ATOM FİZİĞİNE GİRİŞ VE RADYOAKTİVİTE

ÜNİTE FÖY
5 Büyük Patlama ve Evrenin Oluşumu
38
BÜYÜK PATLAMA TEORİSİ h Büyük Patlama’dan sonra evrenin her yeri çok yüksek
enerjili, çok yüksek hızlı kuarklarla ve antikuarklarıyla dol-
Önceleri Güneş, gezegen ve yıldızların Dünya çevresinde dön-
muştur.
düğü zannediliyordu. 21. yüzyıldan itibaren bu görüşler değiş-
meye başlamıştır. h Tüm kuarklar çekirdek kuvvetiyle birleşerek parçacıkları
oluşturdu. Leptonlar ise bu birleşmeden ayrı kaldı.

h Evrenin hızla devam eden genişlemesi sırasında atom al-

tı parçacıklar sayesinde oluşan çekirdek ve atom parça-
cıkları birleşerek maddeyi oluşturmuştur.

h İlk oluşan hidrojen ve helyum gazları kütle çekimi saye-

sinde kendi üzerine çökmeye başlayarak ilk yıldızlar ve
galaksiler oluşmuştur.

h Evrendeki yıldızlar ve galaksilerde bu döngünün devam

Evrenin oluşumunu anlamak için zamanda geriye giderek her
şeyin başlangıcını yani 13,7 milyar yıl öncesini anlamamız ge-
rekir. Bu oluşumu keşfetmeye yönelik yapılan çalışmalardan
en çok kabul göreni Büyük Patlama Teorisi (Big Bang-Big
Beng) olup yaklaşık yüzyıl önce ortaya atılmıştır.
h Bu teoriye göre, başlangıçta ne madde ne enerji ne de
boşluk vardır. Hatta zaman da yoktur.
ediyor olması, evrenin milyarlarca yıl öncesine dayanan bir
başlangıcının olduğunu ve büyük patlama teorisini destek-
lemektedir.
HUBBLE YASASI
Büyük patlama teorisini destekleyen ilk ve en önemli bilimsel
çalışmalar bilim insanları Hubble ve Lundmark tarafından ya-
pılmıştır.

h Büyük Patlama anlamındaki bu teoriye göre, evren çok h Edwin Hubble, dönemin en güçlü teleskobunu kullana-
küçük hacimde iken yaklaşık 13,7 milyar yıl önce büyük rak yapılan gözlemler sonucunda evrenin sabit olmadı-
bir patlama sonucunda oluşmaya başladı.
ğını ve sürekli genişlediğini göstermiştir.
h Patlamadan yalnızca 1 saniye sonra evren yoğun, say-
h Bu çalışmalarda, galaksilerden gelen ışıma spektrumun-
dam olmayan ve dönen parçacıklara sahiptir.
daki çizgilerin kırmızıya doğru kayma değerleri kullanıl-
h Patlamadan çok kısa bir süre sonra sıcaklık 1 milyar Kel-
mıştır. Işıkta Doppler etkisini gözlemleyerek evrenin ge-
vin’e ulaşmış, bunun etkisiyle başlayan tepkimeler ge-
nişlediğini ortaya koymuştur.
nişlemeye neden olmuştur.
h Galaksilerin yaydığı ışığın tayfını inceleyen Hubble, nere-
Güneş sisteminin
Evrenin oluşumu deyse bütün galaksilerin birbirinden uzaklaşmakta olduğu-
İlk galaksi
oluşumu İlk yıldız oluşması nu ve en uzakta olanların en hızlı uzaklaştıklarını belirledi.
oluşması
Karanlık
Büyük çağ
patlama Modern
galaksi

Zaman

0
380
binyıl
300 Genişleyen evren modeline göre, evrendeki genişleme balonda olduğu gibi
milyon yıl
1 milyar yıl Günümüz homojendir. Her nokta komşu noktasından eşit büyüklükteki hızla uzaklaşır.
13,7
milyar yıl h Hubble’ın gözlemlerine kadar evrenin oluşumu ve gele-

Büyük patlama teorisine göre, patlama olduktan bir saniye sonra evren, Gü-
neş sisteminin bin katı büyüklüğündeki madde parçacıklarıyla dolmuştur. Ar-
dından kuarklar; proton ve nötronları oluşturacak kadar soğumuş hâle gel-
miş, 3 dakika sonra atom çekirdeği oluşmuştur.
ceği ile ilgili birçok farklı teori ileri sürülmüştü.
h Bu teorilerden en çok ses getirenleri Sabit Durum Mode-
li, Açılıp Kapanan Evren Modeli, Sonsuz Evrenler ve Va-
kum Modeli olarak söylenebilir.

F İ Z İ K K O N U A N L A T I M F Ö Y Ü 17
 ÜNİTE
Büyük Patlama ve Evrenin Oluşumu
5
ATOM ALTI PARÇACIKLAR VE TEMEL Standart modele göre, parçacıklar iki grupta sınıflandırılır.

ÖZELLİKLERİ 1. Madde parçacıkları (Fermiyonlar)

Günümüzde temel parçacıklar olarak bilinen parçacıklardan
elektron, 1897’de Thomson tarafından keşfedilmiştir. Ardın-
dan Rutherford, 1911 yılında çekirdeği ve 1919 yılında da pro-
tonu keşfetmiştir. Chadwick’in 1932 yılında nötronu keşfet-
mesiyle elektron, proton ve nötronun temel parçacıklar oldu-
2. Alan (etkileşim) parçacıkları (Bozonlar)
h Fermiyonlar kesirli spin sayılarına sahip parçacıkların ge-
nel adıdır.
h Bozonlar tam sayılı spine sahip parçacıkların genel adıdır.

ğu kabul edilmiştir. h Madde parçacıkları olan fermiyonlar da kendi aralarında

leptonlar ve kuarklar olmak üzere iki gruba ayrılır.
aşağı
atom nötron yukarı
kuark
kuark
proton
gluon
FERMİYONLAR BOZONLAR

u c t g H

Kuarklar
yukarı tılsımlı üst gluon Higgs
bozonu
çekirdek

çekirdek elektron
d s b g
aşağı garip alt foton

h Saçılma deneyleri yapılarak çekirdekte atom altı parça-

cık adı verilen parçacıkların olduğu anlaşılmıştır.
Leptonlar e m t z
elektron müon tau z bozonu
h Yirminci yüzyılın sonlarına doğru birçok atom altı parça-
cığın kuark ve lepton adı verilen daha alt parçacıklardan
n e nm nt w
elektron müon tau
nötrino nötrino nötrino w bozonu
oluştuğu anlaşılmıştır. Kuark ve lepton için bölünemez,
en temel parçacık anlamında temel parçacık denilmiştir. Kuark çeşitleri, lepton çeşitleri ve bunlara ait kuvvet taşıyıcıları

h Bölünemez olarak adlandırılan parçacıkların değişiyor ol- Kuarklar

ması bilim insanlarını temel parçacık yerine sadece par-
çacık ifadesini kullanmaya yöneltmiştir.
h 1986 yılında Millikan’ın talebesi olan yaşlı nükleer fizik
hocamız 100 civarında atom altı parçacık olduğunu söy-
lediğinde çok şaşırmıştık. Günümüzde yaklaşık 300 ci-
varında atom altı parçacık bilinmektedir.
TEMEL PARÇACIKLARIN STANDART
MODELİ
Proton ve nötronun temel yapı taşları olmadığı 1967 - 1973
yılları arasında Stanford Doğrusal Hızlandırıcı merkezinde hız-
landırılan elektronlar, proton ve nötron ile çarpıştırılarak par-
çacıkların iç yapıları keşfedilmeye çalışılmıştır.
h Atom altı parçacıkları açıklayan en iyi teori Standart Mo-
del (S M) adı verilen bir modeldir.
Kuarkların varlığı 1960 yılında matematiksel olarak ortaya kon-
muştur. 1969-1995 yılları arasında da deneysel olarak gözlen-
miştir.
h Evren; 6 çeşit kuark, 6 çeşit lepton ve kuvvet taşıyıcıla-
rından oluşmuştur.
h Kuarklar aşağı - yukarı, tılsım - acaip, üst -alt gibi çiftler
hâlinde anılır. Doğada her parçacığın antiparçacığı bu-
lunduğu gibi kuarkların da antikuarkları vardır.
h Bir kuarkla o kuarkın antikuarkı arasındaki tek fark, yü-
künün işaretidir.
h Kuarklar doğada tek başına bulunmaz, güçlü nükleer kuv-
vet etkisi ile bir araya gelerek gruplar oluşturur. Bu kuark
gruplarına hadron adı verilir.
h Her kuarkın elemanter yükün (e) kesirli katlarına denk ge-
len kendine özgü bir yükü vardır.

h Bu model parçacık fiziğinde temel parçacıkları ve bu par-

Nesil 1 2 3 Nesil 1 2 3
çacıkların aralarındaki etkileşimlerinde etkili olan güçlü
ve zayıf nükleer kuvvet ve elektromanyetik kuvveti açık- u c t u c t
Antiuarklar
Kuarklar

layan modeldir. yukarı tılsım üst antiyukarı antitılsım antiüst

d s b d s b
h Parçacıkların sınıflandırılması farklı özelliklerine göre ya-
aşağı acaip alt antiaşağı antiacaip antialt
pılabilir. Bunlardan biri ve genel olarak tercih edileni par-
çacıkların aralarındaki etkileşime göre yapılan sınıflandır- Kuarklar ve antikuarklar
madır. Antiparçacıklar, parçacığın sembolü üzerine çizilen bir çizgi
ile gösterilir.

18 D U B L E K S S E R İ S İ
 ÜNİTE
Büyük Patlama ve Evrenin Oluşumu
5
Hadronlar Ö R N E K S O R U
Birbirlerine güçlü bir şekilde bağlanmış olan kuarkların oluş- Şekildeki K, L parçacıklarının kuark yapıları modellenmiştir.
turduğu bileşik parçacıklara hadronlar denir. Parçacıklar için-
Ç Ö Z Ü M
de en geniş grubu hadronlar oluşturur.
S I R A uS E Nu D E
Hadronlar iki gruba ayrılır. u d
d
1. Baryonlar Ç Ö Z Ü M
K L
2. Mezonlar
Ö S Y M S O R U S U
1. Ü
 ç kuarkın güçlü nükleer kuvvet ile birbirine bağlanarak Buna göre,
oluşturdukları parçacıklara baryon adı verilir.
I. KÇparçacığı
Ö Z Ü Müç kuarkın güçlü nükleer kuvvet ile birbirine
h Baryonlar üç kuarktan oluşur. bağlanarak oluşan baryondur.

h En bilinen baryonlar protonlar ve nötronlardır. Baryonlar II. L Uparçacığı

Y A R Ibir kuark ile karşıt kuarktan oluşan mezon-
bozunarak en sonunda protona dönüşür. dur.
III. KPparçacığının
Ü F N O toplam
K T A yükü
S I sıfırdan farklıdır.
h Baryonlar, ağır parçacıklar olup proton, bu ailenin en ha-
fif parçacığıdır. yargılarından
Ö R N Ehangileri
K S O doğrudur?
R U
T E M S İ L C İ L E R İ

Proton Nötron ÇM ÖE ZR ÜA MK L I S I N A
Ö R N E K S O R U
u u 2
+ e u
2 2 3 SB Iİ RY OA YS OE NR UD M
E
+ e + e Ç Ö Z Ü M
3 3
Baryon 1 1
– e – e
1 3 3
d – 3e ÇE SÖ EZ RÜ LM E R İ
d d S I R A S E N D E
qproton= +e qnötron= 0 Ö S Y M S O R U S U
Ç Ö Z ÜY Mö n e r g e
Mezon Mezon
ÇE KÖ Z BÜ İ ML G İ
d d
Ö S Y M N E S O R D U ? 2015 - LYS
u s
7
Li atomunun
U Y A Rçekirdeğini
I oluşturan proton ve nötronlar-
3 Ç Ö Z Ü M
daki aşağı (d) ve yukarı (u) kuarklarının toplam sayıları aşa-
ğıdakilerden
P Ü F hangisidir?
N O K T A S I
E ÖU RY AN RE IK S O R U
pion kaon
Aşağı
T E M(d)Skuarkları
İ L C İ L E Yukarı
R İ (u) kuarkları
2. B
 ir kuark ile karşıt (anti) kuarktan oluşan parçacıklara me- ÇP ÖÜ ZF Ü NM O K T A S I
zon adı verilir. Kütleleri baryonların kütlesinden daha kü- A) 6 8
M E R A K L I S I N A
çüktür. Mezonlar, pion ve kaon olarak iki çeşittir. B) ST EI RM A8S İ SL EC Nİ DL E R İ 11
h Mezonlar bozunarak en sonunda elektron, pozitron, nöt- C) B İ Y 11O Y O R U M 8
M
Ç ÖE ZR ÜA MK L I S I N A
rino ya da fotona dönüşür. D) 10 11
Mezonlar kararsız yapılı olduklarından günlük yaşamda- E)
E S E 11 R L E R İ
h BÖ Sİ YY OM YN OE R US MO R D U ?10
ki maddelerde bulunmazlar. Baryonların ve mezonların
elektrik yükleri, yapılarındaki kuarkların elektrik yükleri- Y ö n e r g e
EÇ SÖ EZ RÜ LM E R İ
nin cebirsel toplamına eşittir.
7
3
Li atomunun
E K Bçekirdeğinde
İ L G İ 3 tane proton, 4 tane nötron var-
U Y 2A tane
dır. Proton R I yukarı (u), 1 tane aşağı (d) kuarktan (uud),
Fotonlar bir nötron ise 1 tane yukarı (u), 2 tane aşağı (d) kuarktan (udd)
Fotonlar en küçük parçacık grubunu oluşturur. Elektrik yükü oluşur.P Ü F N O K T A S I
ve kütlesi yoktur. Işık hızı ile hareket eder. Elektromanyetik Buna göre,
T E M S İ L C İ L E R İ  
kuvvetler aracılığı ile etkileşime girer. 3 ∙ (2u + d) = 6u + 3d  
 
h Işık hızıyla hareket ettiklerinden atom içinde diğer parça- 4 ∙ (u +M2d)
E =R 4u
A +K 8d’dir.
L I S I N A  
cıklar gibi bulunmaz. Hiçbir koordinat sistemine göre dur-
Toplam 11 tane d, 10 tane u kuark vardır.
gun olamazlar.
B İ Y O Y O R U M Cevap: E

F İ Z İ K K O N U A N L A TEI SM E F
R ÖL YE ÜR İ 19
 ÜNİTE
Büyük Patlama ve Evrenin Oluşumu
5
Dört Temel Kuvvet Dünya ve Ay arasındaki kütle çekim kuvvetinin oluşabilmesi
için aralarında çekim kuvvetini taşıyan bir taşıyıcı parçacığın
Doğadaki kuvvetler dört grupta incelendiği TYT kuvvet konu-
var olması gerekir. Bu parçacık, henüz gözlenemeyen ve gra-
sunda anlatılmıştı. Hatırlamakta yarar vardır.
viton olarak adlandırılan parçacıktır. Elektromanyetik etkileş-
1. Güçlü Nükleer Kuvvet meyi de foton alışverişi sağlar.

Atom çekirdeğini oluşturan tanecikleri bir arada tutan çekim

kuvvetidir. Aracılık eden
Temel kuvvet Menzil
h Çekirdeğin dağılmadan bir bütün hâlinde kalmasını sağlar. alan parçacığı

h Menzili çok kısadır. Etkisi atom çekirdeği boyutlarındadır. Güçlü çekirdek kuvveti Gluon 10–15 m

h Dört temel kuvvet arasında şiddeti en büyük olan bir çek- Elektromanyetik kuvvet Foton ¥
me kuvvetidir.
W+, W –, Z 0
Zayıf çekirdek kuvveti 10–18 m
bozonları
2. Elektromanyetik Kuvvet
Kütle çekim kuvveti Graviton ¥
Elektrik yüklerinin ve manyetik etkinin sebep olduğu kuvvet-
Dört temel kuvvete ait kuvvet taşıyıcıları (aracılık eden alan parçacığı)
tir. Elektrik yüklü parçacıkların birbirlerine itme ya da çekme
ve etki alanları
şeklinde uyguladıkları kuvvettir.
h Alan parçacıkları dört temel kuvvetin oluşmasına ve bu
h Kuvvetin büyüklüğü; yük miktarları ve yüklü cisimlerin
kuvvetlerin temel madde parçacıkları ile etkileşmesine
aralarındaki uzaklığa bağlıdır. Menzili sonsuz olup son-
suzda şiddeti sıfırdır. aracılık eder. Fotonlar ve mezonlar en iyi bilinen etkile-
şim parçacıklarındandır.
h Güçlü nükleer kuvvetten sonra dört temel kuvvet arasın-
da büyüklüğü en fazla olan kuvvettir. h Parçacıklar arasındaki etkileşimler şekildeki gibi model-
lenir. Bu gösterime Feynman diyagramı adı verilir.
3. Zayıf Nükleer Kuvvet
e– e– p n
Bazı atom çekirdeklerinde kararsızlık oluşmasına ve radyoak-
Foton
tif bozunmalara sebep olan kuvvettir. Mezon
Zaman Zaman
h Bozunma işlemlerinde veya bir nötronun protona dönü-
şümünde rol oynayan kuvvettir. e– e– p n
h Menzili güçlü nükleer kuvvetin menzilinden de kısadır. Elektronlar arasındaki etkileşi- Proton ile nötron arasındaki etki-
h Büyüklüğü elektromanyetik kuvvetten küçük, kütle çe-
me foton aracılık eder. leşime mezon aracılık eder.
kim kuvvetinden ise çok büyüktür. h Fermiyonlar, W ve Z bozonları uzayda hareket ederken
bu alan parçacıkları ile etkileşerek kütle kazanır. Higgs
4. Kütle Çekim Kuvveti bozonu etkileşime aracılık eder.
Evrende, kütlesi olan her iki varlık arasında oluşan çekim kuv-
vetidir. Küçük kütleli cisimler arasındaki kütle çekim kuvveti Leptonlar
ihmal edilebilecek kadar küçük olsa da, Güneş sistemindeki
Kuarklar, tek başlarına bulunamazken leptonlar tek başlarına
gezegenler gibi, uzaydaki sistemleri bir arada tutan kuvvettir.
bulunur.
h Etkileşim hâlindeki her iki cisme eşit büyüklükte ve zıt
h Serbest hâlde bulunan fermiyonlara lepton denir. Lep-
yönde etki eder.
tonlar zayıf çekirdek kuvvetlerinden sorumludur.
h Menzili sonsuzdur. Şiddeti en zayıf olan kuvvettir.
h Daha küçük parçalara ayrılmaz, iç yapısı yoktur ve nok-
h Dört temel kuvvetin hepsi temas gerektirmeyen kuvvettir. tasal yapılıdır. En bilinen leptonlar elektronlardır.

h Leptonlar grubuna giren parçacıkların kütlesi, hadronla-

Kuvvet Taşıyıcı Parçacıklar (Bozonlar)
rın en hafif parçacığı olan protonun kütlesinden daha kü-
Nükleer fiziğin gelişmesi ve radyoaktif bozunma ile ilgili çalış- çüktür. Henüz iç yapılarının olduğuna dair bir kanıt yoktur.
malarda yeni parçacıkların keşfedilmesi, parçacık fiziğinin doğ-
h Leptonlar 6 çeşit olup bunlardan üçü, elektrik yüküne sa-
masına sebep olmuştur.
hip diğer üçü de yüksüzdür. Yüksüz olanlar nötrinolardır.
h Parçacık fiziğine göre evreni yöneten, bu dört temel kuv-
h Nötrinolar sürekli ışık hızında hareket eder. Bu nedenle
veti taşıyan parçacıklar olmalıdır. durgun kütle enerjileri yoktur.

20 D U B L E K S S E R İ S İ
 ÜNİTE
Büyük Patlama ve Evrenin Oluşumu
5
Ö R N E K S O R U MADDE OLUŞUMU
Etkileşim (alan) parçacıkları dört temel kuvvetin oluşmasına Bir maddeyi tanımlayabilmek için o maddeyi oluşturan temel
Ç Ö Z Ü M
ve bu kuvvetlerin temel madde parçacıkları ile etkileşmesine yapı taşlarını bilmek yeterli değildir. Maddenin özelliklerini an-
aracılık eder. layabilmek için bu temel yapı taşlarının nasıl bir araya geldik-
S I R A S E N D E
leri, birbirleriyle nasıl etkileştikleri ve nasıl değişebildikleri de
Buna göre,
bilinmelidir.
Ç Ö Z Ü madde
I. Bozonlar, M parçacıkları arasındaki etkileşimlere
h Kuarklardan meydana gelen proton ve nötronlar, güçlü
aracılık eden kuvvet taşıyıcılarıdır.
Ö S Y M S O R U S U çekirdek kuvvetinin etkisi ile atomun çekirdeğini oluştur-
II. Elektronlar arasındaki etkileşime foton aracılık eder.
maktadır.
III. Proton ile nötron arasındaki etkileşime mezon aracılık
Ç Ö Z Ü M
eder. h Çekirdeğin etrafında dolanan elektronlar da bir başka te-
mel parçacık ailesi olan leptonlara aittir. Bu şekilde bir
yargılarından
ÖU RY AN REhangileri
IK S Odoğrudur?
R U atom; proton, nötron ve elektrondan meydana gelmek-
tedir.
ÇP ÖÜ ZF Ü NM O K T A S I
Ö R N E K S O R U
Kuarklar Leptonlar
ST EI RM AS İ SL EC Nİ DL E R İ
Ç Ö Z Ü M
Hadronlar
ÇM ÖE ZR ÜA MK L I S I N A
S I R A S E N D E
ÖB Sİ YY OM YS OO RR UU MS U Mezonlar Baryonlar
Ç Ö Z Ü M
ÇE SÖ EZ RÜ LM E R İ
Ö S Y M N E S O R D U ? 2013 - LYS Atom

U Y temel
Doğadaki A RY Iökuvvetlerden
n e r g e biri olan çekirdek kuvvetle-
Ç Ö Z Ü M
riyle ilgili,
Molekül
PEÖ KÜR FN BE İNKLO GKS İ TO AR SU I
I. Yeğin
U Y çekirdek
A R I kuvvetleri hadronlar arasında ortaya çıkar.
II. Çekirdek kuvvetleri atom altı parçacıkların yüküne bağlıdır.
TÇ EÖ MZ ÜS Mİ L C İ L E R İ Madde
P Ü F kuvvetleri
III. Çekirdek N O K T çekirdekte
A S I protonlar arası elektros-
tatik itme kuvvetini dengeler.
M E R A K L I S I N A Kuarklar gruplar oluşturarak (hadronlar) proton ve nöt-
S I R A S E N D E h
T E M S İ L C İ L E R İ ronları, proton ve nötronlar da atom çekirdeğini oluştu-
yargılarından hangileri doğrudur?
E BÇ Öİ YZ OÜ MY O R U M rur. Atom çekirdeği ile elektronlar (leptonlar) atomu oluş-
M IE
A) Yalnız R A K L I SB) IYalnız
N A II C) Yalnız III turur. Atomlar molekülleri, moleküller de maddeyi oluş-
turur.
EÖ SS EY RMD)LI ve
EN RE İ S O R D U E)? I ve III
B İ Y O Y OII R U M
MADDE
Ç Ö Z ÜY Mö n e r g e molekül
E S E R L E R İ
Doğadaki temel kuvvetlerden biri olan çekirdek kuvvetleri, ye-
EU KY A olarak
ğin kuvvetler BR İ I L adlandırılır.
G İ Yeğin çekirdek kuvvetleri had-
atom
çekirdek
ronlar arasında ortaya çıkar. Hadronlar, baryon ve mezon gru- nötron
bu temelP Üparçacıklardan
F N O K T oluşur.A S I Atomun çekirdeğindeki pro- molekül
ton ve nötronların bir arada durmasında etkili olan kuvvet bah- proton
si geçenT Ekuvvettir.
M S İ L C İ L E R İ elektron

Çekirdek kuvvetleri çekirdekte protonlar arası elektrostatik it- çekirdek

me kuvvetini
M E Rdengeler.
A K L IÇünkü
S I Nçekirdekte
A bir proton diğer pro-
kuarklar
tonu iter. Bu itme kuvvetlerinin yenilerek protonların bir arada
kuarklar
durması çekirdek kuvvetleri sayesinde sağlanır.
B İ Y O Y O R U M nötron
Çekirdek kuvvetleri atom altı parçacıkların yüklerine bağlı de-
ğildir. Atom altı parçacıkların yükleri parçacıklar arasındaki
E S E R L E R İ Maddenin en küçük yapı taşı olan kuarklardan başlayarak maddenin oluşum
coulomb kuvvetini etkiler. Sonuç olarak verilen yargılarından
I ve III yargıları doğrudur.
sürecine kadar olan basamaklar modellenmiştir.
Cevap: E

F İ Z İ K K O N U A N L A T I M F Ö Y Ü 21
 ÜNİTE
Büyük Patlama ve Evrenin Oluşumu
5
Kütle ve Higgs Bozonu h Kütle tamamen yok olarak enerjiye dönüştüğü için bu
olaya yok olma tepkimesi denir.
Standart modeldeki atom altı parçacıkların kütlesi olanların
yanı sıra kütlesi olmayan parçacıklar da vardır.
g ışını
h Standart modele göre tüm uzay Higgs alanı ile dolu ol-
g ışınları e+
duğu varsayılır.

h Fermiyonlar, W ve Z bozonları Higgs alanı içinde hareket

ederken bu alanla etkileşerek kütle kazanır.
e–
h Etkileşime aracılık eden parçacığa Higgs bozonu ya da
Higgs parçacığı denir. + e+ e– – kurşun levha

Higgs bozonu
yok olma tepkimesi çift oluşum tepkimesi

h Enerjisi, parçacıkların durgun kütle enerjisine eşdeğer

olan iki foton bir araya geldiğinde parçacık ve antiparça-
cığı aynı anda oluşur. Buna çiftli oluşum denir.
Ö R N E K S O R U
protonlar

Ç Ö Z Ü M
h Bir parçacık Higgs alanı ile ne kadar fazla etkileşime gi-
riyorsa o kadar fazla kütle kazanmaktadır. S I R A S E N D E
h Foton Higgs alanı ile etkileşime girmediğinden kütlesizdir.
Ç Ö Z Ü M
Madde - Antimadde
Yapılan deneysel çalışmalar ve matematiksel hesaplamalar, Ö S Y M N E S O R D U ? 2016 - AYT
antiparçacıkların var olduğunu ortaya koymuştur.
Parçacık, karşıt parçacık ve fotonlarla ilgili,
Ç Ö Z Ü M
h Evrende her atom altı parçacık için bir anti (karşıt) par-
I. Her temel parçacığın bir karşıt parçacığı bulunur.
çacık bulunur.
U foton
II. Bir Y A RherI durumda parçacık ve karşıt parçacık çifti
h Bir parçacık ile antiparçacığı zıt işaretli elektrik yüklerine oluşturur.
Ö R N E K S O R U
sahiptir. Bunun dışında, yük miktarı ve kütle gibi diğer P parçacık
III. Bir Ü F NileO karşıt
K T parçacığın
A S I elektriksel yük türleri ay-
tüm özellikleri aynıdır. nıdır.
Ç Ö Z Ü M
T E M Shangileri
yargılarından İ L C İkesinlikle
L E R İ doğrudur?
Parçacık Antiparçacık A
S I R A S E N D E
A) Yalnız
M IE R A K L I SB) IYalnız
N A II C) Yalnız III
Elektron Pozitron
Ç Ö Z ÜD) MI ve II E) I, II ve III
Proton Antiproton B İ Y O Y O R U M
Nötron Antinötron
Ö S Y M N E S O R D U ?
Nötrino Antinötrino E S E R L E R İ
Ç Ö Z Ü M
h Parçacıklar maddeyi, antiparçacıklar da antimaddeyi
Her parçacığın bir karşıt parçacığı vardır. Örneğin elektronun
oluşturur.
U Y A R pozitrondur.
karşıt parçacığı I Bu karşıt parçacık elektronla ay-
h Tüm cisimlerin olduğu gibi parçacıkların da durgun küt- nı yük miktarına aynı kütleye sahiptir. Ancak yük işareti elekt-
le enerjisi vardır. Kütle ve enerji eşdeğer olduğundan bir P Ü F (INdoğru)
ronun zıddıdır. O K T A S I
parçacık enerjiye, enerji de parçacığa dönüşebilir.
Foton bir bozon olduğundan tek başına bulunabilir. Her durum-
T E M S İ L C İ L E R İ
da parçacık - karşıt parçacık çifti oluşturmaz. (II kesin değil)
h Örneğin bir elektron ile pozitronun etkileşiminden parça-
cıkların kütle enerjilerinin toplamına eşdeğer enerji taşıyan Parçacık ile karşıt parçacığın yük türleri zıt işaretlidir. Örneğin,
bir foton oluşur. Bu foton elektromanyetik spektrumun
M E R A K L I S I N A
e– ve e+ gibi. (III yanlış)
gama ışınımı bölgesindedir. Cevap: A
B İ Y O Y O R U M

22 D U B L E K S S EE R
S Eİ R SL Eİ R İ