ROMANTYZM

c h a r a k t e r y s t y k a e p o k i

Termin romantyzm pochodzi od łacińskiego słowa romanticus, czyli niezwykły.

Ramy czasowe:

Początek – lata 1789–1799 – Wielka Rewolucja Francuska

Koniec – lata 1848–1849 – Wiosna Ludów

Ramy czasowe romantyzmu w Polsce:

Początek – 1822 r. – wydanie zbioru Ballady i romanse Adama Mickiewicza

Koniec – 1863 r. – powstanie styczniowe

f i l o z o f i a w r o m a n t y z m i e

metafizyka - dziedzina filozofii, która zajmuje się poznaniem natury bytu, przyczyny jego
istnienia i celu, do jakiego zdąża

idealizm - w filozofii przekonanie, że idea (myśl, świadomość) ma charakter pierwotny, a

rzeczywistość materialna - wtórny.

Czołowym przedstawicielem idealizmu był Georg Willhem Friedrich Hegel. Jego filozofia miała
trzy główne założenia:

dzieje świata są procesem kierowanym przez ducha dziejów

dzieje to logiczny proces, który prowadzi do coraz lepszych form organizacji społecznej i
większej wolności człowieka

wojny i rewolucje są koniecznym elementem rozwoju

Irracjonalizm - pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistości nie da się poznać w racjonalny

sposób, przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym

Indywidualizm - polega na postrzeganiu jednostki, jako odmiennej, oryginalnej, często nie

muszącej postępować zgodnie z ogólnymi zasadami. Indywidualizm w literaturze polegał przede
wszystkim na tworzeniu bohaterów przekonanych o własnej wybitności.

Historyzm - postawa filozoficzna, która postuluje, aby wszelkie zawiska były poznawane i
opisywane jako procesy historyczne. Romantyczny historyzm w centrum zainteresowania stawiał
pytania o sens historii.

Orientalizm - w sztuce i literaturze euroepsjkiej zainteresowanie życiem i kulturą Wschodu oraz

czerpanie z tej kultury tematów i motywów.

s z t u k a
Sztuka powinna wyrażać indywidualność twórcy i charakter poszczególnych narodów.
Cechy w malarstwie:

kolor i ekspresja
fascynacja naturą
elementy niesamowitości i grozy
malarstwo historyczne

c i e r p i e n i a m ł o d e g o w e r t e r a

Bohater werterowski - wrażliwy samotnik odczuwający ból istnienia (weltschmerz), cierpiący z

powodu nieodwzajemnionej miłości, buntujący się zreciwko formom społecznym.

Powieść epistolarna - powieść w formie listó. Gatunek obejmuje utwory, których autorem
listów może być jedna osoba oraz inne jeśli się je wprowadza.

Preromantyzm - zespół zjawisk artystycznych które zapowiadały nadejście artystycznego

przełomu w kulturze europejskiej był to:

sentymentalizm - jeden z dwóch głównych wtedy kierunó literackich, ale także prąd w
ówczesnej sztuce. Głównym założeniem sentymentalizmu było skupienie się na
wewnętrznym życiu człowieka i podkreślanie jego wartości.
powieść gotycka
zwrot ku przeszłości

o d a d o m ł o d o ś c i

Adam Mickiewicz napisał Odę do Młodości 1620 roku w Kownie. Dzieło jest manifestem młodego
pokolenia, które dochodzi do głosu, ale Oda to także świadectwo przełomu dokonującego się w
światopoglądzie Mickiewicza.

Wiersz ma formę Ody i utrzymany jest w charakterystycznym dla niej podniosłym stylu.
Mickiewicz zamieścił w utworze pochwałę młodości, które przypisał wielką siłę ludową,
entuzjazm, rewolucyjny zapał. Uważa on, że młodzi są gotowi do działania jako wspólnota i
ruszenia świata z posad świata.

Utwór zawiera elementy oświeceniowe i romantyczne, a oświeceniowy będzie też gatunek

literacki. Pojawiają się nawiązania do Herkulesa i Ikara, a romantyczne elementy to między
innymi wezwanie do rewolucji.

b a l l a d y ( w t y m r o m a n t y c z n o ś ć )

WPROWADZENIE

Po ukończeniu studiów Adam Mickiewicz wyjechał do Kowna, gdzie pracował jako nauczyciel.
Osobiste i czytelnicze wrażenia wpłynęły na jego światopogląd i zaowocowało to wydaniem serii
przełomowych dzieł. Pierwszym z nich były “Ballady i romanse”, które zostały wydane w 1822 r. i
zawierały 14 utworów, które zapoczątkowały w naszej kulturze epokę romantyzmu.
Mickiewicz pisząc ballady zainspirowany był folklorem, dostrzegł w kulturze ludowej bliski
romantykom sposób patrzenia na świat.

ROMANTYCZNOŚĆ

“Romantyczność” jest poetyckim manifestem zawierający cechy romantyzmu. Karusia, lud i

narrator stoją po stronie romantyków wierząc i ufając uczuciu, wierze. Natomiast starzec to
przedstawiciel oświeceniowego racjonalizmu i klasycyzmu. Wierzący dziewczynie patrzą sercem,
a starzec szkiełkiem i okiem. Prawdy życia bliskie są romantykom, a prawdy martwe
przedstawicielom poprzedniej epoki.

ŚWITEŹ

Ballada “Świteź” opowiada o jeziorze, na którego dnie znajdują się ruiny zatopionego miasta.
Ludzie postanawiają zbadać dno jeziora, aby znaleźć tam odpowiedzi na pytania ich nurtujące na
temat dziwnych odgłosów i tajemniczych zjaw. Budują statki oraz specjalne konstrukcje.

Pierwsza próba zbadania jeziora przynosi efekt pojawienia się tajemniczej kobiety, jak się później
okazało jest to córka Tuhana, władcy Świtezi. Opowiada ona historię powstania jeziora. Tam
gdzie teraz znajduję się jezioro, dawniej znajdowało się litewskie miasto Świteź. Kiedy car Rusi
wyrusza na Litwę, Tuhan wyrusza na pomoc władzom państwowym i zabiera ze sobą wszystkich
zdolnych do walki mężczyzn, pozostawiając miasto bezbronne, oddziały ruskie zaczęły więc atak
na Świteź.

Kobiety były zrozpaczone, prosiły, wręcz błagały Boga o śmierć. Bóg wysłuchał ich, zatopił miasto,
a wszystkich mieszkańców zamienił na kwiaty wodne, które były trujące. Żołnierze, którzy zrywali
kwiaty, natychmiast chorowali na tajemniczą chorobę i umierali. Gdy tajemnicza kobieta wraca w
głębiny jeziora, dno jeziora pęka i nastaje cisza.

LILIJE

Ballada "Lilie" jest opowieścią z morałem. Odwołuje się ona do ludowej moralności, według
której każda wina musi zostać ukarana.

Fabuła utworu przedstawia historię niewiernej żony. Jej małżonek wyruszył na wojenną
wyprawę, ona jednak nie czekała na niego wiernie. Kiedy zbliża się moment powrotu, małżonka
ma obawy i boi się że jej małżonek będzie wściekły. Bojąc się kary zabija go, a jego ciało
potajemnie zakopuje w lesie i sieje lilie na jego grobie.

Wkrótce jednak do jej domu przybywają bracia zmarłego męża i nie wiedząc, ze ich brat już
wrócił i spoczywa w grobie, ze jego powrót nieco się opóźni, postanawiają więc na niego
zaczekać. Pani jest przerażona, boi się, ze jej zbrodnia zostanie odkryta, zwraca się z prośbą do
pustelnika, jego słowa kobieta rozumie opacznie. Sądzi, że zdołała uniknąć kary, uspokojona
wraca do domu, gdzie przebywają bracia jej męża.

Oczekiwanie przedłuża się coraz bardziej, w końcu bracia uznają go za zmarłego i zalecają się do
jego żony. Pani decyduje, ze wybierze tego, który przyniesie jej najpiękniejszy wieniec z kwiatów.
Mężczyźni udają się do lasu i nieświadomi niczego zrywają lilie z grobu swojego brata. Bracia z
pięknymi wieńcami zbierają się w kościele, tam czeka na nich oblubienica, która wybiera
najpiękniejszy wianek. Wtedy do akcji wkracza duch zmarłego męża i mści się za zbrodnie na nim
dokonaną. Cała świątynia wraz z niewierną żoną zapada się pod ziemię.

s o n e t y k r y m s k i e

Sonety krymskie to cykl złożony z 18 utworów, które są owocem wycieczki Mickiewicza na Krym.
Zostały opublikowane w roku 1820 z cyklem wierszy miłosnych jako sonety. Poeta, który
przymusowo przebywał w Rosji, wybrał się na wycieczkę, która okazuje się wtajemniczeniem w
orient.

Bohaterem lirycznym utworów jest podróżny który wjeżdża w obcy mu świat. Poddaje się iluzji
przemierzania bezkresnego oceanu i zanurzenia się w jego głębiny (stepy akermańskie).

Chcąc w krótkiej formie ująć bogactwo krajobrazu orientu, to jest stepu, morza, gór, orientalnych
miast, poeta rozluźnił znane nam reguł sonetu.

STEPY AKERMAŃSKIE

Podmiot liryczny jest podróżnikiem, który zachwyca się otaczającą go krymską przyrodą. Autor
porównuje bezkresne przestrzenie stepu do oceanu, łąki do szumiących fal. Zapada wieczór, a
podmiot opisuje co może usłyszeć w ciszy jaka panuje.

Słyszy on żurawie, motyla kołyszącego się na trawie oraz pełzającego węża. Na końcu podmiot
mówi, że słyszałby głos Litwy, jednak jak później sam dochodzi do wniosku, że nikt nie
woła.

BURZA

Sonet opisuje burze na morzu, która złapała płynący statek. Sama burza jest porównywana do
żołnierzy i śmierci. Później jestem nam ukazany opis ludzi, którzy oszaleli ze strachu, żegnają się
z życiem, modlą się o ocalenie.

Wśród tego zamętu jeden podróżny siedzi obojętnie w milczeniu. Jest saamotn, nie ma nikogo z
kim mógłby się pożegnać, nie jest w stanie się modlić. Jest obojętny na to, co się z nim stanie.

DROGA nad przepaścią w czufut-kale

Sonet ten jest dialogiem (co łamie konwencje soetu) między Mirzą a Pielgrzymem. Odbywają oni
niebezpieczną podróż nad przepaścią górską. Mirza jest przewodnikiem pielgrzyma - podróżnika
z zachodu. Mirza ostrzega Pielgrzyma by ten nie spoglądał w dół przepaści, aby nie dostać
zawrotów głowy i nie spaść. Pielgrzym jednak nie słuchając przewodnika spogląda w głąb
przepaści i mówi iż to co ujrzał nie jest w stanie opowiedzieć w żadnym istniejącym języku i
opowie to po śmierci.

ajudah
Podmiot liryczny opisuje widok, którzy widzi stojąc na szczycie góry Ajudah. Porównuje on
nieokiełznane żywioły do umiejętności, które często burzą się w młodym poecie. Podmiot mówi
jak po odejściu nawistności pieśni, które napisze poeta będą nieśmiertelne, co odnosi się do
sławy, która otacza poetów po ich śmierci.

w i e r s z e m i ł o s n e

Liryki miłosne Mickiewicza powstawały w różnych okolicznościach i momentach jego życia.

Liryczną adresatką wiersza do M *** z 1823 r. była wielka młodzieńcza miłość Mickiewicza -
Maryla Wereszczakówna. Wiersz niepewność został stworzony w roku 1825 lub 1826 podczas
pobytu w Rosji. A utwór Do **,* Na Alpach w Splugen 1929 powstał podczas przeprawy przez
Alpy w trakcie podróży do Włoch, którą Mickiewicz odbył jesienią 1829 r.

DO M *** (1823)

Podmiot liryczny utworu można utożsamiać z autorem, adresatką jest Maryla Wereszczakówna.
Tekst jest pięknym lirycznym pożegnaniem. Podmiot mówiący zapewnia: zawsze będzie myślą w
pobliżu ukochanej, nigdy jej naprawdę nie opuści, przy niej pozostanie jego dusza. Wyraża także
nadzieję, że i ona będzie o nim pamiętać - przypomną jej o nim miejsca, gdzie razem spędzali
czas, wspólnie słuchana melodia, książka, o której rozmawiali. W ten sposób przeszłość na
zawsze zaciąży nad przyszłością. Mickiewicz wierzy w to, że Maryla darzyła go prawdziwym
uczuciem. Jest tu mowa o miłości romantycznej - wiersz jest wyrazem wiary w to, że zakochani są
sobie przeznaczeni, nawet jeśli zostali rozdzieleni na ziemi, spotkają się w zaświatach.

NIEPEWNOŚĆ (1825 lub 1826)

Wiersz ten należy do liryki bezpośredniej, ponieważ podmiot liryczny (mężczyzna) wyraża swe
uczucia, wypowiadając się w pierwszej osobie. Adresatką wypowiedzi lirycznej jest kobieta.
Tytułowa „niepewność” oddaje jego stan ducha, wahanie, jakie uczucie nim zawładnęło -
przyjaźni czy miłości. Ten brak pewności co do własnych emocji, uczuciowy chaos podkreśla
powtarzające się w formie refrenu po każdej zwrotce pytanie retoryczne: „Czy to jest przyjaźń?
Czy to jest kochanie?” oraz zestawienie na zasadzie kontrastu odczucia i reakcji podmiotu
lirycznego.

DO *** (1829 jesień)

Utwór powsta podczas przeprawy przez Alpy w drodze do Włoch i jest dedykowany Maryli
Wereszczakównej.

Pod­miot li­rycz­ny de­kla­ru­je wprost, że na­wet w trak­cie po­dró­ży zda­je mu się, że wszę­dzie wi­dzi
swo­ją uko­cha­ną – łą­czy ota­cza­ją­ce go pej­za­że z po­czu­ciem tę­sk­no­ty i od­rzu­ce­nia. Wskazuje
również na to, że chciałby żeby Wereszczakówna była z nim w tym miejscu. Tę­sk­no­ta za ko­bie­tą
nie jest je­dy­nym uczu­ciem, któ­re to­wa­rzy­szy pod­mio­to­wi li­rycz­ne­mu w trak­cie wy­pra­wy. Tę­sk­ni
rów­nież za swo­ją oj­czy­zną i miej­scem, któ­re bez­po­śred­nio przy­po­mi­na mu o utra­co­nej mi­ło­ści.
Cier­pie­nie pod­mio­tu li­rycz­ne­go spo­tę­go­wa­ne jest przez na­tręt­ne my­śli do­ty­czą­ce tego, w jaki
spo­sób czas spę­dza ko­bie­ta, z któ­rą nie mógł się zwią­zać. Rów­no­cze­śnie pod­miot li­rycz­ny sta­wia
py­ta­nia zwią­za­ne z jego oso­bą – pyta ko­bie­tę, czy nie wo­la­ła­by żyć w taki spo­sób, jak on – na wy­-
pra­wie, po­dzi­wia­jąc pięk­no dzi­kiej na­tu­ry. Przy koń­cu utwo­ru zmie­nia nie­co swo­je na­sta­wie­nie.
Wy­obra­ża so­bie, w jaki spo­sób mógł­by dbać o ko­bie­tę, gdy­by ta zde­cy­do­wa­ła się z nim związać.

w i e r s z e o s t a t n i e ( l i r y k i l o z a ń s k i e )

Nad wodą wielką i czystą...

Utwór Adama Mickiewicza „Nad wodą wielką i czystą...” opisuje górskie jezioro, co staje się
punktem wyjścia do refleksji nad życiem, nieuchronnym przemijaniem i sensem ludzkiego
istnienia. Dominuje motyw wody, który staje się kluczem do interpretacji wiersza.

Polały się łzy me czyste...

Wiersz sta­no­wi krót­ki za­pis roz­my­ślań nad ży­ciem po­ety. Po­wta­rza­ją­ce się sło­wa na te­mat pła­czu
pod­kre­śla­ją, że pod­miot li­rycz­ny jest roz­go­ry­czo­ny swo­im lo­sem, nie­za­do­wo­lo­ny z tego, co uda­ło
mu się osią­gnąć.

d z i a d y c z . I I I

Martyrologia - termin oznaczająćy cierpienie, męczeństwo ukazane z perspektywy ofiary.

Literatura martyrologiczna ukazuje obraz wojen, walk, prześladowań od strony ofiary eksponując
poświęcenie w imie wyznawanych idei.

Wizje cierpienia Polaków możemy zauważyć w kilku scenach. Przedmowa wprowadza nas w
historię prześladowanych patriotów. Następnie, w scenie więziennej poznajemy okrutne
traktowanie Polaków przez rosjan, mamy tu obraz kibitek, opis złych warunków w jakich
przebywali Polacy. Jan Sobolewski widział małych chłopców skutych w kajdany.

Dodatkowo historia Wasilewskiego, który został pobity podczas śledztwa, po czym nie był w
stanie ruszać się samodzielnie.

Prometeizm - postawa ofiarowania samego siebie, poświęcenia się jednostki dla dobra
większości w imie miłości do niej. Nazwa odwołuje się do Prometeusza.

Konrad jest jendak na tyle dumny i pyszny, że wywyższa się ponad innych, wie najlepiej jak ich
zbawić. W imię swoich celów nie wacha się przeciwstawić nawet Bogu. Dodatkowo towarzyszą
mu pobudki tyrańskie.

Prometejski bunt Konrada jest także efektem szatańskich podszeptów, a zatem jego prometeizm
nie jest do końca czystą ofiarą i jako idea w III cz. Dziadów ponosi klęskę.

Profetyzm - zjawisko występujące w wielu religiach, polegające na występowaniu wśród

członków danej grupy religijnej przekonania, że niektóre jednostki są powoływane przez bóstwo
do głoszenia jego woli.

Konrad zbuntował się przeciwko Bogu i był gotowy na konfrontację z Nim, nawet za cenę życia.
Ksiądz Piotr – pokorny franciszkanin – przepowiedział męczeńską ofiarę młodych Polaków.

Prowidencjalizm - pogląd historiozoficzny i filozoficzny uznający Opatrzność za siłę kierującą

losami ludzi i świata. Przekonanie o istnieniu Opaczności, ktora czuwa nad światem i dziejami.
W jego wizji dzieje Polski układają się według planu Boskiego. Dzieje narodu stanowią
powtórzenie historii ewangelicznej. Ksiądz Piotr sugeruje, że naród – podobnie jak Chrystus –
musi ponieść męczeńską śmierć na krzyżu, lecz później zmartwychwstanie, odzyska wolność dla
siebie i innych narodów.

Mesjanizm - koncepcja wyzolenia ojczyzny, zakładająca, że Polska jest narodem wybranym, jest
mesjaszem narodu.

Ksiądz Piotr sugeruje, że naród – podobnie jak Chrystus – musi ponieść męczeńską śmierć na
krzyżu, lecz później zmartwychwstanie, odzyska wolność dla siebie i innych narodów. Dlatego w
dziejach świata Polska ma odegrać rolę Chrystusa narodów.

SCENA VII I VIII

Towarzystwo stolikowe to arystokratyczna elita, którą stanowią przede wszystkim oficerowie,
literaci piszący wątpliwej jakości wiersze, wytworne damy podziwiające Nowosilcowa jako
organizatora balu. Przeciwstawia się im towarzystwo przy drzwiach, które stanowią młodzi
patrioci, którzy szeptem rozmawiają o wywóżkach na sibir, prześladowaniach, tragicznej historii
Cichowskiego.

k o n r a d w a l l e n r o d

Wallenrodyzm - postawa człowieka, który dla dobra ojczyzny decyduje się - wbrew swoim
ideałom - na stosowanie nieetycznych metod, takich jak kłamstwo, podstęp, czy zdrada. Nazwa
podchodzi od tytułowego bohatera powieści poetyckiej Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza.

Konrad Wallenrod postępuje zgodnie z radą renesansowego myśliciela - spiskuje, oszukuje i

zdradza, aby osiągnąć swój cel. Jednocześ nie jest wrażliwy i ma świadomość, że postępuje
niewłaściwie, dlatego wybór, ktorego dokonał niszczy go wewnętrznie. Konrad poświęca jednak
spokój swojej duszy dla wyższego dobra, jakim jest wolność ojczyzny.

Bohater bajroniczny - wielki indywidualista, buntownik, osoba niezwykle tajemnicza, która

często występuje przeciw powszechnie przyjętym prawom i normom społecznym.

Wallenrod jest takim bohaterem - to samotnik zbuntowany przeciw światu i samemu sobie,
ukrywający swoą mroczną przeszłość naznaczoną zbrodnią. Nie potrafi zapanować nad
gwałtownymi emocjami.