Dekolonizacja Azji

Wprowadzenie
Przeczytaj
Prezentacja mul medialna
Film + Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Cytat za: Artykuł [...], Krzysztof Mroziewicz, 2008, dostęp: polityka.pl [28.01.2022].
Cytat za: Fragment artykułu popularnonaukowego [...], Historia, 2019, dostęp: rp.pl
[28.01.2022].
Źródło: Fragment umowy zawartej [...] w 1949 roku , [w:] Wybór tekstów źródłowych do
historii powszechnej po II wojnie światowej, 1945-1955, t. 1, oprac. A. Basak, T. Marczak,
wybór A. Basak, T. Marczak, Wrocław 1989, s. 286–290.
Źródło: Vo Nguyen Giap, Początek wojny narodowowyzwoleńczej w [...], [w:] Wybór tekstów
źródłowych do historii powszechnej po II wojnie światowej, 1945-1955, t. 1, oprac. A. Basak,
T. Marczak, wybór A. Basak, T. Marczak, Wrocław 1989, s. 147–150.
 Dekolonizacja Azji

Wojska Wietnamu podczas parady zwycięstwa w Hanoi, 9 października 1954 r.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

System kolonialny przetrwał II wojnę światową. Po 1945 r. koloniami wciąż dysponowały

Australia, Belgia, Dania, Francja, Hiszpania, Holandia, Portugalia, Stany Zjednoczone, Wielka
Brytania i Związek Południowej Afryki. Wojna jednak zapoczątkowała likwidację
kolonializmu na świecie, przyczyniając się do poważnego osłabienia dotychczasowych
mocarstw (zwłaszcza Francji i Wielkiej Brytanii), które nie były w stanie jednocześnie
prowadzić walk i utrzymywać własnych posiadłości.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Opiszesz przebieg dekolonizacji Indii.

Porównasz brytyjski i francuski model dekolonizacji.
Wskażesz państwa azjatyckie, które ogłosiły niepodległość po 1945 roku.
Przeczytaj

Dekolonizacja Indii
Po II wojnie światowej rozpoczęła się dekolonizacja na kontynencie azjatyckim. Jej
najważniejszym aktem było wycofanie się Brytyjczyków z Półwyspu Indyjskiego w 1947 roku.
Pokojowy przebieg tego procesu był możliwy nie tylko dzięki temu, że Wielka Brytania
zapobiegała zazwyczaj ostrym konfliktom, lecz także dzięki wyrzeczeniu się przemocy
przez Indyjski Kongres Narodowy i jego przywódcę, Mahatmę Gandhiego, na rzecz taktyki
biernego oporu wobec Brytyjczyków.

Mohandas Karamchand Gandhi, zwany

Mahatmą (wielki duchem), stał się symbolem
walki mieszkańców Indii o suwerenność.
Początkowo był on zwolennikiem
wprowadzenia w Indiach jedynie swobód
samorządowych, później występował na
rzecz pełnej niepodległości państwa.
Sformułował zasadę satjagrahy (sanskr. – siły
prawdy), która oznaczała domaganie się
przestrzegania praw i opór wobec
niesprawiedliwości, ale bez stosowania
przemocy. Ważnym jej elementem było także
bierne poddanie się prześladowaniom. Jako
formę oporu propagował nieposłuszeństwo
obywatelskie, które polegało m.in. na
Mohandas Karamchand Gandhi (1869–1948),
ignorowaniu rozporządzeń władz
indyjski polityk i działacz społeczny, jeden z twórców
współczesnego państwa indyjskiego i jego
kolonialnych i bojkocie towarów
przywódca (także duchowy); propagator pacyfizmu, sprowadzanych z Wielkiej Brytanii.
twórca koncepcji biernego oporu. Gandhi ze Występował przeciwko działaniom
względu na etyczne metody walki politycznej był odwetowym i przewodził demonstracjom
ceniony nie tylko w Indiach. Od 1919 r. stał na czele przeciwko udziałowi Indii w II wojnie
Indyjskiego Kongresu Narodowego. Próbował światowej. W 1947 r. kilkudziesięcioletnia
zażegnać spory religijne między muzułmanami
walka o niepodległość Indii prowadzona
a hinduistami, prowadząc w latach 1946–1947
pokojowymi metodami przez Mahatmę
głodówki protestacyjne. W 1948 r. został
zamordowany przez hinduskiego fanatyka. Jak Gandhiego zakończyła się sukcesem.
myślisz, dlaczego strój Gandhiego zawsze był
skromny?
Mimo wysiłków Gandhiego nie udało się
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. jednak zachować jedności Indii. Powstały
dwa odrębne państwa: zdominowane przez
hinduistów Indie i muzułmański Pakistan. W czasie wytyczania granic i przesiedleń
milionów ludzi dochodziło do aktów przemocy, a później – do wojen. Indie, choć formalnie
neutralne, niejednokrotnie popierały Związek Sowiecki, Pakistan natomiast sympatyzował
z Zachodem. U podłoża trwającego do dziś konfliktu leżą kwestie religijne i terytorialny
spór o Kaszmir. Do początku lat 70. Pakistan składał się z części wschodniej i zachodniej,
rozdzielonych terytorium indyjskim. Po krwawej wojnie wschodni Pakistan, już jako
niepodległe państwo, przyjął nazwę Bangladesz.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DfNBT6MRs

Nagranie filmowe dotyczące dekolonizacji Azji.

Żołnierze pakistańscy podczas wojny z Indiami w 1947 roku. Pierwsza wojna o Kaszmir, prowincję graniczącą
i z Indiami i z Pakistanem, toczyła się w latach 1947–1948. Miejscowy maharadża, pod którego zwierzchnością
pozostawała ta prowincja, dążył do niepodległości. Kiedy jednak wkroczyły bojówki pakistańskie, zdecydował
się na przyłączenie do Indii. Pakistan nie uznał tej decyzji, co zapoczątkowało długotrwały konflikt, który
spowodował ogromne koszty, nie tylko materialne, lecz także ludzkie.Wyjaśnij, z czego wynikały konflikty
między Indiami a Pakistanem.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ciekawostka

Brytyjski i francuski model dekolonizacji

Proces dekolonizacji przebiegał zazwyczaj zgodnie
z jednym z dwóch modeli: brytyjskim,
wykorzystującym drogę pokojową, lub francuskim,
wiążącym się z walką zbrojną. Wielka Brytania
przygotowania do dekolonizacji rozpoczęła jeszcze
przed 1945 r., wprowadzając w większości swoich
kolonii rządy autonomiczne. Tak rozpoczął się Flaga Wspólnoty Narodów
proces odzyskiwania niepodległości przez Indie. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
W ten sposób metropolia chciała zachować
pokojową współpracę z uzyskującymi niepodległość obszarami. Już w 1931 r. powstała
Brytyjska Wspólnota Narodów (ang. British Commonwealth of Nations), obecnie działająca
jako Wspólnota Narodów (ang. Commonwealth of Nations). Zrzesza ona Wielką Brytanię
oraz jej byłe kolonie i dominia. Na czele Wspólnoty, do której należą m.in. Australia,
Kanada i Nowa Zelandia, stoi królowa Wielkiej Brytanii Elżbieta II. Francja dla integracji
swoich kolonii utworzyła w 1946 r. Unię Francuską. Ceną za członkostwo w niej miało być
jednak ograniczenie ich autonomii. Napięcia polityczne między metropolią a koloniami
prowadziły z reguły do konfliktów zbrojnych. Francja nie uznała niepodległości
Wietnamu, czego efektem była wojna w Indochinach (1946‐1954).

Dekolonizacja w Azji Południowo-Wschodniej

W 1946 r. niepodległość ogłosiły Filipiny (za zgodą Stanów Zjednoczonych, które nie chciały
dopuścić do rozwoju partyzantki komunistycznej na tym terenie). Dwa lata później
Brytyjczycy wycofali się z Birmy. W 1949 r., po czteroletniej wojnie z kolonistami
holenderskimi, niepodległość zdobyła Indonezja.

Francuzi przez dziewięć lat walczyli

o utrzymanie swojej zwierzchności nad
Półwyspem Indochińskim. We wrześniu 1945
r. wojska francuskie zostały wyparte
z północnego Wietnamu przez siły
komunistyczne, które utworzyły
Demokratyczną Republikę Wietnamu ze
stolicą w Hanoi. Wietnam Południowy ze
stolicą w Sajgonie pozostał jednak w ich
rękach. Dążąc do utrzymania wpływów
w regionie, Francuzi zajęli znaczną część
Wietnamu Północnego. Komuniści, wsparci
przez Związek Sowiecki, odzyskali straty.

W 1954 r. Francuzi zostali ostatecznie

pokonani pod Dien Bien Phu przez
wietnamskich komunistów. W latach 60.
niepodległość otrzymały Malezja i Singapur,
a w 1971 r. wojska brytyjskie opuściły bazę
w Singapurze.
Bitwa pod Dien Bien Phu, 3 kwietnia 1954 r.,
francuski patrol obserwuje pozycje wroga.
Zastanów się, z czego mogła wynikać klęska
Francuzów w dążeniach o utrzymanie władzy
w Indochinach.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Dekolonizacja Azji. Które państwo azjatyckie zyskało najwięcej na uniezależnieniu się europejskich posiadłości
kolonialnych? Odpowiedź uzasadnij.
Źródło: Krys an Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ciekawostka

Skutki dekolonizacji, neokolonializm

Kolonializm, cechujący się rabunkową eksploatacją surowców naturalnych, odcisnął

piętno na gospodarkach krajów zależnych. W trakcie rozpadu imperiów kolonialnych
tereny dawnych kolonii były uzależnione – zarówno gospodarczo, jak i politycznie, od
kraju metropolitarnego. Dodatkowo na skutek polityki kolonialnej, m.in. rolnej, znalazły
się na skraju nędzy, nękane klęskami nieurodzaju oraz głodu. Rozpad kolonii niewiele
 zmienił. Dawne mocarstwa kolonialne opuszczając kraje zależne, zachowały z nimi
związki, przede wszystkim ekonomiczne i polityczne, na przykład zachowując swoje
kadry wojskowe i urzędnicze, czy inwestując w gospodarki krajów zależnych
i podporządkowując je swoim interesom. Miało to wpływ na rozwój gospodarczy byłych
kolonii – opóźniało go i pogłębiało nierówności między krajami zależnymi a metropolią.
Ten rodzaj praktyk, polegających na wyzysku i zależności, określa się terminem
neokolonializm.

Słownik
autonomia

(gr. autonomia – samorząd) w prawie państwowym najszersze uprawnienia samorządowe

jakiegoś terytorium w obrębie państwa, łącznie z własnym prawodawstwem

bojkot

(z ang. boycott) częściowe lub całkowite zerwanie stosunków z firmą, organizacją,

państwem czy nawet osobą w celu wywarcia nacisku lub wyrażenia protestu; tu
w znaczeniu protestu przejawiającego się w postaci powstrzymania się od kupowania
pewnych produktów

dekolonizacja

powojenny proces wyzwalania się narodów z zależności kolonialnej i tworzenia

niepodległych państw w dawnych terytoriach zależnych

dominium

była posiadłość brytyjska, która po uzyskaniu autonomii wchodziła nadal w skład

imperium brytyjskiego
(definicja na podstawie Encyklopedii PWN)

Indyjski Kongres Narodowy

(hindi Bharatija Rasztrija Mahasabha), organizacja założona 1885 z inicjatywy

funkcjonariusza brytyjskiego administracji w Indiach A.O. Hume’a, w celu zwiększenia
poparcia dla rządów brytyjskich i udziału w nich wykształconych Indusów
(definicja na podstawie Encyklopedii PWN)

Półwysep Indochiński

półwysep w Azji Południowo‐Wschodniej między Zatoką Bengalską i Morzem

Andamańskim na zachodzie a Morzem Południowochińskim na południowym wschodzie
(definicja na podstawie Encyklopedii PWN)
Słowa kluczowe
kolonializm, dekolonizacja, Mohandas Karamchand Gandhi, świat po II wojnie światowej

Bibliografia
Krasuski J., Europa Zachodnia po II wojnie światowej – dzieje polityczne, Poznań 1990.

Wielka historia świata. Kształtowanie średniowiecza, red. M. Salamon, Kraków 2005.

Tyszkiewicz J., Czapiewski E., Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.

Najnowsza historia świata. 1945‐1963. T. I, pod red. A. Patka, J. Rydla, J.J.Więca, Kraków 2000.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‐2019.

Wybór tekstów źródłowych do historii powszechnej po II wojnie światowej. T. 1. 1945‐1955,

wybór i opracowanie A. Basak i T. Marczak, Wrocław 1989.
Prezentacja mul medialna

Polecenie 1

Zapoznaj się z prezentacją, a następnie wykonaj polecenia.

Materiał audio dostępny pod adresem: 1

h ps://zpe.gov.pl/b/PGmUPv65e

„(…)
Przybycie naszych żołnierzy, opuszczenie kraju
przez Japończyków, wycofanie obcych wojsk –
oto warunki, które muszą być spełnione, aby
Francja odzyskała swe możliwości
w Indochinach. Przede wszystkim jednak trzeba,
żeby sama wiedziała, co tam zamierza uczynić.
Nie mogę, oczywiście, ustalić szczegółowo swej
polityki, dopóki sytuacja na półwyspie jest tak
niejasna, jak obecnie. Ale wiem o niej dosyć, aby
być przekonanym, że przywrócenie systemu
administracji bezpośredniej jest niemożliwe.
Odtąd należy dążyć do osiągnięcia innego celu:
ustanowienia stałych więzów wspólnoty między
Republiką Francuską a każdym z krajów
wchodzących w skład Unii. Pertraktacje
w sprawie zawarcia potrzebnych do tego
układów należy prowadzić z takimi partnerami,
którzy będą zdawali się najpełniej
reprezentować dane państwa i ludność, nie
wykluczając jednak z góry żadnych innych
kontrahentów, kimkolwiek by byli. Oto plan
działania, który sobie wytknąłem.
Jeśli chodzi o Laos i Kambodżę, to obecność
mocno ugruntowanych dywizji usuwa wszelką
niepewność. Natomiast w Wietnamie sprawa
jest znacznie bardziej skomplikowana.
Postanowiłem postępować krok za krokiem.
Gdy Leclerc wyrusza w drogę, polecam mu
stworzyć sobie nasamprzód bazę
w Kochinchinie i Kambodży. Do Annamu uda się
dopiero później, Co się tyczy Tonkinu, to ma on
tam wysunąć swe wojska jedynie na mój rozkaz;
a zamierzam mu go wydać dopiero po
wyjaśnieniu się sytuacji, gdy ludność będzie
miała już dosyć obecności Chińczyków,
a Sainteny nawiąże stosunki z Ho Chi Minhem.
Wysokiemu komisarzowi d’Argenlieu polecam
udać się najpierw do Indii francuskich
i obserwować na razie z Czandarnagaru dalszy
rozwój wydarzeń. Potem, gdy obecność naszych
wojsk wyda już jakieś skutki, a jego
współpracownicy stworzą sobie punkty oparcia
na różnych terytoriach, przeniesie on swą
siedzibę do Sajgonu, nawiązując stąd wszelkie
potrzebne kontakty.
Mam jeszcze pewien ukryty zamiar, który może
okazać się użyteczny. Chodzi o to, by dać
byłemu cesarzowi Duy Tanowi możność
ukazania się znowu na arenie, gdyby wydarzenia
ostatecznie usunęły z niej jego następcę
i krewnego Bao Daia. Duy Tan, zdetronizowany
w 1916 roku przez władne francuskie, został
pod swym dawnym tytułem księcia Vin-Sahn
przewieziony na wyspę Reunion. Mimo to
w czasie ostatniej wojny pragnął służyć
w naszej armii i uzyskał w niej stopień majora.
Duy Tan to silna indywidualność. Trzydzieści lat
wygnania nie zatarło w pamięci narodu
annamskiego wspomnienia tego monarchy. 14
grudnia przyjąłem go, aby w rozmowie w cztery
oczy rozważyć, co moglibyśmy razem uczynić.
Z kimkolwiek jednak rząd mój musiałby w końcu
zawrzeć układy, zamierzałem sam
w odpowiednim momencie udać się do
Indochin, aby w jak najbardziej uroczystej
formie wprowadzić je w życie.
Ale jesteśmy jeszcze dalecy od tego momentu.
Problem, przed którym na razie stoimy, jest
przede wszystkim natury wojskowej. 12
września pierwsze wojska francuskie, a 13
jednostka brytyjska przybywają do Sajgonu. 23
wybucha tu bunt, Kilku Europejczyków
i Amerykanów zostaje zabitych przez
fanatyków. Jednakże siły alianckie, w tym pułk
sformowany z oficerów i żołnierzy francuskich
dopiero co uwolnionych z japońskiej niewoli,
biorą w końcu górę. Jean Cédile uzyskuje
chwilowo zawieszenie broni i 5 października
generał Leclerc wkracza do stolicy,
entuzjastycznie witany przez 10 tysięcy
Francuzów, znoszących od siedmiu miesięcy
niezliczone groźby i obelgi. W miarę lądowania
korpusu ekspedycyjnego poprawia się sytuacja
w Kochinchinie, gdzie dzięki energicznym
działaniom przywrócony zostaje porządek
publiczny, i w Kambodży, której ministrowie,
powołani na swe stanowiska przez
Japończyków, zostają usunięci i zastąpieni
właściwymi ludźmi. Zresztą wojska japońskie
stopniowo opuszczają kraj. Admirał
Mountba en wycofuje z niego siły angielskie.
31 października wysoki komisarz Francji
wprowadza się do Pałacu Norodom.
Obecnie więc Francja pojawia się znowu
w Indochinach w swej dawnej godności.
Zapewne, na tym terenie najeżonym
trudnościami i pod niebem zasnutym ciężkimi
chmurami, problemy nie są jeszcze rozwiązane.
Ale w porównaniu z nieszczęsnym okresem,
kiedy nasz pres ż został sponiewierany,
wszystko przedstawia się już inaczej. Wczoraj
w Sajgonie, Hue, Hanoi, Phom-Penhu i Luang-
Prabangu sądzono, że zostaliśmy stąd usunięci
na zawsze. Dziś nikt już nie wątpi, że to, co ma
się tutaj dokonać, dokona się z naszym
udziałem. (…)”
Za: Wybór tekstów źródłowych do historii powszechnej po II
wojnie światowej. T. 1. 1945-1955, wybór i opracowanie A.
Basak i T. Marczak, Wrocław 1989, str. 45-48
2

Charles De Gaulle
Domena publiczna, wikipedia.org

„(…) We wrześniu 1945 roku francuskie wojska 3

kolonialne, uzbrojone przez Anglików i rychło
wzmocnione francuskim korpusem
ekspedycyjnym pod dowództwem gen. Leclerka,
uderzyły na Sajgon, korzystając
z bezpośredniego wsparcia armii brytyjskiej.
Ludność Nam Bo [Wietnam południowy]
stanęła do walki. Po bohaterskich walkach
ulicznych w Sajgonie i większych miastach,
słabe siły zbrojne zmuszone były wraz z władzą
ludową wycofać się na wieś. Nieomal wszystkie
miasta i ważniejsze szlaki komunikacyjne na
obszarze Nam Bo oraz południowej części Trung
Bo [środkowy Wietnam] przeszły stopniowo
w ręce przeciwnika.
Koloniści sądzili, że w niedługim czasie zdobędą
Nam Bo. Gen. Leclerc oświadczył, że w ciągu 10
tygodni opanuje Wietnam i spacyfikuje kraj.
Wypadki potoczyły się jednak zgoła inaczej.
Mając poparcie całego kraju ludność
zamieszkała na południu kontynuowała walkę.
W Nam Bo wieś rozpoczęła walkę partyzancką,
która stale przybierała na sile, bazy partyzantów
pomnażały się i rosły; władza ludowa na
przestrzeni dziewięciu lat walki umocniła się
i przetrwała aż do chwili przywrócenia pokoju.
Zdając sobie sprawę, ze inwazja na Nam Bo była
tylko pierwszą fazą agresywnego planu
imperialistów francuskich, par a przygotowała
cały naród do długotrwałej walki. Dla skupienia
całości sił, pa a obrała dalekowzroczną
politykę, która polegała na: zjednoczeniu
wszystkich tych, których można było
zjednoczyć, unieszkodliwieniu tych osób, które
należało wyeliminować, rozszerzeniu
zjednoczonego Frontu Narodowego we Front
Jedności Narodowej Wietnamu. Par a
przygotowała ponadto naród do jak
najszybszego przeprowadzenia powszechnych
wyborów do pierwszego Zgromadzenia
Narodowego Demokratycznej Republiki
Wietnamu, które uchwaliłoby konstytucję
i wybrało rząd ruchu oporu, reprezentujący
wiele ugrupowań, nie wyłączając wietnamskich
kuomintangowców. W tym okresie unikaliśmy
wszelkich starć z wojskami Czang Kaj-szeka.
Francuski korpus ekspedycyjny badał w tym
czasie możliwości powrotu do Wietnamu
Północnego, przy użyciu siły. Możliwości takich
oczywiście nie było, bowiem przebywające tam
wojska nasze były silniejsze od wojsk
znajdujących się na południu. Ze swej strony
rząd wietnamski starał się jednak za wszelką
cenę zachować pokój, niezbędny do
skonsolidowania świeżo powstałej władzy
ludowej i odbudowy kraju zniszczonego w ciągu
długich lat wojny. W tych warunkach doszło do
negocjacji pomiędzy rządem ludowym
a kolonistami francuskimi, co doprowadziło do
podpisania w dniu 6 marca 1946 roku układu
wstępnego. Zgodnie z tym układem ograniczone
kontyngenty wojsk francuskich miały prawo do
stacjonowania w określonych miejscowościach
południowego Wietnamu, by wspólnie z armią
wietnamską luzować wojska Czang Kaj-szeka.
W zamian za to rząd francuski uznał Wietnam
za państwo niepodległe o własnym rządzie,
własnym zgromadzeniu narodowym, własnej
armii i własnych finansach i zobowiązał się przy
tym do wycofania w ciągu pięciu lat swoich
wojsk z Wietnamu. Status polityczny dla Nam
Bo miało określić referendum.
(…)
W listopadzie1946 r. sytuacja uległa
pogorszeniu. Kolonialiści zaatakowali Hajfong;
kolonialiści masakrowali ludność cywilną,
zajmowali niektóre urzędy administracji
państwowej, ultymatywnie żądali rozbrojenia
naszych oddziałów samoobrony i pozbawienia
ich prawa utrzymania porządku w mieście.
W końcu przez nieustające prowokacje
doprowadzili do wybuchu konfliktu zbrojnego.
19 grudnia ruch oporu ogarnął cały kraj.
Następnego dnia prezydent Ho Chi Minh
w imieniu par i i rządu wezwał naród do
powstania przeciw wrogowi, godzącemu
w niepodległość kraju, do walki aż do ostatniej
kropli krwi i do całkowitego wyzwolenia
z niewoli (…)”
Za: Wybór tekstów źródłowych do historii powszechnej po II
wojnie światowej. T. 1. 1945-1955, wybór i opracowanie A.
Basak i T. Marczak, Wrocław 1989, str. 147-150
4

Vo Nguyen Giap (z lewej) z Ho Chi Minhem

Domena publiczna, wikipedia.org

„(…) Jaki był stosunek sił w chwili, gdy działania 5

wojenne objęły cały kraj? Pod względem
wyposażenia nieprzyjaciel był niewątpliwie
silniejszy od nas. Aby go osłabić i uniemożliwić
mu szybkie rozwinięcie swych wojsk, armia
nasza otrzymała rozkaz zwalczania go wszędzie,
gdzie znajdowały się jego garnizony. Gdyby
sytuacja zmieniła się na korzyść wroga,
dowództwo nasze miało przerzucić większość
sił na tyły, aby zachować wojska dla
kontynuowania walki. Najwięcej sukcesów
przyniosły nam walki w Hanoi, gdzie
utrzymywaliśmy rozległy odcinek frontu
w ciągu dwóch miesięcy aż do czasu wycofania
się bez strat ze stolicy.
Po przeniesieniu się do baz położonych
w rejonie górskim Viet Bac, rząd centralny
stworzył strefy wojskowe, które później
połączono w okręgi. Równocześnie zostały
rozszerzone uprawnienia władz lokalnych, tak
aby mogły mobilizować naród i organizować
ruch oporu. W dalszym ciągu Jednak rząd nasz
wzywał rząd francuski do rozwiązania konfliktu
w drodze rozmów pokojowych. Pod pretekstem
rokowań rząd francuski zażądał rozbrojenia
naszych wojsk. Na upór kolonialistów
odpowiedzieliśmy wzmożonym oporem.
W rzeczywistości naczelne dowództwo wojsk
francuskich przeprowadzało przegrupowanie
jednostek i w gorączkowym tempie
przygotowywało się do błyskawicznej ofensyw,
licząc, że zakończy ona wojnę. W październiku
1947 roku Francuzi rozpoczęli wielką kampanię
przeciwko naszej głównej bazie Viet Bac w celu
rozbicia ruchu oporu i zniszczenia naszych
wojsk regularnych. Operacja ta zakończyła się
jednak całkowitym niepowodzeniem. Korpus
ekspedycyjny poniósł ciężkie straty i nie zdołał
zagrozić naszemu kierownictwu ani siłom
regularnym. Nieprzyjacielska strategia
błyskawicznej ofensywy, która miała szybko
doprowadzić do rozstrzygnięcia, zakończyła się
niepowodzeniem. Fiasko tej ofensywy
wzmocniło w nas tylko wolę dalszego oporu.
Wobec przedłużającej się wojny, nieprzyjaciel
w 1948 roku zmienił taktykę. Po
przegrupowaniu swych sił regularnych użył ich
do pacyfikowania i zabezpieczenia rejonów Już
okupowanych, przede wszystkim na obszarze
Nam Bo i stosował przy tym zasadę zwalczania
Wietnamczyków przy pomocy ich rodaków.
W tym celu utworzył marionetkowy rząd
centralny, zorganizował jednostki uzupełnienia,
rozpoczął gospodarczą grabież kraju.
Rozszerzając stopniowo strefę okupowaną na
północy nieprzyjaciel rozciągał kontrolę nad
większością obszaru delty Rzeki Czerwonej.
W rezultacie, w związku z koniecznością
zorganizowania tysięcy posterunków o różnej
sile dla utrzymania kontroli w okupowanym
kraju, francuski korpus ekspedycyjny został
w znacznym stopniu rozproszony. Rosnące
z każdym dniem trudności natury wojskowej
i finansowej stopniowo skłaniały imperialistów
francuskich do otwarcia drogi dla interwencji
imperialistów amerykańskich.
W odpowiedzi na zmienioną taktykę
nieprzyjaciela postanowiliśmy wzmóc walkę
partyzancką i tym samym utworzyć na jego
zapleczu nasze wysunięte pozycje. Jednostki,
podzielone na samodzielne kompanie, działały
na tyłach w rejonach kontrolowanych przez
przeciwnika, rozwijając partyzantkę, organizując
bazy, udzielając pomocy lokalnym władzom
ludowym. Była to niezmiernie ciężka wojna,
prowadzona w płaszczyźnie wojskowej,
ekonomicznej i politycznej. Nieprzyjaciel
organizował wietnamskie jednostki pomocnicze
i władze marionetkowe, my wzmacnialiśmy
lokalne władze ludowe, obalaliśmy notabli
współpracujących z okupantem, tępiliśmy
zdrajców i prowadziliśmy czynną propagandę
w celu rozbicia wspomnianych jednostek
pomocniczych. Cierpliwie i systematycznie
tworzyliśmy duże i małe bazy partyzanckie. Na
mapie teatru działań wojennych, w regonach
okupowanych przez nieprzyjaciela zaczęły się
pojawiać „strefy czerwone”, które stale mnożyły
się i rosły. Ziemia ojczysta była wyzwalana piędź
po piędzi, również na froncie przebiegającym na
tyłach nieprzyjaciela. W wojnie tej nie było
określonej linii frontu. Front przebiegał tam,
gdzie był nieprzyjaciel; był wszędzie i nigdzie go
nie było. Pod wpływem naszej nowej taktyki
próba prowadzenia wojny drogą zwalczania
Wietnamczyków przy pomocy Wietnamczyków
napotkała duże trudności i poniosła fiasko.
Ciężar walki przesuwał się stopniowo na tyły
nieprzyjaciela. W tym czasie strefa wolna stale
się wzmacniała. Armia nasza rosła w walce. Im
bardziej krzewiła się wojna partyzancka i rosły
nasze oddziały terenowe, tym łatwiej mogliśmy
przegrupowywać swoje siły. W końcu 1948
roku i na początku 1949 roku po raz pierwszy
przeprowadziliśmy zakrojone jeszcze na małą
skalę kampanie, w toku których zadaliśmy
nieprzyjacielowi dotkliwe straty. Zaniepokoiło
to poważnie imperialistów. Wyłoniona w tej
sprawie specjalna komisja pod kierownictwem
gen. Reversa zakończyła swe prace dość
pesymistycznym raportem, który podkreślał
konieczność wyjednania u Stanów
Zjednoczonych szerszej pomocy.”
Za: Wybór tekstów źródłowych do historii powszechnej po II
wojnie światowej. T. 1. 1945-1955, wybór i opracowanie A.
Basak i T. Marczak, Wrocław 1989, str. 253-255

6 „(…) Rok 1949 przyniósł wspaniałe zwycięstwo

rewolucji chińskiej i był rokiem narodzenia się
Chińskiej Republiki Ludowej. To historyczne
wydarzenie przeobraziło oblicze Azji i świata
i wywarło poważny wpływ na wojnę
wyzwoleńczą narodu wietnamskiego.
Pozostający dotychczas w terytorialnej izolacji
Wietnam zyskał wspólną granicę z Krajami,
obozu socjalistycznego.
Na początku 1950 roku Wietnamska Republika
Demokratyczna została oficjalnie uznana przez
Chińską Republikę Ludową, Związek Radziecki
i inne bratnie kraje. W 1951 roku, w czasie
swego II Kongresu, Komunistyczna Par a
Indochin postanowiła zmienić nazwę na
Wietnamską Par ę Pracujących. Viet Minh
i Lien Viet [Front Jedności Narodowej
Wietnamu] połączyły się. W 1953 roku par a
i rząd zdecydowały przeprowadzić reformę
rolną dla wyzwolenia sił produkcyjnych
i wzmocnienia oporu. Wszystkie te posunięcia
zmieniły obraz wojny na naszą korzyść.
W roku 1950 nastąpił istotnie dalszy rozwój
naszego ruchu oporu. Podczas zimowej
kampanii w strefie granicznej podjęliśmy
pierwszą kontrofensywę o dość znacznym
zasięgu, która doprowadziła do wyzwolenia
prowincji Cao Bang, Lang Son i Lao Kay.
Bezpośrednio po tym przeprowadziliśmy serię
działań zaczepnych na obszarze delty. (…)
Imperialiści francuscy coraz bardziej grzęźli
w agresywnej wojnie. (…)
Nieprzyjaciel chciał koncentrować swe siły, my
natomiast zniewalaliśmy go do ich dzielenia.
 Kierując szereg silnych akcji na słabiej bronione
punkty, zmuszaliśmy go do rozpraszania wojsk
po całym kraju dla odpierania naszych uderzeń.
W ten sposób stworzyliśmy warunki sprzyjające
do zaatakowania Dien Bien Phu, które
stanowiło najsilniejszy rejon umocniony
w Indochinach, uważany przez sztab francusko-
amerykański za obiekt nie do zdobycia.
Decydując się na „chwycenie nieprzyjaciela za
gardło” w Dien Bien Phu skoncentrowaliśmy
tam nasze siły uderzeniowe, zmobilizowaliśmy
rezerwy ludzkie i środki materialne znajdujące
się na tyłach, chcąc za wszelką cenę odnieść
zwycięstwo. Po 55 dniach i nocach walki
Wietnamska Armia Ludowa zniszczyła garnizon
Dien Bien Phu, odnosząc najdonioślejsze
zwycięstwo w całej wojnie wyzwoleńczej. Ta
wielka bitwa, która zmieniła bieg wydarzeń,
przyczyniła się w sposób zdecydowany do
powodzenia Konferencji Genewskiej. (…)”
Za: Wybór tekstów źródłowych do historii powszechnej po II
wojnie światowej. T. 1. 1945-1955, Część 2, wybór
i opracowanie A. Basak i T. Marczak, Wrocław 1989, str. 523-
526

„1. Konferencja przyjmuje do wiadomości 7

porozumienia, które kładą kres działaniom
wojennym w Kambodży, Laosie i Wietnamie
oraz ustanawiają kontrolę i nadzór
międzynarodowy nad wykonaniem postanowień
zawartych w tych porozumieniach.
2. Konferencja wyraża zadowolenie z powodu
zakończenia działań wojennych w Kambodży,
Laosie i Wietnamie. Konferencja wyraża
przekonanie, że realizacja postanowień
sformułowanych w niniejszej deklaracji oraz
w porozumieniach dotyczących zaprzestania
działań wojennych umożliwi Kambodży,
Laosowi i Wietnamowi odegranie w przyszłości
odpowiedniej roli w pokojowej wspólnocie
narodów w warunkach całkowitej niezawisłości
i suwerenności.
3. Konferencja przyjmuje do wiadomości
oświadczenie rządów Kambodży i Laosu, że
zamierzają one podjąć kroki umożliwiające
wszystkim obywatelom uczestniczenie we
wspólnocie narodowej, w szczególności przez
udział w najbliższych wyborach powszechnych,
które zgodnie z konstytucją każdego z tych
państw odbędą się w ciągu 1955 roku na
zasadzie tajnego głosowania i w warunkach
poszanowania podstawowych swobód.
4. Konferencja przyjmuje do wiadomości
klauzule porozumienia w sprawie zaprzestania
działań wojennych w Wietnamie, zakazujące
wprowadzania do Wietnamu obcych wojsk
i obcego personelu wojskowego, jak również
wszelkiego rodzaju broni i amunicji. Konferencja
przyjmuje również do wiadomości oświadczenie
rządów Kambodży i Laosu w sprawie ich decyzji
niezwracania się o obcą pomoc w postaci
dostaw materiałów, personelu czy też
instruktorów z wyjątkiem pomocy dla celów
skutecznej obrony ich terytorium, a jeśli chodzi
o Laos – w granicach określonych
w porozumieniu o zaprzestaniu działań
wojennych na terytorium Laosu.
5. Konferencja przyjmuje do wiadomości
klauzule porozumienia o zaprzestaniu działań
wojennych w Wietnamie, na mocy których
żadne bazy wojskowe obcego mocarstwa nie
mogą być zakładane w strefach przegrupowań
obu stron, przy czym wymienione strony
zobowiązane są dopilnować, aby wyznaczone
im strefy nie brały udziału w żadnych sojuszach
wojskowych i nie były wykorzystywane dla
wznowienia działań wojennych lub w celu
agresywnej polityki.
Konferencja przyjmuje również do wiadomości
oświadczenia rządów Kambodży i Laosu, że nie
przystąpią one do żadnego porozumienia
z innymi państwami, jeśliby porozumienie takie
zawierało zobowiązanie do udziału w sojuszu
wojskowym niezgodnym z zasadami Karty NZ,
jeśli chodzi o Laos – z zasadami porozumienia
o zaprzestaniu działań wojennych w Laosie,
oraz że – tak długo,jak ich bezpieczeństwo nie
będzie zagrożone – nie będą zakładać na
terytorium Kambodży i Laosu żadnych baz
służących siłom zbrojnym państw obcych.
6. Konferencja stwierdza, że głównym celem
porozumienia w sprawie Wietnamu jest
uregulowanie problemów militarnych, by
położyć kres działaniom wojennym, oraz że
wojskowa linia demarkacyjna jest linią
tymczasową i w żadnym wypadku nie może być
traktowana jako linia stanowiąca granicę
polityczną lub terytorialną. Konferencja wyraża
przekonanie, że realizacja postanowień
zawartych w niniejszej deklaracji oraz
w porozumieniu co do zaprzestania działań
wojennych stworzy przesłanki niezbędne dla
uregulowania w najbliższej przyszłości
problemów politycznych w Wietnamie.
7. Konferencja oświadcza, że jeśli chodzi
o Wietnam, uregulowanie problemów
politycznych, realizowane na podstawie
poszanowania zasad niezawisłości, jedności
i integralności terytorialnej, powinno umożliwić
narodowi wietnamskiemu korzystanie
z podstawowych swobód zagwarantowanych
przez instytucje demokratyczne które wyłonią
się w wyniku powszechnych, wolnych i tajnych
wyborów. Aby sprawa przywrócenia pokoju
mogła poczynić dostateczne postępy oraz by
mogły powstać warunki niezbędne do
nieskrępowanego wyrażania woli narodu,
wybory powszechne odbędą się w lipcu 1956 r.
pod kontrolą komisji międzynarodowej złożonej
z przedstawicieli państw – członków
Międzynarodowej Komisji dla Kontroli
i Nadzoru, przewidzianej w porozumieniu
o przerwaniu działań wojennych. Począwszy od
20 lipca 1955 roku odbywać się będą
konsultacje w tej sprawie między
kompetentnymi reprezentatywnymi władzami
obu stron.
8. Postanowienia porozumień o przerwaniu
działań wojennych dotyczące zapewnienia
ochrony osobistej i mienia, powinny być
stosowane jak najściślej oraz w szczególności
powinny umożliwić każdemu mieszkańcowi
Wietnamu swobodny wybór strefy, w której
pragnie zamieszkać.
9. Kompetentne władze reprezentujące strefę
północną i południową Wietnamu, jak również
władze Laosu i Kambodży, nie powinny
stosować represji indywidualnych ani
zbiorowych wobec osób, które w jakiejkolwiek
formie współpracowały z jedną ze stron
w czasie wojny, ani też wobec członków ich
rodzin.
10. Konferencja przyjmuje do wiadomości
oświadczenie Rządu Republiki Francuskiej, że
gotów jest wycofać swe wojska z terytorium
Kambodży, Laosu i Wietnamu na prośbę
zainteresowanych rządów i w terminach, które
zostaną ustalone na podstawie porozumienia
między stronami, z wyjątkiem wypadków, gdy –
za zgodą obu stron – można, będzie pozostawić
pewną ilość wojsk francuskich w ustalonych
punktach i na ustalony czas.
11. Konferencja przyjmuje do wiadomości
oświadczenie Rządu Francuskiego, iż przy
rozstrzyganiu wszystkich problemów
związanych z przywróceniem i umocnieniem
pokoju w Kambodży, Laosie i Wietnamie Rząd
Francuski będzie opierał się na zasadzie
poszanowania niepodległości, suwerenności,
jedności i terytorialnej integracji Kambodży,
Laosu i Wietnamu.
12. W swych stosunkach z Kambodżą, Laosem
i Wietnamem każdy z uczestników Konferencji
Genewskiej zobowiązuje się respektować
suwerenność, niepodległość, jedność
i integralność terytorialną wymienionych
państw oraz powstrzymywać się od wszelkiej
ingerencji w ich sprawy wewnętrzne.
13. Uczestnicy Konferencji zgadzają się
konsultować wzajemnie we wszystkich
kwes ach, które będą im przedstawione przez
Międzynarodową Komisję dla Kontroli
i Nadzoru w celu zbadania kroków, jakie
mogłyby się okazać konieczne, aby zapewnić
poszanowanie porozumień o przerwaniu działań
wojennych w Kambodży, Laosie i Wietnamie.”
Za: Wybór tekstów źródłowych do historii powszechnej po II
wojnie światowej. T. 1. 1945-1955, wybór i opracowanie A.
Basak i T. Marczak, Wrocław 1989, str. 531-534

8 „Rząd Wietnamskiej Republiki Demokratycznej

oświadcza:
1. Przychylając się do gorących pragnień narodu
wietnamskiego i zgodnie z duchem genewskiego
układu rozejmowego, Rząd Wietnamskiej
Republiki Demokratycznej gotów jest udzielić
ludności strefy północnej i południowej, po obu
stronach tymczasowej wojskowej linii
demarkacyjnej, wszelkich ułatwień w dziedzinie
handlu lub działalności przemysłowej między
dwiema strefami oraz wymiany kulturalnej,
artystycznej, naukowej, technicznej, sportowej
i innych. Rząd Wietnamskiej Republiki
Demokratycznej w pełni udziela poparcia
i pomocy ludności obu stref w każdej wymianie
gospodarczej, kulturalnej i społecznej,
sprzyjającej przywróceniu normalnego życia
narodu.
2. Rząd Wietnamskiej Republiki Demokratycznej
ma nadzieję, że władze Wietnamu
Południowego zgodzą się na przywrócenie
normalnych stosunków między strefami
północną i południową, mając na względzie
osiągnięcie rozstrzygnięć korzystnych dla całego
narodu.
Decyzja o unormowaniu stosunków została
powzięta na odbytym w początkach bieżącego
miesiąca posiedzeniu Rady Ministrów
Wietnamskiej Republiki Demokratycznej, która
wyraziła pogląd, ze „Wietnam jest jednolitym
krajem od końca do końca. Stosunki polityczne,
kulturalne, gospodarcze, społeczne i więzy
duchowe oraz solidarność narodu
wietnamskiego są niepodzielne”.
Oświadczenie nadmienia, że układ o przerwaniu
ognia w Wietnamie zastrzega, iż linia
demarkacyjna jest tymczasowa, a deklaracja
 końcowa Konferencji Genewskiej stwierdza, że
linia demarkacyjna w żadnym wypadku nie
powinna być uważana za linię równoznaczną
z granicą polityczną lub terytorialną.
„Przywrócenie stosunków między obu strefami
nie ogranicza kontroli administracyjnej po obu
stronach” – głosi oświadczenie. „Przeciwnie, da
ono władzom po obu stronach doskonałą okazję
do wzajemnego zrozumienia, a tym samym
zapewni konieczną podstawę do unormowania
stosunków politycznych w Wietnamie, w myśl
deklaracji końcowej Konferencji Genewskiej”.”
Za: Wybór tekstów źródłowych do historii powszechnej po II
wojnie światowej. T. 1. 1945-1955, wybór i opracowanie A.
Basak i T. Marczak, Wrocław 1989, str. 568-569

„Dnia 10 listopada 1955 r. miałem zaszczyt 9

przesłać Panom pismo, celem zwrócenia uwagi
na poważną sytuacje, która zagraża wykonaniu
Układów Genewskich w Laosie i która jest
wynikiem sabotażu ze strony Królewskiego
Rządu Laosu.
Obecnie sytuacja ta z każdym dniem się
pogarsza. Królewski Rząd Laosu nie tylko nie
zaprzestaje swych zbrojnych napaści, lecz nadal
je kontynuuje i wzmaga przeciwko Siłom
Zbrojnym Pathet Lao w obu prowincjach –
Sam-Neua i Phongsaly. Od dnia podpisania
w Rangunie układu o przerwaniu działań
wojennych, tzn. od 11 października 1955 r. do
dnia dzisiejszego, królewskie siły zbrojne Laosu
zwiększyły swój stan liczebny w tych dwóch
prowincjach, a ponadto zajęły tara jedenaście
nowych pozycji (…) Co się tyczy uregulowania
kwes i wyborów powszechnych, Królewski
Rząd Laosu na Politycznej Konferencji
Konsultatywnej odrzucił propozycje delegacji
Pathet Lao zmierzające do zagwarantowania
wolnych i demokratycznych wyborów,
zgodnych ściśle z Układami Genewskimi,
i zerwał rokowania polityczne. Obecnie
Królewski Rząd Laosu umyślnie organizuje
jednostronne wybory powszechne. (…)
Jednostronne wybory, które Królewski Rząd
organizuje i które nie przewidują udziału Sił
Zbrojnych Pathet Lao oraz byłych członków
ruchu oporu, są jaskrawym i poważnym
pogwałceniem ducha i litery Układów
Genewskich.
Obecne wybory oraz ataki i okupacje zbrojne
dokonywane przez Królewski Rząd Laosu w obu
prowincjach – Sam-Neua i Phongsaly, świadczą
wyraźnie o jego planach, zmierzających do
systematycznego sabotowania realizacji
Układów Genewskich w Laosie.
Oszczerstwa Królewskiego Rządu,
utrzymującego, że Siły Pathet Lao rzekomo nie
zgadzają się na wzięcie udziału w wyborach, są
całkowicie pozbawione wszelkich podstaw,
służą jedynie do maskowania wymienionych
wyżej celów sabotażu. Królewski Rząd ponosi
winę za to, że realizacja Układów Genewskich
w Laosie staje się coraz bardziej zagrożona,
a jednocześnie ponosi on winę za to, że sytuacja
w Indochinach i w Azji południowo-wschodniej
staje się z każdym dniem bardziej naprężona.
Królewski Rząd winien ponieść pełną
i całkowita odpowiedzialność za tę sytuację.
W imieniu Sił Zbrojnych Pathet Lao przesyłam
niniejsze pismo obu Współprzewodniczącym
Konferencji Genewskiej, by przedstawić nasze
stanowisko i prosić ich o interwencję.
Stanowisko Sił Zbrojnych Pathet Lao jest
następujące:
1) Siły Zbrojne Pathet Lao stosowały i będą
nadal ściśle i w całej rozciągłości stosować
Układy Genewskie dotyczące Laosu. Siły
Zbrojne Pathet Lao domagają się stanowczo, by
zainteresowane strony stosowały ściśle
i w całej rozciągłości Układy Genewskie
dotyczące Laosu.
2) Królewski Rząd Laosu winien zaprzestać
wszelkiej akcji wojskowej, położyć kres
wszelkim napaściom zbrojnym przeciwko Siłom
Zbrojnym Pathet Lao w obu prowincjach –
Sam-Neua i Phongsaly.
3) Siły Zbrojne Pathet Lao protestują
energicznie przeciwko jednostronnym
wyborom, które organizuje Królewski Rząd
i które są całkowicie sprzeczne z Układami
Genewskimi. Należy umożliwić Siłom Zbrojnym
Pathet Lao i byłym uczestnikom ruchu oporu
udział w wyborach.
4) Siły Zbrojne Pathet Lao uważają, że
Królewski Rząd Laosu i Rząd Francuski powinny
odpowiadać za wykonywanie postanowień
Układów Genewskich, zarówno jeśli chodzi
o przerwanie działań wojennych, jak
i uregulowanie zagadnień politycznych
w Laosie.
Siły Zbrojne Pathet Lao proszą obu
Współprzewodniczących Konferencji
Genewskiej o łaskawe podjęcie niezbędnych
środków, by Układy Genewskie dotyczące
Laosu były przestrzegane, by ustały wszelkie
działania wojenne wzniecane na rozkaz
Królewskiego Rządu, by Siły Zbrojne Pathet Lao
i byli uczestnicy ruchu oporu rnieli prawo
wzięcia udziału w wyborach powszechnych,
aby wspólnie dokonać zjednoczenia Laosu, by
Polityczna Konferencja Konsultatywna między
Królewskim Rządem i Siłami Zbrojnymi Pathet
Lao kontynuowała swą działalność.
Takie są interesy i dążenia całego narodu Laosu.
Jest to również życzenie miłujących pokój
narodów świata. Są to posunięcia niezbędne dla
zapewnienia długotrwałego pokoju
w Indochinach i w Azji Południowo-
Wschodniej.”
Za: Wybór tekstów źródłowych do historii powszechnej po II
wojnie światowej. T. 1. 1945-1955, wybór i opracowanie A.
Basak i T. Marczak, Wrocław 1989, str. 452-654

10 „Artykuł 1.
1. Królestwo Holandii przekazuje
bezwarunkowo i nieodwołalnie pełną
suwerenność nad Indonezją republice Stanów
Zjednoczonych Indonezji i tym samym uznaje
wspomnianą Republikę Stanów Zjednoczonych
Indonezji za niepodległe i suwerenne państwo.
2. Republika Stanów Zjednoczonych Indonezji
przyjmuje tę suwerenność na podstawie
przepisów swej Konstytucji, której projekt
podano do wiadomości Królestwa Holandii.
3. Przekazanie suwerenności nastąpi najpóźniej
do dnia 30 grudnia 1949 r.
Artykuł 2.
W odniesieniu do posiadłości w Nowej Gwinei
zdecydowano: że status quo (…) zostanie
utrzymany, z tym wszakże zobowiązaniem, że
w ciągu roku od przekazania suwerenności
Republice Stanów Zjednoczonych Indonezji
sytuacja polityczna Nowej Gwinei zostanie
określona w drodze rokowań pomiędzy
Republiką Stanów Zjednoczonych Indonezji
i Królestwem Holandii. (…)

Statut Unii Holendersko-Indonezyjskiej

Charakter Unii
Artykuł 1.
(1) Unia Holendersko-Indonezyjska
urzeczywistnia zorganizowaną współpracę
pomiędzy Królestwem Holandii a Republiką
Stanów Zjednoczonych Indonezji na podstawie
dobrej woli, równorzędności
i równouprawnienia,
(2) Unia nie narusza sytuacji prawnej żadnej
z obu stron jako niepodległego i suwerennego
państwa.
Cel Unii
Artykuł 2.
(1) Unia zmierza do współpracy stron dla
popierania ich wspólnych interesów.
(2) Współpraca ta będzie obejmowała
zagadnienia dotyczące głównie stosunków
międzynarodowych i obrony, oraz, o ile
konieczne, spraw finansowych, jak również
spraw natury gospodarczej i kulturalnej.
Artykuł 3.
(1) Obie strony podejmują się oprzeć swoją
formą rządów na zasadach demokracji i dążyć
do niezależnego sądownictwa.
(2) Obie strony uznają podstawowe prawa
człowieka i wolności wyliczone w załączniku do
tego statutu.
Procedura Unii
Artykuł 4.
Wszystkie decyzje Unii będą podejmowane we
wzajemnym porozumieniu między dwiema
stronami.
Zwierzchnik Unii
Artykuł 5
(1) Na czele Unii będzie Jej Królewska Mość
Królowa Julianna, Księżna Orange Nassau,
a w razie sukcesji Jej następcy prawni Korony
Holenderskiej. (…)
Artykuł6.
Zwierzchnik Unii urzeczywistnia ducha
dobrowolnej i trwałej współpracy między
stronami.
Organy Unii
Artykuł 7
Dwa razy do roku, a nadto ilekroć strony będą
to uważały za konieczne, będą się odbywały
konferencje ministrów lub osób obdarzonych
przez konstytucje stron takimi samymi lub
podobnymi uprawnieniami, które każda ze stron
w tym celu wyznaczy. (…)
Artykuł 8.
Ministrowie, biorący udział w konferencji,
odpowiadają przed właściwymi organami stron
na zasadzie konstytucji odnośnej strony. (…)
Artykuł 10.
(1) Obie strony będą utrzymywały odpowiedni
kontakt i regularną współpracę pomiędzy
parlamentami stron.
(2) Pierwsze obrady między przedstawicielami
parlamentów odbędą się przed upływem ośmiu
miesięcy od chwili powołania tymczasowego
parlamentu Republiki Stanów Zjednoczonych
Indonezji.
Artykuł 11.
(1) Unię obsługuje stały sekretariat. Każda ze
stron wyznacza sekretarka generalnego,
z których każdy kolejno kieruje sekretariatem,
zmieniając się co roku.
(2) Obaj sekretarze generalni wyznaczają na
podstawia porozumienia pozostały personel
zgodnie ze wskazówkami opracowanymi
wspólnie przez obie strony.
Decyzje i wspólne rozporządzenia
Artykuł 12.
(1) Decyzje konferencji ministrów zapadają na
podstawie jednomyślnego głosowania
przedstawicieli Królestwa Holandii z jednej
i Republiki Stanów Zjednoczonych Indonezji
z drugiej strony
(2) Decyzje konferencji mogą wejść w tycie
według następującej procedury:
(3) Decyzje, podjęte na konferencji ministrów
w celu uchwalenia wspólnych rozporządzeń,
wymagają zgody parlamentów każdej ze stron.
Po wyrażeniu zgody przez oba parlamenty
Zwierzchnik Unii stwierdził że porozumienie
istnieje między obu stronami i wspólne
rozporządzenie będzie potem ogłoszone
w urzędowych zbiorach ustaw każdej strony.
Przez to ogłoszenie wspólne rozporządzenia
nabierają mocy prawnej. Wspólne
rozporządzenia są nienaruszalne.
(4) Zwierzchnik Unii może również, na żądanie
konferencji, stwierdzić, że istnieje porozumienie
między obu stronami co do innych decyzji
konferencji.
Trybunał rozjemczy Unii
Artykuł 13.
(1) Powołuje się Trybunał Rozjemczy Unii dla
rozstrzygnięcia kwes i prawnych i wymiaru
sprawiedliwości w imieniu Zwierzchnika Unii.
(2) Trybunał rozpoznaje spory prawne,
wynikające ze Statutu Unii, z jakiegokolwiek
porozumienia między stronami lub ze
wspólnych rozporządzeń, skierowane do
Trybunału przez Jedną ze stron przeciwko
drugiej lub przez obie strony łącznie. (…)

Umowa między Republiką Stanów

Zjednoczonych Indonezji a Królestwem Holandii
dotycząca uregulowania współpracy
w dziedzinie
stosunków zagranicznych
Republika Stanów Zjednoczonych Indonezji
i Królestwa Holandii, ożywione Jednakowym
pragnieniem osiągnięcia współpracy
w dziedzinie swoich stosunków zagranicznych,
postanowiły zawrzeć następującą umowę
w celu uregulowania takiej współpracy:
Artykuł 1.
Unia Holendersko-Indonezyjska realizować
będzie współpracę w dziedzinie stosunków
zagranicznych.
Gdy obydwie strony uznają, że leży to w ich
interesie i tak postanowią, konferencja
ministrów może powołać łączną lub wspólną
reprezentację w stosunkach
międzynarodowych.
Artykuł 2.
Uznając jako główną zasadę, że każda ze stron
kieruje swymi własnymi stosunkami
zagranicznymi i określa swą własną politykę
zagraniczną, będą one dążyć do jak
największego uzgadniania swej polityki
zagranicznej i do konsultowania się wzajemnego
w tej dziedzinie.
Artykuł 3.
Każda ze stron będzie zawierała traktaty
i dokonywała innych aktów prawnych
w stosunkach międzynarodowych, mających
wpływ na interesy drugiej strony, jedynie po
porozumieniu się z drugą stroną.
Artykuł 4.
W przypadku, gdy jedna ze stron nie ustanowi
przedstawicielstwa dyplomatycznego w obcym
kraju, interesy jej będą reprezentowane
w pierwszym rzędzie przez przedstawicielstwo
dyplomatyczne drugiej strony w tym kraju.
Artykuł 5.
W przypadku, gdy jedna ze stron zwróci się
o techniczną lub inną pomoc w zakresie
prowadzenia swych stosunków zagranicznych,
druga strona udzieli jej takiej pomocy w stopniu
możliwie największym. (…)”
Za: Wybór tekstów źródłowych do historii powszechnej po II
wojnie światowej. T. 2. 1945-1955, wybór i opracowanie A.
Basak i T. Marczak, Wrocław 1989, str. 286-290
„W Korei wojska rządowe, uzbrojone dla 11
zapobieżenia wypadkom granicznym
i zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego,
zostały zaatakowane przez napastnicze wojska
z Korei Północnej. Rada Bezpieczeństwa
Narodów Zjednoczonych wezwała oddziały
napastnicze do zaprzestania działań
nieprzyjacielskich i wycofania się do 33
równoleżnika. Nie uczyniły one tego, lecz
przeciwnie, wzmogły atak. Raca
Bezpieczeństwa wezwała wszystkich członków
Organizacji Narodów Zjednoczonych do
udzielenia pomocy Organizacji Narodów
Zjednoczonych dla wykonania tej rezolucji.
W tych warunkach dałem rozkaz siłom
powietrznym i morskim Stanów Zjednoczonych
udzielenia oddziałom Rządu Koreańskiego
ochrony i poparcia.
Atak na Koreę dowodzi ponad wszelką
wątpliwość, że komunizm przeszedł od środków
dywersji, mającej na celu podbój niepodległych
narodów, do inwazji zbrojnej i wojny.
Zlekceważył on polecenia Rady Bezpieczeństwa
Organizacji Narodów Zjednoczonych, wydane
w celu zachowania międzynarodowego pokoju
i bezpieczeństwa. W tych warunkach okupacja
Formozy [tj. Tajwanu] przez wojska
komunistyczne stanowiłaby bezpośrednie
zagrożenie bezpieczeństwa w rejonie Pacyfiku
i wojsk Stanów Zjednoczonych, wypełniających
na tym obszarze swe legalne i konieczne
funkcje.
Na tej podstawie dałem rozkaz Siódmej Flocie
zapobieżenia wszelkiemu atakowi na Formozę.
Jako uzupełnienie tej akcji wzywam Rząd
Chiński na Formozie [tj. rząd Czang Kaj-szeka]
do zaprzestania wszelkich operacji lotniczych
i morskich przeciwko kontynentowi. Siódma
Flota dopilnuje, by zostało to wykonane.
Określenie przyszłej sytuacji prawnej Formozy
musi zaczekać do chwili przywrócenia
bezpieczeństwa na Pacyfiku, traktatu
 pokojowego z Japonią lub zajęcia się tą sprawą
przez Organizację Narodów Zjednoczonych.
Dałem również polecenie wzmocnienia wojsk
Stanów Zjednoczonych na Filipinach
i przyspieszenia pomocy wojskowej dla Rządu
Filipińskiego.
Podobnie poleciłem przyspieszyć dostarczenie
pomocy wojskowej siłom zbrojnym Francji
i państw stowarzyszonych w Indochinach oraz
wysłanie misji wojskowej w celu ustanowienia
ścisłej z nimi współpracy.
Jestem przekonany, że wszyscy członkowie
Organizacji Narodów Zjednoczonych dokładnie
rozważą skutki tej ostatniej agresji w Korei,
urągającej Karcie Narodów Zjednoczonych.
Powrót do panowania siły w sprawach
międzynarodowych miałby daleko idące
konsekwencje. Stany Zjednoczone będą
w dalszym ciągu broniły panowania prawa.
Ambasadorowi Aus nowi, jako
przedstawicielowi Stanów Zjednoczonych
w Radzie Bezpieczeństwa, dałem polecenie
powiadomienia Rady o powyższych krokach.”
Za: Wybór tekstów źródłowych do historii powszechnej po II
wojnie światowej. T. 2. 1945-1955, wybór i opracowanie A.
Basak i T. Marczak, Wrocław 1989, str. 308-310

Polecenie 2

Wyjaśnij przyczyny różnic w powojennych losach Wietnamu i Korei.

Polecenie 3

Przedstaw stanowisko Stanów Zjednoczonych wobec kolonialnych aspiracji potęg

europejskich.
Film + Sprawdź się

Polecenie 1

Zapoznaj się z materiałem filmowym, a następnie wykonaj kolejne polecenia.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DeJHBzLkJ

Film opowiadający o koloniach azjatyckich przed wybuchem drugiej wojny światowej.

Polecenie 2

Wyjaśnij, dlaczego pierwsze przesłanki świadczące o procesie dekolonizacyjnym pojawiły się

już w połowie lat 30. XX wieku.

Twoja odpowiedź
 Polecenie 3

Scharakteryzuj sytuację w Indiach tuz przed wybuchem II wojny światowej.

Twoja odpowiedź

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DeJHBzLkJ

Film opowiadający o dekolonizacji Azji.

Polecenie 4

Wymień mocarstwa, które przyczyniły się do dekolonizacji Azji i wyjaśnij, dlaczego upadek
kolonializmu w Azji był dla tych krajów korzystny.

Twoja odpowiedź
 Polecenie 5

Wskaż i omów problemy, jakie pojawiły się w trakcie dekolonizacji Indii.

Twoja odpowiedź

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DeJHBzLkJ

Film opowiadający o dekolonizacji Azji.

Polecenie 6

Wyjaśnij, jak doszło do ogłoszenia niepodległości przez Indonezję.

Twoja odpowiedź
Polecenie 7

Podaj genezę wybuchu wojny w Wietnamie.

Twoja odpowiedź

Ćwiczenie 1 難

Scharakteryzuj proces dekolonizacji Azji.

Twoja odpowiedź

Ćwiczenie 2 輸

Wskaż zdania prawdziwe i fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Indonezja odzyskała niepodległość w wyniku zwycięskiego
 
powstania zbrojnego.
Bitwa pod Dien Bien Phu zakończyła się klęską wojsk
 
francuskich.
Przywódcą Koreańskiej Republiki Ludowo-
 
Demokratycznej został Kim Ir Sen.
Ćwiczenie 3 醙

Zapoznaj się z poniższymi tekstami źródłowymi. Rozstrzygnij, które z cytowanych źródeł

odnosi się do przyczyn wydarzeń opisanych w tekście A. Uzasadnij swój wybór.

Źródło A. Fragment artykułu popularnonaukowego

“
Generał [...] nienawidził Francuzów, odkąd zabili bądź uwięzili
najbliższych członków jego rodziny: pierwszą żonę, dziecko, dwie siostry
i ojca. [Ten] doświadczony wojownik, który szlify bojowe zdobywał
jeszcze w latach 40. w chińskiej partyzantce Mao Zedonga, długo
czekał na taką okazję. Po powrocie z Chin w 1943 r. walczył [...] przeciw
Japończykom, a po ich kapitulacji przeciw Francuzom, którzy powrócili
do Hanoi w 1945 r. Wielokrotnie pokonał okupantów w mniejszych
bitwach i potyczkach. [...] W 1950 r. [...] postanowił stanąć do
konfrontacji w otwartej bitwie. Jednak mimo wsparcia ze strony Chin
jego wojska poniosły w dolinie Rzeki Czerwonej sromotną klęskę. Od
tego czasu czekał na okazję do odwetu. I teraz właśnie się nadarzyła.
Generał [...] i jego sztab rozpoczęli gigantyczną operację koncentracji
ponad 50 tys. żołnierzy [...]. Ponad 80 tys. cywilów głównie na rowerach
przemierzało dziesiątki kilometrów, transportując zdemontowane
ciężkie uzbrojenie na niedostępne, pokryte dżunglą wzgórza.
W podziemnych bunkrach magazynowano broń, amunicję, lekarstwa
i żywność. [...]. Jednocześnie przeprowadzano operacje dywersyjne,
nawet w odległych częściach kraju [...]. Po klęsce w delcie Rzeki
Czerwonej [...] postanawia więc rozpocząć oblężenie, powoli zdobywać
teren i cierpliwie zaciskać obręcz. Dopiero wtedy poprowadzi
rozstrzygający atak.

Cytat za: Fragment artykułu popularnonaukowego [...], Historia, 2019, dostęp: rp.pl [28.01.2022].

Źródło B. Porozumienie podpisane w Hadze (fragment)

Fragment umowy zawartej [...] w 1949 roku

“
Artykuł 1.

1. Królestwo Holandii przekazuje bezwarunkowo i nieodwołalnie pełną

suwerenność nad Indonezją republice Stanów Zjednoczonych Indonezji
i tym samym uznaje wspomnianą Republikę Stanów Zjednoczonych
Indonezji za niepodległe i suwerenne państwo.

2. Republika Stanów Zjednoczonych Indonezji przyjmuje tę

suwerenność na podstawie przepisów swej Konstytucji, której projekt
podano do wiadomości Królestwa Holandii.

3. Przekazanie suwerenności nastąpi najpóźniej do dnia 30 grudnia

1949 r.

Źródło: Fragment umowy zawartej [...] w 1949 roku , [w:] Wybór tekstów źródłowych do historii powszechnej po II
wojnie światowej, 1945-1955, t. 1, oprac. A. Basak, T. Marczak, wybór A. Basak, T. Marczak, Wrocław 1989, s. 286–290.

Źródło C. Wspomnienia Vo Nguyen Giapa

“
Vo Nguyen Giap

Początek wojny narodowowyzwoleńczej w [...]

W listopadzie 1946 r. sytuacja uległa pogorszeniu. Kolonialiści

zaatakowali Hajfong; kolonialiści masakrowali ludność cywilną,
zajmowali niektóre urzędy administracji państwowej, ultymatywnie
żądali rozbrojenia naszych oddziałów samoobrony i pozbawienia ich
prawa utrzymania porządku w mieście. W końcu przez nieustające
prowokacje doprowadzili do wybuchu konfliktu zbrojnego.

19 grudnia ruch oporu ogarnął cały kraj. Następnego dnia prezydent Ho

Chi Minh w imieniu par i i rządu wezwał naród do powstania przeciw
wrogowi, godzącemu w niepodległość kraju, do walki aż do ostatniej
kropli krwi i do całkowitego wyzwolenia z niewoli (…)
 Źródło: Vo Nguyen Giap, Początek wojny narodowowyzwoleńczej w [...], [w:] Wybór tekstów źródłowych do historii
powszechnej po II wojnie światowej, 1945-1955, t. 1, oprac. A. Basak, T. Marczak, wybór A. Basak, T. Marczak, Wrocław
1989, s. 147–150.

Źródło D. Wybór maksym i uwag z pism jednego z najważniejszych przywódców dekolonizacji

w Azji

“
Przed kobietą i pożądaniem chroni Bóg.

Łamanie prawa, nawet jeśli uważamy je za złe, jest oszustwem.

Bez kompromisu nie ma prawdy.

Można polegać na obietnicach, ale nie wtedy, gdy w grę wchodzą

pieniądze.

Najlepszą drogą do poznania Boga jest służenie innym.

Religia i moralność to pojęcia tożsame.

Znacznie łatwiej osiąga się sprawiedliwość, jeśli druga strona

traktowana jest sprawiedliwie.

Działalność społeczna to zmuszanie innych do pracy.

Trzy zasady związkowe: nie prześladuj łamistrajków, w czasie strajku

zarabiaj na życie inną uczciwą pracą, nie przyjmuj dotacji od obcych,
zwłaszcza z zagranicy.

Nie uzależniaj swojego postępowania od korzyści, jakie może ono

przynieść.

Człowiek i jego czyny to dwie różne sprawy. Czyny budzą aprobatę

lub litość, natomiast do człowieka trzeba podchodzić z szacunkiem.
 Nienawiść kieruj przeciwko grzechowi, a nie grzesznikowi.

Krzywda wyrządzana jednostce ludzkiej wyrządzana jest całemu

światu.

Szczęście jednostki jest zawarte w szczęściu ogółu.[...]

Ci, co sądzą, że religia nie ma nic wspólnego z polityką, nie wiedzą,

co to jest religia.

Cytat za: Artykuł [...], Krzysztof Mroziewicz, 2008, dostęp: polityka.pl [28.01.2022] .

Rozstrzygniecie: Źródło B

Uzasadnienie
Dla nauczyciela

Autor: Stanisław Mrozowicz

Przedmiot: Historia

Temat: Dekolonizacja Azji

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
LII. Dekolonizacja, integracja i nowe konflikty. Uczeń:
1) wyjaśnia genezę procesów dekolonizacyjnych w Azji i Afryce,

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

przedstawia, jak przebiegała dekolonizacja Azji;

porównuje brytyjski i francuski model dekolonizacji;
wskazuje państwa azjatyckie, które ogłosiły niepodległość po 1945 roku.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja.
Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał „Dekolonizacja Azji”. Prosi uczestników zajęć o zapoznanie się z tekstem
w sekcji „Przeczytaj” i multimedium w sekcji „Prezentacja multimedialna” tak, aby
podczas lekcji mogli w niej aktywnie uczestniczyć i wykonywać polecenia.
2. Nauczyciel poleca uczniom, aby przygotowali prezentację w oparciu o informacje
zawarte w sekcji „Przeczytaj” oraz teksty z prezentacji, aby w fazie wstępnej
przedstawić ją na forum klasy.

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla i odczytuje temat lekcji oraz zawarte we wprowadzeniu do

e‐materiału cele zajęć. Prosi uczniów lub wybraną osobę o sformułowanie kryteriów
sukcesu w postaci pytań, na które chcieliby uzyskać odpowiedź w czasie lekcji.
2. Nauczyciel inicjuje rozmowę wprowadzającą w temat lekcji.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel przypomina o prezentacjach przygotowanych przez uczniów przed lekcją.

Poleca wybranej osobie (lub ochotnikowi) zaprezentowanie swojej pracy przed resztą
klasy. Po prezentacji uczniowie krótko dyskutują o niej, dodają informacje, które ich
zdaniem warto uwzględnić. Prowadzący może korygować odpowiedzi i uzupełniać
informacje.
2. Praca z pierwszym multimedium („Prezentacja multimedialna”). Prowadzący
przypomina, że uczniowie mieli zapoznać się z tekstami przed lekcją. Poleca, aby
wybrana osoba przeczytała polecenie nr 2: „Wyjaśnij przyczyny różnic w powojennych
losach Wietnamu i Korei”. Uczniowie dzielą się na 4‐lub 5‐osobowe grupy i opracowują
odpowiedzi. Po ustalonym wcześniej czasie przedstawiciel wskazanej (lub zgłaszającej
 się na ochotnika) grupy prezentuje propozycję odpowiedzi, a pozostali uczniowie
ustosunkowują się do niej. Nauczyciel w razie potrzeby uzupełnia ją.
3. Praca z drugim multimedium („Film + Sprawdź się”). Nauczyciel czyta treść polecenia
nr 5: „Wskaż i omów problemy, jakie pojawiły się w trakcie dekolonizacji Indii” i prosi
uczniów, aby w parach przygotowali rozwiązanie na podstawie materiału, który zaraz
zostanie wyświetlony na tablicy. Odtwarza drugi z filmów (Dekolonizacja Azji –
przyczyny. Część 1), uczniowie robią notatki, a po ustalonym czasie prezentują swoją
odpowiedź. Omówienie zagadnienia na forum klasy.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji zawarty w sekcji

„Wprowadzenie” i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu. Czego
uczniowie się nauczyli?
2. Prowadzący omawia przebieg zajęć i ocenia pracę uczniów, wskazując jej mocne i słabe
strony.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia nr 2 i 3 z sekcji „Film + Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Krasuski J., Europa Zachodnia po II wojnie światowej – dzieje polityczne, Poznań 1990.

Wielka historia świata. Kształtowanie średniowiecza, red. M. Salamon, Kraków 2005.

Tyszkiewicz J., Czapiewski E., Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.

Najnowsza historia świata. 1945‐1963. T. I, pod red. A. Patka, J. Rydla, J.J.Więca, Kraków 2000.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‐2019.

Wskazówki metodyczne:

Materiały z sekcji „Prezentacja multimedialna” mogą być wykorzystane w trakcie lekcji

do pracy uczniów w parach lub samodzielnie. Cały e‐materiał może być wykorzystany
do realizacji zajęć metodą odwróconej klasy. W szkole następuje czytanie i ocena
koleżeńska opracowań uczniów.

Spis źrodeł nieopisanych:

Ćwiczenie 3 - źródło A: Fragment artykułu popularnonaukowego na portalu dziennika

„Rzeczpospolita” I wojna indochińska: Jak Francuzi stracili Wietnam, Historia, 2019,
dostęp: rp.pl [28.01.2022]
Ćwiczenie 3 - źródło B: Uzyskanie suwerenności przez Indonezję i utworzenie unii
holendersko‐indonezyjskiej, 2 listopada 1949 r. [w:] Wybór tekstów źródłowych do
historii powszechnej po II wojnie światowej, t. 1. 1945‐1955, wybór i opracowanie A.
Basak i T. Marczak, Wrocław 1989, str. 286‐290.
Ćwiczenie 3 - źródło C: Vo Nguyen Ciap, Początek wojny narodowowyzwoleńczej
w Wietnamie, [w:] Wybór tekstów źródłowych do historii powszechnej po II wojnie
światowej, t. 1. 1945‐1955, wybór i opracowanie A. Basak i T. Marczak, Wrocław 1989, str.
147‐150.
Ćwiczenie 3 - źródło D: Artykuł na portalu tygodnika „Polityka” Gandhi Mahatma,
Krzysztof Mroziewicz, 2008, dostęp: polityka.pl [28.01.2022]