NGHIÊN CỨU KIẾN TRÚC ĐỀN

THÁP CHAMPA – PHẦN 1

Tháp Chăm, hay còn gọi là tháp Chàm, là một dạng công trình thuộc thể loại kiến trúc
đền tháp Champa, thuộc kiến trúc tôn giáo tín ngưỡng của dân tộc Chàm (còn gọi là dân
tộc Chăm, sinh sống ở miền Nam Trung Bộ Việt Nam ngày nay. Có thể thấy vị trí phân
bố các đền tháp là những nơi từng là nơi ở của người Champa, xa hơn nữa còn có
những ngôi tháp có thể coi là tháp Champa trên đất nước Camphuchia như tháp Damray
Krap. Ngược lại, những yếu tố Java hay Khmer cũng được thấy trên các tháp Champa
như ở Khương Mỹ, Hưng Thanh, Dương Long, hay có cả những ngôi tháp còn được
người Champa gọi là "tháp Khmer" như tháp Champa Hoà Lai.

Tháp Mỹ Sơn

Các tháp Chăm là một khối kiến trúc xây dựng bằng gạch nung màu đỏ sẫm lấy từ đất
địa phương, phía trên mở rộng và thon vút hình bông hoa. Mặt bằng tháp đa số là hình
vuông có không gian bên trong chật hẹp thường có cửa duy nhất mở về hướng Đông
(hướng Mặt Trời mọc). Trần được cấu tạo vòm cuốn, trong lòng tháp đặt một bệ thờ
thần bằng đá. Nghệ thuật chạm khắc, đẽo gọt công phu hình hoa lá, chim muông, vũ
nữ, thần thánh thể hiện trên mặt tường ngoài của tháp. Các viên gạch liên kết với nhau
rất rắn chắc, bền vững tới hàng chục thế kỷ.

Ngày 1 tháng 10 năm 2006, Trung tâm Quản lý di tích-di sản tỉnh Quảng Nam chính thức
công bố thông tin: các nhà khoa học của Đại học Milan, Ý khi đang làm việc trùng tu
nhóm tháp G-thuộc Thánh địa Mỹ Sơn đã nhận biết được loại vật liệu kết dính để xây
tháp Champa cách đây vài trăm năm. Đó là loại keo được tinh chế từ một loài thực vật
vốn có rất nhiều trong khu vực quanh di sản Mỹ Sơn, mà người dân địa phương thường
gọi là cây dầu rái. Ngoài ra, họ cũng đã phát hiện ra một loại hợp chất có nguồn gốc từ
thực vật bản địa nói trên có trong gạch sử dụng để xây tháp. Như vậy, những điều bí
ẩn xung quanh vật liệu được người Chăm sử dụng để xây dựng các công trình tôn giáo
ở Việt Nam sau hơn 100 năm đã được giải mã. Trước đó, một người thợ thủ công tên
là
Lê Văn Chỉnh (thuộc tỉnh Quảng Nam) cũng đã nhiều thời gian để nghiên cứu
bỏ
phương pháp xây dựng tháp Chăm đã phát hiện được hợp chất dầu rái trong gạch để
xây tháp và chất kết dính, nhưng chưa được ai quan tâm thừa nhận.
 Thần Siva làm bằng đá cát, cuối thế kỷ 12. Tháp Mẫm. An Nhơn. Bình Định. Hình trang trí trên
cửa chính. Hiện vật tại Viện bảo tàng lịch sử Việt Nam

Lịch sử xây dựng các đền tháp Champa kéo dài từ cuối thế kỷ thứ 7 đến đầu thế kỷ 17.
Trong khoảng thời gian này, những người Champa xưa đã để lại một số lượng lớn các
công trình kiến trúc đền tháp, thành luỹ, các tác phẩm điêu khắc. Hiện tại có trên hai
mươi cụm di tích kiến trúc đền tháp và rất nhiều phế tích kiến trúc. Các di tích này có
giá trị đặc sắc, mang tính toàn cầu, xứng đáng nhận được sự quan tâm của cộng đồng
quốc tế. Một trong những sự quan tâm ấy là việc tổ chức UNESCO đã công nhận Mỹ
Sơn là di sản văn hoá thế giới cũng chính là việc đánh giá cao thành quả nghiên cứu về
kiến trúc Champa nói chung.

Theo tiếng Chăm, các đến tháp Champa này được gọi là kalan, nghĩa là "lăng". Các lăng
này được các đời vua Chăm xây dựng để thờ cúng các vị thần. Các vị thần được thờ
phượng có thể là các vị thần Ấn Độ giáo tiêu biểu như Siva (thần hủy diệt), Ganesha
(phúc thần đầu người mình voi)... hoặc đấy còn có thể là các vị Phật. Điều này tùy
thuộc vào lòng tin và kính mộ của mỗi vì vua ở các triều đại khác nhau. Ở thánh địa Mỹ
Sơn hiện nay phần lớn là công trình kiến trúc tôn giáo thờ các vị thần thuộc Ấn Độ giáo
và Bà la môn giáo. Nhưng ở thánh địa Đồng Dương (thuộc địa phận huyện Thăng Bình,
tỉnh Quảng Nam) đây là kinh đô Phật giáo lớn nhất của Champa.

Sự giao thoa văn hoá Champa - Đại Việt

Trong lĩnh vực văn hoá vật thể thì nghệ thuật Champa cổ và nghệ thuật Việt cổ có
nhiều nét tương đồng. Nhìn chung thì nghệ thuật Champa có trước nghệ thuật Việt và
đã đạt đỉnh cao ngay khi nghệ thuật Việt độc lập chưa ra đời.

Xét về mặt kiến trúc: các tháp Champa hầu hết ở trên những đồi cao hoặc núi thấp,
được xây dựng thành từng cụm, hướng Đông nhìn ra biển đón dương khí thì chùa, tháp
Việt Nam thời Lý, thời Trần cũng thường xây dựng trên gò, đồi và sườn núi, tạo nên
cả một quần thể, hướng Nam hoặc Nam chếch Đông, đón dương khí. Tháp Việt Nam
cũng vươn cao với nhiều tầng như tháp Champa và có bình diện vuông gần với các
phương Đông, Tây, Nam, Bắc. Tháp Champa cũng như tháp Lý - Trần về cơ bản cũng
xây bằng gạch hoặc phụ thêm một số thành phần bằng đá. Có điều, tháp Champa được
đục trực tiếp trên gạch sau khi xây, còn ở tháp Lý - Trần thì hình trang trí được in, khắc
trực tiếp trên gạch, rồi sau đó mới mang nung, xây đến đâu là có hình trang trí cho chỗ
đó rồi.

Phổ biến và cũng hấp dẫn nhất trong nghệ thuật Champa là các apsara, đa số thuộc đỉnh
cao của điêu khắc Champa thuộc thế kỷ thứ 10. Các nhân vật kết hợp người với chim
hoặc với thú đều có cả trong nghệ thuật Champa và nghệ thuật Việt.