You are on page 1of 12

sir ma RONG LANH THO DAI VIET

• • • •

Diron THori HAU LE VA TJNH CHAT


SONG JEONG NAM*

vao vung lanh thd cua minh. Tuy nhien,


V igc md rgng lanh thd eua Viet Nam
dUdc tien hanh ehu yeu ve phia
Nam bdi hai nguyen nhan chinh la dung
mdc do va sd l i n dang t h i n g ve chinh tri 6
phia Tay va Tay Bic, trong dd cd ca vdi Lan
triet ly sde manh vk do yeu to' dia chinh Xang (Lao) khdng nhieu va sau sic. D i t
hgc. Nguyen nhan thii n h i t eu the la sii chiem linh thi chUa dUde khai thac, dan sd
hung manh cua Trung Qud'c, nguyen nhan ban dia thi it nen sau khi chiem linh dUde
thd hai la day TrUdng Sdn. eiing khdng du liic lUdng lao dgng tai cho
de khai thac. Hdn niia, cd nhieu ly do nen
Vdi mue dich ehinh tri-kinh te, khi tien khdng thu h u t dUde dan nUde minh khai
hanh qua trinh md mang lanh thd va tang thac vung dd't dd nen viec tie'n sang phia
cUdng sdc manh cua minh, Viet Nam da Tay eua Vigt Nam khdng de dang. TUdng
khdng the tien len phia Bic vi cd Trung
tu, trieu Nguyen sau nay da l i y d i t cfla
Qud'c manh hdn minh. Vd hinh trung, Viet
Lao va nhap vao lanh thd cua minh 6 t r i n
Nam khdng cdn each nao khac la phai
la T r i n Man, T r i n Bien, T r i n Ninh, Trin
chdng lai qua trinh md mang lanh thd ve
Tinh, T r i n Dinh, Lac Bien va rdi tra lai cho
phia Nam eua Trung Qud'c va ket qua la
Lao khi Phap tie'n vao (1).
Viet Nam da phai trai qua mgt qua t n n h
lich sfl d i u tranh lau dai. Vi khd tien len phfa Tay Bic nen Viet
Nam tie'n ve phia Nam la mgt ket qua t i t
Mat khac, Viet Nam ciing da miy l i n yeu. O day, so vdi cdc nUdc d phia Nam,
thfl tien ve phia Tay vdi muc dich va Viet Nam chiem Uu the've siic manh, so vdi
nguyen nhan nhU da neu tren nhUng hi phia Tay Bic thi khdng tdn tai trd ngai
ngan can bdi nhiing day nui dai va hiem nao, sau khi chie'm linh cd the khai thac md
trd nen khdng dUdc nhU mong mud'n. rgng b i n g lUc lUdng lao dgng phong phu tai
Du the, trong lich sfl, dUdi trieu dai Hau chd. Khdng nhiing the, ve mat dia ly, phia
Le, Viet Nam (khi dd la Dai Vict) da hdp Nam nd'i lien vdi dUdng bien r i t thu^n tign
nha't mgt p h i n da't dai cua ngUdi Thai n i m nen de tie'n hdn dUdng bg. Viec chinh phuc
d phia Tay Bic Viet Nam va Ddng Bic Lao dUdc Champa hieu chien la dinh eao cua vi

' GS.TS. TrUdng Dai hgc Ngoai ngd Hdn Qudc


S\f mfl rgng lanh thd Dai ViSt dudi thdi. 17

the va sii phat trien cua Vigt Nam. gidi phia Nam cua Viet Nam la Ha Tinh.
Ldi dung liic nUde DUdng khd giii dUde An
Ciing nhu lieh sfl trUdng ky eua Viet
Nam bdi tinh hinh hdn loan nghiem trgng
Nam, viec md rdng lanh thd mat thdi ,gian
cudi thdi DUdng nhU sii xam chiem Java,
dai. Trong thdi gian dd, viec md rdng lanh
Chiem Thanh, Nam Chieu, Chdn Lap va sU
thd b i t d i u tii trieu nha Ly. Bai nghien
ndi ddy eua An Nam... cung la luc ma
cflu nay xem xdt viec md rgng lanh thd ve
Chiem Thanh dang d trong thdi ky hUng
phia Nam cua trieu dai hau Le, thdi ky ma
thinh md rgng lanh thd tU Ai Van (cdn ggi
cdng cugc md mang lanh thd dUde tie'n
la Hai van) den Hoanh Sdn, nay dUde
hanh sau rgng va manh me n h i t trong lich
phdng dodn la da quye't dinh liy Indrapura
sfl Viet Nam.
cua huygn Thang Binh tinh Quang Nam
Tai lieu tham khao cua bai nghien cdu lam thu dd (3).
nay la "Dit nUdc Viet Nam qua cdc ddi" cua
Viec md rdng lanh thd ve phia Nam dUdc
Dao Duy Anh, "Viet Nam qud'c hieu va
b i t d i u tii thdi ky Viet Nam cd vUdng trieu
cUdng viie qua cac thdi dai" eua Nguyen
dgc lap. NhUng vi thdi gian tdn tai cua Ngd,
Dinh Diu, 'Khao sat che do d i t dai va md
Dinh, Tien Le n g i n va chUa dUdc viing
rgng lanh thd phia Nam Viet Nam' va vang, thieu chuan bi nen lanh thd khdng cd
'Qudc hieu va lanh thd cua Viet Nam' cua thay ddi gi ke ea phia Nam. Trong 3 trieu
Song Jung Nam (2). dai ke tren thi trieu dai Tien Le da vien
Bai nghien cdu nay mang tinh phdc hdp ehinh den thu dd cua Chiem Thanh nhUng
va xem xdt den eac v i n de lich sfl trong gidi khdng the md rgng dUde lanh thd. NhUng
han mgt thdi dai va mgt chu de, ddng thdi ke tii diy, Chiem Thanh da trd thanh nUdc
cd mue dich phan tich tinh chit thdi dai trieu cd'ng Dai Cd Viet-tdc Viet Nam thdi
trong viec md rgng lanh thd. De thiic hien Dinh, Tien Le (4).
mue dich nay, bai viet phan chia thdi ky Trong lich sfl Viet Nam, vigc md rgng
trUde vk sau khi chua Trinh va chua lanh thd ve phia Nam dUde b i t diu tii nam
Nguyen - hai nha quyen liic dUdi mgt trieu 1069 dudi trieu dai Ly - trieu dai d i u tien
dai trong mdt qud'c gia - phan tranh quyen cd thdi gian tdn tai lau nhit. Ket qua la
liic va xem xdt bd'i canh, qua trinh trien Chiem Thanh da nhUdng 3 chau Bd Chdnh,
khai, tinh chit eua viec md rgng lanh thd Dia Ly, Ma Linh (5). Can cii viing d i t thudc
trong tiing thdi ky. 6 thdi ky trUde khi Dia Ly d huygn Le Ninh, tinh Quang Binh,
Trinh - Nguyen phan tranh, trong md'i lien Ma Linh d huyen Ben Hai, tinh Quang Tri,
hg vdi thdi ky sau, chung tdi xem xet de'n Bd' Chinh d huygn Quang Trach, Bd Trach,
thdi diem vigc md rdng lanh thd dUdc trien Tuyen Hda tinh Quang Binh thi cd thd ndi
khai; Thdi ky sau Trinh - Nguyen phan la trieu dai Ly da md rdng lanh thd phia
tranh, bai viet se xem xdt de'n khi ngUdi Nam den tinh Quang Tri ngay nay. Nam
Phap tien vao xam lUdc Vigt Nam. 1075, Dia Ly va Ma Linh da ddi ten thanh
chau Lam Binh va Minh Linh (6). Nam
L T H d l KY TRir6C KHI PHAN CHL\ 1104, vdi sU xam lUdc eua Chiem Thanh 3
NAM-BAC chau ndy bi chiem m i t nhUng ngay sau dd
Ngay sau thdi ky Bic thugc tdc la sau vdi sii tan cdng cua Ly ThUdng Kiet, Dai
thdi ky thugc dia cua Trung Qud'c thi ranh Vigt da gianh lai dUde (7).
18 R g h i ^ CUU Lieh sfl. sg 3.2010

Nam 1306, thdng qua vi§c ga cdng chua Viet Nam phai bd'i thudng ddi vdi mdt p h i n
Huyen Tran cho Che Man - vua cua Chiem le hdn thu bi mat. Ket hdn chUa dUdc mdt
Thdnh, T r i n Nhan Tdng da nhan dUdc nam thi vua Chiem Thanh m i t , theo phong
chau O, Ly. Sach "Dgi Viet si ky todn thW tuc Suttee eua An Do, cdng chua phai chet
ed ghi 'TrUdc day vua Chiem Thdnh la Che cung vdi vua, nhUng phia Dai Viet da dung
Man dem d i t dd lam le vat d i n cUdi, dan mUu lUdc cdu cdng chua (12).
cac thdn La Thuy, Tdc Hdng, Da Bdng
Ngoai viec md rdng lanh thd ve phfa
khdng phuc, vua ben sai Doan Nhii Hai
Nam thdng qua hdn nhan, thdi nha Trin
den dd de tuyen thi diic y cfla trieu dinh,
thi tuy Dai Viet la mgt d i t nUdc cd mgt
chgn dan d day ban cho chdc quan, cip cho
khdng hai tren the gidi cd kha nang diy liii
rudng vUdn, mien td thue 3 nam de vd ve"
qudn Mdng Co ba l i n nhUng vi hau qua
(8)'.
chien tranh, gap phai nhieu khd khan nen
Trong lich sfl chinh phuc Chiem Thanh khdng the tie'n hdnh md rdng lanh thd bing
cua Dai Viet, viec nhan dUde lanh thd do vii lUc.
nha.trai trao cho nha gai la viec liy lanh
Vigc md rdng lanh thd ve phfa Nam
thd thdng qua quan hg hiiu nghi (9). Chiing
ciing dUdc tiep tuc vdi trieu dai nhd Hd.
tdi se de cdp sau, trong lich sfl eung cd sii
Nam 1402, nha Hd xam chiem Chiem
kien tUdng tii nhU the nhUng lai ke't thuc
Thanh va lay dUdc dat Chiem Dgng chia
bdi sii di tru cua ngUdi dan thdng qua quan
thanh hai chau Thang va Hda; ddng thdi
he hdn nhan. Nam sau do, trieu dai nhd
liy dUdc da't Cd Liiy chia thanh hai chau
T r i n da dd'i vung d i t nay thanh Thuan
Tu va Nghla (13). Chau Thang va Hda
Chau (bay gid la Quang Tri), Hda Chau
ngdy nay thugc huyen Duy Sdn, Que Sdn,
(bay gid la Thiia Thien Hue) (10).
Tam Ky, Thang Binh cfla tinh Quang Nam,
Trieu dai nha T r i n vi phai dUdng d i u Chau Tu vk Nghla nay thudc huygn Dflc
vdi 3 cugc xam lUdc quyet liet cua quan Phd, Mg Ddc, Tu Nghla, Sdn Tinh, Binh
Mdng cd nen ciing nhU cac trieu dai trUde Sdn eua tinh Quang Ngai. Dieu nay cd
va sau dd, ngodi trUdng hdp tren, Dai Viet nghla la lanh thd phia Nam Dai Viet dUdc
khdng nhdn dUde mgt t i c d i t nao tii md rgng den Quang Nam vk Quang Ngai.
Champa. NgUdc lai, do bi td'n t h i t nang ne
trong thdi ky chien tranh chdng Mdng Cd NhUng khi nha Minh cai tri thi khu vUc
va sU manh len cua Chiem Thanh, Thang nay bi Chiem Thanh chiem lai. Trong "Dgi
Long da vai l i n phai lam vao the tU ve va Viet sd ky todn thi/' cd ghi "Minh Vinh Lac
tham chi nam 1368 cdn bi Chiem Thanh thd 12, Phfl Thang Hoa tuy cd dat quan,
yeu ciu tra lai chau Hda - mgt p h i n trong nhUng Chiem Thanh v i n cd trUdng lg
lanh thd Id le vat hdn thu trUde day. chie'm giii, nen nha Minh chi ghi ten
khdng ma thdi (14). Dao Duy Anh da liy d
"Thang 2 nam 1368, Chiem Thdnh sai
"Hoang Minh thiic lUc" va dUa ra bing
Mue Ba Ma sang ddi lai dat bien gidi Hda
chflng ve dieu nay "Nam Vinh Lac thfl 13,
Chau" (11).
thang 11, vua nUde Chiem Thanh la
Vdi yeu c i u nay cua Chiem Thanh, Chiem Ba Dich Lai lai xam doat d i t 4 chau
trUde het nhd sde manh s i n ed cua hg, 11 huygn thudc phfl Thang Hoa dudi cUdp
nhUng cdn ly do niia la Chiem Thdnh ddi nhan dan" (15).
Su mfl rgng lanh thd Bai ViSt dudi thdi... 19

Trong lieh sfl Viet Nam, trieu dai hau thudc tinh Hua-Phan phia Ddng nUde Lao,
Le la trieu dai ed dUdc nhieu lanh thd n h i t . va mgt p h i n thugc cac tinh mien Tay Bic
Ket qua la Viet Nam cd lanh thd gdm p h i n va mien Bic Trung bd Viet Nam.
phia Nam ngay nay. Viec md rdng lanh thd
Tieu qudc ndy cua ngUdi Thai, dUde
cua trieu dai hau Le cd the chia thdnh 100
thanh lap vao khoang nam 1369 sau khi
nam hUng thinh va 260 nam suy vong.
nha Nguyen m i t quyen kiem soat Van
Nam 1470, Le Thanh Tdng dem 26 van Nam vao tay nha Minh (Trung Qudc). Cac
dai quan chiem Chiem Thanh va nam 1471 tgc ngUdi Thai d phia Nam Van Nam cd
da liy lai 4 chau Thang, Hoa, Tu, Nghla hi dUdc cd hgi ddc ldp vdi lanh tho vdi phfa
m i t trong thdi gian cai tri cua nha Minh Tdy va phfa Nam giap vUdng qudc Lan
dat ten ggi la Quang Nam thiia tuyen (16). Xang (Lao Qua, Lao), phfa Ddng va phfa
Ngoai ra, qua cudc vien chinh nay, vua Le Bic la Dai Viet. VUdng qud'c dUdc eac tu
Thanh Tdng da chie'm dUdc vung d i t tii trUdng thudc ddng hg Cim cai tri, ddng d
Hodi Nhan.den deo Cii Mdng (17). Do dd, Sim Nua (ngdy nay la thi xa Sim NUa cua
Dai Viet da md rgng lanh thd den Binh Lao).
Dinh ngdy nay, va nam 1490 dUa Quang
Lanh thd eua Bdn Man tai khu viic ngay
Nam va Thang Hoa nhap vao lanh thd da
nay la cac huygn phfa Tay cua cac tinh
chiem dUdc (18).
Nghg An, Thanh Hda, Sdn La (Vigt Nam)
Cugc viin chinh ldn vao eac nam 1470- va tinh Hua Phan (Ldo). Tgc hg Cim cai tri
1471 da giup cho Dai Vigt sau nay cd ban khu viic nay nhieu ddi va cd quan he ddi
dap de cd the de ddng hdp n h i t Chiem ngoai vdi Dai Viet tU the ky XV. Nam 1447,
Thanh. Ngoai lanh thd chiem dUde, Dai theo de nghi quy phuc eua Bdn Man, Dai
Vigt chia Chiem Thdnh thanh 3 khu viic Viet da tiep thu viing d i t nay va ddi thanh
Nam Ban, Hoa Anh, Phien Lung vdn da chau Quy Hdp (20) nhap vao phu Lam An
chiu nhieu t h i t bai nang ne (19) de ed the (21). Cho du bi quy phuc Dai Vigt nhUng
de dang hdp nhd't khu viic nay vao b i t cd Cling nhu luc quy phuc Lan Xang, vung ndy
luc nao. Cu the la Dai Vif t cho Nam Ban v i n dugc cdng nhan la tii tri nhU tnidc (22).
nhap vao Gia Lai, Kon Tum, Die Lie; Hda Dat ndy bi hdp n h i t cho de'n khi Viet Nam
Anh vao Phu Yen, Khanh Hda; Phien Luan bi Phap xam chiem. Khi ngUdi Phap thanh
vao Ninh Thuan thudc Phan Rang. Dai lap Lien bang Ddng DUdng da diia theo dia
Viet da phan ly Chiem Thanh thanh 3 hinh va cit tinh Hua Phan giao ve lanh thd
viing, ban sic phong cho 3 vua va dat nen Lao (Ai Lao).
mdng cho vigc hdp n h i t Chiem Thanh. Viec md rgng lanh thd cd tfnh hdp n h i t
vinh vien da day manh sii phat trien cua
Ngoai ra, trong thdi ky hUng thinh, trieu
Dai Viet thdng qua sii di tru cua ngUdi Viet
dai hdu Le cung da md rdng lanh thd ve
va chinh sach phai quan lai ngUdi Vigt lam
phia Tay. Khac vdi each md rdng lanh thd d
quan ly va tien hanh Viet hda ngUdi ban
phia Nam, lanh thd phfa Tay dUdc md rgng
dia. Vdi sii lg thugc cua Bdn Man, lanh thd
bing vigc tao ra sii lg thugc va hdp n h i t
Dai Vi^t dUde md rgng ve phia Tay. Tuy
nhieu hdn. chfnh sach phat trien thdng qua sii di tni
Phia Tay va Tay Bic Dai Viet xUa cd cua ngUdi dan nhU d phia Nam khdng dUdc
nUde Bdn Man, lanh thd nay gdm p h i n d i t thuc hien, nhUng Dai Vigt da phai ngUdi
20 Rghien cUu Lieh sfl. sg 3.2010

quan ly tdi dia phUdng de tnic tiep quan ly De thoat khdi sU uy hiep cfla chua
da cho t h i y tfnh chit chie'm linh vinh vien Trinh, chua Nguyen di xudng phfa Nam
d day. De dgp yen sii ehdng ddi cua Bdn thuc d i y chfnh sach mdt each nang ddng
Man, tii nam 1460 Le Thanh Tdng da nhu chi'nh sach ddi ngoai thdng thUdng,
nhieu l i n gfli quan dgi den t r i n ap, tham chfnh sach md rgng lanh thd de xay diing
chf thang 8 nam 1479 da dieu dgng 18 van siic manh n h i m khdi phuc quyen lUc da
dai quan binh dinh den Luang Prabang m i t (24).
(23).
Do dd, viec md rgng lanh thd cfla chua
Tdm lai, dae trUng cua viec md rdng Nguyen tich cUc tie'p tuc dUde thuc diy
lanh thd trong thdi gian nay cd khac vdi khdng quan tam den thdi gian 7 l i n phan
thdi ky suy thoai \k ngoai hdp n h i t p h i n tranh vdi chua Trinh nhU trfch doan dudi
ldn lanh thd cua Bdn Man ra, chi gidi han day.
trong khu viic Chiem Thdnh. Ket qua la
"Nam 1611, quan Chiem Thdnh xam lin
Chiem Thanh d vung dem nen ed the duy
bien gidi. Chua sai chu sU la Van Phong
tri quan he dd'i ngoai giiia Thai Lan,
(khdng rd hg) dem quan di danh liy dUdc
Angkor (Campuchia lue b i y gid) vdi Dai
Viet. NhUng thdi ky sau, dd'i tUdng md rgng da't a'y, bdn dat lam mgt phu, cho hai huygn
lanh thd den ea Angkor (khu viic Nam Bg, Ddng Xuan va Tuy Hda le thugc vao. Nhan
lanh thd eua nUde Phu Nam cu), quan he sai v a n Phong lam lUu thu d i t i y (25).
giiia Dai Viet - Angkor hay Dai Viet - Thai Su kien nam 1611 da chflng minh ring
lan trd thdnh md'i quan he ddi ldp sau sic, khac vdi thdi ky diu, dae trUng cfla thdi ky
tham chi Angkor la true chie'n lUdc trong sii sau la chiem linh ddng thdi sat nhap va
canh tranh cua Dai Viet va Thai Lan. hdp nhat lanh thd. Dae tning nay ciing cd
the t h i y dUdc qua sU kien xay ra vao nam
II. T H 6 I KY SAU PHAN CHIA NAM-
BAC 1653. "Vua nude Chiem Thanh la Ba Tim
quiy rdi dat Phu Yen. Sai cai cd Hiing Ldc
Vigc md rgng lanh thd trong lieh sfl Vigt hau ldm tdng binh va xa sai Minh Vo lam
Nam dUdc thiie hign sdi dgng, nhanh va tham mUu dem 3000 quan di danh. Den
trong pham vi rdng ldn n h i t la vao thdi ky phu Phu Yen, ngay 3 thang 4, nhan dem
Trinh - Nguyen phan tranh. Vigc md rgng qua ddo Hd DUdng nui Thach Bi, rudi
lanh thd trong thdi ky nay hay dUde trien t h i n g den trai cua Bd Tim, phdng Ifla
khai vdi muc dfch ed ban vdn cd nhUng ed danh gip, pha tan, dudi dai de'n sdng Phan
the t h i y dUdc sii khdc nhau vdi thdi ky Lang. Ba T i m sai con la Xac Ba An nop ll
trUdc d cho dUdc tien hdnh trong sU chia re xin hang. Phuc T i n cho, b i t chia dia gidi,
va dd'i lap sau sic ve quyen liic. la'y d i t tu phfa Ddng sdng i y den Phu Yen
Qua trinh md i^ng lanh thd trong thdi dat lam hai phfl Thai Khang va Dien Ninh,
gian nay dUdc thiic hign trong thdi gian dat dinh tran thu Thai Khang, phia Tay
khoang 250 nam. Mgt mat, viec md rgng sdng v i n Ik nUdc Chiem Thanh, khien giii
lanh thd d thdi ky sau phan chia Nam Bic bd cdi ma nop cdng" (26) Thai Khang va
dUdc thiic hign thdng qua viec sap nhap Dien Ninh bay gid la Ninh Hda va Dien
hoan toan Chiem Thanh va sii md rgng ve Khanh, luc nay lanh thd cfla Dai Viet dUdc
phia Angkor. md rdng den Khanh Hda.
Su mfl rgng lanh thd Bat Vigt dugi thdi.. 21

Thang 8 nam 1692, chua Nguyen chiem ndi day... la nhiing vf du cd that gay khd
Chiem Thdnh va nhan cd hgi chie'm Dien khan eho chua Nguyen (29).
Ninh cua Chiem Thanh va thang 3 nam
Sau khi chie'm Chiem Thanh vao nam
sau da b i t dUde vua Chiem Thdnh la Ba
1693, chua Nguyen da thi hanh mgt sd
Tranh. Luc nay, chua Nguyen da ddi ten
chfnh sach de giam thieu ganh nang va
Chiem Thanh la Thuan Thanh. Chua
nhiing mdi lo l i n g dd.
Nguyen da sai cai dgi Nguyen Tri Thing,
cai cd Nguyen Tan Le, cai dgi Chu Kiem ThU nhd't, hdp n h i t hoan toan da't chiem
Thing den Phd Hai, Phan Rf, Phan Rang linh Thuan Thanh vao lanh thd cua minh,
thugc Binh Thuan ngay nay de phdng ngii dat theo hinh thflc tran hdn la ddn vi hdnh
tan dang cua Thudn Thanh (27). _, ., chfnh. Cho dii da dat lanh, phu, huygn,
tdng, tu la ddn vi hanh chi'nh dia phUdng
Dit nUde Chiem Thdnh de'n bay gid da
ddi vdi khu viic ddng bing cua chiia
hoan todn bi bien m i t tren ban dd. Chiem
Nguyen lue dd nhUng chua Nguyen da
Thanh da bi hdp n h i t hoan toan vao Viet
khdng ap dat ma dat Thuan Thanh la trin.
Nam nam 1697 nhUng tren thiie te, vdi tU
Day ciing la hinh thde cai tri dan tgc thieu
each la mgt qudc gia thi da bi xda bd vdo
sd trong qua khd. Do dd, ngoai vigc diing
nam 1693.
phUdng phap ciic doan \k ddn ap phan loan,
'Thang 8 nam 1693, ddi t r i n Thuan vao thang 8 nSm 1693, chua Nguyen da ddi
Thanh lam phu Binh Thu^n, liy ta tra vien t r i n Thuan Thanh thanh phu Binh Thuan
Ke Ba Tfl lam kham ly, ba ngUdi con Ba An rdi thang 5 nam sau lai dd'i thanh t r i n
lam de do'c, de lanh vk cai phu, b i t mac Thuan Thanh (30).
quin ao theo ldi ngudi kinh va sai vc de vo
ThU hai, nhU da viet d tren, chua
yen long dan" (28)
Nguyen da thi hanh chinh sach ddng hda
Viec lay ngUdi Chiem Thanh cai tri hay liy ngUdi Chiem Thanh cai tri ngUdi
ngUdi Chiem Thanh la hinh thdc ma lich Chiem Thanh. Vdi phUdng phap eu the hdn
sfl Viet Nam da dd'i xfl vdi t i t ea cac dan ddi vdi dieu ndy chua Nguyen da dung Ke
toe thieu sd td trUdc den nay. Cdng nhan sii Ba Tu ldm ta dd ddc eua phu Thuan Thanh
tii tri nhUng cd nghla Id tii tri dUdi cd ciu va cho tiep tuc cai tri ndi nay, da dinh che
cai tri dang piramid trong qud'c gia. Do dd, do cdng nap eua dng ta vdi tU cdch phien
ke tu bay gid Chiem Thdnh da trd thanh vUdng t r i n Thuan Thanh h i n g nam, va da
mgt dan tgc thieu so'eua Viet Nam. tra lai nhiing vat liy dUdc trong cugc chien
nhu in, gUdm, yen, ngiia va nhiing ngUdi bi
NhUng viec loai trii hodn toan Chiem
bat trUdc day. Liic nay chua Nguyen chi
Thanh lam chua Nguyen gap nhieu khd
dinh nhiing danh sach nop edng cho Dai
khan va trd thanh ganh nang. TU thang 12
Vigt (tdc Dang Trong luc dd) \k voi diic 2
nam 1693 den thang 2 nam sau, ngUdi
thdt, bd vdng 20 eon, nga voi 6 cai, sUng te
Thanh A Ban va ngUdi Chiem Thdnh Oc
10 tda, khan vai t r i n g 500 bdc, sap ong 50
Nha That lien ket vdi nhau gay ra phan
can, da cd 20 t i m , cat sui 400 thung, chieu
loan d Thuan Thanh; Thang 9 nam 1695
tre t r i n g 500 la, gd mun 200 cay, thuyen
ngudi lai budn linh da lien ket Quy Ninh va
dai 1 chiee (31).
Quang Phu d Quang Ngai gay phan loan;
thang 3 nam 1697, 5 sach huygn Phu Vang Vigc quy dinh dd'i vdi eac vat nop cdng
22 Rghite cihi Lieh sfl. sg 3.2010

va dang phien vUdng cd the ndi Id mdt dien dudi sU kiem soat cfla Angkor) cfla ngUdi
hinh trong viec nang cao vi the so vdi cac Vigt dUdc b i t d i u tU khu vUc thugc tinh
nUde nhd xung quanh cua Dai Viet. Cho Ddng Nai va Mdi Xoai thugc Ba Ria, Viing
den bay gid khi xem xdt den thdng lg ban Tau bay gid (34). Luc dd Angkor lg thugc
sic phong cho cac tii trudng cac dan tgc vao vUdng qudc Ayuthaya cfla Thai Lan da
thieu sd thi ed the t h i y dd la m i t xfch dang mUdn sdc manh cua Dai Viet de thoat khdi
lUu y trong chfnh sach hdp n h i t Chiem sii cai tri cua Thai, do vdy chua Nguyin da
Thanh nhU da neu. cd dUde cd hgi tie'n vao ddng b i n g sdng Cflu
Nhung vao nam 1697, Viet Nam dd'i Long mgt each hdp phap, tren cd sd dd can
t r i n Thuan Thanh thanh Binh Thuan va trd sii tie'n vdo Angkor cfla Thai va md rgng
sat nhdp vao mdt ddn vi hdnh chfnh cua lanh thd Dai Viet den viing dat Nam Bg
Viet Nam ddng thdi hdp n h i t lanh thd cdn ngay nay (35). Sau dd, dUdi chi'nh sach
lai cua Chiem Thanh tU Phan Rang den ngoai giao "cdn Viet viin Thai" cua Angkor,
Phan Rf dd'i thanh 2 huyen An Phuc va nam 1658, l i n d i u tien chiia Nguyin cd cd
Hda Da rdi sat nhap vao Binh Thuan nen hdi gfli quan dgi theo yeu c i u cua Angkor
da'u tfch cua Chiem Thanh hoan toan da bi de giai quyet phan tranh vUdng vi va ket
xda bd tren ban dd (32). qua la nhan dUdc sii cU t n i hdp phap d khu
vUc Mdi Xodi, Ddng Nai va nhan nop cdng,
Vigc hdp n h i t hoan toan Chiem Thanh
t h i n phuc tU chfnh quyen Angkor (36).
the hign sii viing vang cfla mgt qudc gia
thdng tri nhUng ciing cho t h i y day la mgt Vdo nam 1674, chua Nguyin da gfli
m i t xfch trong viec thiic hien y dinh md quan ddi den Angkor l i n thd hai de giai
rdng lanh thd sang Angkor (khu viic Nam quye't tranh chip vUdng vi va cd the tie'n
Bg). Ke tU trUde dd r i t lau, khi t r i n Thuan mgt budc sau hdn trong vigc hdp n h i t vung
Thanh va Phan Rang, Phan Rf vSn cdn la ddng b i n g sdng Cflu Long vao lanh thd cua
khu viic tu tri cua Chiem Thanh, sii tie'n minh b i n g each dat ra che do "Chfnh
vao d i t Chan Lap cua Vigt Nam da dUdc vUdng" va "Phd vUdng" ddi vdi Angkor. Luc
thuc diy qua viec ldi dung nhiing ngUdi di nay, phd vUdng sdng d Sdi Gdn. Tren cd sd
cU cua ngUdi Minh (Trung Qudc) de phat dd, vao thang 1 nam 1679, chua Nguyin da
trien lanh thd, nhUng luc nay thi Dai Viet cfl 50 chien thuyen vdi hdn 3 nghin quan,
khdng cdn ly do gi de tie'p tuc giii che do tii ldi dung nhiing quan lai cua nUdc Minh
tri d khu viie ndy. (Trung Qudc) da quy phuc nix' DUdng
Ngan Dich, Hoang Tien, T r i n ThUdng
Tham vgng md rgng lanh thd eua chiia Xuyen, T r i n An Binh... tien hanh viec phat
Nguyen khdng diing lai d Chiem Thdnh. trien lanh thd den vung My Tho va Bieu
Dieu dd cd the nhin t h i y dUdc vao nam Hda (37). Nhiing khu vUc nay la ket qua
1621, chua Nguyen da cd quan he hdn thii chien t h i n g trong cugc phan tranh via lUc
vdi ddi thd 2 Chey Chettha eua Angkor vdi ngUdi Thai tren lanh thd Angkor cua
(33). Luc dd, chua Nguyin da yeu ciu vua chua Nguyin, vi mgt p h i n thugc khu viic
Angkor cho ngUdi Viet di tru tU nhien vdi md Nac Ong Ngn (Phd vUdng) dUde bd
nhiing hinh thdc miin thue, thUdng mai, nhiem cai tri, nen ngUdi Viet cd the dinh cU
phat trien. Ket qua la vigc di tni de'n khu d dd. Nam 1679, do Chfnh vUdng va Phd
viie ddng b i n g sdng Cflu Long (dang n i m vUdng eua Angkor xung dot, Dai Vigt va
Su mfl rgng lanh th6 Bai Viet dudi thdri... 23

Thai deu gfli quan ddi can thiep nen chien Dinh ma vigc khai thac vd'n dUde diia vao
tranh da xay ra, ket qua la Dai Viet hoan ngUdi Trung Hoa vk ngUdi ban xd trUdc
toan khdng the giai quyet v i n de nay theo day.
y minh.
Nam 1698 la nam sau khi Dai Viet hoan
Trong vigc chiem linh viing ddng bing thanh viec sap nhdp Chiem Thanh. Dieu
sdng Cflu Long, nhiing ngudi cd the liic da nay rat quan trgng vi the hien dUdc tinh
tidn hanh khai pha d i t dai, xay diing quan he tUdng hd trong vigc sap nhap
thanh Ddng Phd vk bien ndi day thanh khu Chiem Thanh va vung d i t ddng bing sdng
viic thUdng mai qudc te ddng due vdi nhiing Cflu Long. Tdc Id, trUdc nam 1698, Dai Viet
thuyen budn cfla ngUdi Trung Hoa - cd the ldi dung khoang trdng cai tri cua
phUdng Tay - Nhdt - Java. Thdi diem nay, Angkor tren manh d i t do ngUdi Hoa va
ngoai ngudi Viet ra, cdn cd ngUdi Trung ngUdi ban xd khai phd va hdp n h i t nhUng
Hoa ciing gdp p h i n md mang, phdt trien trong khi chUa sap nhap hoan toan Chiem
viing da't ma ngay nay la Nam Bd cua Viet Thanh nen ed the gap nhieu khd khan.
Nam (ma xUa kia vdn thugc Phu Nam, rdi Hoae, trong trUdng hdp da sap nhap hoan
Thuy Chan Lap, Angkor). Tii nam 1680, toan Chiem Thanh nhUng cd kha nang xay
mgt p h i n viec khai pha ddng bing sdng ra phan loan vk cho'ng dd'i nen cd the cho
Cflu Long diia vdo Mae Cflu ngUdi Quang r i n g sde lUe se bi phan tan nen da khdng
Ddng (Trung Hoa). Mac Cflu dUdc bd nhigm thiic hign va chuin bi cho de'n nam 1698
lam quan cai tri cua Angkor va da khai pha mdi tien hanh vigc sap nhap vung ddng
vung Phu Qud'c, Cin Bgt, Gia Khe, Ludng bing sdng Cflu Long vdo lanh thd eua
Cay, HUdng Uc, Cd Mau (38). Khu viie nay minh.
vao nam 1810 da ddi thanh t r i n Ha Tien Tdi lieu thU tich cho biet: Chua Nguyin
rdi nam 1831 ddi thdnh tinh Ha Tien. "Bit d i u dat phu Gia Dinh. Sai thdng suit
Nam 1688, cudc phan loan cua Hodng Nguyen Hiiu Kfnh kinh lUdc d i t Chan Lap,
Tien da trd thdnh cd hgi cho chua Nguyin chia da't Ddng Phd, liy xd Ddng Nai lam
thiic hien viec hdp n h i t vung ddng bing huygn Phuc Long, diing dinh Trin Bien,
sdng Cflu Long vao lanh thd Dang Trong. liy xd sai Gdn lam huygn Tan Binh, diing
Hoang Tien gay ra phan loan, qudc vUdng dinh Phien Tran, mdi dinh deu dat cac
cua Angkor Nac Ong Thu da tU ehd'i t h i n chdc lUu thu, cai ba, ky luc va cd do thuyen
phuc, nop cd'ng cho chua Nguyen va dUdng thuy bd tinh binh vk thugc binh. Md rdng
nggn cd phan loan. Chua Nguyin da gfli d i t dUde nghin dam, dUdc hdn 4 van hg,
quan vdo Sai Gdn de binh dinh vigc ndy ben chieu mg nhiing ddn xieu dat td Bd
nhUng khdng thdnh cdng. Tuy nhien, trong Chfnh trd ve nam cho den d cho ddng. Thiet
mgt thdi gian dai n i m giii, Dai Viet thiic sU lap xa thdn phUdng ip, chia cit gidi phan,
da cd anh hudng d khu vUc ndy. Tiep dd, khai k h i n rudng nUdng, dinh le thue td
nam 1691, ngUdi ed thiie quyen d day la dung, ldm sd dinh dien. Lai liy ngUdi
Phd vUdng Nac Ong Ndn tfl vong da tao ra Thanh den budn ban d xa Minh Hudng. TU
mgt khoang trdng quyen liic, giup eho vigc dd ngUdi Thanh d budn ban deu thanh dan
xuc tien qua trinh hdp n h i t eua Dai Viet d hg eua ta" (39).
khu viic nay. Tren ed sd dd, tU nam 1698, Ngi dung tren eho tha'y vigc sap nhap
b i t d i u qua trinh hdp n h i t khu vUe Gia vung d i t ddng bing sdng Cflu Long (ma lue
24 Rghito cihi L|ch sfl. sg 3.2010

dd dang thudc Angkor) cua chua Nguyen (Dang Trong) thdi cac chua Nguyen, nhUng
khac vdi phUdng phap hdp n h i t Chiem vdi phUdng phap khac vdi trUdc day, dd la
Thanh trong thdi ky trUde. Khi sap nhdp b i n g vii lUc.
lanh thd eua Chiem Thanh, da so' dung
L i n thfl 1, nam 1732, chua Nguyen da
phUdng phap chiem b i n g vii liic nhUng khi
cfl quan dgi tdi, lay My Tho, Sa Ddc 3 phfa
sap nhap viing ddng b i n g sdng Cflu Long
Tay Gia Dinh, va dat chau Dinh Viin, Hnh
thi h i u het la diing ngUdi trong nUde hay
Long Hd (41). Nhiing khu viic nay sau
ngUdi nUdc ngodi khai k h i n d i t dai trUde
thugc tinh Dinh TUdng, rdi thugc tinh Tien
rdi mdi ldi dung khi quyen liic cai tri cua
Giang, Ddng Thap. Vdi cd hdi dd, vao nam
Angkor yeu di thi sap nhdp mdt each tii
1744 chua Nguyin da xac lap khu vUc
nhien. Khdng nhiing the, d day cdn cho
hanh chfnh vdi cd cd'u 12 linh va 1 t r i n
t h i y sii Uu tien phUdng phap nhan lanh
(42).
thd b i n g each hd trd giai quyet ngi chien
cua Angkor hdn la dung vii lUc tnic tiep. L i n thd 2, ciing gianh dUdc thanh qua
bang vii liie. Chua Nguyen da hai l i n vien
Vao nam 1708, Mac Cflu cam t h i y bat chinh phUdng Nam vdo nftm 1753 va 1755.
an vdi ngi tinh cua Angkor, ben quay sang Nam 1756, qudc vUdng Angkor la Nac Ong
t h i n phuc va dang d i t dai ma hg Mac khai Nguyen uy hiep ngUdi Cdn Man (tdc ngUdi
pha dUde eho chua Nguyin. Nhd dd, Vigt Chiem Thanh da di cU vao mien ddng bing
Nam mdi ed dUdng bien gidi vdi Campuchia sdng Cflu Long dang thugc Angkor), nhUng
nhu hign nay, vk xd Dang Trong cua cac bi tudng Nguyin Cu Trinh danh bai, phai
chua Nguyen cd dUdc khu viic d phia cUc chay sang Hd Tien nUdng nhd hg Mac. Mac
Nam bao gdm dao Phu Qud'c, Kien Giang, Thien TU dang thU len chua Nguyin, ndi
c a Mau, Bac Lieu (40). Khu vUc nay la mgt Nac Ong Nguyen cd y mudn dang d i t Tim
trong 6 tinh thudc tinh Hd Tien thdi nha Bdn, Ldi Lap de "chudc tdi". Chua Nguyin
Nguyin. Dieu nay, nhu da de cap d tren, ddng y vk cho ngUdi hg td'ng Nac Ong
cho t h i y hinh thdc sap nhap d i t dai khdng Nguyen ve nUdc. Hai viing d i t dd trd thanh
hen quan den vii liic eua chua Nguyin. hai phu Gd Cdng va Tan An (43).
Trong todn bg vung dat ddng bing sdng L i n cud'i ciing, nam 1757, Nac Ong
Cflu Long thugc Angkor luc b i y gid (tdc 6 Nguyen m i t , ehu hg la Nac Nhuan lam
tfnh Nam Ki sau ndy), chua Nguyin da sap giam qudc, tii lau cd y mudn lam vua
nhap dUdc d i t dai nay thugc 3 tinh la Bien Angkor, lien dang hai xfl Preah Trapeang
Hda, Gia Dinh, Ha Tien. P h i n d i t cdn lai va Basac (tdc viing Tra Vinh, Ba Thic) cho
v i n trong tinh trang chUa sap nhap dUde chua Nguyin (44). Ddi vdi sU kign nay,
nay thugc cac tinh la Dinh TUdng, Vinh sach sfl ghi chdp la "Nam 1757, Nac 6 n g
Long, An Giang. P h i n d i t nay d trong dia Nguyen nUdc Chan Lap chet. NgUdi chii ho
the hinh rang cUa, n i m xem ke giiia hai la Nac Nhuan tam coi vigc nUdc. Bien t h i n
khu viic Bien Hda-Gia Dinh va Ha Tien. Vi tau xin nhan dd lap Nhuan de td an nghla,
the, de bao tdn mien d i t Ha Tien n i m d vi cho viing bien cUdng. Chua b i t phai hien
tri xa xdi, vigc sap nhap p h i n dat cdn lai la hai phfl Tra Vinh, Ba Thic, rdi sau mdi y
vigc cin thie't. Do dd, qua 3 l i n lien tiep cho ..." (45) chung ta cd the t h i y rd hdn. Ndi
thiie hign sap nhap da't dai, khu viie nay da each khac, cho du da sap nhap d i t Dinh
trd thdnh lanh thd vinh viin cua Dai Viet Tudng va Vinh Long nhUng dUdi thdi chua
Sv mfl rgng lanh thd Bai Via dugi thW. 25

Nguyen, chUa cd dat An Giang, eac xd nen cudi cung trong lieh sfl Viet Nam la trieu
Chau Dde, C i n Thd, Sdc Trang cd dia the dai nha Nguyen.
nhu "cai rang lUde", do vay chua Nguyin
m . KET LUAN -
cin cd dUde vung ndy vdi cai gia Id phai ean
thiep chfnh tri. Dai Viet da trai qua qua trinh lau dai
bdi dudng sdc manh qudc gia rdi tren cd sd
Ngoai ra, ciing nam 1757, Nac Nhuan bi
do hudng den viec md rgng lanh thd, ket
con re giet chet eUdp ngdi. Con trai Nac
qua la xac lap dUde lanh thd phfa Nam cua
Nhuan la Nac Ong Tdn lai chay sang ciu
Viet Nam nhu bay gid.
ciiu hg Mac d Ha Tien. Mac Thien Td ddng
ra sip xep, xin chua Nguyin eho Nac Ong Vigc md rgng lanh thd ve phfa Nam da
Tdn ldm vua Angkor. Chua Nguyen thuan thuc day sii phat trien kinh te cua Dai
va sai Mac Thien TU cung tUdng si nam Viet, cu the la Dang Trong cua eac chua
dinh hg tdng dUa Nac Ong Tdn ve nUdc. De Nguyen, dae biet la trong vigc san xuit ngu
ta dn, Nac Ong Tdn dang d i t T i m Phong cde. Ngoai khf hau nhiet ddi gid mua cd
Long (vung d i t giiia Sdng Tien vk Sdng lUdng mUa va lUdng n i n g nhieu thi viing
Hau) cho chiia Nguyin. Nac Ong Tdn cdn nay cdn cd tai nguyen phong phu, d i t dai
dang d i t 5 phu: HUdng tJc, Cin Bgt, Tnic mau md va rgng ldn.
sam, sai Mat, Linh Quynh (46) cho hg Mac
O day khdng the bd qua sii ddng gdp eua
de den dn giup dd. Mac Thien Td dem het
ngUdi dan di tru Trung Hoa. Trong khi cac
dit i y dang cho chua Nguyin. Chua
chua Nguyin khdng du nhan liic phdt trien
Nguyin eho sap nhap vao Ha Tien trin,
thi viec tham gia cua ngUdi Hoa da giam
giao cho hg Mac cai quan. Mac Thien Td
chia d i t dd thanh hai dao: xd Raeh Gia la bdt di ganh nang eho ngUdi Viet, thuc day
Kien Giang dao, xd Cd Mau la Long Xuyen sii phat trien thUdng mai d phia Nam va
dao, dat quan cai tri, chieu ldp dan i p . Khu tang cUdng tfnh dae trUng da van hda - da
viic 5 phu ndi tren trong thdi gian vua Tu dan tde cua Viet Nam.
Dde (1847-1883, nhd Nguyin) tai vi da tra Lien quan den viec tang cUdng tfnh dae
lai cho Angkor (47). trUng da van hda- da dan tgc cua Vigt Nam
Sau nam 1757, vigc md rgng lanh thd khdng the loai trd vai trd cua ngUdi Khmer.
phfa Nam cua chua Nguyin da gap phai Viec hdp n h i t vung d i t Nam Bg (vdn thugc
mgt so khd khan nen phai tam diing lai. eac qud'c gia cd Phu Nam, Thuy Chdn Lap,
Thd nhd't, do sdc liic qud'c gia eua chua Angkor) ngoai tai nguyen d i t dai mau md
Nguyin bi yeu di nen khdng du ngi liic de va rdng ldn cdn cd mgt bd phan dan tgc
md rdng lanh thd hdn niia. Thd hai, trong Khmer sinh sdng, vdi sd lUdng ddng dang
thdi gian ngin khdng du nang liic de khai ke trong 54 dan tgc Viet Nam, ddng thdi da
thdc quan ly viing lanh thd vdn da tang len bien Viet Nam tii mgt nUde ed van hda Phdt
r i t nhieu (48). giao Dai thda thuan tuy sang mgt nUde cd
Vigc md rdng lanh thd ve phia Nam cua van hda Phdt giao Tieu thUa d khu viic
Viet Nam ciing dUdc tiep tuc dUdi trieu dai thugc mien Tay Nam Bd ngdy nay.
26 Rghi&n curu Lich sfl. sg 3.2010

CHUTHlCH
(1). Phan Huy Le, Chu Thien, Vfldng Hoing (11). Dgi Viet sd ky todn thU. T. H. sdd, tr.l45;
Tuyen, Dinh Xuan Lim. Lich sii! che do phong kien Dgi Viet sd ky tiin Men. sdd, tr. 458 tham khao.
Viet Nam. T. III. Nxb. Giio due, 1961, tr. 484. (12). Dgi Viet sd ky todn thU. T. II. sdd, tr. 91;
(2). Dio Duy Anh. Ddt nUdc Viet Nam qua cdc Trgn Trpng Kim. Viet Nam sd lUgc, sdd, tr. 170.
ddi, Nxb. Vin hda, 2006; Nguyen Dinh Diu. Viet (13). Dgi Viet si ky todn thU. T. II. sdd, tr. 202-
Nam qudc hieu & cUOng vUc qua cdc thdi dgi, Nxb. 203; Dgi Viet sd ky tiin bien. sdd, tr. 512; Dio Duy
BT, 2003; Song Jung Nam, A study on the land Anh. Ddt nUdc Viet Nam qua cdc din. Sdd, tr. 127;
system and territorial expansion in southern part Le Quy Ddn todn tap: Phu bien tgp luc. T. I, sdd,
of Vietnam: from the mid-16 century to 18 century tr. 35.
SHPS T 36, 1999; Song Jung Nam, The Name and (14). Dgi Viet sii ky todn thU. T II. sdd, tr. 235;
Territory of Vietnam. Tap chf Nghien cdu Ddng Dgi Viet sd ky tiin bien. sdd, tr. 546; Le Quy Ddn
Nam A, 16-2, 2007. todn tap: Phu bien tgp luc, T. I. sdd, tr. 37-38 tham
(3). Dio Duy Anh. Ddt nUdc Viet Nam qua cdc khao. .V,
ddi. sdd, tr. 227 tham khao. (15), (21), (47). Dio Duy Anh. Ddt nUdc Viit
(4). Dgi Viet sd ky todn thU. T. I. Nxb. Khoa hoc Nam qua cdc ddi. Sdd, tr.l68, 199, 243.
xa hdi, 1998, tr. 228 tham khao; Dgi Viet sd ky tiin (16). Dgi Viet sd ky todn thU. T. II, sdd, tr. 441-
bien, Nxb. Khoa hpc xa hdi. H i Npi, 1997, tr.l74 452; Le Quy Ddn todn tap: Phu bien tgp luc. T. I,
tham khao; Song Jung Nam, Lich sd Viet Nam, sdd, tr. 43.
Nxb. Dai hpc Sfl pham, H i Ndi, 2001, tr.l34. (17). Phan Huy Ld. Lich svt chedS phong kien
(5). Dgi Viet sd ky todn thU. T. I. add, tr. 274- Viet Nam, T. II, Nxb. Giao dye. H i Ndi, 1960,
275; Dgi Viet sd ky tiin bien, sdd, tr. 238; Le Quy tr.l82; Dgi Viet su! ky todn thu. T. II, sdd, tr. 464
Ddn todn tap: Phd bien tgp luc. T. I. Nxb. Khoa tham khao.
hpc xa hdi, 1977, tr. 32; Trin Trpng Kim. Viet Nam (18), (20), (23). Dgi Viet si ky todn thU. T. II,
sd luac, Nxb. Vin hda Thdng tin, 1999, tr. 107; sdd, tr. 507, 363, 477.
Song Jung Nam. The Name and Territory of (19). Dgi Viet sH ky todn thU. T. II, sdd, tr. 450;
Vietnam. Tap chi Nghien cdu Ddng Nam A, 16-2, Viet sd thdng gidm cUOng muc chinh bien. T. XI.
2007, tr. 106. Sdd, tr. 68-69; Le Quy Ddn todn tap: Phd bien tgp
(6). Dgi Viet sill ky todn thU. T. I. sdd, tr. 278; luc, T. I, sdd, tr. 43.
Le Qdy Ddn todn tap: Phu bien tgp luc. sdd, tr. 32. (22). Phan Huy Le. Lich sd che do phong kien
(7). Dgi Viet sH ky todn thU. T. I. sdd, tr. 284; Viet Nam, T. II, sdd. tr. 174-177.
Dgi Viet sd ky tien bien, sdd, tr. 546; Le Quy Ddn (24). Song Jung Nam, A Study on the
todn tdp: Phu bien tgp luc. T. I. sdd, tr. 32. Development Factor of Trade in Dang Trong in
(8). Dgi Viet su! ky todn thu. T. H, Nxb. Khoa 16th - 18th centuries. Tap chf Nghien cdu Bdng
hpc xa hdi. H i Ndi, 1998, tr. 91; Dgi Viet sd ky tiin Nam A, 14-1, 2004, tr.l33.
bien, sdd, tr. 407; Le Qiiy Ddn todn tap: Phd bien (25;. Dgi Nam thUc luc tiin bien. T. I, Nxb. Sii
tgp luc. T. I, sdd, tr. 32. hpc, 1962, tr. 43-44.
(9). Jung Nam, The Name and Territory of (26). Dgi Nam thUc luc tiin bien. T. I, sdd, tr.
Vietnam. Tap chf Nghien cdu Ddng Nam A, 16-2, 83; Le Quy Ddn todn tdp: Phu biin tgp luc, T. I,
2007, tr.l07. sdd, tr. 56 tham khao.
(10). Dgi Viet sd ky todn thU. T. II, sdd, tr. 91; (27). Dgi Nam thUc luc tiin biin. T. I, sdd, tr.
Le Quy Ddn todn tap: Phu bien tgp luc. T. I. sdd, 147; Phan Khoang. Viet sd: Xd Ddng Trong 1558-
tr. 32. 1777. Nxb. KT, 1969, tr. 217-218.
Su mfl rgng lanh thd Bai Via du6i thdi. 27

(28), (29), (30), (32). Dgi Nam thUc luc tien (40). Dgi Nam thUc luc tiin bien. T. I, sdd, tr.
bien. T. I, sdd, tr. 148, 148-153, 150, 153. 167; Song Jung Nam, A study on the land system
(31). Dgi Nam thUc luc tiin bien. T. I, sdd, tr. and territorial expansion in Southern part of
150-151; Phan Khoang, Viet sd: Xd Ddng Trong Vietnam: from the mid-16 century to 18 century
1558-1777, sdd, tr. .217-218. SHBS T 36, 1999, p. 57.
(33). Ld Nguyin, Xd hdi Dgi Viet qua but ky (41). Dgi Nam thUc luc tiin bien. T. I, sdd, tr.
cda ngUdi nudc ngodi, Nxb. Tp. Hd Chf Minh, 195; Trjnh Hoii Dflc, Gia Dinh thdnh thdng chi,
2004, tr. 174; Phan Huy Ld, Chu Thien, Vfldng sdd, tr. 78, 241; Dao Duy Anh, Ddt nUdc Viet Nam
Hoing Tuydn, Dinh Xuan Lam, Lich sd che do qua cdc ddi, sdd, tr. 241; Phan Khoang, Viet sd: Xd
phong kie'n Viet Nam. T. Ill, sdd, tr. 105; Song Ddng Trong 1558-1777, sdd, tr. 232.
Jung Nam, Quan he gida Viet Nam vd Thdi Lan (43). Dgi Nam thUc luc tiin biin. T. I, sdd, tr.
thcti ky truyin tho'ng. Hpi thao khoa hpc 2007 ciia 224; Dgi Nam chinh bien Hit truyen sa tdp, sdd, tr.
hdi Vidt Nam hpc Hin Qudc, 2007, tr. 43. 544; Trjnh Hoii Dflc. Gia Dinh thdnh thdng chi,
(34). Phan Huy Le, Chu Thien, Vfldng Hoing sdd, tr. 78; Lc Quy Ddn todn tap: Phu biin tgp luc,
Tuydn, Dinh Xuin Lam. Lich sd che do phong kie'n T. I, sdd, tr. 69; Phan Khoang, Viet sd: Xd Ddng
Viet Nam. sdd, tr. 105-106; Phan Khoang, Viet sd: Trong 1558-1777, sdd, tr. 242.
XdDdng Trong 1558-1777, sdd, tr. 400-402. (44). Dgi Nam thUc luc tiin biin. T. I, sdd, tr,
(35). Phan Huy Ld, Chu Thidn, Vfldng Hoing 226; Dgi Nam chinh biin Hit truyin sa tdp, sdd, tr.
Tuyen, Dinh Xuin Lim. Lich sd che do phong kie'n 544; Trjnh Hoii Dflc. Gia Dinh thdnh thdng chi,
Viet Nam. T. Ill, sdd, tr. 105; Yu In Sun, Lich sd sdd, tr. 79-80; Phan Khoang. Viet sd: Xd Ddng
Viet Nam viet mdi, Nxb. Y San, 2002, 219 tham Trong 1558-1777, sdd, tr. 242; Song Jung Nam, A
khao. study on the land system and territorial expansion
(36). Trjnh Hoii Dflc. Gia Dinh thdnh thdng in Southern part of Vietnam: from the mid-16
chi Nxb. Giao due, 1998, tr. 74-75; Dgi Nam thUc century to 18 century SHBS T 36, 1999, p.58.
luc tiin bien. T. I. sdd, tr. 98 tham khao; Dgi Nam (45). Dgi Nam thiic luc tiin biin. T. I, sdd, tr.
chinh biin Hit truyen sa tdp. Nxb. Thuin Hda, 225-226; Trjnh Hoii Dflc. Gia Dinh thdnh thdng
1993, tr. 542; Le Quy Ddn todn tap: Phu bien tgp chi, sdd, tr. 79; Dgi Viet sd ky tuc bien 1676-1789,
luc, T. I, sdd, tr. 58 tham khao. Nxb. Khoa hpc xa hdi, 1991, tr. 257-258.
(37). Dgi Nam thUc luc tiin biin. T. I, sdd, tr. (46). Dgi Nam thiic luc tiin biin. T. I, sdd, tr.
125; Dgi Nam chinh biin Hit truyin sa tap, sdd, tr. 226; Dgi Nam chinh biin Het truyin sa tap, sdd, tr.
542; Li Quy Ddn todn tap: Phu bien tgp luc, T. I, 544; Trjnh Hoii Dflc. Gia Dinh thdnh thdng chi,
sdd, tr. 62 tham khao. sdd, tr. 80.
(38), (42). Dgi Nam thUc luc tiin biin. T. I, sdd, (48). Song Jung Nam, The Name and Territory
tr. 167, 208. of Vietnam. Tap chf Nghiin ciJCu Ddng Nam A, 16-
(39). Dgi Nam thUc luc tien biin. T. I, sdd, 2, 2007, tr. 110; Phan Huy Ld, Chu Thien, Vfldng
tr.153-154; Dgi Nam chinh biin Hit truyin sa tap, Hoing Tuydn, Dinh Xuin Lim. Lich sd che do
sdd, tr.^42 tham khao. phong kien Viet Nam. T. Ill, sdd, tr. 479.

You might also like