Tijdlijn stromingen:

Grieken en Romeinen Archaïsche periode 1100-500 v.Chr.

Klassieke periode 500-300 v. Chr

Hellinistische periode 300 – 30 v. Chr
Romeinse periode 200 v. Chr – 300
Vroegchristelijke & Byzantijnse kunst Ca 300 – 500
Middeleeuwen Vroege middeleeuwen 500-1000
500 >< 1500 Romaanse kunst 11e & 12e eeuw
Gotiek / Internationale Gotiek 13e – 15e eeuw
Renaissance Quatrocento Noordelijke
1400-1500 Renaissance
Hoogrenaissance 1500 – 1600
1500-1525
Maniërisme
1525 – 1580
17e eeuw Barok
Classicisme
18e eeuw Rococo
Neo-classicisme
19e eeuw Romantiek
Realisme

1. De Grieken en de Romeinen

- Winckelmann
o Onderzoek naar de kusnt van de klassieke oudheid (focus à Grieken)
o MAAR! Tot 1829 Griekenland à niet vlot bereikbaar
§ Niet bezocht
§ Stierf voor plannen werden gerealiseerd
o Studie gebaseerd op Romeine kopieën uit Rome
§ Nam deze aan als ware Griekse kunst
§ Romeinen kopieërden/roofden enkel kunst die beantwoordden aan hun
smaakt
• Beperkte bron van onderzoek
o Neoclassicisme
§ Winckelmann stimuleerde imitatio en aemulatie (overtreffelijke imitatie)
§ Grondlegger neoclassicisme
o Sublimeerde homoseksuele verlangens op naakte mannelijke lichaam
§ Dit topic kreeg veel aandacht
o Blijft belangrijk door chronologische indeling
§ Archaïsche periode (1100 – 500 v.C.)
§ Bloeiperiode (500 – 350 v.C.)
§ Hellinisme (350 – 30 v.C.)
- Eerste historici
o Verschil Grieken >< Romeinen ontwaren
§ Pas vanaf 18de E à onderscheid maken
1.1. Bouwkunst

- Invloed van Oudheid op Westerse cultuur meest zichtbaar in bouwkunst

o Grike-Romeins tempelfront
- Klassieke zuilenorden
o Klassieke oudheid à 5 zuilenorden = klassieke zuilenorden
o Dorische, ionische en corinthische orde à geïntroduceerd door Grieken
o Toscaanse en Composiete orde door Romeinen
o Verschil te zien in kapiteel, voetstuk en schacht
 Dorische stijl Ionische stijl Corintische stijl
Geen voetstuk Rond voetstuk Rond voetstuk
Brede schachts Slanke schacht Slanke schacht
Ondiepe, brede groeven Diepe, smalle groeven Diepe smalle groeven
Kapiteel: vierkante deksteen Kapiteel: dubbele spiralen Kapiteel: (korf) acantbladeren
Fries: trigliefen en metopen Fries: beeldhouwwerk Fries: beeldhouwwerk
Zwaar en statisch Licht en slank Licht en slank

- Overzicht:
o Het oude Griekenland (1900 – 30 v.C.)
§ De orden + Het Parthenon
o Het oude Rome (300 v.C. – 476 n.C.)
§ Het colosseum + uitvinding beton + Het Pantheon

1.1.1. Archaïsche bouwkunst (1100 – 500 v.C.)

- Megaron = vroegste type gebouw dat we van de

Grieken kennen
- 2 zuilen vooraan à 2 zuilenrijen rondom met in het
midden naos (= ruimte waarin het godenbeeld zich
bevond)
- Dorische orde
o Doriërs à ruw en krijgslustig volk
§ Omstreeks 100 v.C.: vanuit het NW Griekenland binnendringen
• Ioniërs verdrijven naar Westkust (Turkije)
o Uitzondering: Ioniërs (Attica) met hoofdstad Athene
o Bv.: Tempel in Paestum gebouwd door Griekse collonisten (5de – 6de E v.C.)
§ Zware schacht uit afzonderlijk uitgehakte trommels
§ Verticale groeven
§ Schacht kapiteel met een echinus (‘kussen’) en dekplaat (abacus)
§ Zuil heeft bolling en smaller naar boven toe
§ Zuil direct op voetstuk bestaande uit stereobaar en stylobaat
§ Entablement bestaat uit: architraaf, fries en kroonlijst
§ Vooraan en achteraan timpaan gevuld met sculpturen
§ Dorische fries bevat triglief met metopen

1.1.2. Klassieke bouwkunst (500 – 350 v.C.)

- Tholos = ronde tempel

- Stoa = zuilengalerij
- Athena à belangrijkste polis van Griekenland (5de E v.C.)
o Gouden eeuw van Pericles
§ Enorm bouwprogramma, bv.:
tempelcomplex op Akropolis
 - Parthenon
o Grootste tempel à gewijd aan maagdelijke godin ‘Athene’
o Dorische orde à lichter dan Paestum
o Perfecte verhoudingen (uit de natuur)
o Geïnspireerd op wiskundig systeem van Griekse Euclides à Gulde snede
o Symmetria en proportio
§ Zuilen minder enthasis à voetstuk flauw gebogen
§ Zuilen hellen naar binnen
§ Hoekzuilen zijn 7cm korter lang binnen + 6cm dikker
§ Ruimte tussen zuilen naar hoeken gradueel kleiner
• Optische correctie creëren tegen doorhangende horizontalen en
hellende verticalen
• Streven naar sublieme schoonheid
- Ionische orde
o Dorisch (mannelijke) >< ionisch (vrouwelijke)
o Slankere/langere zuil
o Zuil niet rechtstreeks op treden à met basis
o Ramshoren- of volute-kapiteel
o Architraaf verdeeld in 3 horizontale stroken
o Fries à 1 balk ipv. metopen en trigliefen
o Kariatiden = pijlers in de vorm van vrouwenfiguren
o Gedetailleerder
o Kapiteel à spiraalvormige rondngen aan zijkanten
o Zuilschacht à uitsneden met een halfcirkelvormige doorsnede
- Korinthische orde
o Variant op ionische orde
§ Ander kapiteel: acantusblad-kapiteel
o Vooral in Hellinistische/Romeinse bouwkunst
o Door Romeinen ingewijd, maar de architectuur is Griek
o Versierd kapiteel
- Grieks tehater
o Schelpvormige tribune
o Stenen zitbanken
o Rond orchestra
o Decor à de natuur

1.1.3. Hellinistische bouwkunst (350 v.C. – 30 n.V.)

- Alexander de Grote (356 – 323 v.C.)

- Griekse kunst à ‘internationaal’
- Idealisering Grieken komt samen met werkelijkheidzin van Romeinen
- Pronkarchitectuur à barokke interpretatie van wat voorafging
 Romeinen Grieken
Bouwen als constructeur (nieuwe materialen Bouwen als beeldhouwers
& technieken)
Regeringsgebouwen, triomfbogen, theaters, Vooral tempels
markthallen, aquaducten, …
Eigen architectuur geïnspireerd op Etrusken /
(voor annexatie met Grieken)
Belangrijke invloed: baksteen, boog en geweld
Metselwerk en beton /
Grootsteedse architectuur Tempelbouw
Fora: indrukwekkende pleinen /

- Beton à Egyptenaren/Grieken
o Ontwikkeling nam hoge vlucht bij Romeinen
o Mengsel van water, kalk, breuksteen en vulkanische aarde
o Pantheon en Colosseum
o Geliefd bij constructie bruggen en aquaducten

1.1.4. Romeinse bouwkunst

- Halfzuilen verzonken in de muren van de cella

- Verhoogd podium (enkel voorzijde treden)
- Triomfbogen/erepoorten
o Leger verwelkomen en eren
o Drukkracht zijdelings afvoeren door boog
o Populair door Romeinen
o Oorspronkelijk bruggen en aquaducten
§ Later ook architectuur
- Pantheon
o Tempel
o Ronde vorm (niet volgens Tholos)
o Niet omzuild
o Voorgevel = rechthoekige tempel
- Thermen
o Kruis- en graadsgewelf
- Aquaducten
o Grote architecturale prestaties van Romeinen
- Amfitheater
o Colloseum à genaamd naar Colossus
o Theaters binnen stad (Romeinen) >< theaters buiten stad
(Grieken)
o Geen helling à andere architectuur
o Tribune (1/2 cirkel)
o Scaenae met smal toneel
o Bedoelt voor gladiatorengevechten en gevechten met wilde
dieren
o Brood en spelen
o Naspelen van beroemde zeeslagen
o 300 000 – 500 000 mensen gestorven
o Zuilen
§ Dorisch
§ Ionisch
§ Corinthisch
 o Ellipsvormige plattegrond
o Onder vloer à gangen en kamers
o Afdekken met zonnescherm (velarium)
- Circus/hippodrome
- Pompeii
- Domus
o Eetkamer
o Gesloten kamer met weinig licht (hitte)
§ Opening in dak
o Compluvium
o Atrium
o Tuin met peristylium
- Insula
o Woonkazernes (goedkopere woonst)
o Ostia
§ Haven, goedkopere functionele architectuur
- Villa
o Paleis, basilica, theater, thermen, bibliotheek, kazerne, tuinen, gastenverblijven
o Ruïnes
o 18de/19de E à in tuinen kunstmatige ruïnes

1.2. Beeldhouwkunst

- Plinius
o Vroegste auteur bij wie we info vinden over beeldende kunst in oudheid
§ ‘Naturalis Historia’
- Grieks schoonheidsideaal
o Kunst streeft naar het ideale
o Zoeken naar ideaal van menselijke schoonheid à idealiseren
o Herinneren aan het perfecte
o Ideale nastreven (in dagelijks leven)
o Kunstenaarschap = vakmanschap

1.2.1. Arcaïsche beeldhouwkunst (ca. 1100 – 500 v.C.)

- Archaïsch à ‘uit het begin’

- Egyptische invloeden
o Grieken hadden contact met Egyptenaren via handel
o Strak, streng, stijf
o Armen stijf langs het lichaam
§ Geen ruimte tussen ledematen en lichaam
o Brede schouders, dunne taille
- 2000 jaar amper evolutie
- Iets gemeen met abstracte kunst (20ste E)
o Een zekere anonimiteit
o Geen details/bijzaken
 - ‘Kouros’ en ‘Kore’
o Geen portretten
o Symmetrisch, star, schematisch
§ Evolutie naar iets losser
o Aanvankelijk in hout à steen en marmer
o Polychromie, sporen van verf
- Symmetrisch
o Stijve, strikte en frontale houding
o Armen tegen romp
o Linkerbeen licht vooruit
o Lang gevlochten haar(kralen)
o Archaïsche glimlach
o Hoofd = te groot
o Gebalde vuisten
- Kore = jong meisje/vrouw
o Kledij tot op de voeten
o Symmetrisch
o Strikte en frontale houding
o 1 arm tegen het lichaam
o Voeten naast elkaar
o Archaïsche glimlach
o Haar = vlechten (diadeem)
- Kouros met inscriptie
o ‘Sta stil en treur bij het grafteken van Kroisos die viel, vechtend in de voorste
linie’
o Grafbeeld
§ ‘type’ >< portret
o Al evolutie: souplesse, anatomie…
- Polychromie = veel kleur
- Beeldengroepen voor frontons
o Meer overtuigende proporties
o Gevoelige textuur van marmer

1.2.2. Klassieke beeldhouwkunst (ca. 500 – 350 v.C.)

- Heeft iets gemeen met conceptuele kunst (20ste E) à werkelijkheid sublimeert

- Proportieschema à systeem ideale verhoudingen
- Contrapost: standbeen, speelbeen, kanteling bekken en schoudergordel
- S-lijn: lichaam vormt S en doorbreekt symmetrie, spanning >< ontspanning
- Meer beweging à natuurlijker
- Eerste namen beeldhouwers
o Polycleitos, Myron en Phydias
§ Phydias (480 – 430 v.C.)
• Meest populaire beeldhouwer van zijn tijd (enkel info door
kopieën en beschrijvingen)
• Parthenon à hoofdarchitect
• Modellen à mogelijk natte kledij à plooien versterken
o Mannen vaak naakt, vrouwen niet
 - Weinig originelen à geïnspireerd door de kopiecultuur
- Realisme >< ideaalbeeld à evenwicht
- Canon: streven naar het perfecte menselijke lichaam (toch realisme, proportie = 1/7)
- Brons
o Ook kleur toegevoegd: zilveren tanden, lippen, tepels van rood koper, ogen
van been en glas
- Kopieën in marmer à verkeerd beeld over oorspronkelijk werk
- Discuswerper à momentopname met maximale spanning
o Alle beweging in 1 stilstaand beeld
§ Juisheid beeld?
o Bewegingscompositie
- Nieuwe canon
o Slanker figuur
o Proportie = 1/8
§ Klein hoofd, fijn = lange benen
- Vrouwelijk naakt
o Praxtiles à ‘Afrodite van Knidos’
§ Oudst volledig naakte vrouw in beeldhouwkunst
§ Geprezen om zijn volmaaktheid
- Het sublieme
o ‘Apolo van Belvèdere’
§ Romeinse kopie van Grieks bronzen beeld
§ ‘Sublieme schoonheid’
- Evolutie menselijke figuur
Kouros Polycletus Praxtiles
Proportie 1/6 Proportie 1/7 Proportie 1/8
Streng frontaal Contraposto Sierlijke elegantie
Verticaal, symmetrie S-lijn, assymetrisch Dubbele S-lijn, assymetrisch
= geometrisch tectonisch = staat in ruimt, atectonisch = atectonisch
- Van type naar portret
o ‘Mausolus’ (Bryraxis)
§ Een van de eerste portretten
• Geen idealiseringen
• Herkenbaar
• Wordt kenmerk van Romeinse beeldhouwkunst
1.2.3. Hellinistische beeldhouwkunst (ca. 350 v.C. – 30 n.C.)
- Voorbode van Romeinse kunst
- Natuurgetrouwe weergave
- Alledaagse anekdotiek
- Ver van idealisering à karikatuur
- Nieuwe canon voor naakt
o Pathos en drama (barok 20ste E)
§ Te veel pathos à verloren gaan van sereniteit, eenvoud, stille
schoonheid
o Grote ernst >< frivole plooival van mantel
o Waarachtig mens
o Lokt mededogen uit bij toeschouwer
o Grote emotie
 - Niké van Samonthrace marmer
o Herdenking zeeslag
o Lichaam is leesbaar doorheen kledij à natuurgetrouwe weergave
o Pathos
- Laocoöngroep
o Rechteram ontbrak (toegevoegd in geheven stand)
§ Michelangelo à gebogen arm
§ Teruggevonden à Michelangelo had gelijk
o Krachtlijnen
o Piramidale compositie
o Meerdere S-lijnen
- Hellinisme = barok
o Grote pathos – emotie
§ Lijden zien in spieren en pezen
§ Drapering kledij en anatomie
- Hellinisme breed ‘bereik’
o ‘Venus van Milo’

1.2.4. Romeinse beeldhouwkunst

- Realisme
- Romeinse portretkunst in functie van dodenmaskers
o Wassen beelden van dierbaren
§ Stilaan vervangen door portretten
- Pratisch ingesteld: realisme, functionaliteit
- Geen helden/goden à mensen
- Ontwikkeling portretkunst
- Vaker mannen
- Idealisme als propaganda – het keizerportret
o Keizerlijke ateliers
o Verspreid over hele rijk
o Herkenbaar + ‘idealiserend’
o Oude keizer à als jongeman afgebeeld
o Metalen harnas >< toga
§ 2 kanten van Augustus
§ Harnas: militaire kant
§ Toga: administrative kant
- Wapenfeiten
o Feiten > fictie
- ‘Zuil van Trajanus’
- Romeinen à gecremeerd
o Rijke, vooraanstaande Romeinsen bijgezet in sarcofaag
§ Op hoeken oorlogstrofeeën en gevangen barbaren
o ‘lithos sarkophagos’ = vleesetende steen
§ Bepaalde soort kalksteen versnelde het ontbinden van een lichaam
- ‘Boog van Constantijn’
o Spolia
1.3. Schilderkunst

- Griekse schilderkunst
o Doek, paneel of muur
o Amper bewaard gebleven
o Aardewerk

1.3.1. Archaïsche periode (ca. 1100 – 500 v.C.)

- Vaasschilderkunst à tekenachtig ipv. picturaal

- Kerameikos à wijk in Athena
o Vooral pottenbakker en vaasschilders gevestigd
- Grafvazen
o Geen bodem à offergraven naar beneden sijpelen
o Afbeelding begrafenisritueel
o Anonieme kunstenaars (beschildering)
- Waterkruiken (hydra)
o Evolutie naar natuurgetrouwheid en overlapping (elementair perspectief)
- Wijn-/oliekruiken (olpe)
o ‘Oriëntaliserende stijl’
§ Leeuwen, bokken, fabeldieren
§ Zwart, roestbruin, donkergroen op geel of oranje ondergrond
- Amfoor
o Odyseus steekt het oog van Polyphemus (cycloop) uit
o ‘vertelling’
- Parfumflacon
- Zwartfigurige vaasschilderkunst
o Zwarte silhouetten
o Roodbruine (terra) ondergrond
o Lijnen à gekrasd in zwarte laag

1.3.2. Klassieke periode (ca. 500 – 350 v.C.)

- Roodfigurige vaasschilderkunst
o Voordelen: natuurgetrouwere afbeelding
o Geen krastechniek
§ Penseel
§ Grotere verfijning
- Wittegrond vazen
o Graf Lekythen
- Evolutie naar naturalisme à kledij is ‘voelbaar’
- Voorwerpen (KO) à populair in 18de E
o Fabriek ‘Etruria’

1.3.3. Romeinse periode (ca. 350 v.C. – 30 n.C.)

- Grieks vaatwerk à en masse geïnporteerd

o Niet verderzetten
 - Terra sigillata = eenvoudige, niet beschilderd, roodbruin vaatwerk
o Reliëf
- Antieke wandschilderkunst à Pompeii
- 4 stijlen (August Mau)
o Incrustatiestijl (… - 90 v.C.)
§ ‘Huis van Sallustius’
• Gekleurde marmeren muren (marmerimitaties)
o Architectonische stijl (ca. 90 – 25 v.C.)
§ Incrustatie-imitatie uitbreiden met zuilen, architraven, timpanen,
tempeltjes, …
§ Hellinistische invloeden
• Vervaardigd door Griekse schilders
§ Trompe l’oeuil
§ Doorkijkjes/perspedtief
§ Geeft gesloten architectuur ‘lucht’
o Ornamentele stijl (ca. 25 v.C. – 40 n.C.)
§ Wand à vlak
§ Centraal geplaatste landschapjes, taferelen, decoratieve elementen
o Fantasiestijl (ca. 25 v.C. – ca. 63/79 n.C.)
§ Alle elemetnen van voorgaande stijlen komen samen
• Zuilen en timpanen à omlijsting
§ Paleis van Nero
• Grotesken
o Engelse binnenhuisarchitectuur
- Mozaiek
o Aanvakelijk voor vloeren
§ Later à wanden + plafonds
o Dagdagelijkse mozaieken à grootse opgezetten composities
o Meerkleurig mozaiek
- Fajoem portretten
o Portretten gevonden bij Romeinse mummies
o Geschilderd (pigment en bijenwas)

1.4. Vroeg-Christelijke en Byzantijnse kunst

- Eerste Christenen waren Romeinen
- Keize Diocletianus
o Oost-Romeins Rijk >< West-Romeins Rijk
§ Westen: Constatijn, economische en politieke instabiliteit, Goten en
Vandalen, 476 à onderworpen aan Germanen
• Vroeg-Christelijke kunst
• Oosten: Constatijn, ‘Byzantijnse’ rijkdom houdt stand tot
1453 (Ottomanen)
• Byzantijnse kunst
 - Langhuizige basiliek in WRR
- Centraalbouw in ORR

1.4.1. Vroeg-Christelijke bouwkunst

- Basilica à tempels niet geschikt om samen te komen

o Exedra à bisschopszetel of altaar
o Uitbreiding met artium, fontijnen
- Basilieken doorheen de tijd aangepast aan huidige
smaak
- Meest historisch betrouwbare basiliek à Sint-Paulus

1.4.2. Byzantijnse architectuur

- Venetië en Ravenna
o Grafkapel van keizerin Galla Pladicia
- Mozaieken
o Langs buiten eenvoudig, binnen niet
o Mozaieken dematerialiseren de muren
- San vitale in Ravenna
o Centraalbouw
o Koepel rust op 8-hoekige onderbouw
o Openheid
o Dubbele kapitelen
- Magnus Opus Hagia Sophia (Istanbul)
o Pendentieven
o 40 ramen in koepel
§ Zweeft
o In 5 jaar gebouwd
o Door Ottomanen à moskee
o Minaretten
o Mozaieken en schilderingen à pleisterlaag
o 1934: museum

1.4.3. Beeldhouwkunst
- Terugval of concept?
- Verwijzing naar de antieke cultuur
- Triomfboog van Constatijn
- Christelijke cultuur neemt afstand van virtuositeit en imponeerzucht
o Terug naar onopgemukte kunst
- Eerlijk
- Vroeg-Christelijke kunt à niet pronkzuchtig
o Introvert, bescheidne
o Amper portretten, monumentale standbeelden
- Antieke iconografie
o VC en B kunst breekt niet abrupt met antieke wereld
o ‘Christus Victor’
§ Jezus à Romeinse officier
 - Sarcofaag
o Noodzaak voor Christenen
§ ‘Weder te kunnen keren’ à lichaam
§ Bijgezet in onderaardse begraafplaatsen
§ Rijken à sarcofaag

1.4.4. Schilderkunst

- Romeinen à wandschilderkunst
- Vroeg-Christenen à mozaiek
- Wand- en gewelfschilderingen à stukjes glas en marmer à Byzantijnse architectuur
- Kunst à niet altijd gewaardeerd
o Kinderlijke stijve ritmiek: ‘Byzantijnse verstarring’
- Concept:
o Niet de edel-menselijke uitdrukken à boven-menselijke
§ Niet om helden à martelaren
§ Klassieke mimesis à Christelijk visioen
- De vier evangelisten
o Marcus: leeuw
o Lucas: stier
o Matteus: mens
o Johannes: arend
- ‘Pantokrator’
o Zeer populair beeld
o Vaste regels
- ‘Madonna’
o Maria en Jezuskind

2. De middeleeuwen

- Ineenstroting WRR à politieke chaos + cultuur diepteputn

- Start ME = val RR >< einde ME = start renaissance
- 500 – 1400 à ‘donkere’ ME
- Secula tenebrae
o Me à medium aevum = ‘tussentijd’
o Armzalige periode, donkere gat à kwaliteiten Grieken & Romeinen weg
o Negatieve benadering door humanisten
o De zwarte dood
- Romantiek à ME met waardering bekijken
- ME à interesse in antieke geschriften
o Zonder ME’se kopiisten à nauwelijkse overlevering van antieke geschriften
- Karolingische minuscel à basis van ons letterontwerp
- Eeuwen in opbouw
o Bouwwerken à eeuwen in beslag
§ Start: romaans à einde: gotisch
o Naderhand volgens de mode verfraaid (onherstelbaar)
- De ME’se kunstenaar
o Ambachtsman, anoniem
 o Dürer à 1550: toegang tot Artes liberales
- Vroege ME, romaanse kunst en gotische kunst

2.1. De vroege middeleeuwen

- Weinig overgebleven à verluchte handschriften

2.1.1. Bouwkunst

- Kloosters
o Scriptoria
o Bolwerken
o Religieus + politiek machtig
- Academia Palatina
o Paleisschool (Aken) à Alcuinus
o Geleerden uit heel Europa
o Klassieke teskten, boekindustrie, …
- Bouwkunst ontstaat in N van Alpen à N versie van vroegchristelijke bouwkusnt
o Boerse versimpeling van Byzantijnse voorbeeld
- Palts
o Keizer Karel: geen vaste residentie
- Basiliektype à uitbreiding
o Absis aan W-zijde
§ Kan uitbreiden à fortachtig westwerk (verdedigingswerk/symbool
van Eclesia triumphans)
o Tweede transept aan W-zijde
o Westwerk
§ Uitbreiding met torens, extra ruimte aan tribune/extra kapel
§ Gehele bouwlichaam is samenstelling van afzonderlijke volumes

2.1.2. Vroegmiddeleeuwse beeldhouwkunst

- Dierenfiguurstijl/vlechtbandstijl
o Vele volksverhuizingen à draagbare sculpturen
o Email cloisonné uitgevoerde gebruiksvoorwerpen
- Reliekhoudersedelsmeedkunst
o Kleinplastiek
o Gietwerk

2.1.3. Vroegmiddeleeuwse schilderkunst

- Iconoclasme à verbod op afbeelden van God en Heiligen

- Geïllumineerde handschriften
o Vlechtmotieven
o Oudste geschriften à Angelsaksische oorsprong
2.2. Romaanse kunst

- ‘Romanus’
- Kunst die teruggaat naar die van Romeinen
- 11de – 12de eeuw

2.2.1. Romaanse bouwkunst

- West-Europa: ca. 1000 – 1200

- Verschil met vroegchristelijk à moeilijk benoemen
- Vertrekpunt & inspiratie: romeinse basilica (sporen van Romeinen)
o Zware abdijkerken
- Bouwdrang enpelgrimroutes
o Bouwdrang à religieuze ontwikkelingen
o 10de – 12de E: pelgrimages naar Santiago de Compostela
o Bestaande kerkjes à te klein
§ Bouw enorme pelgrimskerken
o Stijl : naar duitslands, Italië en Engeland
- Algemene kenmerken:
o Zware volle muren
o Zware gordelboog
o Rustige indeling
o Geslotenheid
o Effen vlakken
o Kleine ramen à ingetogen licht
o Horizontale lijn
o Eenvoudige volumes: kubus, balk, halve cilinder
- Grondplan = Latijnse kruisvorm
o Ruimtetoevoeging
o Portaal, schip, zijbeuken, transept/dwarsschip, viering, koor, absis,
kooromgang, straalkapellen

o Straalkapellen: bewaarplaats relieken

§ Relieken: overblijfselen van het lichaam van heiligen of voorwerpen
van hem à religieuze verering
§ Dubbele zijschepen rond het schip en koor: ambulatorium: pelgrims
à relieken zonder mis te storen
- Gewelven
o Tongewelf/spitstongewelf, kruisgewelf/graatgewelf, koepelgewelf
o Voordien: vlakke houten zolderingen
o Tongewelf à kruisgewelf/graatgewelf
- Boog- en venstervormen à rondboog
- Wandopstand: horizontaal
o Arcade, tribune, lichtbeuk
- Romaanse bouwkusnt uitgelicht:
o Cluny (910)
§ Machtigste benedictijnerabdij van W
§ 3000 dochterklooster
§ Vertrekpunt 4 pelgrimroutes
§ Grootste kerk van Christelijke wereld tot aan St.-Pietersbasiliek
§ Grote architecturale inspiratiebron
§ Begon klein en streng à groot en rijkdom
o Abdijkerk van Fontenay (begin 12de E)
§ Door Bernardus van Clairvaux
• Iconoclast, strenge cisterciënzer
• Gebouwen à vertegenwoordigen soberheid
o Baptisterium van Firenze (11de E)
§ Romaanse bouwkunst à verschillende regionale scholen met
specifieke kenmerken
§ Grondvorm à 6de E
§ Interieur: goudmozaïek
• Koepel: laat-byzantijns; Buitenzijde: 11de E
o San Miniato al Monte in Firenze (13de E)
o Dom Pisa (1053 – 1272)
- Gotische bouwkunst uitgelicht:
o Notre dame in Parijs (1160 – 1250)
o St.-Denis in Parijs (12de – 13de E)
o Kathedraal van Chartres
o Kathedraal Amiens (begonnen 1220)
o Kathedraal Beauvais (1225 – 1575)
o St.-Michiels en St.-Goedele kathedraal in Brussel
Romaans Gotisch
11de – 12de E 13de – 16de E
Romeinse trekken Van de goten/barbaren
Licht = sublimatie van goddelijke
Materialibus ad immaterialia
à materiële schoonheid weerspiegelt het
immateriële
Rondboog Spitsboog
Houten gewelf à stenen tongewelf à Druk naar beneden ipv zijwaarts
zwaar à dikke muren + kleine ramen à minder dikke muren + meer ramen
Stenen tongewelf à kruisgewelf Ribgewelf, skeletbouw
Schip à verdelen in vierkante traveeën Kruisribgewelf, spitsboog en luchtboog à
rechthoekige mogelijk à meer steunpunten
à hoger
Wandopstand = horizontaal 4 verdiepingen (verticalisme)
Arcade, tribune, lichbeuk Arcade, tribune, trioforum, lichbeuk
Varianten: enkel arcade en
lichtbeuk/tribune vervangen door (blind)
triomforum
Eenvoud Decoratie
Venstermaaswerk/roosvenster
 Rondboog timpaan (halve maan) als Spitsboogtimpaan (halve maan) als
louteringsboog louteringsboog
Statisch Dynamisch
Kleine ramen zonder decoratie Gebrandschilderde ramen

2.3. Middeleeuwse beeldhouwkunst

2.3.1. Romaanse beeldhouwkunst

- Architectuur en beeldhouwkunst à nauw met elkaar verweven

- Autonoom beeldhouwwerk uit hout/brons is amper bewaard à beeldhouwkunst in
kerkarchitectuur
- Rijksappel = gouden bol met daarbovenop een kruisje
o Stelt wereld voor à in hand: bezit de wereld/is een vorst
- Nikolaas Verdun (1190 – 1220)
- Sainte Madeleinse in Vézelay (begin 12de E)
o Oude en nieuwe testament met elkaar verbinden
o Mozes stort graan (OT) terwijl het meelt (NT) door Paulus opgevangen
- Beeldhouwwerk à vervaardigd door verschillende kunstenaars (eigen voorkeur
taferelen produceren)
- Portaalsculpturen
o Sculptuur à ondergeschikt aan bouwkunst
o Vaak Laatse Oordeel thema à boven de uitgang op timpaan à mensen
herinneren aan hun zonden
o Nachtmerrie in steen
- Algemene kenmerken:
o Menselijke figuren
o Irreële en onwerkelijke figuren
o Decoratief lijnenspel
o Functioneel en didactisch
o Belangrijkheid figuur = afmeting
§ Christusfiguur à dominant groot à nodigt mensen uit
- Laatse Oordeel:
o Demonische taferelen vol monsters en gedrochten
o Schrikwekkende demonen die dreigende eindtijd voorspelt
- Kathedraal van Autun (1130 – 1135)
o Expressieve weergave goed/kwaad
o Midden: Christus
o Links: hemel
o Rechts: hel
o Uitgerokken figuren
- St. Foys Congues (11de E)
- Stijlfiguren
o Langgerekte vrijstaande figuren van koningen en koninginnen en
oudtestamentische profeten
o Seriniteit, rust, geordendheid
o Starre houding die Byzantijns aandoet
- Romaans à gotisch
 2.3.2. Gotische beeldhouwkunst

- 3-ledig
- Stijlfiguren à minder statisch
o Minder zuil, meer mens
o Staan in contact met anderen
o Symmetrie à assymetrie
- Maagd van Parijs (14de E)
o Contraposto
o Lichaam fungeert als kapstok voor drapperie + hoekig weggeklapte plooien
- Deze trend herhaalt zich:
o Bij de Grieken (archaïsch à klassiek)
o Bij gotiek (vroeg à hoog à laat)
o Rennaissance (hoog à maniërisme)
o Barok (à rococo)
- Andachtsbild
o Devotiebeeld dat gelovigen moet aanzetten tot gebed en devotie
o Expressie binnen de ‘gedisciplineerde gotiek’
o Doel om te beroeren
o Uitgemergelde lichaam van Jezus
- Polychromie
o 19de E: polychromie weghalen à voldeed niet aan gangbare smaak
o Polychromie à monochromie

2.4. De middeleeuwse schilderkunst

- Kunst weerspiegelt samenleving

- ME’se samenleving à door en door chirstelijk
- Kunst in ME à dienende functie à beelden, fresco’s en schilderijen = ‘boeken der
leken’ à educatieve functie
- Kunstenaar signeerde niet à naam schilder niet belangrijk à wat er op stond
- VroegME schilderkunst
2.4.1. Romaanse schilderkunst

- Plafond- en muurschilderingen
- Verluchte handschriften & boekillustraties
- Tapijtkunst
- Chapel de Berzé-la-Ville (eerste helft 12de E)
o Overeenkomst met pantocrator van in de mozaïek uitgevoerde pantocrators
uit het Byzantijnse tijdperk
- Saint-Savin-sur-Gartempe (ca. 1110)
o Fresco hele lengte van tongewelf
o 36 tafeleren uit OT
- Sankt Martin (ca. 1135)
o 153 panelen
o Taferelen uit het leven van Jezus en de H. Martinus
o Omzoomd door fabeldieren
- Sankt Michael (ca. 1230)
o Plafond met de Boom van Jesse
o Compositie met concept
- Weg van het picturale
o Scherp, vlakke kleuren, tekening (geen picturale schildering),
o Compositie: uitgeknipte elementen ipv geschilderde elementen
o Geschematiseerde getekende plooival
o Niet uit op natuurgetrouwheid
- Decoratief
o Evangelarium van Wedericus (ca. 1150)
§ Evangelist Johannes
§ Medaillons op hoeken
§ Adelaar
§ Heilige Geest
- Ornamentaal
- Tapijt van Bayeux (ca. 1080)

2.4.2. Gotische schilderkunst

- Paneelschilderkunst of Italiaanse Gotiek (13de – 14de E)

- Duccio, Cimabue, Giotto
o Duccio en Cimabue à sterke Byzantijnse invloeden (iconen)
o Giotto à vernieuwing
- Cimabue
o Crucifix (ca. 1288)
§ Tempera op paneel
§ Weerzijden van kruis: 2 iconen (Maria en Johannes) à beide huilen
§ Byzantijnse invloed
o Maestà (ca. 1285)
§ Bladoud, tempera op paneel, Ufizi Firenze
§ De Maestà = heilige Maagd
- Duccio
o Maestà (ca. 1285)
§ Idem als werk van Cimabue à zachter
- Verschijning à waargenomen werkelijkheid
o Duccio: Intoch in Jerusalem (ca. 1311)
§ Achterzijde van Maestà altaar
§ Poging om waarachtige voorstelling maken
• Onvolkomen perspectief
• Willekeurig gekozen verdwijnpunten
- Giotto di bondone
o Leerling Cimabue
o Belangrijkste schilder van zijn tijd (sterstatus)
o L’o di Giotto à perfecte cirkel
o Overgang van Byzantijnse naar Italiaanse stijl
o Paneelschilderkunst (vooral fresco’s)
o Grote vernieuwer:
§ Mensen met emoties die met elkaar communiceren en op elkaar
reageren à mensen van vlees/bloed à toont menselijkheid
§ Toneelscènes à zorgvuldig gecomponeerd ruimtelijk decor à effen
achtergrond à sober, weinig dieptewerking/perspectief
§ Eenvoudig en sober à detaillering en versiering zijn afwezig
§ Geometrische abstrahering van het landschap (geen diepte)
§ Religieuze onderwerpen
- Frescotechnieken
o Muur- en plafondschildering
o Op vers aangebrachte vochtige kalkondergrond à oplosbare aardpigmenten
die zich bij het opdrogen, chemisch verbinden met kalklaag
§ Moeilijke techniek à snelheid
o Unieke transparantie
o Dagdelen ‘Giornata’
o Geen vast beeld van totale compositie
- Werken
o Giotto: Maestà (ca. 1305), Baseliek van Assisi (28 scènes), Het laatste oordeel
o Arena-kapel te Padua (ca.1304-13)
o ‘Geboorte van Christus’
o ‘De moord op de onschuldige kinderen’
o ‘De preek voor de vogels’
o ‘Intocht in Jeruzalem’ (1305)
o ‘Bewening van Christus’ (1305)
- Glaskunst
o Gotische kerken à streven naar licht
§ Ramen à voorstellingen Bijbel
o Biblia pauperum?
§ Onwaarschijnlijk à taferelen amper te zien vanop de grond
§ Ziel en zaligheid in ramen leggen à eigen zieleheil garanderen
§ Tijdens reformatie (16de E): veel ramen vervangen door helder glas
§ 19de E: neogotische ramen
o Onderwerpen onderheven aan de vorm van het raam en aanwezig maaswerk
 o Grote lijnen in loodstrips
o Roostervensters

2.4.3. Interantionale gotiek

- Kunst Italië >< kunst Noord-Europa

o Vroege renaissance en laatgotiek of Noordelijke renaissance
- Italië à laatgotiek overslaan
o 15de eeuws Bruggen & Gent à economische en culutreel centrum
o Vlaamse Primitieven
o Vernieuwend en belangrijk
§ Opdrachtgevers & koper à rijke burgerij
§ Kunst in kleinere afmetingen
§ Kunst à internationaal verhandeld

2.4.4. Noordelijke renaissance of Laat-Gotiek = bourgondische tijd

- Vlaamse Primitieven
o R. Campin, J. van Eyck, R. van der Weyden, H. van der Goes, M. Broederlam,
H. Memling, D. Bouts, Q. Massijs (I), G. David
o J. bosch (buitenbeentje)
- Nieuw naturalisme à komt sterk overeen met vroege italiaanse renaissance
- Belangrijk verschil met Italiaanse renaissance à Vlaanderen geen herleving van
Grieks en Romeinse cultuur
- Techniek & stijl
o Levendig, verfijnd en gedetailleerd
o Zichtbare wereld wordt afgebeeld op naturalistische wijze
o Werken op houten panelen à verfijnde olieverftechniek
o ‘Glacistechniek’ à dunne en doorzichtige lagen olieverf
- Olieverfschilderkunst
o Petrus Christus (1416)
o Voor 15de E: eitempera (kleur, ei, water)
o Vanaf 15de E: olieverf (kleur, olie, terpentijn)
o Portret van Margareta, J. van Eyck (1439)
o Droogt traag à veel tijd voor detail, volume- stofweergave
o Glaceertechniek à laag over laag
o Glanzend eindeffect
o Drager à houten panelen
- Iconografie
o Bv.: R. Campin, Mérode altaar (1425 – 1430)
§ Betekenissen in late gotiek vanzelfsprekend, niet voor ons
- Gebroeders van Limburg
o Tès riches heures du Duc de Berry (1415)
o Boekverluchting in opdracht graaf Berry
- Melchior Broederlam
o Linkervleugel triptiek (1400)
o Tempera op paneel
 - Jan van Eyck
o Miniatuurschilder en illustrator van manuscripten
o Olieverfschilder à ‘uitvinder’
o Levensechte figuren, realistische landschappen, extreme detaillering
o Eerste grote europese portretschilder
o ‘Man met rode tulband’, ‘Het Lam gods’, ‘Portret van Arnolfini en zijn vrouw’
o Polyptiek
o ‘Madonna met kanselier Nicolas Rolin’
- Jeroen Bosch
o ‘De tuin der lusten’, ‘De hooiwagen’
- Rogier van der Weyden
o ‘Sint-Lucas tekent het portret van Onze-lieve-vrouw’
o Dieptiek met Madonna en portret van Phillippe de Croy
o ‘Kruisafneming’
- Dirk bouts
o ‘de gerechtigheid van Keizer Otto, De foltering van de onschuldige & De
vuurproef’
o ‘Het laatste avondmaal’
- Memling
o Diptiek van Maarten van Nieuwenhove
o ‘Johannes Retabel’
o ‘Portret van Tomasso Portinari’
- Quinten Massys
o Da vinci van het Noorden
o ‘De geldwisselaar en zijn vrouw’

3. Renaissance
3.1. Renaissance en maniërisme buiten Italië

- De reformatie (16de E)
o Godsdienstige tweestrijd, aanzet: 1517, Luther: 95 stellingen (tegen aflaten)
§ Excommunicatie Luther à reformatie
§ Calvijn + Luther à afzetten tegen Rome
§ Drukpers
o Beeldenstorm (1522)
§ Ergernis over rijkdom van katholieke kerk
§ Liturgische kunstvoorwerpen
§ Basis: 1 van 10 geboden (‘Men zal geen beelden maken’)
- De Grand Tour
o Kunstenaars uit het Noorden à Italië (renaissance in volle bloei)
o Dürer was 1 van de eerste
o Ook publicaties
- Noord & Zuid
o Rafaël gekend in het Noorden
o Tapijten Sixtijnse Kapel à Brussel (atelier van Pieter Van Aelst)
o Noorden inspiratie Zuiden
- School van Fontainnebleau (Frankrijk)
o ‘Meester van fontainebleau’
 - Renaissance in de Nederlanden
o Hans Vredeman De Vries
§ Befaamd om ornamentenboeken
o Cornelis floris De Vriendt (Stadhuis Antwerpen)
- Breugel
o Geen hoofse ambities
o Geleerde schilder, lid van Antwerpse rederijckerskamer, weergeven van
dagelijkse leven, bijbelse of Mythologische taferelen
o Grand Tour
o Inspiratie Italië à ‘De val van Icarus’, ‘Toren van Babel’
o Publieksfavoriet
o ‘Strijd tussen karnaval & vasten’
o Maatschappijkritiek (dwaasheid van de mens)
o Invloed van Bosch
§ Vermeld op de print (eerbetoon)
- Duitse renaissance
o Matthias Grünenwald: ‘Isenheimer altaar’
o Lucas Cranach
§ Overgangsfiguur tussen ME en renaissance
§ Steunde Luther in zienswijze >< Kerk
§ Onklassieke wijze van antieke motieven
o Albrecht Dürer
§ 2x Grand Tour
§ Kusntenaar als Soeverein genie
§ Grafisch oeuvre
§ ‘Neushoorn’
o Hans Holbein
§ ‘Christus in het graf’
§ Kringen van geleerden, bevriend met Erasmus à Thomas More
à Hendrik XIII (hofschilder)
§ Realistisch
§ ‘De ambassadeurs’ (tekenen van geleerdheid)
§ Anamorfose

3.2. De vroege renaissance

3.2.1. ‘De wereld krijgt haar verstand terug’

- Wakker worden van het sluimerende individu dat zich 10 eeuwen had laten
betoveren door de kerk
o Eigen waarneming, kritische zin, logica en zelfbewustzij
o Mens à middelpunt van wereld (antropocentrisme)
à kunstenaar die zichzelf modelleert
o Hier en nu
- Gewone volk à ME verder (renaissance à beperkte elitaire kring)
o 5 families: De Medici in Firenze, de montefeltres in Urbino, De Gonzagga’s in
Mantua, De Visconti in Milaan, D’Este in Ferrara
o Me niet goed voor de klassieken had gezorgd à niets terug te vinden
 Italiaanse Renaissance Noordelijke Renaissance
Ontstaan: Ontstaan:
Romeinse traditie Glasramen en tapijtkunst
Mozaïek Miniaturen
Muurschilderingen Boekverluchting
Techniek: Techniek:
Muurschilderingen (Ei)tempera
Fresco/secco techniek Olieverftechniek
Grote oppervlakken Traditie miniaturen = detail

3.2.2. Quatrocento – de vroege Renaissance

3.2.2.1. Bouwkunst

- Italië à gotiek niet veel voet aan de grond

o Overblijfselen van Romeinse architectuur nog tastbaar aanwezig
- Lijnenperspectief: Brunneleschi, oude Rome achterna: Alberti, heropleving
centraalbouw: de Sangallo
o Brunneleschi: Ospedale degli innocenti (vondelingenhuis) in Firenze
§ Eerste renaissance bouwwerk:
• Horizontaliteit, ronde bogen, korinthische zuilen,
frontonramen
§ San Lorenzo in Firenze
• Eerste renaissancekerk (sacristie bestaande romaanse
basiliek)
• Familie da Medici
- Homo mensura
o Horizontaal
o Korte bouwduur
o Lijnperspectief
§ Brunneleschi: onderzoek, fundering en waterdichte regels, spiegeltje
- Vormanalyse
o Brunneleschi: grondplan gebaseerd op modulair systeem
o Matrix waarbij alle maten zich tot elkaar verhouden
- Homo universale
o Alberti: architect, wiskundige, onderzoeker, kunsttheoreticus en schrijver
o Hoogstaand ideaal van de humanist die zich zo breed mogelijk en op alle
gebieden van de literatuur, muziek, kunst en wetenschap went te
ontwikkelen
o Architect = geleerd mens à bedenkt en laat anderen bouwen
- Het oude Rome achterna
o Alberti (studiereis naar Rome) à Romeinse architectuur
o Santa Maria Novella
o Sant Andrea
§ Definitieve faam
§ Inspiratie Boog van Titus te Rome?
- Centraalbouw
o De Sangallo
o Madonna di San Biagio
§ Canon voor centraalbouw, toon voor
eeuwenlange kerkarchitectuur
§ Helder modulair systeem

3.2.2.2. Beeldhouwkunst

- Gotiek à renaissance: Lorenzo Ghiberti

o Deuren Baptisterium
- Kunstenaar als trotse maker: Donatello
o ‘Opus Donatelli’
o ‘Sint Joris’: jeugdige bekwaamheid, moed, strijdvaardigheid, beweging in
steen, fier, …
- Waarnemingsgetrouwheid Romeinse portretkunst
o Rosellino, ‘Portret van Giovanni da san Miniato’
§ ‘Eerlijkheid’
o Niet voor vrouwen

3.2.2.3. Schilderkunst

- Alberti, Uccello, Fra Angelico, Masaccio, Piera della Francesca, Andrea Mantegna,
Giovanni Bellini, Fra Filippo Lippi, Sandro Botticelli
- Magie van het perspectief
o Alberti: 50 verhandeling (Della pittura)
o Vedum als perspectiefmachine (dun gaas met raster
- Citta ideale: ideale beeld van de humanist
o Francesco di Giorgio Martini
- Amatore delle difficulta
o Liefhebber van het moeilijke
o Paolo Uccello
§ Wandbekleding met mazzocchio
§ ‘Slag bij san Romano’ (lansen als vluchtlijnen)
o Fra Angelico
- Illusie door lijnperspectief
o ‘Drievuldigheid’ van Massaccio
§ Gehele kapel toevoegen aan bouwwerk zoner te bouwen
§ Schilderkundige illusie (lijnperspectief, licht/donker)
- Illusie door atmosferisch en lijnperspectief
o Massaccio: ‘De cijnspenning’ (correcties worden aangebracht zodat de
toeschouwer het correct kan zien)
- Clair-obscur
- Piera della Francesca: ‘De geseling’
 - De kunstenaar als aristocratisch intellect
o Mantegna: ‘De heilige Sebastiaan’
§ Kikkerperspectief
§ Romeinse architectuur à grootsheid
o Camera Degli Sposi in Palazoo Ducale in Mantua
§ Reuze trompe l’oeil
- Werken in opdracht >< autonoom
o Mantegna: ‘De bewening’
§ Voor zichzelf
§ Perspectief klopt niet, voeten te klein (belachelijk)
- De opdrachtgever en zijn concetto
o Isabella en Giovanni
- Opleiding
o 12j: in leer bij meester
o Lln moest meester nabootsen
o Vorming à 10j
o Botticelli à lln van Fra Filippo Lippi
- Klassieke mythologie
o Sandro Botticelli
§ ‘Geboorte van Venus’
• Gebaseerd op tekst van Griekse dichter Hesiodus
• Venus Pudica
§ Typische stijl:
• Sierlijke vormen, lineaire benadering, sterke contouren,
vervormde en uitgerokken personages (omwille van
decoratieve effect), strenge stijl

3.3. Klassement renaissance aan de hand van de school van Athene

3.3.1. Situering

- Rinascità = wedergeboorte
o Van kunst & cultuur uit oudheid als inspiratie
- Ca. 1400 – ca. 1600
- Ontstaan: Italië
- Renaissance & humanisme

3.3.2. Kenmerken

- Oudheid als maatstaf

- Schoonheid, harmonie en ideale verhoudingen/evenwichtige proporties
- Grote belangstelling voor wetenschappen
- Belangstelling voor de mens (menselijk naakt, ontstaan van portretkunst, realistisch
afbeelden van de mens (anatomisch correct))
- Ontstaan van het perspectief
3.3.3. Concreet

- Bouwkunst:
o Harmonische en geometrische vormen
o Horizontale lijn
o Sobere en klassieke versiering: frontons, zuilen & pilasters
- Beeldhouwkunst:
o Zoektocht naar de ideale mens
- Schilderkunst:
o Toepassing wetenschappelijk perspectief
o Individualisme van de kunstenaar

3.3.4. Benaderen van renaissancekunst aan de hand van het fresco ‘De School van
Athene’ van Rafaël

- Toon aan dat ‘De school van Athene’ van Rafaël een mooie synthese van de
renaissancekunst vormt.
o Onderwerp: belangrijkste wetenschappers/filosofen uit oudheid in discussie
in architectonisch decor à combinatie met belangrijke kunstenaars-
wetenschappers uit Renaissance
§ Plato (Leonardo da Vinci) en Aristoteles
• Leonardo da Vinci: Uoma Universale
o Schilder, ingenieur, uitvinder, schrijver, architect,
wiskundige, wetenschapper, muzikant
§ Heraclitus (Michelangelo) à decoratie van Sixtijnse Kapel
• Michelangelo Buonarotti: ‘De schepping van Adam’
§ Euclides (Bramante), Zoroaster, Ptolemaeus
• Bramante: Tempietto
§ Zelfportret Rafaël
o Gebruik van perspectief: uitgevonden door Brunneleschi, eerst toegepast
door Masaccio (‘Heilige Drievuldigheid’)
§ Brunneleschi: perspectief: methode om een plat vlak de illusie van
diepte te geven
o Decor: verwijst naar oudheid en interpretatie die Bramante eraan gaf
o Dus: oudheid op 2 manieren aan bod
§ Architectuur + filosofen
§ Beiden op eigentijdse manier verwerkt
• Perspectief + interpretatie Bramante
• Gezicht (invloed van portretkunst) van belangrijke
eigentijdse mensen
o Onderwerp: mens centraal, anatomisch correct weergegeven
v Duidelijk individualisme van de kunstenaar (stijl en interpretatie)
3.4. De hoogrenaissance

- 25 jaar
- 6 belangrijkste kunstenaars: Bramante, Giorgione, Da Vinci, Michelangelo, Rafaël, Titiaan
- Wedijver
- Debat: welke kunstvorm is beter?
- Relatie kunstenaar-opdrachtgever verandert
- Statuur kunstenaar = schepper (homo Deus)
- Oprichten academies (enkel voor geletterde kunstenaars)
- Uoma universale
- Leonardo Da Vinci
o Uomo universale
o Schilder, tekenaar, beeldhouwer, architect, uitvinder, muzikant
o Interesse in anatomie, meteorologie, hydraulica, sterrekunde, proportieleer
o Vitruviusman à oudheid, gulde snede
o Divina Proportione
o Sfumato
o Leonardo experimenteerde met olieverf en fresco à geen succes
- Bramante
o Tempietto
o Architect à hoogrenaissance introduceerde in architectuur
o Ontwerptekeningen voor St.-Pietersbasiliek (stierf na start bouw, zijn grondplan)
§ Grieks kruis
o Santa Maria della Consolazione
- Michelangelo
o Beeldhouwer, maar ook architect en schilder
o Gegeerd tijdens zijn leven: Suleiman, Frans I, Karel V, 9 pausen, …
o Vele opdrachten, bemoeienissen van opdrachtgevers à vertragingen à
onafgewerkte projecten
o Vroege maniërist
o ‘David’
§ Een held, volmaaktheid van lichaam, ziel en geest
• Toon van cinquencento
§ Hoofd à te groot à visueel qua perspectief correct
o ‘Pieta’
§ Proporties kloppen niet (volwassen man op schoot à moeilijk)
§ Toch oog voor verhouding – driehoekcompositie
o ‘Medicikapel’
§ 15j
o ‘Sixtijnse Kapel’
§ 4j
§ Constante machtstijd met Paus
§ 1 schilder voor 1 werk à uniek
§ 300 figuren
§ Veel naakt à overschilderd à nu terug zichtbaar
 - Rafaël
o 30j jonger dan Da Vinci, 8j jonger dan Michelangelo
o Ontleent sfumato aan Da Vinci
o Prezzatura
o Rafaël in bibliotheek in Sixtijnse Kapel aan Fresco’s
§ Wedijver, jaloezie
o ‘De school van Athene’
§ Groepsportret van klassieke geleerden
§ Plato >< Aristoteles
o ‘Triomf van Galatea’
o ‘Portret van Baltazare Catiglione’
o ‘Madonna del Granduca’, ‘Colonna Madonna’
- Titiaan
o Lln van Bellini
o ‘Venus van Orbino’
§ Olieverf op doek
§ Geschilderde naar aanleiding van huwelijk
• Hertog van Urbino x Giuliana Verano
§ Bruidskist
§ Hond = huwelijkstrouw
o Giorgione: ‘Slapende Venus’
o Titiaan: ‘venus van Orbino’
o Manet: ‘Olympia’
o Van idyllisch dromerig naar erotisch uitdagend
o ‘Doornenkoning’
§ Van tekenachtig naar schilderachtig
§ Van absolute duidelijkheid naar relatieve duidelijkheid
§ Van renaissance naar barok

3.5. Maniërisme

- Maniëra = manier à kunstenaar kiest eigen stijl

- Te veel manieren à maniërist, aansteller
- Te vergelijken met hellinisme en rococo
- Loskomen van leermester
- Startpunt plundering Rome door Keizer Karel V
- Verwarring over positie van de kunstenaar in de maatschappij
- Kunstenaar doet zijn ding, ‘klant’ koopt wat hem aanstaat

3.5.1. Stijlkenmerken maniërisme

- Kunstenaars profileren hun persoonlijkheid

- Kunstenaar als outcast
- Sierlijkheid, uitgerektheid – onrealistische proporties
- Strenge regels van lijnperspectief, menselijke verhouden, … overboord
- ‘Fouten’ maken in functie van opschepperij
- Overgang van renaissance naar barok
- Michelangelo als 1 van de eerste maniëristen
3.5.2. Schilderkunst

- Andrea del Sartro

o ‘Madonna met de harpijen’
o ‘De bewening van Christus’
o ‘Het offer van Izaak’
§ Kleurrijk, dynamisch, expressief, visionair, theatraal,
§ Dramatiek
- Jacopo Pontormo
o Lln Andrea del Sartro
o Michelangelo à verbluffende werken
o Eenzelvig persoon
o Experimenteerde met verschillende stijlen
o Bekendste werk: ‘Cosimo Il Vecchio’
§ Medici familie
o ‘Kruisafneming’
§ Altaarstuk in de Santa Felicita te Firenze
• Ineengewrongen figuren
• Onnatuurlijke proporties
• Onwerkelijke kleuren
• Disbalans, onrustig
- Rosso Fiorentino
o Jeugdvriend J. Pontormo à lijkt op zijn stijl, minder ‘bekoorlijk’, realistischer
o Ogen liever afwenden
o Theatraal, verlengde figuren, lichte kleuren
o Afwijken van standaardconventies
o Einde leven à hof van Fontainebleau
- Parmigianino
o ‘Madonna met de lange hals’
§ Onvoltooid
§ Typisch maniërisme
• Proporties volledig zoek: Maria en christus als reuzen
• Links overvol, rechts leeg à disbalans
• Kille gratie
• Gladde schilderwijze
- Bronzino
o Stijlkenmerken maniërisme in de portretkunst van Bronzino
o ‘Allegorie’
- Tintoretto
o Lln Titiaan à na een week weg (te goed)
o ‘Maaltijd te Emmaüs’
§ Eerder caféscene dan een maaltijd met Christus
o ‘Laatste avondmaal’
§ Conventies overboord
- Veronese
o ‘Feest in het huis van Levi’
§ 130 figuren waaronder tijdgenoten, dronkaards, zotten, …
§ Moest voor inquisitie à naam veranderd
- Arcimboldo
o Maniërisme ten top
- El Greco
o ‘De Griek’
o Erg overtuigd van zijn kunde
o Wilde ‘Het laatste avondmaal’ van Michelangelo overschilderen om het beter te
maken en aan te passen aan het concilie van Drente
o ‘Begrafenis van graaf Orgaz’
§ 2 zones: hemel >< onder
§ Zeer eigen, herkenbare stijl
o Als portrettist à braver
§ Portretten geprezen op niveau van Rembrandt en Titiaan
o Waardering van het werk schommelde doorheen de tijd, in het Prado was er
aanvankelijk niet eens ruimte voor zijn werk (nu hele zaal)

3.5.3. Beeldhouwkunst

- Maniërisme = geprononceerd – benadrukt

- Baccio Bandinelli
o Maniërisme verhoudt zich tot de renaissance zoals het hellinisme tot de Griekse
kunst
- Benvenuto Cellini
o Edelsmid, musicus, beeldhouwer en schrijver
o Autobiografie: ‘La vita di Benvenuto’
§ Zelfbewust en eerzuchtig
- Giambologna
o ‘Roof van de Sabijnse maagden’
§ Figura Serpentina à je moet erom heen om alles te zien
§ 16de E: kreeg veel zichtbaarheid
o Diverse standpunten
- Bernardo Buontalenti
o Rijke families hadden grote tuinen met daarin ‘Grotto’s’
o Onechtheid, aanstellerij, ‘theater’ = maniërisme
- Bartolommeo Amanati
o ‘Neptunus’
§ Neptunus met het hoofd van Cosimo De Medici
§ Riviergoden
§ Adaptatie van Sangiorgi in opdracht van Leopold II te Laken

3.5.4. Bouwkunst

- Kenmerken uit renaissance worden extra benadrukt, nadrukkelijker vormgegeven,

buitenproportioneel toegepast
- Maniërisme >< vroege barok à moeilijk verschil
- Jacopo Sansovino
o ‘Logetta’ Venetië
o ‘Zecca’
§ Nieuwe zuilentrend: gestapelde trommels, ogenschijnlijk onafgewerkt
- Bartolommeo Ammanati
o Binnenhof Pallazo Pitti, Firenze
§ Zuilen met opgestapelde trommels
§ Werd gebruikt als plaats voor spektakel, theater
- Gulio Romano
o Lln Rafaël
o Ingenieur, architect, schilder
o Vasari: ‘beste vakman van Italië’
o Robuustheid (werd niet geprezen tijdens de hoogrenaissance)
o Fors rusticawerk à getordeerde zuilen
o ‘Pallazo Te’
§ Geen enkele gevel hetzelfde (schilderijen van de ene act naar de andere)
- Vasari
o Kunsthistoricus, schilder & architect
o Plafond Palazzio Vecchio te Firenze
o Uffizi
§ Grootste realisatie van Vasari
§ Oorspronkelijk stadskantoor à 18de E: museum
- Giovanni Stradano
o Antwerpenaar Jan van der Straat à vestigde zich in Rome
o Vriend van Vasari
o ‘De alchemisten’
o ‘Vignola’
§ Sant Andrea
§ Villa Gulia
• Van renaissance naar ‘barok’
- Serlio
o Auteur ‘Sette Libri dell’architectura’
o Grote invloed op ontwikkeling bouwkunst
§ Geometrie, perspectief, voorbeelden antieke Romeinse architectuur,
algemene regels van bouwkunst, tempelbouw
o Groot internationaal succes
o Een ‘Serliana’ à raamopening
- Palladio
o Belangrijkste architect renaissance
o Laat renaissance à niet maniëristisch
o Onopgesmukt, helder, strak
o Voorloper minimalisme
o Schreef ‘I quattro libri dell’architettura’
o Bouwde vele villa’s voor rijken uit Venetië
o Villa Rotonda
§ Mathematische helderheid
§ Grote invloed Engeland 18de E
§ Villa’s vaak gekopieerd
 o Stadspaleizen
§ Leeft tijdens maniërisme à te beheerst
§ Paleizen zijn maniëristischer
o Kerkarchitectuur (bepalend voor skyline Venetië)
§ San Giorgio Maggiore
§ Le Zillette
§ Il Redentore
• Klassieke tempelfront, Byzantijnse koepel, het ME’se langhuis en
invloed van Alberti samengevoegd
o ‘Teatro olimpico’ Vicenza

4. Zeventiende eeuw – barok & classicisme

4.1. Schilderkunst

- Context 17de eeuw:

o Eeuwen à orde in chaos scheppen
o Contrareformatie en triomferend katholicisme in katholieke landen
o Vorstelijk absolutisme van Lodewijk XIV
o Anglicanisme in Engeland
o Calvinisme in Noordelijke landen
o 30-jarige Oorlog in Duitstalige landen
o Kunst = tijdspiegel van tijdsgeest
§ Opdrachtgevers: kerk (pausen) en vorsten, in Republiek burgers
- Renaissance à barok
o Verderzetting (interesse voor oudheid, mens, natuur) & breuk (andere aspecten)
met renaissance
Renaissance Barok
Rede & rust Gevoel & onrust
Symmetrisch & overzichtelijk Asymmetrisch & ingewikkeld
Elite Massa
Kunstwerk op zichzelf Totaalkunst
- Barok:
o Italië:
§ Caravaggio
• Ontvlambaar: relschopper, doodde edelman à vluchten
• Talentvol: populair in zijn tijd, groot talent
• Opdrachtgevers: pausen, edellieden, kloosters
• Aftasten grenzen van het vak
• Belangrijkste Italiaanse schilder 17de E
• School gemaakt: caravaggisme
• Durfde het alledaagse af te beelden, levensechtheid
• ‘De roeping van Mattheüs’ (1597)
o Weergave echter dan het echte leven
o Mise-en-scène
o Belichting
o Kadrering
o Expressie en emotie, drama
• ‘De bekering van Paulus’ (1601)/’De graflegging’ (1603)
 o Clair-obscur
o Dramatiek door licht
o Ongewone compositie à filmisch camerastandpunt
• ‘Judith onthoofdt Holofernes’ (1598)
§ Artemisia Gentileschi
• Belangrijkste vrouwelijke schilders 17de E
• 20ste E à herontdekt door feminisme
• ‘Judith onthoofdt Holofernes’ (1621 – 1621)
• ‘Susanna en de ouderlingen’ (1610)
o 17 jaar
§ Guido Reni
• Bij leven beroemd
• Halverwege 19de E à uit zicht
• ‘Sint-Sebastiaan’ (1615)
o Uitvergrote expressie van emoties
o Smachtende blik à topos in theater en opera à
gecanoniseerde emotie
o Spanje:
§ Juan Sanchez Cotan
• Grootste bekendheid à stillevens met etenswaren
• Levensechte afbeeldingen >< ‘onnatuurlijke’ en ‘bedachte’
composities
• Extreem clair-obscur
§ Francisco de Zurbaran
• Spaanse Caravaggio
• Verwantschap met Cotan
• Religieuze doeken
• Haast fotografische precisie & clair-obscur
• ‘Christus aan het kruis’ (1627)
• ‘Agnus Dei’ (1637)
§ Velazquez
• Grootste schilder Spaanse 17de E
• Hofschilder Filips IV
• Rubens advies à Italië
• Invloed Caravaggio
• Portretten van het hof, koninklijke familie à narren/dwergen
o ‘Portret van Filips IV’ (1632)
• Invloed van Rubens à losse penseelstreek
• ‘De overgave van Breda’ (1635)
• 2de reis Italië à studie en aankopen koninklijke kunstcollectie
• ‘Portret van paus Innocentius X’ (1650)
o Veel te echt: onthullen waarheid, karakter
• Geringere productie, maar beste werken
• ‘Las Meninas’ (1656)
o IJkpunt schilderkunst
o Spiegel à schilderijk//beeld à verf
o Zuidelijke Nederlanden:
§ Context:

§ Poussenisten >< Rubenisten

§ Rubens
• Antwerpen
• ‘Antverpia Pictorum Nutrix’
• Kunstkamers
o Willen van Haecht: ‘De kunstkamer van cornelis van der
Geest’ (1628)
• Ambitieus, humanistische vorming, hoofse omgangsvormen,
talen à grand seigneur
• Studie in Italië: Imitatio et aemulatio
• Huwelijk: Isabella Brant (dochter Antwerpse politicus) à elite
o Opdrachten van elite en religieuze organisaties
(contrareformatie!)
v ‘De graflegging’ (1614)
v ‘De zondeval’ (1629)
• ‘Kruisoprichting, middenpaneel’ (1611)
o Altaarstuk, kruis/diagonaal
o Leesrichting à neerwaartse druk
o Waarnemingspsychologische truc
• ‘Kruisafneming, middenpaneel’ (1612 – 1614)
o Altaarstuk, diagonaal
o Inspiratie à ‘Laocoöngroep’
• ‘De firma Rubens’ à schildersfabriek
o Meer 1000 schilderijen
o Tientallen, gespecialiseerde, medewerkers: gezellen, lln,
assistenten (van Dyck, Jordaens)
o Zakelijke leider
o Laatste hand + signatuur
o Concept belangrijker dan uitvoering
o Nieuw werk à snelle schets (‘Vier studies van het hoofd
van een Moor’ (1617))
• Schilderopdrachten in het buitenland/diplomatieke opdrachten
o ‘Maria de Medici-cyclus voor Palais du Luxembourg’
o Plafondschilderingen voor Banqueting House van Inogo
Jones
• Tweede huwelijk (53j) met Helène Fourment (16j)
o ‘Portret van Helène Fourment’ (1630)
 • Geridderd (Spanje), adelstand (Engeland) à bekomst hogere
kringen
• Buitenverblijf kasteel ‘Het Steen’ in Elewijt
• Naar einde à landschappen
o ‘Landschap met Het Steen te Elewijt’ (1636)
o ‘De drie Gratiën’ (1639)
v Helène in drievoud à ‘volslanke’ vrouw
(‘Rubensvrouw’ – rubensiaans)
§ Van Dyck
• Werkzaam atelier Rubens (beste assistent)
• Verblijf Italië
• Studie Titiaan en Veronese
• Terug in Antwerpen à moeilijk uit schaduw Rubens
• Hofschilder van Karel I Stuart van Engeland (adelstand)
• ‘Zelfportret met zonnebloem’ (1632)
• Portretten
o ‘Karel I tijdens de jacht’ (1635)
v Weerspannige compositie
v Links open, rechts volgelopen
v Rechts: knecht met paard >< hiërarchie
o ‘Portret van koningin Henriëtta Maria met sir Jeffrey
Hudson’ (1633)
§ Jordaens
• Na dood Rubens en Van Dyck à vorstelijke opdrachten
• Rijk repertoire: volkse uitbundigheid >< hoofse taferelen
o ‘De bonenkoning’ (1655)
o ‘Nimfen bij de liefdesfontein’ (1630)
• ‘De Doedelzakspeler’
o Waarschijnlijk zelfportret
o 1/3 van de belangrijkste barokschilders uit Zuidelijke
Nederlanden
• Genretaferelen, voorkeur: volkse taferelen
§ In de traditie van Breugel
• David Teniers de Oude
o ‘Dorpsfeest’ (1640)
• David Tenier de Jonge
o ‘De dobbelaars’ (1640)/’Keukenscène’ (1644)
• Adriaen Brouwer
o ‘Rokende mannen’ (1637)
• Thema’s: gewone volk en alledaagse leven
o Dorpstaferelen, kroeginterieurs, keukenscènes
• Invloed op genrestuk: voorstelling uit dagelijkse leven/alledaagse
omgeving
- Classicisme:
o Frankrijk:
§ Georges de la Tour
• Lelijkheid van het alledaagse
o Esthetiek van de ‘schoonheid’ van het lelijke
o ‘De draailierspeler’ (1635)
• Innerlijke laagheid
o ‘De valsspeler met de ruitenaas’ (1635)
v Waarschuwing: drink geen alcohol en gok niet
• Clair-obscur roept intimiteit op
o ‘Jezus en de timmerwerkplaats’ (1640)
o ‘De boetende Magdalena’ (1640)
§ Gebroeders le Nain (Louis, Antoine, Mathieu)
• Het boerenleven als concept
• Zelfbewuste boeren
• ‘Boerenfamilie’ (1640)
• Voorloper van 19de E’se realisme en 20ste E’se fotografie
§ Nicolas Poussin
• Vaandeldrager Franse classicisme
• Grootste deel van leven à Italië
• Lijn > kleur
• Poussinisten
• ‘Et in Arcadia ego’
• Summum pastorale of arcadische schilderkunst
• Memonto mori
• Zoektocht naar ideale landschap
• Desnoods gecorrigeerd à niet voldoet aan het klassieke
schoonheidsideaal
o ‘Ideaal landschap’ (1647)

§ Claude Lorrain
• Landschap an sich
• Mythologische en religieuze van ondergeschikte belang
• Landschap als zelfstandig genre
 o ‘Havengezicht met de inscheping van de koningin van
Sheba’ (1648)
o Hoe landschappen zijn en niet hoe hij ze wilde
o Voorstudies in openlucht, in atelier geschilderd
o ‘Landschap met vlucht naar Egypte’ (1666)
• Werk gekopieerd à Liber Veritatis (inventaris)
• Grote invloed op landschapsschilderkunst in
romantiek/impressionisme
o ‘Pastoraal landschap’ (1638)
§ Philipe de Champaigne
• Brussel
• Hofschilder
• Portretten van de aristocratie
o ‘Portret van kardinaal de Richelieu’ (1639)
§ Hyacinthe Rigaud
• Hofschilder & societyportretten
o ‘Portret van Lodewijk XIV’ (1701) à officieel portret
§ Charles Le Brun
• Premier peintre du Roy aan het hof van Lodewijk XIV
• Adelstand verheven
• Controle op alle kunstuitingen
• Directeur van tapijtweverij van de Gobelins
• Na dood minister Colbert à rubinistisch/rol van Le Brun weg
o ‘Gewelffresco in de spiegelzaal in het paleis van
Versailles’ (1681 – 1684)
o Noordelijke Nederlanden:
§ Context:
• Republiek der Verenigde Provinciën
o ‘Gouden Eeuw’
o Republiek à vooralsnog geen hofcultuur
o Calvinistisch
o Schilderijen getuigen van burgerlijke deugdzaamheid
o 1500 schilders actief & 1 000 000 schilderijen (10%)
• Genrekunst: portret, landschap, stilleven, binnenhuis,
historiestuk, genrestuk
o Genrestuk: achterliggende betekenis, niet preuts
v ‘Het oestereetsertje’ (1659)
o Stilleven
v Refereren naar calvinisme
o Landschap
v Volledig zelfstandige functie
v Zeegezicht (‘De verovering van het Engelse
admiraalschip de ‘Royal Prince’’ (1670))
v Stadsgezicht/Kerkinterieur
o Binnenhuis
v Vaak kleine ruimtes met een doorkijk
o Historiestuk
§ Rembrandt
• Harmenszoon van Rijn
• RRP à echte van valse onderscheiden
o National gallery (11/22 wegvoeren)
• 80 zelfportretten
• Geen verwachtingen van opdrachtgever
o meer belangstelling voor schilder en zijn bewogen
levenswandel à empathie
• Nederland nooit verlaten à uitzonderlijk
o Clair-obscur door Utrechtse Caravaggisten
o Eigen stijl en cultuur trouw gebleven
• Wars van idealiseren
o ‘Andromeda’ (1630)
• Amalia van Soms niet tevreden à niet geïdealiseerd
• Realisme, geen dubbele bodems
• Weergave van kledij à schilderkunstige uitdaging
• Kon niet met geld/mensen omgaan
• Bekendste werken:
o ‘Portret van Jan Six’ (1654)
o ‘De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp’ (1632)
o ‘De nachtwacht’ (1642)
o ‘De staalmeester’ (1662)
§ Vermeer
• Eigen kunsthandel
• 30-tal werken
• Serene kalmte, geen tumult en geweld, classicistisch
• 2 portretten en 2 stadsgezichten
• ‘Meisje met de parel’ (1665)
o ‘Mona Lisa’ van de Lage Landen
• ‘Het straatje’ (1658)
• ‘Gezicht op Delft’ (1660)
• Hulpmiddelen betrouwbare en overtuigende ruimte-illusie
o Spannen van draden op zijn doek
o Camera obscura
v ‘Officier en het lachende meisje’ (1675) à
officier heel groot à letterlijke camera obscura
• ‘Vrouw met parelsnoer’ (1664)
o Doeken = leeg
o Onbewuste anticipatie op moderne, abstracte kunst
• ‘Vrouw met weegschaal’ (1664)
o Iconologie: dag des oordeels
• ‘Brieflezende vrouw in het blauw’ (1664)
o Voorbode van l’art pour l’art-principe
 § Hals
• Vlaming
• Uitgebreid atelier
• Toeschrijvingen gereduceerd (nieuwe naambordjes)
• Opdrachten: gegoede burgerij
• Geen fijnschilder, wel psychologisch inzicht
• Anonieme figuranten
• Losse, ruige, vrijblijvende penseelvoering
• Niet realistisch genoeg à kunstcritici spaarzaam met
complimenten
• Grootste faam à schutterstukken (breken met traditie)
o Compositie: uitbundiger, royaler, vrijer, ‘barokker’
o ‘Banket van de officieren van de Sint Jorisdoelen’ (1627)
• Moeilijke samenwerking: ‘Het Korporaalschap van kapitein
Reinier Reael en luitenant Cornelis Michielsz Blaeuw’ (1637)
o Links: hals
o Rechts: Codde
• Geen dubbele bodem (‘Rengenten van het Oudemannenhuis’
(1664))
- Annibale Carraci
o Architectuurgebonden schilderkunst
o Ontvangsthal Palazzo Farnese, Rome
§ Invloed Michelangelo, afzonderlijke mythologische scènes, vergulde
kaders, schijnarchitectuur, trompe l’oeil
- Barbieri
o Bijnaam: Guercino
o Aurora, Casino Ludoviso
§ 1 thema vanuit 1 standpunt
§ Verschillende aandachtcentra naar 1 gezichtspunt
§ Architectuur gebouw voortgezet in fresco
§ Verder evolutie in Pozzo’s fresco in Sant’Ignazio
o Invloed Carracci

4.2. Bouwkunst en beeldhouwkunst

- Barok = spiegel van triomferend katholicisme

o Onregelmatig gevormde parel
o Evolutie late renaissance
o Dynamisch in vergelijk renaissance
o Klassieke regels vrij interpreteren
o ‘Verwilderd dialecht’
o Groot publiek terugwinnen voor katholieke kerk
o Kunst van contrareformatie, met pathos, emotie en affect overtuigen
o Italië, Spanje, Portugal, Zuidelijke Nederlanden en zuiden Duitstalige gebieden
(laat)
= voortzetting van en breuk met renaissance
o Late barok à rococo
- Classicisme = spiegel van vorstelijk absolutisme
o Gereserveerde barok
o Strenge, klassieke regels
o Katholike Frankrijk onder Lodewijk XIV
o Protestantse landen: Anglicaanse Engeland, calvinistische Noordelijke
Nederlanden

4.2.1. Bouwkunst

- Barok:
o Italië:
§ Vignola
• ‘Il Gesu’ (1568)
o Gebouwd als propagandamiddel
o Moederkerk van de jezuïetenorde
v Propaganda als tegengewicht reformatie
o Latijns kruis als grondplan
o 2 gevels op elkaar
o Zware voluten
o Gebogen fronton à in combinatie met ‘normaal’
driehoekig timpaan (‘jezuïetenstijl’)
o Model voor veel andere kerken
o Interieur: hoogbarok
v Schilder- en strucwerk: Giovanni Batista Gaulli
• Ruimte-illusie
v Groot spektakel
§ Carlo Maderno
• ‘Sant’Ignazio’ (1650)
o Geïnpireerd op Il Gesu
o Interieur: Andrea Pozzo (Gaulli overtreffen)
v Wandopstand loopt over in perspectief
v Tekenachtiger à diepte-illusie
v Trompe l’oeil in vieringkoepel anuit perspectief
van kerkganger
• ‘Santa Susanna’ (1603)
o Eerste echte barokkerk
o Veel succes à Paus Paulus V à bouw Sint-Pieter voortzetten
v Plattegrond Sint-Pietersbasilie door Bramante
v Uiteindelijk ontwerp door Maderno (Grieks à
Latijns kruis)
• ‘Santa Maria Della Vittoria’ (1620)
o Gewelf à een zee aan motieven die de constructie
camoufleert
o Topwerk: beeld van Bernini
v Dynamische bewegingen, overweldigende emoties
v Teresa van Avila droomt de Amor Dei te
ontvangen
v Schenking van de familie Cornaro
 § Gianlorenzo Bernini
• Sint-Pietersbasiliek
o Beeldhouwkunst als architectuur
o Altaar in de absis van Bernini
o Reuzachtig bronzen reliekhouder
o Oorpsronkelijke zetel van Petrus
o Gedragen door 4 kerkvaders
o Gouden stralen met Heilige Geest als duif, omkranst met
engelenschaar
• Opvolger van Maderno bij verwezelijken van Sint-Pieter
• Beeldhouwer
o Sculpturen zo groot à architecturale afmeteingen
• Typische barok = getordeerde zuilen < hellinisme
§ Francesco Borromini
• ‘San Carlo alle Quattro Fontana’ (1633 – 1667)
o Grootste ‘beeldhouwer’ onder architecten
• Assistant Bernini en Maderno
• Later concurent van Bernini
• ‘Zuilengang Pallazo Spada’
o Dimensies groter doen lijken dan de ruimte toeliet à
kleine zuilen op achtergrond à perspectief
o Zuidelijke Nederlanden
§ ‘Carolus Borromeuskerk’ (1621)
§ ‘Sint-Michielskerk’ (1670
§ ‘Abdij van Averbode’ (1672)
§ ‘Gevels Grote Markt’ (1700)
o Rijk gevelvlak: gevels behandelen als beeldhouwer
§ Opbollen, diepteverschillen, welvingen, repitities
§ Gevel krijgt plasticisteit en dynamiek
- Classicisme:
o Frankrijk:

§ Classicisme in Frankrijk
• Vorstelijke absolutisme onder Lodewijk XIV
o Ook in kunst
o Kunst in verlengde van absolutisme en hofcultuur
• 1665: Bernini à Parijs
o Reisde als edelman
o Ontwerpen voor Louvre à Colbert: te Italiaans
v Praktische bezwaren
o ‘Portret van Lodewijk XIV naar levend model’ (1665)
o ‘Ruiterbeeld van Lodewijk XIV’ à onstuimig à Girardon
 § Girardon
• Nieuw ruiterbeeld
o Waardig, statig
o Origineel vernietigd tijdens Franse Revolutie
o Italiaanse barok >< statige Franse classicisme
§ Claude Perrault
• Oostgevel ‘Louvre’ (1667)
§ Classicisme in Frankrijk in Bouwkunst en tuinaanleg

o Engeland:
§ Inigo Jones
• Inspiratie Andrea Palladio ‘Quattro Libri dell’ architectura’
• Grondlegger Engelse palladianisme
• ‘Queen’s House’ (1615) à neoclassicistisch
o Inspiratie: Andrea Palladio ‘Palazzo Chiericati’ (1550)
o Alles wat open is, is dicht bij Jones en omgekeerd
• ‘Banqueting House’ (1622)

§ Chirstopher Wren
• Natuurkundige
• Studie van Vitruvius en interesse in bouwkunst
• Verantwoordelijk voor wederopbouw Oude St.-Paul’s
• Frans classicisme à Parijs
• 52 parochiekerken ontworpen
• ‘Chelsea Hospital’ (1686)
• ‘Greenwich Hospital’ (1692)
o Laatste project
o Unesco
o Noordelijke Nederlanden
 § Jacob van Campen en Pieter Post: ‘Paleis Noordeinde’ (1640)
§ Justus Vingboons: ‘Trippenhuis’ (1662)
§ Pieter Post: ‘Waaggebouw’ (1657)
§ Jacob van Campen: ‘Stadhuis/Koninklijk paleis’ (1665)

4.2.2. Beeldhouwkunst

- Barok:
o Gianlorenzo Bernini (Italië)
§ Grootste beeldhouwer van 17de E
§ Dynamiek van barok
§ Bewegen rond het beeld om het helemaal te kunnen bekijken
§ ‘Aeneas, anchises en Ascanius ontvluchten Troje’
§ ‘H. Theresa’
o Pierre Paul Puget (Frankrijk)
§ Fransman à woonde in Italië
§ ‘Italiaanse’ barok in Frankrijk
§ ‘Milo van Croton’ (1682)
o Rombaut Verhulst (Z-Nederlanden)
§ Mechelen à Den Haag
§ Lln Quellinus
§ ‘Praalgraf van Michiel de Ruyter in de Nieuwe Kerk’ (1681)
- Classicimse:
o François Girardon (Frankrijk)
§ ‘Ruiterbeeld’
§ ‘Inspecteur général des ouvrages de sculpture’
§ ‘Bad van Apollo’ (1675)
o Antoine Coysevox (Frankrijk)
§ Hof van Lodewijk XIV
§ ‘De Faam op de rug van Pegasus’
o François Duquesnoy (Z-Nederlanden)
§ Brusselaar
§ Vak bij vader geleerd, Hiëronymus Duquesnoy
§ Beurs à Italië
• Poussin à classicistische idioom >< exuberante Bernini
• Assistent Bernini à beeldhouwwerken Sint-Pieter
§ Kleine plastieken in brons/ivoor voornamelijk van putti
o Artus Quellinus (Z-Nederlanden)
§ Vlaming à Italië
§ Lln van Duquesnoy
§ Amsterdam
§ Ontwerpen en maken van beeldhouwwerk nieuw stadhuis
• Burgerzaal en vierschaar (genade, wijshied, rechtvaardigheid +
vrouwen)
- Indeling kunstenaars is te nuanceren
- Ontstaan van opera = Gesamtkunstwerk
- Theatrale aspect in beeldhouwkunst
5. Achttiende eeuw – rococo & (neo-)classicisme

- Historische context:
o Kerk bleef greep hebben op samenleving
§ Bach, Händel, Mozart à kerkmuziek >< opera/kamermuziek
o Religieuze kunst > opvallende wereldlijke kunst
o 18de E: eeuw van de reden, verlichting (‘Durf te denken’)
o 1789 – 1799: Franse Revolutie: vrijheid, gelijkheid, broederlijkheid
5.1. Rococo

- Historische context:
o Afzetten tegen de Academie
o Lodewijk XIV à ‘luchtige’ schilderijen
o 1715: Lodewijk XIV sterft à Lodewijk XV
o 1789: Franse Revolutie
- Typische kenmerken:
o Asymmetrie, elegantie, lieflijk, luchtig karakter

5.1.1. Bouwkunst

- Frankrijk: reactie op classicisme

o Germain Boffrand
§ ‘Hôtel de Soubise’ (1730)
• Kleinere, intiemere, gerieflijkere huizen/kamers
• Lichtere decoraties rocaille-ornament
• Elegant stucwerk
- Duitssprekende landen:
o George Bähr, Frauenkirche, Dresden, 1726-1743, vernield, volledig
heropgebouwd
§ Rococokerken in zijbeuken tribunes à theater of opera
o Jacob Prandtauer, abdijkelk, Melk, 1702-1727
o François de Cuvilliés en Johan Baptist Zimmerman, Amalienburg, Nymphenburg,
bij München, 1739
§ Meer ciseleerwerk dan architectuur
§ Tafels amper herkenbaar
 o Matthäus Daniel Pöppelmann en Balthasar Permoser, Der Zwinger, Dresden,
1710-1728
o Johann Balthasar Neumann, Residenz, Würzburg, 1720-1744
§ Belangrijkste architect
§ Fresco’s van Italiaan Tiepolo
§ Architectuur ondergesneeuwd onder decoratie
§ Stucwerk van functie naar doel
o Dominikus Zimmermann, Die Wies(kirche), Steingaden, Beieren, 1745-1754
§ Rococokerkinterieurs
§ Rijkdom >< evangelische armoede
§ Rand van kitsch
o Opernhaus, Bayreuth, 1746-1748

5.1.2. Schilderkunst

- Frankrijk
o Jean-Antoine Watteau
§ Belangrijkste schilder van zijn tijd
§ Minst rococo: weemoed en ernst >< frivole luchthartigheid &
nonchalante gratie
§ Melancholie hand in hand met verlangen naar gelukt
§ Geluk in natuur, vrij van keurslijf van het hof/stad
§ ‘Fêtes galantes’
• Taferelen van elegant geklede aristocraten die verpozen in
parken
• Ideaalbeeld van elegantie
§ Te rubenist
§ Genrestukje te licht
§ ‘Pelgrimstocht naar het eiland Cythera’ (1717)
§ Veel olie in verf + doeken slecht bewaard
§ ‘Pierrot’ (1719)
• Mogelijk zelfportret
§ ‘L’enseigne de Gersaint’ (1720)
• Einde van Grand scècle à Lodewijk XIV in kist
o François Boucher
§ Rubenist
§ Docent en directeur Academie
§ Directeur Gobelintappisserie à chinoiserie
• ‘De Chinese tuin’ (1740)
§ Portretten van de aristocratie (Madame Pompadour)
• ‘Portret van Madame de Pompadour’ (1756)
§ Lieflijk-zoete pastorale taferelen
§ Soms erotisch voor herenkamer van gegoede burger
• ‘L’odalisque blonde’ (1752)
 o Jean-Honoré Fragonard
§ Lln Boucher
§ ‘De baadsters’ (1764)
• Prikkelen van (mannelijke) beschouwer
• Volwassen vrouwenlichamen met kindergezichten
§ Grote snelheid schilderen
§ Portretten à 1 uur
§ ‘Meisje met de hond’ (1773)
§ ‘De schommel’ (1767)
o Marie Louise Élisabeth Vigée-Le Brun
§ Portretten van Marie Antoinette (1783)
o Jean-Baptiste Siméon Chardin
§ Anders dan Boucher en Fragonard
§ Inspiratie: 17de E’se Hollandse ‘realistische’ schilderkunst
§ Stillevens, inkijkjes in huishouden en genrestukken
§ Lodewijk XV en Mme De Pompadour
§ Bedachtzaamheid
§ Verstilde onderwerpen
§ ‘De rokerskist’ (1737)
§ ‘Meisje met pluimbal’ (1737)
§ ‘Kind met tolletje’ (1740)
- Engeland
o Joshua Reynolds
§ Doorbraak met portret
§ Directeur Royal Academy (1768)
§ Verkondigde ‘The Grand Style’ à weinig opdrachten voor
historiestukken
§ Vrijwel uitsluitend portretten (2000)
§ Meer gewone mensen à meer natuurlijke stijl
§ ‘Portret van Kolonel George K.H. Coussmaker’ (1782)
§ ‘Portret van Sarah Sidons als tragische muze’ (1784)
o Thomas Gainsborough
§ Verzet tegen Reynolds’ opvattingen historiestuk
§ Geen affiniteit met officiële kunstinstanties
• ‘Nature was his teacher and the woods of Suffolk his academy’
§ Liefst landschapsschilder à geen vraag
• Landschap in portretten smokkelen
§ ‘Portret van Mr en Mrs Andrews’ (1749)
§ ‘Blue boy’ (1770)
• Inspiratie: Van Dyck
§ Gang vol landschappen
o William Hogarth
§ Thema: gewone man en diens levensomstandigheden
§ Moralist & satiricus
§ Schilderijen à prenten
§ Spot met snobisme hogere klasse + kritiek op corruptie (verkiezingen)
§ ‘Gin Lane’ (1751)
§ ‘De orgie’ (1733)
 5.1.3. Beeldhouwkunst

- Architectuur gebonden beeldhouwkunst

- Enkele beeldhouwers met autonoom werk van betekenis
o Jean-Baptiste Pigalle
§ Zelfportret (1744)
§ Karaktervolle societyportretten
§ Elegante beelden met decoratieve functie
§ ‘Voltaire’ (1776)
o Etienne-Maurice Falconet
§ ‘L’amour menaçant’ (1757)
§ ‘Ruiterstandbeeld van tsaar Peter de Grote’ (1977)
• 1 van de weinige monumentale werken
• Alexander Poesjkin
o Clodion
§ Barok of rococo voor het salon
§ ‘Satyr met bacchante’ (1785)
§ Bernini in miniformaat
- Moderne ogen à kitsch
- Destijds uitsluitend aristocratie
- Begeerlijk voor volk, populair bij brede volkslagen
- Prullaria thuis in vormgeving 18de E’se bibelots
- Meissener porselein à jaren 1960
- Kitschindustrie à afgewezen (modernisten)
- Kitsch in de vorm van camp

5.2. Neoclassicisme

- Historische context:
o Verlichting à ratio & vooruitgangsoptimisme
o Einde hofcultuur à bourgeoiscultuur
o Herontdekking van Herculaneum en Pompeji
o Winckelmann à eerste bestudering antieke kunst
o Inspiratie in antieke geschiedenis en archeologie voor vernieuwing van eigen
beschaving
§ Burgerij & Franse Revolutie
§ Napoleon
- Algemene kernmerken:
o Rationeel & intellectueel
o Rust & eenvoud, helderheid en duidelijkheid, strengheid en grootsheid
o Klassieke, inzonderheid Griekse, kunst tot voorbeeld
o Imitatiekunst
o Nastreven esthetische en morele kwaliteiten
- Groeiende vraag à voorwerpen KO
- Josiah Wedgwood:
o Antieke vazen produceren (‘Etruria’)
o ‘Vaas naar Meidias-vaas’ (1780)
- ‘First Day’s Vases’ (1769)
5.2.1. Bouwkunst

- Algemene kenmerken:
o Statische massa en strakke vorm, symmetrie à horizontale en rechte lijnen
o Eenvoud, duidelijkheid, duidelijke vlakverdeling
o Ongebroken contouren en rechte hoeken
o Antiek
o Getrouw mogelijk nabootsen
- Frankrijk:
o Ange-Jacques Gabriël: ‘Petit Trianon’ (1762) – Versailles
§ Strakke vorm, rechte lijnen, spaarzamer met versieringen, elegante
eenvoud
o Germain Soufflot: ‘Sainte-Geneviève of Panthéon’ (1758 – 1789) – Parijs
§ Oorspronkelijk kerk, herinneren aan Pantheon, tarten stijlzuiverheid
anticipeert op eclecticisme
o Empirestijl in Parijs (Napoleon I) à neoclassicisme
- Engeland
o Voorzetting palladiaanse architectuur
o Colen Cambell
§ Onderzoek klassieke bouwkunst in Italië + kennis (neo)klassieke
architectuur
§ Burlington House, Londen,
§ Stourehead, Wiltshire, 1720-1724
§ Mereworth Castle, Kent, 1723
o Robert Adam
§ Productieve architect (geïnspireerd op Pompeji)
§ Kedleston Hall, Marble Hall, ca. 1765
§ Syon Hause, Great Hall, ca. 1765
§ Syon House, Great Gallery, ca. 1765
o Engelse tuin >< Franse tuin
§ Puur natuur (kunstmatig + naar Grieks-Romeinse snit)
§ Park bij Stourhead, Wiltshire
o John Wood sr. & jr.
§ Standsplanologen
§ Bath = luxueus kuuroord
§ The Circus (1754-1768)
• Achter paleisachtige voorgevel, 33 afzonderlijke woningen
§ Royal Crescent Square
- Stadsontwikkeling en de ideale stad
o Claude Nicolas Ledoux
§ Koninklijke Zoutziederij, Arc-et-Senans, ca. 1775
• Ateliers, huisvesting
• Inspiratie in tempels in Paestum
• Robuust en retorisch, weinig navolging
• Architecturale vorm geven aan verlichtingsideeën, architectuur
voor commune-achtige arbeidsgemeenschap
§ Barrières (tolhuizen) als deel van de nieuwe stadsmuur van Parijs
§ Ontwerpen voor tal van andere nooit uitgevoerde gebouwen
 o Etienne-Louis Boulléé
§ Monument Isaac Newton (nooit uitgevoerd)
o John Soane
§ Bank of England (1788 – 1830) (afgebroken)
- Duitstalige wereld
o ‘Brandenburger Tor’ (1793) à dorische zuil

5.2.2. Schilderkunst

- Algemene kenmerken
o Beheersing van het gevoel/verstandelijk inzicht
o Evenwichtige en weloverwogen, beredeneerde compositie (lege achtergrond)
o Koele, beheerste, heldere kleuren
o Feilloos uitgevoerde lijntekening/duidelijke, heldere lijn
o Klassieke mythologie/geschiedenis
o Eigentijdse burgerlijke doelen
o Doeken met politiek-morele betekenis
- Jacques-Louis David
o Ancien régime, Franse Revolutie, Eerste keizerrijk
o In dienst van Napoleon
o Historietaferelen, eigentijdse taferelen en portretten (duur)
o ‘De eed der Horatiërs’ (1784)
§ Beheerste emotie & rationeel, heldere lijn, beredeneerde compositie,
lege achtergrond, feilloze lijntekening, eigentijds burgerlijk doel:
republikeinse deugd
o ‘De dood van Socrates’ (1787)
o ‘De Sabijnse vrouwen tussen de strijdende partijen’ (1799)
o ‘De dood van Marat’ (1793)
§ Compositie in scène gezet, allernoodzakelijkste, burgerlijk doel

5.2.3. Beeldhouwkunst

- Algemene kenmerken:
o Imitatie van Griekse voorbeelden à ideale sculptuur
o Technische perfectie, glad gepolijst: glad en gepolijst
o Weinig inhoudelijk expressie, beperkte bewegingen, streng geordende lijnen,
verheven eenvoud
- Jean-Antoine Houdon
o H. Bruno (1767) à Bruno van Keulen
o Voltaire (1781)
§ Werkelijke mens van vlees en bloed, natuurlijke houding, Romeins
realisme
- Antonio Canova
o Idealisering & sublimering/imitatio & aemulatio
o Glad, kil, afstandelijk, onpersoonlijk, te gepolijst
o Perseus (1806)
o Venus Italica (1810)
6. Negentiende eeuw – romantiek & realisme

- Historische context:
o Kunststijlen laten zich niet insnoeren door eeuwen
o Historische evolutie versnelt à opeenvolging kunststijlen versnelt
o Kunststijlen blijven naasst elkaar bestaan
- Historische context ca. 1800:
o 1789 – 1799: Franse Revolutie (vrijheid, gelijkheid, broederlijkheid)
§ Revolutie verslindt eigen kinderen à autoritair regime Napoleon
o 1750: Industriële revolutie in Engeland
§ Groene Engeland à zwart Engeland
o Neoclassicisme à starheid en koelheid (reactie Verlichting)
§ Ancien régime afgebroken
§ Ratio, verstand >< gevoel romantiek
§ Westerse kunst/denken tussen 2 polen (gevoel >< verstand)
o Romantiek = eerste reactie tegen moderniteit
- Gevolgen kunst 19de E:
o Verlichting: bevrijden van leermeesters, opdrachtgevers, publiek
o Diskrediet: rede, ratio à gevoel, emotie
o Dominante tegenstelling: (neo-)classicisme >< romantiek
o In praktijk:
§ Gezichten/uitingsvormen
§ Kruisverbindingen/vertakkingen/individuele uitlopers
§ Nieuwe stemmen
§ Terug naar verloren verleden: neoclassicisme, -gotiek, -romaans, -
renaissance, -barok
§ Realistische wending à realisme
§ Reactie fotografie à impressionisme
- Romantiek:
o Algmene kenmerken:
§ Geschreven heldendichten = romances/romans
§ Interesse eigen identiteit
§ Escapisme
§ Ambachtman à kunstenaar + vrijheid kunstenaar
§ Verheerlijking van onaangeraakte natuur/le bon sauvage
 § Basisingrediënten: gevoel, droom, nacht, religie, mysterie, onbewuste, …
§ Aanloop tot moderne kunst: stijlvernieuwingen, stijlen naast elkaar,
spontaan werk regel, museum, kunstenaar =/= vertolker establishment
§ Grootste authenticiteit in schilderkunst en muziek

o Grondgevoel:
§ Onvolmaaktheid
§ Onvrede met zichzelf en maatschappij
§ Spleen, mal du siècle, Weltschmerz
§ Idealiseren van volksmens
§ Vrijheidsdrang
§ Existentieel: in alle tijden kortere of langere periode van ons bestaan
§ Romantische levenshoudingen: revolutie, wanhoop, vlucht in ruimte
en/of tijd à uit de beschaving
§ Te vergelijken met literatuur

6.1. Bouwkunst

- Overstijgt periode romantiek en realisme

- Frankrijk (Parijs): neoclassicisme en/in empirestijl (Napoleon)

o Planologische herschepping van Parijs
o ‘Arc de Triomphe’ (1806 – 1836)
- Voortbouwend op het oude:
o Engeland: regency (style)
§ John Nash
§ Planologische ingrepen (Regent Street) à classicitische gevelwanden
§ ‘Royal Pavilion’ (1815 – 1822)
• Verbouwing neoclassicitisch paleisje
• Restyling met oriëntaalse elementen
• Vluchtig escapisme, interieur à eclectiscisme
o Engeland: picturesque style à modern gothic/English gothic revival (1790 – 1850)
§ Ruïnes tussen wingerds en klimop à stukadoorsgothiek
§ ‘Horace Walpole’ (1749 – 1772)
 o Neogotiek (algemeen)
§ Verheerlijking eigen nationale verleden
§ Religieus-ideologische motieven
§ Zichtbaarder maken van vaderlandsliefde
§ In Frankrijk:
• Eugène Emmanuel Viollet-Le-Duc
o Invloedrijkste neogothische bouwmeester
o ‘Dictionnaire raisonné de l’architecture français du 11ième
au 16ième siècle’ (1854 – 1869)
o Architectuurtheoreticus en restaurator > architect
§ In Duitsland:
• ‘Von deutscher Baukunst’ (1772)
o Hooggotische dom in Keulen
• Karl Friedrich Schinkel
o Ook classicistisch (keuze opdrachtgever)
o ‘Frieddrichswerdersche Kirche’ (1824 – 1828)
v Antikisierende Gotik
§ In België:
• Pierre Victor Jamaer
o ‘Broodhuis’ (1873 – 1894)
v Volledig nieuw gebouwd
v ME’se maken dan ME
o Neobarok (algemeen)
§ Stijl van rijk en machtige burgers
§ Getuige van overstelpende materiële middelen van bourgeoisie
§ Niet-adellijke gebouwen à adellijk aanzien
§ Protserige vormentaal//parvenumentaliteit van nouveaux riches-cultuur
§ Charles Garnier: ‘Théatre de l’Opéra’ (1961 – 1875)
§ Léon-Pierre Suys: ‘Beurs van Brussel’ (1868 – 1873)
o Neobyzantijns & neoromaans
§ ‘Sacré-Cœur’ (1875 – 1914)
o Eclectiscisme (midden 19de E)
§ Realisme in beeldende kunsten
§ Ten gevolge van ‘verbarokking’
§ Vermenging stijlkenmerken
§ Synthesekunst: geheel > samenstellende delen
• Vormelijke keuze: individueel en gevoelsmatig
§ ‘Justitiepaleis van Brussel’ (1966 – 1883)
- Op weg naar het nemen
o Context:
§ 1ste en 2de Industriële Revolutie (gietijzer, staal)
§ Vooruitgang architectuur + vooruitgangsgeloof à wereldtentoonstellingen
§ Dilemma van architectuur: esthetiek >< functionaliteit/vormschoonheid
>< ingenieurskunst/architecture parlante >< nuttige en functionele
gebouwen
• Nieuwe materialen
 • ‘Crystal Palace’ (1851)/’Tower Bridge’ (1884 – 1894)
o Kassenbouwer, korte periode, lage kostprijs,
verplaatsbaar, …
o Neogotische inspiratie
o Open systeem
o Art nouveau en jugendstil
§ Stijl van fin de siècle
§ Voortslingerende ornamentiek
§ Hector Guimard: Parijse metro-ingangen
§ Paul Saintenov: ‘Old England’ à MIM

6.2. Schilderkunst

- Jean-Auguste Dominique Ingres

o Neoclassicisme
o Lln David
o Verabsoluteren lineaire aanpak + details + stofuitdrukking
o ‘Onpersoonlijk’
o ‘Napoleon op zijn keizerstroon’ (1806)
o ‘La baigneuse’ (1808)
o Lange reeks vergelijkbare voorstellingen
o ‘Une odalisque’ (1814)
§ Scherper, gladder, kil soort erotiek, verlenging lichaamsdelen, odalisk,
naakt in Oosters decor, volupteuze erotische sensualiteit
o Portretten van adel en haute bourgeoisie
- Romantiek:
o Algemeen: gevoel & verbeelding, clair-obscur, massataferelen,
historieschilderkunst
o Frans romantische schilderkunst: dramatisch, heroïsch, bewogen, picturaal
o Pioniers:
§ Jean-Baptiste Greuze
• ‘De zoon gestraft’ (1777)
o Opera-achtig
o Mensen uit het volk
§ Antoine-Jean Gros
• ‘Napoleon bij Arcole’ (1797)
• Lln David
• ‘Heroïek die ten kwade keert’
• Dramatiek & dynamiek >< neoclassicisme
 § Théodore Géricault
• Afstand (neo-)classicisme
• Empathie, engagement, harstocht en emotie
• Keerzijde van het heldendom
• Rubenist
• ‘Bereden officier van de keizerlijke garde’ (1812)
• ‘Het vlot van de Medusa’ (1819)
o Naar aanleiding van toen actuele gebeurtenis
o Artistieke ophef, politiek statement
o Diagonale compositie à hoop
• Gefrustreerd door kritiek
• Rondreis Engeland
• Sociaal engagement
• ‘De krankzinnige’ (1822)
§ Eugène Delacroix
• Opponent Ingres (lijn – Ingres >< kleur – Delacroix)
• Nietzsche
• ‘Odalisque’ (1828)
• ‘Portret van Frédéric Chopin’ (1938)
• ‘Bloedbad op Chios’ (1824)
o Kritiek: ‘onafgewerkt’, fel realistische, geweldadige
weergave
• ‘De Vrijheid voert het volk aan - 28/07/1830 (1830)
• Reis naar Noord-Afrika: 1832
• Oriëntalisme
o Salonschilders
§ Bourgeoiskunstenaars
§ Meeslepende onderwerpen, sentimentele taferelen, erotiserende
‘plaatjes’
§ Grote faam en prestige à goed betaald
§ Alexandre cabanel
§ Jean-Léon Gérôme
§ William-Adolphe Bouguereau
o Duitse Romantische schilderkunst: ontoegankelijke natuur, mysterie van het
bestaan (mysticisme)
o Schilders:
§ Caspar David Friedrich
• Stilte van de natuur
• Eenzame, onmachtige mens
• Mens >< geheimen van schepping
• Menselijke existentie
• Mystiek panthïsme
• ‘Abdij in eikenwoud’ (1810)
• ‘De wandelaar boven de nevelen’ (1818)
§ Philipp Otto Runge
• Gesublimeerde taakopvatting kunstenaar
• ‘De kinderen Hülsenbeck’ (1805)
o Engelse romatinsche schilderkunst: vrij in compositie, techniek en kleurgebruik
o Landschapsschilders (belangrijkste vertegenwoordigers van Engelse romantiek)
§ John constable
• Britse landschapstraditie
• Verwantschap Claude Lorrain
• Vrije verfbehandeling en losse toets
• Natuurgetrouw
• Olieverfschetsen in het veld à anticipeert op impressionisme
§ William Turner
• Natuur en landschap = hoofdmotief
• Schetsen in veld in gevecht met verstrijken van de tijd
• Grenzeloze natuur en onmetelijke krachten
• Picturale stormen à ongrijpbaarheid van kosmos
• Verfbehandeling: olieverf (dun, vloeibaar & transparant)
• Lijkt impressionisme aan te kondigen à kunst moet verontrusten
• Engagement obv lectuur over slavenhandel
• Pessimisme en gebrek aan vertrouwen
• Ambivalente gevoelen tav vooruitgang
§ Prerafaëlieten
• Op zoek naar artistieke waarheid, voor Rafaël: late Me en RE
• John Everett Millais
o ‘Christus in het huis van zijn ouders’ (1849)
v Kritiek Charles Dickens
o ‘Ophelia’ (1852)
• Dante Gabriel Rossetti
o ‘Annunciatie’ (1850)
o ‘Lady Lilith’ (1868)
• Ontwikkeling naar estheticisme
• Edward Burn-Jones
• John William Waterhouse
• Steun van William Morris
o Typograaf en ontwerper glas-in-loodramen, stoffen en
wandbekleding
o Zuivere ambacht, kunstnijverheid, licht religieuze inslag
o Tegen industrialiseren en massaproductie
o Spanje
§ Francisco de Goya
• Grens oude en moderne kunst (1ste typische moderne kunstenaar)
• Hofschilder – grafisch werk chroniqueur
• Zichzelf terug uitvinden
• ‘Portret van Karel IV en familie’ (1800)
o Karikaturen
• ‘De slaap van de rede brengt ons monsters voort ‘ (1799)
o Spotten menselijke dwaasheden
• ‘Saturnus verslindt een van zijn kinderen’ (1823)
o ‘Zwarte schilderingen’
o Politieke betekenins
 - Halverwegen 19de E: ‘voltooiing’: zo perfect mogelijke nabootsing van zichtbare werkelijkheid
o Wat nu?

6.3. Beeldhouwkunst

- Bertel thorvaldsen
o Deen à Rome
o Onder invloed van Grösse van winckelmann
o ‘De Canova uit het Noorden’
o ‘Jason met het Gulden Vlies’ (1803)
o ‘Ganymedes en Zeus in de gedaante van een adelaar’ (1817)
- François Rude
o Onder invloed van neoclassicisme
o ‘Napolitaanse vissersjongen, spelend met een schildpad’ (1831)
o Weg van het neoclassicisme à ‘romantische’ beeldhouwkunst
o Oostzijde Arc de Triomph à Barok & engagement als uiting romantiek
- Jean-Baptiste Carpeaux
o Lln Rude
o ‘Schilderarchtige’ werkwijze à romantiek
o ‘De dans’ (1869)
o ‘Fontein van de vier werelddelen’ (1872)
o ‘Voorstudie vrouwenfiguur Afrika’ (1868)
§ Getekende zwarte vrouw
§ Houding van verzet tegen besef slaaf te zijn
§ Sokkel: ‘Pourquoi naître esclave?’
§ Engagement à romantiek
- Realisme
o Kunsthistorische context:
§ Perfect mogelijke afspiegeling
§ Voltooiing in salonkunst
§ Mimesis à voltooiing à fotografie
§ Reactie op escamisme en decadentie van salonkusnt: echte werkelijkheid
o Cultuurhistorische context:
§ 3de revolutiegolf: liberale democratie
• Frankrijk: 2de Republiek (1848 – 1851)
• België: verlaging kiescijns, afschaffing van dagbladzegel
§ Karl Marx
 § 1ste IR: verstedelijking
§ Stoomtreinen + -boten à snelheid
§ Wereldtentoonstellingen/kunsttentoonstellingen
o Algemene kennmerken:
§ Onderwerp: gewone, alledaagse grauwe werkelijkheid
§ Aandacht voor concrete, lelijke
§ Zintuigelijk-verstandelijke kijk op werkelijkheid
§ Sociale bekommernis
§ Veranderende mentaliteit kunstenaar tav de kunstconsument
§ Kritieken over tentoonstellingen in kranten/tijdschriften
o Frankrijk:
§ Gustave Courbet
• Zoeken naar enige echt ww
• Engagement met en voor werkende klasse
• ‘Socialist’/’anarchist’
• Sociaal-politiek engagement
• ‘Zelfportret met pijp’ (1848)
• ‘De steenkloppers’ (1849)
• ‘Begrafenis te Ornans’ (1850)
o Documentaire weergave
o Priester en volk à gelijke hoogte
• Eigen expositie
• De lelijkheid en wreedheid van werkelijke bestaan
• ‘De ontmoeting’ (1845)
o Positie kunstenaar: schilder in het veld
§ Jean-François Millet
• Eenvoudige taferelen van boeren en loonafhankelijken op het
land (harde leven op het land)
• Prssimistische visie: eeuwige zwoegende mens, armoede
• En plain air
• Sociaalkritische ondertoon
• ‘De zaaier’ (1850)
• ‘Het arenlezen’ (1857)
§ Honoré Daumier
• Politiek satirische prenten (La Caricature & Le Charivari)
• Schilder-journalist
• ‘Gargantua’ (1832)
§ School van Barbizon
• Jean-Baptiste Corot
• Jean-François Millet
• Théodore Rousseau
• Charles François Daubigny
• Schilderskolonie in barbizon
• Sociaalkritische ondertoon
• En plein air sur le motif
• Ruig gepenseelde landschappen
• Impressionisme
o België:
§ Charles de Groux
• ‘Het gebed voor het eten’ (1861)
• ‘Het dankgebed’ (1861)
§ Léon Frederic
• ‘De krijtverkopers’ (1882 – 1883) à triptiek
• ‘Begrafenismaal’ (1886)
§ Constantin Emile Meunier (beeldhouwer)
• Portretten van arbeiders
• Afgebeelde evoceert trots
• ‘Dokwerker’ (1898) à monument voor de arbeid
• ‘De zaaier’
• ‘De maaier’
• ‘De rustende smid’
Masterpieces
Stroming Naam kunstenaar of Naam Titel van het werk & iconografie
persoon kunstenaar of
Passief (Bij het persoon
horen van de naam Actief
mogelijk in combi (Bij het zien van
met een werk, kan een werk, kan
je de je de
kunstenaar/persoon kunstenaar
situeren) benoemen)
Winckelmans
Grieken & Pericles Je herkent de tempels / theaters/ termen /
Romeinen Plinius beeldhouwwerk/ vaaskunst/ schilderkunst /…
Kroisos m.b.t. stijlkenmerken maar de naam van het
werk hoeft niet gekend te zijn

Parthenon

Colosseum
Boog van Constantijn

Myron De discuswerper
Phidias Parthenon

Lissipus Schraper
Praxtiles Afrodite van Knidos

Niké van Samothrace

De Gallische zelfmoord

De wagenmenner

Laocoön groep

Zuil van Trajanus

 Je herkent de kerken, mozaïeken, sarcofagen, …
m.b.t. de stijlkenmerken maar hoeft niet de titel
te kennen
Vroeg - Grafkapel van Keizerin Galla Pladicia
Christelijke en
Byzantijnse
kunst

San Vitale, Ravenna

 Basilica van Constantijn

Vasari Je herkent de kerken, kloosters, miniaturen,

beeldhouwwerk, schilderijen, glaskunst … m.b.t.
de stijlkenmerken maar hoeft niet de titel te
kennen
De Book of Kells
middeleeuwen

Bernwardzuil

De abdij van Cluny

De abdij van Fontenay

 St. Michiels en St. Goedele kathedraal, Brussel
Sainte Madeleine, Vézelay (sculptuur)

Kathedraal van Autun,

Laatste oordeel timpaan

Kathedraal van Chartre Stijlfiguren

Pisano Deuren Baptisterium, Firenze

Tapijt van Bayeux

Duccio Maesta

Intocht in Jerusalem

Cimabue Maesta

Kruisbeeld

Giotto Maesta

Intocht in Jerusalem
 Het laatste oordeel

Rogier van der St Lucas tekent een portret van O.l.v.

Weyden

Diptiek van Madonna en Philipe De Croy

Memling Johannes retabel

Portret van een jonge vrouw

Bosch De tuin der lusten

 Gebroeders Man met Rode tulband
Van Eyck Het Lam Gods

Huwelijksportret van Amolfini

Dirk Bouts De gerechtigheid van Keizer Otto

Het laatste avondmaal

Van der Goes Portinari altaar

Monforte altaar

Campin
 Gebroeders van
Limburg
Fouquet

Je herkent architectuur, de sculpturen, de

schilderwerken … m.b.t. de stijlkenmerken maar
je hoeft de titel niet te kennen
Renaissance Alberti Deuren Baptisterium, Firenze
Ghiberti
Sangallo
Brunellleschi
Donatello David

Uccello
Fra Angelico De annunciatie

Masaccio De 3-vuldigheid

Pierra della De geseling

Francesca

Mantegna De bewening
Bellini
Filippo Lippi
Botticelli De geboorte van Venus
Leonardo Da L’uomo vitruviano
Vinci

Mona Lisa
Het laatste avondmaal
Bramante
Giorgione

Michelangelo Pieta

David
Fresco’s Sixtijnse kapel

Rafaël De school van Athene

Triomf van Galatea
 La Fornarina

Titiaan Amor sacro e Amor Profano

Venus van Orbino

Del Sartro
Pontormo
Rosso Christus met engelen
Fiorentino

Parmigianino Zelfportret in een holle spiegel

Bronzino Allegorie
 Tintoretto Maaltijd te Emmaüs

Veronese Feest in het huis van Levi

Acrimboldo
El Greco Maria Terhemelopneming

Begrafenis van graaf van Orgaz

Giambologna Roof van de Sabijnse maagden

Bandinelli Hercules en Cacus

 Cellini Perseus

Buontalenti
Serlio
Vasari
Palladio
School van
Fontainnebleau
Cranach Venus

Portret van maarten Luther

Salome met het hoofd van Johannes

Dürer Zelfportret , 1500

 Neushoorn

Holbein Christus in het graf

De ambassadeurs

Bronzino
Breughel De val van Icarus

Volkstelling te bethlehem

De spreekwoorden

De boerenbruiloft

Metsys De geldwisselaar en zijn vrouw

 Bernini Altaar met extase van de H.Theresa

Ruiterbeeld Lodewijk XIV

Girardon Ruiterbeeld Lodewijk XIV

17e eeuw Inigo Jones

Wren
Caravaggio Jongen met fruitmand

De roeping van Mattheus

Reni
De la Tour De draailierspeler
 De valsspeler met ruitenaas

Gebroeders le De boerenfamilie
Nain

Poussin Et in Arcadia Ego

Lorrain Havenzicht met de inscheping

Landschap met de vlucht naar Egypte

De Champaigne
Le Brun
Cotan
Zurbaran Sint Serapion
 Agnus dei

Velazquez Portret van de dwerg

Portret van Paus Innocentius

Las Meninas

Rubens De kruisafneming
Portret van Hélène

Vermeer Het straatje

Meisje met de parel

 De muziekles

Vrouw met weegschaal

Van Dyck Zelfportret met zonnebloem

Karel I tijdens de jacht

Teniers Keukenscène

Jordaens De bonenkoning

Jan Steen Het oestereetstertje

 Het toilet

Frans Hals Regentessen van het Oudemanshuis

Banket van de officieren

Rembrandt Zelfportret 1662

De anatomieles

De nachtwacht

Boucher Odalisque
18e eeuw

Madame de Pompadour

Fragonard Meisje met hond

De Schommel

Simeon De rapenschilster
Meisje met pluimbal
Watteau Uithangbord van kunsthandel Gersaint

Pierrot

Fêtes Venitiennes
 Reynolds Portret van Kolonel George

Grainsborough Bleu boy

Portret met Mr en Mrs Andrews

Campbell
Adam
Wood
Ledoux
Boullée
Soane David De dood van Marat

De dood van Socrates

Madame Récarnier

Horta Muziekinstrumentenmuseum
 Ingres Rafaël en la Fornarina Odalisque

Greuze Géricault Het vlot van Médusa

De Waanzinnige

19e eeuw Delacroix Bloedbad van Chios

Vrijheid voert het volk aan

Friedrich De wandelaar boven de nevelen

Koch Constable De hooiwagen

 Zeezicht met regenwolk
Turner Het slavenschip

Regen, stoom & snelheid

Goya Portret Karel V en familie

De 3e mei

Saturnus verslindt één van zijn kinderen

Everett Millais Ophelia

 Christus in het huis van zijn vader

Rosetti De annunciatie

Watherhouse
Burn Jones Morris

Cabanel
Gérôme
Bouguereau
Tadema Courbet Begrafenis te Ornans

De ontmoeting

De slaap
 De oorsprong van de wereld
Millet De zaaier

Het arenlezen

Meunier De zaaier

Tijdslijn ME schilderkunst