İdare H u k u k u bakımındım

İKTİSADİ DEVLET TEŞEKKÜLLERİ

Yaran ¡
O r d . P r o f . Stddık Sami Onar

D e v l e t i n v a z i f e ve f a a l i y e t sahası genişliyerek değiştikçe, f o n k ­

siyonları çoğalıp çeşit lendikçe, bünyesinde de b i r takım değişiklik­
l e r hâsıl olmaktadır. B u değişiklikler h e m devlet fonksiyonlarının
ve idarî f a a l i y e t l e r i n tâbi olduğu usullerde, h e m de teşkilât sistem­
l e r i n d e husule g e l m e k t e d i r : Devletin faaliyetleri muayyen ve
m a h d u t sahalara i n h i s a r ettiği, daha ziyade siyasi b i r m a h i y e t a r -
zeylediği y e r l e r d e v e zamanlarda, m e r k e z i n n o r m a l teşkilâtı, m a h ­
d u t ve m u a y y e n idarî u s u l l e r i b u f a a l i y e t l e r i i f a edebilir. F a k a t
devlet evvelce f e r d i teşebbüslerle i d a r e edilen işlere el koydukça
ve h i z m e t sahasını genişlettikçe, t e k n i k b i l g i ve ihtisasa da o n i s -
bette ihtiyaç hâsıl o l u r ve faaliyet u s u l l e r i de o derecede çoğalır
Vazifesi yalnız dış ve iç e m n i y e t ve intizamının t e m i n i n d e n ve b u ­
n u n f e r ' i olan vazifelerden ibaret b i r devlette, b i r sistem üzerine
k u r u l a n teşkilât v e b i r kaç m u a y y e n usul. b u f a a l i y e t l e r i n ifası
İÇin kâfi g e l e b i l i r ; fakat devlet b a n k a işletmeğe; demiryollarını ida¬
" r e y e ; deniz n a k l i y e işlerini i f a y a ; ormanları, madenleri işletmeğe;
f a b r i k a l a r açmağa ve idare etmeğe teşebbüs edince, m u h t e l i f i h t i ­
saslara d a y a n a n ve b i r b i r i n d e n çok farklı usul ve kaidelere tâbi
olan b u işlerin artık t e k elden ve t e k usul ile idaresine imkân k a l ­
maz. H e r ne k a d a r m e r k e z i y e t s i s t e m i n i n t a t b i k i n d e de h e r mer­
kez dairesinde, meselâ, vekâletlerde b i r takım iş bölümüne ve ih­
tisas şubelerine tesadüf edilirse de, m e r k e z i y e t s i s t e m i n i n neticesi
- l a r a k b u işler v e k i l i n nezaret ve mes'uliyetı allında görülür ve ne­
tice i l i b a r i l e v e k i l d e merkezleşir, a y n i zamanda b u işler i d a r e n i n
umumî u s u l l e r i n e tâbi olur. H a l b u k i d e v l e t i n bugün ifa ettiği, y u ­
karıda b i r kaç m i s a l i n i verdiğimiz faaliyetler, sadece İdari bilgiler-
732 SİDDIK SAMI ONAR

ie ve idarî u s u l l e r l e i c r a edilemez. Bunları t e k n i k m a h i y e t l e r i n e , iş

icaplarına u y g u n b i r tarzda i f a e d e b i l m e k için m e r k e z teşkilâtın­
dan ayrı, az çok b i r m u h t a r i y e t i haiz v e k e n d i l e r i n e mahsus çeşit*
l i u s u l l e r l e çalışır teşekküllere bırakmak lâzımdır.
İşte b i r d e v l e t i n ülkesinin genişliği nasıl b i r m a h a l l i a d e m i
m e r k e z i y e t v e y a hiç olmazsa b i r t e v s i i m e z u n i y e t doğurmuşsa, işle*
r i n h u s u s i y e t i ve çeşitliliği de b i r h i z m e t a d e m i m e r k e z i y e t i n i za­
rurî kılmıştır. İdare siyaseti ve s i s t e m l e r i bakımından h i z m e t ade­
m i m e r k e z i y e t i dediğimiz sistem, hukukî şeklini de m u h t e l i f çeşit
t e k i âmme müesseselerinde bulmuştur.
 m m e müesseseleri m u h t e l i f şekillerde o l m a k l a beraber, b u n ­
ları az çok b i r b i r i n e benziyen m u a y y e n t i p l e r e i r c a e t m e k müm­
kündür: B u n l a r d a n b i r kısmı d e v l e t i n merkez teşkilâtı içindeki
u m u m müdürlüklere benziyen, devletle olan alâkası bakımından
b i r devlet d a i r e s i n d e n farklı olmıyan müesseselerdir. B i z d e k i İnhi­
s a r l a r U m u m Müdürlüğü, D e v l e t Demiryolları İşletme U m u m Mü
dürlüğü, Denizyolları İşletme U m u m Müdürlüğü, E v k a f U m u r a
Müdürlüğü; aralarındaki az çok f a r k l a r a rağmen, b u t i p t e k i âm­
m e müesseseleridir. Bunların m e r k e z teşkilatındaki diğer u m u m
müdürlüklerden farkı, hükmî şahsiyeti haiz olmaları, mülhak büt­
çeleri bulunması v e b u i t i b a r l a k e n d i namlarına h u k u k i t a s a r r u f ­
l a r y a p a b i l m e l e r i d i r . Iş münasebetlerinde, h a l k ile temaslarında
müstakil b i r e r şahsiyet h a l i n d e görünmelerine v e b i r çok m u a m e ­
l e l e r i n i hususi h u k u k hükümlerine u y g u n b i r şekilde yapmalarına
rağmen, b u n l a r d a i d a r e müessesesi vasfı daha çoktur ve kolayca
görünür. Diğer b i r kısım âmme müesseseleri ise bazı meslekî t e ­
şekküllerin d e v l e t i n alâkasını çekmesinden ve n i h a y e t devletin
bunları k e n d i teşkilâtı içine a l a r a k f a a l i y e t l e r i n i b i r âmme h i z m e t i
saymasından v e hattâ k e n d i l e r i n e evvelce bizzat d e v l e t i n i f a e t t i ­
ği b i r kısım h i z m e t l e r i ve b u n a m u k a b i l âmme salâhiyetleri ver­
mesinden çıkmıştır. T i c a r e t odaları, sanayi odaları, ziraat odaları,
b a r o l a r , etibba odaları g i b i meslekî teşekküller de b u t i p âmme
müesseselerine m i s a l o l a b i l i r l e r .

D e v l e t l e r i n müdahale ve faaliyet sahası l i b e r a l d o k t r i n l e r e gö­

r e çizildiği z a m a n âmme müesseseleri, az çok f a r k l a r l a b u i k i k a ­
t e g o r i içine g i r e b i l i r F a k a t d e v l e t i n müdahalesi v e f a a l i y e t i siya­
sî alanı aşıp da i k t i s a d i sahaya da sirayet edince, b u t i p l e r d e k i âm­
me müesseseleri de i h t i y a c a kâfi gelmemeğe başlamıştır. B i r za
m a n l a r m u a y y e n b i r kısım halkın ihtiyaçlarına cevap verdiği İçin
t a m a m e n f e r d i ve hususî teşebbüslere bırakılmış olan n a k i l vasi-
 İKTİSADİ DEVLET TEŞEKKÜLLERİ 733

aıan, gaz, e l e k t r i k , telefon g i b i b i r takım işler u m u m i b i r ihtiyaç

h a l i n i alınca, i d a r e n i n d i k k a t nazarını celbetmekle beraber, d e v l e t
bunları doğrudan doğruya k e n d i teşkilatih idare etmeği mümkün
ve doğru görmedi. B u n l a r , u m u m i b i r ihtiyacı karşılayan f a a l i y e t ­
ler o l m a k l a beraber, k a r t e m i n edebilecekleri v e b u suretle k e n d i
i r a t l a r i l e masraflarını karşılayacakları düşünüldü; a y n i zamanda
bunları ancak t i c a r i esaslar d a h i l i n d e kurulmuş ve işliyecek o l a n
müesseselerin y i n e b u esaslar d a h i l i n d e k i faaliyetlerile başarabile­
c e k l e r i , devlet bünyesinin b u işleri görmeğe müsait olmadığı k a b u l
e d i l i y o r d u . B u düşüncelerle hemen h e r yerde i l k zamanlarda b u
nevi işler imtiyazlı şirketlere gördürülmek istenildi. Ancak, b u te­
şebbüslere karşı halkın alâkası çoğaldıkça, d e v l e t i n de b u n l a r a mü­
dahalesi artıyor ve m u h t e l i f tesirler altında i m t i y a z m u k a v e l e s i de
b i r takım istihaleler geçiriyordu: Evvelce m e d e n i mukaveleler­
den farklı görülmiyen i m t i y a z m u k a v e l e s i , a m m e h u k u k u esasları­
na dayanan, m u h t e l i t m a h i y e t i haiz, nev'i zatına münhasır b i r İda­
rî m u k a v e l e sayıldı. B u m u k a v e l e d e üç m a h i y e t görüldü: M u k a ­
velenin, artık b i r âmme h i z m e t i sayılan mevzuuna müteallik hü­
kümleri, b i r h i z m e t i n t a n z i m ve idaresine müteallik kaideler sa­
yıldı. B u , m u k a v e l e n i n b u kısımlarına t a n z i m i b i r t a s a r r u f m a h i ­
y e t i v e r i l m e s i n e ve b u i t i b a r l a h i z m e t i t a n z i m , m u r a k a b e ve t e ­
m i n l e mükellef olan m e r c i tarafından nizamname ve t a l i m a t n a m e ­
lere müstenit diğer o b j e k t i f hizmet kaideleri gibi, b i r taraflı olarak
k o n u l u p değiştirilebileceğinin kabulüne müncer o l d u . Mukavele­
nin i m t i y a z sahibine âmme h u k u k u salâhiyetlerinden istifade i m ­
kânı veren hükümleri ve m a h i y e t i b i r şart-tasarruf sayılıyor, y a n i
b i r m e m u r u n t a y i n i g i b i ferde o b j e k t i f h u k u k u n b i r kısım f e r t l e r e
b i r vazife karşılığı olarak tanıdığı salâhiyetleri k u l l a n m a k imkânı­
nı veren b i r t a s a r r u f a d d e d i l i y o r d u - B u i k i m a h i y e t i n medenî h u ­
k u k u n m u k a v e l e m c f h u m i l e t e l i f i k a b i l olamıyacağı t a b i i d i r . Çün­
kü bunların h e r ikisi de b i r taraflı b i r e r h u k u k i t a s a r r u f t u r . İm­
tiyazın a k d i m a h i y e t i , ancak imtiyazı verenle i m t i y a z sahibi arasın­
daki m a l i münasebetlerde görülür: İmtiyaz m u k a v e l e s i , i d a r e n i n
i m t i y a z sahibine ne gibi ve ne m i k t a r ve n i s t e t d a h i l i n d e malî b i r
menfaat t e m i n ettiğini tesbit etmiş, taraflar arasında malî b i r m u ­
vazene kurmuştur- İşte. idarenin b i r taraflı o l a r a k bozamıyacağı
ve binaenaleyh t a m manasile a k d i b i r m a h i y e t i haiz olan kısım
b u d u r . İmtiyaz m u k a v e l e s i n i n t a n z i m i kısımlarında, idarece yapı­
lacak olan ve İmtiyaz sahibi tarafından da k a b u l ve t a t b i k i mec­
b u r i b u l u n a n değişiklikler, şayet, b u m a l i müvazeneyi i m t i y a z sa-
h i b i aleyhine bozmuş b u l u n u r s a , i m t i y a z sahibi, eski m u v a z e n e y i
k o r u y a c a k malî b i r yardım veya y e n i b i r menfaat gösterilmesini
v e y a h u t b i r t a z m i n a t v e r i l m e s i n i i s t i y e b i l i r . B i r de i m t i y a z sahibi
tarafından girişilen ve ifası taahhüt e d i l e n teşebbüs b i r âmme hiz­
m e t i m a h i y e t i n i haiz olduğu için, i m t i y a z sahibi, fazla kâr v e k a ­
zanç gayesi t a k i p e t m e k t e n ziyade, umumî m e n f a a t l e r i n ve h i z m e ­
t i n icaplarına uyımak m e c b u r i y e t i n d e d i r , İmtiyaz s a h i b i n i n gör­
düğü hizmet karşılığı olarak h a l k t a n alacağı p a r a da, âdi b i r bedel,
ücret değil, b i r r e s i m m a h i y e t i n d e d i r . B i n a e n a l e y h , b u karşılığın
tesbitinde, iktisadın ücret formülleri değil, b e l k i m a l i y e n i n resim
k a i d e l e r i göz önünde b u l u n d u r u l m a k lâzımdır. B u karşılık, h i z m e ­
t i k u r m a k , m u r a k a b e v e t e m i n e t m e k l e mükellef İdarece halkın,
h i z m e t ihtiyaçlarına v e istifade edeceklerin malî k u d r e t ve k a b i l i ­
y e t l e r i n e göre tesbit e d i l i r .
İmtiyaz m u k a v e l e s i n i n , bilhassa Fransız içtihat ve d o k t r i n l e r i n ­
de b e l i r e n , yukarıda arzettiğimiz m a h i y e t i , henüz i l i m v e t a t b i k a t
sahasında umumî b i r k a b u l e mazhar olmuş sayılamamakla bera­
ber, g e r e k b u n l a r ve gerekse h a l k t a n alınan nakdî karşılıklar h a k ­
kındaki b u esaslar t a m a m e n k a b u l ve t a t b i k edilse de, gün geçtik­
çe imtiyazlı teşebbüslerin âmme h i z m e t l e r i ihtiyaçlarına uymadığı
anlaşılmaktadır; çünkü alınan bütün hukukî ve idarî t e d b i r l e r e
rağmen, hususî b i r teşebbüs olan i m t i y a z s a h i b i n i n , h e r şeyden ev­
v e l hususî v e k a p i t a l i s t m e n f a a t l e r i n i göz önünde tutmasının, hiz­
m e t t e n istifade edenler a l e y h i n e o l a r a k k e n d i m e n f a a t l e r i n i çoğalt­
masının önüne geçilememektedir. İdare; i m t i y a z s a h i b i n i n h a l k t a n
alacağı paraların b i r r e s i m m a h i y e t i n d e olduğunu düşünür v e t a ­
r i f e l e r i ona göre t a n z i m ederken, i m t i y a z s a h i b i n i y e n i İhtiyaçları
karşılamağa z o r l a r k e n , i m t i y a z sahibi de b u mükellefiyetlerden
k u r t u l m a k için b i r çok çarelere baş v u r u r , müşkülât çıkarır. H u -
susile görülen işin k a l i t e s i n i düşürür ve b u didişmeler h i z m e t i n
gereği g i b i görülmesine mâni o l u r . N i h a y e t i m t i y a z sahibi h u s u ­
si h u k u k k a i d e l e r i n e tâbi v e t a c i r sıfatını haiz b i r müteşebbis olma­
sı i t i b a r i i e sermayesini k a y b e t m e k , alacaklılarının t a k i b i n e v e if­
lâsa uğramak g i b i t e h l i k e l e r e maruz kalabilir; b u da hizmetin
m u n t a z a m Ve devamlı görülmesine mâni o l u r v e y a b u n u güçleşti­
r i r i " H a l b u k i i n t i z a m , i s t i m r a r , i s t i k r a r âmme h i z m e t l e r i n i n ayrıl-
rriaz b i r vasfını teşkîl eder, İmtiyaz sahibi ecnebi o l u r v e teşebbüs
ecnebi s e r m a y e i l e görülürse, İmtiyazın b u m a h z u r u daha ziyade
çoğalmış o l u r . İmtiyaz s i s t e m i n i n b u mahzurları A l m a n y a d a , Is*
viçrede v e Türldyede k u v v e t l e hissedilmiş ve imtiyazlı teşebbüsler
 İKTİSADÎ DEVLET TEŞEKKÜLLERİ 735

tasfiyeye tâbi tutulmuştur. Evvelce devlet bünyesine yabancı o l a n

b u t i c a r i ve sınai faaliyetler, devlet fonksiyonları arasına g i r i n c e ,
ve d e v l e t v e y a h u t komünler g i b i âmme i d a r e l e r i tarafından görül­
meğe başlanınca, teşkilâtta da y e n i l i k ihtiyaçlarının duyulması p e k
tabiîdir.
D e v l e t i n i k t i s a d i sahaya müdahalesi b u n d a n i b a r e t değildir;
b i r çok âmiller bugün d e v l e t i n istihsal, tedavül, hattâ i n k i s a m sa­
halarına da müdahalesini ve b u a l a n l a r a a i t v e t a m a m e n i k t i s a d i
m a h i y e t t e sayılan b i r çok f a a l i y e t l e r i de bizzat üzerine almasını icap
e t t i r m e k t e d i r . Şu s u r e t l e , devlet ve ona bağlı diğer i d a r e hükmi
şahısları t a m a m e n hususi ve iktisadî sayılan sahalarda da faal b i r
rol almaktadırlar. H a l b u k i i d a r e n i n bünyesi, hattâ klâsik tıplerde-
k i âmme müesseseleri, b u sahalarda çalışmağa müsait değildir.
M u a y y e n b i r m u h i t t e yaşamak v e f a a l i y e t t e b u l u n m a k için y a r a ­
tılmış b i r u z v i y e t , t a m a m i l e başka şartları haiz b i r m u h i t e n a k l e ­
dildiği z a m a n , y e n i m u h i t i n e i n t i b a k ederek yaşıyabümesi için ye­
ni o r g a n l a r a ve cihazlara ihtiyacı olacağı g i b i , siyasi sahadan i k t i ­
sadî sahaya n a k l e d i l e n d e v l e t i n de, b u sahada m u v a f f a k o l a b i l m e s i
için, u z v i y e t i n i h e m e n değiştirmesi icap eder.

Şu h a l d e d e v l e t müdahaleci ve devletçi cereyanların t e s i r i l e

iktisadî s a h a l a r d a f a a l i y e t i n i arttırdıkça, bünyesini değiştirmek, y e ­
ni m u h i t i n icaplarına u y g u n şekillere g i r m e k m e c b u r i y e t i n d e k a ­
lacaktır. İşte b u m e c b u r i y e t eski klâsik âmme müesseselerinden
çok farklı v e hattâ bazan t a m a m e n b i r hususî v e ticarî müessese
seklinde b i r takım devlet teşekküllerinin ve teşebbüslerinin o r t a y a
çıkması n e t i c e s i n i vermiştir.

A
D e v l e t i n iktisadî a l a n d a k i fonksiyonlarını ifa edecek müessese­
lere ne şekil v e r m e l i , bunların i d a r e l e r i n i ve işleyişlerini h a n g i
esaslara göre t a n z i m e t m e l i d i r ?
M u h t e l i f m e m l e k e t l e r i t e t k i k ettiğimiz zaman, b u meselenin
hallinde a y n i esasların t a k i p edilemediğini, b i r çok m a h z u r l a r ve
güçlükler karşısında kalındığını görüyoruz: Fransa, y e n i ihtiyaç­
ları karşılamak için daha ziyade offices'lere temayül e t t i ; A l m a n y a
ve İsviçrede m u h t e l i f t i c a r e t şirketleri şekillerinden istifade e d i l ­
m e k i s t e n i l d i ; komünist Rusya ise, iktisadî d e v l e t teşebbüslerini t i ­
carî esaslar d a h i l i n d e başarmak üzere, b i r takım müesseseler k u r ­
d u ve b u n l a r l a devlet arasında d i k k a t e değer b t r münasebet k u r -
mağa uğraştı. Şu suretle o r t a y a eski idare h u k u k u n u n tasavvur
bile etmediği b i r çok y e n i t i p l e r d e hizmet ademi m e r k e z i y e t i teş­
kilâtı çıkmış o l d u .
Türkiyede de b u mesele büyük b i r e h e m m i y e t a r z e t m e k t e d i r ;
D e v l e t i n üzerine aldığı b i r çok i k t i s a d i f a a l i y e t l e r i n eski klâsik
i d a r e müesseseleri ve u s u l l e r i l e görülemiyeceğini düşünen Türk
k a n u n v a z u , b u m u h t e l i f t i p l e r i n hepsini göz önünde tutmuş ve
m u h t e l i f z a m a n l a r d a m u h t e l i f esaslara i s t i n a t eden müessesele
kurmuştur. B u müesseselerin a y n i şekilde kalmadığını ve elde edi­
len tecrübelere i s t i n a t edilerek b i r çok istihaleler geçirdiğini ve bu
i s t i h a l e l e r i n hâlâ d e v a m e t m e k t e olduğunu görüyoruz. Son zaman­
l a r d a k a n u n vazıımızın »iktisadî devlet teşekkülleri* adını v e r d i ­
ği b u m u h t e l i f şekildeki müesseselerin m a h i y e t i n i ve geçirdiği is­
t i h a l e l e r i a n l a m a k için, m u h t e l i f m e m l e k e t l e r d e k i t i p l e r i t e t k i k et­
m e k ve müesseselerimizi b u n l a r l a m u k a y e s e e y l e m e k faydalı olur.
Fransa'da o f f i c e s l e r 1898 t a r i h i n d e n b e r i m e v c u t t u r . İlk ihdas
edilen ofis, h a r i c i t i c a r e t m i l l i o f i s i d i r ve 4 M a r t 1898 t a r i h i n d e k u ­
rulmuştur. B u n d a n sonra 1901 t a r i h i n d e ziraî malûmat ofisi ve
191Û d a t u r i z m m i l l i ofisi, 1912 de deniz seyrüseferleri millî ofisi
teşkil edilmiş v e bunları diğer b i r çok ofisler t a k i p etmiştir. B u ofis­
ler, 1898 den i t i b a r e n başlıyan k u v v e t l i b i r a d e m i m e r k e z i y e t ce­
reyanının mahsulü o l m a k l a beraber, asıl m u h t a r ve t a m a m e n h u ­
susî müessese şeklinde görülen ofisler, 1914-18 Umumî h a r b i n d e ve
b u n u t a k i p eden beş sene zarfında ihdas olunmuşlardır. O f i s l e r i n
m u h t a r i y e t i , 1928 t a r i h i n d e en son dereceye varmıştır. Fransa ida­
rî teşkilâtında ofisler, b i r tek şekilde görünmedikleri g i b i office ke­
limesi de daima a y n i manayı ifade etmez: B u k e l i m e b i r b i r i n d e n
:n
farklı i k i şeyi gösterir: B i r k e r e ofis b i r kısım işlerde ihtisasa sa
h i p vekâlet bürolarından İbarettir. B u bürolar m u a y y e n mevzi
hakkında malûmat toplar ve b u n u h a l k a a r z e d e r l e r : Müstemlek*
ofisi, t u r i z m millî ofisi, m e t e o r o l o j i m i l l i ofisi, z i r a i malûmat m i l ­
lî ofisi b u k a b i l d e n d i r . O f i s l e r i n b i r kısmı da malî m u h t a r i y e t i ve
hükmî şahsiyeti haiz olan ve b i n a e n a l e y h k e n d i l e r i n e mahsus ge­
l i r kaynakları, hususî patrimuvanları b u l u n a n âmme müessesesi
şeklindeki ofislerdir- Bunların b i r kısmı sırf idarî m a h i y e t t e o l ­
m a k l a beraber, mühim b i r kısmı sınaî ve t i c a r i teşebbüsler için i h ­
das edilmişlerdir; b u y e n i o f i s l e r i n en mükemmel t i p i azot sınai
millî ofisi "Ofïice n a t i o n a l i n d u s t r i e l de l'azote (O. N . I . A . ) " ve
b u n e v i o f i s l e r i n e n yenisi o l u p , 15 Ağustos 1936 k a n u n i l e ihdas
edilmiş olan '«Office n a t i o n a l interprofessionel d u B l é " d i r . B u n -
 İKTİSADÎ DEVLET TEŞEKKÜLLERİ

lar bu sanayiin arzettiği e h e m m i y e t ve hususiyet hase b i ­

le d e v l e t i n müdahalesini t e m i n için kurulmuşlardır. Y a n i b u ofis­
l e r i n her i k i s i de d e v l e t i n istihsal ve tedavül sahalarında faal b i r
r o l almasının neticesidir. B u n u göz önünde b u l u n d u r a n k a n u n v a -
z u , ofislere, çalışacakları sahaya u y g u n b i r bünye ve f i z y o n o m i v e r ­
meğe çalışmış ve b u n u n neticesi olarak da, ofislerle diğer âmme
müesseseleri arasında esaslı f a r k l a r husule gelmiştir: Klâsik t i p -
l e r d e k i âmme müesseseleri, h e r ne k a d a r şahsiyet ve istiklâle sa­
h i p iseler de, i d a r i ve malî f a a l i y e t l e r i , idare h u k u k u ve d e v l e t
muhasebesi k a i d e l e r i n e tâbidir. Meslekî b i r teşekkül m a h i y e t i n d e
görünen t i c a r e t odalarını ve b u n l a r a benzer müesseseleri b i r t a r a ­
fa bırakırsak, ekserisinin bütçeleri b i r e r mülhak bütçedir. H a l b u k i
ofisler m u a y y e n t i p l e r e i r c a edilemez, bilhassa t i c a r e t ve sanayi sa­
halarında çalışan ofisler, hususî h u k u k müesseselerine benzer şe­
k i l l e r d e görünürler; m a l i f a a l i y e t l e r i devlet muhasebesi k a i d e l e r i ­
ne tâbi değildir. Bütçe hususunda geniş m u h t a r i y e t l e r i vardır; klâ­
sik sayabileceğimiz âmme müesseselerinin uzuvları, âmme i d a r e ­
l e r i memurlarından i b a r e t olduğu halde, ofislerin uzuvları da b i r
hususiyet a r z e d e r ; k a n u n v a z u b u n l a r d a hususi müesseselerin
uzuvlarına benzer b i r takım u z u v l a r y a r a t m a k istemiştir; meselâ
nafia vekâletine bağlı olan azot ofisi, sınaî ve t i c a r i b i r teşkilâtla
teçhiz e d i l m e k istenilmiş v e b u i t i b a r l a hususî müesseselerdeki
u z u v l a r a benzer uzuvların idaresine verilmiştir: Ofis. y e n i l e n m e s i
caiz o l m a k üzere, altı sene için t a y i n edilen on sekiz azahk b i r mec­
lis tarafından idare o l u n u r ; b u azalar azot sanayiile alâkası olan v e ­
kâletler ve meslekler mümessilleri arasından, nafia v e k i l i n i n t e k ­
l i f v e inhası üzerine, hükümetçe t a y i n e d i l i r l e r . Bunların İkisi m a ­
liye, i k i s i n a f i a , üçü ziraat v e İkisi h a r b i y e vekâletlerinin mümes­
s i l l e r i o l m a k üzere d o k u z u m e m u r b u l u n a n ve üçü ziraî c e m i y e t l e ­
r i n , i k i s i t i c a r e t odalarının azasından v e b i r e r e l e k t r i k ve kömür
müstahsilinden v e i k i s i de azot s a n a y i i mümessilinden mürekkep
olan diğer d o k u z u da m e m u r olmıyan zatlardır. Ofis reisi, meclis
azaları arasından v c nafia v e k i l i n i n de r e y i alınarak, hükümetçe,
üç sene için t a y i n e d i l i r . B u meclis, ofisin e n yüksek salâhiyetti
m e r c i i d i r ; ancak, meclis v a z i f e l e r i n i , içinden seçtiği b i r idare k o ­
mitesine v e y a umumî müdüre d e v r e d e b i l i r . Umumî müdür de, ofis
m e c l i s i n i n t e k l i f i üzerine, hükümetçe t a y i n o l u n u r . Ofisin b i r de
malî mürakabe k o m i s y o n u vardır. B u komisyon, b i r m a l i y e umumî
müfettişinden, b i r divanı muhasebat murakıbından v e b i r m a l i y e
müfettişinden mürekkeptir ve şirketlerdeki mürakıpların vazifesi-

Hukuh r ı • i - M*<muifi: 1
n i görür. O f i s i n i k i muhasebesi vardır; b i r i ofis müdürü tarafından
t u t u l a n ticarî muhasebe, diğeri ise muhasebeci tarafından t u t u l a n
idarî muhasebedir. B u muhasebeci, divanı muhasebatın kazaî m u ­
rakabesine tâbidir-
Ofisler, d e v l e t i n eski faaliyet sahasına yabancı olan b i r sahanın
ihtiyaçlarına u y m a k ve ticarî esaslar d a h i l i n d e çalışmak İçin ihdas
e d i l m e l e r i i t i b a r i l e , bunların k e n d i i r a t i a r i l e masraflarını t e m i n ede­
rek, u m u m i bütçeye yük olmaksızın çalışabilecekleri, uzuvlarına
tanılan h u s u s i y e t i n v e b u n l a r a v e r i l e n m u h t a r i y e t ve salâhiyetin
de, bunların m e m u r ve klâsik i d a r e z i h n i y e t i y e r i n e rasyonel b i r
surette, iş z i h n i y e t i n e ve icaplarına u y g u n b i r surette i d a r e e d i l m e ­
l e r i n i t e m i n edeceği düşünülmüştü; f a k a t t a t b i k a t t a b u m a k s a t l a r
kısmen t a h a k k u k e t m e k l e beraber, b i r çok m a h z u r l a r o r t a y a çık­
mış ve klâsik i d a r e v e devlet muhasebesi u s u l l e r i n i n yokluğu der­
h a l k e n d i s i n i göstermiştir. B i r k e r e ofisler üzerinde v e k i l l e r i n k u v ­
v e t l i ve müessir b i r m u r a k a b e salâhiyetinin m e v c u t olmaması,
bunların idare m e c l i s l e r i n e tanılan m u h t a r i y e t , bilhassa bütçe m u h ­
t a r i y e t i , m u h a s i p l e r i n şahsen divanı muhasebatın kazaî mürakabe-
sine tâbi o l m a k l a b e r a b e r bütçenin tatlbik ve İcrasının umumî mü-
r a k a b e l e r e tâbi olmaması bunların lüzumsuz y e r e b i r takım mas­
r a f l a r yapmalarına ve t a s a r r u f y e r i n e masrafları çoğaltmalarına se­
bep olmuştur. Ofislere t a y i n edilen kimselere, umumî kaidelere
tâbi o l m a k m e c b u r i y e t i bulunmamasından İstifade e d i l e r e k , çok
yüksek maaşlar ve m a l i m e n f a a t l e r t e m i n edilmiş, ofisler yaptıkla­
rı bazı işlerde işin icaplarından v e umumî m e n f a a t düşüncelerin­
d e n başka mülâhazaların t e s i r i altında kalmışlardır. Meselâ t u r i z m
ofisi, bütçesinde b i r karşılığı y o k i k e n , senevi 3,850,000 franklık b i r
bedelle v e 40 sene müddetle b i r k i r a m u k a v e l e s i akdetmiş v e 1930
da b u k i r a b e d e l i n i b i r m i l y o n f r a n k daha arttırmış ve f a k a t b u
borca da tahammül edemediğinden, gürültülü dava v e ihtilâflara
sebep olmuştur. Haricî t i c a r e t millî ofisi m u t l a k b i r z a r u r e t olma­
dığı halde, içinde çalıştığı binayı, b i r kaç ay e v v e l 300,000 franga
satın almış o l a n k i m s e d e n 2,500,000 f r a n k v e r m e k s u r e l i l e İktisap
etmiştir.

O f i s l e r i n salâhiyetlerini b u suretle s u i i s t i m a l e t m e l e r i , k u v v e t ­
l i b i r r e a k s i y o n h u s u l e getirmiş ve m u h t e l i f ıslahat teşebbüslerine
girişilmiştir: B u ıslahat bilhassa o f i s l e r i n idarî ve m a l i m u h t a r i ­
y e t l e r i n i azaltmağa» bunların üzerine imkân nisbetinde idarî v e ma­
lî b i r m u r a k a b e tesisine m a t u f bulunmaktadır. B u n l a r a rağmen b i r
çokları o f i s l e r i n t a m a m e n ilgasına taraftardırlar: B u cereyanın te
 İKTİSADİ DEVLET TEŞEKKÜLLERİ TA9

s i r i l e b i r çok i d a r i otisler ilga olunmuş, ancak sınaî ve t i c a r i m a h i ­

y e t t e k i ofisler, d a i m a daha müessir b i r m u r a k a b e çaresi a r a n m a k ­
la beraber, z a r u r i o l a r a k m u h a f a z a edilmişlerdir.
A l m a n y a ve Isviçrede i d a r e n i n iktisadî m a h i y e t t e k i f a a l i y e t l e ­
r i n i i f a etmesi için bilhassa t i c a r e t şirketleri şekillerinden istifade
e d i l m e k istenilmiştir. B u şirketlerin, ferdî teşebbüslerin yetişeme­
diği sahalarda t e m i n e t t i k l e r i m u v a f f a k i y e t l e r , bunların kuruluş v e
işleyiş t a r z l a n n d a k i uygunluğa atfedilerek, devlet teşebbüslerine
•de a y n i u s u l l e r i n t a t b i k i n d e n büyük f a y d a l a r elde edileceği düşü­
nülmüştür. Bütün ticarî şirket şekillerinin devlet teşebbüslerine
t a t b i k edilemiyeceği tabiîdir; k o l l e k t i f ve k o m a n d i t gibi şahsa ve
şahsî m e s ' u l i y e t e istinat eden şirketler b u hususta nazara alınamı-
yacağı g i b i l i m i t e t şirketlerle k o o p e r a t i f şirketler de ancak m e v z u ­
atın imkân ve müsaadesi nisbetinde devlet teşebbüsleri teşkilâtına
esas o l a b i l i r . Meselâ l i m i t e t şirketlerin sermayeleri azamî b i r m i k ­
tarla t a h d i t edilmişse ve b u m i k t a r küçük b i r şey ise, b u şekil, bü­
yük d e v l e t teşebbüslerine t a t b i k edilemez. B u hususta en umumî
ve müsait t i p a n o n i m şirket t i p i d i r .
A l m a n l a r , d e v l e t i n umumî m e n f a a t l e r düşüncesile iştirak e t t i ­
ği veya o r t a y a çıkardığı şirketleri üç kısma ayırıyorlar;
1. — G e m i s c h t w i r t s c h a f t l i c h e U n t e r n e h m u n g e n .
2. — O e f f e n t l i c h e Kapitalgesellschaften.
3. — O e f f e n t l i c h e Einmanngesellschaften.
B u n l a r d a n b i r i n c i s i n d e hususi sermayeler ile âmme sermayesi
birleşmekte, y a n i idare, hususî s e r m a y e d a r l a r arasına ve b i r ser­
mayedar sıfatile g i r m e k t e d i r . İkincisinde, m u h t e l i f âmme şahısla­
rı b i r şirket k u r m a k t a , üçüncüsünde ise azası b i r t e k amme şahsı
olan b i r şirket bulunmaktadır.
A l m a n y a d a b u üç şekilden "économie m i x t e « teşebbüsleri d e n i ­
len b i r i n c i s i , on eskisidir. A l m a n müelliflerinden b i r çoğu, *econo-
mie m i x t e « i n m a h i y e t i n i göstermek hususunda, Fassow'un görüşü­
nü k a b u l e d e r l e r ( 1 ) . B u müellife göre b i r teşebbüsün b u n e v i d e n
sayılması için, İki şarta ihtiyaç vardır: S e r m a y e n i n âmme şahısla-
rile hususî şahıslar tarafından müştereken konulması; b u i k i g r u p
şahısların da i d a r e y e iştirak etmesi, y a n i i d a r e u z v u n d a t e m s i l e d i l ­
miş bulunması. Bazı müellifler ise b u İki şartla i k t i f a e t m i y e r e k
b u i k i g r u p şahısların v e s e r m a y e n i n birleşmesİndeki sebebi de n a ­
vara alarak, «économie m i x t e n i âmme şahıslarile hususi şahısların

C1 * Passow : Die gemischt privaten und öffentlichen Unternehmungen.

u m u m i m e n f a a t h i z m e t l e r i n d e k i birleşmesi (2) d i y e t a r i f ve tavsif
etmektedirler.
B u sistem A l m a n y a d a X X n c i asrın başlangıcında görülmüş
v e büyük b i r sür'atle inkişaf etmiştir. Gerçi b u sisteme İsviçrede
daha eski z a m a n l a r d a , 1845 t a r i h i n d e k u r u l a n la B a n q u e Cantonale
V a u d o i s ve 1859 da k u r u l a n C r e d i t Foncier Vaudois'da tesadüf
e d i l m e k t e ise de, İsviçrede İstisnai o l a r a k k a l a n b u sistem, A l m a n ­
y a d a çok sür'atli b i r tekâmüle m a z h a r olmuş ve îsviçreye de n u ­
m u n e teşkil edecek b i r v a z i y e t e gelmiştir. B u sistem Fransada da
t a t b i k sahası bulmuştur. A l m a n y a d a b u h a r e k e t belediye sahasın­
da ve u m u m i y e t i t i b a r i l e b i r âmme h i z m e t i sayılan e l e k t r i k i s t i h ­
sal ve t e v z i i işinde başlar. B u n u n i l k mühim m i s a l i Rhein-West-
haüsche Elektrizitätswerk A . g. (R. W . E.) teşebbüsüdür. B u büyük
teşebbüs, 1898 de b u h a v a l i y e e l e k t r i k t e m i n i m a k s a d i l e ihdas e d i l ­
miştir. B u n u n f a a l i y e t i o k a d a r genişledi k i 1905 den i t i b a r e n b i r
f

çok vesilelerle s e r m a y e s i n i çoğaltmak m e c b u r i y e t i hâsıl o l d u . B i r

çok alâkalı komünler b u teşebbüse hissedar o l d u l a r ve b u suretle
b u teşebbüsün i d a r e uzuvlarında y e r aldılar. B u R. W . E. m i s a l i n i
diğer bölgeler de t a k i p e t t i l e r ; H a m b u r g ' l a ve diğer başka saba­
l a r d a da b u sistem gaz ve su, t r a m v a y , a n t r e p o ve saire g i b i işlere
t a t b i k e d i l d i . B u cereyanın uyanmasına bilhassa imtiyazlı şirket­
lere karşı d u y u l a n m e m n u n i y e t s i z l i k sebep olmuştu. B u şirketlerin
ekserisi ecnebi s e r m a y e l e r i l e kurulmuştu ve m e m l e k e t i n umumî
m e n f a a t l e r i l e alâkadar olmuyorlardı. Alâkalı A l m a n komünlerinin
ekserisinde b u teşebbüsleri k e n d i hesaplarına isletmek cereyanla­
rı başladı; f a k a t b u e l e k t r i k , gaz ve saire g i b i h i z m e t l e r ancak mü­
t e a d d i t komünlerin işgal e t t i k l e r i geniş b i r sahaya yayılmadıkça
kâfi b i r gelir t e m i n edemezlerdi. B i n a e n a l e y h b u işleri siyasi tesir­
l e r d e n müstakil v e ticarî p r e n s i p l e r e u y g u n başka b i r esas üzerine
k u r m a k z a r u r e t i hâsıl o l d u . Millî hususi şirketler b u işler için ha­
r e k e t e geçtiler v e komünlere de k e n d i i e r i l e iş birliği yapmalarını
t e k l i f ederek, muhtaç oldukları imtiyazı da k o l a y c a elde etmeğe
çalıştılar. Komünlere gelince, b u n l a r imtiyazlı ecnebi şirketlerden
m e m n u n o l m a m a k l a beraber isleri bizzat veya b i r a r a y a gelerek
müştereken yapmağa cesaret edemediler; b u işler için m e v c u t o l ­
ması lâzım geldiğine k a n i oldukları t i c a r i k a b i l i y e t ve e h l i y e t i
k e n d i l e r i n d e göremiyorlardı; b u i t i b a r l a b u hususî şirketlerin ser­
m a y e l e r i n e iştirak e t m e k suretile, o n l a r l a anlaşmağı t e r c i h e t t i l e r .

r2» Lapie : Les entreprises d'économie mixte. Thèse. Paris, 1925.

 İKTİSADÎ DEVLET TEŞEKKÜLLERİ 741

1914-18 h a r b i n d e n e v v e l hususi teşebbüslerle komünlerin iş birliği

yapması sistemi umumileşmiş b u l u n u y o r d u . Komünler b u teşeb­
büsler üzerindeki k u d r e t l e r i n i ve mürakabe salâhiyetlerini arttır­
m a k için iştirak hisselerini çoğaltmağa ve sermayenin e k s e r i y e t i n i
elde etmeğe çalıştılar Komünlerin s i y a s e t l e r i n i n esaslı gayesi kâr­
larını arttırmak, kazanç elde e t m e k değildi; b u âmme idareleri h e r
şeyden e v v e l f a a l i y e t l e r i n i âmme h i z m e t i saydıkları teşebbüslerin
idaresi üzerinde, âmme m e n f a a t i bakımından b i r tesir ve nüfuz ic­
r a e t m e k gayesini t a k i p ediyorlardı. Komünler böyle b i r nüfuzun
iktisabı için lâzım gelen faik v a z i y e t i elde e t t i k t e n sonra, teşebbü­
sün günlük i d a r e s i n i sanayicilere ve t a c i r l e r e bıraktılar. Komünler
idareye müessir olacak b i r e k s e r i y e t i haiz olmadıkları zaman da
i m t i y a z n a m e l e r e koydukları b i r şart ile. umumî m e n f a a t l e r i alâka­
landıran bazı e h e m m i y e t l i kararları k e n d i t a s d i k l e r i n e bağlı t u t u ­
y o r ve b u n l a r d a n münasip görmediklerini reddetmek salâhiyetini
haiz bulunuyorlardı. 1914-18 h a r b i , économie m i x t e cereyanlarını
k u v v e t l e n d i r d i , d e v l e t i n i k t i s a d i faaliyet sahasını genişletmesi, b u
cereyanın dışında k a l a n A l m a n d e v l e t l e r i n i de b u sistemden i s t i ­
fadeye şevketti.

H a r p t e n sonra müdahale cereyanları daha k u v v e t l e n d i : W e i ­

m a r Esas K a n u n u sosyalizm esaslarına büyük b i r y e r v e r i y o r d u :
artık sosyalizm cereyanları kuvvetlenmiş, hattâ kantınileşmiş ve
âmme i d a r e l e r i n i n eski cesaretsizliği, k o r k u ve tereddüdü de k a l ­
mamıştı; b i n a e n a l e y h arlık économie m i x t e teşebbüsleri y e r i n e âm­
me şahısları şirketi (Oeffenlliche Kapitalgesellschaften) ve t e k aza-
lı âmme şirketi (Oeffentliche Einmangcsellschaften) k a i m olmağa
ve hususî teşebbüsler aleyhine olarak b u şirketler çoğalmağa baş­
ladı. B u cereyan çok çabuk genişledi ve hatta âmme h i z m e t l e r i h u ­
dutlarını aştı; R e i c h v e A l m a n d e v l e t l e r i b u y e n i sistemi A l m a n
sanayiine hâkim o l m a k ve zahiren hususi b i r teşekkül maskesi a l -
tmda istihsal sahasındaki sosyalizasyon cereyanlarını gizlemek için
de kullandılar: 1923 de k u r u l a n V e r e i n i g t e I n d u s t r i e n n l e r n e h m u n -
gen A . g . , B e r l i n (V. t . A. g.) b u cereyanı çok i l e r i götürmüştü. B u
müessese Reich'ın t e k başına hissedar olduğu 600 m i l y o n m a r k
sermayeli b i r a n o n i m şirketti, y a n i t e k azalı b i r âmme şirketi i d i
ve gayesi de iktisadî teşebbüslere iştirakti. 1925 de b u . m u h t e l i f
nevi şirketlerle 300 m i l y o n marklık b i r alâka tesis etmiş b u l u n u ­
y o r d u . İşte Reich, b u şirket vasıtasile büyük A l m a n sanayi tröst­
lerine hâkim olmuştu.

Görülüyor k i A l m a n y a d a .
T şirket şeklinde sade b i r kısım âm-
m e h i z m e t l e r i n i n ifası değil, a y n i zamanda gerek d e v l e t teşebbüs­
l e r i n i n v e gerekse hususi teşebbüslerin t a n z i m i de düşünülmüştür:
M u h t e l i f şirketler k e n d i mevzuları d a h i l i n d e k i f a a l i y e t l e r i ifa eder­
k e n , b u n l a r arasında iş birliği y a p m a k , m u n t a z a m b i r plân t a k i p
e d e b i l m e k meselesi de y i n e şirket şeklindeki teşekküllerle t e m i n
edilmeğe çalışılmış ve o r t a y a K o n z e r n sistemi çıkmıştır. B u siste­
m i n gayesi umumî faaliyet, plân ve mürakabede b i r m e r k e z i y e t
ve t e f e r r u a t ve iş sahasında ise b i r ademi m e r k e z i y e t kurmaktır.
B u sisteme göre başta bütün f a a l i y e t i elinde t u t a n merkezî b i r m a ­
k a m v e b u n d a n sonra m u h t e l i f g r u p l a r ve n i h a y e t teşebbüsler
m e v c u t t u r . Başta b u l u n a n m a k a m hazine, y a n i d e v l e t t i r . B u ; y a l ­
nız nazım v a z i y e t i n d e b u l u n a n v e H o l d i n g şirketi d i y e t a v s i f o l u ­
n a n b i r şirketin bütün hisselerini elinde t u t a r , y a n i b u şirket tek
azalı b i r âmme şirketidir; b u şirket yukarıda izah ettiğimiz g i b i , d i ­
ğer şirketlere nüfuz ederek, onları yüksek idare ve mürakabesi a l ­
tına koymuş o l u r (3).

İsviçrede de b u c e r e y a n k a n t o n l a r d a ve konfederasyonda baş­

lamış, komünler cereyana yabancı kalmışlardı. B u r a d a d a A l m a n -
yada olduğu g i b i evvelâ économie m i x t e teşebbüsleri görünmüş,
f a k a t âmme İdareleri k e n d i aralarında iştirak s u r e t i l e de a y n i ne­
t i c e y e varacaklarını anlayınca, o r t a y a âmme şahısları şirketleri de
çıkmıştır. T e k azalı âmme şirketi İsviçrede h e m e n y o k g i b i d i r . İs­
viçrede âmme şahıslan şirketlerinin en mühimleri, e l e k t r i k İstih­
sali İçin doğu İsviçresi kantonları tarafından kurulmuş olan N o r d -
Ostsohweizerische K r a f t w e r k e A . g. ( N . O. K.) d i r . B u şirketin ser­
m a y e s i yalnız b u k a n t o n l a r tarafından konulmuş ve şirket esas n i ­
zamnamesinde hissedar kantonların i s i m l e r i kayıt v e t a s r i h edil­
miştir. B u hissedar k a n t o n l a r hiç b i r halde hisselerini d e v i r ve
ferağ edemezler, y a n i hisseler nama m u h a r r e r ve g a y r i k a b i l i de­
v i r v e ferağdır.

R u s y a y a gelince; Sovyet inkilâbı, b i r t a r a f t a n y e n i siyasî ve

içtimaî teşkilâtı, diğer t a r a f t a n aldığı millileştirme t e d b i r l e r i icabı
o l a r a k , bütün hükmî şahısların hayatına n i h a y e t vermiş, b u n l a r ­
dan b i r kısmı t a m a m e n ilga edilmiş, b i r kısmının y e r i n e de Sovi-
et'ler v e bunların merkez k o m i t e l e r i k a i m olmuştu. Bilhassa şir­
k e t l e r , b a n k a l a r g i b i hususî hükmî şahısların da millileştirilmesi ne­
ticesi olarak varlıklarına n i h a y e t v e r i l i y o r d u . Meselâ b a n k a İşle-

(3ı Bu hususta bakınız: Orti. Prof. Ernst E. Htrsch: İktisadi Devlet

'.eşek küllerin in hukuki mahiyeti.
 IKTISADI DEVLET TEŞEKKÜLLERI 74 ;t

ten bütün şirketler, 14/27 Birineikânun 1917 t a r i h l i k a r a r n a m e n e ­

ticesinde o r t a d a n kalkıyorlardı. B u k a r a r n a m e y e göre banka m u a ­
m e l e l e r i d e v l e t i n inhisarına g i r i y o r d u ; bütün b u hususî b a n k a l a r
b i r füziyon ile d e v l e t bankasının içinde kaynıyorlardı. B u n u n l a be­
r a b e r k a r a r n a m e , b u füziyonun şeklini t a y i n etmemişti. 26 İkinci-
k a n u n 1918 t a r i h l i k a r a r n a m e ile y e n i b i r t e d b i r alındı; b u k a r a r ­
name ile bütün hususî bankaların sermayelerine h a l k bankası le­
hine o l a r a k e l k o n u l u y o r ; bankaların aksiyonları i p t a l edilerek, b u n ­
ların h a l k bankasına t e s l i m i m e c b u r i kılmıyordu. B u h a l k bankası
da, 1920 t a r i h i n d e kaldırılarak, a k t i f ve pasifi m a l i y e komiserliğine
devredilmişti. A y n i usul sanayide de t a t b i k e d i l d i : 28 H a z i r a n 1918
t a r i h l i k a r a r n a m e , büyük sanayiin millileştirildiğini ilân e t l i k t e n
sonra, Sovyet C u m h u r i y e t i ülkesinde b u l u n a n b u g i b i t i c a r i v e sı­
naî teşebbüslerin t e k m i l sermayeleri v e m a l l a r i l e devlet mülkiye­
t i n e girdiğini b e y a n e d i y o r d u .
B u suretle bütün i k t i s a d i f a a l i y e t sahalarına ve teşebbüslere el
k o y a n Sovyet d e v l e t i , b u f a a l i y e t l e r i İfa e t m e k üzere d e v l e t i n b i r
cüz'ünü teşkil e t m e k l e beraber, o n d a n ayrı b i r hukukî şahsiyeti h a ­
iz ve k e n d i n e mahsus h u k u k i b i r varlığa ve h a y a t a sahip olan
trüstlerle b u n l a r a benzer müesseseleri o r t a y a çıkardı. M u h t a r dev­
let teşebbüsleri (trüst) f i k r i N . e. P. d e v r i n i açan i k i vesikada; 9
Ağustos 1921 t a r i h l i , yeni i k t i s a d i siyasetin t a h a k k u k u n a müteal­
l i k b i r t a l i m a t l a , 12 Ağustos 1921 t a r i h l i büyük sanayiin t e k r a r k u ­
rulmasına ve s a n a y i i n İnkişaf ve kalkınmasına müteallik ana p r e n ­
siplerde m e y d a n a çıkıyordu. 1921 Birincikânunundaki büyük sa¬
n a y i ve n a k l i y a t konferansının kararlarına nazaran, b i r d e v l e t
trüstü, m u h t e l i f müteferrik hükümet teşebbüslerinin d e v l e t t e n ay­
rı v e b i r hükmi şahıs haklarını haiz. müstakil ticarî ve i k t i s a d i b i r
b i r l i k h a l i n d e k i teşkilât ve idaresidir.
Sovyet inkılâbının doğumile N . e . P . d e v r i arasında geçen za­
m a n l a r zarfında Rusyada k u v v e t l i b i r ihtilâl z i h n i y e t i hâkim o l d u ­
ğu için, müesseselerin hukukî ve hattâ i k t i s a d i nizamı i k i n c i plân­
da v e tâli e h e m m i y e t t e kalmış, yalnız bütün m i l l i iktisadın b i r dev*
t teşebbüsü şeklinde t a n z i m i l e i k t i f a edilmişti. D e v l e t bütün küv­
et ve hâkimiyetile bütün iktisadî teşebbüslerin üzerine yüklen­
miş ve bunları diğer devlet İşleri v e teşebbüsleri gibi idare e t m e ­
ğe başlamıştı. S o v y e t d e v l e t i , iktisadî f a a l i y e t l e r i n esaslı branşla­
rım eline alınca, m u h t e l i f sahalarda sayısız i k t i s a d i u z u v l a r l a t e m ­
sil edilmiş o l d u : M u a y y e n b i r sanayi sahasındaki h e r devlet teşeb­
büsü, d e v l e t i n b i r İktisadi u z v u n u teşkil e d i y o r d u ; bunların karşı-
744 SıDDıK SAMI ONAR

lıklı rabıtaları v e münasebetleri de nihayetsiz derecede m u h t e l i f

i d i . Bütün b u m u h t e l i f ve karışık teşekküllerin ancak b i r t e k şah­
sın m u h t e l i f uzuvları oldukları k a b u l edilerek, b u n d a n bütün h u ­
kukî ve iktisadî n e t i c e l e r i n çıkarılması istenilince, b u n l a r d a n çıka­
cak m u h t e l i f rabıta v e münasebetleri t a n z i m e t m e k imkânsız de­
necek derecede güçleşiyordu. B u karışıklık N . e. P. siyasetine y o l
açtı. Yukarıda bahsettiğimiz 9 Ağustos 1921 t a r i h l i ve y e n i i k t i s a ­
d i siyasetin t a t b i k i n e d a i r t a l i m a t t a , h a l k k o m i s e r l e r i h e y e t i ; Sov­
y e t d e v l e t i n i n i l k anda m u h t e l i f m a h i y e t t e ve hadsiz hesapsız t e ­
şebbüsleri i d a r e e t m e k m e c b u r i y e t i n d e kaldığını b e y a n ve f a k a t
d e v l e t i n e m r i n e arzedilen m e m b a l a r d a n rasyonel ve i k t i s a d i b i r
tarzda istifade e t m e k imkânsızlığının b u i d a r e n i n i l k m e n f i netice­
si olduğunu i t i r a f e t m e k t e d i r .
İşte b u v a z i y e t karşısında m u h t e l i f ve müteferrik devlet te­
şebbüsleri, hükmi şahsiyeti haiz müstakil i k t i s a d i b i r l i k l e r şeklinde
t a n z i m e d i l d i ; b u suretle devlette karışık ve dağınık b i r şekilde
toplanmış o l a n m u h t e l i f teşebbüsler, tensik edilerek, hükmi şahsi­
y e t i haiz b i r b i r l i k içinde t a n z i m edilmiş o l d u . B u n l a r devlet trüst-
l e r i n i teşkil e d i y o r d u ; h e r trüst b i r b i r i l e alâkalı m u h t e l i f sınai ve
ticarî teşebbüsleri İhtiva e d i y o r ve hukukî münasebetler alanında
müstakil b i r hükmi şahıs o l a r a k o r t a y a çıkıyordu.
Trüstleri o r t a y a çıkaran k a r a r l a r , bunların t i c a r i esaslara gö­
r e f a a l i y e t t e bulunacaklarını t a s r i h etımektedirler. T i c a r i esaslar­
d a n m a k s a t n e d i r ? B u nokta bize Sovyet R u s y a d a k i trüstlerle d i ­
ğer İktisadî teşekküllerin m a h i y e t l e r i n i anlatacağı için, büyük b i r
e h e m m i y e t i h a i z d i r . B u p r e n s i p hukukî o l m a k t a n ziyade i k t i s a d i
v e m a l i b i r m a h i y e t arzeder; b u n d a n b e k l e n i l e n netice, devlet te­
şebbüslerinin doğrudan doğruya d e v l e t hazinesine yükletilin ive­
r e k , k e n d i vasıtalarile yaşıyabilecek b i r t a r z d a çalışmağa m e c b u r
olmalarıdır; y a n i b u teşekküller müstakil b i r e r i k t i s a d i b i r l i k ha­
l i n d e o r t a y a çıktıktan sonra, d e v l e t hazinesile alâkaları kesilecek
ve artık müstakil b i r e r hususi müessese g i b i hayatlarını k e n d i k a -
ançîarile d e v a m ettirecek b i r usul d a h i l i n d e çalışmak m e c b u r i y e ­
t i n d e kalacaklardır. 9 ve 21 Ağustos 1921 t a r i h l i vesikalara naza­
r a n b u müesseselerin i l k teşekküllerinde k e n d i l e r i n e lüzumlu olan
'evazıım, devlet tarafından v e r i l e c e k t i , y a n i sermaye devlet tarafın*
Oan t e m i n e d i l i y o r d u ; fakat devlet b u s e r m a y e y i b i r âmme h u k u ­
k u t a s a r r u f i l e , b u müesseseleri bütçesine a l a r a k b i r tahsisat v e r ­
m e k l e k o y m u y o r , âdeta i k r a z e d i y o r d u . B i n a e n a l e y h b u teşekkül­
l e r d e v l e t i n k e n d i l e r i n e vermiş oldukları sermaye dolayısile devle-
 IKTISADı DEVLET TEŞEKKÜLLERI 745

t e karşı borçlanmış oluyorlardı; b u borç istihsal edilen m a d d e l e r i n

b i r kısmı d e v l e t e v e r i l m e k suretile Ödenecekti. B u n d a n maada b u
serbesti s i s t e m i n i t a m a m l a m a k üzere b u teşekküllere serbest b i r
surette, pazarlıkla da malzeme t e d a r i k i ve istihsal e t t i k l e r i m a d d e ­
l e r i n b i r kısmını da serbestçe satmak hakkı tanılıyordu.
N, e. P. d e v r i n i açan 9 ve 21 Ağustos 1921 t a r i h l i i k i vesika» d e v ­
l e t i n i k t i s a d i f a a l i y e t l e r i v e teşebbüsleri hakkında h u k u k i esaslar
k o y m a k l a i k t i f a ediyor, bunların hukukî şekillerile fazla meşgul
o l m u y o r d u . Yukarıda söylediğimiz g i b i trüst f i k r i , b u vesikalarda
doğmakla b e r a b e r henüz h u k u k i şeklini almış değildi. Rus i n k i -
lâpçüarı, inkılâbın İlk zamanlarında daha ziyade ihtilâlci b i r z i h ­
n i y e t l e h a r e k e t edip. i k t i s a d i ve hukukî i n c e l i k l e r i i h m a l e t t i k l e r i
g i b i . N , e. P, d e v r i n i n bu i l k günlerinde de bu işlerle daha ziyade
iktisadî bakımdan meşgul olmuşlar, bunların h u k u k i cephesile faz­
la uğraşmamışlardı; ancak 1921 Birincikânunundaki büyük sanayi
ve n a k l i y a t konferansı, i k t i s a d i devlet teşekküllerinin hukukî f i z l -
y o n o m i s i n i m e y d a n a çıkarıyor, bunların d e v l e t t e n ayrı ve hükmi
şahsiyeti haiz b i r e r teşkilât olduğunu b e l i r t i y o r ve b u n l a r a d e v l e t
trüstü ( G o s t r u s t ) adını v e r i y o r d u . K o n f e r a n s kararlarında trüst-
l e r i n iç teşkilâtı hakkında da esaslar bulunduğu gibi, bunların,-esa-
sen g a y r i k a b i l i d e v i r ve ferağ o l a n arazi, o r m a n g i b i m a l l a r müs­
tesna o l m a k üzere, bütün mallarının borçlarına karşılık teşkil ede­
ceği t a s r i h o l u n u y o r d u .

Sovyet M e d e n i K a n u n u n u n devlet müesseselerine temas eden

19 u n c u maddesi, b u konferans kararlarını l e k r a r e t m e k l e i k t i f a
e t m e k l e d i r . A n c a k bu m a d d e n i n o r t a y a koyduğu y e n i hüküm, t i ­
c a r i esaslar üzerine kurulmuş teşebbüslerin borçlarından d e v l e t i n
m e s u l olmıyaeağı p r e n s i p i d i r . B u suretle Medenî K a n u n , t i c a r i
esaslar p r e n s i p i n i n h u k u k i şartını koymuştur. B u hükmün m u c i p
sebepleri şu s u r e t l e izah e d i l m e k t e d i r : B i r sanayi branşının iflâsı
h a l i n d e borçlarından doğan m e s ' u l i y e t i devlete yükletilirse. • sa­
n a y i işletilmesinde ciddî ve rasyonel b i r s u r e t t e çalışılmaz.
1923 t a r i h i n d e trüstlere müteallik m e v z u a t b i r takım k a r a r n a ­
melerle İkmal e d i l d i : 10 Nisan 1923 t a r i h l i k a r a r n a m e , devlet trüst-
l e r i n e ; 18 N i s a n 1923 t a r i h l i k a r a r n a m e mahallî organların idarele-
r i n d e k i trüstlere; 20 Nisan 1924 t a r i h l i k a r a r n a m e komün trüstle-
r i n e ; 30 M a r t t a r i h l i k a r a r n a m e z i r a i trüstlere taallûk eden hüküm­
leri i h t i v a e d i y o r d u . A y n i zamanda 1923 de t i c a r i vasıtalarla de¬
z ve n e h i r l e r d e münakaleye mütedair i k i k a r a r n a m e neşredil­
mişti.
 SIDDIK SAMI ONAR

Bütün b u k a r a r n a m e l e r e hâkim o l a n f i k i r , m u h t e l i f müstakil

t i c a r i f a a l i y e t l e r i m e r k e z i n t a n z i m ve idare ettiği tek İktisadî plâ­
na göre t e l i f e t m e k , b i r k o o r d i n a s y o n tesis e y l e m e k t i ; b u n d a n son¬
r a da 10 Nisan 1923 t a r i h l i k a r a r n a m e y e r i n e U . R. S. S. tarafın­
dan tanzim edilen nizamname k a i m oldu. B u mevzuata, devlet t i ­
c a r e t i rrüstlerine » T o r g » müteallik federal n i z a m n a m e i l e d e v l e t
müesseseleri yanında tâli teşebbüslere müteallik 10 Mayıs 1926 t a ­
r i h l i k a r a r n a m e ilâve e d i l d i .
Bütün b u n l a r a rağmen; t i c a r i esaslara müsteniden f a a l i y e t t e
b u l u n a n b u m u h t e l i f teşekküller, kâr elde e t m e k g a y e s i n i i s t i h d a f
e t t i k l e r i n d e n ve serbest piyasada m e v k i ve mukadderatlarını müs-
takillen tayin etmek salâhiyetini haiz olduklarından, istenilen
a h e n k ve b i r l i k t e m i n e d i l e m e d i . 1927 den i t i b a r e n b u teşekkülle­
r i n f a a l i y e t l e r i n i n t a n z i m i daha sıkı b i r m e r k e z i y e t e tâbi t u t u l d u
ve plân ve d i r e k t i f hususunda m e r k e z i y e t , sevk ve idare h u s u s u n ­
da ise a d e m i m e r k e z i y e t esası k a b u l o l u n d u ( 4 ) .
R u s y a d a k i i k t i s a d i devlet teşekküllerinin i s t i n a t e t t i k l e r i i k t i ­
sadi esas v e geçirdiği i s t i h a l e l e r i şu suretle tesbit e t t i k t e n sonra,
bunların hukukî n e t i c e l e r i n i t e t k i k e d e l i m :
•1. — 1921 konferansı kararlarına müstenit olan Medenî K a n u ­
n u n 19 u n c u maddesine göre t i c a r i esaslara müstenit devlet teşek­
külleri bütçede y e r i olmıyan, hazineye bağlı b u l u n m a y a n müstakil
hükmî şahıslardır. Bunların borçları, bazı k a n u n i istisnalar h a r i ­
cinde, serbestçe t a s a r r u f e t t i k l e r i m a l l a r l a , y a n i Medenî K a n u n u n
21 ve 22 n c i maddesile esasen g a y r i k a b i l i d e v i r ve ferağ a d d e d i ­
l e n , tedavül k a b i l i y e t i tanınmayan m a l l a r d a n g a y r i m a l l a r l a t e m i n
edilmiştir.
Ticarî esaslar t a b i r i , S o v y e t jürisprüdansı tarafından da tefsir
edilmiştir. Jürisprüdansa göre b u p r e n s i p i n esasını, teşebbüsün
k e n d i hususi vasıtalarını k a y b e t m e k s i z i n yaşıyabilmesi teşkil eder.
Teşebbüs, hazineden m u n z a m m a s r a f l a r istemeğe m e c b u r k a l m a k ­
sızın i d a r e e d i l m e l i d i r . Bazıları daha i l e r i g i d e r e k b u p r e n s i p i n
kâr gayesini i s t i h d a f ettiğini söylerler. 10 N i s a n 1923 t a r i h l i devlet
trüstlerine müteallik k a r a r n a m e n i n b i r i n c i maddesi de. b u görüşü
t e y i t eder. B u m a d d e y e göre devlet trüstleri, ticarî esaslara göre
kâr elde e t m e k gayesile f a a l i y e t t e b u l u n u r l a r . B u n u n l a beraber
kazanç g a y e s i n i n k a n u n vazıı nazarında p r e n s i p i n h u k u k i b i r u n ­
s u r u olmadığı k a b u l e d i l m e k t e ve 29 H a z i r a n 1927 t a r i h l i k a r a m a -

ı4> Ord, Prof. Ernst E. Hlı*eh : 3 numaralı notta adı gecen eser.
 IKTISADI DEVLET TEŞEKKÜLLERI 747

m e n i n b u noktayı meskût geçmiş olması da, b u n a d e l i l o l a r a k gös­

t e r i l m e k t e d i r . Diğer t a r a f t a n teşebbüsün zarar etmeksizin işleme­
si p r e n s i p i de t i c a r i esaslar m e f h u m u n u n esaslı b i r u n s u r u o l m a ­
yıp, daha geniş b i r surette i z h a r ve ifadesinden i b a r e t sayılmak­
tadır.
T i c a r i esaslar p r e n s i p i h u k u k bakımından şu suretle izah edil­
m e k t e d i r : K a p i t a l i z m ile mücadeleye girişen Sovyet d e v l e t i , b u
mücadelede bizzat k a p i t a l i z m i n metodlannı k u l l a n m a k istedi v e
devlet teşebbüslerinin âdi t i c a r i teşebbüsler g i b i ve b u teşebbüsle­
r i n tâbi olduğu esaslara göre t a n z i m ve idaresini k a b u l e t t i . F a k a t
b u , sadece S o v y e t d e v l e t i n e mahsus b i r r e j i m değildir; 3-ukarıda
İzah edildiği g i b i , i k t i s a d i sahaya yardımcı ve nâzım sıfatile müda­
hale eden diğer d e v l e t l e r de b u n u k a b u l etmişlerdir. Sovyet k a n u n
v a z u b u k a d a r l a i k t i f a e t m e y i p , daha r a d i k a l b i r yola müracaat
etmiştir: B u teşebbüslere müstakil b i r sermaye v e r d i k t e n s o n r a
bunların d e v l e t l e olan İktisadi alâkalarını t a m a m e n kesmiştir. B u
teşebbüsler umumî bütçeden çıkarıldığı g i b i , b u n l a r a devlet tara­
fından malî yardımda da bulunulmamaktadır. F i l h a k i k a diğer A v ­
r u p a d e v l e t l e r i n i n bazı malî müesseseleri de. t i c a r i ve sınai m a h i ­
y e t t e hususi bütçelerle idare e d i l m e k l e d i r ; fakat bunların d e v l e t ­
le i k t i s a d i alâkalan t a m a m e n kesilmiş değildir; devlet bunların
m u k a d d e r a t i l e alâkadar o l u r ; h a l b u k i Rusyada iktisadî teşebbüs­
ler, t i c a r i sahada d e v l e t i n hiç yardımına m a z h a r olmazlar, hayat
larını k e n d i l e r i t e m i n e t m e k m e c b u r i y e t i n d e d i r l e r , buna m u v a f f a k
olamazlarsa bütün t i c a r i teşebbüsler g i b i mahvolmağa mahkûm­
d u r l a r . B u n l a r iflâs tehlikesine de m a r u z d u r l a r . Görülüyor k i , b u
devlet müesseselerinin i k t i s a d i ve h u k u k i âkibetleri. hususî teşo
büslerin a y n i d i r . İşte b u n o k t a , ticarî esaslar p r e n s i p i n i n e n mü
h i m h u k u k i k a r a k t e r i n i teşkil eder.

2. — D e v l e t teşebbüslerinin t i c a r i esaslar d a h i l i n d e çalışmala­

rının ve hükmî şahsiyeti haiz bulunmalarının b i r neticesi de. b u n
ların h a k s a h i b i olmaları v e t e k m i l h u k u k i tasarrufları y a p a b i l m e ­
l e r i , diğer t a b i r l e , i k t i s a p ve istifade e h l i y e t i n i haiz bulunmaları­
dır. S o v y e t k a n u n v a z u bunları hususi şahıslar gibi saymış ve ba­
zı t a k y i t l e r altında M e d e n i K a n u n l a r a tâbi tutmuştur. 1923 n i ­
zamnamesi, trüstlerin devlet tarafından ellerine verilmiş olan m a l ­
ları i k t i s a p , bunları i s t i m a l ve b u n l a r d a t a s a r r u f e d e c e k l e r i n i ve
gerek b u bakımdan ve gerekse diğer m u a m e l e l e r i hususunda da,
mahsus k a n u n l a r l a konulmuş v e y a konulacak t a h d i t l e r dışında,
m e d e n i h u k u k hükümlerine tâbi olacaklarını t a s r i h ettiği g i b i . 1927
n i z a m n a m e s i de trüstierin i k t i s a p , i s t i m a l ve t a s a r r u f salâhiyetle­
r i n e m a l i k ve v e r g i l e r l e mükellef olduklarım ve b u n i z a m n a m e i l e
ve mahsus k a n u n l a r l a k o n u l a n t a k y i t l e r dışında g e r e k d e v l e t i n ve
gerekse m a h a l l i i d a r e l e r i n u m u m i mevzuatına tâbi bulunduklarını
beyan etmektedir.

3, — D e v l e t i k t i s a d i teşebbüslerinin d e v l e t hazinesi karşısın­

d a k i istiklâlinin b i r neticesi de, b u teşebbüslerin de devlet v e y a sa­
i r i d a r e şahıslarının borçlarından m e s ' u l olmamalarıdır. 29 H a z i r a n
1927 t a r i h l i n i z a m n a m e h a z i n e n i n v e mahallî S o v y e t l e r i n trüstie­
r i n borçlarından, trüstierin de d e v l e t i n ve mahallî Sovyetlerin
borçlarından m e s ' u l olmadıklarını t a s r i h e t m e k t e d i r .

4. — Ticarî esaslar ve istiklâl p r e n s i p i n i n mühim b i r neticesi

de trüstierin g e r e k b i r b i r l e r i l e ve gerekse d e v l e t l e olan iş münase­
b e t l e r i n i n a k d i esaslarla t a n z i m edilmesidir. 1923 nizamnamesine
göre devlet hiç b i r trüstün mallarını v e y a m a h s u l l e r i n i kendisile
yapacağı hususî b i r anlaşmadan g a y r i b i r s u r e t t e i k t i s a p edemez.
1927 nizamnamesinde b u hüküm aynen m e v c u t değilse de, n i z a m n a ­
m e n i n a y n i esası m u h a f a z a ettiği anlaşılmaktadır. F i l h a k i k a b u n i ­
zamnameye göre de, m a f e v k b i r u z v u n tröste m a h s u l l e r i n i , devlet
uzuvlarına teslim etmesi hakkındaki e m r i , t a y i n edüen bedel p a ­
zar fiyatından aşağı olsa da, muteberse de b u bedel istihsal fiyatı­
na vasati bîr kâr z a m m i l e husule gelecek f i y a t t a n aşağı olamaz.
Öyle b i r teslim e m r i ; tröste, l e h i n e teslim e m r i v e r i l e n devlet o r -
anile b i r m u k a v e l e yapılması b o r c u n u t a h m i l eder. Görülüyor k i
b i r trüstle diğer b i r trüst veya devlet u z v u arasında doğacak müna­
sebet, b i r akde i s t i n a t e t m e k t e ve bu a k i l l e t a n z i m olunmaktadır.
R u s y a d a k i devlet i k t i s a d i teşebbüsleri başlıca üç kısma ayrıl­
maktadır: Devlet sınai teşebbüsleri veya devlet trüstleri ( G o s t r u s t ) ,
d e v l e t t i c a r i teşebbüsleri ( G o s t r o g ) ; ve b u teşebbüslerin k u r d u k ­
ları b i r l i k l e r ( S y n d i c a t ) ,
D e v l e t i k t i s a d i teşebbüslerinin en mühim şekli devlet tröstleri­
d i r . D e v l e t trüstü t a b i r i , evvelce yalnız sınaî teşebbüsler teşkilâtı­
na mehsus olduğu halde, sonraları, sınaî m a h i y e t t e o l m a m a k l a be­
raber, ayni esaslar, y a n i t i c a r i esaslar üzerine k u r u l a n ve işliyen d i ­
ğer teşebbüslere de bu n a m verilmeğe başlanmıştır. 29 H a z i r a n 1927
t a r i h l i n i z a m n a m e y e göre trüstierin m a h i y e t i ve k a r a k t e r i s t i k v a ­
sıflan şu suretle hülâsa e d i l e b i l i r : Trüst, statülere müsteniden hük­
mî şahsiyeti haiz v e g a y r i k a b i l i tecezzi i k t i s a d i b i r b i r l i k o l m a k üze­
r e teşkil edilmiş b i r sınaî devlet teşebbüsüdür. Trüstün sehimlere
 IKTISADI DEVLET TEŞEKKÜLLER! 743

ayrılması mümkün olmıyan b i r sermayesi vardır. Trüst statüsünün

gösterdiği b i r devlet u z v u n u n idaresi altında b u l u n u r ve t a b i o l d u ­
ğu devlet u z v u n u n tasdik ettiği plâna u y g u n olarak ticarî esaslar
dahilinde h a r e k e t eder.
Görülüyor k i trüstler; faaliyet sabalarında ve f a a l i y e t l e r i sıra­
sında müstakil b i r e r teşekkül ve hususî h u k u k hükmü şahsi g i b i
görünmekle beraber, h a k i k a t t e , b i r e r serbest teşekkül olmayıp, d e v ­
let tarafından k u r u l a n ve idare edilen müesseselerdir. B u n l a r alâ­
kalı müessesenin t e k l i f ve teşebbüsü ve hükümet makamlarının
müsaadesile teşekkül ederler. Statüleri de yine hükümet m a k a m l a ­
rınca t e t k i k ve tasdik o l u n u r . B i r trüstün y e n i trüste İlâvesi, i k i
trüstün birleştirilmesi, m e v c u t b i r trüstün sermayesinden b i r kısmı
alınmak suretile y e n i b i r trüstün teşkili, m e v c u t b i r trüstün t a k s i m i
de a y n i esaslara tâbidir, Trüst, statüsünün tescilinden i t i b a r e n hük­
mî şahsiyet i k t i s a p eder ve faaliyet m e v z u u : f a b r i k a , tezgâh ve i m a ­
lâthane, maden ve saire gibi m u h t e l i f sınai teşebbüsleri i h t i v a etse
bile; h u k u k i b i r b i r l i k haline gelir. B u n u n l a beraber trüstü teşkil
eden sınaî teşebbüs cüz'ü tamlarının b i r m e v c u d i y e t ve m u h t a r i y e ­
t i , hattâ b i r dereceye kadar şahsiyeti m e v c u t olacağı da k a b u l e d i l ­
mektedir,

Trüstün müstakil b i r pttrimuvanı b u l u n m a k ve bu p a l r i m u v a -

nın a k t i f i t e k m i l borçlarına karşılık teşkil etmekle beraber, t i c a r i
esaslardan çıkarılan b u netice de m u t l a k değildir ve zahirî b i r v a ­
z i y e t t e n i b a r e t sayılabilir. Çünkü trüste tahsis edilen b u p a t r i m u -
vanın, b i r çok unsurları esas i t i b a r i l e g a y r i k a b i l i d e v i r ve ferağ o l a n ,
haczi mümkün olmıyan mallardandır. B u n l a r üzerinde trüstün haiz
olduğu h a k sadece idare, i s t i m a l ve i n t i f a d a n i b a r e t t i r . B u n l a r d a
trüstün k e n d i s i t a s a r r u f edcmiyeceği g i b i , alacaklıları da t a s a r r u f
edemezler. B i n a e n a l e y h b u patrimuvanın ancak umumî mevzuata
göre tedavül k a b i l i y e t i n i haiz olan kısımları, alacaklılara karşı t e ­
m i n a t teşkil edebilir.

Trüstün patrimuvanının: sınaî teşebbüsün t e k m i l tesisaıı, fab­

r i k a ve imalâthaneler, sınaî tesisat g i b i mühim b i r kısmının g a y r i
k a b i l i ferağ ve g a y r i k a b i l i haciz devlet mallarından sayılması, dev­
letle b u teşebbüsler arasındaki h a k i k i rabıtayı çok güzel göstermek­
tedir. B u m a l l a r trüste tahsis e d i l m e k l e beraber, d e v l e t i n b u n i a r
üzerinde haiz olduğu hak inkitaa uğramış değildir- B u n u n neticesi
olarak devlet bunları trüstten geri alabileceği gibi, başka b i r trüste
de tahsis edebilir. B u n u n l a beraber, n i z a m n a m e trüstün üçüncü şa­
hıslar karşısındaki itibarını muhafaza e t m e k için b i r tahdit koymuş-
t u r : S e r m a y e n i n b i r kısmının geri alınmasından sonra k a l a n kısım,
trüstün t e k m i l borçlarını ödemeğe kâfi gelmezse, b u m a l l a r g e r i
alınamaz. B u n u n manası, trüst teşebbüslerine d e v a m eder v e borç­
larını ödemeğe çalışır, d e m e k t i r . Trüstün tasfiyesi h a l i n d e de b u
malların devlete a i t olacağı, tabiîdir.
T r i i s t l e r e v e r i l e n serbesti ve m u h t a r i y e t i n , bunların h e r b i r i n i n
sırf k e n d i bakımından ve k e n d i görüşüne u y g u n b i r t a r z d a çalışa­
r a k , i k t i s a d i alanda b i r anarşi doğurmaması, aralarında b i r ahenk
v e b i r l i k t e m i n i için plân ve d i r e k t i f hususunda b i r m e r k e z i y e t e tâ­
b i tutulduğuna işaret etmiştik. 1927 nizamnamesi b u n u t e m i n et­
m e k için trüstleri b i r devlet u z v u n a tâbi tutmuştur. B u u z u v hük­
mî şahsiyeti, müstakil bütçesi olmıyan b i r i d a r e şubesinden i b a ­
r e t t i r ; y a n i diğer d e v l e t l e r d e k i m e r k e z teşkilâtı içinde b u l u n a n
u m u m müdürlükler g i b i b i r d a i r e d i r . B u d a i r e n i n trüstün iç idaresi
üzerinde geniş salâhiyetleri vardır: Trüstün sınai ve malî plânını
tasdik ve bunların icrasını m u r a k a b e e t m e k ; trüst idare k o m i ­
tesi azalarını, müdür ve v e k i l i n i t a y i n ve azil ve idare k o m i t e s i ve­
y a müdürün t e k l i f i üzerine muhasebeciyi t a y i n ve azleylemek; m e v ­
zuata ve trüst statülerine müsteniden idareye v e muhasebeye v e ­
r i l e n talimatı t e y i d ve t e k i d e t m e k ; trüstün sermayesinin kullanıl­
masını ve hesaplarını t e t k i k v e mürakabe e t m e k ; trüst statülerinde,
sermayelerinde yapılacak t a d i l l e r ve trüstün f a a l i y e t i n i t e r k ve t a ­
t i l etmesi h u s u s u n d a k a r a r v e r m e k g i b i mühim işler, b u d a i r e n i n sa­
lâhiyeti d a h i l i n d e d i r .

B u n l a r d a n maada hususlarda trüst organları t a m b i r h a r e k e t

serbestliğine m a l i k t i r l e r . Trüst idare meclisi, trüstün İşlerini ve
m e v c u d i y e t i n i müstakilen idare eder, Trüstün uzvî b i r İdare k o m i ­
tesi veya b i r müdür ve v e k i l i n d e n i b a r e t t i r . B u n l a r hükümetçe t a ­
y i n e d i l i r l e r ve d e v l e t m e m u r u v a z i y e t i n d e d i r l e r , Gostrog'lar da
a y n i hükümlere tâbidir-

S e n d i k a l a r ise, iktisadî teşebbüslerin m u a y y e n b i r şubesine a i t

tröstleri b i r bütün olarak t o p l a m a k , b u n l a r arasında b i r ahenk h u ­
sule g e t i r m e k maksadile k u r u l a n b i r l i k l e r d i r . B u n l a r ; 1922 de t i c a ­
r i esaslara d a y a n a n m u h t e l i f teşekküllerin r e k a b e t i neticesinde h u ­
sule gelen i s t i h s a l fazlalığı ve satış yokluğu buhranının ârazı gö­
rünmeğe başladığı zaman alınan t e d b i r l e r d e n b i r i n i n neticesi olarak
m e y d a n a çıkmıştır. B u sendikalarla trüstler arasında b i r ahenk
k u r m a k , trüstlerin f a a l i y e t l e r i n i t a n z i m eylemek, h a k i k a t t e Sovyet
•devletinin b i r e r uzvu olan trüstler arasında m e v c u t olması lâzım
 IKTISADI DEVLET TEŞEKKÜLLERI 751

gelen bağlar k u v v e t l e n d i r i l m e k istenilmiştir- 1923 de akdedilen b i r

kongrede, sendikaların satmak veya i h t i y a t olarak saklamak üzere
t o p t a n t i c a r e t i t a n z i m maksadilc kuruldukları söyleniyordu. Yüksek
i k t i s a t meclisi tarafından k a b u l edilen b i r k a r a r a göre de sendika­
l a r t i c a r i masrafları azaltmak, trüsllerin ticari teşkilâtını t a n z i m e t ­
m e k , bunların t i c a r i ve m a l i f a a l i y e t l e r i n i koordine e t m e k , sanayiin
istihsalini daha rasyonel b i r hale k o y m a k , b u sanayie lâzım olan i p ­
tidaî m a d d e l e r i daha müsait şartlarla t e m i n e t m e k gibi m a k s a t l a r
t a k i p edeceklerdi. Sendikalar esas itibar ile rızai b i r e r teşekküldür;
y a n i alâkalı tröstler aralarında anlaşmak suretile sendika k u r a b i l i r ­
ler. B u n u n l a beraber m e r k e z i n e m i r ve d i r e k t i f l e r i üzerine m e c b u ­
rî b i r t e d b i r o l a r a k k u r u l a n sendikalar m e v c u t t u r . B u suretle k u r u ­
lan sendikaların esasını b i r âmme h u k u k u t a s a r r u f u teşkil e t m e k t e ­
d i r . B u n u n neticesi olarak da, b u nevi sendikalar, b i r inhisar tesis
ederler ve alâkalılar için de sendikaya g i r m e k m e c b u r i y e t i hâsıl
o l u r . S e n d i k a l a r , azaları tarafından k o n u l a n b i r sermayeye ve müs­
t a k i l b i r hükmi şahsiyete m a l i k t i r l e r ; b u n l a r azaları b i r e r hükmi
şahıs olan İkinci b i r hükmi şahsı teşkil ederler. Sendika; faaliyet
m e v z u u n u n genişliği nisbetinde azası olan trüstlerin serbestliğini
t a h d i t etmiş olur. Sendikaların statüleri de alâkalı h a l k komiserliği
tarafından tasdik e d i l m e k icap eder. Sendika b i r mümessiller m e c l i ­
si ( P r a v l e n i e ) d e n i l e n idare h e y e t i tarafından idare o l u n u r . B u i d a ­
re h e y e t i n i n sendika üzerinde u m u m i mürakabe hakkını haiz o l a n
yüksek m i l l i i k t i s a t meclisi tarafından tasdik edilmesi lâzımdır. M ü ­
messiller m e c l i s i n i n kararları gerek idare heyeti ve gerekse sendika
azaları için m e c b u r i d i r .

1929 t a r i h i n d e n b e r i sendikaların y e r i n e diğer b i r takım teşek­

küller k a i m olmaktadır. B u n l a r , Obiedinenie denilen b i r l i k l e r d i r .
B u n l a r sanayiin mühim b i r şubesinin sevk ve idaresini üzerlerine
alırlar ve ticarî esaslara dayanırlar. B i n a e n a l e y h , bunların da k e n ­
dilerine mahsus b i r sermayeleri ve hükmî şahsiyetleri vardır. K e n ­
dilerine tahsis e d i l e n tedavülü k a b i l m a l l a r dairesinde, üçüncü şa­
hıslara karşı meşguldürler. Bunların k e n d i l e r i n e tâbi olan teşebbüs­
ler karşısındaki vazife ve salâhiyetleri şunlardır: İstihsalin plânlaş-
tırılması, büyük inşaat işleri, salısın ve istihsal vasıtaları t e d a r i k i ­
nin teşkilâtlandırılması: t i c a r i ve malî f a a l i y e t l e r i n sevk ve idaresi:
İş meselelerinin t a n z i m i ; kadroların hazırlanması: müdürlerin v e
memurların t a y i n v e azli.

B u b i r l i k l e r m e r k e z i y e t temayülünün arttığını göstermektedir.

B u n u n neticesi o l a r a k birliği teşkil eden trüstlerin, ayrı teşebbüsle-
752 SıDDıK SAMI ONAR

r i n hükmi şahsiyetleri v e m u h t a r i y e t l e r i azalmakta v e y a k a y b u U

m a k t a ve salâhiyetleri t e k n i k m a h i y e t t e k i meselelere i n h i s a r etmek­
t e d i r . A y n i zamanda b u b i r l i k l e r trüstün bağlı olduğu hükümet uz­
v u n u n , gördüğü vazifelerden b i r kısmını i f a e t m e k t e ve b u suretle
komiserliğin müdahalesini t a h d i t e y l e m e k t e d i r .
D a h a sonraları b u b i r l i k cereyanı da durmuş, 1931 ile 1932 sene­
l e r i n d e sanayi, ziraat, n a k l i y a t ve t i c a r e t h a l k k o m i s e r l i k l e r i n i n ade­
d i çoğalmıştır.

F a a l i y e t l e r i n i geniş b i r surette ve m u h t e l i f şekillerde iktisadî

sahalara da y a y a n Türkiye Cümhuriyeti, b u y e n i iş alanının ihtiyaç­
larına uyacak teşekkülleri k u r a r k e n , başka m e m l e k e t l e r d e gördüğü­
müz nümunelerden ve o r a l a r d a k i tecrübelerden istifade etmiş, ge­
rek b u müşahede ve gerekse tatbikatımızda elde edilen tecrübeler
ve d u y u l a n ihtiyaçlar, iktisadî devlet teşekküllerimizin b i r takım is­
t i h a l e l e r geçirmesine ve şekiller almasma sebep olmuştur.

Osmanlı İmparatorluğunda f a k i r v e o r t a h a l l i sınıfa, hususî ve

t i c a r i usuller d a h i l i n d e i k r a z suretile yardım y a p a n ve kâr gayesi
t a k i p e t m e y i p , içtimaî yardım gayesile İhdas edilmiş b u l u n a n E m n i ­
yet Sandığı ile çiftçiye yardım maksadile ihdas o l u n a n ve fakat b i r
banka şeklinde sayılan Z i r a a t Bankası b u neviden b i r e r müessese
sayılabilirdi.
M i t h a t Paşanın eseri olan Z i r a a t Bankasının menşei, b u zatın
T u n a valiliği esnasında y a n i 1280 t a r i h i n d e köylünün m a r u z kaldığı
ihtikâra çare b u l m a k üzere kazalarda kurmuş olduğu memleket
sandıklarıdır. B u sandıklar, sonraları diğer vilâyetlerde de k u r u l ­
mağa başlanmıştır. Sandıklar İlk kuruldukları zaman t a m a m e n h u ­
susi sermaye ile teşkil edilmişlerdi: Köylü k e n d i tarlasını e k e r k e n ,
sandık hesabına da yarım dönüm ekecek ve b u kısmın mahsulü i
t i y a r h e y e t l e r i tarafından satılarak, bedelleri sandığa verilecekt
1296 t a r i h i n d e sandıkların adı ve sermayesinin m a h i y e t i biraz d
ğişti: B u n l a r a M e n a f i Sandıkları adı v e r i l d i ve sermayeleri de o za­
manın arazi v e r g i s i olan aşara zammedilen m e n a f i hisselerile t e m i n
olunmağa başladı. İşte b u sandıklar, 1304 t a r i h i n d e Z i r a a t Bankası­
na kalbedilmişlir. Bankanın sermayesi, aşardan y a n i âmme h u k u k u
kaynaklarından geliyor ve T i c a r e t Nezaretine bağlı olarak hükümet
tarafından i n t i h a p edilen b i r idare meclisi ve y i n e hükümet tara¬
fından t a y i n o l u n a n b i r müdür tarafından idare o l u n u y o r d u . Aş
 IKTISADÎ DEVLET T E Ş E K K Ü L L E R I 753

rın ilgasından sonra da Z i r a a t Bankasının hissesi, arazi vergisi üze­

r i n d e n alınmıştır.
1340 t a r i h i n d e Z i r a a t Bankasının idaresi hususunda »economic
m i x t e n sistemine m e y l e d i l e r e k . Bütçe K a n u n u n u n b i r maddesi ile
Banka, «sermayesi eshama münkasem b i r anonim şirket» haline k o ­
n u l d u ve b u esas d a h i l i n d e 1 Eylül 1928 t a r i h l i b i r esas n i z a m n a m e
de t a n z i m o l u n d u . F a k a t B a n k a , sermayesi hisse senetlerine ayrıl­
mış b i r a n o n i m şirket h a l i n d e görülmek ve binaenaleyh hissedarla­
rı da b u l u n m a k l a beraber, b u hissedarlar farazi b i r m a h i y e t t e i d i l e r ,
çünkü kazalar hissedar vaziyetine konulmuştu: H e r kazadan e v v e l ­
ce a l m a n m e n a f i hissesi, o kaza çiftçilerinin satılması ve ferağı k a ­
b i l o l m a m a k üzere müşterek malı sayılmış ve b u n u n karşılığı ola­
r a k ayrılan hisseler de, m a h a l l i m a l sandıklarında hıfzedilmişti. 1340
senesinden sonra alınacak iane hissesi için de, b u hisseler 100 l i r a ­
ya vardıkça, h e r mükellefe teslimatı derecesinde nama m u h a r r e r
esham v e r i l m e s i kararlaştırılmıştı. B u esham sahiplerile kazaları
temsil e t m e k üzere o kazanın belediye meclisi, ziraat odası ve z i r a ­
at b i r l i k l e r i kaza m e r k e z i n d e t o p l a n a r a k , vilâyet mümessillerini se­
çerlerdi. Sermayesi miktarına göre de vilâyetlerin 1 : 3 mümessili
o l a b i l i r d i ; b u mümessillerin birleşmesi ile u m u m i heyet husule gel­
miş o l u r d u ; b u u m u m i heyet de 7 : 12 kişilik b i r idare h e y e t i seçer­
d i ; Bankanın mürakabesi b u idare heyetine bırakılmıştı (5). Görü­
lüyor k i Z i r a a t Bankasının a n o n i m şirket olması, şeklî b i r m a h i y e ­
t i h a i z d i ; h a k i k a t t e sermayesi b i r v e r g i ile t o p l a n m a k l a ve B a n k a ­
nın bütçesi de mülhak bütçe halinde M i l l e t Meclisi tarafından tas­
d i k o l u n m a k t a İdi. B u şekil d e v a m e t m e d i ; 4/6/1937 t a r i h ve 3202
numaralı k a n u n , müessesenin b a n k a vasfını muhafaza e t m e k l e be­
raber, o n u a n o n i m şirket şeklinden çıkararak «salahiyetli uzuvların
idare ve mürakabesine tâbi m u h t a r b i r devlet müessesesin haline
koydu. ı

E m n i y e t Sandığı da, M i t h a t Paşanın T u n a valiliğinden ayrıla­

r a k Şûrayı D e v l e t reisliğinde bulunduğu zaman ihdas edilmişti.
Sandık, küçük s e r m a y e l e r i faizle işletmek suretile m e m l e k e t t e t a ­
s a r r u f u n t e m i n i n e yarıyacak, a y n i zamanda ehven şartlarla f a k i r v e
orta h a l l i h a l k a i k r a z a t t a b u l u n m a k s u r e t i l e b i r n e v i yardım mües­
sesesi vazifesini görecekti. Sandığın sermayesi dışarıdan t e m i n e d i ­
l e c e k t i ; sandığın teşkili hakkındaki D e v l e t Şurası mazbatası, sandı-

15» 1 Eylül 1928 t a r i h l i nizamnameye ve Ord, Prof, Fazıl Pelin'lıı

İkUsad kitabının birinci cildine babınız.
HuhuW FnkUtfeki M u m u n u : S
754 SIDDıK SAMı ONAR

m a h i y e t i n i v e sermayesinin t e m i n ve t e d a r i k şeklini şu s u r e t l e
b e l i r t m e k t e d i r : H A m e l e ve hademe takımının ve sair s u n u f u n k a ­
zançlarından arttırdıkları parayı b i r i k t i r m e k için h e r m e m l e k e t t e
emanet sandıkları olduğu g i b i , b u r a d a da b i r e m n i y e t sandığı tesis
e t m e k k a b i l d i r . B u işin vaz'ı aslisi iktizasınea, idaresi hiçbir gûna
sermaye v e masrafa muhtaç olmayıp, asıl sermayesi u m u m u n h u s u ­
lü e m n i y e t i kaziyesidin». Nizamnamesine göre de «Emniyet Sandığı
asker v e amele v e hademe ve esnaf takımının ve çocukların v e fı-
k a r a güruhunun velhasıl h e r sınıf halkın arttırdıkları paraları hıf­
zedip ve b i r i k t i r i p , sahibi istediği v a k i t t e işlemiş faizile b i r l i k t e eli­
ne t e s l i m e t m e k için vaz ve ihdas olunmuştur ve d e v l e t i n z a m a n ve
k e f a l e t i altındadır.»

Sandığın uzuvları v e memurları hükümet tarafından t a y i n e d i l ­

m e k t e ve Sandık, T i c a r e t Nezaretine bağlı b u l u n m a k t a i d i . A y n i su­
retle Sandık bütçesi üzerinde de T i c a r e t N e z a r e t i n i n müdahale ve
m u r a k a b e salâhiyeti vardı. B u bütçe, mülhak b i r bütçe sayılıyordu.
Sandık İşleri b i r m u r a k a b e k o m i s y o n u tarafından m u r a k a b e e d i l i ­
y o r d u . B u k o m i s y o n b i r i Şûrayı Devlet azasından, b i r i Divanı M u ­
hasebattan, b i r i M a l i y e Nezareti, i k i s i de İstanbul T i c a r e t Odası aza­
sından odaca i n t i h a p edilerek, T i c a r e t N e z a r e t i n i n tasdikile t a y i n
edilmiş beş azadan mürekkeptin Sandık, n i h a y e t Z i r a a t Bankasına
bağlı b i r müessese haline konulmuştur.
Cümhuriyetin "économie mixte» esası üzerine kurduğu mües­
seselerin en mühimleri Emlâk ve E y t a m Bankasile Türkiye Cüm-
h u r i y e t i M e r k e z Bankasıdır. Emlâk ve E y t a m Bankası, eski E y t a m
Sandıklarının b i r istihalesinden İbarettir. İmparatorluk e y t a m m a l ­
larının idaresi işile de uğraşmak istemiştir. 1286 t a r i h i n e k a d a r ye­
t i m malları vasiler tarafından doğrudan doğruya i d a r e e d i l m e k t e
i k e n , b u t a r i h t e t a n z i m edilen b i r n i z a m n a m e ile, e y t a m mallarının
şer'iye m a h k e m e l e r i n i n nezareti altında muhafazası ve işletilmesi
esası k a b u l edilmiştir. H e r kazada b i r e y t a m sandığı açılmış, b u n ­
ları idare için de aylıklı m e m u r l a r kullanılmağa başlanmıştır. B u
memurların aylıkları i l k zamanlarda sandık hasılatından v e r i l i r k e n ,
sonraları hazineden verilmeğe başlanmıştır. B u memurları m u r a k a ­
be için de ayrıca e y t a m m e c l i s l e r i kurulmuştu. Cümhuriyct, y e t i m
paralarını t a m a m e n t i c a r i ve malî esaslar d a h i l i n d e işletmeği dü­
şündü. İşte Emlâk ve E y t a m Bankası, d e v l e t i n kasırları h i m a y e va­
z i f e s i n i n b i r i f a vasıtası olarak kurulmuştur. Bankanın g a y r i m e n ­
k u l İtibarı üzerine İkraz yapması esas tutulmuş ve b u s u r e t l e m e m ­
l e k e t t e g a y r i m e n k u l itibarını yükseltmek ve i m a r h a r e k e t l e r i n i k o -
 IKTISADÎ DEVLET TEVEKKÜLLERI 755

laylaştırmak maksadı t a k i p olunmuştur. Bankanın sermayesi m u h ­

t e l i t t i r ; y a n i b u s e r m a y e n i n b i r kısmı devlet tarafından t e m i n e d i l -
niş, b i r kısmı d a hisse senetlerinin u m u m a arzı suretile t e d a r i k
olunmuştur. B a n k a , b i r a n o n i m şirket şeklindedir. Bankanın idare­
si de m u h t e l i t b i r m a h i y e t arzeder: İdare meclisini teşkil eden o n
i k i azadan dördü A d l i y e , i k i s i M a l i y e Vekâletleri tarafından, altısı
da hissedarlar umumî heyetince i n t i h a p o l u n u r . A d l i y e Vekâletin­
den gelen aza y e t i m l e r i t e m s i l eder. B a n k a a n o n i m b i r şirket m a h i ­
yetinde o l m a k l a beraber, idarede i h t i y a r o l u n a n b u şekil, faaliyet
e v z u u n u n d e v l e t i n kasırları h i m a y e vazifesile alâkalı olmasının
neticesidir. Bankanın u m u m müdürü de M a l i y e Vekâletinin i n h a ­
sı üzerine, İcra V e k i l l e r i H e y e t i k a r a r i l e t a y i n ve azlolunur. Hisse­
d a r l a r u m u m i h e y e t i ise, t a m a m e n a n o n i m şirket u m u m i h e y e t l e r i
vaziyet i n d e d i r ve hattâ şirketin feshine k a r a r v e r m e k salâhiyetini
bile haizdir. B u bankanın arzettiği b i r hususiyet de. M a l i y e Vekâle­
t i n i n b i r komiser m a r i f e t i l e işlerini daimî b i r mürakabe altında b u ¬
l u n d u r m asıdır. B u mürakabe, bütün b a n k a l a r üzerinde d e v l e t i n ic­
ra ettiği m u r a k a b e d e n ayrı ve hususî m a h i y e t t e b i r mürakabe sayı­
l a b i l i r v e diğer m u r a k a b e l e r i b e r t a r a f etmez.

C u m h u r i y e t M e r k e z Bankası da, b a n k n o t ihracı, iskonto r a y i c i ­

ni t a y i n s u r e t i l e piyasada nâzımlık vazifesi görmesi, Türk parası­
nın istikrarı için lâzım gelen t e d b i r l e r i n ifası g i b i , devlet m a l i y e s i n i
yakından alâkadar eden İşleri görmek, b u a l a n l a r d a devlete yardım
etmek İçin kurulmuştur. B u bankanın da sermayesi ve İdaresi m u h ­
telit b i r m a h i y e t a r z e t m e k t e d i r . B u bankanın da hissedarlar umumî
heyeti, diğer şirketler umumî heyetine benzer- İdare heyeti ise m u h ­
t e l i t t i r ve idare h e y e t i reisi M a l i y e Vekâletinin inhası üzerine, İcra
V e k i l l e r i H e y e t i n c e i n t i h a p ve Reisicümhur tarafından t a y i n o l u ­
nur. Mürakabe h e y e t i b i r kısım hissedarlar tarafından seçilir ve
m u h t e l i t m a h i y e t t e değildir, fakat M a l i y e V e k i l i n i n B a n k a üzerin­
de doğrudan doğruya mürakabe hakkı vardır. U m u m müdür ve m u ­
avini idare m e c l i s i n i n inhası üzerine İcra V e k i l l e r i H e y e t i k a r a r i l e
intihap ve R e i s i c u m h u r u n k a r a r i l e tayın o l u n u r . U m u m müdürle
idare meclisi arasında çıkacak ihtilâflar, M a l i y e Vekâletince h a l l o -
Lunur.

İktisadi teşekküllerimiz arasında, âmme şahısları şirketi m a h i ­

yetinde b u l u n a n B e l e d i y e l e r Bankası da t e t k i k e değer b i r t i p teş­
k i l eder. B u B a n k a da. b i r k a n u n l a ve belediyelere ve belediye işle­
r i n e yardım m a k s a d i l e ihdas edilmiştir. Sermayesi t a m a m e n b i r e r
âmme hükmi şahsı olan belediyeler tarafından t e m i n edilir. U m u m i
h e y e t i de Divanı Muhasebat r e i s i n i n reisliği altında D i v a n d a i r e r e ­
islerde D e v l e t Şûrası i k i n c i reislerinden ve D a h i l i y e Vekâleti Müs-
teşarÜe mahallî idareler u m u m müdüründen ve h u k u k müşavirin­
d e n ve s e r m a y e y e iştirak eden belediyelerin en çok iştirak edenler­
d e n başlamak üzere, münavebe i l e h e r sene D a h i l i y e Vekâletince
davet edilecek o n belediye r e i s i n d e n teşekkül eder, İdare meclisi.
D a h i l i y e V e k i l i n i n inhası üzerine, İcra V e k i l l e r i H e y e t i k a r a r i l e t a ­
y i n olunacak b i r reis ile üç azadan ve b i r de u m u m müdürden iba­
rettir.
Görülüyor k i , Cümhuriyet, i k t i s a d i ve malî s a h a l a r d a k i v e bu
m a h i y e t t e k i f a a l i y e t l e r i n i n b i r kısmını m u h t e l i t s e r m a y e l i şirketler­
le veya âmme hükmî şahısları şirketlerile görmek sistemini k a b u l
etmiştir.
Evvelce imtiyazlı şirketler vasıtasile görülen b i r kısım h i z m e t ­
ler, devlet f a a l i y e t i arasına girdiği zaman, devlet, klâsik, u m u m mü­
dürlükler şeklindeki âmme müesseselerini t e r c i h etmiştir: A n a d o l u
ve Bağdat Demiryolları devlete m a l e d i l d i k t e n sonra b i r u m u m mü­
dürlük şeklinde i d a r e olunmuş ve bugün de a y n i sistem muhafaza
edümiştir. İstanbulda S u , E l e k t r i k v e T r a m v a y Şirketleri de dev­

t
letçe satın alındıktan sonra, İstanbul Belediyesine bağlı, hükmî şah­
s i y e t i haiz b i r e r u m u m müdürlük şeklinde idare olunmuşlardır. B
m e r k e z i y e t ve klâsik âmme müessesesi şeklinin kabulü temayülü,
bilhassa Nafia Vekâleti tarafından gösterilmiş ve b u Vekâletle doğ­
r u d a n doğruya v e y a bilvasıta alâkalı işler b u tarzda t a n z i m v e ida
r e edilmişlerdir.

B u n a m u k a b i l İktisat Vekâleti ile Z i r a a t Vekâleti geniş b i r hiz­

m e t a d e m i m e r k e z i y e t i temayülü göstermişler, ofisler, b a n k a l a r gi­
b i t i p l e r i t e r c i h etmişlerdi. Evvelce askerî m a k a m l a r a bağlı olan
deniz n a k l i y e işleri İktisat Vekâletine geçtikten sonra, günden gü­
ne genişliyen b i r hizmet a d e m i m e r k e z i y e t i esası üzerine teşkilâtlan-
dırılmıştır: 31 Mayıs 1933 t a r i h l i k a n u n , eski Seyrüsefain Umum
Müdürlüğünü ayrı ayrı üç hükmî şahsa ayırmıştı. Bunların idaresi
daha ziyade ticarî esaslar üzerine kurulmuş ve b u suretle Devlet
Demiryolları İşletme U m u m Müdürlüğünden farklı ve daha ziyade
iktisadî b i r teşekkül m a h i y e t i arzeden b i r t i p o r t a y a çıkarılmıştı.
B u i d a r e l e r i n bilhassa bütçeleri ve mürakabeleri, t i c a r i müessesele­
r e benzer b i r şekilde cereyan e d i y o r d u . Meselâ Büyük M i l l e t Mec­
lisi Bütçe, İktisat ve Divanı Muhasebat Encümenlerinden mürekkep
b i r umumî heyet b u i d a r e l e r i n bütçelerine hâkimdi, y a n i bunların
bütçeleri diğer devlet bütçeleri şeklinde ve doğrudan doğruya Bü-
 IKTISADı DEVLET TEŞEKKÜLLERI 757

yük M i l l e t M e c l i s i tarafından değil, Büyük M i l l e t M e c l i s i n i n b i r kı­

s ı m encümenlerinden mürekkep ve b i r şirketin u m u m i h e y e t i n e
benzer b i r u z u v tarafından m u r a k a b e ve k a b u l ediüyordu. B u i d a ­
r e l e r e d e v r e d i l e n m a l l a r , i p t i d a i sermayeleri sayılmış ve bunların
t i c a r i u s u l l e r e göre idare edileceği de k a n u n d a tasrih edilmişti
B u şekil, b i r istihale m a h i y e t i n d e kaldı ve hizmet ademi m e r k e ­
z i y e t i daha genişletilerek, idare b i r b a n k a şekline k o n u l d u ; 29/12/
1937 t a r i h l i k a n u n l a ihdas edilen D e n i z b a n k bütün deniz n a k l i y e iş
l e r i l e b u n a bağlı sınai işlere el k o y d u . B u bankanın sermayesi d e v ­
l e t tarafından t e m i n e d i l i y o r d u , umumî heyeti Büyük M i l l e t M e c l i ­
s i n i n Bütçe, İktisat, Divanı Muhasebat Encümenlerinin m e v c u t aza­
sından teşekkül e d i y o r ve u m u m müdür de d a h i l olduğu halde, b i r
reis ile üç azadan mürekkep beş kişilik b i r idare meclisi tarafından
idare o l u n u y o r d u . İdare meclisi reisi, u m u m müdür ve azadan biri
İktisat Vekâletinin, i k i n c i s i de M a l i y e Vekâletinin inhası ve İcra V e ­
k i l l e r i H e y e t i n i n kararı v e Reisicümhurun tasdikile t a y i n e d i l i y o r ,
üçüncü aza da u m u m i heyetçe i n t i h a p o l u n u y o r d u .

B u idare şekli de d e v a m e t m e d i : K a n u n vazıı Denizbankı lâğ­

v e d e r e k y e r i n e Denizyolları İşletme U m u m Müdürlüğünü k o y d u .
Şu suretle deniz işletmeleri teşkilâtı iktisadi b i r teşekkül tarzından
çıkarılarak u m u m müdürlük şeklinde, klâsik b i r âmme müessesesi­
ne k a l b o l u n d u . B u rücu bize k a n u n vazıının. b u sahada b a n k a g i b i
b i r iktisadî teşekkül tarzından m e m n u n kalmadığını gösterir.
F a b r i k a l a r ve sair sanayi müesseseleri ve işleri de evvelâ b j r
ofis v e sonra da b a n k a şeklinde t a n z i m olunmuşlardır; Osmanlı İm­
paratorluğunda d e v l e t i n b i r takım fabrikaları vardı. Bunların en
mühim vazifesi o r d u n u n g i y i m ve saire gibi ihtiyaçlarını karşıla­
maktı, b u i t i b a r l a b u n l a r H a r b i y e Nezaretine, m i l l i müdafaa teşki­
lâtına bağlı b u l u n u y o r ve u m u m i idarî usullere göre idare e d i l i y o r ­
lardı. B u n l a r fazla i s t i h s a l l e r i n i m a h d u t m i k t a r d a piyasaya arzet-
mekle beraber, esas i t i b a r i l e istihsal e t t i k l e r i m a d d e l e r i o r d u y a , b a -
zan m e k t e p l e r e v e sair devlet müesseselerine veriyorlardı. B u n l a ­
rın daha ziyade idarî m u h t a r i y e t e m a l i k olmaları, iktisadi ve t i c a ­
r i usuller dairesinde İdare e d i l m e l e r i daha faydalı görülerek, m u h t e ­
lif şekillere baş v u r u l d u ve nihayet Devlet sanayi ofisi ve b i r de Sa­
nayi k r e d i bankası teşkil edilerek, b i r kısım askerî f a b r i k a l a r v e sa­
ir sanayi müesseseleri b u idareye devredilmişti. B u ofis ve b a n k a
lâğvedilerek, 7 H a z i r a n 1937 t a r i h ve 2262 numaralı k a n u n l a Sümer
Bank ihdas ve b u işler b u b a n k a y a t e v d i edildi. B u bankanın bütün
sermayesi, devlet tarafından t e m i n edilmiştir v e idaresi de, y u k a
rıda izah ettiğimiz Denizbank idaresine benzer.
M a d e n İşleri do b i r iktisadî teşekkül tarafından gördürülme
i s t e n i l d i ve 20 H a z i r a n 1931 t a r i h l i ve 2805 numaralı k a n u n l a E t i
b a n k k u r u l d u . B u bankanın sermayesi, devlet tarafından kurulmuş­
t u r , idare şekli de yukarıda izah ettiğimiz g i b i d i r .
Z i r a a t sahasında da böyle i k t i s a d i teşekkül m a h i y e t i n d e i k i o
fis kurulmuştun B u n l a r d a n b i r i D e v l e t Z i r a a t İşletmeleri K u r u m u
d u r ve 7 İkincikânun 1938 t a r i h l i ve 3308 numaralı k a n u n l a ihda
edilmiştir. Diğeri de 24 H a z i r a n 1938 t a r i h ve 3491 numaralı k a n u n
la kurulmuştur. Uyuşturucu maddeler inhisarı da b u ofise v e r i l ­
miştir.
Görülüyor k i Türk vazıı k a n u n u , d e v l e t i n iktisadî sahalarda
v e m a h i y e t t e k i işlerini teşkilâtlandırırken, m u h t e l i f m e m l e k e t l e r d e ­
k i t i p l e r d e n İstifade etmiş ve o da, diğer k a n u n vazıları g i b i b u iş­
l e r d e hususi h u k u k r e j i m l e r i n e temayül göstermiştir. B u m u h t e l i
teşekkülleri, m a h i y e t l e r i n i ve b e n z e r l i k l e r i n i göz önünde t u t a r a k
i k i şekle irca e d e b i l i r i z : S e r m a y e s i n i n tamamı devlet tarafından ko
n u l a n müesseseler; m u h t e l i t s e r m a y e l i müesseseler.
S e r m a y e s i n i n tamamı devlet tarafından k o n u l a n E t i b a n k , De­
n i z b a n k , Sümer B a n k , Türkiye Cümhuriyeti Z i r a a t Bankası, Dev­
let Z i r a a t İşletmeleri K u r u m u b i r b i r i n e benziyen teşkilâta m a l i k o l ­
m a k l a beraber, aralarında hiç b i r alâka y o k t u ve bunların devlete
bağlılıkları da a y n i şekilde değildi. K a n u n vazıı bunları biraz daha
merkezileştirmek, müşterek b i r mürakabe altına k o y m a k lüzumunu
hissetti. 3460 sayılı Mürakabe K a n u n u b u İhtiyacın mahsulüdür.
İktisadi devlet teşekkülleri t a b i r i i l k defa bu Mürakabe K a n u
n u n d a kullanılmıştır. B u k a n u n «sermayesinin tamamı devlet ta
rafından v e r i l m e k suretile k u r u l a n ve b u k a n u n hükümlerine tâb
tutulması k e n d i kanunlarında yazılı b u l u n a n i k t i s a d i devlet leşek
küllerin ne t a t b i k olunacaktır. A y n i k a n u n u "Sümer B a n k , Et
B a n k . Türkiye Cümhuriyeti Z i r a a t Bankası, Deniz B a n k ile Devle
Z i r a a t İşletmelerin n i n b u k a n u n a tâbi olduğunu t a s r i h etmiştir.
B u n l a r d a n D e n i z B a n k . yukarıda söylediğimiz veçhile, lâğvedilen*
y e r i n e Denizyolları İşletme U m u m Müdürlüğü k a i m olmuş v e bina
e n a l e y h d e n i z işletmeleri teşkilâtı bu kategoriden çıkarılarak, tek
r a r ıvmum müdürlük şekline konulmuş ve Mürakabe K a n u n u n d a
sonra 3491 sayılı k a n u n l a ihdas edilen T o p r a k M a h s u l l e r i O f i s i d
Mürakabe K a n u n u hükümlerine tâbi kılınmak suretile yukarıda sa
yılan k a t e g o r i y e konulmuştur.
 IKTISADI DEVLET TEŞEKKÜLLERI 759

M u r a k a b e K a n u n u n a göre sermayesinin tamamı devlet tarafın­

dan k o n u l a n ve b u k a n u n hükümlerine tâbi olan iktisadî devlet t e ­
şekküllerinin i d a r e ve m u r a k a b e uzuvları dört t a n e d i r : Umumî he­
y e t ; u m u m i m u r a k a b e h e y e t i ; idare meclisi; u m u m müdürlük. B u
u z u v l a r d a n i l k i k i s i müşterektir, y a n i b u kategoriye giren bütün i k ­
tisadi devlet teşekküllerinin b i r t e k u m u m i heyeti ve b i r tek müra-
kabe h e y e t i vardır. Diğer i k i u z u v y a n i idare meclisi ve u m u m mü­
dürlükler h e r teşekkülün k e n d i teşkilât k a n u n i l e tesbit olunmuştur.
B u i t i b a r l a u m u m i heyet ve u m u m i mürakabe h e y e t i merkezî b i r
u z u v , bu müesseselerin faaliyet mevzularının merkezileştiği b i r he­
y e t ; idare meclisi ve u m u m müdürlükler ise, h e r müessesenin h u s u ­
si b i r a d e m i m e r k e z i y e t u z v u sayılabilir.

Başvekilin reisliği altında, k a n u n d a gösterilen b i r kısım V e k i l ­

lerle Büyük M i l l e t M e c l i s i n i n b i r kısım alâkalı encümenleri reis v e
reis v e k i l l e r i , mazbata m u h a r r i r l e r i ve kâtiplerinden ve b u encü­
m e n l e r i n seçeceği beşer zattan, Divanı Muhasebat b i r i n c i reisi ile
u m u m i mürakabe h e y e t i reisinden ve sair zevattan teşekkül eden
umumî heyet, b i r t a r a f t a n b i r devlet u z v u . diRer t a r a f t a n da hususi
b i r müessesenin, b i r şirketin en büyük u z v u gibi b i r takım vazife ve
salâhiyetlere s a h i p t i r . B u heyet b i r kere kendisine tâbi iktisadi dev­
let teşekküllerinin u m u m i f a a l i y e t i n i t e r t i p ve t a n z i m eder; heyet
b u vazifeyi görürken, b i r t a r a f t a n b u müesseselerin i k t i s a d i bakım­
dan nâzımı, diğer t a r a f t a n da millî iktisadı tanrım eden devlet uz­
v u rolünü o y n a r . Heyet, b i r şirketin u m u m i heyeti g i b i ; şirket m u ­
rakıpları v a z i y e t i n d e b u l u n a n u m u m i mürakabe h e y e t i n i n çalışma­
sını, h e r teşekkülün bilançosu ile kâr ve zarar hesaplarını t e t k i k
eder. B u v a z i f e y i görürken de h e m b i r sermayenin ve hesapların
m u r a k a b e s i vazifesini ve h e m de devlet parasının sarf ve i d a r e s i n i
t e t k i k eden M i l l e t V e k i l l e r i vazifesini i f a ediyor sayılır.
B u u m u m i heyet ile herhangi b i r hususi müessesenin umumî
heyeti arasında menşe, bünye ve salâhiyet bakımından esaslı f a r k ­
lar vardır; bunların başlıcalarını şu n o k t a l a r d a toplıyabiliriz:
1. — B i r u m u m i heyet k a n u n e n teşekkül etmiş, salâhiyetini k a ­
n u n d a n , âmme h u k u k u n d a n alan resmS b i r h e y e t t i r ; hususî müesse­
selerin u m u m i h e y e t l e r i statülerinin ve azalarının intihaplarının
mahsulüdür v e r e s m i sıfatlan y o k t u r .
2. — B u u m u m i heyet, m e b u s l a r d a n . V e k i l l e r d e n , devlet me­
murlarından müteşekkildir; h a l b u k i hususî müesseselerin u m u m i
heyetleri sermaye s a h i p l e r i n d e n teşekkül eder.
760 SIDDÎK SAMI ONrfR

3. — B u h e y e t i n salâhiyeti, hususî müesseselerin u m u m i heyet­

l e r i n i n salâhiyetlerine nazaran çok m a h d u t t u r ; b u heyet teşekkül­
l e r i n statülerine hâkim değildir. K a n u n şeklinde olan b u statüler,
ancak k a n u n v a z u tarafından ve y i n e b i r k a n u n l a değiştirilebilir.
H a l b u k i hususî müesseselerin umumî h e y e t l e r i müessesenin statü­
l e r i n d e değişiklikler y a p a b i l i r l e r . A y n i suretle hususî müesseselerin
umumî h e y e t l e r i sermayenin tahsis ve i s t i m a l i c i h e t l e r i üzerinde de
t a s a r r u f e d e b i l d i k l e r i halde, b u u m u m i heyet s e r m a y e y i ancak k a ­
n u n u n koymuş oldukları gayelere u y g u n b i r s u r e t t e v e esaslar d a h i ­
l i n d e idare e d e b i l i r . M u r a k a b e K a n u n u u m u m i heyete ancak teşek­
küller tarafından kurulmuş ve aşağıda m a h i y e t l e r i n i izah edeceği­
m i z tâbi müesseselerin hükümetçe v u k u b u l a c a k t e k l i f i üzerine şir­
ket h a l i n e geçirilmesine k a r a r v e r e b i l m e k salâhiyetini tanımıştır.
B u n u n dışında heyet, s e r m a y e n i n tahsis c i h e t i n i , miktarını değişti­
remez. Hususî müesseselerin u m u m i h e y e t l e r i , müessesenin fesih v e
tasfiyesine k a r a r v e r e b i l d i k l e r i halde, b u umumî h e y e t i n böyle mü­
essesenin hayatına n i h a y e t verecek b i r k a r a r vermeğe de salâhiyeti
y o k t u r . B u teşekküllerin hayatına ancak b i r k a n u n l a n i h a y e t v e r i ­
lebilir.

U m u m i m u r a k a b e h e y e t i ise b i r t a r a f t a n şirketlerdeki müra-

kıplar g i b i b u müesseseler üzerinde u m u m i h e y e t i t e n v i r e t m e k
üzere b i r mürakabe icra eden, diğer t a r a f t a n da devlet namına ve
millî i k t i s a t bakımından b u teşekküllerin f a a l i y e t l e r i n i t a n z i m ve
mürakabe eden ve daha ziyade t e k n i k ihtisas ve salâhiyetlere sahip
b i r h e y e t t i r . B u heyet resmî ve daimî b i r teşekkül h a l i n d e olup
«'Başvekâlete bağlıdır». Reis ve a z a l a n M a l i y e ve i k t i s a t Vekâletle­
r i n i n göstereceği müsavi adette n a m z e t l e r arasından İcra V e k i l l e r i
Heyetince t a y i n o l u n a n bu u m u m i mürakabe h e y e t i n i n vazifesi,
kendisine bağlı iktisadî devlet teşekküllerile b u n l a r a tâbi müessese­
l e r i n «idare şekil v c tarzlarını, gayelerine v e i k t i s a d i , ticarî v e sınai
esas ve icaplarına u y g u n , v e r i m l i ve rasyonel b i r şekilde işleyip işle­
m e d i k l e r i n i ve hususile m e v c u t şartlara göre emsali müesseselerle
m u k a y e s e l i m a l i y e t hesaplarını h e r hesap yılı içinde en az b i r de­
fa t e t k i k , t a h l i l ve mürakabe e t m e k t i r * .

Mürakabe K a n u n i l e . Başvekâlete bağlı b i r umumî mürakabe

h e y e t i n i n teşkil edilmesi ve b i r kısım i k t i s a d i devlet teşekküllerinin
b u h e y e t i n m u r a k a b e s i n e tâbi tutulmuş olması, adı geçen teşekkül­
lerle bağlı oldukları vekâletler arasındaki alâka ve rabıtayı kaldır­
mamıştır; bu i k t i s a d i devlet teşekküllerinin vekâletlerine bağlılık­
ları ve vekâletlerin teşekküller üzerindeki mürakabeleri d e v a m et-
 İKTİSADI DEVLET TEŞEKKÜLLERİ 761

m e k t e d i r . B u i t i b a r l a u m u m i m u r a k a b e h e y e t i Başvekâlete bağlı
o l m a k l a beraber, h e r sene yaptığı m u r a k a b e l e r i n neticesini i h t i v a
eden r a p o r u n u «İktisat Vekâletile alâkalı vekâlete ve teşekküle v e ­
r i r » . Hattâ mürakabe heyeti, Başvekâlete bağlı o l m a k l a beraber,
mürakabe işleri dolayısîle b u heyetle teşekkülün bağlı olduğu vekâ­
let arasında doğrudan doğruya b i r alâka ve rabıtanın m e v c u t olduğu
k a b u l edilmiştir; b u i t i b a r l a İktisat Vekâletile, müessese ile alâkalı
vekâlet b u teşekküllerle t a b i l e r i müesseselere «ait m u a y y e n işlere
d a i r umumî mürakabe heyetinden mütalâa sorabileceği gibi, lüzum
göreceği hususların t e t k i k i n i her zaman ist ivebilir».
İdare meclisine gelince; b u uzuv, bu kategoriye giren her i k t i ­
sadi devlet teşekkülünün ayrı v e kendine mahsus u z v u d u r . Y a n i
umumî h e y e t i n v e umumî mürakabe h e y e t i n i n vazife ve salâhiyet­
l e r i beş i k t i s a d i d e v l e t teşekkülüne de şamil olduğu ve b u i t i b a r l a
bu heyetler âdeta merkezî ve müşterek b i r e r uzuv, teşkilât m a h i y e ­
t i n d e bulundukları halde, idare meclisleri her teşekkülün k e n d i k a ­
n u n u n a göre k u r u l u r ve her meclis ancak k e n d i teşekkülü d a h i l i n ­
de vazife ve salâhiyet s a h i b i d i r . B u n u n l a beraber b u teşekküllerin
kanunlarında i d a r e meclisinin teşkilâtı hakkında k a b u l edilen şekil­
ler hemen b i r b i r i n i n a y n i d i r . İdare meclisinin vazifesi, k e n d i teşek­
küllerinin kanunlarına göre o teşekkülü idare etmek, bütçe hakkın­
da k a r a r v e r m e k ve tâbi müesseselerin iş programlarını tasdik ve
u m u m müdürlüğün f a a l i y e t l e r i n i mürakabe eylemektir.,

U m u m müdürlük te h e r teşekkülün kendine mahsus b i r u z v u ­

d u r . B u u z u v teşekkülün t e m e l i v e icra u z v u d u r ; «teşekkülün bütün
muameleleri» n i o teşekkülün "hususî kanunlarındaki salâhiyet da­
iresinde idare m e c l i s i n i n nezareti altında» idare eder. « H e r b i r t e ­
şekkülü adlî, k a z a i ve idarî m a k a m l a r nezdinde ve üçüncü şahıslara
karşı u m u m müdür temsil e d e m .
S e r m a y e s i n i n tamamı devlet tarafından k o n u l a n b u n e v i i k t i ­
sadî devlet teşekküllerini ihdas ve teşkil eden k a n u n l a r d a , b u n l a ­
rın k e n d i l e r i n e tahsis edilen sermayelerle hususi h u k u k hükümleri
dahilinde f a a l i y e t t e b u l u n a c a k diğer b i r takım müesseseler ihdas ve­
ya böyle b i r lakım teşekküllere iştirak edebileceklerine ve hattâ
böyle müesseseler kurmağa m e c b u r olduğuna dair hükümler m e v ­
c u t t u r . B u n d a n başka 2834 ve 2836 numaralı k a n u n l a r hükümleri­
ne göre kurulmuş ve k u r u l a c a k tarım k r e d i ve satış k o o p e r a t i f l e r i -
le b i r l i k l e r i Z i r a a t Bankasının k o n t r o l ve murakabesi allına k o n u l ­
duğu g i b i , İstanbul E m n i y e t Sandığı da b u B a n k a y a bağlı ve hük­
m i şahsiyeti haiz tâbi b i r müessese sayılmıştır. Mürakabe K a n u n u
da b u hükümleri t e y i t e t m e k t e d i r : »Bu k a n u n hükümlerine tâbi t e ­
şekküller, e l l e r i n d e b u l u n a n teşebbüsleri, hususî h u k u k hükümleri­
ne göre idare e d i l m e k ve k e n d i l e r i n e bağlı o l m a k ve hükmî şahsi­
y e t i haiz b u l u n m a k üzere k u r u l a c a k m a h d u t m e s ' u l i y e t l i müessese­
lere devretmeğe m e c b u r d u r l a r " .
B u hükümler gösteriyor k i , k a n u n vazıımız, iktisadî d e v l e t t e ­
şekküllerinin t e k n i k idare ve işletilmesinde hizmet a d e m i m e r k e ­
z i y e t i p r e n s i p i n i en geniş b i r derecede k a b u l etmiş, teşebbüse hük­
mî şahsiyet, İdarî ve iktisadî m u h t a r i y e t v e r m e k l e i k t i f a e t m i y e r e k .
b u şahsiyetin içinde h e r teşebbüsü t a m cüz'üne de y i n e b i r şahsiyet
ve talî derecede m u h t a r i y e t tanıyarak, b u n l a r a h u k u k ve iş âlemin­
de serbestçe h a r e k e t edebilmek imkânını v e r m e k istemiştir. B u n u n
neticesi o l a r a k b i r i k t i s a d i teşekkülün içine g i r e n f a b r i k a l a r v e sa­
i r e müstakil b i r varlık o l a r a k h u k u k ve iş âleminde görülecek ser-
mayesile m a h d u t o l m a k üzere, hususî h u k u k hükümleri d a h i l i n d e
k e n d i n a m ve hesabına h e r n e v i hukukî m u a m e l e ve tasarrufları
y a p a b i l e c e k t i r . İktisadî bakımdan b i r e r t a m cüzü olan a y n i neviden
böyle m u h t e l i f tâbi müesseseleri içine a l a n i k t i s a d i teşekkül, b u n ­
ları mürakabe edecek, aralarında nâzım vazifesini görecek, işlerini
plânlaştıracak ve b u suretle bunları umumî idare v e plân bakımın­
d a n merkezileştirmiş olacak ve bu m e r k e z i y e t , u m u m i mürakabe
h e y e t i ile umumî h e y e t vasıtasile devlet m e r k e z idare teşkilâtına
bağlanmış bulunacaktır.

K a n u n vazıımız; iktisadî devlet teşekküllerinin İçinde k a b u l et­

tiği b u iktisadî ve t e k n i k hizmet a d e m i m e r k e z i y e t i ve m u h t a r i y e t i
p r e n s i p i n i n t a t b i k i n i , teşekküllerin ve hattâ hükümetin irade ve İh­
tiyarına bırakmamak, b u teşekkülleri içlerindeki i k t i s a d i t a m cüz­
l e r i böyle " k e n d i l e r i n e bağlı o l m a k ve hükmi şahsiyeti haiz b u l u n ­
m a k üzere k u r u l a c a k m a h d u t m e s ' u l i y e t l i müesseselere devretmeğe
mecbur» tutmuştur; »ancak lüzum ve z a r u r e t halinde h e r h a n g i b i r
teşebbüsü, İcra V e k i l l e r i H e y e t i b u hükümden istisna e d e b i l i r . "
Tâbi müesseseler, bağlı oldukları iktisadî devlet teşekkülü ida­
r e meclisinin İktisat Vekâletinin t a s d i k i n e bağlı b i r kararı v e tica­
r e t sicilline kayıt, tescil ve ilânı ile teşekkül ve şahsiyet i k t i s a p
ederler. K a n u n vazıımız bunların şahsiyetlerinin vücut bulmasını,
t i c a r e t s i c i l l i n e kayıt ve ilânına bağlı t u t m a k l a , b u müesseselerin
doğrudan doğruya hususi h u k u k sahasında doğduklarını b e l i r t m e k
İstemiştir. Tâbi müesseselerin teşkiline d a i r ve tescile esas teşkil
edecek olan k a r a r d a , bîr hususi t i c a r e t müessesesinde bulunması lâ­
zım gelen kayıtların m e v c u t olması icap eder.
 IKTISADI DEVLET TEŞEKKÜLLERI 763

B u , tâbi müesseselerin sermayeleri, bağlı oldukları i k t i s a d i d e v ­

l e t teşekkülü tarafından t e m i n edilir. Ticaret hayatında t a m a m e n
hususi b i r müessese şeklinde görülen ve a y n i usuller ve şartlar için­
de faaliyette b u l u n a n b u müesseseler i i m i t e d ve anonim şirketler g i ­
b i s e r m a y e l e r i nisbetinde m e s u l o l u r l a r . Y a n i m a h d u t m e s ' u l i y e t l i
müesseselerdir. N e devlet ve ne de k e n d i l e r i n i k u r a n ve m u r a k a b e
eden İktisadi d e v l e t teşekkülü bunların muamelelerinden mes'u!
değildir; bunları k u r a n «alâkalı teşekküller aleyhine ancak b u mü­
esseselerin acze düşmeleri halinde ve yalnız tediye edilmemiş ser­
m a y e l e r i h a d d i d a h i l i n d e t a k i b a t yapılabilir»; bu m a h d u t m e s ' u l i ­
y e t l i müesseselerle iktisadî teşekküller arasında dış faaliyetlerinde,
üçüncü şahıslara karşı b i r gûna h u k u k i alâka mevcut olmadığından
nteşekküllerin müesseselere k e f i l olmaları g i b i b i r a k i t l e bağlanma­
larından doğan borçlar u m u m i hükümlere tâbidir-.

Tâbi müesseselerin uzuvları müdür ile idare komitesinden iba­

r e t t i r . B u uzuvların vazifeleri, icrai ve i d a r i m a h i y e t t e d i r . Plân v e
mürakabe bakımından b u n l a r , bağlı oldukları i k t i s a d i devlet t e ­
şekkülüne ve b u teşekkül vasıtcsile u m u m i mürakabe heyetine v e
umumî heyete t a b i d i r l e r . B u u z u v l a r da müessesenin bağlı olduğu
iktisadî devlet teşekkülü tarafından t a y i n e d i l i r l e r ; »Her müessese­
n i n müdür ve m u a v i n l e r i l e servis şefleri, alâkalı teşekkül u m u m
müdürünün inhası üzerine, teşekkülün idare meclisi tarafından»! t a ­
y i n olunacağı g i b i , idare k o m i t e s i azaları da »müessesenin servis
şefleri veya memurları arasından» b u meclis tarafından seçilir. A y ­
n i suretle müessesenin imza salâhiyetini haiz m e m u r l a r i l e bu d e r e ­
cedeki memurların t e s b i t i de, b u meclise a i t t i r . B u n d a n maada mü­
essese müdürü t a y i n ettiği m e m u r ve müstahdemler hakkında alâ­
kalı teşekkül u m u m müdürlüğüne malûmat v e r i r .

Mürakabe K a n u n u , tâbi müesseselerin şeklini ve unsurlarını

t a y i n etmiş o l m a k l a beraber, bunların sekil ve m a h i y e t l e r i n i değiş­
t i r e b i l m e l e r i imkânını da k a b u l eylemiştir. B u n l a r ; m u h t e l i t serma­
yeli müesseselere, a n o n i m veya İimited şirketlere çevrilebilirler. K a ­
nun vazıı esas i t i b a r l l e tâbi müesseselerin k a n u n d a k i tipe u y g u n o l ­
masını, merkeze, devlete daha sıkı ve c i d d i rabıtalarla bağlanma­
sını İltizam etmiştir. İktisadi devlet teşekkülleri üzerinde b i r m e r ­
keziyet idaresi k u r a n Mürakabe K a n u n u , b u teşekküllere tâbi t a l i
teşekküllerin de m u h t e l i f şirket teşekküllerinden çıkarak b u k a n u n ­
da gösterilen şekilde b i r e r müessese haline gelmelerini istemiş ve
fakat İstisnaî h a l l e r i de goz önünde bulundurmuştur. B i r tâbi mü­
essese »hükümetin t e k l i f i ve u m u m i heyetin k a r a r i l e hissedarlarının
Türk olması ve hisse senetlerinin n a m a m u h a r r e r bulunması şarti-
le İimited veya a n o n i m şirketi haline k o n u l a b i l i r . A n c a k ; lüzum ve
z a r u r e t h a l i n d e meydana gelecek a n o n i m şirketlerinin hisselerinin
b i r kısmı veya tamamı, İcra V e k i l l e r i H e y e t i k a r a r i l e , hâmiline ait
olabilir».
S e r m a y e s i n i n tamamı d e v l e t tarafından konulduğu halde, ta­
m a m e n Mürakabe K a n u n u hükümlerine tâbi olmıyan ve b u i t i b a r ­
l a b u k a t e g o r i y e d a h i l teşekküllere istisna teşkil eden bazı müesse­
seler de vardır. B u n l a r da. M i l l i K o r u n m a K a n u n u m u c i b i n c e k u ­
rulan ofislerdir.
3780 numaralı Millî K o r u n m a K a n u n u , t a y i n ve t a s r i h ettiği
"fevkalâde h a l l e r d e d e v l e t i n bünyesini i k t i s a d i ve m i l l i müdafaa
bakımından t a k v i y e maksadile, İcra V e k i l l e r i H e y e t i n e b u k a n u n d a
gösterilen şekil v e şartlar dairesinde vazife ve salâhiyetler vermiş­
tir]». B u vazife v e salâhiyetlerden b i r i de, b i r takım müesseseler i h ­
das e t m e k t i r ; K a n u n u n m u a d d e l 6 ncı maddesine göre «halk ve
millî müdafaa ihtiyaçlarını t e m i n e m a t u f bilûmum t i c a r i v e sınaî
m u a m e l e l e r i i f a e t m e k ve hükümet tarafından b u k a n u n d a k i salâ­
h i y e t l e r dairesinde verilecek diğer işleri görmek üzere İcra V e k i l l e ­
r i H e y e t i k a r a r i l e hükmî şahsiyeti haiz müesseseler ihdas o l u n a b i ­
l i r . B u müesseselerin kadroları İcra V e k i l l e r i Heyetince tasdik o l u ­
nuru.

B u müesseselerin s e r m a y e l e r i devlet tarafından t e m i n e d i l i r :

M i l l i K o r u n m a K a n u n u n u n düşündüğü nişlerin icap ettireceği t e d i ­
y e l e r için hükümet e m r i n e hazinece» b i r sermaye t e m i n edilmiştir;
«mütedavil sermaye ile sabit sermaye ve teşkilât masrafı karşılık
lan» İcra V e k i l l e r i H e y e t i k a r a r i l e b u sermayeden» ayrılır; işte y u ­
karıda söylediğimiz müesseseler için de «bu p a r a d a n lüzumlu m i k ­
t a r , sermaye t e f r i k ve tahsis olunabilir».
«Bu müesseselerin ve memurlarının h a l k ile m u a m e l e ve mü­
nasebetlerinde hususî h u k u k hükümleri c a r i d i r . B u müesseselerin
s e r m a y e l e r i ve bütün malları, devlet mallarındandır».
Millî K o r u n m a K a n u n u m u c i b i n c e «yapılacak işlere müteallik
hesaplar umumî mürakabe heyetince t e t k i k v e mürakabe edile»-
ceğinden, b u k a n u n a göre ihdas edilecek müesseselerin h e s a p l a n da.
dolayısile umumî mürakabe h e y e t i n i n t e t k i k i n e tâbi d e m e k t i r ; a n ­
cak Mürakabe K a n u n u n u n ihdas ettiği umumî h e y e t i n y a n i b u k a ­
n u n a tâbi iktisadî devlet teşekküllerinin umumî h e y e t i n i n b u mües­
seseler üzerinde mürakabe salâhiyeti m e v c u t değildir; çünkü M i l ­
lî K o r u n m a K a n u n u m u c i b i n c e yapılacak işlere müteallik hesaplar
 IKTISADÎ DEVLET TEŞEKKÜLLERI 765

b u m e y a n d a b u müesseselerin hesaplarına a i t «bilanço ve buna mü­

teallik u m u m i mürakabe heyeti r a p o r u , işlerin t a a l l u k ettiği V e k i l ­
l e r i n mütalâalarile b i r l i k t e , hesabın taallûk ettiği senenin hitamın­
dan İtibaren en geç altı ay içinde, Başvekâletçe Büyük M i l l e t M e c ­
lisine gönderilir. B u bilançonun Büyük M i l l e t Meclisince t a s d i k i ,
alâkadarların ibrasını t a z a m m u n e d e r » .
Millî K o r u n m a K a n u n u hükümleri dairesinde t c r a V e k i l l e r i H e ­
yetince i k i ofis kurulmuştur. B u n l a r T i c a r e t Vekâletine bağlı o l a n
P e t r o l Ofisi ve T i c a r e t Ofisidir- B u o f i s l e r i n vazifeleri, h a l k ve m i l ­
lî müdafaa ihtiyaçlarını karşılamak için, faaliyet m e v z u l a r m a g i r e n
maddeler üzerinde piyasada ticarî usuller d a h i l i n d e f a a l i y e t l e b u ­
l u n m a k , meselâ b u m a d d e l e r i satın atmak, satmak, stoklar vücuda
g e t i r m e k ve bunların vasıta ve teferrüatı sayılacak işleri y a p m a k ­
tır. B u n d a n maada ofisler bu m a d d e l e r i n tevziatını t a n z i m e t m e k
üzere. T i c a r e t Vekâletine dc t e k l i f l e r d e b u l u n a b i l i r l e r .

B u o f i s l e r i n de yaptıkları m u a m e l e l e r d e n doğan meşguliyetleri,

sermayelerile m a h d u t t u r . Y a n i b u n l a r da diğer iktisadî devlet t e ­
şekkülleri ve tâbi müesseseler g i b i , s e r m a y e l e r i ile m a h d u t b i r mes­
uliyete tâbidirler. devlet bunların m u a m e l e l e r i n d e n dolayı m e s ' u l
değildir.
B u o f i s l e r i n teşkilâtı da b a s i t t i r ve sadece b i r idare u z v u n d a n
i b a r e t t i r . İdare u z v u »umum müdürlüktür"; »umum müdürlük,
u m u m müdür ile lüzumu k a d a r m u a v i n l e r d e n terekküp eder- U m u m
müdür. T i c a r e t Vekâletinin t e k l i f i üzerine. İcra V e k i l l e r i Heyetince
ve m u a v i n l e r i i l e muhasebe müdürü dc Ticaret V e k i l i tarafından t a ­
y i n edilir»; »ofisin işleri u m u m müdürlük tarafından t e d v i r o l u n u r .
İdarî v e kazaî m a k a m l a r nezdinde, üçüncü şahıslara karşı ofisi
u m u m müdürlük i e m s i l eder. U m u m müdürlük, ofisin bilûmum i d a ­
re, muhasebe v e muamelâtile ajanlarının İşlerini mürakabe İçin
icap eden teşkilâtı k u r a n * .
B u ofisler, bağlı oldukları T i c a r e t Vekâletinin e m i r ve m u r a k a ­
besi altındadırlar: »Ofis işlerinin t e d v i r i hususunda ve ofise t a a l ­
lûk eden bilûmum mevzularda, T i c a r e t Vekâleti doğrudan doğruya
u m u m müdürlüğe e m i r ve t a l i m a t verir.»; " T i c a r e t Vekâleti ofis
işlerini, t a y i n edeceği b i r ofis murakıbı vasıtasile yakından t a k i p
eden».
Görülüyor k i , b u ofislerin ayrıca idare meclisi, mürakabe heyeti
ve u m u m i heyet g i b i m u h t e l i f ve çeşitli uzuvları y o k t u r : Ofisler
doğrudan doğruya T i c a r e t Vekâletinden e m i r ve d i r e k t i f a l m a k t a v e
y i n e b u Vekâlet tarafından mürakabe e d i l m e k t e d i r l e r ; ancak m u r a ­
kabe h e y e t i n i n , bunların hesapları üzerinde, dolayısile, b i r m u r a k a ­
besi vardır.
Millî K o r u n m a K a n u n u m u c i b i n c e k u r u l a b i l e c e k müesseseler
ve b u n l a r d a n bugün m e v c u t b u l u n a n b u ofisler, sermayesi t a m a m e n
devlet tarafından k o n u l a n , iktisadî devlet teşekkülleri kategorisine
g i r m e k l e beraber, diğer iktisadî devlet teşekküllerinden farklı b i r
v a z i y e t t e d i r l e r v e b u i t i b a r l a b u k a t e g o r i n i n istisnaî müesseseleri sa­
yılabilirler. B u farkları şu suretle tesbit e d e b i l i r i z :
1. — Diğer i k t i s a d i d e v l e t teşekkülleri b i r e r k a n u n l a kurulmuş
oldukları halde, b u ofisler, k a n u n u n verdiği salâhiyete istinaden,
İdari b i r e r k a r a r l a kurulmuşlardır.
2. — B u ofisler, fevkalâde haller dolayısile kurulmuş m u v a k k a t
müesseselerdir. Millî K o r u n m a K a n u n u t a t b i k m e v k i i n d e n kalkın­
ca, bunların da hayatı n i h a y e t bulacağı g i b i , b u n d a n e v v e l de İda­
rî b i r k a r a r l a m e v c u d i y e t l e r i n e n i h a y e t v e r i l e b i l i r .
3. — O f i s l e r i n teşkilâtı, diğer i k t i s a d i devlet teşekküllerinin ay­
n i değildir; bunların uzuvları t e k t i r , b u da u m u m müdürlükten iba­
r e t olan idare u z v u d u r . H a l b u k i iktisadî d e v l e t teşekküllerinin b u n ­
d a n maada ayrı v e müşterek diğer uzuvları da vardır.
4. — B u ofisler üzerindeki mürakabe de daha b a s i t t i r . B u n l a r
doğrudan doğruya umumî mürakabe h e y e t i n e bağlı olmadıkları g i ­
b i , diğer İktisadî devlet teşekküllerinin u m u m i h e y e t i l e de b i r alâ­
kaları y o k t u r . B u n l a r Ticaret Vekâletinden e m i r ve d i r e k t i f alırlar.
Umumî mürakabe h e y e t i de bunların yalnız hesaplarını mürakabe
eder; plânlaşttrma, d i r e k t i f v e r m e g i b i n o k t a l a r a karışmaz. B i n a e n ­
aleyh, b u ofisler, sermayesinin tamamı devlet tarafından k o n u l a n
diğer İktisadi d e v l e t teşekküllerinin tâbi olduğu merkezleştirme şek­
line bağlı değildirler. Bunların m e r k e z e bağlılığı doğrudan doğru­
yadır. Hesaplarının nihaî t e t k i k ve tasdik m e r c i i de. umumî heyet
olmayıp, doğrudan doğruya M i l l e t M e c l i s i d i r .

İktisadi d e v l e t teşekkülleri t i p l e r i n i n b i r ihtiyaç mahsulü o l d u ­

ğunu söylemiştik. D e v l e t l e r , idarî teşekküllerden ziyade hususî ve
ticarî teşekküllerin bünyelerine u y g u n müesseseler k u r a r l a r k e n , i k ­
tisadî sahanın icaplarına daha u y g u n b i r şekil bulduklarını zannet­
mişlerdi: B u hususî usuller sayesinde, şahsî ve malî vasıtalara v e iş
u s u l l e r i n d e y e n i ihtiyaçlara ve icaplara daha k o l a y u y u l a b i l e c e k t i r .
 IKTISADÎ DEVLET TEŞEKKÜLLERI 767

B u sayede idare, o h i z m e t l e r d e çalıştıracağı şahısları seçerken, t a ­

y i n ve azlederken, m e m u r l a r hakkındaki sıkı kayıtlarla bağlı olmı-
yacak; kıdem, b a r e m ve saire g i b i kendisini bağlıyan hükümlerden
k u r t u l a r a k , o İş için e h i l gördüğü şahıslan, istediği şartlarla t a y i n
edebileceği gibi, y i n e istediği şartlar içinde değiştirebilir. B u n l a r a
t e m i n edeceği m a l i m e n f a a t l e r ve t e r f i imkânları k a n u n l a r l a m a h -
d u d ve m u a y y e n olmayıp, işin m u v a f f a k i y e t derecesine ve v e r i m i ­
ne bağlanarak, daha rasyonel b i r surette çalışmak imkânı hâsıl o
l u r . M a l i vasıtalar hususunda da devlet muhasebesi usul ve k a n u n ­
larının dar kayıtları, bütçenin sene ile ınahdutluğu, u m u m i y e t p r e n -
sipi dolayısile fazla iradın o teşebbüse tahsis e d i l e m i y e r e k hazineye
d e v r i m e c b u r i y e t l e r i olmadığından, teşebbüs işlediği nisbette i n k i ­
şaf edebilir. Şirketlerin faaliyet u s u l l e r i n e i n t i b a k suretile de işle­
r i n daha çabuk ve merasimsiz görülmesi ve b u suretle iş hayatı f a ­
aliyetlerine müvazi b i r hareket tarzı t a k i p edilmesi mümkün o l u r ;
ve nihayet, b u teşebbüslerin m e s ' u l i y e t i ayrı b i r hükmî şahsa ait o¬
lacağından, teşebbüsün m e n f i neticelerinden d e v l e t i n m e s ' u l i y e t i de
ancak o r a y a konulmuş olan sermayeye inhisar eder; y a n i âmme
h i z m e t l e r i n i n ifasından g a y r i m a h d u t b i r surette mes u l olan devle­
t i n m e s ' u l i y e t i , t a h d i t edilmiş olur. B i r t a r a f t a n da b u müesseselerin
alacaklıları, karşılarında hususi h u k u k kaidelerine tâbi b i r p a t r i m u -
van gördükleri ve b i n a e n a l e y h u m u m i icra usuilerite haklarını ala­
bilecekleri için, o n l a r l a daha e m n i y e t l e münasebete girişirler.
F a k a t b e k l e n i l e n b u faydalar t a m a m e n t a h a k k u k etmemiş v e
b u teşekküllerin büyük mahzurları görülmüştür; B i r kere "écono­
mie mixte» teşebbüslerine bağlanan ümitler hemen hiç b i r y e r d e
t a h a k k u k etmemiştir. H u s u s i sermayedarlarla âmme şahıslan a r a ­
sındaki menfaat v e gaye ayrılığının teşebbüsün içinde z a r u r i olarak
doğurduğu zıd cereyanlar, b u teşebbüsleri akamete uğratacak dere­
ceye gelebilir; b u n l a r , n i h a y e t şirketin İnhilâlini ve istediği kârı b u -
lamıyan hususi s e r m a y e n i n çekilmesini intaç edebilir. B u s i s t e m i n
e n büyük rolü ve faydası, sosyalizasyon cereyanlarını gizlemesi v e
en az sarsıntı İle b i r sistemden diğerine i n t i k a l i t e m i n edeceği z a n -
nolunması ve b i r de y i n e g i z l i b i r tarzda d e v l e t i n i k t i s a d i h a y a t t a
nâzım rolünü oynamasını t e m i n edebilmesidir.
Bugün b i z d e k i m u h t e l i t sermayeli müesseseler, v a z i y e t l e r i k a ­
nunla t a n z i m edümiş ve doğrudan doğruya d e v l e t i n İdaresine alın­
mış olmaları i t i b a r i l e b u mahzurları a r z e t m e m e k t e d i r l e r . B u n l a r ,
h a k i k a t t e hususi müesseselerden ziyade, devlet müesseselerine b e n -
zerler. Bilhassa idarelerinde devletin nüfuzu galip ve h a k i m vazi­
yettedir.
Diğer şekillere gelince; ofislere ve sermayesi devlet tarafından
k o n u l a n diğer müesseselere tanılan geniş m u h t a r i y e t de b i r çok
m a h z u r l a r doğurmuştur: B u n l a r d a n F r a n s a d a k i tecrübenin ortaya
koyduğu mahzurların b i r kısmını yukarıda söylemiştik. B u müesse­
selerin m e m u r ve müstahdemlerinin intihabında haiz oldukları ser­
besti, bazan bunların b i r e r arpalık h a l i n i almasını m u c i p o l u r . B u
serbesti sayesinde, d e v l e t i n umumî kaidelerine göre küçük b i r me­
m u r o l m a k e h l i y e t ve k a b i l i y e t i n i haiz görülmiyen âciz ve ehliyet­
siz, k a r a k t e r l e r i tecrübe edilmemiş kimselere keyfî v e i n d i t a k d i r ­
lerle büyük ücretler, malî menfaatler t e m i n edilebilir. B u s u i i s t i m a l
imkânları h e m b u müesseselerin masraflarını lüzumsuz y e r e arttır­
m a k suretile n e t i c e i t i b a r i l e devlet bütçesini zarara sokar, h e m d r
d e v l e t i n m u h t e l i f müesseselerinde çalışan kimseler arasında b u l u n ­
ması lâzım g e l e n âhenk ve müsavatı ihlâl e t m e k s u r e t i l e kadrolarda
müvazenesizlik husule g e t i r i r ve d e v l e t i n en büyük ve h a y a t i hiz­
m e t l e r i n i n kadrolarında b u h r a n l a r doğurur. D e v l e t muhasebesi usul­
l e r i n e r i a y e t edilmemesi de b i r çok malî y o l s u z l u k l a r a sebep olabi­
l i r . K e z a l i k iş metodlarındakî serbesti de alım satım ve saire işle­
r i n d e büyük s u i i s t i m a l l e r İmkânını arttırır.

İktisadi d e v l e t teşekkülleri t i p l e r i n i n b u mahzurları doğurması,

fikıimizce, hiç de g a y r i tabiî değildir: H u s u s i teşebbüslerin bünye­
l e r i n d e k i vasıfları âmme teşebbüslerinde bulmağa imkân olabilir
m i ? B i r hususî müteşebbis işinin başındadır. İşin İyi veya fena ne­
ticesi k e n d i şahsi m e n f a a t l e r i n e müessir olacaktır. Şahsi menfaat
düşüncesi o n u b i r çok s u i i s t i m a l l e r d e n meneder. B i r hususî teşebbü­
sün F r a n s a d a k i t u r i z m ofisile h a r i c i ticaret millî o f i s i n i n , yukarıda
söylediğimiz, k i r a veya satın alma işlerini yapmasına imkân v a r mı­
dır? Bugün, hattâ a n o n i m şirketlerde şirket sermayesine nazaran
tek hisse s a h i b i hissedarın m e n f a a t i n i n küçüklüğü, mürakabe vazi­
fesini i h m a l e sebep o l m a k t a v e b u şirketlerin umumî h e y e t l e r i bü­
yük b i r r o l oynayamadıkları İçin, b u şirketlerin içinde b i r çok sui­
istimaller v u k u a gelmektedir. B u vaziyetler hukukçuları a n o n i m
şirketlerin bünye ve teşkilâtı üzerinde bile durmağa v e düşünmeğe
sevketmiştir.

H a l b u k i âmme hükmi şahıslarında iş başında olanların şahsi

menfaatlerüe e l l e r i n d e k i p a t r i m u v a n arasında hiç b i r alâka y o k t u r .
B u alâkasızlık ekseriya onları b u p a t r i m u v a n üzerinden, hiçbir za­
r a r görmeden, şahsî m e n f a a t l e r i n i ve arzularını t a t m i n e sevkeder.
 IKTISADÎ DEVLET TEŞEKKÜLLERI

B e c e r i k l i b i r t a r z d a hareket ederlerse, e l l e r i n d e k i hükmi şahsın ölü­

münden hiç müteessir olmazlar; o n u n o r t a d a n kalkmasından sonra
e v v e l d e n hazırladıkları y e n i mevküere geçerler ve İşlerine d e v a m
ederler; b u fenalıklara mâni olacak idarî ve m a l i u s u l l e r d i r . B u i t i ­
b a r l a devlet teşebbüslerinin hususi teşebbüsler nizamüe yürüyebile­
ceğini zannetmek, d e v l e t i n iktisadî sahalarda faaliyeti çoğaldıkça
hususi h u k u k u s u l ve k a i d e l e r i n e müracaat etmekle h e r türlü güç­
lüklerin b e r t a r a f edilebileceğini düşünmek çok fazla ve zararlı b i r
n i k b i n l i k olur. D e v l e t i n iktisadî sahalarda faaüyette bulunması b u ­
gün b i r z a r u r e t t i r . Klâsik idare ve muhasebe u s u l l e r i n i n de b u y e ­
n i teşebbüs ve f a a l i y e t l e r e t a t b i k ediîemiyeceği; başka neviden fa­
aliyetlere mahsus b u usullerle b u y e n i teşebbüslerin yürüyemiyece-
ği de b i r mütearifedir. F a k a t b u n u n çaresi, m e d e n i ve ticarî usulle­
r i n devlet teşebbüs ve faaliyetlerine t a t b i k edilmesi g i b i basit b i r
şey değildir.

İktisadî d e v l e t teşekküllerinin m u h t e l i f m e m l e k e t l e r d e geçirdi­

ği istihaleler, bize y e n i b i r zemine, hayata i n t i b a k ederken d u y u l a n
buhranı göstermektedir. Evvelce görünen geniş m u h t a r i y e t ve ade­
m i m e r k e z i y e t temayülü, bugün b i r r e a k s i y o n a uğramış görünüyor:
Fraıısada, Rusyada b u m u h t a r i y e t i n daraldığını, m u r a k a b e n i n ço­
ğaldığını, teşkilâtın t e k r a r merkezileştiğini görüyoruz. A y n i cereyan
Türkiyede de k o l a y c a görünüyor- N a f i a ve münakalât işlerinde gö­
rülen merkezileşme cereyanı v e bilhassa ofis şeklinden banka şek­
line kadar giden deniz işlerinde b u şeklin doğurduğu m e m n u n i y e t ­
sizlik ve klâsik şekle avdet, b u n u gösterdiği gibi, u m u m i M u r a k a b e
K a n u n u n u n koyduğu sistemle b u müesseselerde çalışan şahısların
da devlet memurları g i b i b i r statüye ve bareme bağlanmaları, b u
merkezileşme temayülünün b i r neticesidir. Umumî M u r a k a b e K a ­
n u n u sayesinde iktisadî devlet teşekkülleri üzerinde Başvekâlet, V e ­
kâletler ve sair büyük m e r k e z müesseseleri ile umumî mürakabe he­
y e t i vasıtasile Hükümet, u m u m i heyet vasıtasile Büyük M i l l e t Mec­
lisinin mürakabesi t e m i n edilmiş, müesseseler b a r e m i sayesinde de
keyfî ve İndî i n t i h a p ve t a y i n l e r i n , t e r f i l e r i n Önüne geçilmiştir. Fa­
kat b u mesele bugün de d e v l e t i n teşkilât siyasetinin ve tekniğinin
en mühim b i r meselesini teşkil e t m e k t e d i r ve henüz t a m a m e n h a l ­
ledilmiş ve klâsik s e k l i n i almış sayılamaz.

A
İktisadî d e v l e t teşekküllerinin h u k u k i m a h i y e t i nedir? B u sual
ile meselenin h u k u k bakımından en nazik noktasına temas etmiş o-
Mukuk FakUItetl M e c m u a n : 4
770 SIDDIK SAMİ ONAR

l u y o r u z . Şeklen mesele halledilmiş g i b i görünür: K a n u n vazıları b u

müesseselerin h u s u s i h u k u k müesseseleri şeklinde idare edilecekle­
r i n i v e f a a l i y e t t e bulunacaklarını t a s r i h etmişlerdir; k a n u n u n müs-
bet hükmile halledilmiş olan b i r mesele üzerinde artık düşünmek,
amelî b i r netice doğurmaz, d e n i l e b i l i r . Bizde de vaziyet b u bakım­
dan gayet s a r i h t i r : Bütün iktisadî devlet teşekküllerinin k a n u n l a -
rüe Mürakabe K a n u n u n d a bunların M u r a k a b e K a n u n i l e «kendi h u ­
susi kanunları dairesinde malî ve idarî m u h t a r i y e t e m a l i k o l m a k ve
meşguliyetleri sermayelerile m a h d u t b u l u n m a k üzere hususî h u k u k
hükümlerine göre İdare oluna» cakları ve iiMuhasebei Umumiye,
Arttırma ve E k s i l t m e ve İhale Kanunlarının hükümlerine, Divanı
Muhasebatın m u r a k a b e s i n e v e inşaat bakımından 2443 v e 2799 sa­
ydı kanunların hükümlerine tâbi» olmadıkları t a s r i h e d i l m e k t e d i r .

Bazı hukukçularımız meselenin b u hükümlerle halledilmiş o l ­

duğu k a n a a t i n d e d i r l e r . B u n l a r a göre i k t i s a d i devlet teşekkülleri,
devlet tarafından hususî h u k u k hükümleri d a h i l i n d e b i r sermayenin
idaresinden i b a r e t t i r ; devlet, bütçesinden Büyük M i l l e t M e c l i s i n i n iz-
n i l e b i r sermaye ayırmış ve b u n u b i r f e r t g i b i kullanmağa başlamış­
tır. A n c a k , Meclis, doğrudan doğruya veya ihdas ettiği b i r u z u v va-
sıtasüe b u s e r m a y e n i n hesaplarını t e t k i k eder. F a k a t b u n u n idaresi,
b u sermaye İle yapılan işler t a m a m e n hususi h u k u k r e j i m i n e tâbi­
dir. Hattâ b u müesseseleri t a v s i f için kullanılan " d e v l e t müessese­
s i * t a b i r i de i l m i b i r kıymeti haiz değildir. B u müesseseler husus!
h u k u k hükümleri d a h i l i n d e çalıştıkları için, b u n l a r l a çıkacak i h t i ­
lâfların da D e v l e t Şürasile, i d a r i p r e n s i p l e r l e b i r alâkası olamaz; b u
müesseselerle âmme müesseseleri arasında hiç b i r b e n z e r l i k yok­
t u r (6),
Sayın meslekdaşımız O r d . P r o f . H i r s c h , İktisadi devlet teşekkül­
l e r i üzerinde yapmış olduğu kıymetli etüdünde «nazarî sahada b u
müesseselerin h e r h a n g i b i r sebepten dolayı âmme h u k u k u hükmî
şahsı olarak t a v s i f e d i l m e l e r i icap edeceği neticesine yarıla» bilece¬
ğini k a b u l e t m e k l e beraber, b u n u n k a n u n u n tatbikatında b i r r o l oy-
namıyacağını, çünkü bunların «hususî h u k u k ahkâmına tâbi ola­
caklarını ve b i r hususî h u k u k hükmî şahsı g i b i m u a m e l e görecekle-

(6) Türk amme hukuku sahasında reylerinin hususi b i r kıymet ve

ehemmiyeti olan kıymetli meslekdaşımız merhum Prof. Mustafa Şeref
o zaman bu kanaatte i d i .
 İKTISADI DEVLET TEŞEKKÜLLERI 771

r i n i emreden müsbet b i r h u k u k kaidesi m e v c u t * olduğunu söylü-

Mesele f e r t l e r l e b u müesseseler arasındaki umumî münasebet­

ler bakımından t e t k i k edilince, m u h t e r e m arkadaşımız t a m a m e n
haklıdır. Aşağıda göstereceğim bazı Devlet Şûrası kararları da b u ­
n u t e y i d e t m e k t e d i r . F a k a t arkadaşımızın da k a b u l e t t i k l e r i g i b i ,
meselenin b i r de nazarî cephesi ve b u cephenin âmme h u k u k u b a ­
kımından in'ikâsları m e v c u t t u r : i k t i s a d i devlet teşekküllerinin f e r t ­
le o l a n günlük ve n o r m a l münasebetlerinin yanında k e n d i l e r i n i i h ­
das ve i d a r e eden k a n u n l a r dolayısüe devletle olan münasebetleri,
d e v l e t i n k e n d i l e r i n e verdiği vazifeler» b u vazifelerin ifası dolayısile
yapılan f a a l i y e t l e r , b u f a a l i y e t l e r i n umumî menfaatler sahasında v e
b u m e n f a a t l e r bakımından bur takım in'ikâsları vardır k i , b u n l a r
b u müesseselerin j ı i r e r hususi h u k u k hükmi şahsı sayılma!arma,
hususî h u k u k hükümleri d a h i l i n d e t e t k i k edilmelerine imkân bırak­
mamadadır. İktisadî devlet teşekküllerinde hususî hayat ve müna­
sebetler sahasındaki görünüşlerini ve faaüyetlerini inceliyen, m a h i ­
y e t l e r i n i b u bakımdan tahiü eden m u h t e r e m hukukçumuz, yukarı­
da arzettiğimiz n o k t a l a r _hakkında kıymetü r e y l e r i n i söylememiş,"
bunları etüdünün m e v z u u n u n dışında bırakmıştır.

Biz; gerek b u Teşekkülleri îhtfas eden kanunların, gerekse M ü -

rakabe K a n u n u n u n b u meseleyi t a m a m e n h a l l e t t i k l e r i n i z a n n e t m i ­
y o r u z ; b u k a n u n l a r b u teşekküllerin «hususî h u k u k hükümlerine
göre idare o l u n a * caklarını söylemekle, m a h i y e t l e r i n i n b i r e r hususî
h u k u k hükmî şahsı olduğunu k a b u l ve t a s r i h etmemiş, ancak f a a l i ­
y e t l e r i n i n hususî h u k u k hükümlerine tabî olduğunu göstermişlerdir.
Hattâ b u k a n u n l a r a göre b u teşekkülleri idare eden kaideler sade­
ce hususi h u k u k hükümleri değil, k e n d i l e r i n i ihdas eden k a n u n l a r ­
l a M u r a k a b e K a n u n u ve b u n l a r a bağlı hükümlerdir k i b u hüküm­ t

l e r i n de hususî h u k u k hükümleri olduğu k a b u l edilemez. Esasen b i r

teşekkülün f a a l i y e t i n d e tâbi olacağı u s u l , o n u n m a h i y e t i n i t a y i n d e
d a i m a kâfi b i r u n s u r olamaz- Bütün âmme i d a r e l e r i ve müessese­
l e r i de b i r çok hallerde, hususî h u k u k hükümleri d a h i l i n d e f a a l i y e t ­
te b u l u n u r l a r . B u hükmî şahıslar b u nevi f a a l i y e t l e r i esnasında v e
b u f a a l i y e t l e r dolayısile hususî h u k u k hükümlerine tâbi o l m a k l a be­
raber, b u n d a n dolayı m a h i y e t l e r i n i değiştirmiş ve b i r e r hususî h u ­
k u k hükmî şahsı h a l i n e gelmiş olmazlar. Meselâ İnhisarlar U m u m
Müdürlüğü, bilhassa alım, satım, i m a l g i b i b i r çok işlerini t a m a m e n

[7> 3 sayılı notta zikri geçen eserin 22 ncl sahifeslnde 37 numaralı

nota bakınız.
hususi h u k u k hükümlerine t e v f i k a n y a p a r ; fakat b u i d a r e n i n b i r
âmrne müessesesi ve e v l e v i y e t l e b i r âmme hükmi şahsı olduğunda
hiç şüphe y o k t u r .
B u teşekküllerin h u k u k i m a h i y e t l e r i hakkında müelliflerimizin
t a m v e vazıh b i r k a n a a t l e r i belirmediği g i b i , mesele içtihat sahasın­
da da t a m a m e n aydınlanmış değildir; meseleye temas Devlet Şûra­
sı içtihatları görünüşte a y n i esasa d a y a n m a k l a beraber, t e d r i c i b i r
tahavvül ve istihale geçirmektedir; b u n o k t a hakkında e h e m m i y e t ­
l i bulduğumuz bazı içtihatları t a h l i l e d e l i m :
1. — Ziraat^Barikası, T i i r devlet müessesesi şeklini almadan ev­
vel, daha b i r a n o n i m şirket şeklinde i k e n , D e v l e t Şûrası b u B a n k a ­
yı daha ziyade b i r âmme hükmî şahsı sayıyordu; B i r i n c i Deavi Da­
iresine göre «kendisinin t e m e l yasasını teşkil eden 12 M a r t 1332 ta­
r i h l i k a n u n İle i b t i d a teşkilâtı arasında doğrudan doğruya Z i r a a t
Nazırlığının nezareti altında işliyen müessese h a l i n d e kurulmuş ve
bilâhare 444 sayılı k a n u n İle sermayesi eshama münkasem b i r ano­
n i m şirket şekline kalbedilmiş olan Z i r a a t Bankasının o t a r i h e ka­
dar b i r devlet dairesi g i b i k a n u n e n ve teamülen haiz olduğu h u k u k
ve imtiyazatın b u n d a n sonra da d e v a m edeceği, a y n i k a n u n u n 17 i n ­
c i maddesi iktizasından olduğu g i b i , V e k i l l e r H e y e t i n c e t a n z i m ve
17 i n c i m a d d e n i n İzahı s u d u r u n d a t e d v i n o l u n a n n i z a m n a m e n i n 47
inci maddesi b u h a k ve i m t i y a z l a r arasında B a n k a kazançlarının
v e r g i , resim, harç ve h e r nevi tekâliften m u a f i y e t i k e y f i y e t i n i yaz­
masına ve 444 sayılı k a n u n u n 17 inci maddesinin ilga edildiği v e n i ­
z a m n a m e n i n de o r t a d a n kaldırıldığı hakkında bugüne kadar hiç b i r
hükme rastlanmamasına göre..,» (8) B a n k a eski v a z i y e t i n i ve m u a -

(8> Devlet şûrası I İnci deavi dairesinin 36 1188 sayılı kararı «Devlet
Şurası Kararlar Mecmuası, sayı 1, sahiıe 66ı.
f i y e t l e r i n i muhafaza e t m e k t e d i r .
2. — Daha s o n r a k i b i r kararında D e v l e t Şûrası y i n e eski a n o n i m
şirket şeklinde i k e n de Bankanın b i r devlet müessesesi olduğunu
t a s r i h etmiş ve b u n u âmme hükmî şahsı görmek temayülünü gös­
termiştir: ^ Z i r a a t Bankası sermayesinde f e r t l e r i n b i r iştiraki olma­
sı ve b u s e r m a y e n i n d e v l e t i n mülkî taksimatında y e r t u t a n idarî
cüzlere a i t bulunması i t i b a r i l e , Bankanın devlet müessesesi sayılma­
sı zarurî olduğundan, mülekaiden b u B a n k a d a i s t i h d a m edildiği an­
laşılan davacı hakkında 1932 yılı Muvazenei U m u m i y e K a n u n u n u n
21 İnci m a d d e s i n i n t a t b i k i tabiîdir» (9).

{&> Devlet Şûrası I inci deavi dairesinin K; 37 895 sayılı kararı (Dev­
let Şûrası K a r a r l a r Mecmuası, sayı 2, sahife 64ı.
 IKTISADI DEVLET TEŞEKKÜLLERI 7

3. — H a l b u k i B a n k a zahirî a n o n i m şirket şeklinden çıkıp, b i r

d e v l e t müessesi h a l i n i aldıktan sonra, Devlet Şûrası b u müesseseyi
b i r âmme hükmi şahsı saymamıştır; «Devlet Şûrası ancak hükü­
m e t l e f e r t l e r arasında v e b i r de k a n u n u n h u k u k u âmme şahsiyeti s u ­
r e t i n d e tesis... etmiş olduğu müessesat ile fertler arasında çıkan n i -
zalara bakar. Z i r a a t Bankasınm İse tesisine vücut veren bütün k a ­
n u n l a r , k e n d i s i n i âmme h u k u k i şahsiyetinde kurmuş... b u l u n m a k t a ­
dır...» ( 1 0 ) .

Şûra b u kararında b i r m e m u r u tarafından B a n k a aleyhine açı­

lan davayı vazife dışı saymıştır. B u k a r a r l a yukarıdaki k a r a r a r a ­
sındaki t e n a k u z s a r i h t i r ,

4. — D a h a y e n i bîr kararında Devlet Şûrası Z i r a a t Bankasınm

hukukî v a z i y e t i n i daha esaslı ve ilmî b i r surette t a h l i l etmiş ve y u ­
karıda koyduğumuz meselenin halline yarıyacak prensipleri b e l i r t -
iştir: a Müddeiumumilikçe Z i r a a t Bankasının mevzuatına göre h u ­
k u k u hususiye r e j i m i n e tâbi bulunması hasebile davanın t e t k i k i ,
Devlet Şûrasının kaza sahası haricinde kalması icap edeceği i l e r i
sürülmüş o l u p , gerçi Z i r a a t Bankasının u m u m i muamelâtı i t i b a r i l e
h u k u k u hususiye r e j i m i n e tâbi olduğu şüphesiz İse de, k a n u n ve n i ­
zamla k e n d i memurları için k a b u l edilen tekaüt hakkının t a t b i k a ­
tında görülecek h a t a l a r d a n dolayı h u k u k u m u h t e l olanlar tarafın­
dan açılacak davalar, h u k u k u hususiye münasebeti vaziyetinde k a l -
mıyacağı cihetle, b u kabü davaların Devlet Şûrasında t e t k i k i icap
edeceği e k s e r i y e t l e kabul...-» (11) edilmiştir.

B u k a r a r d a n , kanaatimizce çok mühim olan, şu prensibi çıkar­

t a b i l i r i z : Z i r a a t Bankasının - ve tabiî b u n a benzer müesseselerin -
umumî m u a m e l e l e r i n i n hususî h u k u k r e j i m i n e tâbi olması, b u n l a ­
rın t a m a m e n hususî b i r müessese sayılmasını ve b u n l a r tarafından
alınacak k a r a r l a r a karşı idarî b i r davanın açılamamasını icap e t t i r ­
mez. B u müesseselerin k a n u n ve n i z a m n a m e l e r i n t a t b i k i vesilesile
ittihaz edecekleri k a r a r l a r d a k i h a t a l a r d a n dolayı h u k u k u m u h t e l o¬
lanlar tarafından açılacak davalar, hususî h u k u k münasebeti vazi­
yetinde kalamaz. B u , âmme h u k u k u tasarruflarından doğmuş b i r
davadır.

(İD) Devlet şûrası dava daireleri umumi heyetinin E: 39.-114; K;

30/191 numaralı kararı. iDevlet şûrası Kararlar Mecmuası, sayı 9, sahi-

111) Devlet şûrası dava daireleri umumi heyetinin E : 40/8; K : 4082

sayılı k a r a n . (Devlet Şûrası Kararlar Mecmuası, sayı 12, sahife 38).
 5. — D e v l e t Şûrası Sümer Bankın m a h i y e t i n i b e l i r t e n b i r k a r a ­
rında; «Müessesatı r e s m i y e k a y d i , devlet tarafından âmme h i z m e t ­
l e r i n i i s t i k m a l maksadile vücuda getirilmiş olan müesseselere m a ­
t u f olup, Sümer B a n k da k e n d i s i n e vücut v e r e n 2262 sayılı k a n u n ­
da yazılı olduğu üzere, sırf devlet tarafından k u r u l a c a k olan sanayii
başarmak ve d e v l e t i n sanayi siyasetine b i r i s t i k a m e t v e r m e k için
müesses v e t i c a r e t kaidesine i s t i n a t e t m i y e n v e bütün muamelâtı
d e v l e t i n m u r a k a b e v e n e z a r e t i altında cereyan eden b u müessese,
708 sayılı k a n u n d a yazılı olan müessesattan m a d u t bulunduğu cihet­
le, b u r a d a i f a o l u n a n h u k u k müşavirliği h i z m e t i n i n avukatlık stajı­
na m a h s u p e d i l m e s i icap edeceğini...» (12) beyan etmiş i k e n bilâha­
r e Sümer B a n k aleyhine açılan b i r davada Bankayı sarahaten b i r
hususi h u k u k hükmî şahsı o l a r a k tavsif etmiştir: «Hâdisede hasım
gösterilen Sümer B a n k idaresi ise, h u k u k u hususiye eşhası hük-
m i y es inden olup...»

Sümer Bankın umumî m u a m e l e l e r i hususî h u k u k prensiplerine,

b u m u a m e l e l e r d e n dolayı f e r t l e B a n k a arasında çıkacak davaların
hususi h u k u k a v e adliye m a h k e m e l e r i n i n kazasına tâbi olduğu şüp­
hesizdir ve D e v l e t Şûrasının böyle b i r ihtilâfı vazife bakımından
reddetmesi de g a y e t tabiîdir. F a k a t Bankanın «hukuku hususiye eş­
hası hükmiyesinden» ne suretle sayılabildiği anlaşılamamaktadır.
B a n k a hususî h u k u k hükümleri d a h i l i n d e kurulmuş b i r şirket veya
b i r t i c a r e t h a n e değildir; kâr gayesi t a k i p etmez; fazla o l a r a k âmme
h u k u k u bakımından sıkı b i r m u r a k a b e y e tâbidir. B i n a e n a l e y h B a n ­
kayı «hukuku hususiye eşhası hükmiyesinden» saymak için k u v v e t ­
l i m u c i p sebepler göstermek lâzımdır.

B u n u n l a beraber, yukarıda 4 n u m a r a d a gösterdiğimiz D e v l e t

Şûrası k a r a n , b u V inci daire kararından sonra olduğu g i b i , dava
d a i r e l e r i umumî h e y e t i n d e n sadir olması i t i b a r i l e Şûranın görüşü­
nü daha k u v v e t l e İfade eder; b u k a r a r Sümer B a n k hakkındaki V i n ­
ci d a i r e n i n e v v e l k i görüşünü ortadan kaldırmış sayılabilir. B u i t i ­
b a r l a 4 n u m a r a d a Z i r a a t Bankası hakkındaki umumî h e y e t i n gö­
rüşünü ve b u n d a n çıkacağını zannettiğimiz p r e n s i b i idare kaza iç­
tihatlarımızın bugünkü görüşü sayabiliriz.
B i r hükmî şahsın âmme hükmi şahsı v e y a hususî h u k u k hükmî
şahsı sayılması için t a t b i k edilecek k r i t e r y o m u acaba hususî h u k u ­
k u m u z d a veya T e m y i z içtfflaîlarımızda b u l a b i l i r m i y i z ?

(12) Devlet şûrası birinci deavl dairesi. 12. IV. 936 t a r i h l i karar.
(12a) Devlet Şûrası V i n c i dairesinin E: 39/1790; K : 39/454 ısayıl
kararı. (Devlet şûrası Kararlar Mecmuası, sayı 9, sahile 72).
 IKTISADÎ DEVLET TEŞEKKÜLLERI 775

Bizde, hükmi şahısların böyle i k i kategoriye ayrılması, m e v z u

h u k u k i m d a k a b u l ettiği b i r p r e n s i p t i r ; M e d e n i K a n u n u n 52 i n c i
maddesinde «hukuku âmme müesseseleri, h u k u k u âmme kanunları­
na tâbidir» d e n i l m e k suretile, âmme h u k u k u hükmî şahıslarının
m e v c u d i y e t i ve bunların âmme h u k u k u kaidelerine tâbi olacağı k a ­
b u l ve t a s r i h edilmiştir; f a k a t b u sahada da hususi h u k u k hükmî
şah ıslar ile âmme hükmi şahıslarını ayıracak umumî b i r k r i t e r y u m
y o k t u r . M e d e n i K a n u n u m u z a esas teşkil eden İsviçre Medenî K a ­
n u n u n u n 5fi u n c u maddesinde de a y n i hüküm b u l u n m a k l a beraber,
orada da u m u m i y e t l e k a b u l edilmiş b i r k r i t e r y u m y o k t u r . Bazı mü­
ellifler, ezcümle Egger, âmme hükmi şahsı m e f h m u n u n t a y i n ve
tesbıtine k a n t o n k a n u n vazıının salahiyetli olduğunu söylüyor. B u
esas k a b u l edilirse, bizde de b u m e f h u m u n manasını hususî h u k u k
sahasında değil, âmme h u k u k u n d a aramak lâzım gelecektir. A n c a k
Federal M a h k e m e 59 u n c u m a d d e y i t a t b i k ederken k a n t o n m e v z u ­
atını nazara a l m a m a k t a ve meseleyi k e n d i görüşüne göre h a l l e t m e k ­
tedir.

Federal M a h k e m e n i n b u husustaki içtihatlarında b i r b i r l i k gö­

rünmemektedir. B u meseleye d a i r bazı kararları t a h l i l etmeği fay­
dalı görüyorum:
1. — B i r davada (13) Federal M a h k e m e b i r k a n t o n u n m e c b u r i
yangın sigorta müessesesinin m a h i y e t i n i araştırırken devletle b u
müessese arasındaki rabıtayı nazara alarak, meseleyi h a l l e t m e k t e ­
d i r : Hâdisede b u müessese ile devlet arasındaki rabıta üç vaziyette
görünmektedir:
a) Müesseseye binaları yangına karşı sigorta e t m e k üzere dev­
let tarafından t a h m i l edilmiş âmme h u k u k u b o r c u ;
b ) Müessesenin b i r i d a r i k a n u n l a ihdas edilmiş olması;
c) Müessesenin idaresinin k a n t o n makamları tarafından der-
uhde edilmiş bulunması.
Mahkeme b u üç v a z i y e t l e tezahür eden rabıtayı, müessesenin
âmme hükmi şahsı sayılması için kâfi görmüştür.
2. — M a h k e m e , daha y e n i b i r kararında (1) da a y n i esasa isti­
nat e t m e k t e d i r : B u kararında m a h k e m e , b i r k a n t o n u n b i r ipotek
üzerine i k r a z müessesesini; müessese ile devlet arasındaki rabıtayı;

(13ı NordostbahnEesellcschatt ile Br&ndnersJeherungenstalt des canton

Zurich arasındaki dava; 13 İklnciteçrln 1897: R. O. 93 - 1769.
(14* Jerome Boten ile Banque Cantonale du Valais ve Etat du Valais
vrreseri aracındaki dava; 9 İkindtefrln 927: ıR. O. 53. n 408ı.
müesseseyi k u r a n v e sermayesini t e m i n edenin devlet olduğunu n a ­
zara alarak âmme hükmi şahsı saymıştır.
3. — B i r kararında ise (15) F e d e r a l M a h k e m e b i r müessesenin
t a k i p ettiği g a y e y i nazara alarak, o n u âmme hükmî şahsı saymış­
tır: B u müessese bazı vasıfları haiz şahısları k a z a l a r m iktisadî n e ­
t i c e l e r i n e karşı k o r u m a k l a mükellefti. M a h k e m e , müessesenin b u ga­
y e s i n i nazara alarak, o n u b i r içtimai yardım f a a l i y e t i i c r a eden b i r
âmme hükmî şahsı a d d e t t i . A n c a k m a h k e m e ; aynî zamanda müesse­
senin menşeini ve teşkilât p r e n s i p l e r i n i de nazara alıyor ve kaza v e
hastalık sigortalarına müteallik 13 H a z i r a n 1911 t a r i h l i f e d e r a l k a ­
n u n a i s t i n a t e d i y o r d u . B u k a n u n müessesenin hükmî şahsiyetini t a ­
nıyor ve o n u n i d a r e meclisi azalarının b i r kısmının devlet tarafın­
d a n İntihap ve o n u t e m s i l e t m e s i n i k a b u l ediyor, mütedavil b i r ser­
m a y e k o y u y o r ve i d a r e masraflarına iştirak e y l i y o r d u .

4. — F e d e r a l M a h k e m e şimendifer işletilmesine müteallik b i r

kararında (16), şimendifer İşletilmesinin alelade b i r hususî h u k u k
teşebbüsü olmadığını, bilâkis geniş b i r s u r e t t e b i r âmme teşebbüsü
k a r a k t e r i n i haiz olduğunu ve b i n a e n a l e y h müddeialeyhin şimendi­
f e r kumpanyası sıfatile diğer a n o n i m şirketlerin aksine o l a r a k âm­
m e h u k u k u k a i d e l e r i n e tâbi olduğunu k a b u l e d i y o r d u . M a h k e m e b u
kararında da g a y e y i esas tutmaktadır.

Görülüyor k i . F e d e r a l M a h k e m e hâdiselere ve vaziyetlere göre

muhtelif kriteryumlara meyletmektedir.
Temyiz Mahkememizin b u husustaki içtihatlarını bulamadım,
bilmiyorum.
Meselenin h a l l i n e yarıyacak vazıh b i r esası m e t i n l e r i m i z d e ve
içtihatlarımızda bulamayınca, b u n u m u k a y e s e l i h u k u k bakımından
ve umumî h u k u k p r e n s i p l e r i n e göre h a l l e t m e k m e c b u r i y e t i n d e k a ­
lıyoruz. Hükmî şahısların n e v i l e r i n i ayıracak k r i t e r y u m u t a y i n m e ­
selesi Fransız, İtalyan, A l m a n ve İsviçre müellifleri arasında da i h ­
tilaflı b i r meseledir. B i r kısım müellifler b u i k i cins hükmî şahsı
b i r b i r i n d e n ayıracak b i r t e k vasfın bulunabileceği f i k r i n d e d i r l e r v e
böyle b i r vasfa i s t i n a t eden t e k k r i t e r y u m öne sürerler; b u n l a r a
(Moniste) telâkkiler d e n i l e b i l i r ; diğer b i r kısım müellifler İse âm­
m e hükmî şahıslarının k r i t e r y u m u olarak b i r veya m a h d u t mümey-

115ı Obergerlcht Luzern ile Bentler arasındaki dava; 1 Blrinclteşrin

921: IR. O. 47. I . 351).
Ufl) Worblenthalbahn ile Commune de BolUgen arasıdaki dava: 22
Eylül 925. 1J. T. 1926. 114).
 İKTİSADİ DEVLET TEŞEKKÜLLERİ

yiz vasıflarla i k t i f a e t m e y i p , âmme hükmi şahsının bütün mümey­

yiz vasıflarını hesaba k a t a r l a r . " 1

T e k b i r vasfı k r i t e r y u m olarak k a b u l edenier de m u h t e l i f n a ­

zariyeler öne sürmüşlerdir. B u n l a r d a n bazılarına göre b u mümey­
yiz vasıf, hükmî şahsın topluluğa karşı mükeüef olduğu vecibedir.
B u vecibe âmme h u k u k u kaidelerine dayanır ve b u h u k u k u n k o y ­
duğu maksat ve g a y e l e r i t a k i p e t m e k vecibesinden İbarettir. D e v l e ­
t i n b i r hükmî şahsın üzerinde m u r a k a b e s i varsa, bundan b u şahıs
için o n u n gayesini t a k i p e t m e k vecibesi m e v c u t olduğu anlaşılır.
B u n a b i r de hükmi şahsın teşkilâtının âmme h u k u k u kaidelerde
tanzim edilmiş olmasını ilâve ederler. B u müellifler neticede b i r v a ­
sıf y e r i n e müteaddit vasıflara istinat etmiş bulunmaktadırlar. Bazı­
ları ise menşelere b a k a r l a r : H u s u s i h u k u k hükmî şahısları, hususî
h u k u k t a s a r r u f l a r i l e doğarlar, h a l b u k i âmme hükmî şahısları y a
çoktanberi tabiî o l a r a k m e v c u t t u r l a r v e y a h u t âmme h u k u k u m u c i ­
bince doğarlar. Diğer b i r n a z a r i y e n i n ifadesine göre de devlet âm­
me hükmî şahsını y a doğrudan doğruya ihdas eder veya ona b i r âm­
me k u d r e t i bahşeyler v e y a h u t k e n d i vesayet ve mürakabesine tâbi
kılar. Diğer b i r müellif de azanın vaziyetine e h e m m i y e t v e r m e k t e ­
d i r : H u s u s i h u k u k hükmî şahsının azası o l m a k için b i r hususi h u ­
k u k t a s a r r u f u - b u müellife göre bilhassa b i r a k i t - lâzımdır. H a l b u ­
k i âmme hükmî şahıslarında v a z i y e t böyle değildir. B u n l a r d a do­
ğuşla, i k a m e t l e , m u a y y e n b i r meslekle iştigal e t m e k l e o hükmî şah­
sın azalığı i k t i s a p o l u n u r . B i r müellife göre de âmme hükmî şahsı­
nın i k i vasfı vardır: Umumî maksat ve gayelere tahsis edilmiş o l ­
ması; devlete sıkı b i r s u r e t t e bağlanmış bulunması. B u i t i b a r l a dev­
let b u hükmî şahıstan k e n d i gayelerine v a r a b i l m e k için istifade eder
ve b u gayeler için o hükmî şahsı kullanır.
Diğer b i r kısım müellifler ise âmme hükmi şahsiyetinin b i r v e ­
ya b i r kaç m u a y y e n k a r a k t e r l e t a y i n edilemiyeceğini iddia ederler:
Âmme h i z m e t l e r i o k a d a r çok tenevvüler ve değişiklikler arzeder k i
her g r u b u n ancak hususî k a r a k t e r l e r i n i göstermek mümkündür.
Fakat arada mütevassıt t i p l e r vardır k i , b u n l a r d a her i k i g r u b u n da
k a r a k t e r l e r i görünür; çünkü âmme h u k u k u hükmi şahısları, âmme
h u k u k u n u n salâhiyet ve imtiyazlarına çok g a y r i müsavi tarzda m a ­
l i k t i r l e r . A l m a n , Fransız ve İtalyan d o k t r i n l e r i b u hususta çok güç­
lüklere tesadüf etmiş v e n i h a y e t ekseriyet b u i k i g r u b u b i r b i r i n d e n
ayıracak t e k ve salsılmaz b i r k a r a k t e r i n m e v c u t olmadığı ve b u
t e f r i k i n ancak bahis m e v z u u olan hükmî şahsa t a t b i k edilen h u k u k
778 SIDDıK SAMı ONAR

k a i d e l e r i n i n h e y e t i mecmuasından çıkartılabileceği neticesine var­

mıştır.
H a u r i o u âmrne h u k u k u hükmi şahıslarının mümeyyiz vasıfları­
na ve hususi h u k u k hükmi şahıslarüe aralarındaki umumî farkları
dörl noktada toplamağa çalınıyor:
1. — Teşekkülleri bakımından hususî h u k u k hükmi şahısları
C e m i y e t l e r K a n u n i l e Medenî K a n u n ve T i c a r e t K a n u n u hükümle­
r i n e göre teşekkül eder. H a l b u k i d e v l e t t e n maada âmme hükmî şa­
hısları b i r k a n u n l a veya b i r k a n u n u n verdiği salâhiyete istinaden
b i r idarî k a r a r l a ihdas e d i l i r l e r . Diğer t a b i r l e , b i r i n c i l e r i doğuran b i r
hususî h u k u k t a s a r r u f u olduğu halde, i k i n c i l e r i doğuran b i r âmme
hukuku tasarrufudur.
2. — D e v a m müddetleri bakımından: Hususî h u k u k hükmi şa­
hıslarının devam müddetlerini, - bizde tesisleri İstisna edersek - alâ­
k a d a r l a r serbestçe t a y i n ederler ve i s t e d i k l e r i zaman bu hükmi şah­
sa n i h a y e t v e r e b i l i r l e r . Â m m e hükmî şahısları ise ancak y i n e b i r
âmme h u k u k u t a s a r r u f i l e o r t a d a n kaldırılabilir. Alâkadarlar fesh ve
zevaline k a r a r veremezler.
3. — Esas v a z i f e l e r i ve f a a l i y e t l e r i bakımından: H u s u s i h u k u k
hükmi şahıslan âmme k u d r e t i n i n ve İdare makamlarının yardım ve
müdahaleleri olmaksızın f a a l i y e t t e b u l u n u r l a r . Bunların âmme k u d ­
r e t i n d e n istifade e t m e l e r i , hakikî şahısların müracaate m e c b u r o l ­
dukları usule müracaat v e b i r k a r a r istihsaline bağlıdır. H a l b u k i âm­
me hükmî şahısları hattâ imtiyazlı şirketler g i b i b i r âmme h i z m e t i
ifa eden hususî şirketler ekseriyetle idare makamlarının yardım ve
f a a l i y e t l e r i l e çalışırlar.

4. — E h l i y e t l e r i bakımından: Hususî h u k u k hükmî şahısları her

türlü m u a m e l e l e r i i f a edebilir. K e n d i f a a l i y e t sahaları h a r i c i n d e k i
hususlara mütedair a k i t l e r yapmalarına o b j e k t i f h u k u k bakımından
b i r mâni y o k t u r . Meselâ kumaş t i c a r e t i y a p m a k maksadile tesis edi­
len b i r şirket diğer b i r madde üzerine m u a m e l e y a p a b i l i r - bizde
a n o n i m şirketler hakkındaki hükümler biraz istisnaî b i r vaziyet i h ­
das e d e b i l i r l e r - . H a l b u k i b i r âmme h u k u k u hükmî şahsi ancak k e n ­
d i f a a l i y e t i sahasına m a h s u r m u a m e l e l e r i yapmağa salâhiyettardır.
Meselâ hükmî şahsiyeti haiz b i r hastane, kumaş t i c a r e t i n e k a l k a r ­
sa, kanunsuz b i r m u a m e l e yapmış o l u r .
Şimdi b u m u h t e l i f n a z a r i y e l e r i n ışığı altında m u h t e l i f i k t i s a d i
devlet teşekküllerinin hükmî şahsiyetlerinin m a h i y e t i n i araştıra­
lım:
 IKTISADÎ DEVLET TEŞEKKÜLLERI 779

Fransada ofisler; a r z e t t i k l e r i hususiyete rağmen; b i r e r âmme

müessesesi telâkki e d i l m e k t e ve m a h i y e t l e r i nazara alınarak şu s u ­
r e t l e t a r i f olunmaktadır: O f i s ; hususî ve istisnai haller ve şartlar
içinde b i r âmme h i z m e t i ifasile mükellef olan hükmi şahsiyeti haiz
v e t a m a m e n y a h u t kısmen m a l i m u h t a r i y e t e sahip b u l u n a n v e ge­
r e k teşkilât ve gerekse bütçesini kendisi idare etmesi i t i b a r i l e de h u ­
susî b i r k a r a k t e r arzeden b i r e r âmme müessesesidir. Diğer b i r ifade
ile, ofisler k e n d i n a m ve hesaplarına v a r i d a t t e d a r i k edebilmeleri,
bütçe dışında yaşıyabilmeleri için k e n d i l e r i n e istiklâl v e r i l e n ve ida­
r i , ticarî v e y a sınai k a r a k t e r l e r i haiz hizmetler gören b i r takım mü­
esseselerdir. B i n a e n a l e y h b u n l a r da âmme müesseseleri o l m a k l a be­
raber, işleyişlerinde diğer klâsik âmme müesseselerine nazaran b i r
hususilik vardır. T i c a r i ofisler diğer âmme müesseselerinden i f a et­
t i k l e r i a m e l i y e l e r i n ve m u a m e l e l e r i n m a h i y e t i ve idare tarzı bakı­
mından ayrılırlar.

O f i s l e r i n f a a l i y e t l e r i n d e de âmme h i z m e t l e r i n i n k a r a k t e r l e r i gö­
rülmektedir: F i l h a k i k a ofislerin faaliyet mevzuları olan teşebbüs­
ler:
1. — İdare tarafından ihdas e d i l i r l e r . B u n l a r y a b i r k a n u n l a ve­
y a k a n u n d a n alınan b i r salâhiyete müsteniden i d a r i b i r tasarrufla
kurulurlar.
2. — İdare tarafından mürakabe o l u n u r l a r . Gerçi k e n d i l e r i n e
mahsus uzuvları varsa da bunları teşkil eden zatlar idare tarafından
t a y i n e d i l i r ve o n u n d i r e k t i f l e r i ve murakabesi altında çalışırlar.
3. — F a a l i y e t l e r i n i icra etmek üzere icabında âmme u s u l l e r i n i
kullanırlar. İdari m u k a v e l e m a h i y e t i n d e m u k a v e l e yaparlar, m e m u r ­
larının hiç olmazsa b i r kısmı âmme memurlarının i n t i h a p ve t a y i n ­
l e r i n d e k i u s u l l e r l e t a y i n o l u n u r ve b u n l a r d a n yine b i r kısmı âmme
h u k u k u r e j i m l e r i n e tâbidir.
O f i s l e r i n b u m a h i y e t l e r i göz önünde t u t u l a r a k uzuvları b i r e r
i d a r i m a k a m sayılmakta ve kararları da idarî b i r t a s a r r u f addedile­
rek i d a r i tasarrufların tâbi olduğu hükümlere tâbi kılınmaktadır.
N i t e k i m Fransız D e v l e t Şûrası ofislerin i d a r i uzuvlarının kararları­
nın i p t a l davalarına m e v z u olacağını k a b u l etmiştir.
Şirketler şeklinde iktisadî teşekküllerin t a h l i l i de djkkate değer
neticeler v e r i r : İlk bakışta b u n l a r b i r e r hususî h u k u k şahsî g i b i
görünür; çünkü alâkalılar hususî hükmî şahıslara ait olan şirket
şeklini k a b u l e t m e k l e , gerek teşekkül ve bünye, ve gerekse faaliyet
hususunda hususi h u k u k kaidelerine tâbi olmuşlar d e m e k t i r . B i r kı­
sım A l m a n v e İsviçre müellifleri b u f i k i r d e d i r l e r ; meselâ Fleiner,
 d e v l e t i n bazı âmme h i z m e t l e r i n i n işletilmesini k e n d i iştirak ettiği
t i c a r i şirketlere t e v d i ettiğini tesbit e t t i k t e n sonra, âmme i d a r e l e r i ­
n i n b u suretle h u s u s i h u k u k a kaçışlarının hususi h u k u k k a i d e l e r i n i n
b u hizmetlere t a t b i k i n i intaç ettiğini söylüyor. Diğer b i r kısım mü­
ellifler de b i r a n o n i m v e y a l i m i t e d şirketin hiç b i r zaman âmme h u ­
k u k u hükmi şahsı nlamıyacağım; hususî h u k u k şekillerine göre t a n ­
z i m edilen âmme teşebbüslerinin hususî h u k u k kaidelerine tâbi ola­
cağını söylüyor.
B i r kısım müellifler b u kanaatte olmadıkları g i b i , Federal M a h ­
k e m e de, yukarıda işaret ettiğimiz bazı kararlarında, şimendifer şir­
k e t l e r i g i b i âmme teşebbüsü k a r a k t e r i n i haiz faaliyetler i c r a eden
şirketlerin âmme h u k u k u n a tâbi olduğunu k a b u l e t m e k t e d i r . B u n ­
dan maada İsviçre k a n u n vazıı «âmme h u k u k u k o o p e r a t i f şirket­
leri» nden bahsetmek s u r e t i l e şirket şeklinin âmme h u k u k u n d a da
bahis m e v z u u olacağını göstermiştir.
Yukarıda söylediğimiz g i b i ; idarî teşebbüs v e faaliyetlere h u s u ­
sî h u k u k şekil ve k a i d e l e r i n i n kolayca t a t b i k edilebileceği k a b u l
edilemez. Â m m e h i z m e t l e r i n i n h u s u s i y e t l e r i , ferdî teşebbüs ve faa­
l i y e t l e r d e farklı olduğu göz önünde t u t u l u n c a , b u h i z m e t l e r i n m a h i ­
y e t l e r i n i n b u n l a r a müteallik h u k u k i t a s a r r u f l a r a ve teşkilâta da t e ­
sir edeceğini k a b u l etmek lâzım gelir. B i r m u k a v e l e n i n m e v z u u b i r
âmme h i z m e t i n i n teşkil ve t a n z i m i veya idaresi olunca, b u m u k a ­
vele zarurî olarak m a h i y e t i n i değiştirmekte ve idarî b i r m u k a v e l e
şeklini alarak âmme h u k u k u hükümlerine tâbi olmaktadır- N i t e k i m
F l e i n e r de medeni h u k u k t a n âmme h u k u k u n a geçen mefhumların
b u h u k u k t a kendisine y a n i âmme h u k u k u n a mahsus şekiller ve u n ­
s u r l a r l a görünmekte olduğunu, b u mefhumların m e d e n i h u k u k t a k i
bünyeleri k a y b o l a r a k y e r i n e âmme h u k u k u n u n y e n i bünyesinin k a ­
i m olduğunu; b u mefhumların a y n i kıymetteki hususî m e n f a a t l e r i
t e l i f etmek maksadını t a k i p eden ve h u k u k a n müsavi v a z i y e t t e b u ­
l u n a n hususi şahısların ihtiyaçlarına t a t b i k o l u n a b i l e n hususi h u k u ­
k u n t e s i r l e r i n d e n kurtulduklarını k a b u l ediyor.

B i n a e n a l e y h d e v l e t i n ; âmme h i z m e t l e r i , u m u m i m e n f a a t l e r dü­
şünce ve gayesile kurduğu veya iştirak ettiği şirketlerin hukukî t a h ­
l i l i n i y a p m a k ve bunların ğörtln0ş"^rrh?r1rrm artındaki h a k i k i m a -
^ n i y e t l e r i n i a r a m a k lâzım ve faydalıdır.
B u şirketlerin i k i hususiyeti t e t k i k a değer:
1. — Gaye: H u s u s i şirketlerde gaye hissedarlara kâr ve kazanç
t e m i n e t m e k t i r . Bunların k a r a k t e r i kâr elde etmek ve b u n u t a k s i m
e y l e m e k t e n i b a r e t t i r . H a l b u k i âmme i d a r e l e r i n i n b i r âmme hizme-
 IKTISADI DEVLET TEVEKKÜLLERI 781

t i n i t a n z i m için kurdukları şirketlerde kâr gayesi y o k t u r . B u n l a r t a ­

m a m e n u m u m i m e n f a a t l e r i t e m i n etmek, umumî ihtiyaçları karşı­
l a m a k ' g a y e s i n i t a k i p ederler.
2 — Hususi şirketleri k u r u ) b n m t o tafe I M I Î ^ H iv* m . r . tadı
lannı m u t l a k s u r e t t e i s t i m a l salâhiyetine sahip olan kimselerdir.
H a l b u k i bu şirketleri k u r a n l a r âmme idarelerinin memurlarıdır; e l ­
l e r i n d e k i vasıtalara serbestçe'tasarruf edemiyen, tasarrufları saik
unsurüe m a h d u t , salâhiyetleri m a h d u t kimselerdir. Bunların böyle
b i r şirket k u r a b i l m e l e r i daha evvel teşrii veya idari b i r tasarrufla
salahiyetli kılınmış olmalarına bağlıdır. Binaenaleyh alelade b i r t i ­
carî şirket esas m u k a v e l e ve nizamnamesi ile kurulduğu halde b u
nevi şirketlerde medenî h u k u k ve ticaret h u k u k u hükümlerine u y ­
g u n b i r esas m u k a v e l e ve nizamname mevcut olsa bile buna t a k a d ­
düm eden ve b u n u n esasını teşkil eyliyen b i r teşrii v e y a i d a r i t a ­
s a r r u f m e v c u t t u r ve h a k i k a t t e şirketi k u r a n , salâhiyetleri t a y i n
eden b u teşrii veya i d a r i t a s a r r u f t u r .

B u n o k t a ; b u n e v i şirketlerle imtiyazlı şirketleri de b i r b i r i n d e n

ayıran esaslı b i r noktadır: T a k i p e t t i k l e r i gaye ve f a a l i y e t l e r i n i n
mevzuu bckımından imtiyazlı şirketlerle bu nevi şirketler b i r b i r l e ­
rine benzerler; f a k a t imtiyazlı şirketlerin sermayesi ve sair vasıta­
ları hususî m a h i y e t t e olduğu ve b u n l a r müessislerinin serbest i r a ­
delerinden doğdukları için esas m u k a v e l e ve nizamnamelerde teşek­
kül ederler. B u n a takaddüm eden teşriî veya idarî b i r tasarrufa i h ­
tiyaç y o k t u r . İmtiyaz mukavelesi b u teşekkül etmiş olan şahsa v a ­
zifeler ve salâhiyetler t e v d i eder. Hülâsa imtiyazlı şirketlerin doğu­
m u n d a ve iç idaresinde teşriî veya i d a r i b i r tasarruf mevcut olma­
dığı halde âmme i d a r e l e r i n i n kurdukları şirketlerin doğumuna ve
iç idaresine müessir olan teşriî veya idarî b i r t a s a r r u f vardır.

Şimdi b u h u s u s i y e t l e r i üç n e v i şirkette ariyanın v e bunların

şirketin m a h i y e t i üzerine yapabilecekleri t e s i r l e r i t e t k i k e d e l i m :
A ) n f o o n o m i e mixte» teşebbüslerinde, m u h t e l i t sermayeli şir­
r

ketlerde." esas^itiHaı^le^riu" rkV hemen hiç görünmez; çün­

kü b u n l a r t a m a m e n hususi menfaatler sahasında ve hususî h u k u ­
k u n şekil ve şartları dairesinde doğmuşlardır. Â m m e i d a r e l e r i n i n
b u n l a r a iştirak e d e r k e n t a k i p e t l i k l e r i maksat ve tâbi oldukları şe­
k i l , onların doğumunda ve yürüyüşündeki esası değiştirecek m a h i ­
yet ve k u v v e t t e değildir. Ancak bunların içinde daima i k i zıd cere­
yan m e v c u t t u r v e t a b i i olarak çarpışma halindedir: Kâr gayesine
istinat eden hususi menfaatler cereyanı, şirketi daima kâr y o l l a n -
götürmek i s t e d i k l e r i halde, âmme m e n f a a t i n i t a k i p eden âmme
 şahısları, şirketi kârdan ziyade h i z m e t _ y o l u n a sevkederler. B u i k i
c e r e y a n bazan muvazene halinde b u l u n u r ; bazan da zarurî o l a r a k
b i r i diğerini sürükler. Eğer şirket İmtiyazlı b i r şirk etse, idare, i m ­
t i y a z veren sıfatile de b u cereyanlara tesir e t m e k ister. F a k a t o za­
m a n işin m a h i y e t i değişmiş o l u r . A m m e m e n f a a t i cereyanı k u v v e t ­
l e n i p idare, hisseleri t o p l a y a r a k ekseriyet teşkil etmeğe çalışırsa şir­
ket yavaş yavaş zımnî b i r tasfiyeye uğrayarak t e k azalı âmme şir­
k e t i n e inkılâp e d e b i l i r ; v e y a h u t sermayeleri m u h t e l i f âmme şahıs­
l a n toplayarak, şirketi b i r âmme şahıslar; şirketi h a l i n e k o y a b i l i r ­
ler; fakat şirket m i x t e m a h i y e t t e kalınca t a m a m e n b i r hususî h u ­
k u k şahsj ve t i c a r e t şirketi m a h i y e t i n i h a i z d i r .
B ) T e k azalı âmme şirketlerinde ise şirketin hiçbir vasıf v e m a ­
h i y e t i yoT^urTÇünSu şirket müteaddit şahıslar arasındaki b i r an­
laşmanın, b i r m u k a v e l e n i n mahsulüdür; h a l b u k i b u müesseselerde
jie müteaddit hissedarlar ve ne de b i r m u k a v e l e vardır. B u şirket-
i m a n l a r ı n t a b i r d e ftipsalt) çıkarmış o l u r .
1. — Âmme*Tflâresi b i r teşriî t a s a r r u f l a veya böyle b i r t a s a r r u ­
fa i s t i n a t eden i d a r i b i r t a s a r r u f l a şirketi k u r a r v e t a b i a t i l e u z u v ­
larını da k e n d i s i y i n e b u n e v i b i r t a s a r r u f l a İhdas ve onların salâ­
h i y e t l e r i n i de t a y i n eyler. A y n i zamanda b u teşriî ve idarî tasar­
r u f l a r l a şirketin faaliyet m e v z u u ve gayesi de t a y i n e d i l i r . Şu h a l ­
de ortada b i r şirket v e y a h u t h e r h a n g i b i r ferde müstenit şahsiyet
{ C o r p o r a t i o n ) m e v c u t değildir; b i r âmme idaresi k e n d i salâhiyeti
d a h i l i n d e m u a y y e n b i r h i z m e t e b i r takım vasıtalar tahsis e t m e k su-
r e t i l e ortaya, m a m e l e k e müstenit b i r şahsiyet ( E t a b l i s s e m e n t ) , A l ­
manların t a b r r i l e «nsalt çıkarmıs^olurl"
Görülüyor k f TiÖyle b i r şirketin menşei t a m a m e n âmme h u ­
k u k u ve bu h u k u k tasarruflarıdır. O n u k u r a n vasıtalar, işleten k a y ­
n a k l a r âmme h u k u k u kaynakları ve vasıtalarıdır. U z u v l a r t a m a m e n
k e n d i l e r i n i ihdas ve t a y i n eden âmme i d a r e s i n i n m u r a k a b e s i altın­
da çalışırlar. Şirketin gayesi, faaliyet m e v z u u n u n b i r âmme hiz­
m e t i olması, vasıtaları ve vasıtalar üzerindeki hakların t a m a m e n
âmme h u k u k u n d a n çıkması ve hattâ bazı f e r t l e r l e olan m u a m e l e ­
l e r i n d e bile b i r takım i m t i y a z l a r a mazhar olması y a n i âmme hiz­
m e t l e r i n i n ve âmme hükmî şahıslarının m e v c u d i y e t i n e delâlet ede­
bilecek m u h t e l i f unsurların toplanması, b u müesseseye, görünüşü
b i r şirket olmasına rağmen, b i r âmme müessesesi m a h i y e t i n i v e r e ­
b i l i r . Böyle b i r şirket h a k i k a t t e b i r oıfice'den, b i r âmme müessese­
sinden başka b i r şey değildir. B i r kısım f a a l i y e t l e r i n i n hususî h u -
"Ruka t f i b i olması, müessesenin b u m a h i y e t i n i değiştirmek için b i r
 İKTISADÎ DEVLET TEŞEKKÜLLERI 7Ô3

sebep teşkil etmez; çünkü bizzat devlet bile fcazı âmme h i z m e t l e ­

r i n i n ifasmda b i r kısım f a a l i y e t l e r i n i hususi h u k u k k a i d e l e r i d a h i ­
linde i f a edebilir. Ofisler hakkındaki Fransız n o k t a i nazarı b u m e r ­
kezde olduğu gibi, Federal M a h k e m e n i n , yukarıda gösterdiğimiz iç­
tihatları da b u görüşü t e y i t eder.
Şu halde şirket şeklinin k a b u l edilmesinden maksat ve hüküm
nedir? Fikrİmizce b u n o k t a , ancak müessese ile m u a y y e n münase­
betlere g i r e n şahıslarla müessese arasındaki vaziyeti izah eder: B u
münasebetlere girişenler, sübjektif bakımdan mümasil b i r hususî
müessese ile, meselâ b i r banka ile b i r ikraz müessesesile, b i r sigor­
h

ta şirketi ile münasebete girişenler v a z i y e t i n d e d i r l e r ve b u müna­

sebetlere hususî h u k u k u n b u n l a r a a i t hükümleri t a t b i k edilir. M ü ­
essesenin iç f a a l i y e t l e r i n d e n talî büro f a a l i y e t l e r i , günlük muhase­
be işleri, mümasil ticarî müesseselerin çalışma tarzına u y d u r u l u r .

B u şirketlerin hukukî v a z i y e t i n i diğer b i r suretle de izah ede­

biliriz:
H a k i k a t t e b u şirketlerin i k i türlü statüsü vardır: B i r i âmme
idaresine şirketin ihdası salâhiyetini veren ve İdare ile şirket ve
uzuvları arasındaki münasebetleri, şirketin m e v z u u n u ve gayesini,
salâhiyetlerini t a y i n eden ve teşrii y a h u t idarî t a s a r r u f l a r d a n iba­
ret b u l u n a n iç statü; diğeri de şirketin harice karşı olan f i z i y o n o m i -
sini t a y i n ve şirketle münasebete girişecek k i m s e l e r i n münasebet­
lerini t a n z i m ve i d a r e eden ve medenî h u k u k l a ticaret h u k u k u n a
ve şirketlere müteallik sair hükümlere istinat eden dış statü. İç sta­
tünün doğurduğu hükümler âmme h u k u k u n u n , dış statüye temas
eden hususlar ise hususî h u k u k u n sahasına girer.

A n c a k böyle b i r şirket sırf kâr gayesi t a k i p ediyorsa, idare böy­

le b i r şirketle hususî emlâkini idare e t m e k ve zenginleştirmek g i b i
hususî m e n f a a t maksadını t a h a k k u k e t t i r m e k istiyorsa böyle bîr
şirket âmme müessesesi sayılamaz. B u n o k t a statülerin t a h l i l i v e
âmme h i z m e t l e r i l e âmme hükmî şahısları hakkındaki esas ve k r i -
t e r y u m l a n n t a t b i k i l e halledüir.
2. — Bazan hususî m e n f a a t l e r sahasında ve hususî h u k u k hü­
kümleri d a h i l i n d e k u r u l a n b i r şirket, âmme idaresinin hisselerini
elde etmesile y a b i r d e n b i r e veya evvelâ b i r «économie m i x t e " mü­
essesesi h a l i n e g e l d i k t e n sonra t e k azalı b i r âmme şirketine inkïlâp
eder. B u n d a n şu neticeler hâsıl" o l u r :
a) Şirketin u m u m i h e y e t i n i n bütün salâhiyetleri filen hisseleri
elinde toplıyan âmme idaresine geçmiş b u l u n u r : binaenaleyh idare
784 SıDDıK SAMı ONAR

meclisi azalarını ve murakıpları bu idare t a y i n edeceği g i b i , onlar

e m i r ve d i r e k t i f l e r v e r i r .
b ) B u idare, şirketin bütün uzuvları, şahısları ve vasıtaları üze­
r i n d e yüksek b i r m u r a k a b e ve nezaret icra eder.
c) B u idare, u m u m i heyete bırakılan hususlar hakkında doğ­
r u d a n doğruya k a r a r v e r i r .
d ) ve n i h a y e t b u idare, şirket statüsünü dilediği zaman ve d i ­
lediği şekilde t a d i l edebilir.
Şu s u r e t l e şirket statüsü f i l e n b i r nizamname veya talimatna­
me m a h i y e t i n i almış, idarî b i r t a s a r r u f m a h i y e t i n e girmiş o l u r . B i ­
naenaleyh şirketi elde eden âmme i d a r e s i n i n statüye ve dolayısile
şirkete vereceği şekil ve i s t i k a m e t , şirketin m a h i y e t ve vaziyetini,
i s t i k b a l i n i t a y i n eder. N
C ) A m m e şahıslan, şirketince yukarıki v a z i y e t e nisbetle b i r şir-
Ttet şekli m e v c u t t u r . Çünkü âmme şahıslarından mürekkep hisse­
d a r l a r ve b u n l a r arasında akdedilmiş b i r m u k a v e l e vardır. Binaen­
aleyh şirketlerin yapıcı unsurları, hissedarlar ve b u n l a r arasında
b i r esas m u k a v e l e ve n i z a m n a m e m e v c u t b u l u n a n b u hallerde b i r
şirketten bahsedilebilir. F a k a t b u şirketin b i r h u s u s i y e t i y o k m u ­
dur?
 m m e i d a r e l e r i esas i t i b a r i l e e l l e r i n d e k i paraları âmme hizmet­
l e r i n e tahsis edeceklerine göre b u şirket için koymuş oldukları ser­
maye de b i r âmme h i z m e t i n i n ifasına tahsis edilmiş olacaktır. Fa­
k a t şirketin hissedarlarının âmme şahısları oluşu, böyle b i r gaye­
nin m e v c u d i y e t i n i göstermeğe kâfi b i r d e l i l değildir. B u şahıslar, el­
l e r i n d e k i h u s u s i emlâki İşletmek, kâr t e m i n ederek daha büyük
hizmetler başarabilmek için de b i r şirket kurmuş o l a b i l i r l e r . Bu
t a k d i r d e t a m a m e n hususi b i r şirket karşısında bulunulduğunu ka­
b u l etmek lâzım gelir. F a k a t şirketi teşkil eden âmme şahısları bu­
n u n l a k e n d i l e r i n e düşen b i r âmme h i z m e t i n i başarmak istiyorlarsa,
o zaman aralarındaki şirket m u k a v e l e s i denilen t a s a r r u f u n v e hattâ
buna takaddüm eden tasarrufların m a h i y e t l e r i üzerinde düşünmek
icap eder. Böyle b i r m u k a v e l e d e zarurî o l a r a k ; şirketin gayesi olan
âmme h i z m e t i n i n teşkilât ve işletilmesine; b u h i z m e t i başarmakla
mükellef şeriklerin vazife ve salâhiyetlerine müteallik olan v e diğer
şirket m u k a v e l e ve esas n i z a m n a m e l e r i n d e bulunmıyan b i r çok hü­
kümler m e v c u t olacaktır; y a h u t b u hükümler ayrı b i r statüde les¬
b i t e d i l d i k t e n sonra, alelade teşkilât, faaliyet tarzları hakkında
umumî b i r statü yapılabilir. N i t e k i m İsviçredeki âmme şahıslan
şirketleri, m u k a v e l e l e r i n d e bu hususiyetler görünmektedir.
 IKTISADI DEVLET TEŞEKKÜLLERI 785

Böyle b i r m u k a v e l e n i n m a h i y e t i nedir? İdarî m u k a v e l e l e r i n

m e v c u d i y e t i Türk ve Fransız h u k u k u n d a k a b u l edildiği g i b i , İsviç­
re müellifleri ve Federal M a h k e m e tarafından da k a b u l e d i l m e k t e ­
d i r (17). B u esaslara göre, âmme i d a r e l e r i n i n b i r âmme h i z m e t i n i n
t a n z i m ve ifası zımnında a k d e t t i k l e r i b i r m u k a v e l e n i n i d a r i b i r m u ­
kavele sayılması z a r u r i d i r . N i t e k i m Federal M a h k e m e , işaret e t t i ­
ğimiz kararında m u k a v e l e t a b i r i n i n âmme i d a r e l e r i arasında, müş­
terek b i r idarî v a z i f e n i n ifası zımnında yapılan anlaşmalar hakkın­
da da kullanılabileceğini ve böyle b i r halde b i r hususi h u k u k anlaş­
ması değil, b i r âmme h u k u k u mukavelesi karşısında bulunulmuş ça­
lacağını k a b u l e t m e k t e d i r . B u k a r a r a esas teşkil eden hâdisede i k i
komün tarafından müşterek b i r y o l u n inşası için yapılmış b i r a n ­
laşma bahis m e v z u u olmaktadır.

Görülüyor k i b u r a d a da alelâde b i r şirket mukavelesi ve böyle

b i r şirket karşısında b u l u n m u y o r u z - B i r âmme hizmeti ve b u h i z ­
m e t i n ifası için yapılmış b i r m u k a v e l e ve nihayet böyle b i r hizme­
ti görecek ve kâr gayesi y e r i n e b i r h i z m e t i i f a vazifesile mükellef
bir teşekkül karşısındayız.
Böyle âmme i d a r e l e r i arasında k e n d i anlaşmalarüe müşterek
bir teşkilât k u r u l a r a k bu teşkilâta m u a y y e n ve müşterek b i r hizme­
tin ifa ettirilebileceğini esasen idare h u k u k u ve idare kanunları ka­
bul e t m e k t e d i r . Türk kanunlarına göre. idarei hususiyeler. beledi­
yeler ve köyler aralarında hükmî şahsiyeti haiz ve âmme müesse­
sesi m a h i y e t l e r i n d e b i r l i k l e r k u r a b i l i r l e r . Fransız h u k u k u n d a da
böyle m u h t e l i f âmme i d a r e l e r i arasında m u a y y e n b i r h i z m e t i n gö­
rülmesi için müşterek tesisat vücuda getirileceği k a b u l e d i l m e k t e
ve b u n l a r a « L e s S y n d i c a t s de C o m m u n e s * d e n i l m e k t e d i r . Fransa¬
da da bunların âmme müessesesi m a h i y e t i n d e olduğu t a m a m e n k a ­
bul e d i l m e k t e d i r . A l m a n y a d a da böyle müesseseler vardır; Prusya-
da 1891 d e n b e r i komünlerin aralarında b i r iştirak tesis edebilecek­
leri k a b u l e d i l m e k t e i d i . B u iştirakler âmme h u k u k u sahasında h u ­
sule gelmekle beraber, ticarî şirketlerle a y n i şekilde k u r u l u y o r d u .
B u n l a r b i r e r âmme h u k u k u topluluğunun salâhiyetlerini haiz o l ­
makla beraber rızaî b i r e r teşekkül addediliyorlardı; her ne k a d a r
böyle b i r teşekkülün meydana gelmesi için m a f e v k makamın t a s d i ­
kine lüzum varsa da, b u tasdik m e c b u r i y e t i , teşekkülün rızaî m a ­
h i y e t i n i kaldırmağa kâfi sayılmıyor ve b u rızaların birleşmesi, bîr

UTJ Montfavçrgler Komünü ile S a i n t - B r a l s Komünü arasındaki da­

va R. O. 58. I I . 444. J . T. 1933 39B
M,.I..,!. FahUltHİ MVCRIUMI: B
 şirket m u k a v e l e s i n e mümasil a d d e d i l i y o r d u ; b u n u n l a beraber, b u n ­
ların esasları b i r k a n u n a istinat ediyor, v a z i y e t l e r i b u k a n u n ve
resmî statüler tarafından tesbit e d i l i y o r d u , B u statüler iştirakin ga­
yesini, azaların sayışım, m e r k e z i tesbit e d i y o r ; b i r i d a r e k o m i t e s i
ve b i r reis gösteriyor ve b u uzuvların vazife ve salâhiyetlerini t a y i n
eyliyorlardı. B u komün iştiraklerine nZv/eeliverbândeıı denilir.
B a v y e r a d a b u şekil 1927 t a r i h inden b e r i k a b u l edilmiştir. B u n l a r
esas i t i b a r i l e alâkadarların b i r anlaşmasına istinat e t m e k l e beraber,
k a n u n , bunların mecburî olarak teşkil edilecekleri v a z i y e t l e r i tayin
e t m e k t e d i r . B u vaziyetlerde ^Zwec«verbândeıı mecburî o l a r a k i h ­
das o l u n u r . Kanunların aza ve idarelere t a h m i l ettiği vazifeler ba­
his m e v z u u olamaz. Y a n i âmme i d a r e l e r i n i n idarî v a z i f e l e r i n i alâ­
kalandıran h a l l e r d e b u m e c b u r i y e t vardır. Görülüyor k i âmme h u ­
k u k u n d a n neş'et eden ve âmme hukukî şahıslarından teşekkül ey-
Üyen b u hükmi şahıslar, ticarî şirketlerden t a m a m e n farklı b i r ma­
hiyettedir,

B u , âmme şahısları şirketini âmme i d a r e l e r i , b i r âmme h i z m e t i ­

n i n ifası için kurduklarına göre, b u n l a r a takaddüm eden teşriî b i r
t a s a r r u f veya böyle b i r t a s a r r u f a müstenit idarî b i r t a s a r r u f vardır.
B u t a s a r r u f l a r da iştirak mukavelesile birleşir v e hükmî şahsın teş­
kilât statülerini m e y d a n a g e t i r i r . B i n a e n a l e y h b u r a d a da netice i t i ­
barile t e k azalı âmme şirketlerinin v a z i y e t i n e mümasil b i r vaziyet
vardır ve h a k i k a t t e b u i k i n e v i hükmî şahıs a y n i m a h i y e t t e d i r .
Sovyet k a n u n vazıı da m u h t e l i f şekillerdeki i k t i s a d i devlet te­
şekküllerini, yukarıda izah edildiği g i b i , ticarî esaslara müsteniden
f a a l i y e t t e b u l u n a n v e hazineden t a m a m e n ayrı b i r e r hükmî şahıs
g i b i telâkki etmiş v e bunların k e n d i aralarındaki münasebetleri bi­
l e hususi h u k u k k a i d e l e r i n e tâbi tutmuş o l m a k l a beraber, Sovyet
h u k u k u n d a d a b u k a i d e m u t l a k değildir. B i r k e r e d e v l e t i n b u n l a r
üzerinde daha sıkı b i r m u r a k a b e s i vardır. Plân hususunda da bun­
l a r devlete bağlıdır. B u n d a n maada devlet teşebbüslerine diğer h u ­
susî şahısların haiz olmadıkları b i r takım salâhiyet ve i m t i y a z l a r
tanındığı g i b i , b u n l a r arasındaki bazı münasebetlerde ve bilhassa
aralarında çıkacak ihtilâfların h a l l i n d e ayrı b i r kaza teşkilâtı ve ay­
rı b i r m u h a k e m e usulü k a b u l edilmiştir.
—~-- N a z a r i y e l e r üzerinde ve m u k a y e s e l i h u k u k sahasında yaptığı-
3 mız v e m u h t e l i f müesseselere t a t b i k eylediğimiz şu t e t k i k , Türkiye-
A d e k i s e r m a y e s i n i n tamamı d e v l e t tarafından k o n u l a n iktisadî dev-
\ l e t teşekküllerinin hukukî m a h i y e t i n i aydınlattığını zannediyoruz:
F i l h a n i k a b u teşekküllerin b i r e r âmme hükmî şahsı, istisnaî
 İKTİSADÎ DEVLET TEŞEKKÜLLERİ 787

k i l d e b i r e r âmme müessesesi sayılmasını ieap ettirecek şu vasıfları

gösterebiliriz:
1- — S e r m a y e s i n i n tamamı devlet tarafından k o n u l a n i k t i s a d i
devlet teşekkülleri b i r e r teşrii veya İdari tasarrufla, daha umumî
bir t a b i r l e âmme h u k u k u t a s a r r u f l a r il e İhdas edilmişlerdir. Y a n i
menşeleri hususî h u k u k v e hususî h u k u k tasarrufları değil, âmme
h u k u k u ve âmme h u k u k u tasarruflarıdır.
2. — B u n l a r hususî bir_gaye, kazanç ve kâr gayesi t a k i p edüe-
r e k ihdas edilmemişlerdir: Diğer tabirle, devlet bunları k u r a r k e n
sosyalist b i r düşünce ile, kârlı işleri devlete, cemiyete alarak b u kâr
sayesinde c e m i y e t i n yüklerini hafifletmek, kazançları cemiyete m a l
etmek m a k s a d i l e h a r e k e t etmemiş, millî müdafaa, iktisadî kalkın­
ma, ferdî teşebbüslere yardım ve r e h b e r l i k g i b i her d e v l e t i n t a k i p
ettiği ve devlet f o n k s i y o n u olarak k a b u l eylediği m aksallar m t a b a k -
kukü gayesile h a r e k e t etmiştir. B u i t i b a r l a bunların f a a l i y e t l e r i ­
n i n maksadı hususî h u k u k a giren b i r gaye değil» âmme m e n f a a t i d i r .
Binaenaleyh b u müesseselerin maksat bakımından da âmme h u k u ­
k u sahasına g i r d i k l e r i , kanaatimizce şüphesizdir.

3. — Bunların teşkilâtı devlet tarafından ve âmme h u k u k u t a -

s a r r u f l a r i l e kurulduğu gibi, b u teşkilâtın şahsî vasıtaları da âmme
h u k u k u n d a n g e l m e k t e d i r : Umumî h e y e t l e r i M u r a k a b e K a n u n i l e i h ­
das edilmiş ve M i l l e t Meclisi azalarile devlet v e devlet İdare a d a m ­
larından müteşekkildir. Bunları mürakabe eden, plân ve d i r e k t i f ­
leri veren umumî mürakabe h e y e t i de y i n e âmme h u k u k u t a s a r r u f -
larile kurulmuş ve azalan da devlet tarafından m u a y y e n vasıfları
haiz kimseler arasından seçilmiştir. İdare meclisleri, u m u m müdür­
l e r i de y i n e idarî t a s a r r u f l a r l a b u vazifelere getirilmiş ve devlet
memurlarının tâbi oldukları m e s u l i y e t l e r e tâbi tutulmuş ajanlar­
dır. Hattâ b u n l a r d a n bazılarının, meselâ Z i r a a t Bankası m e m u r l a ­
rının âmme h u k u k u r e j i m l e r i n e tâbi ajanlar olduğu, D e v l e t Şûra-
sınca da k a b u l e d i l m e k t e d i r (18).

4. — B u müesseselerin aynî ve malî vasıtaları da devlet t a r a ­

fından t e m i n edilmiştir. H e r ne kadar b u vasıtalar müesseselerin
şahıslarına m a l edilmiş v e müesseselerin f e r t l e r l e olan münasebet­
lerinde malî m e s u l i y e t l e r i n e karşılık gösterilmiş ise de, bunların

U8> Devlet Şûrası dava daireleri umumi heyetinin yukarıda 11 sa­

yılı notta bahsedilen kararile V İnci dairesinin E: 39/3975: K:40/1405 sa­
yılı kararına bakıma, tDevlet Şûrası Kararlar Mecmuası, sayı 13, sahlfe
menşei t a m a m e n âmme h u k u k u d u r ve b u müesseseler icap ettiği
zaman devlet bütçesinden yardım görmektedirler. K a n a a t i m i z c e i k ­
tisadî devlet teşekküllerinin hükmî şahsiyetleri de bütün âmme ida­
r e l e r i n i n ve müesseselerinin şahsiyetleri gibi, a y n i zamanda devlet
şahsiyetinde mündemiç bulunduğundan, bunların malları da dola-
yısile y i n e d e v l e t malıdır. A n c a k b u m a l l a r m u a y y e n b i r faaliyet
salasına tahsis edilmiş ve b u f a a l i y e t l e r d e n mütevellit mes'uliyet-
lere de karşılık gösterilmişlerdir. B u tahsis, b u malları devletin
elinden çıkarmış sayılamaz- çünkü bunların k e n d i l e r i n e tahsis edil­
d i k l e r i hükmî şahıslar da b i r devlet müessesesinden, devlet teşek­
külünden, daha açıkçası d e v l e t i n parçalarından, devlet makinasınm
k e n d i kendine çalışan cüzlerinden i b a r e t t i r .

5. — B u müesseseler üçüncü şahıslarla olan münasebetlerinde

hususî h u k u k hükümleri ve u s u l l e r i dahilînde hareket ederlerse de,
iç i d a r e l e r i n d e hizmet a d e m i m e r k e z i y e t i l e i d a r e o l u n a n b i r e r dev­
let müessesesi v a z i y e t i n d e d i r l e r , i k t i s a t Vekâletinin ve alâkalı Ve­
kâletlerin teftiş ve m u r a k a b e l e r i , Başvekâlete bağlı umumî m u r a ­
kabe h e y e t i n i n teftişleri, b u n u n neticesidir. İç idare bakımından bu
müesseseler i d a r i ve iktisadı b i r m u h t a r i y e t e m a l i k o l m a k l a beraber
b u m u h t a r i y e t hiçbir zaman hır istiklâl m a h i y e t i n d e değildir. Dev­
l e t i n b u müesseseler üzerindeki salâhiyeti b i r sermaye sahibinin
sermayesini m u r a k a b e etmesinden v e y a devlet sıfatile bütün husu­
sî müesseseler üzerinde icra ettiği umumî mürakabeden İbaret kal­
mayıp, e m i r v e d i r e k t i f v e r m e k g i b i m a f e v k i n m a d u n üzerindeki
salâhiyetleri m a h i y e t i n d e d i r . Hattâ bazı y e r l e r d e d e v l e t i n b u mü­
esseseler üzerindeki salâhiyetleri i d a r i vesayet hudutlarını bile aşa­
r a k , hiyerarşiye yaklaşmaktadır.

6. — B u müesseselerin uzuvları, müesseselerin statülerini, ga;

l e r i n i değiştirmek ve bunların hayatlarına n i h a y e t v e r m e k kud:
t i n e m a l i k değildirler; b u n l a r ancak kanunların k e n d i l e r i n e verdik­
l e r i vazifeleri y a p a r l a r ve m a h d u t salâhiyetleri kullanırlar. Binaen­
aleyh bu u z u v l a r , b u bakımdan da hususî b i r müessesenin uzuvla
rı v a z i y e t i n d e olmayıp, âmme hükmi şahısları uzuvları ve m e m u r
l a n vaziyetindedirler.
7. — B u müesseselerin f a a l i y e t l e r i hususî h u k u k hükümlerin'
tâbi o l m a k l a beraber, a y n i zamanda k e n d i k a n u n l a r i l e M u r a k a b e
K a n u n u g i b i a m m e h u k u k u hükümlerine de tâbidir. Diğer taraftan
b u n l a r bağlı oldukları vekâletlerin ve makamların salâhiyetleri da­
iresinde v e r e c e k l e r i i d a r i k a r a r l a r a da u y m a k mecburiyetindedir­
ler.
 IKTISADI DEVLET TEŞEKKÜLLERI Tfîii

B u teşekküller, u m u m i faaliyet ve münasebeti e r i n d e k i m u a m e ­

leleri bakımından hususî h u k u k hükümlerine tâbi ve f a k a t İdare
bakımından âmme h u k u k u n a bağh sayılınca, bunları idare eden
makamların d a ; Fransada ofisler hakkında k a b u l edildiği g i b i ; b i ­
rer idarî m a k a m sayılması lâzım gelecektir. Binaenaleyh, b u ma­
kamların k a n u n l a r d a h i l i n d e verecekleri kararların, bütün idarî ka­
r a r l a r g i b i salâhiyet, şekil, maksat ve esas bakımından Devlet Şû­
rasının kazaî mürakabesine tâbi olacağı; bu k a r a r l a r aleyhine b u
n o k t a l a r d a n k a n u n ve nizamnamelere mugayirliğinden bahs ile i p ­
tal davası açılabileceği k a b u l o l u n m a k icap eder. Devlet Şûrası da­
va d a i r e l e r i umumî h e y e t i n i n yukarıda b i r prensip kararı saydığı­
mız içtihadı da b u n o k l a i nazarı k a b u l e müsaittir. Çünkü b u k a r a r ­
da. Z i r a a t Bankasının k a n u n l a r a müsteniden verdiği kararın i d a r i
m a h i y e t t e sayılacağı ve i p t a l davasına mevzu olacağı k a b u l edil­
mektedir.

B u görüş k a b u l edilirse, i k t i s a d i devlet teşekküllerinin idarî fa­

a l i y e t l e r i müessir b i r kazaî m u r a k a b e y e tâbi tutulmuş ve bunların
kanunların esas ve maksatlarına ihdasları istihdaf edilen gayeye
bağlılıkları b i r k a t daha t e m i n edilmiş o l u r . B u m u r a k a b e teşekkül­
lerin f e r t l e r l e u m u m i münasebetlerinde tâbi olacağı t e k n i k usulle­
re ve hususî h u k u k tasarruflarına şamil olmıyacağından, teşekkül­
lerin t e k n i k m u h t a r i y e t l e r i n e ve f a a l i y e t l e r i n e halel vermez.
M u h t e l i t s e r m a y e l i müesseselere gelince; bizde b u n l a r da b i r e r
kanunla ihdas ve i d a r e l e r i de b u k a n u n l a t a n z i m edilmiştir. Fakat
kanaatimizce b u n l a r d a hususî h u k u k m a h i y e t i g a l i p t i r . Bunların en
büyük uzuvları o l a n umumî h e y e t l e r i , t a m a m e n b i r şirket u m u m i
heyeti vaziyet i n d e d i r . A y n i zamanda gerek M e r k e z Bankası ve ge­
rek Emlâk ve E y t a m Bankası, paranın tenmiyesi ve m a l i İşlerin en
müsait b i r şekilde t a n z i m i g i b i gayeler t a k i p e t t i k l e r i n d e n , b u n l a r ­
da ticarî z i h n i y e t ve gayeler daha k u v v e t l i b i r tesir icra e t m e k t e d i r .
Devletin b u n l a r d a k i alâkası ancak i t i b a r ve e m n i y e t bakımından
mevcut b i r alâkadan i b a r e t t i r . B i n a e n a l e y h bunları b i r e r hususî
hukuk hükmi şahsı s a y m a k daha doğru o l u r .

Ord. Pmt Sıddık Sami Onar