Slide Chuong Hamnhieubien LienThong

HÀM NHIỀU BIẾN
(Hệ liên thông)
Nguyễn Văn Kiên
Bộ môn Toán Giải tích

Trường Đại học Giao thông vận tải
Ngày 30 tháng 6 năm 2022
Nguyễn Văn Kiên (GTVT) HÀM NHIỀU BIẾN (Hệ liên thông) Ngày 30 tháng 6 năm 2022 1 / 35
Khái niệm hàm nhiều biến
Khái niệm. Cho D là một miền trong mặt phẳng Oxy , nếu với mỗi điểm
(x, y ) ∈ D tồn tại duy nhất một giá trị f (x, y ) ∈ R ta nói f (x, y ) là hàm
của hai biến x, y , D được gọi là miền xác định của hàm f .
Một cách tương tự ta có khái niệm của hàm nhiều biến hơn.
Ví dụ. Cho f (x, y ) = x y . Tính f (3, 2), f (2, 3).
Giải. Ta có
f (3, 2) = 32 = 9
f (2, 3) = 23 = 8
Chú ý. Khi cho hàm số f (x, y ) dưới dạng một biểu thức đại số mà không
giải thích gì thêm về miền xác định ta hiểu miền xác định là tập hợp các
cặp số (x, y ) sao cho biểu thức có nghĩa.
Ví dụ.
p
f (x, y ) = 1 − x 2 − y 2 xác định trên miền {(x, y ) : x 2 + y 2 ≤ 1}.
f (x, y ) = ln(x + y ) có miền xác định là {(x, y ) : x + y > 0}.
Đạo hàm riêng cấp 1
Định nghĩa. Cho hàm hai biến f (x, y ). Đạo hàm riêng của hàm f (x, y )
theo biến x tại (x0 , y0 ) (nếu tồn tại)
∂f f (x, y0 ) − f (x0 , y0 )
fx0 (x0 , y0 ) = (x0 , y0 ) := lim
∂x x→x 0 x − x0
Tương tự, đạo hàm riêng của hàm f (x, y ) theo biến y
∂f f (x0 , y ) − f (x0 , y0 )
fy0 (x0 , y0 ) = (x0 , y0 ) := lim .
∂y y →y0 y − y0
Đạo hàm riêng tại điểm (x, y ) bất kỳ có thể được ký hiệu ngắn gọn là
∂f ∂f
, hoặc fx0 , fy0
∂x ∂y
Quy tắc tìm đạo hàm riêng
Cho f (x, y ), để tính fx0 ta coi y là hằng số và tính như hàm một biến
với biến x, tương tự để tính fy0 ta coi x là hằng số và tính như hàm
một biến đối với biến y .
Hàm số của 3 biến có 3 đạo hàm riêng cấp 1.
Đạo hàm của một số hàm cơ bản
1 (x α )0 = αx α−1 6 (cos x)0 = − sin x

1
2 (e x )0 = e x 7 (tan x)0 = cos2 x
3 (ax )0 = ax ln a. 8 (cot x)0 = − sin12 x
4 (ln |x|)0 = 1 9 (arcsin x)0 = √ 1

x 1−x 2
1
5 (sin x)0 = cos x 10 (arctan x)0 = 1+x 2
Ví dụ. Tìm đạo hàm riêng fx0 , fy0 , và fx0 (1, 2), fy0 (1, 2) của hàm số
f (x, y ) = x 2 y 3 + 3x 2 + 2y .
Giải. Ta có
0
fx0 = x 2 y 3 + 3x 2 + 2y x
= 2xy 3 + 6x
và
0
fy0 = x 2 y 3 + 3x 2 + 2y y
= 3x 2 y 2 + 2.
Từ đó suy ra
fx0 (1, 2) = 2 · 1 · 23 + 6.1 = 16 + 6 = 22

fy0 (1, 2) = 3 · 12 · 22 + 2 = 12 + 2 = 14.
Ví dụ. Tìm đạo hàm riêng fx0 , fy0 và fx0 (1, 0), fy0 (1, 0) của hàm số
f (x, y ) = x 2 cos(2y )
Giải. Ta có
fx0 = 2x cos(2y )
và
fy0 = −x 2 sin(2y )(2y )0y = −2x 2 sin(2y ).
Từ đó suy ra
fx0 (1, 0) = 2.1. cos(2.0) = 2
và
fy0 (1, 0) = −2.12 . sin(2.0) = 0
Ví dụ. Tìm đạo hàm riêng fx0 , fy0 của hàm số
f (x, y ) = ln(e x + sin y )
Giải. Ta có
(e x + sin y )0x ex
fx0 = =
e x + sin y e x + sin y
và
(e x + sin y )0y cos y
fy0 = x
= x .
e + sin y e + sin y
Ví dụ. Tìm đạo hàm riêng cấp 1 của
g (x, y , z) = (x 2 + xy + y 3 )e z .
Giải. Vì g là hàm ba biến nên có 3 đạo hàm riêng cấp 1. Đạo hàm riêng
theo biến x là
gx0 = (2x + y )e z
đạo hàm riêng theo biến y là
gy0 = (x + 3y 2 )e z
và đạo hàm riêng theo biến z là
gz0 = (x 2 + xy + y 3 )e z .
Vi phân toàn phần cấp 1
Định nghĩa. Vi phân toàn phần cấp một của hàm hai biến f (x, y ) được
định nghĩa là
df (x, y ) = fx0 (x, y )∆x + fy0 (x, y )∆y .
Ta có thể chứng minh được dx = ∆x và dy = ∆y và vi phân được viết
lại là
df (x, y ) = fx0 (x, y )dx + fy0 (x, y )dy .
Đôi khi ta viết ngắn gọn là
df = fx0 dx + fy0 dy .
Vi phân toàn phần cấp một của hàm ba biến f (x, y , z) cho bởi
df = fx0 dx + fy0 dy + fz0 dz.
Ví dụ. Tìm vi phân toàn phần cấp 1 của
f (x, y ) = x 2 + x 2 y 3 + y 4 .
Giải. Ta có các đạo hàm riêng cấp một của hàm f (x, y ) là
fx0 = 2x + 2xy 3
và
fy0 = 3x 2 y 2 + 4y 3 .
Vậy vi phân toàn phần là
df = (2x + 2xy 3 )dx + (3x 2 y 2 + 4y 3 )dy
Ví dụ. Tìm df của hàm số
f (x, y ) = x cos(x + y ).
Giải. Ta có các đạo hàm riêng của hàm số là
fx0 = cos(x + y ) − x sin(x + y )
và
fy0 = −x sin(x + y ).
Vậy vi phân toàn phần cấp một là
df = (cos(x + y ) − x sin(x + y ))dx − x sin(x + y )dy .
Ví dụ. Tìm df và df (3, 4) của hàm số
f (x, y ) = ln (x 2 + y 2 ).
Giải. Hàm f (x, y ) có các đạo hàm riêng cấp 1 là
(x 2 + y 2 )0x 2x
fx0 = = 2
x2 + y2 x + y2
(x 2 + y 2 )0y 2y
fy0 = = 2 .
x2 + y2 x + y2
Vậy
2x 2y
df = dx + 2 dy
x2 + y2 x + y2
và
2.3 2.4 6 8
df (3, 4) = dx + 2 dy = dx + dy .
32 + 42 3 + 42 25 25
Ví dụ. Tìm vi phân toàn phần cấp 1 của
f (x, y , z) = x 2 e 2y sin(3z)
Giải. Hàm f (x, y , z) là hàm số của ba biến số. Ta có
fx0 = 2xe 2y sin(3z), fy0 = 2x 2 e 2y sin(3z)
và
fz0 = 3x 2 e 2y cos(3z).
Từ đó suy ra
df = 2xe 2y sin(3z)dx + 2x 2 e 2y sin(3z)dy + 3x 2 e 2y cos(3z)dz.
Đạo hàm riêng cấp cao
Giả sử f (x, y ) có các đạo hàm riêng cấp 1 là fx0 và fy0 . Khi đó các đạo hàm
riêng cấp hai của f (x, y ) được định nghĩa là các đạo hàm riêng cấp 1 của
các hàm fx0 và fy0 . Ký hiệu
∂2f ∂2f
fx002 = := (fx0 )0x , fxy00 = := (fx0 )0y
∂x 2 ∂x∂y
∂2f ∂2f
fyx00 = := (fy0 )0x , fy002 = := (fy0 )0y .
∂y ∂x ∂y 2
Nếu hàm f (x, y ) tồn tại các đạo hàm riêng cấp hai fxy00 và fyx00 và các
đạo hàm riêng này liên tục tại điểm (x, y ) thì fxy00 = fyx00 .
Ví dụ. Tìm các đạo hàm riêng cấp hai của hàm số
f (x, y ) = x 3 + y 2 + 2x 2 y .
Giải. Ta có các đạo hàm riêng cấp một là
fx0 = 3x 2 + 4xy
fy0 = 2y + 2x 2
Từ đó ta có các đạo hàm riêng cấp hai là
fx002 =(3x 2 + 4xy )0x = 6x + 4y

fy002 =(2y + 2x 2 )0y = 2
fxy00 =fyx00 = (3x 2 + 4xy )0y = 4x
Ví dụ. Tìm các đạo hàm riêng cấp 2 của
f (x, y ) = x 3 cos(2y ).
Giải. Ta có
fx0 = 3x 2 cos(2y )
fy0 = −2x 3 sin(2y ).
Từ đó ta có các đạo hàm riêng cấp 2 của f (x, y ) là

0
fx002 = 3x 2 cos(2y ) = 6x cos(2y )
x
0
fxy00 = fyx00 = 3x 2 cos(2y ) y = −6x 2 sin(2y )
0
fy002 = − 2x 3 sin(2y ) y = −4x 3 cos(2y ).
Vi phân cấp hai của hàm hai biến
Định nghĩa. Vi phân cấp 2 của hàm hai biến f (x, y ) được ký hiệu và cho
bởi công thức dưới đây:
d 2 f = fx002 dx 2 + 2fxy00 dxdy + fy002 dy 2 .
Ví dụ. Tìm vi phân cấp hai của
f (x, y ) = x 2 + x 2 y 3 + y 4 .
Giải. Ta có các đạo hàm riêng cấp một của hàm f (x, y ) là
fx0 = 2x + 2xy 3 , fy0 = 3x 2 y 2 + 4y 3 .
Các đạo hàm riêng cấp hai là

0
fx002 = 2x + 2xy 3 x
= 2 + 2y 2 sin(xy )
0
fy002 = 3x 2 y 2 + 4y 3 y
= 6x 2 y + 12y 2
0
fxy00 = fyx00 = 2x + 2xy 3 y = 6xy 2 .
Vậy theo công thức vi phân cấp 2 ta có:
d 2 f = (2 + 2y 2 )dx 2 + 12xy 2 dxdy + (6x 2 y + 12y 2 )dy 2 .
Ví dụ. Tìm vi phân cấp 2 của
f (x, y ) = sin(xy )
Giải. Ta có các đạo hàm riêng cấp 1

fx0 = (xy )0x cos(xy ) = y cos(xy )
fy0 = (xy )0y cos(xy ) = x cos(xy )
và các đạo hàm riêng cấp 2 là

0
fx002 = y cos(xy ) x = −y 2 sin(xy )
0
fy002 = x cos(xy ) y = −x 2 sin(xy )
0
fxy00 = fyx00 = y cos(xy ) y = cos(xy ) − xy sin(xy ).
Vậy theo công thức vi phân cấp 2 ta có:
d 2 f = −y 2 sin(xy )dx 2 + 2 cos(xy ) − xy sin(xy ) dxdy − x 2 sin(xy )dy 2 .

Hàm ẩn
Trường hợp 1. Hàm ẩn y = y (x). Giả sử rằng y là hàm của biến x trong
miền D nào đó nhưng ta không biết dạng tường minh của hàm này mà ta
chỉ biết giữa x và y có mối liên hệ qua F (x, y ) = 0. Khi đó ta nói
F (x, y ) = 0 xác định cho ta một hàm số một biến y = y (x).
I Như vậy hàm cho dưới dạng tường là hàm cho bởi một biểu thức của
biến độc lập, trong khi hàm ẩn được cho bởi một phương trình của biến
độc lập và biến phụ thuộc.
Hàm cho dưới dạng tường Hàm ẩn

y = x2 + x + 1 x 2 + y 2 = 15
y = sin(x + 3) xy + 1 = e x+y
Đạo hàm của hàm ẩn
Để tìm đạo hàm y 0 (x) ta có công thức

Fx0
y 0 (x) = − .
Fy0
Ví dụ. Tính y 0 (x) của hàm ẩn y = y (x) xác định từ phương trình
x 2 + y 2 = 25.
Giải. Trong ví dụ này ta có F (x, y ) = x 2 + y 2 − 25. Các đạo hàm riêng

của hàm F (x, y ) là
Fx0 = 2x, Fy0 = 2y .
Từ đó ta nhận được
Fx0 x
y0 = − 0
=− .
Fy y
Ví dụ. Tính y 0 (x) biết y = y (x) xác định từ phương trình
xe y + ye x = 1.
Giải. Đặt
F (x, y ) = xe y + ye x − 1.
Ta có
Fx0 = e y + ye x
Fy0 = xe y + e x .
Vậy
Fx0 e y + ye x
y 0 (x) = − = − .
Fy0 xe y + e x
Trường hợp 2. Hàm ẩn z = z(x, y ). Giả sử z là hàm của hai biến x và y
nhưng ta không biết công thức tường minh mà chỉ biết giữa x, y , và z có
mối liên hệ qua phương trình
F (x, y , z) = 0.
Khi đó ta nói z(x, y ) là hàm ẩn xác định từ F (x, y , z) = 0. Các đạo hàm
riêng của hàm z(x, y ) được tính theo công thức
Fx0
zx0 = −
Fz0
và
Fy0
zy0 = − .
Fz0
Ví dụ. Tìm các đạo hàm riêng cấp một của hàm z(x, y ) biết z = z(x, y )
xác định từ phương trình
x 3 + y 3 + z 3 = 3xyz.
Giải. Đặt
F (x, y , z) = x 3 + y 3 + z 3 − 3xyz.
Ta có các đạo hàm riêng của hàm F (x, y , z) là
Fx0 = 3x 2 − 3yz, Fy0 = 3y 2 − 3xz, Fz0 = 3z 2 − 3xy .
Khi đó ta có các đạo hàm riêng của z(x, y ) là

Fx0 3x 2 − 3yz x 2 − yz
zx0 = − = − =
Fz0 3z 2 − 3xy xy − z 2
0
Fy 3y 2 − 3xz y 2 − xz
zy0 = − 0 = − 2 = .
Fz 3z − 3xy xy − z 2
Ví dụ. Tìm vi phân của hàm ẩn z(x, y ) biết z = z(x, y ) xác định từ
phương trình
x + y 3 + z2 = ez .
Giải. Đặt F (x, y , z) = x + y 3 + z 2 − e z . Ta có các đạo hàm riêng của
hàm F (x, y , z) là
Fx0 = 1, Fy0 = 3y 2 , 2z − e z .
Khi đó ta có các đạo hàm riêng cấp 1 của z(x, y ) là

Fx0 1 1
zx0 = − 0
=− z
= z
Fz 2z − e e − 2z
0 2
Fy 3y 3y 2
zy0 = − 0 = − = .
Fz 2z − e z e z − 2z
Vậy
dx 3y 2 dy
dz = zx0 dx + zy0 dy = + .
e z − 2z e z − 2z
Cực trị của hàm nhiều biến
Hàm f (x, y ) đạt cực tiểu tại (x0 , y0 ) nếu f (x0 , y0 ) ≤ f (x, y ) khi (x, y )
gần (x0 , y0 ). Giá trị f (x0 , y0 ) gọi là giá trị cực tiểu.
Hàm f (x, y ) đạt cực đại (x0 , y0 ) nếu f (x0 , y0 ) ≥ f (x, y ) khi (x, y )
gần (x0 , y0 ). Giá trị f (x0 , y0 ) gọi là giá trị cực đại.
cực đại
cực đại
cực tiểu
cực tiểu
Định nghĩa. Điểm (x0 , y0 ) được gọi là điểm tới hạn (hay điểm dừng) của
hàm khả vi f (x, y ) nếu
fx0 (x0 , y0 ) = fy0 (x0 , y0 ) = 0
Ví dụ. Tìm các điểm tới hạn của hàm số
f (x, y ) = x 2 − 4x + y 2 .
Giải. Điểm tới hạn của f (x, y ) là nghiệm của hệ

  
f 0 = 0 2x − 4 = 0 x = 2
x
⇔ ⇔ .
f 0 = 0 2y = 0 y = 0
y
Như vậy hàm số đã cho chỉ có một điểm tới hạn (điểm dừng) là (2, 0).
Các bước để tìm cực trị của hàm 2 biến f (x, y )
1 Giải hệ sau để tìm các điểm tới hạn:


f 0 = 0
x
→ M(x0 , y0 ).
f 0 = 0
y
2 Tính các đạo hàm riêng cấp 2 và ∆
A = fx002 , B = fxy00 , C = fy002 , ∆ = B 2 − AC .
3 Xét tại điểm M

I Nếu ∆ < 0 và A > 0 thì M(x0 , y0 ) là cực tiểu
I Nếu ∆ < 0 và A < 0 thì M(x0 , y0 ) là cực đại
I Nếu ∆ > 0 thì M(x0 , y0 ) không là cực trị
Ví dụ. Tìm cực trị của hàm số
f (x, y ) = x 2 − 4x + y 2 − 2y + 2
Giải.• Xét hệ phương trình

  
f 0 = 0 2x − 4 = 0 x = 2
x
⇔ ⇔ .
f 0 = 0 2y − 2 = 0 y = 1
y
Ta được điểm dừng là M(2, 1).

• Các đạo hàm riêng cấp 2 là
A = fx002 = 2, C = fy002 = 2
B = fxy00 = 0, ∆ = B 2 − AC = 0 − 2.2 = −4
• Tại M(2, 1) ta có ∆ = −4 < 0 và A > 0 nên M(2, 1) là điểm cực tiểu và

giá trị cực tiểu là f (2, 1) = 1
f (x, y ) = x 3 + y 3 − 15xy .
Giải.• Xét hệ phương trình

   
f 0 = 0 3x 2 − 15y = 0 x 2 = 5y x 2 = 5y
x
⇔ ⇔ ⇒ .
f 0 = 0 3y 2 − 15x = 0 y 2 = 5x x = y 2
y 5
Thế phương trình thứ hai vào phương trình thứ nhất ta được
2 2
y
= 5y ⇔ y 4 = 53 y ⇒ y (y 3 − 53 ) = 0.
5
Ta được các điểm dừng là
M1 (0, 0), M2 (5, 5).
• Các đạo hàm riêng cấp 2 là
A = fx002 = 6x
B = fxy00 = −15
C = fy002 = 6y
Từ đó ta có
∆ = B 2 − AC = 152 − 36xy
• Xét tại các điểm tới hạn:

B Tại M1 (0, 0) ta có ∆ = 152 > 0 nên M1 không là cực trị.
B Tại M2 (5, 5) ta có ∆ = 152 − 36 · 25 < 0, A = 30 > 0 nên M2 là điểm
cực tiểu và giá trị cực tiểu là f (5, 5) = −125.
1 1
f (x, y ) = xy − + .
x y
Giải. • Điểm dừng của hàm số là nghiệm của hệ

  
f 0 = 0 y + 12 = 0 y + 12 = 0
x x x
⇒ ⇒
f 0 = 0 x − 1 = 0. x = 1 .
y y2 y2
Thế phương trình thứ hai vào phương trình thứ nhất ta được
y + y 4 = 0 ⇒ y (1 + y 3 ) = 0 ⇒ y = −1 ⇒ x = 1.
Như vậy điểm dừng là M(1, −1).
• Các đạo hàm riêng cấp 2 của f (x, y ):
2 2
A = fx002 = − , B = fxy00 = 1, C = fy002 = .
x3 y3
Khi đó
4
∆ = B 2 − AC = 1 + .
x 3y 3
• Tại M(1, −1) thì ∆ = −3, A = −2 suy ra M(1, −1) là điểm cực đại và
giá trị cực đại là f (1, −1) = −3.
HẾT

Slide Chuong Hamnhieubien LienThong

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Slide Chuong Hamnhieubien LienThong

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HÀM NHIỀU BIẾN

(Hệ liên thông)

Nguyễn Văn Kiên

Bộ môn Toán Giải tích

Ngày 30 tháng 6 năm 2022

1 (x α )0 = αx α−1 6 (cos x)0 = − sin x

3 (ax )0 = ax ln a. 8 (cot x)0 = − sin12 x

4 (ln |x|)0 = 1 9 (arcsin x)0 = √ 1

fx0 (1, 2) = 2 · 1 · 23 + 6.1 = 16 + 6 = 22

f (x, y ) = ln(e x + sin y )

đạo hàm riêng theo biến y là

và đạo hàm riêng theo biến z là

df = fx0 dx + fy0 dy + fz0 dz.

Vậy vi phân toàn phần là

df = (2x + 2xy 3 )dx + (3x 2 y 2 + 4y 3 )dy

Giải. Ta có các đạo hàm riêng của hàm số là

fx0 = cos(x + y ) − x sin(x + y )

Vậy vi phân toàn phần cấp một là

df = (cos(x + y ) − x sin(x + y ))dx − x sin(x + y )dy .

Giải. Hàm f (x, y ) có các đạo hàm riêng cấp 1 là

Giải. Hàm f (x, y , z) là hàm số của ba biến số. Ta có

fx0 = 2xe 2y sin(3z), fy0 = 2x 2 e 2y sin(3z)

df = 2xe 2y sin(3z)dx + 2x 2 e 2y sin(3z)dy + 3x 2 e 2y cos(3z)dz.

Giải. Ta có các đạo hàm riêng cấp một là

Từ đó ta có các đạo hàm riêng cấp hai là

fx002 =(3x 2 + 4xy )0x = 6x + 4y

Từ đó ta có các đạo hàm riêng cấp 2 của f (x, y ) là

d 2 f = fx002 dx 2 + 2fxy00 dxdy + fy002 dy 2 .

fx0 = 2x + 2xy 3 , fy0 = 3x 2 y 2 + 4y 3 .

Các đạo hàm riêng cấp hai là

Vậy theo công thức vi phân cấp 2 ta có:

d 2 f = (2 + 2y 2 )dx 2 + 12xy 2 dxdy + (6x 2 y + 12y 2 )dy 2 .

Giải. Ta có các đạo hàm riêng cấp 1

và các đạo hàm riêng cấp 2 là

Vậy theo công thức vi phân cấp 2 ta có:

d 2 f = −y 2 sin(xy )dx 2 + 2 cos(xy ) − xy sin(xy ) dxdy − x 2 sin(xy )dy 2 .

Hàm cho dưới dạng tường Hàm ẩn

Để tìm đạo hàm y 0 (x) ta có công thức

Giải. Trong ví dụ này ta có F (x, y ) = x 2 + y 2 − 25. Các đạo hàm riêng

Ta có các đạo hàm riêng của hàm F (x, y , z) là

Fx0 = 3x 2 − 3yz, Fy0 = 3y 2 − 3xz, Fz0 = 3z 2 − 3xy .

Khi đó ta có các đạo hàm riêng của z(x, y ) là

Khi đó ta có các đạo hàm riêng cấp 1 của z(x, y ) là

fx0 (x0 , y0 ) = fy0 (x0 , y0 ) = 0

Ví dụ. Tìm các điểm tới hạn của hàm số

Giải. Điểm tới hạn của f (x, y ) là nghiệm của hệ

1 Giải hệ sau để tìm các điểm tới hạn:

2 Tính các đạo hàm riêng cấp 2 và ∆

A = fx002 , B = fxy00 , C = fy002 , ∆ = B 2 − AC .

3 Xét tại điểm M

Giải.• Xét hệ phương trình

Ta được điểm dừng là M(2, 1).

• Tại M(2, 1) ta có ∆ = −4 < 0 và A > 0 nên M(2, 1) là điểm cực tiểu và

Giải.• Xét hệ phương trình

Ta được các điểm dừng là

M1 (0, 0), M2 (5, 5).

• Xét tại các điểm tới hạn:

Giải. • Điểm dừng của hàm số là nghiệm của hệ

Như vậy điểm dừng là M(1, −1).

You might also like