pamięci
sensorycznej pamięć
długotrwała
Grupa4: Biologiczna podstawa
pamięci sensorycznej
Pamięć długotrwała
Ostatni magazyn przetwarzania, otrzymuje informację z
pamięci operacyjnej i może przechowywać ją przez
znacznie dłuższy czas, czasami do końca życia jednostki.
Informacja w pamięci długotrwałej stanowi całą naszą
wiedzę na temat świata.
Zawiera tak różnorodne dane, jak obraz twarzy matki, tekst
ulubionej piosenki czy różnica między psychologiem i
psychiatrą.
 Pamięć długotrwała
Funkcje Długo przechowuje informację
Kodowanie Przechowuje Informację w sensownych kategoriach umysłowych
Pojemność Nieograniczona
Czas przechowywania Nieograniczony
Struktura Pamięć proceduralna i pamięć Deklaratywna (dzieląca się na pamięć semantyczną i
epizodyczną)
Podstawa biologiczna Obejmuje różne obszary kory Mózgowej
 Pamięc sensoryczna Pamieć robocza Pamięć długotrwała

Funkcje Przez chwilę Utrzymuje Informację Zaangażowana w kontrolę uwagi Długo przechowuje
oczekującą na wejście do Pamięci Dołącza znaczenie do bodźca informację
operacyjnej Wiąże idee i zdarzenia
Kodowanie Obrazy zmysłowe: Koduje informację Przechowuje Informację w
brak kodowania (zwłaszcza z uwagi na znaczenie) sensownych Kategoriach
znaczeniowego tak, by była ona akceptowalna dla umysłowych
pamięci długotrwałej
Pojemność 12–16 elementów „Magiczna liczba 7” +/– 2 Nieograniczona
„porcje”
Czas przechowywania Mniej więcej ćwierć sekundy Mniej więcej 20–30 sekund, chyba Nieograniczony
do sekundy że materiał jest powtarzany
Struktura Oddzielny rejestr Centralny ośrodek wykonawczy Pamięć proceduralna i pamięć
sensoryczny dla Pętla fonologiczna deklaratywna(dzieląca się na
każdego zmysłu Szkicownik pamięć semantyczną i epizodyczną)
Bufor epizodyczny
Podstawa biologiczna Ścieżki zmysłowe Obejmuje hipokamp Obejmuje różne obszary kory
i płaty czołowe Mózgowej
Dziękuje
Dodtakowe (nie na egzamin)
Wrażenie
„ wrażenie po prostu jako proces, w którym pobudzony receptor (np.
oko czy ucho) wytwarza wzorzec informacji nerwowych
reprezentujących bodziec w mózgu, dając początek naszemu
wstępnemu doświadczeniu owego bodźca. Ważną kwestią do
zapamiętania jest to, że wrażenie obejmuje przekształcenie stymulacji
(np. ukłucia szpilką, dźwięku czy błysku światła) do postaci zrozumiałej
dla mózgu (impulsy nerwowe) – podobnie jak telefon zamienia sygnał
elektryczny w słyszalne fale dźwiękowe.” (Zimbardo, Johnson,
MacCann, 2017, str. 26)
Percepcja
• „Bardziej ogólnie zdefiniujemy percepcję jako proces umysłowy
• opracowujący i nadający znaczenie docierającym do nas wzorcom
• sensorycznym. Można powiedzieć, że percepcja tworzy interpretację
wrażenia.”
• (Zimbardo, Johnson, MacCann, 2017, str. 28)
Transdukcja
• „transdukcja na określenie procesu przekształcającego informację
przenoszoną przez bodziec fizyczny, taki jak fale świetlne czy
dźwiękowe, w impulsy nerwowe. Transdukcja rozpoczyna się w chwili
wykrycia bodźca fizycznego (jak fala dźwiękowa wytwarzana przez
drgającą strunę gitary) przez neuron czuciowy. Kiedy właściwy bodziec
dotrze do narządu zmysłu, aktywuje wyspecjalizowane neurony
nazywane receptorami, których reakcja polega na przekształceniu
własnego pobudzenia w impuls nerwowy.” (Zimbardo, Johnson,
MacCann, 2017, str. 26)
Progi
• „progi absolutne różnych rodzajów stymulacji są minimalną ilością
energii fizycznej konieczną do wywołania wrażenia zmysłowego”
• próg różnicy (nazywanego też ledwie dostrzegalną różnicą), czyli od
najmniejszej fizycznej różnicy między dwoma bodźcami, którą
człowiek jest w stanieprawidłowo wykryć w 50% prób.

• (Zimbardo, Johnson, MacCann, 2017)

prawo Webera
• najmniejsza wykrywalna różnica w intensywności bodźca
pozostaje zawsze duża, gdy intensywność bodźca jest wysoka,
i mała, gdy intensywność bodźca jest niska. Psycholodzy
określają proporcjonalność najmniejszej wykrywalnej różnicy i
intensywności bodźca mianem prawa Webera

• (Zimbardo, Johnson, MacCann, 2017)

Teoria detekcji
sygnałów
• Teoria detekcji sygnałów zakłada,
że wrażenia zależą od
właściwości bodźca, stymulacji w
tle i detektora
• 1.1. Mózg doświadcza świata pośrednio, ponieważ
• narządy zmysłów przekładają stymulację na język układu
• nerwowego: na impulsy nerwowe.
• 1.2. Wszystkie zmysły działają na podobnych zasadach,
• ale każdy reaguje na odmienne informacje, które
• przesyła do własnych, wyspecjalizowanych mózgowych
• obszarów przetwarzania.
• 1.3. Spostrzeganie, czyli percepcja, dodaje do wrażenia
• znaczenie; rezultatem percepcji jest interpretacja świata,
• a nie jego wierna reprezentacja.