LUDWIK BAZYLOW

HISTORIA ROSJI

WYDANIE CZWARTE
POPRAWIONE I UZUPEŁNIONE

Tekst obejm ujący lata 1917-1991 napisał

PAWEŁ W IECZORKIEW ICZ

WROCŁAW ■ WARSZAWA • KRAKÓW

ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH
WYDAWNICTWO
 PRZEDMOWA
DO POPRZEDNICH WYDAŃ

I ^ - siążka niniejsza, kolejna w wydawa­

nym przez Ossolineum cyklu historii narodowych, stawia sobie analogiczne
cele jak i opublikowane już dotąd opracowania, Chodzi więc przede wszyst­
kim o przedstawienie najważniejszych elementów tego procesu dziejowego,
który od czasów bardzo dawnych rozwijał się nieprzerwanie na terytorium
Europy Wschodniej i którego nosicielami byli głównie - choć może nie cał­
kiem wyłącznie - przedstawiciele wschodniosłowiańskiego pnia językowe­
go i etnicznego. W ten sposób kształtowały się stosunki w starej Rusi Kijow­
skiej i potem, w okresie rozdrobnienia feudalnego; już od XIV w. zaczęły
dochodzić do głosu tendencje zjednoczeniowe, początkowo słabe, później
coraz bardziej intensywne i na przełomie XV i XVI stulecia doszło rzeczy­
wiście do zjednoczenia ziem Rusi północno-wschodniej - kolebki narodu
rosyjskiego. Dalsze dzieje są zatem dziejami Rosji i w kształtowaniu się ich
naród rosyjski odegrał oczywiście rolę największą. Jego też rozwojowi poli­
tycznemu i kulturalnemu, jego instytucjom gospodarczym i stosunkom spo­
łecznym poświęcona jest świadomie ta praca. Mimo że Rosja rozwijała się
jako państwo wielonarodowościowe, cały szereg czynników, m.in. także
wzgląd na rozmiary pracy, uprawniał autora do ześrodkowania uwagi na na­
rodzie rosyjskim.
W grę wchodzi ponadto jeden bardzo istotny aspekt —stosunki polsko-
-rosyjskie. Zajmując się historią Rosji, mamy do czynienia z dziejami nasze­
go odwiecznego sąsiada, z którym łączyły nas w toku stuleci bardzo różne
stosunki. Znajdą się wśród nich zasadnicze przeciwieństwa państwowe i dłu­
gotrwałe konflikty polityczne, znajdą się również wszystkie tmdności wyni­
kające ze stosunku caratu do narodu polskiego, który po rozbiorach utracił
swą niezawisłość. Ale nie tylko konfliktami charakteryzowały się procesy
rozwojowe obu narodów, nie brakowało bowiem też ani kontaktów handlo­
wych, ani wzajemnego przenikania wpływów kulturalnych, ani nawet prób
zawarcia jakiegoś trwalszego sojuszu. W XIX w., właśnie wtedy, gdy Polska
utraciła niepodległość, pojawiła się idea nowa, zrodzona z najistotniejszych
potrzeb narodowych i społecznych - idea sojuszu rewolucyjnego i wspólnej
walki przeciw caratowi. Niektóre spośród wyszczególnionych tu problemów
musiały znaleźć w książce jakieś odbicie, chociaż w ramach nie nazbyt sze­
rokich; mamy w literaturze polskiej coraz więcej prac traktujących o stosun-

5
 kach polsko-rosyjskich i chętny czytelnik nie będzie miał kłopotu z dotar­
ciem do bardziej szczegółowych informacji.
Dorobek polski w zakresie opracowań dotyczących całej historii Rosji
jest niewielki. W tym rozumieniu praca niniejsza jest jedną z pierwszych
w ogóle. Oparto ją na wynikach najnowszych badań prowadzonych oczywi­
ście przede wszystkim w Związku Radzieckim, chociaż starano się nie po­
mijać prac historyków zachodnich i emigracyjnych oraz tych osiągnięć, któ­
re okazały się trwałe, mimo że zawdzięczamy je dawniejszym generacjom
badaczy. Praca traktuje o dziejach Rusi i Rosji od czasów możliwie najdaw­
niejszych do upadku caratu i objęcia władzy przez bolszewików.
Trudności nomenklaturowe starano się rozwiązać na podstawie istnieją­
cych u nas tradycji, przynajmniej tam, gdzie to było możliwe. Podaje się
więc w brzmieniu polskim - zgodnie zresztą z naszym nazewnictwem geo­
graficznym —większość nazw miejscowych (nie zawsze dysponujemy odpo­
wiednikami polskimi). W książce nie używa się obcych zupełnie polskiemu
poczuciu językowemu form patronimicznych, a więc nie „car Aleksy Mi-
chajłowicz”, lecz „car Aleksy” czy po prostu „Aleksy”, nie np. „Sergiej Ju-
liewicz Witte”, lecz „Sergiej Witte” itd. Bez względu na trudności w osią­
gnięciu całkowitej precyzji na tym polu starano się zerwać zdecydowanie
z pewnymi naleciałościami, które znalazły się w piśmiennictwie polskim pod
wpływem niedbałego lub nieumiejętnego odczytywania pierwowzorów ro­
syjskich. Nie stosuje się zatem starych i niczym nie usprawiedliwionych form
typu „Pugaczew”, „Murawiew”, lecz zgodnie ze stanem faktycznym: „Puga-
czow”, „Murawiow”, i wcale nie przeszkadza tu fakt, że Polacy będą z przy­
zwyczajenia akcentować te formy na drugiej od końca sylabie: równie do­
brze można wymówić po polsku „Murawiow” jak „Murawiew”. Odrzucone
musiały zostać takie dziwaczne, lecz czasem używane formy, jak „Ekatery-
nosław” czy „Petrograd”, zamiast „Jekaterynosław” i „Piotrogród” (ros. Pie-
trograd). Osiągnięcie jak najdalej idącej jednolitości w nazewnictwie - choć
nie za wszelką cenę - powinno percepcję tekstu poważnie ułatwić.
Daty dzienne podawano zasadniczo zawsze w obu stylach bądź zazna­
czano rodzaj stylu - z wyjątkiem wypadków, gdy kwestia ta nie może budzić
żadnych wątpliwości na tle kontekstu. W szczególności, gdy podana jest tyl­
ko jedna data dzienna, oznacza ona zawsze stary styl w odniesieniu do wyda­
rzeń w Rosji, a nowy - w odniesieniu do wydarzeń w Królestwie P o lskim
i na Zachodzie.
NOTA DO WYDANIA CZWARTEGO
Historia Rosji profesora Ludwika Bazylowa, jednego z najwybitniejszych
historyków polskich, stanowi od lat pozycję klasyczną. Sam autor przygoto­
wywał jej kolejne wydanie, do którego z powodu Jego śmierci niestety już
6
nie doszło. Przemyślenia Profesora, a także upływ czasu, owocujący cenny­
mi rozprawami, także polskich autorów, spowodował konieczność wprowa­
dzenia do tekstu poprawek i uzupełnień. Dokonano ich częściowo na podsta­
wie zachowanych notatek prof. Bazylowa. Uwzględniono również nowsze
wyniki badań, zwłaszcza tam, gdzie były zgodne z poglądami Autora, który,
przypomnijmy, pisał swą książkę w warunkach szczególnie wyczulonej na
kwestie rosyjskie ideologicznej cenzury. Nowego ujęcia wymagała kwestia
rozwoju robotniczego, zwłaszcza roli bolszewików i Lenina, oraz genezy
rewolucji 1917 r., a także niektóre zagadnienia związane ze stosunkami pol­
sko-rosyjskimi.
Dokonano jednej zmiany o charakterze metodologicznym: zdecydowano
się mianowicie na utrzymanie imion rosyjskich w oryginalnym "brzmieniu,
z wyjątkiem panujących i postaci, których polskie ekwiwalenty imion zako­
rzeniły się w tradycji kulturalnej: Aleksander Puszkin, ale już Anton Czechow
nie Antoni Czechow i tym bardziej Fiodor Dostojewski nie Teodor Dostojew­
ski. Inne rozwiązania w wielu wypadkach rażą sztucznością, zmuszając do
stosowania form archaicznych lub odbiegających daleko, w powszechnym
odczuciu, od pierwowzoru np. Fiedot = Teodot, czy Ławrientij = Wawrzyniec.
Co gorsza, niektóre imiona rosyjskie albo nie mają odpowiedników w polsz-
czyźnie, albo też przybierają formy homonimiczne: Jurij i Gieorgij = Jerzy.
Ostatnia część książki - dzieje Związku Radzieckiego, mojego autorstwa,
stanowi, po podziemnym przekładzie nieco już przestarzałej książki Alek­
sandra Niekricza i Michaiła Flellera oraz pracach Józefa Smagi, pierwszą
polską syntezę w tym zakresie. Zważywszy na lawinowo narastające źródła
publikowane ostatnio w Rosji, a także trwającą tam powszechną, nie tylko
wśród historyków, debatę na temat sowieckiego okresu w jej dziejach, ujęcie
ma charakter subiektywny i przedstawia poglądy autora, trudno bowiem mó­
wić o ustalonych poglądach historiografii. Za datę graniczną uznano mo­
ment rozpadu ZSRR, późniejsze wydarzenia bowiem wpisane są tak bardzo
we współczesne konflikty polityczne, że próba obiektywnego ich przedsta­
wienia nie wydaje się na razie możliwa.
Paweł Wieczorkiewicz
 I. OKRES PRZEDHISTORYCZNY
I PIERWSZE ZWIĄZKI PLEMIENNE

TERYTORIUM TT
GEOGRAFICZNE A istoria Rosji w sensie etnicznym, kul­
turotwórczym i politycznym to przede wszystkim historia narodów wywo­
dzących się z dawnych plemion wschodniosłowiańskieh. Nie znamy i nie mo­
żemy znać dokładnie całego procesu kształtowania się tych plemion, które
pojawiają się na widowni dziejowej w I tysiącleciu p.n.e., wiadomo jednak,
że reprezentowały one względnie wysoki poziom rozwoju kultury material­
nej i że łącznie z wieloma innymi jeszcze czynnikami świadczyć to może
niemal ponad wszelką wątpliwość o ich autochtoniczności. W grę wchodzić
tu musi jednocześnie problem terytorium, szczególnie w danym wypadku
charakterystyczny i szczególnie ważny.
Terytorium, na którym w drugiej połowie IX w. powstać miało państwo
staroruskie, a w parę stuleci potem rosyjskie, obejmuje w sensie możliwie
najdokładniejszym całą Europę Wschodnią, a więc równinne głównie ob­
szary ograniczone północnym wybrzeżem Morza Czarnego, środkiem do­
rzecza Dniestru i Prutu, linią Bugu i częściowo Niemna, następnie pionową
niemal linią dzielącą Słowian Wschodnich od plemion bałtyckich i Estów
aż do Zatoki Fińskiej i wielkich jezior północnych - Ładogi i Onegi. Granica
wschodnia jest raczej znacznie trudniejsza do schematycznego określenia;
biegła ona od dolnego Dniepru na północny wschód, mniej więcej do ujścia
Oki do Wołgi, a potem na północny zachód znowu ku jezioru Onega.
Na tych bardzo rozległych terenach miały też od niepamiętnych czasów swoje
siedziby niektóre plemiona niesłowiańskie, głównie ugrofińskie. Jeszcze da­
lej na wschód, w dorzeczu środkowej i dolnej Wołgi, na zachód od Gór Ural-
skich i na północy, w dorzeczu Dwiny i Peczory, dominowały już tylko róż­
ne plemiona turańskie, ugrofińskie i inne. Wszystkie te obszary znaleźć się
miały w XVI w. w obrębie państwa rosyjskiego, a od końca tego stulecia
zwierzchnictwo polityczne Rosji zaczęło się rozciągać także na tereny azja­
tyckie. Nie ma to jednak znaczenia, gdy chodzi o rozpatrywanie spraw zwią­
zanych z genezą początków państwowości w Europie Wschodniej.
Zanim doszło do takiego stadium, mieszkańcy wielkiej Niziny Wschod­
nioeuropejskiej przebyli bardzo długą drogę rozwojową, głównie w ramach
wielu kolejnych etapów wspólnoty pierwotnej, od pierwszych form naj­
prymitywniejszego bytowania aż do wysoko zorganizowanych sił wytwór­
czych, do pierwszych poważniejszych różnic majątkowych i społecznych -

9
 do początków feudalizmu. Niewolnictwo odegrać miało w historii rozwoju
tych społeczeństw tylko rolę marginalną, chociaż na pewnych terenach roz­
winęło się też przejściowo do rzędu formacji ekonomiczno-społecznej: na
wybrzeżu czarnomorskim, w Transkaukazji, w Azji Środkowej istniały przez
pewien czas niewolnicze organizmy państwowe; ich związki jednak z ple­
mionami wschodnioeuropejskimi były raczej znikome, wyjąwszy - w pew­
nym sensie - np. państwo Scytów nad Morzem Czarnym.
Jednostajne na pozór oblicze Niziny Wschodnioeuropejskiej odznaczało
się jednak zawsze dużym stopniem zróżnicowania gleby, roślinności i dróg
naturalnych. Zimna i niegościnna tundra na północy w bardzo niewielkim tyl­
ko stopniu mogła sprzyjać rozwojowi sił wytwórczych i dlatego mieszkały tam
wyłącznie plemiona myśliwskie, a gęstość zaludnienia była znikoma. Dalej na
południe zaczynała się strefa lasów liściastych i iglastych, ongiś bardzo rozle­
gła, sięgająca aż do środkowego Dniepru, potem przechodząca w mieszany
krajobraz leśno-stepowy. Całe południe, od Dniestru poprzez dorzecze dolne­
go Dniepru, Donu i Wołgi aż do Jaiku (dziś Ural), zajmowały niezmierzone
stepy, tu i ówdzie występowały też obszary pustynne. Stepy nadczarnomor­
skie, nadazowskie i nadkaspijskie stanowić miały przez długie stulecia szeroki
i możliwie najdogodniejszy korytarz, którym dosłownie wlewały się na tereny
europejskie niezliczone plemiona koczownicze z głębi Azji, szerząc często nie­
powetowane zniszczenia wśród plemion od dawna osiadłych i zagospodaro­
wanych. Tym się też tłumaczy fakt, że obszary stepowe znalazły się stosunko­
wo bardzo późno w orbicie ustabilizowanej w pełni gospodarki rolnej.
W takim układzie geograficznym strefa leśna i leśno-stepowa miały stać
się głównym obszarem formowania się pierwszych społeczeństw rodowych
i rodowo-plemiennych. Gleba w tej strefie miała największą wartość, nie brak
było i bardzo żyznego czamoziemu. Nie mogło się oczywiście obejść bez
wielkich wysiłków i niezwykle ciężkiej pracy - las musiano karczować lub
wypalać, lecz i w wielu innych rejonach Europy nie działo się inaczej. Poza
tym w lesie można było uprawiać myślistwo i zajmować się bartnictwem.
Las był też nieograniczonym rezerwuarem budulca. Dołączał się do tego gę­
sty system rzeczny, właśnie w strefie leśnej, choć nie tylko. Rzeki Europy
Wschodniej układały się szczęśliwie w taką sieć, dzięki której można było
maksymalnie wykorzystywać je jako drogi przewozowe na ogromnym ob­
szarze od Zatoki Fińskiej do mórz południowych, nie mówiąc już o korzy­
ściach płynących z rybołówstwa. Doskonała sieć rzeczna rekompensowała
jak gdyby w znacznym stopniu bardzo niekorzystne ukształtowanie wybrze­
ży morskich; brzegami Morza Kaspijskiego i Czarnego nieustannie przecią­
gały hordy koczowników, a Ocean Lodowaty nie nadawał się do żeglugi.
Wykopaliska archeologiczne pozwoliły zlokalizować w czasie i przestrzeni
najwcześniejsze z dotąd znanych osad. W dorzeczu środkowej i dolnej Woł­
gi, nad środkowym Dnieprem, na Krymie i Kaukazie ludzie żyli i pracowali
już w okresie środkowego, górnego i późnego paleolitu, choć praca ta była
jeszcze bardzo prymitywna. Używano najprostszych narzędzi, nauczono się
10
obrabiać kość, mieszkano w pieczarach, potem wykopywano też ziemianki.
Luźnie z sobą związane i nieliczne wspólnoty przybierały powoli cechy orga­
nizacji rodowej. Zaczęły się też kształtować pierwsze wyobrażenia religijne.
Później, w epoce neolitu, narzędzia pracy doskonalą się w tempie daleko szyb­
szym, rozszerza się rolnictwo, rozwija hodowla bydła. Następuje zasiedlenie
całej Europy Wschodniej aż do jej północnych i wschodnich krańców. Na prze­
łomie III i II tysiąclecia p.n.e. pojawiły się już wyroby z brązu, potem przyjść
miała kolej i na żelazo. W związku z tym ukształtował się ostatecznie system
patriarchalny, pogłębiała się nierówność majątkowa; powstawały warunki,
w których dojść musiało do zakładania związków plemiennych i - na ogół
początkowo nietrwałego - wyodrębniania się zwierzchniej władzy jednostki.
Najwcześniej zajmowały się w Europie Wschodniej rolnictwem plemio­
na tzw. kultury trypolskiej - nazwa pochodzi od znalezisk archeologicznych
z końca XIX w. we wsi Trypole (Tripolje) nad Dnieprem, w odległości 50 km
na południe od Kijowa. Plemiona te żyły w ustroju matriarchalnym, zamiesz­
kiwały osady złożone z glinianych domostw, uprawiały pszenicę, jęczmień
i proso, zajmowały się hodowlą bydła (w III i II tysiącleciu). W strefie lasów
dorzecza górnej Wołgi, a także Moskwy i Klaźmy, rozwinęła się w II tysiąc­
leciu tzw. kultura fatianowska (od cmentarzyska we wsi Fatianowo obok
Jarosławia nad Wołgą), już patriarchalna. Plemiona fatianowskie zajmowały
się hodowlą bydła, rybołówstwem i myślistwem, umiały wyrabiać narzędzia
i ozdoby z miedzi i brązu. Głównie w okresie brązu przebiegają też najbar­
dziej intensywnie różnorodne migracje ludnościowe, zwłaszcza w południo­
wych częściach Europy Wschodniej; przy różnym natężeniu trwać one będą
jeszcze bardzo długo i w okresach późniejszych.
SCYTIA I KOLONIE GRECKIE
Przejście do obróbki żelaza dokonało się zasadniczo w VII w. p.n.e. W tym
też mniej więcej czasie północne wybrzeże Morza Czarnego, a także czę­
ściowo tereny leżące jeszcze dalej na północ, opanowane zostały przez Scy­
tów. Był to prawdopodobnie bardzo niejednolity zespół plemion, w zasadni­
czym swoim trzonie jednak niewątpliwie pochodzenia irańskiego. Wiado­
mości o Scytach zawdzięczamy pisarzom greckim (głównie Herodotowi),
czerpiemy je też z wykopalisk, niekiedy bardzo obfitych. Grecy nie mogli
się dokładnie orientować w etnicznym składzie Scytów, toteż dzielili ich tyl­
ko z punktu widzenia zajęć i sposobu bytowania, wyróżniając Scytów-ora-
czy, Scytów-rolników i Scytów-koczowników. Można przypuszczać z wiel­
ką dozą prawdopodobieństwa, że nazwa Scytów odnosiła się do znacznie
szerszego kręgu etnicznego niż do samych tylko Scytów irańskich, że przez
Scytów rozumiano również wiele plemion mieszkających dalej na północ,
które można nazywać protosłowiańskimi, ponieważ bezpośrednio od nich
wywodzą się późniejsze plemiona wschodniosłowiańskie. Nie ma natomiast
U
 żadnych podstaw do tego, by Scytowie w sensie ściślejszym mogli być uwa­
żani za bezpośrednich przodków późniejszych Słowian.
Niewątpliwe jednak powiązania między Scytami i plemionami protosło-
wiańskimi usprawiedliwiają metodologicznie nieco bliższe przypatrzenie się
Scytom. Tworzyli oni w pewnym okresie nawet jak gdyby państwo, chociaż
0 bardzo nieokreślonych granicach i strukturze wewnętrznej, nazywane w źró­
dłach greckich Scytią lub Wielką Scytią. Scytowie mieli też swoich wodzów
1 królów, ich kultura materialna stała na stosunkowo wysokim poziomie, utrzy­
mywali ożywione stosunki handlowe, m.in. z Grecją, czasami prowadzili
wojny, w których odznaczali się zaciętością i męstwem. Zmarłych królów
grzebali razem ze specjalnie zabijanymi niewolnikami i końmi, wkładali rów­
nież do mogił możliwie najcenniejsze przedmioty. Stąd wielka liczba wyko­
palisk w kurhanach stepowych, które właśnie były grobami arystokracji scy­
tyjskiej; znaleziono w nich mnóstwo przedmiotów ze złota, srebra i brązu,
misternie wyrabianą uprząż, amfory i wazy z wyobrażeniami scen z ówcze­
snego życia oraz różne rodzaje broni.
Handel z Grecją prowadzili Scytowie za pośrednictwem licznie w tym
czasie rozsianych na wybrzeżu czarnomorskim kolonii greckich. Tyras u uj­
ścia Dniestru, Olbia u ujścia Bohu, Chersonez na południowym wybrzeżu
Półwyspu Krymskiego i Pantikapeum (Pantikapaion) na wschodnim, nad
Cieśniną Kerczeńską (Kimmeryjską), Fanagoria po przeciwległej stronie tej
cieśniny, na Półwyspie Tamańskim, Tanais u ujścia Donu do Morza Azow-
skiego oraz Dioskurias i Fasis na wschodnim wybrzeżu Morza Czarnego
w znanej z mitu o Argonautach Kolchidzie (dziś Gruzja) były świetnie na
ogół zorganizowanymi miastami-państwami i utrzymywały ożywione sto­
sunki handlowe z macierzą, ze Scytami i plemionami mającymi swe siedzi­
by dalej na północ. Z ziem scytyjskich wywożono zboże i niewolników, z Gre­
cji przywożono głównie przedmioty zbytku i wino. Kolonie greckie nie ogra­
niczały się do samych tylko miast, posiadały też zwykle pewne niewielkie
zaplecze terytorialne, gdzie uprawiano zboże, zakładano winnice i zajmowa­
no się rybołówstwem; w samych miastach rozwinęło się wybitnie rzemiosło.
Dzięki tym czynnikom kolonie te (było ich zresztą znacznie więcej) odegra­
ły dużą rolę, a niektóre z nich zrobiły nawet poważną karierę polityczną, np.
Pantikapeum, Fanagoria i kilka pomniejszych, z których powstało w V w.
Królestwo Bosporańskie. Przechodziło ono różne koleje losu, pod koniec
II w. p.n.e. stało się widownią wielkiego powstania niewolników pod wodzą
Scyty Saumakosa i przetrwało ostatecznie aż do najazdu Hunów.
RUCHY MIGRACYJNE
Pod koniec starej ery sytuacja w rejonie Morza Czarnego zaczęła ulegać
dość istotnym zmianom. W II w. p.n.e. pojawili się na stepach czarnomor­
skich Sarmaci, wypierając Scytów, których nazwa po pewnym, dość długim
12
zresztą jeszcze czasie zanikła zupełnie. Sarmaci również stanowili zespół
bardzo różnorodnych i niedostatecznie dzisiaj znanych plemion o poziomie
kultury materialnej wyraźnie niższym od scytyjskiego. Bardzo luźne też
i zmienne były wytworzone wtedy formy państwowe, jeśli w ogóle może
0 nich być mowa. Okres ten charakteryzuje się ciągłymi zmianami w zakre­
sie rozsiedlania się poszczególnych plemion; przede wszystkim Sarmaci nie
wyparli Scytów od razu, tak że używa się nawet terminu scytyjsko-sarmacki
zarówno w odniesieniu do pewnego okresu, zwykle II-I w. p.n.e., jak i do
niektórych plemion. Scytyjsko-sarmąckim nazywa się np. plemię bądź zwią­
zek plemienny Jazygów, którzy osiedlili się w dzisiejszej Besarabii, a potem
dotarli do Niziny Panońskiej, gdzie około połowy V w. ulegli wchłonięciu
przez różne inne plemiona.
Duże znaczenie w zespole plemion sarmackich przypisuje się Alanom,
ludowi pochodzenia irańskiego, który stosunkowo późno, bo dopiero w I w.,
osiedlił się na stepach między dolną Wołgą, Kaukazem i dolnym Donem.
Alanowie, z których rekrutowała się arystokracja sarmacka, przesunęli się
z biegiem czasu dalej na zachód, dochodząc do Prutu; część ich wywędro-
wała później pod naciskiem Hunów aż do Galii i Hiszpanii, gdzie nastąpiło
zmieszanie ich z germańskimi plemionami Wandalów i Swewów. Niektórzy
uczeni dopatrują się bardzo wielu elementów ścisłego powiązania czy nawet
powinowactwa kulturalnego Alanów i plemion wczesnosłowiańskich, np.
w dziedzinie folkloru, sztuki, wierzeń religijnych, urządzeń wojskowych,
a niekiedy także i w zakresie słownictwa. Są to jednak analogie opierające
się z reguły na indywidualnych tylko podobieństwach, często bardzo ryzy­
kowne i pozbawione jakiejkolwiek siły przekonywającej; dotyczą też raczej
nie tylko przodków późniejszych Słowian Wschodnich, lecz w ogóle całej
Słowiańszczyzny.
Niezależnie od tego trudno przeczyć możliwościom wzajemnego oddzia­
ływania na siebie plemion protosłowiańskich i sarmackich czy sarmacko-
-scytyjskich, w grę bowiem wchodzić m uszą nie tylko sami Alanowie.
Co więcej, w orbicie tego oddziaływania na pewno znajdowały się niejedno­
krotnie też plemiona turańskie, tak licznie przecież występujące na obsza­
rach Europy Wschodniej w różnych okresach. Jest jednak inna rzecz, dale­
ko ważniejsza. Oto właśnie w tzw. okresie scytyjskim i sarmackim działa
1 rozwija się w Europie Środkowej i Wschodniej mnóstwo plemion ściśle
związanych z sobą pod względem języka i obyczajów, plemion autochto­
nicznych, reprezentujących wówczas stosunkowo wysoki poziom rozwoju
kulturalnego, które były bezpośrednimi przodkami późniejszych plemion
słowiańskich. I właśnie w I i II w. n.e. pojawiają się w źródłach pisanych
pierwsze, bardzo jeszcze urywkowe, ale już całkowicie pewne wiadomości
o tych plemionach.
Kiedy piszący w V w. p.n.e. Herodot wspomina o Neurach, których moż­
na umiejscowić na Podolu i częściowo na Wołyniu, czy o Budynach, którzy
mieli swe siedziby najprawdopodobniej nad środkowym Dnieprem, wielu
13
 badaczy zagadnienia genezy Słowian widzi w tych plemionach poprzedni­
ków późniejszych Słowian, co jest chyba jak najbardziej słuszne, choć może
też wywoływać dyskusje i spory. Za absolutnie bezdyskusyjną uważa się
natomiast wzmiankę Tacyta z końca I w. n.e. o Wenedach, których autor ten
lokalizuje między Germanami i Sarmatami. To samo określenie spotykamy
u Pliniusza Starszego i u geografa greckiego z II w. Klaudiusza Ptolemeusza,
informującego, że Wenedowie mieszkali w dorzeczu Wisły, czyli na teryto­
rium dzisiejszej Polski. Tenże Ptolemeusz zanotował, jak wiadomo, bardzo
dokładnie nazwę naszego Kalisza jako „Calisia”. Domyślać się można, że
wymienieni pisarze nazywali Wenedami nie tylko późniejszych Słowian Za­
chodnich, lecz w ogóle wszystkie czy prawie wszystkie plemiona słowiań­
skie. Wytworzyła się też wtedy jak gdyby pewna tradycja w greckiej nomen­
klaturze Słowian, bo i późniejsi o kilka wieków pisarze bizantyjscy używali
nazwy „Wenedowie” („Wenetowie”), choć tylko w odniesieniu do Słowian
Wschodnich.
Nie jedyne miało to być zresztą określenie plemion słowiańskich w Euro­
pie Wschodniej. Ci sami pisarze bizantyjscy posługują się jeszcze nazwą
„Antowie”, odnoszącą się do Słowian Wschodnich w okresie od IV do VII w.
Niektóre plemiona słowiańskie określano również jako Sklawinów, przy czym
zakres użycia tej nazwy był daleko mniej precyzyjny, a sama nazwa stać się
miała potem wspólnym mianem dla całego wielkiego szczepu słowiańskiego
(Sklawinowie, Sclavini, Słowianie). Później też nazwa Antów ustąpi w źró­
dłach nazwie Rusów.
Zanim do tego doszło, południowe rubieże Europy Wschodniej miały jesz­
cze niejednokrotnie stać się areną nowych duchów migracyjnych i wielu wią­
żących się z tym zmian, także o charakterze politycznym. Na przełomie
II i III w. n.e. zaczyna się już wyraźnie zmierzch supremacji politycznej ple­
mion sarmackich na stepach czarnomorskich. Łączy się to m.in. z przyby­
ciem na te tereny Gotów, którzy po długich wędrówkach dotarli tam prawdo­
podobnie od północy, ze Skandynawii, choć istnieją również koncepcje,
w myśl których Goci przybyli nad Morze Czarne z Azji. Wojownicze ple­
miona gockie dały się we znaki przede wszystkim miastom greckim, pu­
stosząc je w licznych wyprawach i oblężeniach: napadali Goci również na
leżące za Dunajem prowincje rzymskie. W IV w. znalazła się we władaniu
Gotów znaczna część Krymu; jest zresztą rzeczą najbardziej charaktery­
styczną, że resztki ludności mówiącej językiem gockim utrzymały się
na Krymie aż do XVI w., mimo iż od setek lat nie było już wtedy w Europie
Gotów.
Nie mogło się też w tej sytuacji obejść bez nacisku Gotów na plemiona
słowiańskie, głównie na Antów, choć istnieją pewne ślady mogące świad­
czyć o krótkotrwałym zwierzchnictwie Gotów nad częścią Wenedów znad
dolnej Wisły bądź też nad niektórymi plemionami niesłowiańskimi z dal­
szych, północnych regionów. Niezależnie od zasięgu oddziaływania polityez-
14
nego Gotów w tym okresie stwierdzić trzeba, że ich zwierzchnictwo nad po­
szczególnymi plemionami słowiańskimi było prawie zawsze efemeryczne
i nie miało trwałych następstw. Prócz tego między Antami i Gotami istniał
nieustanny i głęboki konflikt, odzwierciedlający się w krwawych i zaciekłych
starciach czy też w okrutnych rozprawach z pokonanymi przeciwnikami. Były
oczywiście momenty wyraźnej przewagi Gotów, np. w drugiej połowie
IV w. za króla Hermanaryka; Goci podzielili się już wówczas na dwa główne
zespoły plemion Ostrogotów, którzy mieszkali właśnie na północ od Morza
Czarnego, i Wizygotów, mających siedziby na zachód od Dniestru, którzy
później powędrowali do Italii i na Półwysep Iberyjski. Hermanaryk był władcą
Ostrogotów, zwierzchnictwu jego podlegały prawdopodobnie plemiona Skla­
winów i Antów znad Bohu i środkowego Dniepru. Wysuwa się też koncep­
cję, że część Sklawinów przesunęła się wtedy na północ aż do jeziora Ilmeń,
gdzie zbudowano Nowogród (późniejszy Nowogród Wielki), i że ta właśnie
grupa plemienna stała się zawiązkiem późniejszych Słowian ilmeńskich,
zwanych także Słowienami (Słowienie).
W okresie tym, około 370 r., poczyniła już duże postępy migracja Hunów
z wnętrza Azji w kierunku zachodnim. Hunowie, znowu wielki zespół ple­
mienny, złożony także nie tylko z samych plemion huńskich (turańskich),
doszli wówczas do Wołgi, rozbili stojących im w drodze Alanów i uderzyli
na państwo Ostrogotów. Wśród nieznanych bliżej okoliczności Hermanaryk
popełnił samobójstwo; istnieje również wersja, że został zabity przez przed­
stawicieli wschodniosłowiańskiego plemienia Rosomonów; w nazwie tej po
raz pierwszy odzwierciedlić się miał źródłosłów „Ros”, samo zaś plemię za­
mieszkiwać miało dorzecze Rosi, wpadającej do Dniepru na południe od
późniejszego Kijowa.
Wypierani przez Hunów Ostrogoci zaczęli cofać się na zachód, przy czym
w takiej sytuacji szczególnie ostre musiały być starcia z Antami. Źródła prze­
kazały m.in. wiadomość o wzięciu do niewoli przez Gotów i ukrzyżowaniu
księcia Antów znad Bohu Boza (Boz lub Bus) wraz z synami i 70 przedsta­
wicielami starszyzny antyjskiej. Niedługo potem jednak nastąpiło ostateczne
ujarzmienie Ostrogotów przez Hunów, trwające do upadku państwa Hunów
w połowie V w. Dalsze, niedługie już, choć bardzo efektowne dzieje Ostro­
gotów łączą się z upadkiem państwa zachodniorzymskiego - plemiona sło­
wiańskie natomiast umocniły się wtedy i zajęły nowe terytoria. Kilkudzie­
sięcioletni okres supremacji koczowników nie pozostał bez ujemnego wpły­
wu na kulturę materialną Antów, którzy dopiero od drugiej połowy V w.
robią dalszy poważny krok naprzód, co wyrażało się przede wszystkim
w rozszerzeniu zasięgu rozwoju rzemiosła i rolnictwa omego. Od początku
VI w. zaczyna się również coraz silniejszy nacisk Antów na cesarstwo bizan­
tyjskie. Wyprawy w głąb Półwyspu Bałkańskiego przynosiły bogatą zdobycz
i możliwości osiedlania się na nowych terenach; w ten sposób skolonizowa­
ne zostało przez Słowian Wschodnich terytorium dzisiejszej Bułgarii.
15
 AWAROWIE, BUŁGARZY, CHAZAROWIE
Procesy te nie przebiegały jednak bez przeszkód, niekiedy bardzo poważ­
nych i trudnych, mimo że działały one tylko w pewnych częściach Słowiań­
szczyzny. W VI w. nastąpiła nowa inwazja plemion turańskich ze środkowej
Azji —Awarów; Słowianie nazywali ich Obrami (Obrzy) —olbrzymami. Jak
wszyscy ich poprzednicy, Awarowie przeszli przez stepy czarnomorskie, roz­
bijając po drodze różne plemiona i zadając ciężkie ciosy Antom, a w swoim
marszu zatrzymali się ostatecznie nad środkowym Dunajem. Pod ich wpły­
wem znowu musiała się zmienić mozaika ludów w tej części Europy; niektó­
re grupy plemienne (m.in. germańskie) zmieszały się z najeźdźcami, niektó­
re wyemigrowały na inne tereny, np. Longobardowie do Italii. Sami Awaro­
wie nie stanowili zbyt licznego zespołu plemiennego i dlatego mogłoby się
wydawać, że panowanie ich z góry skazane było na krótkotrwałość; prze­
trwało jednak ponad 250 lat. W okresie tym dali się poważnie we znaki pod­
porządkowanej sobie ludności słowiańskiej, ale również, z drugiej strony,
podjęli wespół ze Słowianami wiele łupieskich pochodów na Bizancjum. Gdy
z początkiem IX w. Karol Wielki położył kres istnieniu państwa (tzw. chaga-
natu lub kaganatu) awarskiego, Słowianie Wschodni znajdowali się na takim
szczeblu rozwojowym, że niedługo potem nastąpić już miało na ich teryto­
rium ukształtowanie się własnej państwowości.
W okresie największego nasilenia sukcesów awarskich doszło jeszcze do
powstania dwóch nowych organizmów państwowych na rubieżach Europy
Wschodniej, ważnych szczególnie z tego względu, że będą to późniejsi są-
siedzi państwa staroruskiego. Na stepdch nad Morzem Azowskim domino­
wały od końca VI w. turańskie plemiona Bułgarów. Po trwającym około pół
wieku okresie względnej spoistości form państwowych („Wielka Bułgaria”)
nastąpił ich rozpad na kilka grup. Jedna z nich dotarła do terenów nad dol­
nym Dunajem i podbiła tamtejszych Słowian, sama też ulegając niedługo
później slawizacji. Inna grupa Bułgarów ruszyła na północ, dochodząc do
dorzecza środkowej Wołgi i Kamy i podporządkowując sobie różnorodne
mniejsze liczebnie plemiona. Tak ukonstytuowało się państwo Bułgarów
kamskich lub nadwołżańskich, które potrafiło osiągnąć wysoki stopień sta­
bilizacji dzięki poziomowi rozwoju sił wytwórczych - rolnictwa, hodowli
bydła i rzemiosła, oraz bardzo ożywionym stosunkom handlowym z Azją
Środkową (Bułgarzy kamscy przyjęli w X w. islam, co znacznie ułatwiło im
te kontakty) i z Rusią. Dopiero najazd Mongołów niemal położył kres pań­
stwu Bułgarów kamskich; jakoś jeszcze przetrwało dwa stulecia.
Również w VII w. powstało na terenie północnego Kaukazu oraz w do­
rzeczu dolnego Dniepru, Donu i Wołgi państwo Chazarów, zwane także, po­
dobnie jak u Awarów - kaganatem. Sami Chazarowie byli pochodzenia tu-
rańskiego, państwo ich zaś stanowiło dość pstry etnicznie konglomerat ple­
mion turańskich, fińsko-ugryjskich i słowiańskich, spośród nich bowiem
niektóre w różnych okresach prawdopodobnie podlegały lub tylko płaciły
16
daninę Chazarom. Mimo swojego różnorodnego składu kaganat chazarski
reprezentował dużą siłę, opartą na dobrym wykorzystaniu możliwości eko­
nomicznych, przede wszystkim handlowych. Religią panującą był judaizm,
wyznawany przez samych Chazarów, reszta ludności korzystała z całkowitej
tolerancji, toteż w Chazarii znajdowali się i chrześcijanie, i wyznawcy islamu,
i poganie. Stolicą był Itil u ujścia Wołgi. Chazaria istnieć miała jednak tylko do
dmgiej połowy X w., zbyt uciążliwe bowiem było jej sąsiedztwo dla państwa
staroruskiego, wchodzącego wtedy w okres swojej militarnej świetności.
SŁOWIANIE WSCHODNI W V IIIIIX WIEKU
W VIII i IX stuleciu nie ma już w źródłach nazwy Antów, pojawia się
natomiast, przedtem występująca tylko z rzadka, nazwa Rusów. Najbardziej
prawdopodobna wydaje się teza, w myśl której nazwa „Rus” czy „Ros” od­
nosiła się początkowo do jednego tylko z plemion wschodniosłowiańskich,
a później uzyskała zasięg powszechny i wszystkie te plemiona zaczęto nazy­
wać ruskimi. Nazwę „Rus” próbowano również - i próbuje się jeszcze nadal,
głównie w historiografii zachodnioeuropejskiej i amerykańskiej - wiązać ze
skandynawskimi Waregami —Normanami; łączy się to z problemem roli
Normanów w genezie państwa staroruskiego.
Plemiona wschodniosłowiańskie, czyli ruskie, osiągnęły w VIII i IX w.
względnie wysoki poziom rozwoju sił wytwórczych. Świadczy o tym roz­
szerzanie się uprawy roli coraz bardziej na północ, rozwój warzywnictwa
oraz uprawy lnu i konopi. Z biegiem czasu zaczęła się kurczyć nieco strefa
lasów, które wypalano i zamieniano na pola uprawne. Rolnicy eksploatowali
je, dopóki ziemia dawała zadowalające plony, potem przestawano ją upra­
wiać i tą samą metodą zdobywano nowe grunty; lasów było pod dostatkiem.
O poziomie sił produkcyjnych świadczy również rozwój rzemiosła - tkac­
twa, garncarstwa, kowalstwa, złotnictwa, różnych wyrobów z metali, m.in.
broni, lemieszy, sierpów i kos. Ze względu na warunki naturalne ciągle jesz­
cze odgrywały dużą rolę myślistwo, bartnictwo i rybołówstwo, a futra, skó­
ry, wosk i miód były głównymi artykułami wymiennymi. Wiązki futer stały
się nawet jednostkami pieniężnymi, zanim do obrotu nie wszedł pieniądz
metalowy. Zyskiwały coraz większe znaczenie grody, zwłaszcza te, które sta­
nowiły centralne ośrodki poszczególnych plemion.
Rozwój techniki rzemieślniczej i wiążące się z tym znaczne udoskonale­
nie narzędzi pracy musiały się odbić na strukturze stosunków społecznych.
Dotychczasowe związki rodowo-plemienne zaczęły się rozluźniać, istniały
już bowiem i coraz bardziej stabilizowały się warunki, w których zbędna sta­
wała się współpraca całego rodu przy uprawie ziemi. Poszczególne rodziny
zaczęły uprawiać swoje grunty indywidualnie, korzystając wespół z innymi
rodzinami w obrębie danej miejscowości ze wspólnych pastwisk, lasów i sta­
wów. Zamiast dotychczasowej wspólnoty rodowej pojawiała się zatem wspól­
17

nota terytorialna, a w jej ramach utwierdzała się coraz bardziej własność pry­
watna. Częste wyprawy wojenne przyczyniały się już od dawna do szybkie­
go pogłębienia różnic majątkowych i wyodrębnienia się ludzi, dla których
wojowanie stało się głównym zajęciem. W rezultacie oddziaływania tych
czynników musiała także powstać instytucja wodzów i książąt, czasem też
dziedzicznych; powstawanie różnych związków plemiennych, o bardzo
względnej oczywiście trwałości, musiało również w tym procesie odegrać
swoją rolę. W ten sposób przesłanki utworzenia zrębów państwowości na
szerszą skałę kształtowały się coraz wyraźniej. Mogła to być oczywiście tyl­
ko państwowość feudalna, ściślej mówiąc —wczesnofeudalna; niewolnic­
two, istniejące w ograniczonym zakresie, nie miało przy ówczesnej struktu­
rze ekonomicznej warunków dalszego rozwoju.
W IX i X w. poszczególne plemiona wschodniosłowiańskie ustabilizowa­
ły się już na określonych terytoriach i nosiły oddzielne nazwy, przekazane przez
późniejsze źródła ruskie. Między Prutem i Bohem mieli swoje siedziby Ulicze
i Tywercy; na północny zachód od nich, w dorzeczu górnego Bugu i dopły­
wów Prypeci - Wołynianie. Ci ostami nazywani są w źródłach także Dulęba­
mi; mieli oni w VI w. tworzyć wielki związek plemienny rozbity przez Awa­
rów. Poglądy na zagadnienie tożsamości Dulębów i Wołynian (w grę wchodzi
jeszcze trzecia nazwa - Bużanie), jak również ich zasięgu terytorialnego nie są
zresztą jednolite. Na zachód od środkowego Dniepru mieszkali Polanie (zbież­
ność nazwy z polskimi Polanami przypadkowa), natomiast na wschód od nich,
w dorzeczu Desny - Siewierzanie. Dzisiejsze Polesie na południe od Prypeci
było siedzibą plemienia Drewlan, między Prypecią i Berezyną siedzieli Dre-
gowicze, między górnym Dnieprem i S o ż ą - Radymicze; w rejonie środkowej
Dźwiny wyróżnia się jeszcze zwykle Połocczan.
Wszystkie wymienione plemiona zajmowały połowę całego obszaru za­
siedlenia plemion wschodniosłowiańskich. Ogromne tereny północne i wschod­
nie tego obszam były siedzibą już tylko trzech plemion; wokół jeziora Ilmeń
na znacznej przestrzeni mieszkali wspomniani już Słowianie ilmeńscy (Sło-
wienie); od górnej Dźwiny do źródeł Moskwy i Klaźmy rozciągało się tery­
torium najliczniejszego bodaj plemienia Krywiczów; i wreszcie najdalej na
wschód sięgali Wiatycze, mieszkający w dorzeczu Oki. Plemiona Słowian
ilmeńskich, Krywiczów i Wiatyczów sąsiadowały z masą drobniejszych ple­
mion fińskich, które częściowo utrzymały swoją odrębność etniczno-języko-
w ą częściowo zaś uległy całkowitej asymilacji w środowisku słowiańskim.
Dalej na wschód i południowy wschód znajdowały się Bułgaria kamska i Cha­
zaría. W drugiej połowie IX w., czyli właśnie w momencie, gdy powstaje pań­
stwo staroruskie, wtargnęły na stepy czarnomorskie i nadazowskie koczow­
nicze plemiona turańskie - Pieczyngowie, którzy do połowy XI w. mieli przy­
sparzać wielu kłopotów i trudności Słowianom. Z drugiej strony Pieczyngo­
wie oddzielili w pewnym stopniu Ruś od państwa Chazarów.
Wierzenia religijne Słowian Wschodnich nie są znane zbyt dobrze. Odda­
wali oni cześć siłom przyrody, a silnie rozwinięty system rodowy przejawiał
się w kulcie praojca rodu. Nie znano świątyń, nie było oddzielnej kasty ka­
płańskiej, poszczególne bóstwa wyobrażano sobie w sposób nie bar o pre
cyzyjny, uważano, iż powietrze, woda, góry, lasy i nawet domostwa pełne są
najróżnorodniejszych duchów, szkodliwych lub przyjaznych człowie owi.
Naczelnym bóstwem był Swaróg, bóg nieba i ognia; jego syn Swarożyc lub
Dadźbog (Dażbog) był bogiem słońca. Kult Peruna, boga piorunów i błyska­
wic, rozpowszechnił się szczególnie szeroko i pod koniec okresu pogańskie­
go na Rusi wysunął się na pierwsze miejsce. Znano i inne bóstwa np. Wołosa
lub Welesa, który opiekował się trzodami, czy Stryboga, który był bogiem
wiatrów. Niektórym bóstwom stawiano prymitywne posągi z kamienia lub
drewna i składano im w ofierze różne zwierzęta. Wiążące się z tym ceremo­
nie odprawiali czarownicy, oni też przekazywali i wyjaśniali rzekomą wolę
bogów i przepowiadali przyszłość. Podobnie jak u innych Słowian, kult sił
przyrody odzwierciedlał się także w rozmaitych obrzędach, z których wiele
utrzymało się i po przyjęciu chrześcijaństwa. Słowianie Wschodni wierzyli
w życie pozagrobowe i dlatego zmarłych grzebano, wkładając do grobów
przedmioty codziennego użytku, broń, jadło, a nawet zabawki dziecięce.
Rozwój i postęp, które dokonywały się nieustannie w różnych dziedzi­
nach życia na Rusi, doprowadzić musiały do ukształtowania się form pań­
stwowości. Formy te przeszły również długą drogę rozwojową, począwszy
od pierwszych, bardzo jeszcze luźnych związków plemiennych, do drugiej
połowy IX w., kiedy to ustabilizowały się ostatecznie. W najwybitniejszym
zabytku historiograficznym starej Rusi, w pochodzącej z początku XII w. tzw.
Powieści dorocznej (używa się również nazwy Powieść minionych lat -
P o w i e s i ’ wriemiennych let, dawniej pisano zwykle Kronika Nestora), zazna­
czono odnośną wiadomość pod 862 r. Zapis jest jednak bardzo charaktery­
styczny; podana w nim informacja stała się jedną z podstaw tzw. teorii nor-
mańskiej, co do dziś dnia wywołuje w nauce bardzo żywe, a niekiedy i ostre
dyskusje. . f ,
Według tego przekazu postanowiono w Nowogrodzie poszukać obcego
władcy, który by zaprowadził porządek, kładąc kres nie kończącym się wa­
śniom i rozterkom. Propozycję objęcia władzy miano przedstawić księciu
normańskich Waregów w Szwecji, Rurykowi: „Ziemia nasza jest rozległa
i obfita lecz nie ma w niej ładu: przyjdź władać i rządzić nami . Ruryk przy­
jął propozycję i objął rządy w Nowogrodzie, a jego następcy rozszerzyli swą
władzę na wszystkie plemiona mskie; zapoczątkowana przez niego dynastia
panować miała kilkaset lat. Rzeczywistość historyczna różniła się jednak
znacznie od lakonicznej wzmianki późniejszej o 250 lat kroniki ruskiej.
 II. PAŃSTWO STARORUSKIE
(RUŚ KIJOWSKA)
TEORIA NORMAŃSKA / nawskich, oraz w materiałach wykopaliskowych, coraz liczniejszych dzięki
£ —J a g a d n i e n i e podboju Rusi przez Norma­
nów i powstania państwa ruskiego w rezultacie działania czynników wyłącz­
nie zewnętrznych, tj. właśnie obcego najazdu, uzyskało pierwsze opracowa­
nie naukowe w XVIII i na początku XIX w. Na podstawie dotyczącej 862 r.
wzmianki w Powieści dorocznej zbudowano teorię, której twórcami byli ucze­
ni niemieccy: Gottlieb Bayer, Gerard Müller i August Ludwig von Schlözer
- wszyscy znali dobrze Rosję, przebywali w Rosji i prowadzili tam swoje
badania przez długie lata.
Właściwie już w pierwszych opracowaniach teoria normańska przybrać
musiała odcień polityczny. Niezależnie od siły przekonywającej i bogactwa
argumentacji podstawowe zagadnienie - sprawa podboju - zawsze musiało
mieć jeden aspekt nieodwracalny; podboju tego mogły dokonać nieliczne
tylko zastępy najeźdźców, jakieś przeciwne założenia byłyby z wszystkich
możliwych względów absurdalne. Jeżeli zatem niewielu stosunkowo najeźdź­
ców potrafiło dokonać podboju ziem Tak rozległych, jak wchodzące w grę
terytorium, i tyłu plemion, to plemiona te (tzn. wschodniosłowiańskie i fiń-
sko-ugryjskie) musiały być bardzo słabe liczebnie i stać na niskim stopniu
rozwoju kulturalnego. W ten sposób słowiański głównie charakter tych ziem
schodził do rzędu czynnika wtórnego, pasywnego, który sam nie był absolut­
nie w stanie wyłonić z siebie żadnych sił państwotwórczych. Swoją państwo­
wość, czyli zasadnicze początki swojej późniejszej wielkiej kariery politycz­
nej, Słowianie Wschodni zawdzięczają tylko germańskim przybyszom ze
Skandynawii.
Teoria normańska zyskała później i ma do dzisiaj wielu zwolenników,
przy czym zarysowany wyżej aspekt polityczny często nadal odgrywa swoją
pozanaukową rolę. Wśród uczonych dawnej Rosji było też sporo „normani-
stów”, którzy nie mogli się oczywiście entuzjazmować pierwiastkami ger­
mańskimi w genezie Rusi, lecz popierali tę teorię, uważając, iż jest wystar­
czająco ugruntowana pod względem naukowym. Trzeba było jeszcze długie­
go czasu i dalszych postępów w dziedzinie badań historycznych, przede
wszystkim zaś analizy przekazów Powieści dorocznej, by cała kwestia mo­
gła się doczekać wszechstronnego oświetlenia.
Na tych podstawach zaczął się w nauce rosyjskiej kształtować kierunek
antynormanistyczny, dominujący również - bez wyjątków - w całej niemal
20
historiografii radzieckiej. Przedstawiciele tego kierunku dochodzili zresztą
niejednokrotnie w swojej walce z teorią normańską do hipotez i sformuło­
wań nadto skrajnych, nie tylko niemożliwych do przyjęcia, lecz nawet nie
nadających się do dyskutowania, jak np. zaprzeczenie samego pobytu Nor­
manów na Rusi, czy - jeśli już nie posuwano się aż tak daleko - jakichkol­
wiek ich wpływów i jakiejkolwiek konstruktywnej działalności.
Zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy teorii normańskiej szukali nowych
czy pełniejszych argumentów do podbudowania swoich tez we wszystkich
możliwych źródłach, nie tylko ruskich, lecz także np. arabskich i skandy­
wynikom pracy wielu ekspedycji archeologicznych. Poważną przeszkodą
w tych badaniach jest fragmentaryczność obcych przekazów źródłowych
w odniesieniu do najdawniejszych dziejów Rusi, a nadto mała przydatność
zabytków materialnych do studiów nad takim zagadnieniem, jak ukształto­
wanie się państwowości. Dlatego też najwyższą rangę należy przypisać osią­
gnięciom w badaniach nad samą Powieścią doroczną oraz źródłami, na któ­
rych oparli się jej autorzy. Rezultaty zaś akcji wykopaliskowych dostarczyły
bezcennych dowodów świadczących o poziomie rozwoju rolnictwa u Sło­
wian Wschodnich.
Całokształt danych źródłowych i archeologicznych nie przemawia za nor-
mańskim pochodzeniem państwa staroruskiego. Struktura gospodarcza i spo­
łeczna Słowiańszczyzny Wschodniej w pełni umożliwiała kształtowanie się
związków plemiennych, a potem powstanie bardziej już złożonego organi­
zmu państwowego. Analogiczne procesy zachodziły również na ziemiach
Słowian Zachodnich i Południowych i nie ma żadnych powodów do przy­
puszczenia, żeby w Europie Wschodniej miało być inaczej. Jak już zazna­
czono, nie można kwestionować samego pobytu Normanów (Waregów) na
Rusi. W okresie intensywnej ekspansji ludów skandynawskich (VIII-X w.)
w różnych częściach Europy Normanowie przenikali także na ziemie Sło­
wian Wschodnich i sąsiadujących czy zmieszanych terytorialnie z nimi ple­
mion ugrofińskich. Ze Skandynawii, głównie ze Szwecji, przybywali tylko
wojownicy i kupcy, a więc żywioł energiczny i bardzo przedsiębiorczy. Głów­
nym zajęciem Normanów, niezależnie od uprawianego na Bałtyku korsar-
stwa, były grabieże i handel. Kupców nęcił przede wszystkim legendarnie
bogaty Konstantynopol, ku któremu ciągnęli liniami rzecznymi najczęściej
Wołchowa i Dniepru.
W ten sposób Waregowie dochodzili także do południowych krańców
w zasięgu terenów ruskich. Było ich zbyt mało, żeby mogli wchłonąć lud­
ność miejscową, stali na niższym od#autochtonów słowiańskich poziomie
rozwojowym, żeby w grę wejść mogły szerokie i trwalsze wpływy w dzie­
dzinie kultury materialnej i duchowej. Pozostało po nich tylko bardzo nie­
wiele nazw miejscowych i niektóre osobowe ze śladami pochodzenia skan­
dynawskiego. Waregowie wchodzili jednak w różnego rodzaju kontakty
z ludnością m iejscow ą przede wszystkim zaś najmowano ich do drużyn
21
wojskowych i używano do ochrony ruskich karawan handlowych przed stale Z zagadnieniami normańskimi łączy się jeszcze ściśle kwestia nazwy
„Rus” . Zdaniem normanistów właśnie Waregowie nazywani byli Rusami.
niebezpiecznymi koczownikami.
Trzeba przy tym uznać za rzecz najzupełniej naturalną, iż wtedy, gdy to Na poparcie tej tezy przytacza się niektóre dane źródłowe, czasem rzeczywi­
było możliwe, wojownicy warescy chętnie się aktywizowali i zamiast po­ ście dostarczające takich informacji, choć w kontekstach zawiłych i nieja­
snych. Przytacza się dowody zaczerpnięte z języka fińskiego, w którym Szwe­
słusznie bronić dróg handlowych, nieraz siłą obejmowali władzę w jakimś
cja nazywa się Ruotsi, i wyprowadza się tę nazwę z materiału onomastycz-
ukonstytuowanym wcześniej kręgu politycznym. Już bowiem w pierwszej
nego szwedzkiego. Tymczasem nazwa „Rus” znana była i używana przed
połowie IX w. istniały na Rusi takie kręgi. Głównie duże, silne i obejmujące
pojawieniem się pierwszych Waregów na terenie Europy Wschodniej, przy
wiele plemion księstwo z ośrodkiem w Kijowie, gdzie mieli swoją siedzibę
tym zaś geneza tej nazwy łączy się z plemionami wysuniętymi na! południe
przedstawiciele panującej tam dynastii; założycielem jej był prawdopodob­
(wyżej była mowa o Rosomonach), a więc jak najbardziej oddalonymi od
nie książę Kij. W połowie IX w. władzę książęcą w Kijowie sprawowało jed­
miejsc, w których Waregowie najpierw pojawiali się po przepłynięciu Bałty­
nocześnie dwóch braci: Askold i Dir. Skandynawskie brzmienie tych imion
ku. Istnieją też dane wskazujące, że Waregowie przybierali nazwę Rusów,
mogłoby nasuwać przypuszczenie, że byli to Waregowie, którzy zdołali prze­
ale później, np. pod koniec IX w. w Kijowie. Do słownictwa fińskiego nazwa
jąć władzę w Kijowie drogą zbrojnego przewrotu. Analogiczne wydarzenia
Ruotsi (po zmianach zgodnych z fonetyką fińską) mogła wejść mniej lub
zaszły chyba w 862 r. w Nowogrodzie Wielkim, gdzie objął władzę wódz
wareski Ruryk. Objął czy przejął, lecz nie stworzył jej z niczego, ani też nie bardziej bezpośrednio ze środowiska słowiańskiego.
Wkraczające w drugiej połowie IX w. na widownię dziejowąpaństwo sta-
przybył do kraju, w którym żadna władza nie istniała. Zapisane przez kroni­
roruskie, zwane w źródłach zwykle Rusią Kijowską, stanowi zatem rezultat
karza w Powieści dorocznej dopiero w XI w. zdanie o „pochodzeniu ziemi
długotrwałej ewolucji stosunków gospodarczych i społecznych wśród ple­
ruskiej” stanowi bardzo wyraźny skrót myślowy. Państwo nie powstało
mion wschodniosłowiańskich i jego geneza mieści się całkowicie w ramach
dzięki przybyciu Waregów; państwo istniało, a Waregowie przybyli i za­
działania czynników wewnętrznych. Państwo staroruskie nie powstało drogą
garnęli tam władzę, najprawdopodobniej siłą. Dla ścisłości trzeba dodać,
podboju przez Normanów; odgrywali natomiast Normanowie określoną rolę
że Ruryk miał przybyć do Nowogrodu z braćmi Syneusem i Truworem,
w jego rozwoju, przede wszystkim jako rycerze i kupcy. Normanowie rów­
trudno jednak orzec, czy tak dokładne dane w pełni odpowiadają prawdzie,
nież zdołali przejąć władzę w księstwach wschodniosłowiańskich i normań-
czy też wynikały z jakiejś maniery kronikarskiej. Legendy o trzech bra­
ska była dynastia, która od końca IX w. panuje nad całym już państwem,
ciach są bardzo żywotne w starym kronikarstwie, wystarczy przypomnieć
stale zresztą rozszerzającym swoje granice. Z biegiem czasu - choć trwa to
Lecha, Czecha i Rusa.
co najmniej przez cały X w. - Normanowie wchłonięci zostaną przez lud­
Niewiele zdołali historycy zebrać wiadomości o Ruryku, bardzo zresztą
ność słowiańską, pozostawiając po sobie pewne tylko ślady, głównie - jak
niepewnych. Najbardziej skrajni antynormaniści nawet w ogóle odrzucają
już wspomniano - w nielicznych nazwach miejscowych.
historyczność tej postaci, co jest na pewno przesadą. Trudno natomiast wy­
powiadać się apodyktycznie o wielu szczegółach dotyczących tej dawnej
epoki. Na przykład wspomniani Askold i Dir mieli być wybitniejszymi człon­ t
kami drużyny Ruryka, którzy otrzymali od niego pozwolenie na urządzenie PIERWSI KSIĄŻĘTA
wyprawy na Konstantynopol i w drodze opanowali Kijów. Łączących się
Wydarzenia, które nastąpiły po śmierci Ruryka, są oczywiście lepiej zna­
z tym wersji jest więcej i niezależnie od tego, która z nich odpowiada praw­
dzie, za pewne uznać można, iż odnośne wydarzenia zachodziły w istnieją­ ne, chociaż odnośne przekazy źródłowe długo jeszcze odznaczają się frag­
mentarycznością i nie dostarczają wiadomości całkowicie dokładnych. Wia­
cym już od dawna ośrodku władzy państwowej.
domo na pewno, że następcą Ruryka był pozostający z nim w jakimś stopniu
Wersję Powieści dorocznej o wezwaniu Ruryka zza morza, by przybył
pokrewieństwa Oleg, który miał sprawować rządy jako opiekun małoletnie­
i rządził, zredagowano około lat 1116-1118, w okresie, gdy władzę w Kijo­
wie i przejściowo na całej niemal Rusi sprawował książę Włodzimierz Mo- go Igora, syna zmarłego księcia. Od tego czasu granice dotychczasowego
nomach, rzeczywiście „wezwany” w 1113 r., by zaprowadził ład i porządek; państwa zaczęły się szybko rozszerzać. Oleg, władca przedsiębiorczy i wo­
Kijów pogrążony był bowiem w niesamowitym chaosie zaciekłych walk jowniczy, zdobył dwa ważne grody naddnieprzańskie: Smoleńsk i leżący
wewnętrznych. W takiej sytuacji zredagowano zapis, który podbudowywał daleko na południe od niego Lubecz (na zachód od Czemihowa), po czym
władzę Monomacha sztuczną tradycją i przekazywał potomności dwukrotny ruszył na Kijów (882). Askold i Dir zostali schwytani i zabici, a Oleg pano­
już fakt „wezwania” władcy z zewnątrz jako symbolu uregulowanego życia wał odtąd nad bardzo rozległym już terytorium, obejmującym ziemię nowo­
grodzką i całe dorzecze górnego i środkowego Dniepru. Opanowanie Kijo­
i trwałości form ustrojowych.

22 23
wa miało położyć przejściowo kres szerzeniu się chrześcijaństwa, które praw­
dopodobnie czyniło tam przedtem duże postępy.
Pod władzą Olega znalazła się większość plemion wschodniosłowiańskich
oraz niektóre fińskie znad Oki i z dorzecza górnej Wołgi. Walczył też Oleg
z Chazarami, uwalniając od płaconej im daniny część plemion ruskich. Naj­
ważniejsze jednak było opanowanie prawie całej drogi „od Waregów do Gre­
ków”, czyli linii Wołchowa, Łowaci i Dniepru. Książę i jego drużyna, przy
pomocy której dokonywał podbojów, bogacili się nieustannie, ponieważ z pod­
bitych plemion ściągano daniny, głównie w postaci futer, miodu i wosku. Były
to artykuły poszukiwane w Konstantynopolu, toteż ze wzrostem siły pań­
stwa staroruskiego szło stale w parze zacieśnianie kontaktów z Bizancjum.
Kontakty te zresztą miały charakter nie tylko pokojowy; dążąc do zapewnie­
nia kupcom ruskim możliwie najkorzystniejszych warunków wymiany z Bi­
zancjum, książęta ruscy niejednokrotnie organizowali wyprawy zbrojne w dół
Dniepru i przez Morze Czarne na Konstantynopol. Żywe zainteresowanie
problematyką bizantyjską trwało na Rusi 150 lat lub nawet więcej, jeśli się
weźmie pod uwagę, że istnieją też w źródłach wiadomości o wyprawie Ru­
sów na Bizancjum i o traktatach zawieranych z Bizancjum jeszcze między
860 a 870 r.
W 907 r. Oleg przedsięwziął wielką wyprawę na Konstantynopol. Szcze­
gółów nie znamy, lecz wyprawa musiała zakończyć się sukcesem, o czym
świadczy kontrybucja zapłacona przez Greków i układ rusko-bizantyjski
z 911 r. Kupcy ruscy uzyskali przywilej prowadzenia handlu z Bizancjum
bez uiszczania opłat celnych, Oleg zaś zobowiązał się nie dopuszczać do
napadów na posiadłości bizantyjskie. '
Następca Olega, który miał umrzeć niedługo po zawarciu powyższego
traktatu, Igor, w mniejszym stopniu zajmował się wyprawami wojennymi,
choć mimo to przyłączone zostały wtedy do Rusi Kijowskiej ziemie Uliczów
i Tywerców. Walczyć trzeba było z Pieczyngami, którzy ze swoich koczo-
wisk po obu stronach dolnego Dniepru coraz częściej niepokoili mieszkają­
cych dalej na północ Słowian. Wyprawiał się też Igor dwukrotnie na Bizan­
cjum, nie można jednak uznać rezultatów tych wypraw za pomyślne. Nowy
układ z Grekami, zawarty w 945 r., odbierał już kupcom ruskim prawo han­
dlowania bez ceł, a książę kijowski zobowiązywał się ponadto do udzielania
cesarstwu pomocy zbrojnej.
Igor został zabity przez Drewlan w trakcie zbierania daniny na terytorium
tego plemienia (945). Powieść doroczna opowiada o tym dość szeroko, pod­
kreślając, że książę miał paść ofiarą własnej chciwości; ściągnął bowiem
w pewnym momencie daninę ponad miarę, lecz nawet to go nie zadowoliło.
Na czele nieznacznej tylko części swojej drużyny zawrócił z drogi i postawił
Drewlanom nowe żądania, a wtedy nastąpiła katastrofa mogąca świadczyć
o niecałkowitym jeszcze podporządkowaniu poszczególnych plemion wła­
dzy księcia. Niektóre plemiona nie chciały pogodzić się ze zwierzchnictwem
Kijowa, zwłaszcza że pociągało to za sobą uciążliwe następstwa w postaci
24
ciągle wzrastających danin. Książę dzielił się daninami z drużyną, w związ­
ku z nieustającymi wyprawami wojennymi liczba drużynników rosła, a ich
apetyty także. Co prawda, postępek Drewlan nie odznaczał się. bynajmniej
dalekowzrocznością. Wdowa po Igorze, Olga, później chrześcijanka (przy­
jęła chrzest podczas pobytu w Konstantynopolu), wzięła srogi odwet na Drew-
lanach. Za czasów Olgi, która przez wiele lat sprawowała rządy w zastęp­
stwie małoletniego syna Światosława, uregulowano rozmiary danin na rzecz
księcia i sprawę kolejności ich ściągania.
Światosław był najbardziej wojowniczym władcą Rusi Kijowskiej i nie­
mal wszystkie lata swego panowania (zm. 972) spędził na różnych wypra­
wach. On rozbił prawie zupełnie w 965 r. państwo Chazarów, tak że tylko
resztki przetrwały do początku XI w., on również wyprawiał się na Bułgarów
kamskich i spustoszył ich stolicę. Władzę Światosława uznać musieli naj­
bardziej dotąd oporni i najtrudniejsi do ujarzmienia Wiatycze z dorzecza gór­
nej Oki i daleko na północnym Kaukazie mieszkające plemiona Jasów i Ka-
sogów (późniejsi Osetyjczycy i Czerkiesi). W skład państwa Światosława
weszło również terytorium przylegające do wschodniej części Morza Azow-
skiego z głównym grodem Tmutarakaniem.
Ostatnie lata panowania Światosława zeszły na walkach z Bułgarami nad-
dunajskimi. Świetna wyprawa w 967 r., podjęta zresztą na prośbę Bizancjum,
zakończyła się objęciem w posiadanie znacznej części terytorium Bułgarów.
Zwycięstwo natchnęło Światosława myślą usadowienia się tam na stałe; mimo
bardzo niechętnej postawy Bizancjum wobec takiej koncepcji, Światosław
ustalił, że odtąd stolicą jego państwa będzie Perejasławiec (na południowym
brzegu Dunaju, tuż w pobliżu delty).
Sytuacja nie była jednak nadto korzystna z powodu wzmożonej działal­
ności Pieczyngów, którzy zresztą pozostawali też w kontakcie z Grekami.
Następna wyprawa na Bułgarię nie przyniosła już Światosławowi końcowe­
go sukcesu, mimo że drużyny ruskie dotarły daleko na południe, aż do Ad-
rianopola. Można było spodziewać się, że nie cofający się przed żadnymi
przeszkodami i szybki w decyzji książę ruski zapragnie załatwić wszystkie
konflikty jednym cięciem miecza i ruszy na samą stolicę cesarstwa. W obli­
czu takiego niebezpieczeństwa Grecy zmobilizowali wszystkie siły i otoczy­
li wojska Światosława pod Dorystolon nad dolnym Dunajem (dziś Sylistria).
Osłabieni ciągłymi atakami Rusowie musieli się wycofać. Światosław wró­
cił drogą morską, a potem łodzią od ujścia Dniepru w górę; obok porohów
wpadł w zasadzkę urządzoną przez Pieczyngów i zginął.
Wyprawiając się po raz drugi na Bułgarię, Światosław osadził trzech swoich
synów w różnych grodach państwa, m.in. małoletni Włodzimierz znalazł się
w Nowogrodzie. Zapoczątkowany został w ten sposób system, który bardzo
ujemnie odbił się na stosunkach politycznych starej Rusi, kontynuowali go
bowiem i następcy Światosława, a dochodziło przy tym zawsze do walk bra­
tobójczych, niekiedy nieprawdopodobnie zaciekłych i krwawych.
Nie tylko zresztą na Rusi panujący traktowali państwo jako swoją wła­
25
sność i jeszcze za życia osadzali synów w poszczególnych dzielnicach; ana­
logie dadzą się dostrzec i w innych krajach Europy, wystarczy przypomnieć
o Polsce. Co prawda, na Rusi system ten utrzymał się szczególnie długo i na
tle kształtujących się stosunków ekonomiczno-społecznych doprowadzić miał
względnie szybko do rozpadu potężnego i wielkiego państwa staroruskiego.
Zanim to nastąpiło, Ruś Kijowska osiągnąć miała stadium rozkwitu za pa­
nowania obu następców Światosława: Włodzimierza, a potem Jarosława
Mądrego.
PRZYJĘCIE CHRZTU
Włodzimierz, zwany także Wielkim lub Świętym (980-1015), zajął tron
kijowski po zwycięskich walkach z braćmi. Wycieńczone wojną domową
państwo szybko okrzepło dzięki energii i zapobiegliwości księcia, który włożył
wiele wysiłku w uporządkowanie stosunków wewnętrznych, a dla obrony
przed ciągłymi najazdami Pieczyngów kazał budować specjalne umocnienia
wzdłuż granicy oddzielającej Ruś od obszarów zajętych przez tych koczow­
ników. Za czasów Włodzimierza przyłączone zostały do Rusi Grody Czer­
wieńskie (w 981 r. - data kwestionowana przez niektórych historyków, lecz
przyjęta powszechnie), pozostające przedtem pod władzą księcia polskiego.
Najważniejszym jednak wydarzeniem w tym okresie był chrzest Rusi w 988 r.
Dotychczasowe wierzenia pogańskie wyraźnie przestały wystarczać,
przede wszystkim księciu i tym wszystkim jego dostojnikom, spośród któ­
rych kształtowała się ówczesna klasa panująca. Rozwijające się stosunki feu­
dalne, których główną cechą była zależność znacznej części ludności od kla­
sy ówczesnych posiadaczy, wymagały sankcji religijnej, której pogaństwo
dać nie mogło. Przyjęcie chrześcijaństwa umacniało autorytet władzy pań­
stwowej, wierzenia dawne stawały się dla niej zupełnie bezużyteczne. Nie
tylko zresztą ten moment ideologiczny odgrywał rolę: chrześcijaństwo było
na Rusi religią znaną i od dawna miało tam swoich wyznawców, nawet w sze­
regach drużyny książęcej. Chrystianizacja państwa od razu roztaczała znacz­
nie szersze niż dawniej perspektywy polityczne, dawała możliwości ściślej­
szych związków z innymi krajami i dworami. Niemałe wreszcie znaczenie
musiały mieć kulturalne następstwa przyjęcia chrztu, choć momentów tych
w okresie poprzedzającym raczej nie brano pod uwagę.
Ruś Kijowska przyjęła chrześcijaństwo obrządku greckiego, którego oj­
czyzną był Konstantynopol. Realizację tego zabiegu poprzedziły wydarze­
nia natury politycznej: w związku z zamieszkami wewnętrznymi w Bizan­
cjum zwrócono się do Kijowa o pomoc zbrojną. Włodzimierz obiecał jej
udzielić pod pewnymi warunkami - mieściła się wśród nich obietnica odda­
nia mu ręki Anny, siostry cesarza Bazylego II. Cesarz nie dotrzymał swej
obietnicy, mimo że Włodzimierz przysłał mu oddział zbrojny, przy którego
pomocy zdławiono w Bizancjum powstanie. Wtedy wojska Włodzimierza
26
obiegły należący do cesarstwa Chersonez na Krymie, co zmusiło cesarza do
wyrażenia zgody na ostateczny układ. Książę ruski przyjął chrzest wraz ze
swoim najbliższym otoczeniem (prawdopodobnie w Chersonezie) i otrzymał
rękę księżniczki Anny, zwijając rzecz jasna oblężenie. Z kolei ochrzczono
mieszkańców Kijowa, a potem przeniesiono tę akcję do wszystkich innych
dzielnic Rusi.
Chrystianizm stał się więc religią panującą, choć w praktyce przez dość
długi czas ograniczał się do niezbyt szerokiego kręgu ludzi. Prosty lud upor­
czywie trwał przy starych wierzeniach i obrzędach; w bardziej oddalonych
częściach państwa zachowały się one przez wiele jeszcze lat. Niezależnie od
tego przyjęcie nowej religii spowodowało dużo istotnych zmian. Bliższe
związanie się z Bizancjum wnieść musiało do życia kulturalnego i politycz­
nego Rusi momenty o charakterze przełomowym; dalszy rozwój form pań­
stwowych i różnych wytworów kultury pójdzie w kierunku dość zasadni­
czego przeciwstawienia się łacińskiemu Zachodowi, zwłaszcza że w kilka­
dziesiąt lat po przyjęciu chrztu nastąpić miał ostateczny rozdział kościoła
wschodniego od zachodniego. Na Ruś zaczęło więc przybywać duchowień­
stwo greckie, przywożąc księgi liturgiczne, książę popierał szczodrze bu­
dowę cerkwi i klasztorów, pojawiła się konieczność określonego rozpo­
wszechnienia znajomości słowa pisanego, rozwinąć się musiały malarstwo,
rzeźba i architektura oraz pewne gałęzie rzemiosła artystycznego, związa­
ne z wyrabianiem akcesoriów cerkiewnych. Były to niewątpliwe osiągnię­
cia kulturalne, i to nadzwyczaj wielkiej miary. Cerkiew dbała też jednocze­
śnie o doczesną stronę swojej działalności, zapewniając sobie duże nada­
nia ze strony księcia i dziesięcinę z dochodów państwowych. Szybko
dokonano również pierwszych poczynań organizacyjnych - tu w grę wcho­
dzi utworzenie metropolii kijowskiej, zależnej od patriarchy konstantyno­
politańskiego, oraz biskupstw w większych miastach. Metropolitami byli
przez długi czas niemal wyłącznie Grecy. Głównym centrum życia religijne­
go i kulturalnego na Rusi stał się od połowy XI w. słynny klasztor w Kijowie
- Ławra Pieczerska. Wpływy cerkwi odbić się musiały też na stosunkach
obyczajowych i prawnych (likwidacja wielożeństwa i zmiana niektórych
obyczajów, np. krwawej zemsty, na elementy prawodawstwa książęcego).
PANOWANIE JAROSŁAWA MĄDREGO
Śmierć Włodzimierza zapoczątkowała kilkuletni okres krwawych walk
bratobójczych na Rusi. Idąc śladami ojca, Włodzimierz osadzał swoich sy­
nów w najważniejszych grodach i na skutek tego jeszcze za życia doczekał
się poważnych kłopotów. Rządzony przez jego syna, Jarosława, Nowogród
odmówił płacenia daniny, w odpowiedzi na co książę kijowski postanowił
zmusić go do uległości, lecz umarł w trakcie przygotowań do wyprawy zbroj­
nej. W zaciekłych walkach o tron, jakie toczyli potem jego synowie, uzyskał
 przewagę Świętopełk, umacniając się w Kijowie po zabójstwie trzech braci,
Borysa, Gleba i Światosława; dwóch pierwszych cerkiew prawosławna zali­
czyła w poczet swoich świętych, a Świętopełk przeszedł do historii z przy­
domkiem „Przeklęty”.
Niedługo jednak trwał triumf Świętopełka, który musiał uciekać do Pol­
ski (Bolesław Chrobry był jego teściem) po klęsce w bitwie pod Lubeczem,
jaką zadał mu Jarosław razem z wezwanymi podobno na pomoc Waregami.
Bolesław wykorzystał sytuację, przedsięwziął wyprawę na Ruś i zadawszy
Jarosławowi klęskę w bitwie nad Bugiem (1018), wkroczył do Kijowa, osa­
dzając Świętopełka powtórnie na tronie. W trakcie tej wyprawy Grody Czer­
wieńskie znów przyłączone zostały do Polski. Ostatecznie jednak zwyciężył
Jarosław, wkraczając do Kijowa po rozgromieniu wojsk Świętopełka, który
zginął podczas ucieczki.
Panowanie Jarosława, zwanego Mądrym (1019-1054), było szczytowym
okresem rozwoju politycznego Rusi. Osiągnięcia te zasługują na szczególne
podkreślenie, zwłaszcza gdy się zważy, iż nastąpiły one po wyczerpującej
wojnie domowej i że w pierwszym okresie swego panowania Jarosław miał
jeszcze niemało kłopotów wewnętrznych. W 1024 r. wybuchło na tle klęski
głodowej powstanie w ziemi suzdalskiej (Ruś północno-wschodnia), połą­
czone z silną reakcją pogańską. W tym samym roku rozstrzygnął się na polu
bitwy konflikt z jeszcze jednym bratem księcia, Mścisławem, księciem tmu-
tarakańskim. Jarosław został pokonany, musiał odstąpić bratu ziemię czer-
nihowską i dopiero po śmierci Mścisława w 1036 r. stał się faktycznym
panem całej prawie Rusi. Nie udało się Jarosławowi rozciągnąć trwale swe­
go zwierzchnictwa na izolujące się coraz bardziej od Kijowa księstwo po-
łockie.
Jarosław potrafił odnieść sporo sukcesów w walce z różnymi wrogami
zewnętrznymi Rusi Kijowskiej i w wyprawach o charakterze zaczepnym.
Główną uwagę zwrócił na ciągle aktualne niebezpieczeństwo od strony Pie-
czyngów, którym zadał w 1036 r. ciężką klęskę. W latach następnych Pie-
czyngowie pod naciskiem napierających z Azji plemion koczowniczych opu­
ścili stepy czarnomorskie, emigrując na południowy zachód do posiadłości
bizantyjskich, gdzie szybko zasymilowali się wśród miejscowej ludności.
Wyparcie Pieczyngów nie przyniosło jednak spokoju południowym dzielni­
com Rusi, ponieważ zaraz potem zajęły ich miejsce plemiona Połowców,
jeszcze bardziej bitne i groźne niż poprzednicy. W nieustannych ciężkich
walkach z Połowcami Ruś wycieńczać będzie musiała swoje siły przez pra­
wie 200 lat, aż do najazdu mongolskiego. Było wielką zasługą Jarosława, że
zabezpieczając południowe granice swojego państwa przed koczownikami,
szedł konsekwentnie śladem Włodzimierza, budując tam wiele umocnień,
a nadto wchodząc w porozumienie z różnymi mniej licznymi plemionami
turańskimi, które użyczały mu też często pomocy zbrojnej.
W swoich wyprawach wojennych docierał Jarosław na Mazowsze, Litwę
i do ziemi Estów, gdzie zbudował gród Juriew (późniejszy Dorpat) na za-
28
chód od jeziora Pejpus, zwanego wówczas Czudzkim (Czudzią nazywano
na Rusi Estów). Stosunki z Polską ukształtowały się w zasadzie przyjaźnie,
mimo zrzucenia z tronu Mieszka II i powtórnego oderwania Grodów Czer­
wieńskich. Ostatecznie doszło do przymierza między Jarosławem a Kazimie­
rzem Odnowicielem, który ożenił się z siostrą księcia ruskiego Dobronegą
i skorzystał z jego pomocy w walce ze swoimi przeciwnikami w Polsce. Nie
przyniosła natomiast Jarosławowi sukcesu wyprawa na Bizancjum w 1043 r.,
ostatnia zresztą w dziejach stosunków rusko-bizantyjskich. >
Politykiem był Jarosław wytrawnym i dalekowzrocznym. Rozumiejąc,
że państwo, którym rządził, potrzebowało mocnych podstaw i korzystnej kon-
stelacji politycznej na zewnątrz, dbał świadomie o jego rozwój kulturalny
i starał się pozyskać jak najwięcej sojuszników i przyjaznych sąsiadów. Wy­
przedzając o wiele lat zabiegi polityczno-dyplomatyczne późniejszych Habs­
burgów w Austrii, starał się usilnie realizować związki pokrewieństwa z wie­
lu władcami Europy - pod tym względem małżeństwo jego siostry z księ­
ciem polskim nie było wypadkiem odosobnionym. Sam Jarosław ożenił się
z córką króla szwedzkiego, trzy swoje córki wydał za królów francuskie­
go, węgierskiego i norweskiego, a prócz tego doprowadził jeszcze do skut­
ku i inne małżeństwa polityczne. Zabiegi te podniosły znacznie autorytet
Rusi Kijowskiej w Europie, chociaż na skutek działania wielu czynników
innej natury nie mogły wpłynąć pozytywnie na utrzymanie jedności pań­
stwa, które po śmierci Jarosława Mądrego rozpaść się miało na poszczególne
dzielnice.
Osiągnięcia w dziedzinie kultury pozwalają nazwać panowanie Jarosła­
wa okresem bardzo dla Rusi pomyślnym. Chrześcijaństwo szerzyło się w dru­
giej połowie XI w. niezwykle intensywnie i w związku z tym książę inicjował
budowę wielu cerkwi i klasztorów, z monumentalnym soborem Św. Zofii
w Kijowie na czele. Rozwijało się zresztą nie tylko budownictwo sakralne,
zwłaszcza w stolicy, która przekształciła się w miasto bardzo efektowne, pełne
wspaniałych budowli i otoczone kamiennym murem, a jednocześnie stano­
wiące największy wówczas na Rusi ośrodek handlowy. Przy poparciu księ­
cia Cerkiew zrobiła pewien krok naprzód w kierunku emancypacji spod wy­
łącznych wpływów bizantyjskich, co wyraziło się w powołaniu jednego
z miejscowych duchownych na stanowisko metropolity kijowskiego. Dzięki
klasztorom nastąpił rozwój oświaty i piśmiennictwa, które objęło zakrojone
na dość szeroką skalę przekłady ksiąg greckich oraz początki oryginalnej
literatury ruskiej. Właśnie wtedy powstała wspomniana już Ławra Pieczer-
ska, główny ośrodek życia kulturalnego Kijowa i całej Rusi. Stała się rów­
nież Ławra Pieczerska najważniejszym ośrodkiem ruskiego kronikarstwa
(latopisarstwa) - już za Jarosława powstały tam pierwsze redakcje Powieści
dorocznej, które wprawdzie zaginęły, lecz treść ich została odtworzona w póź-
niejszych ujęciach redakcyjnych. Działalność Jarosława Mądrego objęła rów­
nież sferę zagadnień prawnych. Rozpoczęto wówczas kodyfikację i spisy­
wanie wielu różnorodnych praw obyczajowych; niektóre z nich uznać mu­
siano za przestarzałe, niektóre utrzymały się, odzwierciedlając stary stan sto­
sunków prawnych na Rusi. W ten sposób powstał jeden z najważniejszych
i najwcześniejszych pomników prawodawstwa słowiańskiego, tzw. Prawda
ruska, której za panowania Jarosława całkowicie nie zakończono i prace nad
jej kontynuacją prowadzono jeszcze za jego następców. Jako kodeks Prawda
ruska zawierała oczywiście nie tylko systematyzację norm obyczajowych,
lecz i szereg postanowień prawa książęcego; pokazując charakter eksploata­
cji zależnej ludności chłopskiej, jest ona świadectwem rozwoju stosunków
feudalnych w państwie staroruskim.
STOSUNKI SPOŁECZNO-EKONOMICZNE
Po dłuższym okresie rozwoju umocniły się w strukturze ekonomiczno-
-społecznej państwa staroruskiego stosunki feudalne. Ich najbardziej wyra­
zistym odbiciem był podział całego społeczeństwa na dwie klasy: feudałów
i zależnych od nich chłopów, wśród których odpowiednio do stopnia tego
uzależnienia wytworzyły się różne kategorie. Klasę feudałów stanowili przede
wszystkim książęta Rurykowicze; od czasów Światosława panujący osadzał
ich w poszczególnych dzielnicach jeszcze za swego życia, po śmierci zaś
Jarosława, w miarę pogłębiania się rozbicia dzielnicowego, będą oni wład­
cami coraz to nowych, oddzielnych księstw. Głównym trzonem warstwy feu­
dalnej byli bojarzy - tak nazywano właścicieli ziemskich, rekrutujących się
przede wszystkim spośród członków drużyny książęcej, którzy otrzymywali
dobra ziemskie od księcia. Bojarzy uzależniali chłopów mieszkających i pra­
cujących we wspólnotach sąsiedzkich, często zagarniając ich ziemię. W eks­
ploatacji ludności rolniczej brała również udział cerkiew, tzn. wyższe ducho­
wieństwo.
Wczesnofeudalna monarchia pierwszych Rurykowiczów odznaczała się
jeszcze dość nieskomplikowanymi formami państwowymi. Książę rządził
przy pomocy rady przybocznej, złożonej z wybitniejszych przedstawicieli
drużyny, która w całości była jego zbrojnym ramieniem i głównym instru­
mentem władzy. Na czele drużyny książę wyjeżdżał na wyprawy wojenne,
członkowie drużyny zbierali daninę wśród ludności i sprawowali funkcje
sądowe. Z biegiem czasu niektórzy członkowie drużyn przekształcili się
w wielkich właścicieli ziemskich, inni otrzymywali od księcia mniejsze do­
bra; wojskowe oddziały wasalnych książąt i bojarów musiały również sta­
wiać się na żądanie księcia kijowskiego. Podlegały mu wreszcie miasta, któ­
rymi książę zarządzał przy pomocy swoich przedstawicieli.
Chłopi, czyli smerdo wie, byli początkowo wolnymi członkami wspól­
not i ciążył na nich tylko obowiązek płacenia księciu daniny. W miarę roz­
woju stosunków feudalnych następował proces uzależniania smerdów. Cza­
sem odbierano im ziemię siłą pod różnymi pozorami, a jeśli smerd umierał
bezpotomnie, to grunt jego przechodził automatycznie na własność pana,
30
zgodnie z działającą na Rusi odmianą prawa martwej ręki. O żadnym prze­
ciwdziałaniu legalnym nie mogło być mowy, tym bardziej że właściciele
ziemscy sprawowali w swoich majętnościach sądownictwo i mieli do dys­
pozycji siłę wykonawczą, organizowali bowiem własne drużyny zbrojne.
Wszystko to wymagało odpowiednich środków, zwłaszcza poważnych nad­
wyżek w produktach, i dlatego wyzysk smerdów musiał się stale zwięk­
szać. Płacili oni bojarom daninę lub odrabiali pańszczyznę, często zresztą
te formy zawisłości feudalnej splatały się ze sobą; tak samo nie wszędzie
na Rusi proces uzależniania wolnych przedtem chłopów przebiegać mógł
z jednakowym natężeniem - nowe stosunki kształtowały się na najszer­
szą skalę w lepiej zagospodarowanych dzielnicach środkowych i południo­
wych.
Jedną z form uzależnienia feudalnego była instytucja tzw. zakupieństwa.
Chłopi, którzy znaleźli się w położeniu bez wyjścia, którym z różnych przy­
czyn grozić mogła ruina, musieli zwracać się do bojarów o pomoc i z reguły
otrzymywali wtedy inwentarz, bydło czy nawet pieniądze, sami zaś stawali
się „zakupieńcami” i musieli płacić daninę oraz pełnić powinności pańsz­
czyźniane. Zakupieństwo ustawało po zwrocie pożyczki w podwójnym wy­
miarze, co nie należało do rzeczy łatwych, toteż częściej instytucja ta prze­
kształcała się w trwałą zależność. Były i różne inne formy powstawania ta­
kiej zależności.
Zrujnowany smerd, lub także mieszkaniec miasta, mógł po prostu sprze­
dać się panu za pieniądze. Sytuacja takich ludzi była już całkiem beznadziej­
na, ponieważ schodzili oni właściwie do rzędu niewolników - „chołopów”.
Chołopa można było nawet zabić bez żadnej odpowiedzialności. Praca ich
nigdy jednak nie odgrywała na Rusi istotnej roli ekonomicznej, w okresie
nieco późniejszym osadzano ich nawet na ziemi w zamian za pełnienie po­
winności typu feudalnego; polepszało to oczywiście w pewnej mierze dolę
„chołopstwa”. Z drugiej strony istniał przez długi czas stały dopływ nowych
niewolników, ponieważ z nieustannych niemal wypraw wojennych często
przyprowadzano jeńców. Chołopami stawali się również za karę zbiegli za-
kupieńcy, jeśli ich schwytano.
Rozwijające się stale rzemiosło i handel podniosły poważnie rangę miast
staroruskich, zwłaszcza tych największych, jak Kijów, Nowogród, Smoleńsk,
Czemihów i Połock. Miasta te miały nie tylko znaczenie ekonomiczne, lecz
także polityczne, wojskowe i kulturalne. Każde miasto umacniało w celach
obronnych wałami i basztami swoją część centralną, w każdym mieście bu­
dowano cerkwie czy sobory, dwory książąt i bojarów oraz pomieszczenia dla
rzemieślników, wszędzie również był rynek, na którym odbywały się targi.
Przeważała zabudowa drewniana. Książęta i bojarzy pociągali ludność rze­
mieślniczą i kupiecką do różnych świadczeń, zwykle bardzo uciążliwych;
inną cechą stosunków miejskich było stałe i nieuchronne pogłębianie się różnic
majątkowych wśród tej ludności, w następstwie czego nierzadko dochodziło
do buntów i powstań miejskich.
31
PODZIAŁ PAŃSTWA
Zmierzając do uporządkowania w przyszłości stosunków wewnętrznych
na Rusi, Jarosław Mądry podzielił przed śmiercią całe państwo między pię­
ciu synów i wprowadził zasadę senioratu jako decydującą w sprawie następ­
stwa tronu. Najważniejsze dzielnice - Kijów i Nowogród-przypadły w udzia­
le najstarszemu z nich, Izasławowi, który w ten sposób objął jako senior rzą­
dy po ojcu. Drugi z kolei syn Jarosława, Światosław, otrzymał Czemihów,
Wsiewołod - ziemię perejasławską, Igor - Wołyń, a Wiaczesław - Smoleńsk.
Niektórzy książęta dostali jeszcze dodatkowo inne posiadłości, nie zawsze
nawet sąsiadujące z ich zasadniczymi dzielnicami; Wsiewołodowi przydzie­
lono np. terytorium północno-wschodnie z takimi grodami, jak Suzdal, Ro­
stów i Biełooziero, a Swiatosławowi Tmutarakań. Od samego więc początku
podział był nie całkiem naturalny i musiał okazać się nietrwały, zwłaszcza
gdy dołączyło się do tego działanie czynników natury ekonomicznej, które
sprzyjały wówczas powstawaniu państw mniejszych. W wyniku tych przy­
czyn jednolita dotychczas politycznie Ruś Kijowska miała niedługo po śmierci
Jarosława rozpaść się na poszczególne księstwa dzielnicowe.
Przez kilkanaście lat jednak mogło się wydawać, że postanowienia Jarosła­
wa w pełni osiągnęły cel. Konfliktów istotnych nie było, a trzej najstarsi bracia
działali w zupełnej zgodzie, odpierając ciągłe najazdy koczowników i porząd­
kując sprawy wewnętrzne. Wtedy właśnie powstał dalszy ciąg Prawdy ruskiej
(tzw. Prawda Jarosławiczów), w której pojawiły się nowe, bardzo różne od
poprzednich, postanowienia, m.in. zamiana krwawej zemsty na karę pieniężną
płaconą na rzecz księcia i rekompensatę na rzecz krewnych zabitego. Podjęto
też wspólną akcję przeciw księciu połockiemu Wsiesławowi, który został uwię­
ziony w Kijowie. Dwaj najmłodsi bracia, Igor i Wiaczesław, będąc posiada­
czami mniej ważnych dzielnic, nie odgrywali większej roli politycznej.
Przyczyną zerwania dotychczasowej jedności stała się klęska na polu
bitwy. Po wielu szczęśliwych na ogół starciach z różnymi koczownikami
Ruś stanęła wobec konieczności sprostania największemu z dotychczaso­
wych niebezpieczeństw: najazdom Połowców. W jednej z bitew w 1068 r.
synowie Jarosława doznali bardzo ciężkiej porażki i wycofali się do swych
księstw z wielkimi stratami. Groźba dalszych napadów połowieckich była
nadal aktualna, ludność Kijowa postanowiła więc czynnie włączyć się do
walki. Zebrani na wiecu kijowianie zażądali od Izasława uzbrojenia i koni,
lecz książę odmówił, prawdopodobnie obawiając się, żeby prosty lud nie
wzmógł się zbytnio w siłę. Wtedy doszło do powstania, tłum uwolnił z wię­
zienia Wsiesława połockiego, którego ogłoszono księciem kijowskim. Iza-
sław uciekł na dwór księcia polskiego Bolesława Szczodrego, z którego
siostrą był żonaty. Począwszy od tego momentu (w Nowogrodzie nawet
już od 1016 r.) wiece będą odgrywały określoną rolę polityczną w mia­
stach ruskich, decydując o sprawach wojny i pokoju oraz wybierając wy­
ższych urzędników. Znaczenie wieców zwiększy się później bardzo znacz­
32
nie w miarę osłabiania się władzy książęcej; w XIV w. rozpocznie się pro­
ces odwrotny.
Już po kilku miesiącach nastąpiła odwetowa wyprawa posiłkowanego przez
Polaków Izasława na Kijów, który musiał w nim znowu uznać swego wład­
cę. Stan ten trwał jednak już tylko cztery lata. Niechęć ludności stołecznego
grodu do Izasława wykorzystali Światosław i Wsiewołod, którym w 1073 r.
udało się usunąć księcia kijowskiego. Izasław znowu zbiegł na zachód, szu­
kając pomocy też na dworze papieskim i cesarskim. Mimo rekomendacji
papieża Grzegorza VII Szczodry początkowo nie kwapił się do powtórnego
udzielenia pomocy Izasławowi, ponieważ łączyły wtedy księcia polskiego
jak najlepsze stosunki z ówczesnym panem Kijowa Światosławem. Dopiero
po jego śmierci (1076) Izasław uzyskał pomoc zbrojną od Polaków i wrócił
do Kijowa, ale dwa lata później poległ w bitwie, jaką stoczył wraz z Wsie-
wołodem przeciwko Olegowi, synowi Światosława.
Po śmierci Izasława tron kijowski objął Wsiewołod (1078-1093), a po
nim syn Izasława Świętopełk (1093-1113). Rządy jego nie cieszyły się po­
pularnością, niezadowolenie zaś przejawiało się głównie wśród biedniejszych
warstw ludności Kijowa, którą do zupełnej ruiny doprowadzały fatalne po­
ciągnięcia ekonomiczne, m.in. spekulacja solą. Rozprzężenie w państwie, silne
już za czasów Wsiewołoda, pogłębiało się coraz bardziej, a o supremacji
Kijowa nad innymi dzielnicami nie mogło już być mowy. Największym nie­
szczęściem dla całej Rusi były ciągłe wojny feudalne, którym bezskutecznie
próbowano od czasu do czasu położyć kres. W 1097 r. odbył się zjazd książąt
w Lubeczu, na którym zasada senioratu uległa oficjalnemu unicestwieniu,
postanowiono bowiem, że każda oddzielna linia książęca w każdej oddziel­
nej dzielnicy sprawować będzie odtąd władzę dziedzicznie. Rozbicie dziel­
nicowe Rusi stało się już właściwie faktem, choć miał też jeszcze nastąpić
krótki okres jedności. W praktyce nie przydało się to na wiele, walki we­
wnętrzne nie ustawały i dlatego zwoływano i później - równie bezowocne -
zjazdy mediacyjne.
Ciężkie położenie ludności i łączące się z tym konflikty społeczne spo­
wodowały po śmierci Świętopełka wybuch ostrego powstania w Kijowie (1113).
Kiedy zbuntowany tłum rozpoczął grabież, bojarzy i kupiectwo doszli do prze­
konania, że tylko rządy silnej ręki mogą zapobiec dalszym, bardzo groźnie
zapowiadającym się ekscesom. W związku z tym postanowiono prosić o obję­
cie władzy w Kijowie ówczesnego księcia perejasławskiego Włodzimierza (syna
Wsiewołoda), zwanego Monomachem. Tak się też rzeczywiście stało i bunt
w Kijowie został opanowany, m.in. kosztem pewnych ustępstw na rzecz nie­
których warstw ludności. Ustalono maksymalną wysokość procentów, które
można było pobierać, udzielając pożyczek, niektórych dłużników uwolniono
zupełnie od obowiązku spłacania długu oraz wniesiono pewne ulepszenia do
systemu stosunków między zakupieńcami a ich panami.
Włodzimierz Monorrtacłi łty ł^ ład cą sprężystym i silnym, mimo to nawet
jego działalność nie mogła przeciwdziałać procesowi rozdrobnienia feudal­
nego; rządy Monomacha to właściwie ostatni okres jedności politycznej Rusi.
W jego bezpośrednim władaniu znajdowały się Kijów, Perejasław, Nowo­ Istnieją starsze jeszcze, datowane zabytki piśmiennictwa, np. Ewange-
gród, Smoleńsk, Rostów i Suzdal, także ziemie w dorzeczu górnej Wołgi, liarz Ostromira z połowy XI w., przepisany w Nowogrodzie z oryginału buł­
a w zachodniej części kraju Włodzimierz Wołyński. Oczywiście i on nie garskiego (Ostromir sprawował władzę w Nowogrodzie w zastępstwie księ­
stosował innych zwyczajów niż dawniej Jarosław Mądry i powierzał swo­ cia Izasława). W Nowogrodzie również znaleziono stosunkowo niedawno
im synom rządy w tych dzielnicach, wzywając ich w ważniejszych spra­ zapisy na korze brzozowej, świadczące o znajomości sztuki pisania i w ów­
wach do Kijowa na narady. Uznawali jego władzę jako wielkiego księcia czesnym środowisku miejskim, kupiecko-rzemieślniczym. Ważnym zabyt­
kijowskiego książęta czemihowski, połocki, halicki i inni - z biegiem cza­ kiem literatury świeckiej jest Pouczenie Monomacha, utwór o treści mora-
su powstawało tych księstw coraz więcej. Zaprzestali najazdów Połowcy lizatorsko-politycznej, przeznaczony dla jego synów. Tłumaczono także na
i ludność dzielnic południowych mogła wreszcie przystąpić do spokojnej Rusi wiele utworów literatury bizantyjskiej.
pracy. Autorytet Monomacha rósł nieustannie dzięki innym jeszcze czyn­
nikom, wśród których i pochodzenie odgrywało niemałą rolę. Był on sy­
nem Wsiewołoda i księżniczki bizantyjskiej, córki cesarza Konstantyna IX
Monomacha. Mimo to stosunki z Bizancjum nie należały początkowo do
najlepszych, ostatecznie jednak doszło do zawarcia układu z cesarzem Alek­
sym, który przysłał Włodzimierzowi Monomachowi koronę (tzw. czapka
M onomacha). Stale popierało M onomacha duchowieństwo kijowskie,
w znacznej większości złożone z Greków.
Po śmierci Monomacha (1125) zasiadł na tronie kijowskim jego syn Mści-
sław (1125-1132), władca również bardzo energiczny, po nim jednak znów
wzmogły się walki wewnętrzne i Ruś wkroczyła w okres trwałego już rozbi­
cia dzielnicowego.

PIŚMIENNICTWO STARORUSKIE

Od przyjęcia chrztu datuje się rozwój piśmiennictwa na Rusi. Używano

alfabetu słowiańskiego (cyrylicy), który przez kilkaset lat miał odtąd być
w stałym i wyłącznym użyciu.
Zabytki ówczesne spisywano też w języku staro-cerkiewno-słowiańskim
(starobułgarskim), przy czym była to tzw. redakcja ruska, ponieważ uwydat­
niał się w niej wpływ języka mówionego. Także w stuleciach późniejszych,
do XVII w., odgrywał jeszcze język staro-cerkiewno-słowiański zasadniczą
rolę jako język literacki, a jego wpływy na nowożytny język rosyjski, uży­
wany w literaturze, przetrwały aż do końca XVIII w.
Najwybitniejszym pomnikiem piśmiennictwa staromskiego jest niewątpli­
wie Powieść doroczna. Oparta na wcześniejszych latopisach kijowskich i no­
wogrodzkich, a także na wielu dokumentach i podaniach ludowych, uzyskała
ona około 1113 r. ostateczny kształt redakcyjny, głównie dzięki pracy mnicha
Ławry Pieczerskiej Nestora. Powieść doroczna to największe i najcenniejsze
źródło do poznania dziejów Rusi Kijowskiej, ma ona również bardzo istotną
wymowę polityczną, ponieważ wyraża ideę jedności całej ziemi ruskiej i potę­
pia walki wewnętrzne książąt. W tekście tego zabytku są też wstawki później­
sze, a całość stała się podstawą dalszego rozwoju ruskiego latopisarstwa.

34
 III. OKRES ROZDROBNIENIA
FEUDALNEGO
RUŚ
PÓŁNOCNO-WSCHODNIA JTrzyczyn rozdrobnienia feudalnego doszu­
kiwać się należy nie tylko w znanych postanowieniach Jarosława Mądrego
i w późniejszych nieustannych walkach o władzę między Rurykowiczami,
z których każdy pragnął nie tylko utrzymać w swoim posiadaniu jakąś dziel­
nicę, lecz i uniezależnić ją całkowicie od innych, głównie zaś od Kijowa.
Proces rozpadu jednolitego państwa staroruskiego na dzielnice dokonał się
dzięki działaniu przyczyn ekonomicznych; poszczególne ziemie, pozostając
w ramach gospodarki naturalnej, zamykały się w niej coraz bardziej - pro­
dukcja rolna i rzemieślnicza oraz konsumpcja tego, co wyprodukowano, nie
wykraczały na ogół poza wąski krąg terytorialny. Wymiana między ziemia­
mi nie miała charakteru konieczności i tym samym powstawały przesłanki
także ich politycznego odosobnienia.
Przez cały ten okres, a trwał on długo, bo co najmniej aż do połowy XV w.,
toczyły się na Rusi nieustanne wojny feudalne. Książęta uniezależniali swo­
je dzielnice, obejmowali nowe i dzielili swoje posiadłości na niniejsze czę­
ści; niektórzy z nich zmierzali natomiast do rozszerzenia swojej władzy, do
objęcia zwierzchnictwa nad innymi. Tak zrodził się stan ciągłych zatargów,
konfliktów i walk, podczas których nie przebierano w środkach. Nieuchron­
nym następstwem tego stanu musiało być poważne osłabienie polityczne Rusi
jako całości i niemożność skutecznego przeciwstawienia się katastrofalne­
mu najazdowi mongolskiemu - mimo że gospodarka rozwijała się normalnie
i że osiągnięto spory postęp w niejednej dziedzinie wytwórczości, np. w tech­
nice uprawy roli.
Spośród wielu księstw, na które rozpadła się stara Ruś, największe zna­
czenie miały: księstwo włodzimiersko-suzdalskie (nazywane też rostowsko-
-suzdalskim), ziemia nowogrodzka oraz w pewnym okresie także księstwo
halicko-włodzimierskie (lub halicko-wołyńskie). Księstwo kijowskie utrzy­
mało się nadal, tracąc j ednak niemal zupełnie dotychczasowe znaczenie i tylko
autorytet dawnej stolicy sprawiał, że niektórzy książęta przejawiali tenden­
cje do jego opanowania. Rolę Kijowa przejąć miał niedługo potem Włodzi­
mierz nad Klaźmą, z którego posiadaniem łączyć się będzie tytuł wielko­
książęcy. Ziemi nowogrodzkiej (także i pskowskiej) nie nazywa się księstwem
ze względu na specyfikę jej struktury politycznej; była to tzw. republika feu­
dalna, choć rozciągała się zwykle i na nią władza wielkich książąt włodzi­
36
mierskich. Niektóre księstwa rozpadły się z biegiem czasu na drobniejsze,
inne - odwrotnie - powstawały w wyniku zjednoczenia dwu dzielnic, np.
księstwo halicko-włodzimierskie (tutaj chodzi o Włodzimierz Wołyński). Ist­
niały jeszcze poza tym księstwa: perejasławskie, czemihowskie, muromskie,
riazańskie (później jedno: muromsko-riazańskie), smoleńskie, połockie, miń­
skie, turowsko-pińskie (Turów leżał nad Prypecią na wschód od Pińska) i in­
ne. Spośród księstw, które ukształtowały się później, w XIII w., wymienić
trzeba przede wszystkim twerskie, niżnonowogrodzkie i to, które'miało zro­
bić największą karierę polityczną - moskiewskie. Na terenie Rusi północno-
-wschodniej powstały: księstwo galickie (od Galicza, nie: Halicz), kostrom-
skie i biełoozierskie czy znacznie mniejsze jarosławskie (od Jarosławia nad
górną Wołgą) i uglickie.
Rozległe księstwo włodzimiersko-suzdalskie obejmowało północno-
-wschodnią część Rusi, a więc główny trzon terytorialny i etniczny przyszłej
Rosji. Na terenie tego księstwa znajdowały się stare i ważne grody, jak Wło­
dzimierz, Rostów i Suzdal, czy później też stolice oddzielnych księstw - Twer,
Niżny Nowogród, Jarosław, Kostroma, Galicz, Biełooziero. Na tym też tere­
nie leżała Moskwa, o której źródła wspominają po raz pierwszy pod 1147 r.
Pierwszym oddzielnym władcą księstwa włodzimiersko-suzdalskiego był syn
Włodzimierza Monomacha, Jerzy Długoręki (Jurij Dołgorukij, 1125-1157),
który zaczął rozszerzać granice swoich włości o ziemie ugrofińskich Mor-
dwinów i Czeremisów (Maryjczyków), miał silne wpływy w księstwach
muromskim i riazańskim, próbował też nawet zawładnąć Nowogrodem i Ki­
jowem.
Za panowania jego syna i następcy, Andrzeja Bogolubskiego (1157-1174),
księstwo włodzimiersko-suzdalskie stało się widownią zaciekłych konflik­
tów i walk między księciem a najbogatszym bojarstwem. Konflikty te, w ogóle
bardzo charakterystyczne w historii średniowiecznych księstw ruskich, wy­
buchały i rozwijały się ze szczególną siłą w księstwach największych, gdzie
arystokracja bojarska, silna i bogata, dysponująca własną siłą zbrojną spo­
śród chłopstwa ze swych majętności, zmierzała stale do ograniczenia władzy
książęcej. Andrzej Bogolubski działał bardzo energicznie, czego dowodem
może być usunięcie niektórych bojarów z granic księstwa, przyjęcie tytułu
wielkiego księcia i pomyślna wyprawa na Kijów, zdobyty w 1169 r. Nawią­
zywał także różne cenne kontakty polityczne, np. z Gruzją. On przeniósł sto­
licę księstwa z Suzdalu do Włodzimierza nad Klaźmą, w którym kazał wznieść
wiele monumentalnych budowli, i zbudował wspaniały zamek we wsi Bogo-
lubowo, ulubionej swojej rezydencji. Tam też został zamordowany przez
uczestników spisku zawiązanego z inicjatywy bojarów.
Zabójstwo to nie zapobiegło jednak dalszemu umacnianiu się władzy ksią­
żęcej we Włodzimierzu. Po dwóch latach wielkiego zamętu i nieustannych
walk między różnymi pretendentami objął tron brat Bogolubskiego, Wsie-
wołod z przydomkiem „Duże Gniazdo” (ze względu na liczną rodzinę). Wsie-
wołod (1176-1212) poskromił rebelię bojarską, nie cofając się przed naj­
 bo jarzy opierali sw oją siłę n ie tylko n a posiadłościach ziem skich i pracującej
w iększą surow ością, u trzy m ał tytuł w ie lk ieg o księcia i był faktycznym su-
tam zależnej ludności ch ło pskiej, lecz ró w nież na operacjach typu p rzem y ­
w eren em N ow ogrodu i P skow a; rów nież i n iek tó rzy inni książęta ruscy uzna­
sło w eg o i na handlu. D o w ielkich bogactw dochodzili też czasem przed sta­
wali w nim sw eg o zw ierzchnika. W sie w o ło d w ypraw iał się na B ułgarów
w iciele w arstw y kupieckiej. P ozostała część ludności m iejskiej, rzem ieślni­
k am sk ich i kontynuow ał p odbój ziem m ordw ińskich. A kcje zaczepne p rze­
cy i różni pracownicy najem ni, np. przew oźnicy, pędziła ż y w o t w w arunkach
ciw M ordw inom prow adzili ta k ż e p ó źn iejsi książęta, np. je d e n z synów i na­
znacznie trudniejszy ch , lecz korzystała z głów nego przyw ileju polity cznego:
stępców W sicw ołoda. Je rz y II, który n a zd o b y ty m terytorium m ordw ińskim
brania udziału w zgrom adzeniach w iecow ych, które w zasadzie decydow ały
założył w 1221 r. tw ierdzę N iżny Now o g ró d . W reszcie interesow ał się rów ­
o najw ażniejszych spraw ach. Na w iecach w ybierano p osadnika. k tó ry był
nież W siew ołod dzielnicam i południow ym i i w alczył z Połowicami.
w łaściw ie najw yższym urzędnikiem państw ow ym , i ty sięczn ik a, spraw ują­
P anow anie Jerzego II (1 2 1 8 -1 2 3 8 ) z a k o ń c zy ło się tragicznie najazdem
cego dow ództw o w ojskow c. Jeśli dccydow an o się na uznanie w ładzy książę­
m ongolskim .
cej, to zm uszano księcia d o zło żen ia przy sięg i, że n ie będ zie ro zd aw ał d ó b r
bez zgody posadnika. że będ zie spraw ow ał adm inistrację kraju tylko poprzez
w yznaczonych przez w iec obyw ateli N ow ogrodu: tak ż e sądów nie w olno
NOWOGRÓD WIELKI b y ło księciu spraw ow ać be z w spółudziału posadnika. W p ra k ty ce najbogatsi
b ojarzy, kupcy i przedstaw iciele w yższeg o duchow ieństw a p o trafili praw ie
Z iem ia now ogrodzka o bejm ow ała te ry to riu m ogrom ne, sięgające od Z a­
z a w sz e odpow iednio kiero w ać w iecam i i uzyskiw ać tak ie rezolucje, ja k ie im
toki Fińskiej i Jezio ra C zudzkiego aż d o M o rz a B iałego i dorzecza Peczory.
b y ły potrzebne.
S am N ow ogród W ielki, m ający skądinąd św ietne tradycje polityczne, bar­
S tosunek now ogrodzian do w ładzy książęcej to je d n a z naj w iększych o s o ­
d z o szy b k o rozw inął się d o rzędu je d n e g o z najpotężniejszych w Europie
bliw ości ów czesnej R usi. K siążąt zapraszano głów nie w tedy, g d y groziło ja ­
Środkow ej i W schodniej ośrodków- handlow ych. Źródłem bogactw a kupców
kieś niebezpieczeństw o i potrzebny b ył dzielny i energiczny d o w ó d ca. I nic
i bojarów now ogrodzkich były właśnie te ro zległe obszary, na których ściąga­
ty lk o ż e w ładza książąt b y ła ja k w idać pow ażnie og ran iczo n a, a le sam i no-
n o daniny o d m ieszkających tam plem ion, w ysyłane na północ specjalne eks­
w ogrodzianie uw ażali się za w olnych o d stałego p o słuszeństw a i nierzadko
pedy cje m yśliw skie i rybackie, a także g ó rn ic tw o w ydobyw ano głów nie
w ypraszali książąt z e sw ego kraju. Tak się np. stało ju ż w 1136 r . kiedy uw iq-
żelazo i só l. Rolniciw o w ziem i now ogrodzkiej odgryw ało ro lę podrzędną.
ziono księcia W sicw o ło d a (jeden z w nuków M onom acha) w raz z rodziną,
N ow ogród dzielił się n a dw ie tzw. stro n y : targow ą n a w schodnim i sofij-
a p o te m zm uszono g o d o w yjazdu, tak te ż w ielokrotnie postępow an o i p ó ź­
sk ą n a zach o d n im brzegu W ołchow a, p ró c z te g o zaś jeszcze n a pięć dzielnic.
n iej. O czyw iście, silniejsi książęta postronni często siłą lub po d stęp em sta ra ­
N a stronie targow ej m ieścił się rynek, g d z ie dokonyw ano głó w n y ch operacji
li s ię zdoby ć i utrzym ać w ładzę w bogatej republice, z ró żn y m i, zw y k le je d ­
handlow ych i g dzie zbieran o się na w ie ce , zapow iadane b iciem w dzw on;
nak krótkotrw ałym i skutkam i. B ez zgody w iecu książę nie m ó g ł zacząć dzia­
tam ró w n ież m ieściły się d w o ry cu dzoziem skich kupców. G łó w n ą częścią
łań w ojennych, nie m ógł posiadać w łasnych d ó b r ziem skich na terytorium
strony sofijskiej b y ł krem l z soborem Sw. Z ofii.
republiki, nie w olno m u b y ło m ieszkać w środku m iasta.
O p ró cz N o w o g ro d u du że znaczenie m iały' tak ie m iasta, ja k Psków. Łado-
Z darzały się w historii N ow ogrodu i o stre w ystąpienia klasow e. U boższa
ga, T orżok i S tara R ussa; ziem ia p sk o w sk a m iała się w yodrębnić ja k o o d ­
ludność zryw a ła się d o buntów , p o d czas których grabiono dw ory, a naw et
dzielna republika feud aln a w XIII w. Im d alej n a północ i północny w schód,
za b ijan o bo jaró w i bogatych kupców . Pow stan ia te wy buchały c o pew ien
tym zaludnienie było rzadsze, co tłu m aczy specyficzne, raczej bardzo luźne
c za s. o d sam ych początków X łl w . aż d o utraty niezaw isłości politycznej
fo m iy p an ow ania p o litycznego nad tam tejszym i plem ionam i: K arelam i, Per-
N ow o g ro d u w drugiej połow ie X V w.
m iakam i (K orni) i Sam ojedam i (N icńcam i). Z rzadka rozrzucone, m ałe osa­
d y now o grodzkie g o ściły ty lk o czasam i kupców , którzy- w określonych p o ­
rach roku przyjeżdżali p o towary'. P rzejściow o też tylko baw iły na od leglej­
RUŚ KALICKA
szych terenach ek sp ed y cje m yśliw skie. W o g ó le zaś podbój tak znacznych
obszarów dokonał się g łó w n ie za sp raw ą pryw atnie w yposażanych grup zbroj­
K sięstw o halickie ob ejm o w ało do rzecze górnego i śro d k o w eg o D niestru
nych. które przyłączały n o w e ziem ie, nie sp o ty k ając na o g ó ł w iększego opo­
oraz częściow o Sanu z H aliczem ja k o grodem głów nym . W yodrębnienie sic
ru. Z biegiem czasu zaczęto kolonizow ać p ó łn o cn ą część k raju bardziej in­
księstw a nastąpiło na przeło m ie XI i XII w .: ju ż uch w ałą zjazd u w Lubeczu
tensyw nie. ch o ć akcje te n ic przybrały n ig d y szerszych rozm iarów .
część ty c h ziem otrzym ali k siążęta W ołodar i W asylko. sy n o w ie R ościsław a
B o jarzy n o w o g ro d zcy stan o w ili n a jb o g a ts z ą i n ajb ard ziej w p ły w o w ą
(w nuka Jaro sław a M ądrego). S yn W ołodara W łodzim ierz (W łodzim ierko)
w arstw ę ludności. W odróżnieniu od in n y ch ziem ruskich w Now ogrodzie

39
38
zjednoczył całą ziemię, po czym zaczęło się stopniowe utrwalanie władzy
książęcej w ciągłych konfliktach i walkach z bojarami. Bojarstwo halickie
reprezentowało poważną siłę, gdyż istniejące w tym kraju warunki wpłynęły
na szybki bieg procesu powstawania wielkiej własności ziemskiej. Księstwo
halickie leżało na południowo-zachodnich kresach ruskiego obszaru etnicz­
nego, w bardzo bliskim sąsiedztwie groźnych ludów koczowniczych, wtedy
przede wszystkim Połowców. W związku z tym już dawniej znaczna część
ludności przeniosła się do innych siedzib i dopiero za Rościsławiczów znów
zaczęła się kolonizacja, szczególnie atrakcyjna dzięki żyznym glebom. Dys­
ponując rozległymi majętnościami i uzależniając ludność chłopską, bojarzy
zyskiwali mocne podstawy ekonomiczne, i to nie tylko dzięki uprawie roli;
ziemia halicka obfitowała w liczne kopalnie soli, którą wydobywano i wy­
wożono do Polski, na Węgry oraz do innych księstw ruskich. Czynniki te,
a prócz tego jeszcze rozwój rzemiosła i korzystny układ szlaków handlowych,
uwarunkowały żywą wymianę i rozwój miast. Dlatego również księstwo ha­
lickie budziło stale duże zainteresowanie na dworach polskim i węgierskim.
Walka między bojarstwem i książętami, których częściowo popierały mia­
sta, trwała długo i właściwie przez cały wiek XII żadna ze stron nie osiągnęła
zdecydowanej przewagi; więcej do powiedzenia, przynajmniej w sprawach
wewnętrznych, mieli chyba jednak bojarzy. Nie potrafił przełamać ich siły
nawet najwybitniejszy władca w tym okresie, syn Włodzimierki Jarosław
Ośmiomysł (mający osiem umysłów, myślący za ośmiu; 1152-1187), mimo
że dawał sobie radę z najgroźniejszymi przejawami opozycji. Za czasów Ja­
rosława wzrosła międzynarodowa pozycja księstwa (stosunki z Węgrami
i z Bizancjum) i znacznie wzmógł się autorytet samego księcia w innych dziel­
nicach ruskich. Jarosław występował jako mediator w sporach książąt i sku­
tecznie odpierał ataki Połowców.
Po śmierci Jarosława Ośmiomysła Ruś Halicka wkroczyła w okres zamę­
tu i nieustannych walk wewnętrznych, do których czynnie wmieszali się też
Węgrzy. W takiej sytuacji bojarzy zaofiarowali tron księciu wołyńskiemu
Romanowi Mścisławiczowi, potomkowi Włodzimierza Monomacha. Zdołał
on objąć władzę w Haliczu dopiero w 1199 r., jednocząc oba księstwa.
Rządy Romana były twarde i surowe. On dopiero potrafił przejściowo
poskromić oporne bojarstwo, nie cofając się przed żadnym środkiem, od kon­
fiskaty dóbr począwszy aż do najokrutniejszych egzekucji. Miał, podobnie
jak Ośmiomysł, duży autorytet na Rusi, a kij owianie musieli się zgodzić na
przyjęcie księcia, którego on popierał. Roman walczył, na ogół skutecznie,
z Połowcami i z Litwą, lecz wynikało to raczej z doraźnej konieczności za­
bezpieczenia się przed atakami z tych stron. Jego zamiary polityczne sięgały
jednak znacznie dalej i w związku z nimi Roman wyprawił się na Polskę.
Poległ w bitwie z Leszkiem Białym i Konradem Mazowieckim pod Zawi­
chostem w 1205 r.
Śmierć Romana zapoczątkowała nowy okres zamętu w księstwie halic-
ko-włodzimierskim. Wdowa po Romanie szukała wraz z dwoma małoletni­
40
mi synami schronienia i poparcia na dworach obcych, wojska węgierskie
wkroczyły na teren księstwa, pojawili się też inni ruscy pretendenci, wezwa­
ni i popierani przez część bojarstwa. W tej walce wszystkich przeciwko
wszystkim krew lała się obficie przez wiele lat. W 1214 r. zawarte zostało
porozumienie węgiersko-polskie, na mocy którego władzę w Haliczu miał
objąć królewicz węgierski Koloman, ożeniony z córką Leszka Białego Salo­
meą. Synowi Romana Danielowi oddano księstwo wołyńskie. Wszyscy bo­
haterowie tych wydarzeń byli jednak jeszcze małoletni, a dokonany podział
nikogo w pełni nie zadowolił, toteż nadal toczyły się walki, zawsze przy czyn­
nym współudziale bojarstwa. Dopiero po trzydziestu z górą latach od śmier­
ci Romana Daniel zdołał pozbyć się wszystkich współzawodników i objąć
w posiadanie powtórnie zjednoczone księstwo halickie i wołyńskie (1238).
Zaraz potem jednak nastąpił najazd mongolsko-tatarski, którego rezulta­
tem było straszne spustoszenie ziemi halickiej. Daniel musiał uznać zwierzch­
nictwo tatarskie, lecz mimo to utrzymał się do śmierci (1264) na tronie i prze­
szedł do historii jako władca bardzo roztropny i zręczny, doskonały polityk,
dyplomata i gospodarz; w 1255 r. Daniel otrzymał od papieża koronę kró­
lewską. Po jego śmierci Halicz i Włodzimierz Wołyński przechodziły różne
koleje losu; w połowie XIV w. dostały się pod władzę Polski i Litwy.
NAJAZD MONGOŁÓW NA RUŚ
Na początku XIII w. powstało na ogromnych obszarach Azji centralnej
i wschodniej imperium mongolskie, którego twórcą był Temudżyn lub Dżyn-
gis-chan. Potrafił on zjednoczyć wiele plemion koczowniczych, wiążąc je
głównie dzięki świetnej organizacji wojskowej, opartej na bardzo surowej
dyscyplinie. Zasadniczy trzon armii Dżyngis-chana stanowiła konnica, szybka
i zwrotna, nadająca się doskonale do nagłych ataków czy pozorowanego co­
fania się, a przy nieprawdopodobnej wprost wytrwałości wojowników także
do długich marszów i dalekich wypraw.
Zorganizowawszy swoje państwo przedsięwziął Dżyngis-chan szereg za­
borczych wypraw, najpierw w Azji, sprawując dowództwo albo sam, albo
powierzając je swoim krewnym czy też innym dowódcom. Rezultaty najaz­
dów mongolskich (nazywa się je też mongolsko-tatarskimi) były katastrofal­
ne dla wszystkich napadniętych krajów, ponieważ Mongołowie okrutnie roz­
prawiali się z ludnością i niszczyli cały jej dorobek, łącznie z najstarszymi
i najcenniejszymi zabytkami kultury. Tak uległy spustoszeniu starożytne
ośrodki cywilizacji w Azji Środkowej i Transkaukazji.
Dokonawszy podboju Azerbejdżanu, Gruzji i Armenii, oddziały mongol­
skie przeszły na północną stronę Kaukazu i wkroczyły na stepy czarnomor­
skie. Połowcy, którzy od dwustu lat byli postrachem swoich sąsiadów, zna­
leźli się w największym niebezpieczeństwie; było jednak jasne, że musi ono
zagrozić także Rusi. W tej sytuacji doszło do rzeczy wprost niebywałej: ksią­

żęta ruscy postanowili udzielić pomocy swoim wrogom - Połowcom, któ­
rym Mongołowie zdążyli już zadać kilka ciężkich ciosów. Nie pomogło jed­
nak połączenie sił, zwłaszcza że sojusznicy nie potrafili się zdobyć na ko­
nieczną wówczas jedność działania i zażegnać wszelkich sporów między sobą.
W bitwie nad Kałką (dopływ jednej z rzek wpadających do Morza Azow-
skiego) wojska rusko-połowieekie poniosły porażającą klęskę (1223). Mimo
to nie doszło wtedy do ataku na Ruś; Mongołowie pomaszerowali w kierun­
ku posiadłości Bułgarów kamskich, przedsięwzięli nieudaną próbę ich ujarz­
mienia i cofnęli się na wschód, prawdopodobnie w celu jak najlepszego
przygotowania nowej wyprawy.
Śmierć Dżyngis-chana w 1227 r. jeszcze raz zmusiła ich do odłożenia
planowanego najazdu. Wśród nieustannych walk o władzę wielkie imperium
szybko zaczęło się rozpadać i ostatecznie powstały cztery oddzielne państwa;
zapoczątkował to zresztą sam Dżyngis-chan, dzieląc swoje posiadłości jesz­
cze za życia między synów, z których jeden miał być zwierzchnikiem pozo­
stałych. Najstarszy syn Dżyngis-chana, Dżuczi, otrzymał ziemie leżące w do­
rzeczu Irtysza i Tobołu. Z tego terytorium wyszła w 1236 r. wielka wyprawa
mongolsko-tatarska na Europę Wschodnią; dowództwo nad nią sprawował
syn Dżucziego, Batu-chan.
Wojska mongolskie skierowały się najpierw na Bułgarię kamską, która
została całkowicie spustoszona. Potem przyszła kolej na księstwo riazań-
skie, od którego Batu-chan zażądał podporządkowania się jego władzy i pła­
cenia dziesięciny „od wszystkiego”. Dano mu jednak odpowiedź: „gdy nas
nie będzie, wszystko będzie twoje”, i zwrócono się z prośbą o pomoc do księ­
cia włodzimierskiego i czemihowskiego - lecz bezskutecznie. Poszczególni
książęta postanowili bronić się oddzielnie; Ruś już nie była zdolna do zjed­
noczenia swoich wszystkich sił. Mongołowie zdobyli i zniszczyli księstwo
riazańskie, jego stolicę spalili, a ludność wycięli w pień. Taki sam los spo­
tkał Kołomnę i Moskwę, wyrżnięto wszystkich mieszkańców we wziętym
szturmem Włodzimierzu, spalono Rostów, Suzdal, Jarosław, Perejasław Za­
leski (Peresław Zaleski, przy ujściu rzeki Trubież do jeziora Pleszczejewo,
na północny wschód od Moskwy) i Twer. Daremnie książę włodzimierski
Jerzy II próbował stawić czoło strasznej nawałnicy; Mongołowie rozbili zu­
pełnie jego oddziały w bitwie nad Sitą (niewielka rzeka na północny zachód
od Jarosławia), sam książę też zginął (marzec 1238).
Jeszcze przez dwa lata grasowały wojska Batu-chana po całej prawie Rusi,
siejąc wszędzie śmierć i zniszczenie. Zaciekle bronił się Torżok (na północ­
ny zachód od Tweru), położony właściwie już w ziemi nowogrodzkiej i bę­
dący kluczem do centralnych terenów Nowogrodu. Mimo to jednak zosta­
wiono Nowogród w spokoju i zamiast na północ Mongołowie skierowali się
na południe, na Smoleńszczyznę i księstwo czemihowskie. Opór był coraz
większy, ale i napastnicy coraz bardziej zajadli; mszcząc się za siedmiotygo-
dniową obronę Kozielska, dosłownie starto go z powierzchni ziemi.
Po kilkumiesięcznej przerwie i uzupełnieniu wyniszczonych już szere­
gów Batu-chan pchnął w 1239 r. swoje wojska na południowe ziemie ruskie.
Podczas tej kampanii legły w gruzach Perejasław i Czemihów oraz zajęty
został Krym. W 1240 r. po dramatycznym oblężeniu zdobyto i zniszczono
Kijów, a następnie Halicz i Włodzimierz Wołyński. W iatach 1241-1242
Mongołowie poszli dalej, spustoszyli południową Polskę aż do Legnicy,
Węgry i kraje bałkańskie.
Po zakończeniu tego długiego, bo aż sześcioletniego, cyklu wypraw
ukształtowało się ostatecznie oddzielne państwo Batu-chana, tzw;. Złota Orda,
obejmująca zachodnią Azję i południowo-wschodnią Europę. Stolicą był Saraj
niedaleko ujścia Wołgi. Zwierzchnictwo Złotej Ordy rozciągało się także na
podbitą Ruś, a nawet te ziemie ruskie, które bezpośrednio nie uległy znisz­
czeniu (np. ziemia nowogrodzka i pskowska), musiały niejednokrotnie sto­
sować się do żądań kierowanych z Saraju i w najważniejszych sprawach ule­
gać woli chana. Potem, w XIV w., zapanują w Złotej Ordzie islam i język
turecki i dlatego w odniesieniu do tych późniejszych czasów mówi się już
wyłącznie o zwierzchnictwie tatarskim.
Reżim wprowadzony przez Tatarów na Rusi, w zasadzie bardzo surowy
i ciężki, a nierzadko wprost niemożliwy do zniesienia, odznaczał się pewny­
mi osobliwymi cechami. Po pierwsze, przy najwyższej władzy chana utrzy­
mała się jednak nadal także władza poszczególnych książąt ruskich, a nawet
tytuł wielkoksiążęcy. Wszyscy książęta musieli jednak jeździć osobiście
do Saraju po zatwierdzenie tytułu - tzw. jarłyk. Chanowie dawali jarłyki
według swego upodobania, często je po prostu sprzedawali lub ofiarowywali
tym spośród książąt, którzy zobowiązywali się do płacenia wyższych danin;
daniny stanowiły bowiem drugą formę zwierzchnictwa tatarskiego, niezwy­
kle uciążliwą dla ludności ruskiej. Szczególnie zaciekle walczono w Saraju
0 uzyskanie godności wielkoksiążęcej, często po prostu licytując się lub ucie­
kając do intryg i niesłusznych oskarżeń pod adresem współzawodników. Wielu
książąt ruskich ginęło podczas pobytu w Ordzie, zazwyczaj od trucizny; wielu
nie wahało się prosić chana o pomoc zbrojną dla rozprawienia się z przeciw­
nikami, następstwem czego musiały być wojny domowe i dalsze spustosze­
nia na Rusi. Ażeby ugruntować posiadaną czy zdobyć nową pozycję w Sara­
ju, książęta musieli działać zdecydowanie i brutalnie, a w praktyce podstęp­
nie i obłudnie, m usieli mieć pieniądze i podarki dla chanów, ich żon
1urzędników chańskiego dworu. Nawet po uzyskaniu zatwierdzenia trzeba
było jeździć niejeden jeszcze raz do Saraju, na każde wezwanie chana czy
dla załatwienia jakichś własnych, nowych interesów - każda podróż wyma­
gała oczywiście całej karawany wiozącej podarki. Nie koniec na tym:
po śmierci chana jego następca dawał nowe jarłyki i znów nie mogło się
obejść bez takiejże eskapady; to samo, gdy chan wzywał księcia z posiłkami
na wyprawę.
Wszystko to wymagało nieustannego zwiększania świadczeń, do których
obowiązana była ludność chłopska. A w grę wchodziły nie tylko daniny i po­
darki, lecz i różnego rodzaju opłaty doraźne i cła oraz obowiązek prac o cha­
43
rakterze osobistym; mieszkańców miast również pociągano do najróżnorod­
niejszych świadczeń. Władza książęca na Rusi - paradoks to jak gdyby -
uległa w okresie panowania tatarskiego znacznemu wzmocnieniu, przede
wszystkim instytucjonalnie. Ani chan, ani jego urzędnicy nie dbali o prostą
ludność, z której coraz bezwzględniej postępujący książęta wyciskali, co się
tylko dało. Ludność ta z kolei, nie mogąc podołać tym ciężarom, zrywała się
nieraz do buntów i powstań, tłumionych jak najbardziej surowo. W takich
warunkach rezultatem obcego panowania musiało być pogłębiające się zaco­
fanie, przede wszystkim ekonomiczne, ponieważ charakter reżimu, stale za­
grażające niebezpieczeństwa i ciągłe zniszczenia uniemożliwiały normalny
rozwój lub poważnie zmniejszały jego tempo.
Dalszą charakterystyczną cechą panowania mongolsko-tatarskiego była
absolutna tolerancja religijna. Do tych spraw zdobywcy nie wtrącali się wca­
le, a nawet czasem w pewnym sensie popierali ruskich dostojników duchow­
nych, potwierdzając ich przywileje czy stan posiadania. Samo duchowień­
stwo i ludzie bezpośrednio związani z Cerkwią ze względu na swoją pracę
nie mieli obowiązku płacenia daniny na rzecz chana. Umożliwiło to cerkwi
prawosławnej przetrwanie okresu tatarskiego bez poważniejszych strat i ode­
granie znacznej roli w utrzymaniu i dalszym rozwijaniu dóbr kulturalnych.
Dla uporządkowania spraw związanych z systemem ściągania danin chan
zarządził przeprowadzenie spisu całej ludności, co nastąpiło w kilkanaście
lat po podbiciu ziem ruskich. Urzędnicy chana przybyli również do Nowo­
grodu, lecz nie wpuszczono ich do miasta, uniemożliwiając spisanie miesz­
kańców. Gdy później powtórzono to żądanie, wybuchły w Nowogrodzie tu­
multy i panujący wówczas książę musiał siłą zdławić przeciwników, po czym
Tatarzy spis przeprowadzili. Nie mieszano się jednak poza tym w sprawy
wewnętrzne Nowogrodu.
Ściąganiem danin zajmowali się specjalni urzędnicy chana, tzw. baskako-
wie, którzy zasadniczo byli też jednocześnie dowódcami oddziałów wojsko­
wych. Formowano je zwykle spośród ludności miejscowej, której nie wolno
było uchylać się od tego obowiązku. Przy pomocy podległych sobie oddzia­
łów baskakowie kontrolowali wypełnianie poleceń przychodzących z Sara-
ju, organizowali pobieranie daniny i wysyłali ją do Ordy. Większych garni­
zonów własnych Mongołowie na ogół nie trzymali na Rusi, natomiast w w y­
padku jakichś buntów pojawiały się bardzo szybko ekspedycje karne.
W niektórych księstwach stosowano również system wydzierżawiania da­
nin, co było dla ludności bodajże cięższe niż ściąganie ich przez baskaków.
Później, w pierwszej połowie XIV w., nastąpi zasadnicza zmiana tego stoso­
wanego przez wiele lat systemu; ściąganie danin z całej Rusi powierzone
zostanie jednemu tylko władcy ruskiemu, który będzie realizował tę akcję
w imieniu chana. Nie ulega wątpliwości, że tego rodzaju zmiana wprowa­
dzona została w życie głównie z powodu nadto częstych aktów oporu ludno­
ści ruskiej przeciw baskakom i dzierżawcom.
Polityczne znaczenie wielkiego księstwa włodzimierskiego utrzymało się
44
przez wiele jeszcze dziesięcioleci, w okresie gdy Ruś znajdowała się w nie­
woli. Ostatni wielki książę, Jerzy II, padł w bitwie nad Sitą; nastąpił po nim
jego brat (drugi syn Wsiewołoda „Duże Gniazdo”), książę perejasławski
Jarosław, uznany i zatwierdzony przez Batu-chana w 1243 r. Panowanie jego
trwało jednak bardzo krótko, już w trzy lata później umarł podczas jednego
z kolejnych pobytów w Ordzie, według wszelkiego prawdopodobieństwa
otruty. Potem tron objął trzeci brat, Światosław, pan na bardzo niewielkim
terytorium, ograniczonym do samego tylko Włodzimierza z okolicami, po­
nieważ Jarosław zdążył przed śmiercią powyznaczać udziały swoim wła­
snym synom. Jeden z nich, Aleksander, zwany Newskim, posiadacz jarłyku
wielkoksiążęcego od 1252 r„ należy do rzędu największych bohaterów naro­
dowych dawnej Rusi; łączy się to z wydarzeniami, które miały miejsce w ziemi
nowogrodzkiej i na terytoriach nadbałtyckich, wtedy gdy Mongołowie nisz­
czyli pozostałe ziemie ruskie.
WALKA Z EKSPANSJĄ SZWEDÓW I NIEMCÓW
Od połowy XII w. datują się pierwsze próby ekspansji niemieckiej, duń­
skiej i szwedzkiej na tereny nadbałtyckie, leżące między Zatoką Ryską
i Fińską, czyli na Inflanty i Estonię. Najdogodniejsze do rozpoczęcia akcji
wydawało się ujście Dźwiny i tam też założyli swoją stację handlową kupcy
niemieccy z Lubeki. Utrwalenie i dalsze przesuwanie na wschód tej pozycji
rozumiano jako możliwe tylko w połączeniu z akcją misyjną i dlatego szyb­
ko zaczęli tam przybywać zakonnicy niemieccy i nawracać ludność miejsco­
w ą - Łotyszów, Liwów i Estów. Zaciekły często opór nawracanych przymu­
sowo pogan łamano siłą zbrojną, organizując w tym celu krucjaty i umacnia­
jąc nieustannie własny stan posiadania. Utworzono biskupstwo inflanckie,
zbudowano u ujścia Dźwiny twierdzę Rygę, a w 1202 r. utworzono zakon
rycerski kawalerów mieczowych, w którego skład wchodzili niemal wyłącz­
nie rycerze niemieccy. Zgodnie ze swą nazwą zakon rzeczywiście działał
przede wszystkim za pomocą miecza, prowadząc akcję nawracania siłą i za­
garniając coraz to nowe tereny na ziemiach Łotyszów i Liwów, gdzie budo­
wano silne twierdze i zamki obronne.
Niebezpieczeństwo niemieckie zagroziło z kolei Estonii, której część
północną zajęli w 1219 r. Duńczycy. Potem zaczęli oni działać wspólnie
z Niemcami, niszcząc kolejno punkty oporu w zaciekłych walkach, w któ­
rych niejednokrotnie pomagali Estom książęta ruscy, zaniepokojeni postę­
pami oręża niemieckiego. W latach poprzedzających bezpośrednio najazd
mongolski na Ruś kawalerowie mieczowi doznali paru dotkliwych klęsk:
w 1234 r. w starciu z wojskami księcia Jarosława, sprawującego wtedy
władzę w Nowogrodzie, a w 1236 r. podczas wyprawy na Litwę nastąpił
pogrom wojsk Zakonu w bitwie pod Szawlami. W rok później resztki Za­
konu przyłączyły się do Krzyżaków, co umożliwiło szybką regenerację sił
45
 niem ieckich działający ch w Inflantach. N ied łu g o m ieli w k roczyć d o akcji
i Szwedzi.
P o starannych przygotow aniach flota szw ed zk a po d jęła a k c ją zaczepną,
w p ływ ając d o ujścia N ew y z w yraźnym zam iarem op anow ania przynajm niej
n iektórych posiadłości now ogrodzkich. Istn ie ją dane pozw alające w niosko­
w ać. że Szw edzi liczyli n a łatw e zw y c ię stw o , ale rzeczyw istość okazała się
w ręcz odw rotna. B ardzo m ło d y książę no w o g ro d zk i (o d 1236 r .) A leksander,
syn Jaro sław a, o k azał się d oskonałym tak ty k iem i w odzem . W ojsko je g o .
naprędce zebrane i nie n ad to liczne, z a d a ło w 1240 r. S zw edom c ię ż k ą klę­
sk ę nad N e w ą (stąd p rz y d o m e k księcia). B y ło to w okresie, g d y M ongołow ie
kończyli podbój R u si, w p a rę m iesięcy p ó źn iej paść m iał K ijów . Z iem ia n o ­
w ogrodzka, którą nieco przedtem om inął b ezpośredni atak n aw ały m ongol­
skiej. była podów czas je d y n y m w iększym sam odzielnym ośrodkiem na zie­
m iach ruskich i to u m ożliw iło m obilizację sił w e w łaściw ym czasie.
P o ra ż k a S zw ed ó w n ie zap o b ieg ła je d n a k in n em u n ieb e zp ie cze ń stw a .
N ap ierające o d stro n y Inflant oddziały niem ieckie i częściow o duńskie zaję­
ły Izborsk i Psków-, a po tem część agresorów- skierow ała się k u Z atoce F iń ­
skiej i ujściu Newy. S ytu acja była tym niebezpieczniejsza, że A leksander
N ew ski m usiał opuścić N ow ogród z pow o d u konfliktu z bojaram i i dopiero
ostry ferm en t w śród m ieszkańców m iasta i w yraźne żądanie w iecu sp o w o ­
dow ały je g o powTÓt. O d razu też sy tu acja zaczęła zm ieniać się na lepsze;
w o jsk a ruskie odebrał)' Psków i inne zajęte p rzez Z akon m iejscow ości. W dniu
5 kw ietn ia 1242 d o szło d o rozstrzygającej b itw y m iędzy w ojskiem niem iec­
kim i ru sk im na zam arzniętej tafli Je z io ra C zudzkiego; dow odzone przez
A lek san d ra N ew skiego odd ziały ruskie o d n io sły dzięki um iejętnej taktyce
m ilitarnej księcia zdecydow ane zw ycięstw o. W m om encie g d y zn aczna część
ziem ruskich m usiała u zn ać zw ierzch n ictw o m ongolskie, zachodnie d zieln i­
ce R usi n a długo odsunęły o d siebie g ro ź b ę agresji germ ańskiej.
Z an im A leksander N ew ski uzyskał ja r iy k w ielkoksiążęcy (1252). upły­
nęło k ilk a lat ciężkich w alk w ew n ętrzn y ch. W spom niany ju ż Sw-iatosław
W siewołodow-icz krótko ty lk o utrzym ał s i ę n a ironie (12 4 6 -1 2 4 8 ); o b alił go
bratanek, który zaraz p o te m zginął i w te d y w szczęły się konflikty m iędzy
A lek san d rem New skim i innym je g o b ra tem , A ndrzejem . W O rd zie począt­
kow o sprzyjano bardziej A ndrzejow i, k tó ry też ob jął w ielkie k sięstw o w ło ­
dzim ierskie. A leksander nie rezy g n o w ał n aw et p o d alszych d w ó ch latach
bezskutecznych starań i w alk , dopóki w re sz c ie nic zdołał p o zy sk ać p rzychyl­
ności ch an a i z pom ocą ta ta rsk ą nic w ypędził A ndrzeja z W łodzim ierza. Dzia­
łalność A leksandra New skiego ja k o w ie lk ie g o k się cia św iadczyła o w ielkich
talentach dyplom atycznych i o rganizatorskich, a ż e zdolności w ojskow ych
dow iódł ju ż n a długo przedtem , m ożna go oceniać ja k o je d n o stk ę napraw dę
w ybitną. W ładał bezpośrednio W łodzim ierzem . Percjasław-iem i Tw erem oraz
u trzy m y w ał w określonej zależności od sie b ie N ow ogród, gdzie osad zał sw o­
ich sy n ó w ja k o nam iestn ik ó w i usuw a ł ich, gdy daw ali m u pow ody d o n ie za ­
d ow olenia. K siążęta w ielu drobniejszy ch d zie ln ic alb o pozostaw ali z nim
46
w z g o d z ie i raczej stosow ali się d o je g o życzeń, albo też. m ając bard zo słabe
s iły d o dyspozycji, n ie ośm ielali się sn u ć jakichkolw ick in try g p rz ec iw nie­
m u . W niejednym w y p ad k u A lek sa n d er um acn iał sw o je w p ły w y innym i
ró w n ie ż d ro g am i, m .in . p o p rz ez u m ieję tn e k o jarzenie m ałżeństw . Pozycję
sw o ją sam u zn aw ał z a tak siln ą, że p o zw o lił n aw et bracio m w ró cić z w y­
g n a n ia , czeg o w an alo g iczn y ch w y p ad k ach nie p ra k ty k o w a n o n a R u si zb y t
cz ę sto .
M iała jed n ak działalność A leksandra N ew skiego i sw o je ujem n e strony.
Ś w ie tn y w ódz i zd o ln y organizator był o cz y w iście ty p o w y m k sięciem feu-
d a ln y rn . i to o n a d z w y c z ajn y c h a m b ic ja c h , k tó ry m p o d p o rz ą d k o w y w a ł
w sz y stk o i z niczy m się n ie liczył. S tą d zd ecydow ane w ystąpienia przeciw
bracio m i przede w szystkim surow e i bezlitosne rozpraw ianie się z uczestni­
kam i m asow ych m chów antytatarskich. O n zm usił ludność z ie m i now ogrodz­
kiej d o uległości p o d czas w ielkiej ak cji spisow ej, pro w adzonej przez urzęd­
n ik ó w tatarskich w 1257 r. i później (a k cja trw ała d w a lata). W 1262 r. fala
pow stań m iejskich przeszła p rz ez c a łą R uś w ło d zim iersko-suzdalską. N ie
m o g ąc podołać daninom i innym ciężarom , m ieszkańcy m iast zry w ali się do
b u n tó w i w ypędzali Tatarów, np. z W łodzim ierza. S uzdalu. R o sto w a i Jaro ­
sław ia. Z dając sobie spraw ę z tego. ż e bunty' pociąg n ą za so b ą krw aw ą ek s­
p e d y c ję odw etow ą , a nic m ogąc opanow ać sytuacji. A lek san d er N ew ski udał
się d o O rdy. gdzie uzy skał przyrzeczenie łagodnego p o trak to w an ia sprawy.
U m arł w drodze pow rotnej w 1263 r.
O ty m , że rządy je g o nie b y ły łatw e d la ludności, św iadczy ć m o że posta­
w a N ow ogrodu, z którego szybko usunięto księcia D ym itra, syna A leksan­
d ra , osadzonego tam przedtem przez ojca. W ładzę książęcą o d d ali now ogro-
d zian ie now em u w ielkiem u księciu Jarosław ow i (jednem u z braci A leksan­
d ra N ew skiego), przy- czym po raz pierw szy określono w specjalnej umow ie
w aru n k i przy szłej w spółpracy. N ie układała się o n a zre sztą n a jlep ie j, m im o
sprecyzow ania wrarunków : książę próbow ał realizow a ć sw o je różne zamiary
d y n asty czn e, arystokracja now ogrodzka stale paraliżow ała te zam ierzenia,
tak że ostatecznie i Jarosław zw racał się do T atarów o pom oc- O trzym aw szy
ją . z d o łał na bardzo kró tk o zm usić N o w o g ró d do uległości, lecz w krótce ju ż
m u siał znow u pielgrzym ow ać d o Saraju. O tru to g o w d ro d ze pow rotnej
sto sując ulubioną m eto d ę chanów-, stosow aną i przedtem , i po tem . T em u sa­
m em u losow i uległ i następca Jarosław a . W asyl, najmłodszy- z braci A lek ­
san d ra N ew skiego.
/ kolei rozpoczął się długi, kilkunastoletni okres w alk o tro n w ielkoksią­
żę c y m ięd zy synam i A leksandra. D ym itrem i A ndrzejem . O b aj uruchom ili
dla o siągnięcia celu w szystkie d o stępne im śro d k i, obaj w ielokrotnie zw m -
ca li się d o Tatarów z pro śb ą o p o m o c i w alczyli przeciw so b ie ja k najbar­
d ziej zaciekle, nie licząc się z nieszczęsną ludnością, k tó ra po p ad ała w ruinę
na sk u tek ciągłych sp u sto szeń i g rab ie ży upraw ianych p rz e z p o m ocnicze
o d d z iały tatarskie. O statecznie utrzym ał się na tro n ie A ndrzej (D ym itr um arł
w- 1 2 9 4 r.), który- p a n o w ał ja k o w ielki k siąż ę do 1304 r.
47
POCZĄTKI KARIERY POLITYCZNEJ MOSKWY
W okresie tych walk ukształtowały się ostatecznie przesłanki, dzięki któ­
rym mogło poczynić pierwsze kroki na drodze do wielkiej kariery politycz­
nej drobne i nic właściwie wtedy nie znaczące księstwo - Moskwa. Małe
księstwo moskiewskie zaczyna żyć jako tako samodzielnym życiem poli­
tycznym od połowy XIII w.; wyznaczając pod koniec panowania udziały
synom, Aleksander Newski oddał je najmłodszemu z nich, Danielowi. Do­
piero zatem po śmierci Aleksandra Moskwa stała się stolicą osobnego księ­
stwa, a Daniel zapoczątkował ród książąt moskiewskich.
Położenie geograficzne Moskwy było, jak na ówczesne warunki, wyjąt­
kowo korzystne. Moskwa znalazła się właściwie w środku ziem ruskich, je ­
śli się weźmie pod uwagę fakt, że z różnych przyczyn ziemie ruskie leżące
ną zachód od Dniepru zaczęły już wchodzić w obręb politycznych zaintere­
sowań Litwy. Nie zajmując pozycji granicznej, księstwo moskiewskie w naj­
mniejszym stopniu narażone było na niebezpieczeństwo odwetowych czy
łupieskich wypraw ze strony Tatarów, od których oddzielały je ziemie Mor-
dwinów i księstwo riazańskie. Tak więc ludność księstwa moskiewskiego
pracować mogła w poczuciu maksymalnego bezpieczeństwa, co musiało
dawać pozytywne rezultaty, zwłaszcza jeśli chodzi o rolnictwo; miało ono
zresztą w ogóle dobre tradycje na całym obszarze Rusi włodzimiersko-suz-
dalskiej. Względnie bezpieczne warunki życia i pracy stanowiły nie lada atrak-
cję dla kolonistów i dlatego książętom moskiewskim najłatwiej było ściągać
osadników z innych dzielnic, nie odczuwano tu zatem braku siły roboczej,
podczas gdy w niektórych innych księstwach, najeżdżanych i pustoszonych
przez Tatarów, ludność żyła w ciągłej trwodze i ponosiła nie dające się po­
wetować straty. Stała się także Moskwa ośrodkiem doskonale rozwiniętego
rzemiosła, zwłaszcza wyrobu przedmiotów zbytku.
Szczęśliwie również przedstawiały się warunki wymiany. Moskwa leżała
na skrzyżowaniu trzech szlaków handlowych, co prawda raczej tylko we-
wnętrznoruskich, lecz za to ważnych i znowu możliwie bezpiecznych:
od terenów leżących w dorzeczu górnego Dniepru do Włodzimierza i wschod­
nich granic Rusi włodzimiersko-suzdalskiej, a także dalej, do ziemi Bułga­
rów kamskich; niemal prostej linii łączącej Nowogród z Riazaniem; i wresz­
cie, drogi łączącej południe z północnym wschodem, od Kijowa, Czemiho-
wa i Nowogrodu Siewierskiego do Perejasławia Zaleskiego i Rostowa. Duże
usługi oddawała również sieć rzeczna; rzeki Moskwa i Klaźma, wpadając
do Oki, łączyły ten obszar z terenami nadwołżańskimi, z księstwem kostrom-
skim i niżnonowogrodzkim. Inne rzeki umożliwiały dowóz towarów drogą
wodną na północ i na południe.
Dzięki wszystkim tym czynnikom książęta moskiewscy, już poczynając
od Daniela, mieli na ogół zawsze do dyspozycji poważne środki materialne
i mogli korzystając z nich utrwalać swoją władzę, rozszerzać swoje księstwo
terytorialnie i dbać o jego rozwój gospodarczy. Mogli wykupywać jeńców
48
ruskich z niewoli tatarskiej i osadzać ich w granicach swoich posiadłości.
Mogli, co później miało być szczególnie ważne, ściągać z innych ruskich
dzielnic bojarów, którzy chętnie przyjmowali służbę u władcy. Moskwy,
zwłaszcza że otrzymywali za to ziemię. Dokonywanie takich zabiegów i pro­
wadzenie takiej polityki wymagało, rzecz jasna, dużej przenikliwości i dale-
kowzroczności, talentów organizatorskich, a także zręczności i zdecydowa­
nia. Tak się szczęśliwie dla przyszłych losów Moskwy złożyło, że pierwsi jej
książęta reprezentowali te przymioty w wysokim na ogół stopniu, a jęśli chodzi
o chytrość i nieliczenie się ze środkami - często nawet w nadmiarze. Dlate­
go też książęta moskiewscy wystąpili bardzo szybko także jako pretendenci
do wielkiego księstwa włodzimierskiego.
Pierwsze bardziej istotne nabytki terytorialne przypadają na ostatnie lata
panowania księcia Daniela i początki jego następcy. W iatach 1300-1303
przyłączono do księstwa moskiewskiego Kołomnę (u ujścia rzeki Moskwy
do Oki), Perejasław Zaleski i leżący na zachód od Moskwy Możajsk. Ponie­
waż zarówno Daniel, jak i panujący we Włodzimierzu wielki książę Andrzej
zmarli niemal jednocześnie, syn Daniela, Jerzy (1303-1325), wystąpił nie­
długo po śmierci ojca do walki o wielkie księstwo. Jego głównym przeciw­
nikiem był Michał, książę twerski; zaczęła się długotrwała rywalizacja Mo­
skwy z Twerem, z której Moskwa miała wyjść zwycięsko. Inne księstwa sto­
sunkowo szybko przestały odgrywać większą rolę w dążeniach do hegemonii
na Rusi.
Chan tatarski przyznał jarłyk na wielkie księstwo włodzimierskie Micha­
łowi. Tak więc w pierwszej fazie rywalizacji Twer wziął wyraźnie górę; Mi­
chał w ogóle wykazywał większą prężność w działaniu, szybciej się decydo­
wał, zajął szereg najważniejszych punktów i wydawało się, iż jakakolwiek
opozycja przeciwko niemu jest z góry skazana na niepowodzenie. Ale książę
moskiewski nie myślał dać za wygraną i zaczął wojnę, w której potrafił przy­
czynić Michałowi sporo kłopotów. Żadna ze stron nie mogła jednak uznać
się za całkowicie zwycięską i w tej sytuacji Jerzy wyprawił się znowu do
stolicy Złotej Ordy, gdzie panował wówczas jeden z najwybitniejszych wład­
ców tatarskich, Uzbek (1312—1342). Po bardzo długim, dwa lata trwającym,
pobycie na dworze chana Jerzy zdołał zapewnić sobie jego poparcie, a poza
tym dla zacieśnienia dobrych stosunków z Ordą ożenił się z siostrą Uzbeka.
Otrzymawszy jarłyk na wielkie księstwo, Jerzy wrócił do Moskwy i znowu
wszczął wojnę z Michałem, ale poniósł ciężką klęskę i utracił przy tym żonę,
którą pochwycono do niewoli, gdzie niebawem zmarła.
Mimo wyraźnej przewagi orężnej Michał nie był w tej nowej sytuacji pe­
wien swej przyszłości, nie mógł bowiem myśleć o pokonaniu Tatarów, któ­
rzy - jak się łatwo można było domyślać - byliby nadal popierali Jerzego.
Ażeby wybrnąć wreszcie z tego skomplikowanego położenia, Michał wyje­
chał do Ordy, licząc na to, że Uzbek znowu zmieni decyzję (Michał też bawił
przedtem długo na dworze Uzbeka, nawet wcześniej niż Jerzy i uzyskał wte­
dy pomoc zbrojną). Znalazł się tam jednocześnie i Jerzy, który wystąpił z sze­

regiem oskarżeń pod adresem Michała, m.in. zarzucił mu otrucie swojej żony,
siostry chana. Następstwa były tragiczne dla księcia twerskiego, którego stra­
cono (1318), uznając Jerzego wielkim księciem. Nie zapobiegło to jednak
wcale dalszym zamieszkom i walkom, w trakcie których obie strony ucie­
kały się nieustannie do łaski chanów i czyniły wszystko, by pognębić rywali.
Stronę przeciwną Moskwie reprezentowali po śmierci Michała jego syno­
wie, Dymitr (kolejny książę twerski) i Aleksander. Po dalszych walkach
i intrygach Dymitr uzyskał w 1322 r. jarłyk na wielkie księstwo włodzimier­
skie; po trzech latach, spotkawszy się w Ordzie z Jerzym, zamordował go,
pragnąc pomścić śmierć ojca i sam poniósł za to karę śmierci. Wielkim księ­
ciem został, oczywiście znowu z łaski Tatarów, brat Dymitra, Aleksander
(1325-1327). Wydawało się, że nowy książę moskiewski Iwan, zwany póź­
niej Kalitą, brat Jerzego (1325-1340), będzie musiał pogodzić się z nowym
stanem rzeczy, tymczasem bardzo szybko nastąpić miały wypadki, które znów
wysuną Moskwę na pierwsze miejsce w tej długotrwałej rywalizacji.
IV. POWSTANIE MONARCHII
ROSYJSKIEJ
KSIĘSTWO
IWANA KALITY X anowanie Iwana Kality zajmuje zupełnie
wyjątkowe miejsce w dziejach księstwa moskiewskiego, jak również całej
Rusi w okresie rozdrobnienia. Wydaje się nie ulegać wątpliwości, że władca
ten od samego początku zakreślił sobie bardzo konkretny cel: jak najdalej
idące umocnienie własnego księstwa w sensie ekonomicznym, politycznym
i terytorialnym, a poprzez tego rodzaju działalność - stworzenie możliwie
najtrwalszych podstaw rozwojowych na przyszłość. Chodziło mu właśnie
o umocnienie, a więc nie np. o rozszerzanie za wszelką cenę terytorium, i dla­
tego za czasów Kality księstwo moskiewskie w małym tylko stopniu zwięk­
szyło stan swego posiadania. To jednak, czego Kalita dokonał, wpłynąć miało
bardzo istotnie na późniejszy przebieg wydarzeń; silne księstwo moskiewskie
pod władzą silnych książąt stanie się ośrodkiem tendencji zjednoczeniowych,
których inni władcy albo wcale nie podejmą, albo tylko w bardzo nieznacz­
nym zakresie.
Iwan Kalita miał wszystkie warunki, które go predestynowały do odegra­
nia takiej roli, odznaczał się bowiem zarówno dużą przenikliwością poli­
tyczną i nie byle jakim sprytem, jak i umiejętnością przystosowywania się
do sytuacji. Działając zazwyczaj szybko, potrafił być cierpliwy i trafnie oce­
niać wszystkie wchodzące w grę możliwości; nie doznawał absolutnie żad­
nych wahań w wyborze środków działania i gdy trzeba było, podejmował
akcje bezwzględnie, a nierzadko nawet z okrucieństwem. Dlatego podobnie
jak wielu książąt ruskich przedtem, Kalita od początku do końca swego pa­
nowania utrzymywał jak najlepsze stosunki z Ordą, nie przedsięwziął nigdy
nic, co by go mogło z nią poróżnić, i z jej pomocą uderzał jak najostrzej na
swoich przeciwników.
Nie wynika z tego wcale, że już Kalita myślał o zjednoczeniu całej Rusi.
Na tego rodzaju koncepcje polityczne było jeszcze za wcześnie i przez dość
długi czas musiały dojrzewać przesłanki scalenia rozdrobnionych ziem ru­
skich w jakąś całość. Faktem jest przecież, iż określone osiągnięcia z lat jego
panowania w poważnym stopniu umożliwiały rozwój takich tendencji w przy­
szłości.
I Kalita musiał uznać sprawę tytułu wielkoksiążęcego, który przysługi­
wał wówczas księciu twerskiemu, za pierwszoplanową. Chodziło oczywi­
ście o tytuł wielkiego księcia włodzimierskiego, co warto jeszcze raz zazna­
51
czyć, ponieważ - i niezależnie od posiadania Włodzimierza - zaczęto uży­
wać takiego określenia, np.: wielkie księstwo twerskie, wielkie księstwo ria-
zańskie, wielkie księstwo niżnonowogrodzkie. Jeśli chodzi o tę sprawę, to
warunki szybko ułożyły się w sposób bardzo korzystny dla Kality. W 1327 r.
wybuchło w Twerze powstanie przeciw Tatarom, przy czym zabity został
specjalny poseł chana Uzbeka i zarazem jego brat przyrodni, tak że można
było przewidywać jak najsurowszą akcję represyjną. Kalita uprzedził fakty,
wybrał się natychmiast do chana i naświetliwszy odpowiednio wypadki, po­
wrócił na Ruś z dużym oddziałem wojska tatarskiego. W Ordzie zawsze chęt­
nie widziano inicjowanie walk bratobójczych i dlatego Kalita dostał zgodę
na przeprowadzenie rozprawy z Twerem, mimo iż tak niedawno właśnie książę
twerski Aleksander otrzymał z rąk chana wielkie księstwo włodzimierskie.
Kalita stłumił powstanie przeciwtatarskie w Twerze, pustosząc przy tym
bezlitośnie całą ziemię twerską. Książę Aleksander zdołał zbiec i znalazł
schronienie w Pskowie, a potem uszedł na Litwę; wielkim księciem włodzi­
mierskim został od 1328 r. władca Moskwy, osiągając tak prędko pierwszy
swój cel. Zaraz potem nastąpiło drugie wydarzenie, niezwykle ważne i cha­
rakterystyczne, którego skutki miały być bardzo pozytywne dla księstwa
moskiewskiego; chan postanowił zrezygnować z utrzymywania na Rusi ba-
skaków i dzierżawców danin i upoważnił księcia moskiewskiego do ścią­
gania należności dla Ordy i odsyłania ich w określonych terminach. W ten
sposób Kalita zdobył - niezależnie od innych korzyści - szeroką możliwość
ingerowania w sprawy wewnętrzne poszczególnych księstw. I trzeba powie­
dzieć, że nie wahał się tego wykorzystywać, że w różny sposób uzależniał od
siebie drobniejszych władców, a nawet pozbywał się ich przy pomocy Tata­
rów. Dość często zdarzały się wypadki tajemniczej śmierci różnych książąt.
Nie uniknął tego losu i były wielki książę Aleksander, choć śmierć jego
nastąpiła już nie w tajemnicy. Gdy minęło dziesięć lat od ucieczki z Tweru,
Aleksander, ciągle nie rezygnując ze swoich aspiracji, zdecydował się poje­
chać do Ordy i jeszcze raz stanąć przed Uzbekiem. Wyprawa zakończyła się
sukcesem - chan przywrócił go do łaski i polecił oddać mu księstwo twer­
skie. Po długim okresie spokoju znowu zarysowała się przed Iwanem Kalitą
perspektywa groźnych powikłań i dlatego z właściwą sobie szybkością de­
cyzji podjął on ryzykowną kontrakcję i sam pojechał do Uzbeka, sporządziw­
szy przedtem testament polityczny. Zamiary jego powiodły się w pełni:
Uzbek kazał wezwać Aleksandra i stracić go wraz z synem (1339).
W polityce wewnętrznej Kalita był władcą roztropnym i przewidującym.
Na terenie księstwa moskiewskiego nie prowadzono wojen, nie było rów­
nież najazdów tatarskich, toteż życie stabilizowało się coraz bardziej. Przy­
bywali z innych ziem nowi osiedleńcy, rozwijały się rolnictwo i rzemiosło,
utrzymywała się ożywiona wymiana handlowa. Drogą kupna i różnych ukła­
dów Kalita ostrożnie i nieznacznie, lecz konsekwentnie, rozszerzał również
granice swojego księstwa, nie gardząc nawet możliwościami przyłączenia
małych skrawków ziemi czy choćby poszczególnych gmin wiejskich. Ksią­
52
żę moskiewski nie zapomniał też o Cerkwi; doceniając jej znaczenie jako
możliwego sprzymierzeńca władzy świeckiej, Kalita postarał się o przenie­
sienie siedziby metropolity prawosławnego z Włodzimierza do Moskwy. Prze­
kształcenie Moskwy również w stolicę religijną Rusi i zatwierdzenie przy­
wilejów Cerkwi zapewniły Kalicie i jego następcom trwałą współpracę i po­
parcie z jej strony.
Mimo tylokrotnych dowodów wyrobienia politycznego Kalita także po­
wtórzył błąd wielu dawnych władców, dzieląc w testamencie swoje księstwo
pomiędzy trzech synów. W praktyce nie miało to jednak większego znacze­
nia, ponieważ szczególnym zbiegiem okoliczności realizacja postanowień
testamentowych Kality nie wywołała konfliktów wewnętrznych. Jego na­
stępcą na tronie wielkoksiążęcym był Siemion Dumny (nazywany też w pol­
skiej literaturze historycznej Szymonem Pysznym; 1340-1353). Także i on,
oczywiście, nie mógł objąć władzy bez zatwierdzenia ze strony Ordy, które
jednak szybko uzyskał. Supremację polityczną Siemiona Dumnego na Rusi
uznawali w zasadzie wszyscy książęta. Próbował przeciwstawić mu się No­
wogród, ale musiał ustąpić, gdy książę wysłał przeciw niemu liczne oddziały
wojskowe; nowogrodzianie zapłacili jednorazowo znaczną sumę, niezależ­
nie od stałych świadczeń na rzecz książąt moskiewskich (jako wielkich ksią­
żąt), i zgodzili się na przyjęcie wyznaczonego namiestnika. Siemion Dumny
opanował także łatwo sytuację, gdy w jego własnym księstwie doszło do
wystąpienia bojarów niezadowolonych z nieustannego wzrostu i umacnia­
nia się władzy książęcej. Wzbogaciła się również wtedy Moskwa o nowe
nabytki terytorialne, m.in. przyłączone zostało niewielkie księstwo juriew-
skie, leżące na północny zachód od Włodzimierza.
Siemion Dumny umarł na skutek panującej zarazy. Rządy po nim objął
jego brat Iwan II Piękny (1353-1359), kontynuując dotychczasową linię po­
lityczną. Utrzymywał zatem dobre stosunki z Tatarami, stłumił nową próbę
wystąpienia bojarskiego, strzegł swojego przodującego stanowiska na Rusi,
starał się o nowe nabytki terytorialne. Krótki okres panowania nie pozwolił
mu na uregulowanie każdego zakresu spraw i dlatego mimo wszystko sytu­
acja w księstwie moskiewskim zaczęła wykazywać pewne oznaki chwiejno-
ści. Pogorszyła się zaś jeszcze bardziej, gdy po śmierci Iwana Pięknego for­
malnie przejął władzęjego małoletni syn Dymitr (1359-1389). Przede wszyst­
kim można było obawiać się nowych prób wywoływania zamętu ze strony
bojarów, którzy w danym momencie nie mieli nad sobą silnej ręki władcy.
Ponadto autorytet księcia moskiewskiego doznał od razu olbrzymiego
uszczerbku: w 1360 r. Orda oddała wielkie księstwo włodzimierskie Dymi­
trowi, księciu suzdalskiemu. Nie trwało to jednak długo, staraniem bowiem
niektórych bojarów udało się w dwa lata potem odzyskać jarłyk dla Dymitra
moskiewskiego i tym razem już na stałe. Tytuł wielkoksiążęcy miał pozostać
odtąd w ręku książąt moskiewskich aż do ostatecznego zrzucenia zwierzch­
nictwa tatarskiego. Godząc się na przyznanie tytułu Dymitrowi moskiew­
skiemu, a potem utrzymując ten stan rzeczy w odniesieniu do następnych
53
książąt Moskwy (były przejściowe odstępstwa od tego, praktycznie bez zna­
wet przeniósł stolicę. Było to po najeździe mongolskim —osłabione księstwa
czenia), Orda przestała stosować jedynie bezpieczną dla siebie zasadę. Przed­
ruskie nie mogły stawiać oporu. W latach następnych jeszcze bardziej okrze­
tem nigdy nie można było być pewnym, kto uzyska tytuł wielkoksiążęcy,
pła władza Mendoga, który w 1253 r. uzyskał nawet od papieża Innocente­
i o jego posiadanie toczyły się zawzięte i krwawe walki, nieustannie wynisz­
go IV - po uprzednim przyjęciu chrześcijaństwa - tytuł królewski. Dalsze
czające Ruś i z natury rzeczy utrwalające poddaństwo wobec chana. Odda­
jego losy - powrót do pogaństwa, zaciekłe walki z Krzyżakami i śmierć z rę­
jąc na stałe tytuł w ręce książąt moskiewskich, chanowie tatarscy popełnili
ki spiskowców (1263) - nie zmieniły sytuacji. Przez kilkadziesiąt lat co prawda
duży błąd z punktu widzenia własnych interesów, umożliwili bowiem Mo­
Litwa, zajęta nieustannymi walkami wewnętrznymi, nie kontynuuje ekspan­
skwie stopniowe zbieranie sił i realizację jednoczenia ziem ruskich. Odwrot­
sji na tereny ruskie, lecz potem proces ten został znowu podjęty i przebiegał
ną stroną tego procesu musiało być osłabienie Ordy i - niedługo później - jej
z nadzwyczajną szybkością, szczególnie za Giedymina (1316-1341), który
rozpad na kilka chanatów.
tytułował się wielkim księciem litewskim, a czasami używał nawet tytułu
Po dojściu do pełnoletności i objęciu osobistych rządów Dymitr od razu
królewskiego. Zresztą już jego poprzednik, Witenes, zajął Połock korzysta­
dał się poznać jako władca energiczny i zapobiegliwy. Szczególną jego za­
jąc z rozdrobnienia politycznego ziemi połockiej, która dzieliła się wtedy na
sługą było przebudowanie Kremla moskiewskiego i otoczenie go kamienny­
mi ścianami i basztami, co miało się niedługo nad wyraz przydać. Książę kilka drobnych księstw.
Działając zarówno siłą, jak też za pomocą różnych innych zabiegów, głów­
moskiewski przewidywał, iż grożące z różnych stron niebezpieczeństwa do­
nie zaś małżeństw swoich synów, Giedymin zdobył księstwo mińskie, witeb­
prowadzić mogą nawet do konieczności stawienia czoła wrogom w samej
skie, turowsko-pińskie oraz częściowo dzisiejsze Podlasie - dorzecze środ­
stolicy. A wrogów tych było sporo, przede wszystkim książęta twerski i ria-
kowego Bugu i górnej Narwi. Mimo widomego wzrostu potęgi państwa li­
zański, którzy zamierzali przełamać hegemonię Moskwy. Wśród rozwijają­
tewskiego i przeniesienia stolicy z Trok (Troki były stolicą po Nowogródku)
cych się konfliktów pogarszały się stosunki z Tatarami, prócz tego zagroził
do Wilna, właśnie żywioł ruski zdobywał na Litwie coraz większe znacze­
bezpośrednio Moskwie jeszcze jeden groźny nieprzyjaciel - Litwa.
nie, a język ruski stał się językiem urzędowym Litwy.
Całe swoje panowanie poświęcił dalszemu podbojowi ziem ruskich syn
Giedymina, Olgierd (1345-1377). Najpierw podporządkował sobie księstwo
LITWA I MOSKWA
kijowskie, w którym osadził jednego z synów jako namiestnika, a także Wo­
łyń. Potem zastępy Olgierda mszyły na Podole, którym wtedy rządzili bez­
Rozdrobnione i zajmujące stosunkowo niewielkie terytorium plemiona
pośrednio Tatarzy, i rozpoczęły z nimi wojnę. Rozgromiwszy Tatarów w bi­
litewskie zajmowały się rolnictwem, myślistwem i rybołówstwem, a prócz
twie nad Sinymi Wodami (dopływ Bohu, 1362), Olgierd zawładnął Podolem
tego napadały niejednokrotnie pod wodzą swoich kunigasów na ziemie pol­
i osadził tam przedstawicieli innej gałęzi wywodzącej się od Giedymina -
skie i ruskie. Częste wyprawy wymagały tworzenia większych związków
Koriatowiczów. Rywalizacja o Podole, przedtem także o Wołyń, stała się przy­
plemiennych, żywot ich jednak z reguły nie był długi. W drugim ćwierćwie­
czyną długiego konfliktu polsko-litewskiego, w którego rezultacie część tych
czu XIII w. pojawił się nowy, niezwykle ważny impuls, którego działanie
terytoriów przypadła Polsce. Mówiąc o wyprawach podolskich Olgierda, łą­
w znacznej mierze przyśpieszyć miało wytworzenie się form państwowych
czy się z nimi często przesunięcie południowej granicy Litwy aż do wybrze­
- niebezpieczeństwo niemieckie ze strony Krzyżaków i Kawalerów Mieczo­
ża Morza Czarnego; miało to jednak charakter nawet mniej niż formalny
wych. Jeden z kunigasów litewskich, Mendog (Mindowe), potrafił umocnić
i raczej przypada na czasy późniejsze, niezależnie od tego, że Litwa nigdy
przejściową władzę wodza wypraw zbrojnych i zjednoczyć znaczną część
nie utrzymywała na tych terenach swojej administracji państwowej, a wła­
plemion litewskich (około 1235 r.), a potem cały kraj. W bezpośredniej ge­
dza wielkich książąt litewskich nad tymi tzw. Dzikimi Polami zawsze była
nezie tego procesu tkwić musiało przede wszystkim operowanie siłą, oddzia­
łami zbrojnymi; dysponując nimi, dokonał Mendog podboju niektórych ziem tylko nominalna.
Podboje Olgierda objęły terytoria leżące na wschód od Dniepru, a więc
ruskich, co zapoczątkowało bardzo długo trwającą ekspansję polityczną
Litwy na tereny Rusi. Państwo litewskie rozszerzać się odtąd miało nieustan­ ziemie dawnego księstwa perejasławskiego, czemihowskiego i nowogrodz-
nie przez sto kilkadziesiąt lat, przy czym ziemie ruskie zajmowały znaczną ko-siewierskiego, częściowo także smoleńskiego, tzn. jego północną część
większość jego terytorium. z miastami Białą i Toropcem. Obszar Litwy powiększył się dwukrotnie, z tym
Mendog przyłączył do Litwy tzw. Ruś Czarną, na południe od górnego że ziemie rdzennie litewskie nie stanowiły więcej niż jedną dziewiątą cało­
Niemna (posiadłości częściowo księstwa połockiego, częściowo turowsko- ści. Organizacja wewnętrzna tych nabytków przedstawiała się dość osobli­
-pińskiego i wołyńskiego), ze Słonimiem i Nowogródkiem, do którego na­ wie; w niektórych księstwach Olgierd pozostawił dawnych suwerenów -
Rurykowiczów, w innych osadził swoich synów i innych krewnych - Giedy-
54
 Byli nimi: Oleg, książę riazański, i następca Olgierda na wielkoksiążęcym
minowiczów. Całość wszystkich ziem wiązała się z sobą dość luźnie, w żad­
tronie litewskim, przyszły król polski, Jagiełło. Mimo układów i obietnic żaden
nym zaś razie nie można wtedy mówić o jakiejś centralizacji władzy pań­
z nich jednak nie udzielił Mamajowi konkretnej pomocy; Jagiełło spóźnił się
stwowej. Żywioł ruski przeważał, rzecz jasna, o wiele silniej niż np. za Gie­
ze swymi oddziałami, a Oleg cofnął się w ostatniej chwili.
dymina, przy czym wpływy te nie napotykały żadnego oporu, ani też nie
Decydująca bitwa rozegrała się 8 września 1380 na Kulikowym Polu,
myślano stawiać im żadnej tamy.
u ujścia Niepriadwy do Donu (w pobliżu źródeł tej rzeki), na terenie księ­
Olgierd miał duży autorytet polityczny w Nowogrodzie i Pskowie, a do­
stwa riazańskiego. Starcie było zaciekłe i krwawe. Początkowo Tatarzy uzy­
szły jeszcze do tego coraz ściślejsze kontakty z Twerem. Ponieważ popierał
skali przewagę i zanosiło się na ich zwycięstwo nad wojskami ruskimi, do­
książąt twerskich i na tym tle zaczęły się kształtować zamierzenia wyprawy
wodzonymi przez Dymitra. Rozstrzygnęło o wyniku mocne i niespodziewa­
zbrojnej na Moskwę. Główne przyczyny tkwiły jeszcze głębiej. Opanowaw­
ne uderzenie oddziałów, przedtem ukrytych, których obecności Tatarzy się
szy tak wielką część Rusi, Olgierd musiał też brać pod uwagę środki ko­
nie spodziewali. Nastąpiło zupełne rozgromienie wojsk tatarskich, część ich
nieczne do jakiegoś zabezpieczenia sobie tego nieprawdopodobnego rozro­
wraz z Mamajem uciekła w popłochu. Bitwa kulikowska miała-zupełnie
stu terytorialnego. Księstwo moskiewskie od długiego już czasu pretendo­
wyjątkowe znaczenie w dziejach Rusi, po raz pierwszy bowiem od 140 lat
wało do podporządkowania sobie na wszelkie sposoby innych dzielnic. Był
Tatarzy ponieśli na Rusi klęskę, i to tak straszną - ze względu na liczbę bio­
to zatem w danym układzie stosunków główny i śmiertelny wróg Litwy i moż­
rących udział w tej bitwie była ona jedną z największych w średniowieczu.
na było przypuszczać, że w razie powodzenia Olgierd uczyniłby wszystko,
Zwycięstwo na Kulikowym Polu odegrało wielką rolę w formowaniu się
aby je rozgromić.
ówczesnej świadomości narodowej i zrozumieniu idei jedności ziem ruskich.
Taka była geneza trzech wypraw Olgierda na Moskwę (1368-1372). Nie
Od tego czasu władza chanów tatarskich nad Rusią słabnie nieustannie, staje
przygotowano ich jednak należycie, znaczna odległość również odegrać
się coraz bardziej iluzoryczna i wreszcie zaniknie zupełnie. Właściwy autor
musiała określoną rolę, a zadecydowała postawa i dzielność obrońców Mo­
zwycięstwa, książę Dymitr, uzyskał przydomek „Doński”.
skwy i Kremla, który właśnie niedawno przebudowano. Oblężenie, do które­
Bezpośrednie skutki tak wielkiego zwycięstwa były jednak bardzo zniko­
go doszło w pierwszej i drugiej wyprawie, trwało krótko i musiało zostać
me, co więcej, zaraz potem spotkać miała Moskwę prawdziwa katastrofa.
bardzo szybko zwinięte. W trzeciej swojej wyprawie Olgierd nie doszedł do
Tatarzy reprezentowali jeszcze dużą siłę, a wojska ruskie poniosły istotne
murów Kremla i musiał cofnąć się z powodu strat doznanych w trakcie mar­
straty w poprzednich wojnach i w bitwie na Kulikowym Polu. Zaszła też bar­
szu. Na tym skończyły się na razie agresywne poczynania Litwy wobec
dzo niekorzystna zmiana w samej Ordzie, mianowicie chan tzw. Białej Ordy
Moskwy, ale nie rezygnował jeszcze książę twerski Michał, uzyskawszy
(na wschód od Wołgi), Tochtamysz, wystąpił przeciw Mamajowi, który po­
w Ordzie potwierdzenie wielkoksiążęcego nadania. Stosunki Dymitra mo­
niósłszy klęskę, uciekł na Krym i tam zginął. Osiągnąwszy władzę w Złotej
skiewskiego z Tatarami zostały zerwane, i to po raz pierwszy w okresie
Ordzie, Tochtamysz postanowił przywrócić poprzedni stan całkowitej zależ­
zwierzchnictwa tatarskiego aż w tak zdecydowany sposób. Było rzeczą ja ­
ności Rusi od Ordy i gdy żądania jego nie zostały zaspokojone, ruszył nie­
sną, że nie obejdzie się bez generalnej rozprawy. Przygotowując się do niej,
spodziewanie na Moskwę. Zaskoczenie udało się Tatarom i nie przygotowa­
Dymitr uderzył najpierw na Twer i zmusił go do uległości, łącznie z wy­
ni mieszkańcy Moskwy znaleźli się w obliczu wielkiego niebezpieczeństwa;
rzeczeniem się pretensji do tytułu wielkoksiążęcego i obietnicą udzielenia
Dymitr Doński opuścił miasto, ażeby zebrać oddziały wojskowe w rejonach
pomocy zbrojnej w przyszłych walkach z Ordą (1375). Rok później woj­
położonych bardziej na północ, gdzie można było spodziewać się większych
ska Dymitra przedsięwzięły wyprawę na Bułgarów kamskich, zmuszając
rezerw. Mimo dużego zamętu, wywołanego napływem przerażonej ludności
ich do płacenia daniny.
okolicznej i wyjazdu wielu bogatszych mieszkańców, Moskwa broniła się
dzielnie. Działając chytrościąi obietnicami, zdołał jednak Tochtamysz wziąć
miasto, po czym rozgrabiono je i zniszczono, mordując mieszkańców. Temu
MOSKWA ITATARZY
samemu losowi uległy kolejno Włodzimierz, Perejasław Zaleski, Możajsk,
Juriew oraz inne miasta i dopiero wtedy objuczeni łupami Tatarzy cofnęli się
W tym samym jednak czasie Orda zdołała się otrząsnąć z dosyć długo
w swoje stepy, uprowadzając też tysiące jeńców. Dymitr zmuszony był zno­
trwającego stanu rozprzężenia wewnętrznego i pod wodzą chana Mamaja
wu uznać zwierzchnictwo Ordy i aż do końca swego panowania pozostawał
jeszcze raz dojść do jedności i siły. Zaczęły się ataki zagonów tatarskich na
z nią w dobrych stosunkach.
różne części ziem ruskich, głównie na księstwo riazańskie i niżnonowogrodz-
I on podzielił przed śmiercią państwo między synów, wyznaczając jednak
kie, z różnymi rezultatami. Jednocześnie Mamaj przygotowywał wielką wy­
najstarszemu z nich największe posiadłości i przekazując mu tytuł wielkiego
prawę na Moskwę, nie zaniedbując również zjednania sobie sojuszników.

57
księcia. Po raz pierwszy zatem doszło do przekazania tytułu w formie dzie­
wyprawa zakończyła się jednak ciężką klęską w bitwie nad Worsklą (nieco
dzictwa, niezależnie od Ordy, choć w praktyce trzeba było postarać się o jar-
na północ od dzisiejszej Połtawy) z oddziałami chana Złotej Ordy Timur
łyk. Następca Dymitra Dońskiego, Wasyl I (1389-1425), uczynił to z powo­
Kutłuka i przysłanego przez Tamerlana z pomocą chana Edygeja (Edygi);
dzeniem i - działając po staremu za pomocą znacznych sum - uzyskał nawet
jego głównie zasługą było rozgromienie wojsk Witolda.
zgodę chana na przyłączenie do Moskwy księstwa niżnonowogrodzkiego.
Mimo to penetracja litewska w głąb ziem ruskich trwała nadal. W 1404 r.
Realizacja tego nastąpiła w latach 1392-1393, przy czym jest rzeczą charak­
wzięto Smoleńsk, przejściowo opanowany już przedtem; wyrugowany ze
terystyczną, że bojarzy niżnonowogrodzcy oświadczyli się za Wasylem i wy­
swego dziedzictwa książę smoleński powrócił jednak w 1401 r. i utrzymy­
dali w jego ręce własnego księcia Borysa. Stało się to wprawdzie wtedy, gdy
wał się w Smoleńsku jeszcze przez trzy lata, korzystając z pomOcy księcia
oddziały moskiewskie i tatarskie weszły do Niżnego Nowogrodu, lecz siła
moskiewskiego. Wasyl I nie zamierzał przypatrywać się biernie dalszym po­
atrakcyjna Moskwy i coraz bardziej powszechne tendencje zjednoczeniowe
stępom Litwy, a choć z utratą Smoleńska musiał się ostatecznie pogodzić,
musiały przy tym odegrać swoją rolę. Książę moskiewski znalazł się w po­
przeciwstawił się jednak później skutecznie próbom opanowania Pskowa przez
siadaniu jednego z najważniejszych na Rusi ośrodków handlowo-rzemieśl-
Witolda (1406). Odtąd przez dwa lata toczyły się działania wojenne między
niczych, położonego u ujścia Oki do Wołgi, umożliwiającego kontrolę całe­
Moskwą i Litwą. W toku ich przeszły w posiadanie Litwy tzw. księstwa wier-
go tamtejszego systemu rzecznego i ważnego pod względem obronnym.
chowskie (wierchowje - część dorzecza w pobliżu źródeł rzeki, w tym wypad­
Wasyl I poczynił prócz tego sporo innych jeszcze nabytków terytorial­
ku Oki) z takimi grodami, jak Lubuck, Kozielsk i Odojew. Nabytki te okazać
nych, m.in. księstwo muromskie na południowy wschód od Włodzimierza.
się jednak miały bardzo nietrwałe i kłopotliwe. Ostatecznie Wasyl zgodził
Od republiki nowogrodzkiej oderwano kilka miast z okręgami, np. Wołogdę
się na uznanie wpływów politycznych Litwy w Pskowie i Nowogrodzie.
na północy. Leżący daleko na północny wschód (nad Suchoną) Wielki Ustiug
Ustępstwo Wasyla wywołane zostało nowym niebezpieczeństwem tatar­
też wszedł w skład księstwa moskiewskiego, które w ten sposób objęło część
skim. W 1408 r. Edygej postanowił powtórzyć dawny manewr Tochtamysza
ziem zamieszkanych przez Zyrian (Korni), gdzie szybko zaczęło się szerzyć
i zjawił się niespodziewanie pod Moskwą; nie potrafił jednak jej zdobyć i mu­
chrześcijaństwo i piśmiennictwo duchowne.
siał zadowolić się okupem, a w drodze powrotnej, zataczając duże koło na
Panowanie Wasyla I przypadło na okres największej potęgi Litwy i dlate­
północ i wschód, zniszczył Perejasław, Rostów i Niżny Nowogród.
go ówczesne stosunki litewsko-mskie mają duże znaczenie. Mniej więcej od
końca lat siedemdziesiątych, a bardzo już intensywnie od chwili wstąpienia
na tron polski, realizował Jagiełło, zwykle razem z Witoldem, koncepcję scen­
tralizowania władzy państwowej na wchodzących w skład Litwy ziemiach WALKI WEWNĘTRZNE
ruskich. Polegało to na usuwaniu poszczególnych książąt, zarówno Ruryko­
Następcą Wasyla I był jego małoletni syn Wasyl II (przezwany później
wiczów, jak i Giedyminowiczów, których Olgierd osadził w różnych księ­
Ślepym; 1425-1462). Nowy książę moskiewski nie obejmował rządów pod
stwach. Akcję centralizacji prowadzono niewątpliwie z dalej idącymi zamie­
najlepszymi auspicjami, ponieważ właśnie od końca 1425 r. „mór był wielki
rzeniami - rozbicia Złotej Ordy i opanowania pozostałych ziem ruskich. Na
w Pskowie i w Nowogrodzie, w Torżku i w Twerze... i w Moskwie, i we
tym tle doszło nawet do sojuszu Jagiełły z Tochtamyszem, który poczuł się
wszystkich miastach ruskich... i na całej ziemi”. Zaraza srożyła się wyjątkowo
zagrożony w swoim stanie posiadania wobec szybkiego wzrostu nowego
długo, zebrała straszne żniwo i wygasła dopiero po dwóch latach. Za czasów
imperium mongolskiego pod władzą Tamerlana. Tamerlan popierał innego
Wasyla II Ruś miała stać się też widownią najdłuższej i najkrwawszej w swo­
pretendenta do objęcia władzy w Złotej Ordzie i dlatego Tochtamysz chętnie
ich dziejach wojny feudalnej, do której doszło w wyniku od dawna trwających
nawiązał kontakt z Jagiełłą, obiecując mu w zamian za pomoc zwierzchnic­
konfliktów między władzą książęcą i arystokracją. Chodziło tylko częściowo
two nad Rusią północno-wschodnią. Niewiele jednak wyszło z tego porozu­
0 arystokrację bojarską, ponieważ znaczna część bojarów była po strome księ­
mienia, podobnie jak przed kilkunastu laty z sojuszu z Mamajem.
cia. Głównymi przeciwnikami wielkiego księcia stali się tzw. moskiewscy ksią­
W 1395 r. Tamerlan rozgromił Tochtamysza i zaraz potem uderzył na zie­
żęta udzielni, tzn. ci, którzy w wyniku podziału przeprowadzonego kiedyś przez
mie ruskie, lecz cofnął się z nieznanych przyczyn, poprzestając na zburzeniu
Dymitra Dońskiego otrzymali inne dzielnice. Dymitr przewidywał również
Jelca na południowych krańcach ziemi riazańskiej. Zaraz potem wyruszyła
w swoim testamencie, że po śmierci jego następcy (tzn. Wasyla I) władzę po­
wyprawa litewska na południe, dochodząc do Morza Czarnego i Krymu; dzięki
winien otrzymać najstarszy z kolei brat. Przekazanie przez Wasyla I władzy
niej Tochtamysz mógł się utrzymać na Krymie. W 1399 r. liczne wojsko pol­
synowi, a nie bratu, było zatem naruszeniem testamentu Dymitra Dońskiego
sko-litewskie, dowodzone przez Witolda i posiłkowane przez Tochtamysza,
1dlatego brat zmarłego księcia Jerzy, książę galicki, postanowił zakwestiono­
rozpoczęło marsz na południe, ażeby rozprawić się ze Złotą Ordą. Znana ta
wać prawa Wasyla II.

58
 Zanim Wasyl II doszedł do pełnoletności, rządy sprawowała w jego za­
stępstwie matka, Zofia, córka Witolda. Ponieważ i Wasyl I, umierając, pole­
cił syna Witoldowi (swojemu teściowi), Jerzy galicki nie ośmielił się wystąpić
w obawie przed potęgą Witolda. Gdy jednak wielki książę litewski w 1430 r.
umarł, zatarg zaczął się od razu. Początkowo próbowano rzecz załatwić w Or­
dzie, która poparła Wasyla II, i wtedy doszło do dwudziestoletniej wojny. Jej
inicjator, Jerzy galicki, umarł wprawdzie niebawem, lecz mimo to walkę kon­
tynuowali jego synowie, Wasyl Kosooki i Dymitr Szemiaka. Działania wo­
jenne prowadzono z coraz większą zaciekłością i okrucieństwem. Gdy Sze­
miaka przeszedł przejściowo na stronę księcia moskiewskiego, Wasyl Koso­
oki doznał porażki i po wzięciu do niewoli został oślepiony. Wojna trwała
nadal, mieszali się do niej też inni książęta, Litwini i Tatarzy, Moskwa prze­
chodziła trzykrotnie z rąk do rąk (po raz pierwszy zajął ją jeszcze przedtem
Jerzy galicki).
Tymczasem wygnany ze Złotej Ordy wnuk Tochtamysza, Ułu-Muham-
med, przeszedł ze swoimi oddziałami na północ i przeniósł swoje koczowi-
ska do środkowego Powołża, skąd czyniono nieustannie wyprawy na ziemie
ruskie. W jednej z takich wypraw Wasyl II został wzięty do niewoli, po czym
uwolniono go za obietnicę dużego wykupu i Wasyl wrócił do Moskwy z do­
stojnikami tatarskimi, by ściągnąć tam i wręczyć im ten okup. Niezadowole­
nie ludności wyzyskał Dymitr Szemiaka, sprzymierzając się z częścią boja­
rów moskiewskich, a także z księciem twerskim, i opanował Moskwę, gdy
Wasyl udał się na zwiedzenie klasztoru w Troice-Siergijewie (Zagorsk, dziś
Siergijew-Posad na północny wschód ęd Moskwy). Wasyla schwytali tam
ludzie Szemiaki i przewieźli do Moskwy; książę moskiewski nie uniknął bar­
barzyńskiego okaleczenia, jakie sam przedtem zgotował Wasylowi Koso­
okiemu. Oślepionego Wasyla II wywieziono do Uglicza (1446).
Jednakowoż urok centralnej władzy wielkoksiążęcej był już zbyt wielki
i dlatego mimo tak wielkiej tragedii Wasyl II bynajmniej nie stracił zwolen­
ników. Stanęła po jego stronie ludność Moskwy, przedtem niezadowolona
tylko przejściowo, stanęło również duchowieństwo z biskupem riazańskim
Jonaszem na czele, który zagroził Szemiace klątwą. Pod naciskiem tych sił
społecznych Szemiaka wypuścił Wasyla II, który udał się do Tweru, gdzie zdo­
łał porozumieć się - wypadek rzadki w stosunkach Moskwy i Tweru - z tam­
tejszym księciem Borysem. Bojarzy moskiewscy i inni stronnicy księcia mo­
skiewskiego, którzy przedtem musieli uciekać przed Szemiaką, zaczęli przy­
bywać masowo do Tweru. Szemiaka tracił siły i niedługo opuścił Moskwę,
uchodząc na północ, lecz później jeszcze niepokoił posiadłości Wasyla na­
padami znienacka i próbował podburzyć przeciwko niemu Nowogród. Wszyst­
ko skończyło się, gdy w 1453 r. otruto Szemiakę w Nowogrodzie.
Na okres rządów Wasyla II przypadają intensywne starania kurii rzym­
skiej o realizację unii obu Kościołów. Sytuacja wyjątkowo sprzyjała takim
tendencjom, ponieważ zagrożone przez Turków cesarstwo bizantyjskie go­
towe było na najdalej idące ustępstwa, byleby tylko otrzymać pomoc. W grę
60
wchodziło jednak również uznanie unii przez Ruś, na czym papiestwu mu­
siało szczególnie zależeć. Unię obu Kościołów, bardzo nietrwałą zresztą,
zawarto na soborze we Florencji w 1439 r. Gorącym rzecznikiem unii, która
by objęła również ziemie ruskie, był metropolita kijowski, Grek Izydor z Pe­
loponezu. Za sprawą Wasyla II nie uznano unii w księstwie moskiewskim,
a zgromadzeni na synodzie biskupi ruscy pozbawili Izydora godności metro­
polity i obdarzyli tą godnością biskupa Jonasza. Zarówno Jonasz, jak i jego
następcy rezydowali już w Moskwie.
Po odniesieniu ostatecznego zwycięstwa nad przeciwnikami Wasyl II
postanowił rozprawić się z Nowogrodem i zorganizował wyprawę na wielką
skalę. Wojska nowogrodzkie zostały rozbite, a republika musiała przyjąć cięż­
kie warunki układu jażełbickiego (Jażełbice, na południowy wschód od No­
wogrodu), w 1456 r. Nowogród tracił znaczną część swojej dotychczasowej
samodzielności politycznej, wyrzekając się prawa prowadzenia na własną
rękę polityki zewnętrznej; ponadto zobowiązywał się nie udzielać u siebie
schronienia przeciwnikom księcia moskiewskiego i musiał zapłacić wielką
kontrybucję. Po tak długim okresie walk i niebezpieczeństw Moskwa, prze­
trwawszy wszystko szczęśliwie, znalazła się u szczytu swoich możliwości,
które sięgały teraz już zjednoczenia wszystkich ziem Rusi północno-wschod­
niej. Zadanie to podjęli i wykonali dwaj następcy Wasyla II, przede wszyst­
kim zaś jego syn i następca bezpośredni - Iwan III (1462-1505).
Ostateczne zjednoczenie znacznej części ziem ruskich stało się możliwe
nie tylko dzięki przezwyciężeniu tendencji odśrodkowych, lecz także dzięki
pogłębiającemu się nieustannie osłabieniu i rozpadowi Złotej Ordy. Właśnie
w okresie, gdy na Rusi toczyła się wojna feudalna, Złota Orda rozpadła się
na kilka niezależnych od siebie chanatów. Nad środkową Wołgą powstał cha­
nat kazański, założony przez wspomnianego już Ułu-Muhammeda, który zajął
terytorium Bułgarów kamskich i kazał zabić ostatniego ich władcę. W cha­
nacie tym, po pewnym dalszym rozszerzeniu jego granic, znalazła się lud­
ność bardzo różnorodna: Tatarzy, Czeremisi, Wotiacy (Udmurtowie), Czu-
wasze i Mordwini. Był to jedyny chanat, w którym rolnictwo stanowiło jed­
ną z istotnych podstaw struktury ekonomicznej.
Prócz tego powstał w tym samym czasie chanat astrachański, po obu stro­
nach dolnej Wołgi, ze stolicą w Astrachaniu, w delcie tej rzeki. Na wschód
i północny wschód od tego chanatu koczowała Orda Nogajska, która już
w XIII w. oddzieliła się pod chanem Nogajem po raz pierwszy od Złotej Ordy
i od tego czasu kilkakrotnie się z nią jeszcze łączyła.
Koczowiska Nogajców obejmowały bardzo rozległe terytorium, od pół­
nocnego wybrzeża Morza Kaspijskiego dalej na północ i północny wschód
aż do linii rzek Kamy i Tury. W Syberii zachodniej, w dorzeczu Obu powstał
chanat sybirski. Na Krymie i przyległych do Morza Azowskiego terenach
utworzył się chanat krymski, początkowo jedna z dzielnic Złotej Ordy, rzą­
dzona przez namiestnika, od połowy XV w. samodzielny organizm państwo­
wy, nieco potem wasalny wobec Turcji. W drugiej połowie XV w. Krym
61
był wiernym sojusznikiem Moskwy, lecz za to później przysparzał jej (tak wien okres lub dożywotnio niektórym spośród swoich sług kawałki ziemi
samo Polsce) nieustannych kłopotów przez 250 lat. w celu zagospodarowania. Szeroko stosowali ten system książęta, którzy nie
skąpili nadań w zamian za służbę wojskową lub dworską. Nadania takie,
zwykle dożywotnie, nazywano pomiestjami (stąd później nazwapomieszczik
- obszarnik). Stanowiły one nadal własność książęcą i nawet jeśli za zgodą
SYSTEM WŁADANIA ZIEMIĄ. MIASTA
władcy przechodziły po śmierci użytkownika na jego syna, to pod tymi sa­
mymi warunkami. Pomiestja nie wolno było oczywiście ani sprzedać, ani
Najważniejsza gałąź gospodarki ruskiej - rolnictwo, przeżywało po na-
podarować. Ci tzw. ludzie służebni, zawsze więc w wysokim stopniu za­
jeździe mongolskim ciężkie dziesięciolecia. Niełatwo było dźwignąć je z ru­
leżni od księcia, rekrutowali się głównie spośród uboższych feudałów, róż­
iny, zwłaszcza że napady nie ustawały i potem; niektóre tylko ziemie znajdo­
nych sług książęcych, a nawet ludzi wolnych niższego stanu i chłopów. Tym
wały się pod tym względem w szczęśliwszym położeniu. Dzielnice północno-
również nadawano niekiedy ziemię, bo książęta stale potrzebowali dodat­
-wschodnie, odgrodzone od południowych stepów gęstymi lasami i szerokimi
kowej siły wojskowej. Znaczną część ludzi służebnych stanowili słudzy
rzekami, stanowiły teren stosunkowo najbardziej bezpieczny. W niektórych
dworu książęcego (dworianie), nazwą tą zatem zaczęto obejmować wszyst­
spośród nich, przede wszystkim w księstwie moskiewskim, przyczyniała się
kich obdarzonych nadaniami. Ukształtowała się z nich średnia warstwa feu­
też w znacznym stopniu do tego roztropna polityka książąt. Z biegiem czasu
dalna - dworianstwo\ w XV w. używano na określenie jej innych również
przybywało ludności, zwiększała się stale liczba siół i innych osad, zagospo­
nazw, np. „dzieci bojarskie”, w wiekach późniejszych termin ten oznaczał
darowywano tereny leżące odłogiem lub w ogóle nietknięte, udoskonalała
szlachtę.
się technika uprawy roli. Oprócz dawniejszego systemu, który polegał na
Ludzie służebni byli główną oporą władzy księcia, który formował z nich
uprawianiu danego kawałka gruntu aż do wyczerpania, w coraz szerszej mierze
oddziały zbrojne i dzięki temu mógł odnosić sukcesy zarówno w swojej po­
zaczął wchodzić w użycie system trójpolowy, podobnie jak główne narzę­
lityce zewnętrznej, jak i - co będzie szczególnie ważne w XVI w. - dawać
dzie pracy rolnika - socha drewniana, ustępowało powoli miejsca sosze z że­
sobie radę z opozycją wewnętrzną. Przy tym wszystkim rozwój systemu be-
laznym zakończeniem. Żelazo wytapiano też tu i ówdzie na wsi sposobem
neficjalnego prowadził do pewnych nieuchronnych następstw. W otrzyma­
chałupniczym, tak samo wydobywano czasem sól lub zajmowano się - nie­
nych dobrach ludzie służebni korzystali w całej rozciągłości z pracy chło­
zależnie od pewnych rzemiosł - działalnością o charakterze przemysłowym,
pów, co więcej, zawsze byli zainteresowani w zwiększeniu powinności chłop­
jak obróbka żelaza. Oprócz uprawy roli duże znaczenie miały oczywiście
skich i w przywiązaniu chłopa do ziemi, żeby w ten sposób zapewnić sobie
chów bydła, rybołówstwo i bartnictwo.
trwale stan posiadania siły roboczej i jak najbardziej zwiększyć własne do­
Ostatnie dwa stulecia rozdrobnienia feudalnego stanowiły okres szcze­
chody. Chłopi zaś, nie mogąc i nie chcąc znosić ucisku, buntowali się, wno­
gólnie intensywnego rozwoju wielkiej własności ziemskiej, przy czym pro­
sili skargi za zagarnianie swoich gruntów, a ponieważ nie dawało to żadnych
ces ten nieustannie pociągał za sobą także wzrost uzależnienia osobistego
rezultatów, zaczęło się też zbiegostwo. Uchronić przed tymi niepożądanymi,
ludności chłopskiej, zmuszanej do coraz większych świadczeń i obarczanej
a często i groźnymi zjawiskami mogła tylko silna, możliwie najsilniejsza
coraz cięższymi powinnościami. W miarę przyłączania do Moskwy innych
władza centralna i dlatego musiał w dziejach Moskwy nastąpić zbieg wszyst­
dzielnic powiększały się tym samym i znaczne dobra rodowe tamtejszych
kich odnośnych tendencji: zjednoczenia ziem ruskich, oparcia struktury spo-
książąt. Całą ziemię uznawano nadal w sensie prawnym za własność księcia;
łeczno-wojskowej na nadaniach typu beneflcjalnego i scentralizowania całe­
analogicznie jednak bojarzy przypisywali sobie prawo własności nawet do
go aparatu państwowego. Rozwój centralizacji władzy postępował naprzód
tych zagonów chłopskich, które dopiero powstawały - np. po wykarczowa-
w miarę postępów w procesie zjednoczeniowym.
niu lasu.
Dużej wagi oporą kształtującej się władzy centralnej, choć nie tak silną
Główną formą feudalnego władania ziemią były początkowo rodowe
jak na Zachodzie, były miasta. W XIV i XV w. zwiększała się stale zarówno
i dziedziczne posiadłości bojarskie (wotcziny), którymi feudał rozporządzał
liczba miast, jak i liczba ludności miejskiej, a niektóre miasta stały się bar­
swobodnie, mogąc je przekazywać dzieciom, darowywać, sprzedawać i za­
dzo silnymi ośrodkami rzemieślniczo-handlowymi i politycznymi. Należały
stawiać. Takiego samego typu własność stanowiły dobra książęce i cerkiew­
do nich przede wszystkim Nowogród i Psków, potężne gospodarczo jeszcze
ne. Z czasem zwiększała się zależność bojarów od księcia, zwłaszcza od księ­
przed najazdem mongolskim, Twer, Niżny Nowogród, Perejasław Riazań-
cia moskiewskiego, do którego przechodziło na służbę wielu bojarów z in­
ski, a od drugiej połowy XIV w. oczywiście Moskwa, stolica władzy wiel­
nych ziem i który - jak dawniej na Zachodzie - otrzymywał od nich ich własne
koksiążęcej i główny ośrodek tendencji zjednoczeniowych. Z wyjątkiem nie­
posiadłości rodowe i oddawał im je już na warunkach służby lennej, głównie
których budowli miasta ówczesne nie miały jeszcze charakteru nadto pocią­
wojskowej. Wielcy właściciele ziemscy z kolei często przekazywali na pe­

62 63
gającego: zabudowa była w znacznej części drewniana i bardzo gęsta, ulice
wąskie, niebrukowane, przez znaczną część roku pokryte grząskim błotem.
W miastach znajdowały się siedziby bojarskie i budynki klasztorne, ludność
handlowa i rzemieślnicza mieszkała z reguły w tzw. słobodach, poza właści­
wym centrum. Tę część miast nazywano na Rusi posadem {posad), w związ­
ku z tym istniało również określenie: „ludzie posadzcy”. Płacili oni podatki,
obowiązani byli do takich powinności, jak naprawa murów miejskich, brali
udział w obronie miasta podczas oblężenia. Rozwarstwienie majątkowe po­
głębiało się szybko i stale, tak samo wzrastała eksploatacja biedniejszych
mieszkańców, co prowadziło często do powstań, nadto zaś znajdowało też
odbicie w herezjach religijnych. Tak czy inaczej jednak miasta, opierające
swą podstawę na rozwoju rzemiosła i wymiany towarowej, potrzebowały sil­
nej władzy centralnej, która by im zapewniła najkorzystniejsze warunki pra­
cy, i dlatego wiele z nich udzielało w miarę swych możliwości poparcia ksią­
żętom moskiewskim. Problem to zresztą o wiele bardziej skomplikowany,
gdy się weźmie pod uwagę takie miasta, jak Twer, Nowogród czy Psków,
zasadniczo przeciwne Moskwie, która mogła tu liczyć raczej na część ludno­
ści niż na władze.
PROCES JEDNOCZENIA ZIEM RUSI PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ
Obejmując rządy, Iwan III władał już rozległym terytorium (około
430 tys. km2, lecz tylko 3 min ludności) i rozporządzał wielką siłą wojskową.
Osobiste zdolności, zwłaszcza dyplorrtatyczne, konsekwencja i upór w dąże­
niu do raz powziętego celu, a także bezwzględność w postępowaniu pomo­
gły mu w znacznej mierze w realizacji procesu zjednoczeniowego. Czter­
dziestoletnie z górą panowanie zakończyło się przekształceniem księstwa
moskiewskiego w największe państwo w Europie i daleko idącym uregulo­
waniem i udoskonaleniem wielu ogniw w jego aparacie polityczno-admi­
nistracyjnym. Jest rzeczą wielce charakterystyczną, że większość ogromnych
nabytków terytorialnych znalazła się w składzie księstwa moskiewskiego bez
potrzeby toczenia długich i wyniszczających wojen. Ruś północno-wschod­
nia ze wszech miar dojrzała już do tego procesu i dlatego ani masy ludno­
ści, ani też bojarstwo z przyłączonych dzielnic nie stawiało zwykle spe­
cjalnego oporu, książęta zaś uznawali władzę zwierzchnią Iwana. Bywały
oczywiście od wszystkiego wyjątki - tak więc ci spośród dawnych samo­
dzielnych władców, którzy nie chcieli się pogodzić z nowym stanem rzeczy,
zbiegali na Litwę.
Już w 1463 r. Iwan III przyłączył do Moskwy księstwo jarosławskie,
a w 1474 r. uzyskał drogą kupna księstwo rostowskie, którego część nabył
przedtem Wasyl II. Głównym celem Iwana była likwidacja samodzielności
Nowogrodu, który zdecydowanie przygotowywał się do stawienia oporu, li­
cząc na pomoc króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego Kazimierza
64
Jagiellończyka. Stronnictwo litewskie w Nowogrodzie skupiało się wokół
Marły Borieckiej, wdowy po posadniku, i za jej głównie sprawą dokonano
kilku wyraźnie antymoskiewskich pociągnięć. W 1470 r. zaproszono do No­
wogrodu księcia Michała Olelkowicza, prawnuka Olgierda, na co król polski
wyraził zgodę, chcąc w ten sposób bezpośrednio umocnić swoje wpływy
w republice i przygotować ją do obrony przed atakiem Moskwy. W zawar­
tym nieco później układzie Kazimierz Jagiellończyk zobowiązał się ponadto
do użyczenia Nowogrodowi zbrojnej pomocy (1471). W tymże samym roku
książę moskiewski mszył z dużym wojskiem na Nowogród, opuszczony na­
gle przez Michała Olelkowicza, który prawdopodobnie utrzymywał kontak­
ty z Moskwą. Zajęty sprawami dynastycznymi, szczególnie wówczas aktu­
alnymi po śmierci króla czeskiego Jerzego, Kazimierz Jagiellończyknie udzie­
lił Nowogrodowi pomocy. W bitwie nad rzeką Szełonią (zachodni dopływ
jeziora Ilmeń) Iwan rozbił oddziały nowogrodzkie i wkroczył do miasta.
Nastąpiło poważne ograniczenie samodzielności Nowogrodu, nie zlikwi­
dowanej jednak jeszcze całkowicie. Skutki tego niepowodzenia Litwa pró­
bowała odmienić na lepsze, namawiając ówczesnego chana Złotej Ordy
Achmata do wspólnego uderzenia na Moskwę, lecz i wtedy nie dotrzyma­
no słowa, mimo że Achmat zgodnie z tą um ową wyruszył na wyprawę.
Zaniepokojony tym Iwan także zaczął szukać sojuszników, i to z daleko
większą skutecznością, udało mu się bowiem nawiązać przyjazne kontakty
z chanem krymskim Mengli-Girejem, który na długie lata pozostać miał
wiernym i aktywnym sprzymierzeńcem Moskwy. Umocniwszy się w ten
sposób i zebrawszy odpowiednie siły, Iwan III znalazł jakiś pozór i znów
wyruszył przeciw Nowogrodowi, który tym razem poddał się bez walki
(1478). Rok ten kończy także formalnie niezależność polityczną Nowogro­
du; usunięto jej dotychczasowy symbol - wielki dzwon zwołujący wiece.
Bojarów i kupców, którzy przeciwstawiali się koncepcji połączenia z Mo­
skwą, wywieziono do innych części kraju, ziemie ich skonfiskowano, po czym
stały się one przedmiotem nowych nadań. W posiadaniu Iwana znalazły się
również niezmierzone posiadłości Nowogrodu na północy i północnym
wschodzie.
Wydarzenia powyższe wzmogły znacznie naturalny proces ciążenia drob­
niejszych książąt ruskich ku Moskwie. Kilku z nich zawiązało nawet spisek,
i to dość daleko sięgający, bo zamierzano dokonać zamachu stanu, zlikwido­
wać rodzinę królewską i osadzić Michała Olelkowicza na wielkim księstwie
litewskim. Spisek wykryto i dwóch jego przywódców, w tym i niedoszłego
kandydata na władcę Litwy, ścięto w Wilnie (1481).
Dwa lata po unicestwieniu samodzielności Nowogrodu nastąpiło formalne
zrzucenie zwierzchnictwa tatarskiego. Mimo znacznego sukcesu w 1478 r.
sytuacja nie kształtowała się zbyt korzystnie dla Iwana III, przeciw któremu
wystąpili w obawie o los swoich udziałów jego dwaj młodsi bracia, a tak­
że część bojarstwa. Działalność tej opozycji i namowy niektórych wygnań­
ców z Nowogrodu jeszcze raz skłoniły Kazimierza Jagiellończyka do podję­
c ia k ro k ó w p rz e c iw M o sk w ie . Z n o w u z a p la n o w a n o w sp ó ln ą w ypraw ę
z A c h m a te m , tym bardziej o b iecu jącą, że zaczęły się w ó w c z a s ta k ż e p ró ­
b y ag resji n a M o sk w ę z e stro n y zak o n u in fla n c k ie g o i ch an a tu kazań sk ie­
go. J u ż w io sn ą 1480 r. A ch m at z dużym i siłam i w y ru szy ł na p ó łn o c i d o ­
tarłszy do O ki w re jo n ie na z a c h ó d o d L u b u c k a (na teren ie tzw . księstw'
w ierchów skich) ro z b ił tam o b ó z w o c z e k iw a n iu n a w ojska litew sk ie. I tym
razem je d n a k L itw a żadnej p o m o cy n ie p rz y sła ła , w obec c z e g o j u ż w je s ie ­
ni A ch m at postanow ił iść d alej n a w ła sn ą rę k ę . W tym celu trz eb a było
sfo rso w ać U g rę (d o p ły w O k i), o co b e z sk u tecz n ie je d n a k się kusił; przygo­
to w an e zaw czasu n a tej lin ii w-ojska m o sk ie w sk ie odparły w sz y stk ie próby
p rzejścia U g ry i ch an m u siał n a k a z a ć o d w ró t, żąd ając dalszego opłacania
daniny.
N iedługo je d n a k po tem A chm at zo stał zam ordow any i nig d y ju ż M oskw a
nie m iała zapłacić żadnej daniny. Z rzu cen ie zw ierzchnictw a tatarskiego stało
się faktem - po 240 latach. W w ybrnięciu z dużego kręgu niebezpieczeństw
w alnie pom ógł w tedy Iw anow i M en g li-G irej, organizując dyw ersy jn ą w y­
p raw ę na K ijow szczyznę w e w rześn iu 1480 r. N ajazd Tatarów krym skich
i spisek O lelkow tcza b y ły głó w n y m i p rzy czy n am i, dla których K azim ierz
Jag iellończyk n ie m ó g ł w ysłać A ch m ato w i posiłków . W ryw a liza cji litew -
sko-m oskiew skiej szala zaczęła się przechylać na stronę M oskwy.
N a przyłączeniu N ow ogrodu i p ozbyciu się Tatarów nie kończyło się pa­
sm o nieustannych sukcesów' Iw ana. W 1485 r. przyłączony został do M oskwy
Twer, ostatni w ładca tego księstw a, M ichał, zbiegł na Litw ę, opuszczony przez
w łasnych bojarów , k tó rzy przeszli na stronę w ielkiego księcia m oskiew skiego.
G łów ny daw niej ryw al M oskw y. Tw er. także ju ż przestał się liczyć.
N ie koniec n a tym . Iw an k o n sek w en tn ie um acniał siły, w ykorzystując
sw o je stosunki z K rym em i podejm u jąc w iele innych je szcz e zabiegów dy ­
plom atycznych. Z je g o poduszczenia M engli-G irej spalił Kijów w 1482 r.;
później doszło d o zaw arcia p rz e z M o sk w ę p rzym ierza z W ęgram i i zacie­
śn ien ia stosunków z M ołdaw ią, a d w ó r cesarski ofiarow yw ał Iw anow i koro­
n ę i o b iecy w ał przyłączenie w szy stk ich ziem ru sk ich , które należały do L i­
twy. Z resztą i b e z tych obietnic uw id o czn iały się ju ż początki te g o procesu:
o d 1487 r. zaczynają kolejno odpadać o d Litw y i uznaw ać zw ierzchnictw o
M o sk w y drobni k siążęta „wierchow-scy” z n a d g ó m cj O ki. W 1492 r. Iwan
ruszył w kierunku W iążm y i Sm oleńska, c o w y w o łało dw uletnią w o jn ę z L i­
tw ą. zak o ń czo n ą b e z specjalnie w ażn y ch następstw . W latach następnych
zaczęli jed n ak odpadać liczni k siążęta z zie m i czem ihow skiej i siew ierskiej,
co w yw ołało now ą w o jn ę (1 5 0 0 -1 5 0 3 ).
P rzeb ieg jej b y ł ju ż w yraźnie niek o rzy stny dla Litw y. W ojska Iw an a zaję­
ły w ie le w ażnych punktów , ja k B riańsk i Putyw l w ziem i siew ierskiej czy
T oropiec w północnej S m oleńszczyźnie. o d n o sząc przy tym dużej w ag i zw y­
c ięstw o nad W iedroszą (dopływ em gó rn eg o D niepru. 1500). N ie na w iele się
z d a ły różne kom b in acje dyplom atyczne w ielk ieg o księcia litew skiego, a od
66
1501 r. k ró la po lsk ieg o , A leksandra, z zakonem inflanckim i 7 chanem Z ło ­
tej O rdy. synem A chm ata. W ojnę zakończyło podpisanie w M o sk w ie szes­
nastoletniego rozejm u, na m o c y którego L itw a traciła na rze cz M oskw y całe
d o rzecze D esny, czyli C zem ih o w szezy zn ę i Siew ierszczyznę. W tym czasie
przestały w łaściw ie istnieć resztki Z łotej O rdy, w yniszczone klęska m i e le ­
m entarnym i i nieustannym i uderzeniam i z e stro n y T atarów krym skich. Tak
w ię c pod koniec panow an ia Iw an a III zostały zjednoczone w szystkie ju ż p ra­
w ie ziem ie w ielkoruskie. tzn . te. n a których ukształtow ała s ię narodow ość
ro sy jsk a z w yjątkiem R iazania i Psków a, także zresztą uzn ających w pew ­
n y m sensie p ry m a t M oskwy.
T rw ający ta k dłu g o okres rozdrobnienia feudalnego m u siał spow odow ać
i in n e następstw a. R óżne w arunki ekonom iczne i polityczne zadecydow ały’
0 w stw orzeniu się różnic narodow ościow ych. Z asadniczo je d n o lita do ty ch ­
c z a s narodow ość staroruska zaczęła się różnicow ać, przede w szy stk im ję z y ­
kow o. Procesy te dokonyw ały się n iew ątpliw ie bardzo d łu g o , najw yraźniej
zaś do szły d o g ło su w XIV7 i X V w . N ajw iększe znaczenie i najdogodniejsze
w aru n k i rozw oju ekonom icznego m iała w tedy M oskw a, c o ra z bardziej ro­
snąca w siłę i stabilizująca się pod w zględem rozw oju fo rm państw ow ych
(centralizacja w ładzy, aparat adm inistracyjny, siły zbrojne, w pływ na c e r­
kiew ). W okół M oskw y skupiały się coraz rozleglejsze tery to ria Rusi północ­
no-w schodniej. nazyw anej o d X IV w. W ielką R usią; stąd nazw a narodow o­
ści w ielkoruskicj (ro sy jsk iej) i - potem - narodu rosyjskiego. A nalogicznie
k ształto w ał) się n a pozostały ch terytoriach ru sk ich n arodow ości ukraińska
1 białoruska.
W ytw arzanie się tych różnic szło w p a rze z nieustannym um acnianiem
się w ład zy m onarszej i kształtow aniem się ideologicznych podstaw tak w ie l­
k ie g o i silnego państw a. Pow ażnie oddziaływ ał tu m om ent religijny, ponie­
w a ż p o upadku K onstantynopola w 1453 r. M oskw a po z o stała je d y n y m ju ż
w E u ro p ie państw em praw osław nym i z natury- rzeczy' n asu w ała się m ożli­
w o ść ja k ie jś kontynuacji dziedzictw a bizantyjskiego. W pew n e j m ierze wpły ­
n ę ło też n a to drugie m ałżeństw o Iw ana, zaw arte z Zofią, bratanicą ostatniego
w ładcy B izancjum (1472). Przyjazd Zofii d o M oskwy spow odow ał w k aż­
d y m ra z ie p o w aż n e zm ian y w dzied z in ie ob y czajó w i c e re m o n ia łu d w o r­
sk ie g o . który z a c z ęto d o sto so w y w a ć d o w zorów ' b iz a n ty jsk ic h kosztem
daw ncj b ez p o śred n io ści i prostoty. Iw a n 111 zac z ął się ty tu ło w ać .j. Bożej
ła sk i w ła d cą całej R usi. w ielk im księciem w łodzim ierskim i m o sk ie w sk im ",
c za sam i u ży w ał j u ż tak że ty tu łu ca ra . W je g o pieczęci z n a la z ł się dw u g ło ­
w y o rz e ł b iz an ty jsk i. Z a cz ęto lansow ać te o rię u k u tą przez ih u m en a psk o w ­
s k ie g o F ilo tcu sz a, sta n o w ią c ą id e o lo g ic z n ą p o d b u d o w ę m o sk ie w sk ie g o
im perializm u, o M oskw ie ja k o ..trzecim R zym ie” . U padł kied y ś Rzym pierw ­
szy - zachodni; w 1453 r. drugi - B izancjum , i pozostała ty lk o .Moskw a , sto­
lica praw osław nych całeg o św iata - ..trzeci R zym . czw a rte g o bow iem ju ż
nie będzie nigdy".
STRUKTURA LUDNOŚCIOWA
Silna władza wielkoksiążęca była nie do pomyślenia bez ujęcia w karby
arystokracji feudalnej, ponieważ w zasadzie tylko z tego środowiska mogła
wyjść i wychodziła opozycja. Iwan III radził sobie z tym problemem możli­
wie najlepiej, w razie potrzeby działał bardzo zdecydowanie, jak w Nowo­
grodzie; w innych wypadkach odsuwał niechętnych sobie bojarów od spraw
państwowych, nie szczędząc też i wyroków śmierci. Sukcesy terytorialne i dy­
plomatyczne, wprowadzanie ceremoniału wzorowanego na bizantyjskim,
wyeksponowanie specjalnych symboli władzy (tzw. barmy i czapka Mono-
macha) - podniosły znacznie autorytet i urok godności panującego, tak że
ewentualne porwanie się na nią wymagało już nie tylko osobistej odwagi,
lecz i przezwyciężania pewnych hamulców, które przedtem nie istniały.
Mimo to państwo moskiewskie i władza wielkiego księcia wyrażały wła­
śnie podstawowe interesy przede wszystkim arystokracji. Średnia warstwa
feudalna, dworianstwo, ciągle jeszcze nie reprezentowała większej siły, bo-
jarstwo zaś i tzw. udzielni książęta mieli za sobą swoje rozległe, często
wręcz ogromne majętności wraz z chłopami, z których mogli tworzyć wła­
sne oddziały wojskowe. Wyłącznie bojarom powierzano stanowiska na­
miestników w miastach książęcych czy funkcje zarządzających w poszcze­
gólnych ziemiach. Ustalił się przy tym system, że wszyscy bojarzy sprawu­
jący w kraju władzę administracyjną w imieniu księcia mieli prawo do
ściągania różnego rodzaju opłat, które częściowo oddawali księciu. Pod­
stawą ich utrzymania były jednak daniny w naturze, składane zwykle w pew­
nych określonych terminach. Ponieważ w ten sposób ludność niejako „kar­
miła” ich, cały system nazwano kormlenijem. Dawał on zawsze możliwo­
ści wielu nadużyć.
Najbardziej wpływowi bojarzy zasiadali w Dumie Bojarskiej, która stała
się organem doradczym wielkiego księcia czy później cara. Za Iwana III za­
częły też powstawać urzędy resortowe o charakterze centralnym, w których
bojarzy sprawowali funkcje naczelne, tzw. prikazy; rozwinęły się one jednak
dopiero w drugiej połowie XVI w. Centralizacja aparatu państwowego zro­
biła więc wówczas duże postępy, choć daleko było jeszcze pod tym wzglę­
dem do pełni. W historiografii nazywa się często ówczesne wielkie księstwo
moskiewskie państwem scentralizowanym, co jest słuszne tylko, jeśli chodzi
o podstawowe tendencje i konsekwentny tryb ich realizowania. Pozostawało
jeszcze wiele naleciałości dawnego okresu, niektóre z nich zlikwidowano
nieco później, niektóre zaś utrzymały się jeszcze długo, mimo że były bardzo
uciążliwe i przynosiły szkodę interesom państwa.
Tutaj zaliczyć należy przede wszystkim niezwykle silnie zakorzeniony
zwyczaj ścisłego przestrzegania hierarchii miejsc (tzw. miestniczestwó), i to
zarówno przy obejmowaniu urzędów, jak i za stołem podczas uczty. Wytwo­
rzył się bardzo skomplikowany system tej hierarchii, ustalany według trudno
sprawdzalnych, a często wątpliwych kryteriów pochodzeniowych, a więc
np. czy od Rurykowiczów, czy Giedyminowiczów, czy od chanów tatarskich
(potomkowie niektórych chanów osiedlali się w różnych okolicznościach na
Rusi, i to zwykle na prawach bojarsko-książęcych), czy wreszcie w zależno­
ści od stopnia pokrewieństwa z rodziną wielkoksiążęcą. Było to nader kło­
potliwe, zwłaszcza zaś podczas wypraw wojennych, kiedy księciu zależało
na zdolnościach wojskowych dowódcy, a nie na jego pochodzeniu. Mimo
różnych prób zniesienia miestniczestwa fatalny ten zwyczaj utrzymał się do
końca XVII w. 1
Mimo roli, jaką odgrywała arystokracja feudalna, właśnie dworianstwo
stanowiło warstwę rozwojową. Władca najwięcej jej zawdzięczał i na nią
mógł liczyć w przyszłości, toteż musiał postępować zgodnie z interesami
ekonomicznymi tej warstwy. Zabezpieczyć je zaś można było najlepiej po­
przez ujęcie stosunków poddańczych w normy prawne, tak ażeby dworianin
mógł odtąd nie obawiać się o utratę siły roboczej i być pewnym, że ziemia
jego będzie uprawiana, a daniny wpłyną. Po długim okresie kształtowania
się poddańczo-pańszczyźnianej zależności chłopów nadano jej sankcję pra­
wa w 1497 r. Wydany wówczas kodeks (Sudiebnik) kładł kres możliwościom
swobodnego przechodzenia chłopów od jednego pana do drugiego w dobrach
prywatnych. Stawało się to odtąd możliwe tylko przez dwa tygodnie w roku,
tydzień przed dniem św. Jerzego (Juriew dień), który wypadał 26 listopada,
i tydzień po tym dniu. Przed odejściem chłop musiał wyrównać wszystkie
zaległości i prócz tego jeszcze uiścić na rzecz pana specjalną opłatę za to, że
mieszkał na jego ziemi - właściwie więc chłop stawał się przypisany do zie­
mi feudała. Kodeks z 1497 r. zawierał również postanowienia dotyczące cho-
łopów. Ta kategoria ludności zależnej została utrzymana, lecz z ogranicze­
niami, i w późniejszym okresie będzie powoli zanikać.
W innej, korzystniejszej sytuacji znajdowali się chłopi na ziemiach tzw.
„czarnych”, należących do wielkiego księcia. Tutaj chłopi rozporządzali się
na ogół swoimi udziałami dość swobodnie, nawet je sprzedawali czy pod­
dawali zamianie, a także przekazywali potomstwu. Kilka mniejszych osad
składało się na gromadę (wołosi), a jej mieszkańcy stanowili wspólnotę (mir)
z pewnymi elementami samorządu, jak wybór starosty i jego zastępców. Za­
łatwiali oni sprawy mniejszej wagi sami, w ważniejszych odwołując się do
zgromadzenia mieszkańców. Gromada ponosiła zbiorową odpowiedzialność
za terminowe wpłacanie podatków i pełnienie innych powinności - łącznie
stanowiły one tzw. tiagło. Później, dopiero od XVIII stulecia, nazwą tą obejmo­
wano najmniejszą jednostkę w systemie świadczeń - zwykle członków ro­
dziny w określonym wieku. Kodeks Iwana III wprowadzał pewne przepisy
i w odniesieniu do tej warstwy ludności; wchodziło w życie m.in. postano­
wienie, zgodnie z którym przestępstwa największego kalibru, zastrzeżone dla
sądownictwa namiestników księcia, mogły być przez nich rozpatrywane tyl­
ko z udziałem starostów gromadzkich. Ewentualne odejście chłopa ze wspól­
noty było sprawą bardzo skomplikowaną, ponieważ zmniejszała się wtedy
liczba chłopów podlegających świadczeniom i podatkom.
ZAKOŃCZENIE PROCESU ZJEDNOCZENIA tw ó rczo ść ludow a, p rz e d e w szystkim sły n n e ru sk ie b y lin y , w klasztorach
kontynuow a n o latopisarstw-o. P od koniec X II w . pow stać m ia ł po em at w ję ­
Z jed n o czen ie ziem w iclkoruskich w e szło w fazę ko ń co w ą z a następcy
z y k u staroruskim S ło w o o w ypraw ie Igora na P o łow ców (S ło w o o p o łk u Igo-
Iw a n a III; b y ł nim W asyl III (1 5 0 5 -1 5 3 3 ), syn Iw ana i Zofii. O b ją ł on rządy
riew ie), opisujący nieudaną wypraw ę księcia oow ogrodzko-siew ierskiego Igora
p o różnych próbach u reg u lo w an ia k w e stii następstw a podejm ow anych za
z 1185 r. Tekst poem atu, odnaleziony przez kolekcjonera i historyka A leksicja
ż y c ia Iw ana, który n ap rzó d zdecydow ał s ię na przekazanie tronu potom stw u
M usina-Puszkina i opublikow any w 1800 r., zaginął podczas pożaru M oskwy
z pierw szego m ałżeństw a, co w yw ołało ró ż n e kom plikacje, a naw et spisek.
w 1812 r. Z budow ano też w icle cerkwi i soborów , pojawiły' s ię pierw sze w ięk­
O stateczn ie zw yciężyła koncepcja, że w ielki k siąż ę w yznacza następcę w e ­
sz e zabytki architektury św ieckiej, np. pałac książęcy w Bogolubow ie.
d łu g sw ojej w o li, i w te n sposób zro b iony zo stał krok naprzód w procesie
N ajazd m ongolski spow odow a ł oczyw iście znaczną w y rw ę w dotychcza­
k ształtow ania się absolutyzm u m onarszego.
sow ym rozw oju dóbr kulturalnych i trzeba było w iełu dziesięcioleci, b y m ożna
W asyl III prow adził d w ie w o jn y z L itw ą; p o dczas drugiej z n ic h w ojska
b y ło w ziąć się d o odrabiania strat. W tw órczości ludow ej z aczęły dom ino­
je g o zajęły w 1514 r. Sm oleńsk. Sukcesu teg o n ie m ógł zaćm ić fak t, że zw y ­
w ać utw o ry opiew ające bohaterów w alk z Tataram i: utw ory p o św ięco n e tej
c ię sk a arm ia zo sta ła n a stę p n ie ro zg ro m iona doszczętnie p o d O rszą przez
tem atyce, szczególnie cen n e pod w zględem ję z y k a i w y razu artysty cznego,
w o jsk a polsko-litew sk ie pod w o d z ą k się c ia K onstantego O strogskiego. Jesz­
p o w stały po zw ycięstw ie na K ulikow ym Polu. Latopisarstw o przybrało cha­
c z e w cześniej, w 1510 r., p rzyłączono d o M oskw y ziem ię pskow ską. N ie
r a k te r b ardziej lokalny, a w ię c np. latopisy now ogrodzkie c zy pskow skie
pozostaw iono ani śladu z sam odzielności P skow a, z którego podobnie jak
o d zw ierciedlały głów nie wy darzenia zw iązane z życiem ty c h republik, mniej
to zro b ił Iw an 111 w N ow ogrodzie - w y sied lo n o setki rodzin bojarskich i k u ­
z a ś uw agi pośw ięcali ich autorzy innym ziem iom .
pieckich. W latach 1517-1521 p rzyszła k o lej na ostatnią część ziem w ielko-
D uże po stęp y zrobiła w tedy na ziem iach ru sk ich recepcja kultury7grecko-
ru sk ich k sięstw o riazańskic. D arem nie ostatni książę riazański Iw an starał
-bizantyjskiej: uczono się ję z y k a greckiego i przepisyw ano k sięg i greckie,
się utrzym ać sam odzielność sw ojej o jco w izny i naw et w ch o d ził w- kontakty
zn o w u głów nie w ośrodkach klasztornych. P o upadku Serbii i B ułgarii zbie­
z Tataram i krym skim i; ostatecznie m u siał da ć z a w ygraną i uciekł na Litw ę.
g ło stam tąd n a Ruś w ielu w ykształconych duchow nych, którzy' obejm ow ali
Po przyłączeniu R iazania znalazły' się w ręk ach W asyla III w szy stk ie ziem ie
ró ż n e dostojeństw a, a poza tym oddaw ali się te ż pracy n a n iw ie pisarskiej.
zam ieszkane p iz e z narodow ość w ielkoruską, czyli rosyjską. Term iny te wcho-
R o zw in ęła się h ag io g rafia i literatu ra p o św ięco n a p o d ró ż o m . M etropolita
d ziły w użycie ju ż przedtem ; o d chw ili z jed n o cz en ia w szystkich ziem w ic l­
P im cn opisał sw o ją p o d ró ż d o K onstantynopola (1389), in n i au to rzy pozo­
koruskich zaczy n a się też m ó w ić o p&ńsrw ie rosyjskim .
staw ili opisy pod ró ży do Palestyny, d o sły n n y ch klasztorów grec k ich n a pół­
Pertraktacje księcia riazańskiego z T ataram i krym skim i sta ły się m ożli­
w yspie A thos, na w yspę R odos, d o Florencji. N ajw ybitniejszym pom nikiem
w e, gd y ż w 1516 r. um arł długoletni p rzyjaciel M oskw y, chan M engli-G irej.
tej literatury'jest W ędrówka z a trzy m orza ku p ca tw erskiego A fanasija N iki-
Stosunki z M o sk w ą popsuły się o d razu, zaczęły sic znow u n iszczące najaz­
tina. który w latach 1 4 6 6 -1 4 7 2 od b y ł podróż d o Persji i Indii.
d y Tatarów n a połu d n io w e teren y ruskie, p rz y c z y n ą groźnego konfliktu stała
N a X IV i X V w . p rzy p ad ają olbrzym ie osiągnięcia w dzied zin ie architek­
się te ż spraw a następ stw a w chanacie kazańskim , gdzie w 1518 r. w ygasła
tury. W X IV w . Siergij (S ergiusz) R adoneżski założył w odległości 7 0 km
dynastia U łu-M uham m eda. K sięciu m o sk iew sk iem u udało się tam osadzić
n a północny w schód o d M oskw y w spom niany ju ż klasztor, w okół którego
sw ego zw olennika, lecz trw ało to tylko trz y lata, p o czym K azań opanow ali
sz y b k o pow stała o sada m iejska (Troick. potem T roicc-S iergijew . Zagorsk,
G irejow ie. Z ałatw ien ie kw estii kazańskiej stawiało się czynnikiem pierw szo­
d z iś Siergijew -Posad). W w iekach następnych dobudow yw a n o now e cerkw ie
rzęd n eg o znaczenia dla polity k i m osk iew skiej, poniew aż M oskw a n ie mogła
i sobory, tak żc klasztor ten przekształcił się w zespół n ajcenniejszych zabyt­
w żadnym w ypadku tolerow ać G irejów i o d południa, i o d w schodu. D late­
ków architektury sakralnej (Ł aw ra Św. T ró jcy i Św . S e rg iu sza - T roicko-
g o nie zaniedbyw ano kroków , które b y p o z w o liły w yprzeć d y n astię G irejów
Siergijew ska). Iw an III i W asyl III kontynuow ali rozbudow ę K rem la; na jeg o
z K azania, co nastąpiło w 1532 r. Po dw udziestu latach m iała p rzyjść kolej
teren ie powstały’ w ied y n o w e soboty, p a łac i dzw onnica, w szy stk o zaś o to­
na całkow itą lik w id ację sam odzielności teg o chanatu i d o p iero w ted y uzy­
czo n o po tężn y m m urem z basztam i. R ozw ijało się ró w nież m onum entalne
sk an o b ezpieczeństw o dla gran ic w schodnich.
budow nictw o i w w ielu innych m iastach ruskich.
Poszczycić się m ogła R uś m oskiew ska i w ielkim i m istrzam i w zakresie
KULTURA NA ZIEMIACH RUSKICH OD XII DO XV WIEKU m alarstw a. N ale ży d o nich p rz e d e w szystkim m nich m oskiew ski A ndriej
Rublow'. tw ó rca w ielu m alow ideł i fresków o nieprzem ijającej w artości -
Dorobek kulturalny R usi w okresie ro zbicia dzielnicow ego odznaczał się - działał na przełom ie XIV i X V w . D o w y so k ieg o stopnia dosk o n ało ści do­
m im o tylu trudności - w ielom a im ponującym i osiągnięciam i. R ozw ijała się sz ło na Rusi w średniow ieczu m alarstw o m iniaturow e.

70
 V. R O S JA W D R U G IE J PO L O W IE
X V I W IEK U
WALKI O WŁADZĘ VJ
J L o ś m ie r c i W asyla III n a stą p ił w w ielkim
księstw ie m oskiew skim kilkunastoletni o k res zam ętu i w alk w ew nętrznych
m ięd zy poszczególnym i rodam i bojarsk im i, w alk bardzo zaciekłych i krw a­
w ych. Syn W asyla, Iw an IV. m ia ł d opiero trz y la ta i w obec te g o rz ą d y objęła
początkow o je g o m atka. H elena z G lińskich, i spraw ow ała je w spólnie z utw o­
rz o n ą w ów czas ra d ą regencyjną. P rzed staw iciele starej arystokracji postano­
w ili w ykorzystać m om ent d o zagarnięcia w ładzy czy przynajm niej zapew ­
n ienia so b ie j a k najw iększych w p ły w ó w n a rz ą d y o raz d o p o w iększenia sw e­
g o s ta n u p o s ia d a n ia d r o g ą b e z p ra w n e g o p rz y w ła s z c z a n ia s o b ie ziem
państw ow ych lub przydzielania ich sw o im zw olennikom . W ładza państw o­
w a, w ielkoksiążęca, tak bardzo um ocniona z a Iw ana III i W asyla III. przesta­
ła m ieć pow ażniejsze znaczenie. D w aj b ra c ia W asyla, udzielni książęta Jerzy
i A ndrzej, podejm ow ali naw et p ró b y idące w kierunku osiągnięcia tronu, lecz
regencja potrafiła sobie poradzić; o b u pretendentów uw ięziono i obaj w w ię­
zieniu zm arli. P rzez krótki czas w y d aw ało się. ż e sytuacja zo stała w pełni
opanow ana, ż e G liń sk a i je j faw oryt, książę Iw an O boleński, sp raw ow ać będą
rządy m ocną ręką. Ju ż jed n ak w 1538 r. u m a rła G lińska, w ed łu g w szelkiego
p raw dopodobieństw a otruta, i o d tąd zaczęła się niepoham ow ana ryw alizacja
w w alce o w ład zę, prow adzonej p rzez d w a najznaczniejsze rody bojarskie,
Szujskich i B ielskich.
P oczątkow o p rzew ag ę m ieli S zu jscy i w ty m o kresie u tracił ż y cie naj­
g roźniejszy ich przeciw nik, książę O b o leński. uw ięziony i zam orzony gło­
dem . Z kolei u d a ło się przechw ycić w ład zę B ielskim , ale w k ró tce znów za­
trium fow ali Szujscy. Zw ycięzcy m ordow ali bezlitośnie przeciw ników . W ta ­
kich w arunkach rósł i rozwijał się m ałoletni m onarcha, o którego nikt specjalnie
nic dbał - ani w sensie bezpośredniej o p ieki, ani p o d kątem przygotow ania
g o do przyszłych rządów . W bezm yślnym krótkow idztw ie politycznym , spo­
d ziew ając się w idocznie, że rząd y ich b ę d ą trw a ły niezm iennie, spraw ujący
w ład zę bojarzy n ie tylko lekcew ażyli Iw ana, lecz naw et o b rażali g o i znie­
w ażali. Jest raczej pow szech n ą op in ią w historiografii, iż te w łaśn ie czynniki
ukształtow ały psychikę i c h arak ter m ło d e g o księcia, który tyle strasznych
rzeczy 20b aczy ł i przeżył w o k resie sw eg o dzieciństw a i tylu upokorzeń do­
znał o d bojarów. M iała to być co najm niej je d n a z głów nych przyczyn, dla
której sam stał się najw iększym w dziejach R o sji okrutnikiem i p o latach krw a-
72
w o się rozpraw ił 7. bojarstw em . Stąd rów nież i przydom ek ..G roźny \ brzmiący
z re sz tą praw ie niew innie na tle je g o czynów .
N iem al ja k paradoks wy gląda jed n ak fakt. że okres te n p rzy n ió sł Iw anow i
ta k ie sporo korzyści. P ozostaw iony sam em u sobie i niew ielu m ając y p rz y ja­
ciół. rozczytyw ał się w literaturze, g łów nie oczyw iście religijnej, w żyw o­
ta c h św iętych i w Biblii. D zięki intensyw nej lekturze siać s ię m iał w ładcą
praw dziw ie w ykształconym , c o je s t tym bardziej godne podkreślenia, że je g o
p oprzednicy na tro n ie nie kw apili się specjalnie do ksiąg. L ek tu ra utw ierdzi­
ła ró w n ież Iw a n a w w ysokim m niem aniu o w ładzy m o narszej, czem u dał
w ielo k ro tn ie w y ra z w latach pó źn iej szy ch , realizując ko n sek w en tn ie ideę
n icograniczoności tej w ładzy w praktyce i uzasadniając j ą w teo rii. N ie tylko
zresz tą w latach późniejszych: m ając ledw ie czternasty ro k ż y c ia , p o d koniec
1543 r., k aza ł pochw ycić i zabić księcia A ndrieja S zu jsk ieg o , przyw ódcę
panoszącej się w ów czas rodziny. N ie zm ieniło 10 je sz c z e sy tu acji, w ładzę
b o w iem objęli G lińscy, a w ięc inni tylko przedstaw iciele tej sam ej reakcji
bojarskiej.
W ydaw ało się . że żadnej istotnej zm ian y n ie spow o d u je n aw et koronacja
Iw an a IV i przyjęcie tytułu cara - w sty czn iu 1547 r. J u ż w k ilk a m iesięcy
później jed n ak gw ałtow ny pożar spow odow ał w ielkie zniszczenia w M oskwie,
a w trakcie w yw ołanego p rze z to zam ętu rzucono pogłoskę, ż e podpalenia
dokonali G lińscy. P ociągnęło to za so b ą w ybuch pow stania, w k tórym m aso­
w y udział w zięła uboższa ludność, m ordując bojarów i g ra b ią c ich d om o­
stw a. D opiero p o opanow aniu sytuacji zaczęły się w łaściw ie osobiste rządy
Iw a n a (1 5 4 7 -1 5 8 4 ). spraw ow ane zresztą przez dość długi c z a s z pom ocą
rozsądnych doradców-.
W okresie regencji H eleny G lińskiej toczyła się ko lejn a w o jn a polsko-
-m oskiew sk a (1534-1537). M im o bardzo ciężkiej sytuacji w ew nętrznej w M o­
sk w ie i m im o żc działania zaczepne zostały po d jęte przez stro n ę p o lsko-li­
tew ską. n ie odnosiła o n a początkow-o żadnych sukcesów-: w p ro st przeciw nie,
w o jsk a m oskiew skie zapędziły się a ż pod W ilno, d o konując pow ażnych sp u ­
stoszeń. W 1535 r. P olacy i Litw ini zdobyli przejściow o praw ie c a łą Sicw icrsz-
czyznę; w k ró tce potem zaczęły się długie rokow ania po k o jo w e, zakończone
p ięcio letn im rozejm em . na k tó reg o m ocy L itw a utrzym ała ty lk o zdobyty
p o dczas tej w ojny H om el.
REFORMY IWANA IV
D oradcy Iw ana tw orzyli tzw . R adę W ybraną. S pośród j e j uczestników
najbardziej znani byli: p o p z soboru B łagow ieszczeńskiego n a K rem lu. S y l­
w ester. przedstaw iciel średniej klasy feudalnej A leksiej A d aszew i książę
A ndrięj K urbski. W praktyce c a r nie m ógł be z R ady n ic zd ziałać, c o później
p o służyło m u naw et ja k o pow ó d d o oskarżeń p o d adresem w spółpracow ni­
ków . P ierw sze lata panow ania upłynęły- je d n a k spokojnie. N ie w ie le czasu
 m in ę ło o d zjednoczenia ziem w ielk o ru sk ich, w p aństw ie pozostaw ało nadal
w ie le przeży tk ó w daw nego system u, a o k re s panow ania oligarchii utrw alił
ten niepożądany stan. A d m inistracja, sądo w nictw o i w ojsko w y m ag a ły grun­
tow nej i śpiesznej reorg an izacji, k tó ra m u sia ła oczyw iście iść w kierunku
scentralizow ania system u w ład zy i ap aratu państw ow ego. P ociągnąć to m u­
siało za sobą um ocnienie w ład zy m onarszej i osłabienie pozycji bojarskich.
Inaczej nie m ożna ju ż było wyobrazić sobie reform , tylko opierając się na szer­
szych m asach średnich fcudałów . N ie in aczej te ż w yobrażał je so b ie bardzo
m ło d y je sz c z e car. d la k tórego p rzez cały o k res panow ania bojarstw o m iało
być so lą w o k u . T endencje cen tralisty czn e i antybojarskie m iały też sw oich
w yrazicieli w ów czesnej literatu rze p o lity cznej. N ajw ybitniejszym z nich był
i najw iększy w p ły w w yw arł Iwan P ieriesw ietow , który' w sw oich pism ach
w y su w ał konkretne po stulaty w zm o cn ien ia w ładzy panującego kosztem bo-
ja rs tw a , utw o rzen ia stałeg o w o jsk a i zlikw id o w an ia chanatu kazańskiego
w celu o d sunięcia niebezpieczeństw ' od stro n y w schodniej (por. s. 77).
P race nad w prow adzeniem w życic ty c h postulatów zaczęły się bardzo
szy b k o , b o ju ż w 1549 r. zw ołany zo stał Sobór Z iem ski, w skład którego
w eszli bojarzy, przedstaw iciele w yższego duchow ieństw a i szlachta (dwo-
ria n stw o ) zc stolicy. O dtąd Sobory Z iem skie zw oływ ano przez lat sto z b ar­
dzo niejed n o litą częstotliw o śc ią - w celu o m aw ian ia różnych ustaw , poboru
podatków , w ypow iadania w o jn y i zaw ieran ia pokoju, załatw ian ia spraw te ­
rytorialnych. a n aw et w yboru m onarchy. S p o só b pow oływ an ia przedstaw i ­
c ie li społeczeństw a w skład Soborów zm ieniał się ciągle, przy czym baza
społeczna raczej się rozszerzała - o szlachtę prow incjonalną, m ieszczan i cza­
sem naw et o p ew n e kategorie ludności chłopskiej.
G łów nym d /ie łe m p ierw szego Soboru Z iem sk ieg o był now y kodeks praw
(Sudiebnik), ułożony w 1550 r. Sytuacja c h ło p stw a pozostała bez zmian
no w y kodeks p o tw ierdził u staw ę z 1497 r. o dniu św. Jerzego. W prow adzo­
n o natom iast d ość istotne zm iany w z a k re sie sądow nictw a, zw łaszcza w od ­
n iesien iu d o sądów sp raw o w an y ch w te re n ie p rz ez nam iestników , którzy
dok o n y w ali n ajw iększych nadużyć i n ajw ięcej daw ali po w o d ó w d o skarg.
O d tą d w tych rozpraw ach sądow ych m usieli brać udział „n ajlepsi mężowie*’
spośró d m iejscow ej ludności; ob o w iązk iem ich było rów nież podpisyw anie
protokołów '. W w ypadku konieczności areszto w an ia kogoś nam iestnik lub
je g o urzędnicy m usieli podaw ać d o w iad o m ości p rzyczyny w raz z odpow ied­
nim i w yjaśnieniam i.
R eform a sądow a dość istotnie o g ran iczała sam ow olę nam iestników , ale
na ty m w cale nie poprzestano. P ew n e sp raw y w yjęto spod ich kom petencji
je s z c z e w cześniej, przed k o ro n acją Iw ana IV. U tw orzono m ianow icie urząd
staro sty pow iatow ego (g u b n o j starosta od g u h a - pow iat), w ybieranego spo­
śró d szlachty, k tó reg o zadaniem m iało być ścig an ie rozbójników i przepro­
w adzanie śledztw a. W ten sposób w yjęto sp o d kom petencji nam iestników
sp raw y zw iązane z rozbojem . Starostów ie p o w iatow i otrzym ali pom ocników ,
także w ybieranych, którym i by li w łaśnie w spom niani ju ż „najlepsi m ężo­
74
w ie ", no szący oficjalnie różne tytuły. P otem odebrano nam iestnikom praw o
sądzenia słu żebnych w łaścicieli ziem skich („dzieci b o jarsk ic h ", szlachty).
W 1555 r. zlikw idow ano u rzęd y nam iestników , pozo staw iając j e przejścio­
w o ty lk o w niektóry ch rejonach pogranicznych. A dm inistracja terenów a i są­
dow nictw o przechodziły także w ręce w ybieranych przez ludność m iejsco­
w ą urzędników , którym zalecano szybkie i spraw iedliw e ro zstrzy g an ie sp ra­
w y: w skom plikow anych w ypadkach m ogli zwTacać się d o M oskw y.
Z m ia n y w system ie adm inistracji i sądow nictw a teren o w eg o oznaczały
likw idację korm lenij, p oniew aż w e d łu g now ych ustaw i przepisów m iesz­
k ań cy p o szczególnych m iejscow o ści nie m u sieli ju ż „k a rm ić " sw oich n a ­
m iestników , czy li składać im daniny. Z nosząc funkcję nam iestn ik a, państw o
w yznaczało opłaty, które m usiano w nosić d o sk a rb u był to je d n a k system
d alek o prostszy i spraw iedliw szy. C ałokształt zw iązanych z ty m reform w pły­
nął oczyw iście na osłabienie pozycji bojarstw a. a jed n o cze śn ie oznaczał li­
k w id ację je d n e g o z najbardziej uciążliw ych przeżytków daw n eg o okresu.
W 1 551 r. uchw alił przyjęcie różnych reform sobór cerkiew ny, przy’ czym
o d n o śn e d o postanow ienia sprecyzow ano w księdze o stu rozd ziałach (tzw.
S ro g /a n ). W w yniku tych reform zu n ifikow ano obrzędy ce rk ie w n e , w y su ­
n ię to o k reślo n e postulaty p o d ad resem duchow ieństw a, np. obow iązek otw ie-
ran ia szkół, i dokonano pew nych ograniczeń w zakresie cerkiew nej w łasno­
ści ziem skiej. U niew ażniono w iele poprzednich nadań n a rz e c z klasztorów
i zab roniono klasztorom nabyw ania d ó b r ziem skich dro g ą k u p n a, jed nocze­
śn ie je d n a k uro czy ście potw ierdzono praw o o só b du ch o w n y ch d o posiada­
nia nieruchom ości. T ak czy inaczej i te reform y miały c h a ra k te r centrali­
styczny.
Przeprow adzono rów nież reform y w dziedzinie w ojskow ości- Służba w oj­
skow a staw ała się obow iązkiem każdego przedstaw iciela k lasy feudalnej, za­
ró w n o w łaścicieli dóbr dziedzicznych, ja k i nadanych czasów o . a w w ypadku
uchylenia się o d służby dobra te natychm iast odbierano. W zależności od roz­
m iarów posiadanej ziemi określano w ojskow e obowiązki służebne, a więc liczbę
słu g i koni. z którym i trzeba było zjaw ić się n a wypraw ę. i ja k o ś ć uzbrojenia,
o które trzeba b y ło się starać w e w łasnym zakresie. U tw orzono now e form acje
„strzelcó w " - piechotę, jed n ak o w o um undurow aną i uz b ro jo n ą w piszczele
(ów czesna broń palna; długa strzelba) i w berdysze. W czasie p o k o ju strzełcy
m ieszkali razem z rodzinam i w oddzielnych osiedlach (s ło b o d a c h \ głów nie
p o d M oskw ą, zajm ow ali się rzem iosłem i handlem , pełnili fu n k cje policyjne.
R eorganizując w ojsko zw rócono szczególną uw agę na arty le rię , która w ów ­
czesnych w ojnach zaczęła odgryw ać niezwy kle doniosłą rolę. P od tym w zglę­
d em Rosjanie doszli do godnych uw agi rezultatów . Ju ż p o śm ierci G roźnego.
W' 1586 r„ puszkarz A ndnej Ćzochow odlał sły n n e „działo królew skie" (ca r -
-p u szka ). w agi 4 0 ton. znajdujące się d o d ziś na K rem hi. To arcy dzieło kunsztu
ludw isarskiego było praktycznie bezużyteczne. bo z pow odu ogrom nych roz­
m iarów nadaw ać się m ogło do wyrzucania pocisków tylko na b a rd zo niew iel­
ką odległość, stając się niejako sym bolem rządów Iwana.
75
 m inęło od zjednoczeni«! ziem w ielkoruskich. w państw ie pozostaw ało nadal
w iele przeży tk ó w daw nego system u, a o k res panow ania o ligarchii utrw alił
ten niepożądany stan. A d m inistracja, sądo w nictw o i w ojsko w ym agały grun­
tow nej i śpiesznej reorg an izacji, która m u sia ła oczyw iście iść w kierunku
scentralizow ania system u w ła d z y i ap aratu państw ow ego. P ociągnąć to m u­
siało za sobą um ocnienie w ład zy m onarszej i osłabienie pozycji bojarskich.
Inaczej nie m ożna ju ż było w yobrazić sobie reform , tylko opierając się na szer­
szych m asach średnich feudałów . N ie in aczej te ż w yobrażał je so b ie bardzo
m łody je sz c z e car. dla k tórego p rzez cały o k res panow ania bo jarstw o m iało
b y ć so lą w ok u . T endencje centralisty czne i antybojarskie m ia ły też swoich
w yrazicieli w- ów czesnej literatu rze p o lity cznej. N ajw ybitniejszym z nich był
i najw iększy' w p ły w w y w arł Iwan Picricsw ietow , który' w sw oich pism ach
w ysuw ał k onkretne po stulaty w zm ocnienia w ładzy panującego kosztem bo-
ja rs tw a . u tw o rzen ia stałeg o w o jsk a i zlikw id o w an ia chanatu kazańskiego
w- celu o d sunięcia niebezpieczeństw o d stro n y w schodniej (por. s. 77).
P race n a d w prow adzeniem w życic ty ch postulatów zaczęły się bardzo
szybko, b o ju ż w 1549 r. zw ołany zo stał S o b ó r Z iem ski, w skład którego
w eszli bojarzy, przedstaw iciele w yższego duchow ieństw a i sz lac h ta (dwo-
riansiw o) z e stolicy. O dtąd S o b o ry Z iem skie zw oływ ano przez lat sto z b ar­
dzo niejed n o litą często tliw o ścią - w celu o m aw ian ia różnych ustaw , poboru
podatków , w ypow iadania w o jn y i zaw ierania pokoju, załatw ian ia spraw te­
rytorialnych, a naw'ct w yboru m onarchy. S p o só b pow oływ ania przedstaw i­
c ie li społeczeństw a w skład Soborów zm ie n iał się ciągle, przy czym baza
społeczna raczej się rozszerzała - o szlachtę prow incjonalną, m ieszczan i cza­
sem naw et o p ew n e kategorie ludności chłopskiej.
G łów nym dziełem p ierw szego Soboru Z iem sk ieg o był now y kodeks praw
(Sudiebnik). u ło żo n y w 1550 r. Sytuacja c h ło p stw a pozostała b e z zmian
n o w y kodeks potw ierdził ustaw ę z 1497 r. o d n iu św. Jerzego. W prow adzo­
n o natom iast d ość istotne zm iany w zak resie sądow nictw a, zw łaszcza w od ­
n iesien iu d o sądów sp raw o w an y ch w te re n ie p rz ez nam iestników , którzy'
d okonyw ali n«tjwiększych nadużyć i n ajw ięcej daw ali pow odów d o skarg.
O dtąd w tych rozpraw ach sądow ych m usieli b ra ć udział ..najlepsi mężowie*’
spośró d m iejscow ej ludności; ob o w iązk iem ich było rów nież podpisyw anie
protokołów'. W w ypadku k o nieczności aresztow an ia kogoś nam iestnik lub
je g o urzędnicy m usieli podaw ać d o w iadom ości przyczyny w raz z odpow ied­
n im i w yjaśnieniam i.
R eform a sądow a dość isto tn ie o g raniczała sam ow olę nam iestników , ale
n a ty m w cale nie poprzestano. P ew n e sp ra w y w yjęto spod ich kom petencji
je s z c z e w cześniej, przed k o ro n acją Iw ana IV. U tw orzono m ianow icie urząd
staro sty po w iato w eg o (g u b n o j starosta od g u h a - pow iat), w y b ieranego spo­
śró d szlachty, k tórego zadaniem m iało być ścig an ie rozbójników i przepro­
w adzanie śledztw a. W ten sposób w yjęto sp o d kom petencji nam iestników
spraw y zw iązane z rozbojem . Starostów ie pow iatów i otrzym ali pom ocników ,
także w ybieranych, którym i by li w łaśnie w spom niani ju ż „ n a jlep si m ężo­
74
w ie” , no szący oficjalnie różne tytuły. Potem odebrano nam iestnikom praw o
sąd z en ia służebnych w łaścicieli ziem skich („dzieci b o ja rsk ic h ", szlachty).
W 1555 r. zlikw idow ano u rzęd y nam iestników , pozostaw iając j e przejścio­
w o tv lk o w niektórych rejonach pogranicznych. A dm inistracja terenow a i sa­
do w n ictw o przechodziły także w ręce w ybieranych przez lu d n o ść m iejsco­
w ą urzędników , którym zalecano szybkie i spraw iedliw e rozstrzyganie sp ra ­
w y: w skom plikow anych w ypadkach m ogli zw racać się d o M oskw y.
Z m ia n y w system ie adm inistracji i sądow nictw a tere n o w eg o oznaczały
lik w id ac ję korm lenij, poniew aż w edług now ych ustaw i przepisów m iesz­
k a ń c y p o szczególnych m iejscow ości n ie m u sieli ju ż „karmić* sw oich n a ­
m iestników . czyli składać im daniny. Z nosząc fu n k cję n a m iestn ik a, państw o
w y zn aczało opłaty, k tó re m usiano w nosić d o skarbu, był to je d n a k system
d alek o prostszy i spraw iedliw szy. C ałokształt zw iązanych z ty m reform wpły ­
nął oczyw iście na osłabienie pozycji bojarstw a. a je d n o c z e śn ie oznaczał li­
k w id acje je d n e g o z najbardziej uciążliw ych przeżytków daw n eg o okresu.
W 1 551 r. uchw alił przyjęcie różnych reform sobór cerkiew ny, przy czym
o d n o śn e d o postanow ienia sprecyzow a n o w księd ze o stu rozd ziałach (tzw.
S to g la w ). W w yniku tych reform zunifikow an o obrzędy cerkiew ne, w ysu­
n ię to o k reślo n e postulaty p o d adresem duchow ieństw a, np. obow iązek otw ie­
ra n ia szkół, i dok o n an o pew nych ograniczeń w zakresie cerkiew nej w łasno­
ści ziem skiej. U niew ażniono w iele poprzednich nadań na rze cz klasztorów
i za b ro n io n o klasztorom nabyw ania dóbr ziem skich dro g ą k u p n a, je d n o cz e­
śn ie jed n ak uro czy ście po tw ierdzono praw o o só b du ch o w n y ch d o posiada­
nia nieruchom ości. T ak czy' inaczej i te reform y miały c h a ra k te r centrali­
styczny.
P rzeprow adzono rów nież reform y w dziedzinie wojskow o ści. Służba w oj­
skow a staw ała się obow iązkiem każdego przedstaw iciela k lasy feudalnej, za­
rów no w łaścicieli dóbr dziedzicznych, ja k i nadanych czasow o , a w w ypadku
uchylenia się o d służby dobra te natychm iast odbierano. W zależności od roz­
m iarów posiadanej ziemi określano w ojskow c obow iązki służebne, a więc liczbę
słu g i koni. z którym i trzeba b y ło zjaw ić się n a wypraw ę, i ja k o ś ć uzbrojenia,
o k tó re trzeba było się starać w e w łasnym zakresie. U tw orzono now e formacje
„strzelców ” - piechotę, jed n ak o w o um undurow aną i uz b ro jo n ą w piszczele
(ów czesna broń palna; długa strzelba) i w berdysze. W czasie p o k o ju strzelcy
m ieszkali razem z rodzinam i w oddzielnych osiedlach (sło b odach). głów nie
p o d M oskw ą, zajm ow ali się rzem iosłem i handlem , pełnili funkcje policyjne.
R eorganizując w ojsko zw rócono szczególną uw agę na artylerię, która w ów ­
czesnych w ojnach zaczęła odgryw ać niezw ykle doniosłą rolę. P od tym w zglę­
d em Rosjanie doszli do godnych uw agi rezultatów . Ju ż p o śm ierci G roźnego.
W' 1586 r„ puszkarz Andrięj Ć zochow odlał słynne „działo królew skie" (ca r -
-puszka), w agi 4 0 ton. znajdujące się d o d ziś na Krem hi. To arc y dzieło kunsztu
ludw isarskiego było praktycznie bezużyteczne, bo z pow odu ogrom nych roz­
m iaró w nadaw ać się m ogło d o wyrzucania pocisków ty lk o n a b ard zo niew iel­
ką odległość, stając się niejako sym bolem rządów Iwana.
75
 D ość istotne zm iany n a stą p iły rów nież w system ie adm inistracji central­
nej, która opierała się na u rzęd ach reso rto w y ch - p riko za ch . L iczba ich w zro­
sła, kom petencje stały się bardziej sprecyzow ane, zw iększyła się te ż rola czyn­
n ik a szlacheckiego, poniew aż z tej głów nie w arstw y rekrutow ali się najw aż­
niejsi urzędnicy prikazów - tzw . d ia cy, o ni b o w iem prow adzili w szystkie
sp ra w y N a cze le prikazów nadal stali b o jarzy lub czasem książęta, w yjątki
o d tej z asad y zd arzały się rzad k o . P o d ział urzędów centralnych w yglądał
m niej w ięcej następująco: spraw am i zagranicznym i zajm ow ał się tzw . prikaz
poselski, a w ojskow ym i aż trzy prikazy: ra z ria d n y (o d razria d - kategoria,
stopień) - m ający w sw ej pieczy organizacyjne spraw y wojska, strzelecki i pusz-
k arski (artyleria). B ył poza ty m p rik a z p o m iesm y . k tó ry zajmow a ł się nadania­
m i na rzecz ludzi służebnych, prikaz podatkow y, prikaz zajm ujący się spraw a­
m i dotyczącym i chołopów i inne. K om petencje niektórych prikazów odnosiły
się czasem d o określonych terytoriów - tak np. utw orzono specjalne urzędy
dla adm inistrow ania zdobytym później K azaniem , a także Syberią.
D o reform zaliczyć trzeba rów nież zm ian y w system ie pobierania podat­
k ó w państw ow ych. W prow adzono tzw . „so ch ę” ja k o podstaw ow ą jednostkę
gruntow ą, o d której w ym ierzano podatek. W ielkość sochy o k reślan o różnie,
w zależności o d pozycji społecznej w łaściciela ziem i i od jakości gleby. Prze­
ciętnie so ch a m iała 800 „ćw ierci" (ćw ierć ró w n a ła się połow ie dziesięciny,
c zy li około 0,5 5 h a) d la ludzi służebnych i 5 0 0 ćw ierci dla chłopów m ieszka­
ją c y c h n a ziem iach państw ow ych. N ow y sy ste m przyczynił się w poważnej
m ierze do scentralizow ania fin an só w p ań stw a, a ludność ch łopską obciążał
b ardziej niż przedtem . P odatek o d sochy n ie był zresztą jedyny, ró żnego ro ­
d zaju inne św iadczenia ro sły n ieustannie i pojaw iały się n ow e. np. podatki
ściąg an e na u trzy m an ie strzelców cz y na w y k u p je ń c ó w z niew oli. R ozrasta­
ją c y się aparat państw ow y i n ieustanne w o jn y w ym agały c o ra z w iększych
sum pieniężnych.
PODBÓJ CHANATÓW
In tensyw na działalność reform ato rsk a n ie przeszkodziła Iw anow i IV i je ­
g o doradcom w prow adzeniu energicznej i ofen sy w n ej polityki zew nętrznej.
N a pierw szy plan w ysunęły się zadania w y n ik ają ce z konieczności zabez­
pieczenia granic państw a przed różnym i ew entualnościam i i zapew nienia m u
m ożliw ości d alszeg o um acniania się i rozszerzania. N iebezpieczeństw o gro­
z iło przede wfszystkim od stro n y chanatów tatarsk ich , kazańskiego na w scho­
d zie i ktym skiego na południu. W obu tych c h an atach w rzały nieustanne w ałki
w ew nętrzne, c o oczyw iście b y ło bardzo k o rzy stn e d la M oskw y, niezależnie
je d n a k o d tego n ig d y nie u staw ały napady ta ta rsk ie w głąb ziem rosyjskich,
kończące się strasznym i grabieżam i i u prow adzaniem tysięcy jeńców-. G dy
w trudnych d la M oskw y latach p o śm ierci W asyla III znów w zięli w Kazaniu
g ó rę zw olennicy dynastii G ire jó w i gdy nie udały się próby trw ałego przy­
76
w rócenia daw n eg o stanu rzeczy, pom yślano w M oskw ie o całkow itej likw i­
d a c ji te g o chanatu. Sytuacja w ew nętrzna staw ała się ta m z re sz tą coraz bar­
d ziej skom plikow ana, p o n iew aż oprócz ryw alizacji w śró d feudałów , w ybu­
ch a ły c zę sto bunty uciskanej ludności, zw łaszcza C zuw aszów . M ordwinów
i Czerem isów ', k tórzy - w ydaw ać się m o g ło - gotow i byli c h ę tn ie przyjąć
panow anie M oskwy.
P o dłuższy ch p rzy g o to w a n iac h zaczęły się w y p raw y m o sk ie w sk ie na
K azań. B y ło ich kilka, lecz żadna z n ich n ie doprow adziła d o oczekiw anego
rezultatu, okazały- się b o w iem z a słabo zorganizow ane od stro n y w ojskow ej,
a w ojew odow ie m oskiew scy działali niejednolicie i niezdecydow anie. Iw an IV
nie zrezygnow ał je d n a k ze sw oich planów-; w 1551 r. zb u d o w an o na je g o
ro zk az u ujścia Sw ijagi d o W ołgi, naprzeciw K azania, tw ie rd z ę Sw ij ażsk.
a w- r o k później w yruszyła na podbój chanatu liczna arm ia, n ale ży c ie zaopa­
trzo n a w artylerię. O toczono K azań dw iem a liniam i stanow isk, zbudow ano
kilk a w ysokich w ież, n a które w ciągnięto działa, czyniono nieu stan n e pod­
ko p y p o d m u ry forteczne i robiono w y rw y za pom ocą m ateriałów w ybucho­
w ych: oblężenie K azania prow adzono z atem przy- użyciu najnow szych w ów ­
cz as m cio d . W takiej sytuacji jedynym ratunkiem dla oblężony ch m o g ła być
ty lk o p o m o c z zew nątrz, k tó ra te ż przybyła, ale w ojska m o sk iew sk ie potrafi­
ły j ą odeprzeć. P o zaciekłym szturm ie w cięto K azań w paźd zie rn ik u 1552 r..
a w latach następnych opanow ano sy tu ację w- całym c h a n a cie, tłum iąc cią­
głe p o w stan ia tam tejszych ludów . Sam ch an at przestał istn ieć, c a łą ziem ię
kazań sk ą w cielo n o d o państw a moskiew sk ieg o , zbudow ano sz e re g tw ierdz
i innych um ocnionych punktów , osadzono w K azaniu arcy b isk u p a i zaczęto
in tensyw nie popierać akcje m isyjne.
Jed n o cześm e uznała w ładzę cara zachodnia część Baszkirii, zależn a przed­
tem o d ch an ó w kazańskich. W parę lat później w ich ślady p o szli Baszkirzy-,
którzy- p ła cili trybut O rdzie N ogajskiej; na ziem iach baszk irsk ich rów nież
p o p ieran o m o cn o chrystianizację. W 1556 r. przyłączony z o sta ł d o M oskw y
b e z w alki chanat astrachański i w- ten sposób w granicach p a ń stw a znalazła
się c a ła W ołga, co b y ło najw ażniejszym następstw em te g o p o d b o ju . Sam
A strachań n ie b y ł za panow an ia tatarskiego szczególnie g ro ź n y dla M oskwy,
sy tu ację kom plikow ały- je d n a k stale zabiegi chanów- k ry m sk ich , którzy d ą ­
żyli d o poddania ujścia W ołgi sw ojej w ładzy, i to stanow iło na jw ię k sz ą g ro ź­
bę. P o przyłączeniu A strachania w szelkie z ty m zw iązane niebezpieczeństw a
m inęły, n a d to zaś - uznać m usiała w tych n o w y ch w a ru n k a c h zw ierzchnic­
tw o cara i O rd a N ogajska w ra z z podporządkow anym i je j ludam i. Po likwi-
dacj i chanatu kazańskiego i zdobyciu A strachania O rda N ogajska rozpadła się
na k ilk a niezależny ch od siebie ugrupow ań plem iennych: tzw . W ielcy Nogaj-
cy. m ięd zy dolną W ołgą a Jaikiem (U ral), uznali zw ierzchnictw o M oskw y -
form alnego ak tu w tym zakresie dokonał c a r B orys G odunow w 1600 r. Inna
część O rdy. N o e a jc y M niejsi, m ięd zy d o ln y m D onem a K u b an iem , podlega­
li K rym ow i. W dziesięć lat p o objęciu rządów- przez Iw an a IV granice je g o
państw a przesunęły- się n a szerokiej przestrzeni daleko poza W ołgę, a ż p ra­
77
 wie po Jaik. Na ziemie te, bardzo urodzajne i słabo zaludnione, stosunkowo
szybko ściągać zaczęły masy kolonistów z rdzennych obszarów rosyjskich.
Zakładano również miasta; już w XVI w. powstały np. Ufa, Samara, Saratów
i Carycyn (dzisiejszy Wołgograd). Wpływy rosyjskie sięgnęły również na
północny Kaukaz; mieszkający w zachodniej części tego terytorium (na po­
łudnie od Kubania) Czerkiesi oraz książęta Kabardy (środkowa część pół­
nocnego Kaukazu) uznali protektorat Rosji.
Na ostatnie lata panowania Iwana IV przypada jeszcze pierwsza faza pod­
boju chanatu sybirskiego. Zaczęło się od prób eksploatacji gospodarczej pu­
stych na ogół terenów, leżących na północny wschód od chanatu kazańskie­
go w dorzeczu górnej Kamy; tereny te obfitowały jednak w zwierzynę, ryby
i przede wszystkim sól. Niedługo po zdobyciu Kazania car nadał duże ob­
szary tamtejsze kupieckiej rodzinie Stroganowów, niezwykle energicznej i ob­
rotnej. Stroganowowie mieli też pozwolenie utrzymywania niewielkich od­
działów uzbrojonych w broń palną dla ochrony przed napadami różnych ple­
mion oraz budowania gródków i małych twierdz (ostrogów). Zabezpieczyło
im to w pełni możliwości eksploatowania przyrodzonych bogactw dorzecza
Kamy, jednocześnie jednak pociągały ich też sąsiadujące od wschodu ziemie
chanatu sybirskiego. Tatarów mieszkało tam stosunkowo najmniej, główną
część ludności stanowili Ostiacy (Chantowie) i Wogułowie (Mansowie), pła­
cący daninę (jasak) chanom.
Na służbie Stroganowów znajdowali się m.in. Kozacy dońscy. Ich przy­
wódca, ataman Jermak, wyprawił się w 1581 r. na czele oddziału liczącego
mniej niż tysiąc ludzi na wschód i rozpoczął podbój Sybiru. Daremnie chan
sybirski Kuczum próbował stawić czoła Kozakom; przewaga liczebna nie
mogła zrównoważyć przewagi technicznej, przede wszystkim oczywiście
broni palnej. Wojska Kuczuma zostały rozbite, a Jermak zajął stolicę chana­
tu, Kaszłyk nad Irtyszem, na wschód od dzisiejszego Tobolska. Specjalne
poselstwo doniosło o tym Iwanowi Groźnemu, który polecił wysłać tam po­
mocnicze oddziały. Mimo to nie mogło jeszcze być mowy o trwałości pod­
boju, trzeba było bowiem ciągle walczyć z ludnością miejscową i rozproszo­
nymi oddziałami tatarskimi. W 1585 r. zginął sam Jermak, tonąc w Wagaju
(dopływ Irtysza) podczas próby ujścia z zasadzki, a Tatarzy znów zajęli swo­
ją dawną stolicę.
Ostateczne umocnienie panowania rosyjskiego nad tymi ziemiami nastą­
piło już po śmierci Groźnego. Ściągnięto nowe oddziały z Rosji centralnej
i założono dwa miasta, które miały się stać głównymi ośrodkami nowo przy­
łączonych terytoriów i punktami oparcia w dalszej ekspansji: Tiumeń nad
Turą (1586) i Tobolsknad Irtyszem (1587), prócz tego zaś wiele innych miast
i twierdz. Przez wiele lat jeszcze Kuczum nie dawał za wygraną i niezmor­
dowanie walczył, skupiając wokół siebie resztki zwolenników; dopiero po
poniesieniu decydującej klęski w 1598 r. wycofał się do Azji Środkowej.
Ziemie byłego chanatu sybirskiego, dorzecze Obu, Irtysza, Tobołu i Tury
weszły ostatecznie w skład państwa rosyjskiego, które w wieku następnym
78
miało opanować ogromne połacie całej Syberii Wschodniej - głównie przez
kolonizowanie nowych terenów i dzięki dobrowolnemu podporządkowywa­
niu się niektórych plemion.
Podboje Iwana Groźnego w znacznym stopniu umocniły zapoczątkowa­
ny już dawniej proces kształtowania się państwa wielonarodowego. Pod ko­
niec XVI w. wchodziły w skład tego państwa niezliczone dosłownie już ludy
niesłowiańskie na obszarach północnych, nadwołżańskich i zaehodniosybe-
ryjskich. I ten proces miał nasilać się przez długi jeszcze czas.
Nie potrafił natomiast Groźny rozprawić się z chanatem naprawdę naj­
groźniejszym - krymskim. Wysuwana w związku z tym sugestia, iż po pro­
stu nie chciał tego robić, żeby nie wzmagać siły bojarów, którzy w wypadku
zawładnięcia Krymem objęliby w posiadanie żyzne obszary stepowe, jest
nie do przyjęcia. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych podejmowane były
pewne próby idące w tym kierunku, mianowicie przedsięwzięto kilka wy­
praw, które jednak dały tylko doraźne korzyści. Później wybuchła wielka
i długotrwała wojna o Inflanty, tak że o poważnym angażowaniu się w spra­
wy krymskie nie mogło być mowy, choć jeszcze w 1559 r. urządzono jedną
wyprawę na południe. Myśl o konieczności oddania bojarom żyznych ste­
pów czarnomorskich nie mogła powstrzymać Iwana od rozgromienia chana­
tu krymskiego; w chanacie kazańskim była podobna sytuacja, a przecież się
nie wahał. Wydaje się, że rezygnując z koncepcji opanowania Krymu, Groź­
ny dał wyraz dużej roztropności politycznej i dowiódł, że istotne perspekty­
wy rozwoju państwa nie były mu obce, że je należycie oceniał i na ogół sto­
sował te środki, które dawały mu maksymalne gwarancje sukcesu. Niepraw­
dopodobne, barbarzyńskie okrucieństwo to jedna strona jego działalności,
ale nie był złym politykiem. Rozumiał, że ewentualne uderzenie na Krym
zrodzi bardzo trudne konflikty, przede wszystkim zaś nieuniknione starcie
z całą potęgą państwa otomańskiego. Turcja nie ujęła się czynnie ani za Ka­
zaniem, ani za Astrachaniem, ale bez wątpienia uczyniłaby to w odniesieniu
do Krymu. W takiej sytuacji Iwan Groźny nie chciał ryzykować znacznych
już osiągnięć w polityce wewnętrznej i zewnętrznej - i chyba uczynił słusz­
nie. Rzucił się natomiast z całą energią do walki o dostęp do Morza Bałtyc­
kiego, w której mimo wszystko ryzykował znacznie mniej nawet w wypad­
ku przegranej.
Ekspedycja Jermaka dowiodła, że w pewnych częściach państwa rosyj­
skiego (także zresztą polsko-litewskiego) zaczęły się kształtować nowe, bar­
dzo charakterystyczne siły społeczne i wojskowe - kozactwo. Uciskam chłopi
i ludzie posadzcy zbiegali na terytoria kresowe począwszy od drugiej połowy
XV w., łącząc się z sobą i tworząc większe jednostki o charakterze wojsko­
wym. Kozacy osiedlali się głównie nad Donem (Kozacy dońscy), potem także
na północnym Kaukazie - nad Terekiem i Kubaniem, nad Wołgą, Jaikiem i na
Syberii. Kozacy trudnili się myślistwem i rybołówstwem i dokonywali ciągłych
napadów na Krym i inne posiadłości tatarskie, co dla państwa moskiewskiego
było jak najbardziej korzystne. Dlatego też w Moskwie przymykano oczy na
79
 problem zbiegostwa i pomagano nawet Kozakom, zaopatrując ieh w broń i różne
wyroby przemysłowe; zaciągali się również Kozacy do służby w oddziałach
wojskowych. Z biegiem czasu nastąpić musiało w środowisku kozackim po­
ważne zrozmcowame majątkowe, co spowodowało nieustanny udział biedoty
kozackiej w powstaniach i wojnach chłopskich.
O DOSTĘP DO BAŁTYKU
Po zdobyciu Kazania i Astrachania szczególnie aktualna stała się w poli­
tyce Moskwy kwestia szerszego dostępu do Bałtyku, zwłaszcza że - z przy­
czyn juz przedstawionych - Iwan Groźny nie kwapił się bynajmniej do woj­
ny z chanatem krymskim. Rosja nie była całkowicie odcięta od Morza Bał-
tyckiego, ale posiadany przez nią wąski pas południowo-wschodniego
wybrzeza Zatoki Fińskiej me dawał możliwości szerszych kontaktów han-
™ T 1? 0!12 Zachodem’na których, zwłaszcza na pierwszych,
coraz bardziej zalezało Iwanowi. Najkrótsza i najprostsza droga do morza
wiodła poprzez posiadłości zakonu inflanckiego. Stosunki w Inflantach były
szczególnie zagmatwane, zarówno ekonomiczne, jak i wewnętrznopolitycz-
ne, ziemia należała do Kościoła, do rycerstwa niemieckiego i bogatych miesz­
czan, a chłopi łotewscy i estońscy znosili okropny ucisk. Walczyli z sobą
o władzę mistrz Zakonu i arcybiskup ryski, poszczególni biskupi mieli wła­
ściwie zupełną niezależność, tak samo miasta. Rozdrobniony kraj nie przed­
stawiał oczywiście żadnej poważniejszej siły politycznej i nie mogły zagro­
zić żadnemu ze swoich potężnych sąsiadów: ani państwu polsko-litewskie­
mu, ani Moskwie. Mieszczanie Inflant i Estonii utrzymywali nawet wcale
oży wione stosunki handlowe z kupiectwem rosyjskim.
Mimo to jednak stosunki polityczne między Inflantami i Moskwą były
stale napięte. W Moskwie ciągle podnoszono pretensje, że Zakon nie prze­
puszcza przez swoje teiytorium specjalistów z Zachodu, że nie płaci danin
do których zobowiązał się jeszcze w 1503 r„ itd. Gdy zaś po różnych perype­
tiach Zakon związał się ściślej z Litwą traktatem pozwolskim (Pozwol na
połnoc od Pomewieża, wrzesień 1557), Groźny postanowił wystąpić otwar­
cie. Tak zaczęła się długa, 25-letnia (1558-1583) wojna o Inflanty, która za­
toczyła o wiele szersze kręgi, niż się spodziewał jej inspirator.
oczątkowy okres wojny był bardzo korzystny dla wojsk moskiewskich
które szybko zajęły Narwę, Dorpat i wiele innych miast inflanckich, docho­
dząc z jednej strony do Rygi, a z drugiej do Rewia (Tallina). Zanosiło się na
całkowitą klęskę Zakonu, który w tej beznadziejnej dla siebie sytuacji go­
rączkowo szukał wszędzie pomocy. Ostatecznie doszło do układu, na mocy
ZvB r,T n i A0n 1 arcy ^ P stwo T skie uznały protektorat króla polskiego
Zygmunta Augusta (1559); w zamian za to król zobowiązał się bronić Inflant
• h 6 u oskw4 * wprowadził wojska litewskie na zagrożone terytoria. Wtedy
je n , widząc nieuchronny już rozpad Zakonu, wyciągnęły zawczasu rękę
do sukcesji po nim Dania i Szwecja. Duńczycy objęli w posiadanie wyspę
Ozylię, Szwedzi znaczną część Estonii z Rewlem.
Nieco wcześniej, w iatach 1554—1557, Iwan Groźny prowadził wojnę
z królem szwedzkim Gustawem Wazą. Wojna nie przyniosła żadnych zasad­
niczych zmian, choć przewaga Moskwy zaznaczyła się w niej bardzo wyraź­
nie; w traktacie pokojowym znalazło się m.in. zapewnienie ze strony Szwe­
cji, że nie będzie przeciwstawiała się kontaktom Moskwy z Zachodem po­
przez terytoria należące politycznie do Szwecji. Tak więc wtargnięcie
Szwedów do Estonii było w pewnym sensie naruszeniem umowy.
Jednocześnie wojska Iwana czyniły dalsze postępy, choć już nie w takim
tempie jak przedtem. Pragnąc ratować, to, co było jeszcze możliwe, zawarł
ostatni mistrz Zakonu, Gotard (Gotthard) Kettler, drugi z kolei układ z Zyg­
muntem Augustem w Wilnie, w listopadzie 1561 r. Zakon sekularyzowano,
Kettler otrzymał Kurlandię jako lenno dziedziczne, reszta kraju przechodziła
pod panowanie polsko-litewskie (ściśle rzecz biorąc, najpierw przez pewien
czas tylko litewskie). Naturalną konsekwencją tego układu musiało być ze­
rwanie stosunków litewsko-moskiewskich; w praktyce nastąpiło ono już na­
wet wcześniej, formalnie obowiązywał obie strony do 1562 r. zawarty przed­
tem rozejm. Po wygaśnięciu rozejmu Litwa i Moskwa, a właściwie Polska
i Moskwa, znalazły się oficjalnie w stanie wojny.
Najważniejszym bodajże momentem w tym okresie wojny było zdobycie
przez wojska moskiewskie silnie ufortyfikowanego Połocka (1563). W ia ­
tach następnych i Polacy odnieśli niemało sukcesów, jak zwycięstwa pod
Czaśnikami (na południe od Połocka) i pod Orszą w 1564 r., zdobycie Uły
(nad górną Dźwiną) w 1568 r. i rok później - zdobycie Izborska (na zachód
od Pskowa, niemal na granicy Inflant). Wreszcie wojnę przerwano, podpisu­
jąc w 1570 r. trzyletni rozejm w Moskwie. Nie na wiele się to przydało Iwa­
nowi, który wcześniej jeszcze zamierzał wybrnąć z ciężkiej sytuacji, two­
rząc w posiadanej przez siebie części Inflant królestwo wasalne i przekazu­
jąc je bratu króla duńskiego Magnusowi. Oblężenie zajętego przez Szwedów
Rewia, podjęte w 1570 r. wspólnie przez wojska moskiewskie i Magnusa,
nie dało jednak rezultatu. Dopiero śmierć Zygmunta Augusta i dłuższe bez­
królewie w Polsce umożliwiły Iwanowi dalsze zdobycze w Inflantach. Car
wystąpił nawet z projektem rozbioru Rzeczypospolitej, namawiając do
współdziałania w tej sprawie cesarza Maksymiliana II; w drugiej połowie
XVI w. niełatwo jednak jeszcze było dzielić Rzeczpospolitą, nawet przej­
ściowo osłabioną.
W omawianym okresie stosunki wewnętrzne w państwie moskiewskim
przedstawiały się już zupełnie inaczej niż przedtem. Przestała istnieć Rada
Wybrana, jej główni działacze Adaszew i Sylwester popadli w 1560 r. w nie­
łaskę, oskarżono ich nawet o otrucie zmarłej wtedy pierwszej żony Groźne­
go. Sylwestra zesłano do klasztoru na Wyspach Sołowieckich, Adaszew umarł,
zanim doczekał się egzekucji. Cała sprawa nie jest zbyt jasna; należy wziąć
przy tym jeszcze pod uwagę, że ani Adaszew, ani Sylwester nie byli zwolen­
81
nikami prowadzenia wojny w Inflantach. W 1564 r. uciekł na Litwę inny fi­
lar Rady Wybranej, książę Andriej Kurbski, co było dla Iwana szczególnie
dotkliwym ciosem. Car zaczął mówić o zdradzie (Kurbski przeszedł na służbę
do Zygmunta Augusta i otrzymał od niego dobra w Kowelszczyźnie) i przy­
gotowywać decydującą, a jednocześnie straszną kampanię przeciwko bo­
jarom. Jest przy tym rzeczą szczególnie charakterystyczną, że jednocze­
śnie car prowadził ze zbiegłym Kurbskim bardzo osobliwą koresponden­
cję; Kurbski zarzucał mu okrucieństwa i niesprawiedliwość w postępowaniu
z najlepszymi i najwierniejszymi sobie doradcami i dowódcami, a car od­
powiadał Kurbskiemu posłaniami, w których bronił idei samowładztwa
i powoływał się na to, że w obliczu monarchy mającego władzę od Boga
zarówno bojarzyn, jak i chołop zajmują tę samą pozycję; jednych i drugich
może samowładny car według swojego upodobania obdarzać łaskami lub
karać śmiercią. Wedle nowszej historiografii rzekome odpowiedzi Iwana
stanowią późniejszy apokryf, mający podbudować ideologię władzy samo­
władnej.
OPRICZNINA
Reformy lat pięćdziesiątych niepokoiły poważnie bojarów, zwłaszcza że
różnymi innymi jeszcze pociągnięciami car starał się osłabiać ich stanowi­
sko, np. likwidując niektóre z dotychczasowych przywilejów: praktycznie
skasowano najważniejszy z nich i często w dawniejszych okresach udziela­
ny, polegający na zwalnianiu wielkich właścicieli ziemskich od świadczeń
podatkowych i innych powinności. Nieustanne umacnianie pozycji średnich
feudałów stanowiło już bezpośrednią groźbę dla bojarstwa, które w ogóle
bardzo niechętnie odnosiło się do wszelkich pociągnięć idących w kierunku
większej centralizacji aparatu państwowego. Istniały zresztą jeszcze resztki
księstw udzielnych z czasów rozdrobnienia dzielnicowego, znajdujące się
w posiadaniu potomstwa braci Wasyla III; opozycja arystokratyczna grupo­
wała się wokół Włodzimierza księcia Starickiego (od Staricy nad Wołgą,
w ziemi twerskiej). Już w 1553 r., bezpośrednio po zdobyciu Kazania, miały
miejsce wypadki niezwykle osobliwe. Car zachorował wówczas bardzo ciężko
i właściwie nie było żadnej nadziei utrzymania go przy życiu. Niektórzy
z wpływowych bojarów podjęli w tej sytuacji próbę powrotu do starej zasa­
dy senioralnej i wystąpili z kandydaturą Włodzimierza Starickiego, mimo iż
umierający car miał syna i żądał złożenia mu przysięgi na wierność. Sytuację
opanowano, ugiął się też sam książę Włodzimierz, zresztą car wkrótce wy­
zdrowiał i oczywiście nie zapomniał niczego.
Ten podstawowy konflikt w ówczesnej polityce wewnętrznej doszedł do
punktu kulminacyjnego niedługo po rozpoczęciu wojny o Inflanty, gdy po
błyskotliwych sukcesach nastąpiły pierwsze niepowodzenia. Zaczęto szukać
winnych i rzucać na różne strony podejrzenia, przede wszystkim w kierunku
82
Włodzimierza Starickiego i rodziny Adaszewa; wielu członków tej ostatniej
ukarano śmiercią.
Ucieczka księcia Kurbskiego i innych bojarów dolała ostatecznie oliwy
do ognia i wtedy car postanowił rozprawić się z bojarami, w swoim rozu­
mieniu —bezwzględnie i ostatecznie. Realizacja tego postanowienia wyryła
krwawe piętno na dwudziestoleciu rządów Groźnego, w szczególności zaś
na latach 1565-1572.
Pierwsze pociągnięcia były dość niezwykłe i początkowo niebardzo zro­
zumiałe. W grudniu 1564 r. car nagle opuścił Moskwę wraz z rodziną i do­
bytkiem, przenosząc się do Aleksandrowskiej Słobody, odległej od Moskwy
o 100 km na północny wschód. W pierwszych dniach następnego roku po­
słańcy cara przywieźli do Moskwy dwa pisma, jedno adresowane do boja­
rów, duchowieństwa i ludzi służebnych, drugie do zajmujących się rzemio­
słem i kupiectwem mieszkańców stolicy. Car oskarżał bojarów o zdradę, nad­
użycia i uchylanie się od obowiązków wojskowych, a duchowieństwo
0 sprzyjanie bojarom, zapowiadając, że wobec tego nie może dalej rządzić
1zrzeka się tronu. W dmgim piśmie zawiadamiał ludzi posadzkich, że nie
żywi do nich żadnej urazy.
Niełatwo ocenić należycie te pociągnięcia Groźnego, w dużej mierze
sztuczne i patetyczne, z drugiej jednak strony, na pewno dobrze przemy­
ślane. Pozornie tajemniczy wyjazd z Moskwy można by nazwać komedią,
wysłane z Aleksandrowskiej Słobody pisma z góry jednak obliczone były
na określony efekt. Wysuwano sugestię, że wobec konfliktowej sytuacji
car nie czuł się w Moskwie zbyt pewnie i dlatego musiał ją opuścić, lecz
z najróżnorodniejszych względów trudno przyjąć takie rozumowanie; jeśli
mógł spokojnie opuścić stolicę z całym swoim dworem i osiedlić się bar­
dzo niedaleko, to i ewentualne pozostanie w Moskwie nie mogło mu ni­
czym poważniejszym zagrozić. Nie miała nic wspólnego z prawdą jego
deklaracja o ustąpieniu z tronu, chodziło mu wyłącznie o pewną ogólniej­
szą sankcję dla swoich najbliższych zamierzeń i ten plan powiódł się w ca­
łej pełni.
Pisma cara wywołały w Moskwie zamęt i trwogę. Toczyła się wojna, trudna
i ciężka, wieści zlnflant nie były najlepsze, o zdradzie mówiono szeroko,
egzekucje odbywały się i przedtem. Mieszczaństwo moskiewskie było za­
wsze niechętne bojarom, toteż perspektywy opuszczenia tronu przez cara w ta­
kiej chwili - a w to częściowo przynajmniej na pewno wierzono - nie mogły
być wesołe. Dlatego wybrała się niebawem do Aleksandrowskiej Słobody liczna
delegacja, prosząca cara, ażeby nie zrzekał się panowania i nie zostawiał swo­
ich wiernych sług na pastwę bojarom, lecz żeby postąpił ze zdrajcami „według
swojej monarszej woli”. Car oczywiście uległ tym prośbom, zastrzegając się,
że będzie musiał poczynić bardzo daleko idące zmiany i ukarze wszelką zdra­
dę jak najsurowiej, po czym powrócił do Moskwy, utrzymując jednak nadal
dwór w Aleksandrowskiej Słobodzie. Tę decyzję można by ostatecznie uznać
za jakieś pociągnięcie o charakterze asekuracyjnym, bo przygotowując się do
 zdecydowanej walki z bojarami, Groźny musiał liczyć się też z ewentualnymi,
może tylko przejściowymi niepowodzeniami.
Zasadnicza zmiana polegała na utworzeniu zupełnie oddzielnego dworu
i wojska, które nazwano opriczniną. Termin, znany od dawna na Rusi, ozna­
czał udziały otrzymywane przez wdowy po książętach moskiewskich (od
starorosyjskiego wyrazu opricz - oprócz, osobno, tu jako coś osobno wy­
dzielonego). Ta nowa instytucja składała się z kilku tysięcy osób, wybranych
głównie spośród ludzi służebnych i nazywanych opricznikami. Składali oni
carowi przysięgę na bezwzględną wierność, nosili czarne uniformy i jeździli
na czarnych koniach, z oznakami na czapraku, symbolizującymi ich działal­
ność i wierność. Były to miotła - jako znak oczyszczania kraju od zdrady,
i psia głowa - znak, że będą jak psy gryźć zdrajców (interpretowany też cza­
sem jako symbol wierności).
Pojęcie opriczniny miało jednak zakres o wiele szerszy, obejmowało bo­
wiem także rozległe terytoria, które specjalnie wydzielono w celu utrzyma­
nia tej nowej instytucji. Zaliczono do niej przede wszystkim pewne okręgi
i miasta w centrum kraju i na północy, a więc np. Możajsk, Wiaźmę, Suzdal,
Starą Russę, Jarosław, Wołogdę, część Moskwy i Nowogrodu oraz Chołmo-
gory w pobliżu Morza Białego, potem też Kostromę i Staricę. Z ziem tych
wysiedlono większość bojarów, a ich dziedziczne majętności rozdawano
opńcznikom. Wysiedleni bojarzy otrzymywali dobra w innych częściach kraju,
już bez prawa przekazywania ich potomstwu, tylko jako pomiestja. W ten
sposób zadano bojarom ciężki cios, ekonomiczny i polityczny, ponieważ
oderwano ich od posiadłości rodowych, w których czuli się najsilniej. Całe
terytorium opriczniny podlegało administracji nowego „opriczyóskiego” dwo­
ru. W ramach tej instytucji powołano do życia wszystkie godności i urzędy,
które istniały przedtem jako ogólnopaństwowe i które w całej pełni zacho­
wały się nadal na terenach nie objętych opriczniną', tereny te nazywano ogól­
nie ziemszczyzną. Rosja podzieliła się niejako na dwa państwa, opriczniną
i ziemszczyzną-. w obu działały odrębne prikazy (z wyjątkiem kilku, np. po­
selskiego), w obu znajdował się dwór złożony z takich samych dostojników,
odrębny skarb i wojsko. Za najbardziej paradoksalne trzeba uznać to, że
ziemszczyzną nadal zarządzała Duma Bojarska (oczywiście pod generalnym
kierownictwem cara) i że w opriczninie nadawano też czasem godności bo­
jarskie. Wszystko to wywoływało nieprawdopodobny zamęt.
W zamęcie tym utraciła życie i mienie znaczna część bojarów, a nie oszczę­
dzano przy tym i innych warstw ludności, głównie chłopów. Dziwaczny sys­
tem umożliwiał nieokiełznaną samowolę i pozwalał na wyładowywanie naj­
dzikszych instynktów. Opricznicy pełnili swoje funkcje z niesłychanym okru­
cieństwem, a niektórzy z nich zyskali szczególnie ponurą sławę, jak np. Maluta
Skuratow (właśc. Grigorij Bielski).
Przesiedlenia nie były jedynym ujemnym dla bojarów następstwem dzia­
łania nowego systemu; niedługo zabrał się Iwan do „zdrajców”. Znowu za­
częto szerzyć pogłoski o spisku bojarskim i o tym, że jego uczestnicy chcą
84
obalić cara i osadzić na tronie księcia Włodzimierza, na którego rzucono też
podejrzenie - prawdopodobnie pozbawione jakichkolwiek podstaw - o kon­
takty z Polakami. Zaczęły się krwawe egzekucje, przeciw którym ośmieliła
się wystąpić tylko Cerkiew w osobie najpierw metropolity Filipa, a potem
Atanazego, który publicznie wzywał cara do zaprzestania przelewu krwi.
Filip pochodził z rodziny bojarskiej, po przejściu do stanu duchownego
został ihumenem jednego z klasztorów na Wyspach Sołowieckich i na tym
chciał poprzestać; godność metropolity przyjął na usilne nalegania samego
cara. Upominał Groźnego z imponującą śmiałością, nie lękając się ani śmier­
ci, ani mąk. Car unikał go, jak tylko mógł, ale czasem przecież dochodziło do
spotkań w soborze Uspieńskim na Kremlu. Oto jedna z przekazanych po­
tomności scen.
Groźny: Tylko milcz, to jedno ci mówię, ojcze świątobliwy, milcz i bło­
gosław nas.
Metropolita Filip: Milczenie nasze grzech na duszę twoją nakłada i śmierć
przynosi.
Groźny: Moi najbliżsi powstali przeciw mnie, życzą mi zła, co ciebie ob­
chodzą nasze monarsze poczynania?
Filip: Jestem pasterzem stada Chrystusowego.
Groźny: Filipie! Nie występuj przeciw państwu naszemu, żeby nie spadł
na ciebie mój gniew, albo raczej porzuć metropolię.
Filip: Nie prosiłem o wywyższenie, nie staram się o nie za pośrednictwem
innych, nie uciekam się do przekupstwa; po coś mnie oderwał od mojej klasz­
tornej pustelni?
Śmierć spotka jednak i tych, którzy się jej nie boją. Zuchwała odwaga nie
zdała się nikomu na nic, Filipowi też nie; pozbawionego godności i osadzo­
nego w jednym z twerskich klasztorów, zadusił własnoręcznie Maluta Sku­
ratow w 1569 r. Świeccy ludzie byli mniej odważni, ale i oni czasem ośmie­
lali się prosić o złagodzenie systemu. Jeszcze w 1566 r. z supliką do cara na
Soborze Ziemskim wystąpiła grupa przedstawicieli dworianstwa; wszystkich
stracono.
Dokonała się też tragedia księcia Włodzimierza. Już wcześniej odebrano
mu Staricę (przejściowo zamieniając na inne posiadłości), a matkę jego osa­
dzono przymusowo w klasztorze. W 1569 r. Włodzimierz został stracony wraz
z żoną, dwoma synami i dwiema córkami: dzieci były jeszcze małoletnie. Matki
też nie pozostawiono przy życiu - zabito ją w klasztorze, podobnie jak metro­
politę Filipa. Wymordowano setki rodzin bojarskich, często wśród najwymyśl­
niejszych mąk, razem z żonami, dziećmi i służbą. Zagłada spotkała tysiące ro­
dzin chłopskich, masakrowanych bezlitośnie podczas akcji wysiedlania bo­
jarów, a także przy wielu innych okazjach. Opriczniną miała być zwrócona
tylko przeciw bojarom, a chłopstwo ucierpiało od niej w nierównie więk­
szym stopniu.
Jeszcze raz można powtórzyć, że przytłaczająca większość wszystkich
tych nieszczęsnych ofiar postradała życie niewinnie. Nie wzruszało to cara,
85
który w niepojętym zaślepieniu ciągle szukał zdrajców, nie dostrzegając, że
mnożą się nie sprawdzone donosy, że opricznicy oskarżają bezpodstawnie
ludzi majętnych, ażeby zawładnąć ich dobrami, po egzekucji bowiem nastę­
powała zawsze konfiskata mienia. Cały ogrom tych zbrodni blednie jednak
przed tragedią, jaka spotkała w pierwszych tygodniach 1570 r. Nowogród.
W nie wyjaśnionych bliżej okolicznościach doniesiono carowi, że Nowo­
gród zamierza poddać się Litwie. Groźny uwierzył, być może w pewnym
stopniu pod wpływem pamięci o wydarzeniach sprzed stu lat, i polecił zor­
ganizować wyprawę kamą na to miasto. Niezwłocznie oddziały opriczników
otoczyły Nowogród, inne znów rozjechały się po okolicznych klasztorach
i cerkwiach. Opieczętowano tam wszystkie skarbce i spędzono kilkuset mni­
chów i duchownych świeckich do miasta, gdzie trzymano ich okutych w kaj­
dany na otwartych placach. To samo zrobiono z duchowieństwem nowogrodz­
kim i z bogatymi przedstawicielami ludności cywilnej; po przyjeździe cara
zatłuczono ich na śmierć pałkami. Próbował ratować sytuację i przebłagać
Groźnego arcybiskup Pimen, lecz car nazwał go „wilkiem, drapieżcą, niszczy­
cielem i zdrajcą”, który chce oddać „strzeżony od Boga gród wrogom naszym”.
Nastąpiła grabież cerkwi nowogrodzkich łącznie ze sławnym soborem Sw. Zofii,
nieludzka rozprawa z mieszkańcami, których męczono publicznie z nie dają­
cym się opisać okrucieństwem, a potem wleczono nad Wołchow i topiono w rze­
ce pod lodem, razem z żonami, dziećmi i niemowlętami. Przez kilka jeszcze
tygodni trwały grabieże i mordy w Nowogrodzie i w okolicach, przy czym nie
tylko grabiono, lecz i niszczono bezmyślnie wszystko to, czego nie można było
zabrać. I jeszcze po powrocie cara do Moskwy odbyły się egzekucje, nie od­
biegające pod względem okrucieństwa "od tragicznych scen nowogrodzkich.
Nie uniknęło śmierci wielu najgorliwszych przedtem opriczników, m.in.
ulubieniec cara, bojarzyn Aleksiej Basmanow (z synem), któremu nic nie
pomogła przeszłość, ani chlubny udział w oblężeniu Kazania, ani odwaga
wykazana podczas wojny o Inflanty, ani skuteczna obrona Riazania przed
Tatarami. Zginęli i inni, w 1572 r. ten sam los spotkał nawet Malutę Skurato-
wa (istnieje też wersja, iż zginął pod Białym Kamieniem w Inflantach), który
osobiście kierował straszliwymi egzekucjami Nowogrodzie, a w ogóle listę
swoich wyczynów miał znacznie dłuższą.
Szaleństwa opriczników zrujnowały znaczną połać kraju, zwłaszcza go­
spodarstwa chłopskie, i osłabiły siłę militarną państwa. Tylko w podobnych
warunkach mogła spotkać kraj tak nieprawdopodobna klęska, jak najazd chana
krymskiego Dewlet-Gireja, który w 1571 r. dotarł aż do Moskwy, ograbił
i spalił całe miasto, z wyjątkiem Kremla, po czym zawrócił, pędząc przed
sobą tysiące jeńców. Nieco wcześniej Tatarzy krymscy próbowali zająć Astra-
chań, lecz oblężenie nie dało rezultatu. Trudno było więc utrzymywać nadal
opriczninę i w 1572 r. zasadniczo ją zlikwidowano, choć w zmienionych for­
mach istniała jeszcze przez lat kilka. Funkcje jej uległy znacznemu złago­
dzeniu, a wielu dostojników poddano represjom. Pod tym względem Groźny
nie zmienił się aż do końca swego panowania.
86
Znaczenie opriczniny - żeby raz jeszcze o tym wspomnieć - interpreto­
wano dotąd niejednolicie, do bezkrytycznych zachwytów nad jej „osiągnię­
ciami” włącznie. Jeśli może być mowa o osiągnięciach, to należałoby je wi­
dzieć chyba tylko w radykalnym położeniu kresu poprzednim konfliktom
między carem i bojarstwem. W okresie tym nastąpiło niewątpliwie umocnie­
nie zabiegów centralistycznych, a wielcy feudałowie, reprezentanci tenden­
cji odśrodkowych, doznali takich strat, że przez pewien czas nie mogli już
niczym zagrozić władzy centralnej. Tak było jednakowoż tylko do śmierci
Iwana Groźnego, może jeszcze też w okresie panowania jego następcy. Bez­
pośrednio zaś łączy się z okresem opriczniny ruina kraju, zagłada wielu ty­
sięcy ludzi i ogólna anarchia, którą przezwyciężyć wcale nie było łatwo. Re­
zultatem opriczniny był również znaczny wzrost ucisku pańszczyźnianego
i w ogóle umocnienie się poddaństwa - nieuchronne następstwo wzrostu roli
szlachty, która najchętniej widziała całkowite i nieodwracalne przytwierdze­
nie chłopów do ziemi. W tym też kierunku poszedł odtąd dość szybkim tem­
pem rozwój stosunków społecznych w Rosji. Wszystkie ziemie i wszystkich
mieszkających na tych ziemiach chłopów wpisano do ksiąg inwentarzowych
(piscowyje knigi), prowadzonych już i przedtem w celach podatkowych.
W miarę wprowadzania tych zapisów zaczęto wprowadzać tzw. lata niedo­
zwolone, w których nie działała ustawa o dniu św. Jerzego i chłopom nie
wolno było nigdzie się przenosić. Nie wiadomo dokładnie, kiedy zrobiono to
po raz pierwszy, na pewno jednak w 1581 r. już tak było. W ten sposób moż­
liwości poprawienia losu przez przejście do innego pana przestały praktycz­
nie istnieć; dotyczyło to zresztą nie tylko chłopów pańskich, bo ustawę o la­
tach niedozwolonych rozciągnięto również na chłopów państwowych, a na­
wet na posadzką ludność w miastach.
ZAKOŃCZENIE WOJNY INFLANCKIEJ
W 1566 r„ kiedy po ośmiu latach wojny perspektywy jej dalszego przebie­
gu stały się bardzo niejasne, Iwan IV Groźny zwołał Sobór Ziemski, w którym
oprócz bojarów i duchowieństwa zasiadło wielu przedstawicieli szlachty i bo­
gatszego kupiectwa. Uczestnikom Soboru przedstawiono do rozstrzygnięcia
problem, czy prowadzić dalej działania wojenne, czy nie; wszyscy wypowie­
dzieli się za kontynuowaniem wojny. Potem nastąpiły opisane już wypadki,
dalsze operacje w Inflantach, kombinacje z Magnusem i bezskuteczne oblęże­
nie Rewia. W okresie bezkrólewia w Polsce po śmierci Zygmunta Augusta
wojska Iwana IV działały szczególnie intensywnie, zdobywając różne punkty
oporu i pustosząc poszczególne części Inflant, a w 1577 r„ już za Stefana Ba­
torego, po raz drugi obiegły Rewel. I tym razem oblężenie się nie powiodło, za
to silniejsze stało się natarcie moskiewskie na same Inflanty. W trakcie tych
działań doszło do zerwania między Iwanem i Magnusem, który zbiegł do Pol­
ski; od tego też roku zaczyna się nowy etap wojny polsko-moskiewskiej.
87
 Realne już wtedy szanse Iwana na zdobycie Inflant wywołać miały moc­
ne przeciwuderzenie ze strony polskiej. Po dłuższych przygotowaniach Ba­
tory podjął w 1579 r. swoją pierwszą wyprawę, której najważniejszym rezul­
tatem było wzięcie szturmem Potocka. W drugiej kampanii (1580) wojska
królewskie podeszły pod Wielkie Łuki, też zdobyte szturmem po pewnych
uprzednich próbach negocjacji pokojowych, które nie dały rezultatu, gdyż
strona polska żądała nie tylko całych Inflant, lecz również Smoleńska i N o­
wogrodu. Prócz tego Polacy zdobyli jeszcze Wieliż, Uświat i Newel (na po­
łudnie i południowy zachód od Wielkich Łuk), po czym nastąpiła przerwa
zimowa. W 1581 r. Batory uderzył na Psków, który wytrzymał jednak najsil­
niejsze natarcia i nie został zdobyty. Niepowodzenie to stanowiło już pewien
pomost do rokowań pokojowych, zwłaszcza że dyplomacja moskiewska po­
trafiła uzyskać poparcie w kurii papieskiej - z jej ramienia udał się jako po­
średnik do Polski i Moskwy jezuita Antonio Possevino. Z początkiem 1582 r.
obie strony zawarły rozejm dziesięcioletni w Jamie Zapolskim (właściwie
w Kiwerowej Górce pod Jamem, na południowy wschód od Pskowa). Na
mocy tego rozejmu Iwan zrzekł się na rzecz Polski całych Inflant, Połocka
oraz Wieliża z okolicami.
W ten sposób spełzły na niczym wieloletnie usiłowania Moskwy idące
w kierunku szerszego wyjścia na Bałtyk. Na wyspach estońskich nadal sie­
dzieli Duńczycy, a samą Estonię okupowali Szwedzi, powoli, lecz dość sys­
tematycznie rozszerzając swój stan posiadania. Zdobyli więc Narwę we
wschodniej części Estonii i Biały Kamień w Inflantach, nadto zaś rosyjskie
twierdze Iwangorod, Jam (nie Jam Zapolski) i Koporie na południe od Zato­
ki Fińskiej. W 1583 r. podpisano trzyletnie zawieszenie broni nad rzekąPlussą
(wpada do tej zatoki na północ od Narwy); musiano w nim odstąpić Szwecji
te trzy twierdze. Państwu moskiewskiemu pozostał jedynie niedługi pas wy­
brzeża Zatoki Fińskiej w rejonie ujścia Newy.
PANOWANIE FIODORA
W rok po podpisaniu rozejmu ze Szwecją Groźny umarł, pozostawiając
dwóch synów, Fiodora i małoletniego Dymitra. Trzeciego syna, Iwana, zdol­
nego i najbardziej nadającego się do objęcia po nim rządów, sam zabił w po­
rywie gniewu (1581). Na tronie zasiadł syn Groźnego z pierwszej żony, Fio­
dor (1584—1598), chorowity, pozbawiony woli, daleki od zrozumienia spraw
państwowych, poświęcający się niemal wyłącznie pielgrzymkom do różnych
klasztorów i modlitwom. Tak było za życia ojca, którego Fiodor panicznie
się bał, i nic nie zmieniło się, gdy sam został carem. Mimo to okres panowa­
nia Fiodora nie przyniósł jakichś specjalnie ujemnych następstw dzięki temu,
że przy słabym carze znaleźli się jednak rozumni doradcy. Najpierw była to
rada, złożona z pięciu członków, wśród których najważniejszą rolę odgrywał
wuj cara, Nikita Zacharin. Nie trwało to jednak długo, bo wkrótce zaczęły się
niesnaski w radzie, Zacharin odsunął się od aktywnej działalności i w 1586 r.
umarł, a na pierwsze miejsce wysunął się inny członek rady, Borys Godu­
now. Był to przedstawiciel jednego z drugorzędnych rodów bojarskich i dla­
tego nie cieszył się względami ani sympatią starej arystokracji. Odznaczając
się dużymi zdolnościami osobistymi i wielkimi ambicjami, potrafił Godu­
now w trudnym okresie ostatnich lat panowania Groźnego umocnić podwa­
liny pod swoją wielką karierę polityczną. Stało się tak głównie dzięki jego
■małżeństwu z córką Maluty Skuratowa; potem z siostrą Godunowa, Ireną,
ożenił się przyszły car, Fiodor.
Godunow potrafił zepchnąć na plan dalszy przywódców opozycji, przede
wszystkim rodzinę Szujskich, przy czym nie obeszło się bez ostrych represji
i egzekucji. Usunąwszy przeciwników, stanął właściwie na czele państwa,
Duma Bojarska przyznawała mu coraz to nowe prerogatywy i tytuły, Fiodor
we wszystkim ulegał jego woli. Drugi syn Groźnego, carewicz Dymitr, zo­
stał jeszcze znacznie wcześniej zesłany wraz z matką (siódmą żoną Groźne­
go, Marią) do Uglicza.
Zarówno w dziedzinie polityki zewnętrznej, jak i wewnętrznej pociągnięcia
Godunowa były korzystne dla Rosji. Po bezskutecznych próbach odkupienia
od Szwedów odstąpionych im w 1583 r. twierdz Godunow kazał rozpocząć
działania zaczepne. Wojna ze Szwedami (1590-1595) zakończyła się poko­
jem w Tiawzinie (Tiawzin nad Ługą, na północny zachód od Nowogrodu
Wielkiego), na mocy którego Iwangorod, Jam, Koporie i Koreła (Kexholm,
na zachodnim wybrzeżu jeziora Ładoga) wróciły do Rosji. Duże znaczenie,
także polityczne, miało założenie patriarchatu w Moskwie (1589); pierwszym
patriarchą rosyjskim został metropolita moskiewski Hiob. Cerkiew prawo­
sławna w Rosji stawała się zupełnie niezależna, także od patriarchów wschod­
nich, rezydujących na terytorium tureckim (Konstantynopol, Aleksandria,
Antiochia i Jerozolima). Dodać do tego należy takie osiągnięcia, jak: rozwój
stosunków handlowych z Zachodem, przede wszystkim z Anglią, co nastą­
piło głównie dzięki wykorzystaniu północnego szlaku morskiego po założe­
niu Archangielska (do 1613 r. Nowo-Chołmogory) u ujścia Dwiny do Morza
Białego; odparcie najazdu Tatarów krymskich, którzy w 1591 r. zjawili się
po raz ostatni w dziejach pod Moskwą; dalszą kolonizację i pomyślne konty­
nuowanie podboju zachodniej Syberii oraz określone sukcesy na Kaukazie
i w Transkaukazji, m.in. zbliżenie się księstw gruzińskich do Rosji.
Mimo tych wszystkich osiągnięć przeciwieństwa społeczne za panowa­
nia Fiodora zaostrzały się nadal. Dalej wzrastał wyzysk chłopów, zwiększa­
no czynsze i inne powinności, praktycznie nie pozwalano już chłopom zmie­
niać miejsca pobytu. Chłopi odpowiadali coraz częstszymi wystąpieniami,
a zbiegostwo przybrało szersze niż przedtem rozmiary. Prowadząc politykę
antybojarską i opierając się na szlachcie, rząd Godunowa musiał wziąć pod
uwagę interesy szlacheckie. Oprócz ulg podatkowych i wojskowych najbar­
dziej szła po linii tych interesów ustawa z 1597 r,, na mocy której chłopów
zarejestrowanych w księgach inwentarzowych i zbiegłych od swoich panów
można było przez 5 lat ścigać i po schwytaniu zmuszać z powrotem do pracy
pańszczyźnianej. Ustawa ta rozszerzała również ramy instytucji chołopstwa:
chołop, który znalazł się w stanie zależności od pana z powodu zaciągnięcia
długu, tracił możliwość uzyskania wolności, dopóki pan żył, i stawał się wolny
dopiero po jego śmierci; możliwość wcześniejszego uiszczenia się z długu
nie odgrywała już żadnej roli.
Przyczyną niepopulamości Godunowa była tajemnicza śmierć małego
Dymitra w Ugliczu (1591). Carewicza znaleziono na dziedzińcu własnego
domu zakłutego nożem i wtedy oburzeni mieszkańcy miasta napadli na dom
i zabili wszystkich urzędników carskich, którzy sprawowali nadzór nad ca­
rową Marią i Dymitrem. Wkrótce potem przybyła do Uglicza specjalna ko­
misja z bojarzynem Wasylem Szujskim na czele i po przeprowadzeniu śledz­
twa wydała orzeczenie, iż sam Dymitr zadał sobie śmiertelną ranę podczas
ataku epilepsji. Sprawcy zabójstwa urzędników zostali straceni, carową Ma­
rię osadzono w klasztorze, a braci jej zesłano. Nikt jednak nie mógł zdemen­
tować wieści, które uporczywie szerzyły się w Rosji przez całe lata, że to
Godunow kazał zamordować Dymitra, aby po śmierci Fiodora (władca ten
nie miał syna) utorować sobie samemu drogę do tronu. Sprawa pozostała
niejasna do dnia dzisiejszego. W każdym razie po śmierci Dymitra car Fio­
dor pozostał ostatnim z Rurykowiczów na tronie.
VI. CZASY „SMUTY”
r
PANOWANIE GODUNOWA \ . _. , , , . •
k_/MiERć Fiodora w 1598 r. i wygaśnięcie
dynastii stworzyły sytuację, jakiej Moskwa dotąd nie znała, nigdy bowiem
nie zachodziła konieczność wyboru kandydata na tron. Początkowo zresztą
zdawało się, że wszystko zakończy się w sposób bardzo prosty: przedstawi­
ciele szlachty wraz z patriarchą Hiobem zwrócili się do wdowy po Fiodorze,
Ireny, z prośbąo objęcie tronu i złożyli jej nawet przysięgę na wierność. Mimo
to Irena odmówiła i zaraz potem wstąpiła do klasztoru. Z kolei zwrócono się
z taką samą propozycją do Borysa Godunowa, który jednak również odmó­
wił. Tym samym w grę wchodzić już mogła tylko kwestia obioru nowego
monarchy.
Zwołany w tym celu Sobór Ziemski dokonał jednogłośnego wyboru -
właśnie Godunowa (1598-1605). Za jednomyślną formalnie uchwałą kryły
się jednak poważne przeciwieństwa, ponieważ Godunow bynajmniej nie był
jedynym kandydatem. Wielu zwolenników, przede wszystkim spośród bo-
jarstwa, miał na Soborze i w ogóle w Moskwie Fiodor Romanow, krewny
zmarłego cara. Krążyły pogłoski, że car Fiodor przyrzekł Romanowowi tron
przed śmiercią, a nawet że sam Godunow miał się zobowiązać do współdzia­
łania w realizacji tego planu. Jednakże większość uczestników Soboru skła­
dała się z ludzi służebnych i mieszkańców posadów miejskich, bojarzy za­
tem dali za wygraną i przyłączyli się do zwolenników Godunowa. Nowy car
nie odmówił już przyjęcia najwyższej godności, z czego wyprowadza się też
niekiedy wniosek, że poprzednia odmowa była tylko manewrem taktycznym,
a Godunow chciał wstąpić na tron jedynie drogą elekcji.
Jeśli nawet tak było, to należy uznać politykę Godunowa za rozsądną
i jedynie słuszną. Wspomniano już, że z różnych przyczyn popularność Go­
dunowa była za panowania poprzedniego władcy często narażona na szwank;
nie mógł również Godunow cieszyć się jakimikolwiek sympatiami ze strony
bojarstwa, gdyż stał w swoim czasie bardzo blisko Groźnego i ożenił się, jak
wiadomo, z córką najbardziej znienawidzonego opricznika, Maluty Skurato-
wa. Że dążył do władzy - nie ulega wątpliwości, lecz przejmując ją, chciał
znaleźć jakieś szersze oparcie w społeczeństwie; wybór dokonany przez So­
bór Ziemski oparcie takie w jego przekonaniu gwarantował.
Godunow nie mógł się jednak łudzić co do rzeczywistych nastrojów bo­
jarstwa, które wybór jego przyjęło z nienawiścią. Zwolennicy Fiodora Ro­
91
 manowa, a także i on sam nie zamierzali pogodzić się z nowym stanem rze­
czy i rozpoczęli działalność agitacyjną przeciw Borysowi. Wzmogły się wów­
czas znacznie pogłoski o roli Godunowa w zamordowaniu carewicza Dymi­
tra, co więcej, pokątnie oskarżano go także o spowodowanie śmierci półtora­
rocznej carówny Teodozji, córki cara Fiodora, a nawet o otrucie jego samego.
W 1601 r. Godunow stracił cierpliwość i kazał zesłać Fiodora Romanowa do
jednego z odleglejszych klasztorów, gdzie niedoszły władca Rosji został pod
imieniem Filareta postrzyżony na mnicha. Pod przymusem musiała również
zostać mniszką żona Fiodora —Ksienia, a syna ich, pięcioletniego wówczas
Michała, zesłano na północ wraz z innymi członkami tej rodziny.
Tak więc i za panowania Borysa Godunowa konflikt między carem i bo-
jarstwem nie przestał być aktualny, przy czym walka o władzę i niechęć do
nowego cara, nie pochodzącego z utytułowanej arystokracji, pogłębiły ten
konflikt jeszcze bardziej. Nie siedząc „na tronie przodków”, jak Groźny, musiał
Godunow nieustannie żyć w obawie przed intrygami bojarskimi i zabezpie­
czać się przed nimi za pomocą sposobów, które też nie przynosiły mu popu­
larności. Jest rzeczą znamienną, iż raczej nie karał śmiercią swoich przeciw­
ników politycznych, ale poza tym stosowano bardzo szeroki wachlarz środ­
ków represyjnych: więziono ich, torturowano, zsyłano, osadzano w klasztorach,
przy czym zakwitły w najlepsze szpiegostwo i donosicielstwo, i to z inicja­
tywy samego cara.
Tego rodzaju postępowanie, a w wyższym jeszcze stopniu nieszczęścia,
jakie spadły na Rosję pod koniec panowania Godunowa, wpłynęły decydują­
co na bardzo zróżnicowane opinie i sądy o tym władcy Rosji. Mimo wszyst­
ko przeważa jednak zdanie, że można go zaliczyć do rzędu władców ener­
gicznych i mądrych, nie odmawia mu się wybitnego zmysłu politycznego
i dużych umiejętności organizacyjnych. Walory te - niezależnie od pewnych
zjawisk ujemnych - wystąpiły z dostateczną jasnością, gdy Godunow kiero­
wał państwem za czasów cara Fiodora; gdy zaś sam objął władzę, wszystko
zaczęło wyglądać mniej korzystnie. W istocie jednak można i wtedy znaleźć
sporo przykładów rozumnej i konstruktywnej polityki, zwłaszcza w stosun­
kach wewnętrznych. Godunow zamierzał przeprowadzić pewne reformy,
przede wszystkim zaś podnieść na wyższy poziom oświatę i w tym celu m.in.
wysyłał młodych ludzi za granicę. Duże postępy poczyniła wtedy akcja ko-
lonizacyjna na Syberii, a szczególne znaczenie miało założenie kilku miast,
np. Tomska w 1604 r. W dziedzinie polityki zagranicznej wypada zwrócić
uwagę na układ z Polską: w 1600 r. wyruszyło do Moskwy „wielkie posel­
stwo” polskie pod przewodnictwem kanclerza wielkiego litewskiego Lwa
Sapiehy. W dość utopijnych postulatach delegacji polskiej mieścił się nawet
projekt zawarcia unii —sugerowano wspólność monarchy po śmierci które­
goś z panujących w Polsce lub w Rosji władców. Do zawarcia tej unii ani też
do układu wieczystego nie doszło, nie potrafiono również osiągnąć zgody co
do bardziej szczegółowych propozycji zbliżenia obu narodów, przedłużono
jednak na dalsze dwadzieścia lat wygasający właśnie rozejm (dziesięcioletni
92
rozejm w Jamie Zapolskim przedłużyły obie strony w 1591 r. na kolejne lat
dwanaście).
Począwszy od 1601 r. zaczęły jednak występować też zjawiska, które łącz­
nie miały spowodować bardzo ciężkie powikłania wewnętrzne i dosłownie
wtrącić państwo moskiewskie w otchłań zamętu i anarchii. Okres ten, trwa­
jący do ostatecznego uregulowania stosunków wewnętrznych w 1613 r., na­
zywano często w historii okresem smuty lub „wielkiej smuty” (smuta - za­
męt, ferment, bunt). Końcowa data smuty jest, przynajmniej formalnie, nie­
wątpliwa, chociaż jeszcze i przez kilka lat następnych trapiły kraj różnego
rodzaju klęski. Znacznie trudniej określić jej początek. Odnośną datę często
przesuwa się nadto wstecz, do objęcia tronu przez Godunowa, a nawet do
ostatnich lat panowania Iwana Groźnego. Może to być o tyle słuszne, że już
wtedy zrodziły się czynniki, które uwarunkowały nieuchronność głębokiego
kryzysu wewnętrznego: wynaturzenia, będące następstwem działalności
opryczniny i samego cara, ofiary poniesione w długoletniej wojnie o Inflan­
ty, spustoszenia dokonane przez Tatarów i ciężki, usankcjonowany przez
ustawę ucisk mas chłopskich. Jednakowoż żaden z tych czynników nie spo­
wodował głębszego wstrząsu w ówczesnym systemie państwowym i społecz­
nym - aż do ostatnich lat panowania Godunowa; toteż dopiero w odniesieniu
do tego czasu można mówić o początkach prawdziwej smuty.
W 1601 r. nastąpił w Rosji tragiczny w skutkach nieurodzaj, który - cho­
ciaż tego rodzaju klęski elementarne zdarzały się nierzadko - dziwnym zbie­
giem okoliczności powtórzył się w następnych dwóch latach. Głód i epidemie
szerzyły straszliwe spustoszenia wśród ludności. Przez całe stulecia problem
rąk do pracy miał największe znaczenie dla bojarów i w szczególności dla lu­
dzi służebnych, którzy musieli dbać o zagospodarowanie i uprawę ziemi otrzy­
manej z nadań; w tym przecież celu przytwierdzano ustawowo chłopa do zie­
mi i zabraniano mu zmieniać miejsce pobytu. W okresie głodu dochodziło do
paradoksów, zaczęło się bowiem dziać wręcz odwrotnie: bogaci nawet właści­
ciele ziemscy wypędzali chłopów ze swoich posiadłości, ażeby ich nie karmić.
Rezultaty głodu, zarazy i nieludzkiej postawy ziemian nie dały na siebie długo
czekać; po całym prawie kraju zaczęły się włóczyć gromady ludzi bezdom­
nych, głodnych i zrozpaczonych, coraz bardziej skłonnych do wszelkiego ro­
dzaju wystąpień. Świadectwa współczesnych mówią nawet o wypadkach lu-
dożerstwa. W takiej sytuacji przybrał nieprawdopodobne rozmiary i bandytyzm
- zabójstwa, grabieże i podpalenia zdarzały się coraz częściej.
Rząd Godunowa próbował opanować sytuację. Na rozkaz cara przystą­
piono do rozdawnictwa zboża ze spichrzów państwowych, ale z różnych przy­
czyn, przede wszystkim z powodu niesumienności urzędników, akcja ta dała
bardzo mizerne rezultaty. Rozdawano też pieniądze, z podobnym skutkiem,
tym bardziej że nieustannie kwitła spekulacja i wzrastała drożyzna. Ażeby
w pewnym przynajmniej stopniu rozładować główne przeciwieństwa na wsi,
zawieszono już w 1601 r. działanie ustawy zakazującej chłopom opuszcza­
nia swoich panów. To nowe rozporządzenie, wydane początkowo tylko
93
na rok, potem przedłużone, odnosiło się jednak tylko do dóbr ludzi służebnych
wielkorządcy w ziemi nowogrodzkiej i pskowskiej. Miała być również mowa
i było dla nich oczywiście korzystne. Sytuacja uniemożliwiała wszakże jakąś
0 odstąpieniu Rzeczypospolitej Smoleńszczyzny. Zainteresowali się Samo­
jednolitą politykę. Inne na przykład rozporządzenie dawało wygnanym przez
zwańcem jezuici, on sam przyjął katolicyzm; doszło do audiencji, co prawda
panów chłopom szansę oficjalnego uzyskania wolności osobistej. W obawie
prywatnej, u króla Zygmunta III, który nieoficjalnie wyraził zgodę na formo­
przed ruchami społecznymi Godunow musiał postąpić w ten sposób, lecz utra­
wanie prywatnego zaciągu. Ostatecznie utworzono oddział złożony z kilku­
cił przez to sympatie szlachty, a nie zapobiegł i pierwszemu niebezpieczeń­
set ochotników różnego autoramentu i Kozaków - tych ostatnich sporo się
stwu. Jesienią 1603 r. ogromne tłumy, złożone z chłopów pańszczyźnianych
jeszcze niebawem dołączyło. Z oddziałem tym przeszedł Samozwaniec w je ­
i chołopów, częściowo także Kozaków, uderzyły na samą Moskwę i tylko naj­
sieni 1604 r. granicę i wkroczył do ziemi siewierskiej, żądająć od ludności
większym wysiłkiem udało się wojewodom carskim rozbić powstańców. Przy­
w odezwach, ażeby go przyjęła jako prawego dziedzica korony.
wódca ich, ataman Chłopko, został wzięty do niewoli i stracony.
Siewierszczyzna była w ogóle jednym z głównych ognisk niepokojów
1 fermentu. Od dawna zbiegali tam ludzie mający jakieś konflikty z prawem,
chłopi, którzy nie mogli dłużej znieść wyzysku, czy w okresie głodu ci, któ­
DYMITR SAMOZWANIEC
rzy szukali lepszych możliwości przetrwania, ponadto zaś rząd carski zsyłał
tam często niewygodne dla siebie osoby; był to więc grunt szczególnie po­
Być może, iż po opanowaniu tego największego chyba niebezpieczeń­
datny na różne zamieszki. W graniczącej z Polską ziemi czemihowskiej i sie­
stwa udałoby się Godunowowi przywrócić porządek, wkrótce jednak zaszły
wierskiej najprędzej wiedziano o intrygach związanych z Samozwańcem i dla­
dalsze wydarzenia, które pogrążyły państwo rosyjskie w całkowitym już za­
tego właśnie stamtąd zaczęły się rozchodzić pogłoski; nie było też na pewno
męcie. Oto w pewnych częściach kraju, przede wszystkim na Siewierszczyź-
przypadkiem, że w tym kierunku poprowadzili swoje oddziały Samozwa­
nie, zaczęto uporczywie powtarzać pogłoski, że w 1591 r. zabito w Ugliczu niec i Mniszech.
nie carewicza Dymitra, który jakimś cudem ocalał, lecz kogoś innego. Rze­
Przekroczenie granicy przez Samozwańca musiało natychmiast odbić się
komo ocalony carewicz miał się do tej pory ukrywać, lecz właśnie zamierza
silnym echem w stolicy Rosji. Moskwa poważnie się zaniepokoiła, a zdener­
upomnieć się teraz o władzę, wydartą rodzinie Rurykowiczów przez Godu­
wowany Godunow zaczął oskarżać bojarów o zainscenizowanie całej kome­
nowa - mordercę i uzurpatora.
dii z ocaleniem prawdziwego Dymitra, przy czym wskazywał na Romano­
Gdy pogłoski te doszły do stolicy, Godunow na pewno nie przypuszczał,
wów jako na głównych winowajców. Trudno sprawdzić stopień słuszności
że nadchodzi kres jego panowania. Geneza pojawienia się Samozwańca nie tych oskarżeń, raczej jednak nie może ulegać wątpliwości, że nienawidzący
jest jasna, aczkolwiek badano ją niejednokrotnie i pisano o niej bardzo wie­
Godunowa bojarzy chcieli - oczywiście już po czynnym wystąpieniu Samo­
le. Według wersji najbardziej prawdopodobnej był to mnich Grigorij zbiegły
zwańca —posłużyć się nim jako narzędziem, doprowadzić wzburzenie i fer­
z Moskwy, Jurij Otriepiew. Pozostaje tajemnicą, dlaczego zbiegł, kto go na­
ment w państwie do zenitu i obalić Godunowa. Że wszystko zakończy się
tchnął myślą o tym, żeby udawać syna Iwana Groźnego, i skąd poznał realia
triumfem właśnie Samozwańca, nikt chyba nie mógł przypuszczać, a tym
niezbędne do odgrywania takiej roli. Faktem jest, że w 1603 r. zjawił się na mniej tego sobie życzyć.
terenach Rzeczypospolitej, na dworze księcia Adama Wiśniowieckiego w Bra-
Zastrzeżenie tego rodzaju odnosi się jednak tylko do bojarstwa, może jesz­
hiniu (na północ od ujścia Prypeci do Dniepru), dwudziestoletni mniej wię­
cze co najwyżej do części szlachty; masy natomiast, i to zarówno w mieście,
cej młodzieniec, podający się za carewicza Dymitra. Rzecz rozeszła się szybko,
jak i na wsi, dość miały panowania Godunowa czy raczej klęsk i cierpień,
ale mało kto temu wierzył, może nawet nikt. Znaleźli się jednak dość możni
które przypadły im w udziale. Daremnie zatem heroldowie carscy czytali lu­
protektorzy, którzy postanowili do własnych celów wykorzystać sytuację;
dowi na placach miast i miasteczek orędzia, w których demaskowano Samo­
ryzyko wydawało się niewielkie, a perspektywy w wypadku powodzenia
zwańca jako zbiegłego mnicha, szalbierza i łotra (stąd częste wówczas okre­
imprezy wprost oszałamiające. Najbardziej zaangażował się, ale i najwięk­
ślenia Samozwańca: Łżedmitrij - Łżedymitr, wor - łotr, a także rasstriga -
sze wiązał z Samozwańcem nadzieje, Jerzy Mniszech, wojewoda sandomier­
zbiegły mnich). Mimo że akcję tę zaczęto jeszcze wtedy, gdy Dymitr był
ski, który cieszył się w Polsce nie najlepszą opinią; przed laty, oskarżony
w Polsce, skutki były odwrotne do zamierzeń. Prosty lud, pragnąc za wszel­
o różne nadużycia i o przywłaszczenie sobie części skarbu Zygmunta Augu­
ką cenę jakiejś zmiany na lepsze, chciwie łowił szerzące się wieści i im bar­
sta, ledwie uniknął surowej kary.
dziej wpajano w niego przekonanie, że Samozwaniec to łotr i zdrajca, tym
Mniszech zamierzał wydać za Samozwańca swoją córkę, Marynę, Samo­ bardziej w to wątpił.
zwaniec zaś przyrzekał podobno na lewo i na prawo złote góry, m.in. kosz­
Wszystko to dostatecznie tłumaczy początkowe sukcesy Samozwańca;
towności ze skarbca carskiego i osadzenie swojego przyszłego teścia jako
ludność ziemi siewierskiej wyraźnie mu sprzyjała, miasta i twierdze podda­

94
wały się bez żadnego często oporu, przechodzili na jego stronę wojewodo­
wie carscy i inni przedstawiciele władzy najwyższej w terenie. Z początkiem
1605 r. zadał jednak Samozwańcowi ciężką klęskę dowódca wojsk carskich
Wasyl Szujski pod Dobryniczami (na północny zachód od Siewska, w dzisiej­
szym obwodzie briańskim). Samozwaniec cofnął się na południe i schronił się
za murami twierdzy Putywla, szanse jego zmalały do zera. Inny oddział wojsk
rządowych obiegł zajętą i bronioną przez Kozaków twierdzę Kromy (na połu­
dnie od Orła). Oblężenie przeciągało się jednak, a wkrótce nastąpiło wydarze­
nie, które zmieniło sytuację całkowicie: w kwietniu umarł niespodziewanie
Borys Godunow. Wprawdzie w samej Moskwie nic się nie zmieniło, bo na
tron wstąpił jego syn, szesnastoletni Fiodor, i zaczął sprawować rządy przy
pomocy matki, lecz poza stolicą zapanowało zupełne rozprzężenie. Oblega­
jący Kromy Piotr Basmanow uznał Samozwańca za prawowitego następcę
tronu i bez żadnych ju ż właściwie przeszkód pomaszerowano wspólnie
na Moskwę. Jeszcze zanim zwycięski pretendent objął w posiadanie stolicę,
nastąpiła tragedia rodziny Godunowów. W ogólnym tumulcie zamordowano
w bestialski sposób cara Fiodora i jego matkę, siostrę zaś (córkę Bory­
sa, Ksenię) osadzono w klasztorze; były zwolennik Borysa Godunowa, pa­
triarcha Hiob, został pozbawiony urzędu. Wkraczającego do Moskwy Sa­
mozwańca powitano jako legalnego władcę, cara Dymitra (1605-1606).
Ta bezprzykładna niemal w dziejach kariera trwała jednak tylko 11 mie­
sięcy. Krótkie panowanie Dymitra różniło się pod pewnym względem dość
istotnie od czasów poprzednich. Wraz z nowym carem znalazło się w M o­
skwie wielu towarzyszących mu przedtem Polaków, żądnych rekompensaty
za dotychczasowe poparcie i marzących o złotych górach. Wśród nich znaj­
dował się też oczywiście i wojewoda sandomierski, najbardziej z wszystkich
łasy na dobra ziemskie, a przy tym zuchwały i butny, jako przyszły teść car­
ski. Pycha, buta, chciwość, pewność siebie i lekceważące traktowanie ludno­
ści przez polskich zwolenników Samozwańca (byli zresztą wśród nich nie
tylko Polacy) wywoływały tajoną na razie nienawiść i w niedługiej przyszłości
zaważyć miały fatalnie na losach upojonych łatwym sukcesem zwycięzców.
Powszechna nienawiść zwracała się też w coraz silniejszym stopniu ku Dy­
mitrowi, który otaczał się tymi nie łubianymi cudzoziemcami, a choć - wbrew
nadziejom - nie obsypywał nikogo złotem, to jednak, traktując ich z sympa­
tią, umożliwiał przez to bezkarne popełnianie różnych nadużyć. Niechęć do
Dymitra rodziła się również na innym tle. Próbując znaleźć silniejsze oparcie
w środowisku ludzi służebnych, nowy car szczodrze rozdawał im dobra ziem­
skie, z drugiej zaś strony kazał wydać ustawę zabraniającą właścicielom ziem­
skim ściągania z powrotem chłopów wypędzanych w okresie głodu. Pierw­
sze pociągnięcie było wówczas konieczne, bo kogoś mieć po swojej stronie
musiał, drugie - sprawiedliwe; łącznie jednak (były i inne zarządzenia) po­
głębiały stale niezadowolenie i niechęć. Przerzuciły się one i na cerkiew, gdy
Dymitr kazał nałożyć duże podatki na klasztory.
Mieszkańcom Moskwy nie odpowiadał styl życia Samozwańca, odbiega­
96
jący dość istotnie od obyczajów, których od dawna przestrzegano na dworze
carskim. Dymitr mniej się modlił niż jego poprzednicy - to prawda, był też
mimo to znacznie łagodniejszy w postępowaniu z przeciwnikami niż oni; nie
sypiał po południu, otaczał się cudzoziemcami, ubierał się na modłę zachod­
nią. Blade i bez znaczenia wydają się dzisiaj te zarzuty, przynajmniej niektó­
re; kiedyś o Groźnym szeptano tylko z czcią, gdy popełniał prawdziwe sza­
leństwa. Groźny był jednak władcą z uświęconej od wieków dynastii i dlate­
go nie plamiła go żadna zbrodnia, w stosunku zaś do Dymitra Samozwańca
za zbrodnię uważano każdą plamę.
Postawa taka nie wynikała jednak tylko z samorzutnych ocen, które for­
mowały się wśród ludności poza Kremlem. Samozwaniec miał innego wro­
ga, bezwzględnego, nieubłaganego i wciąż aktywnego w podkopywaniu jego
kariery i obrzucaniu go kalumniami - było nim bojarstwo. Przedtem dążyli
bojarzy do zrzucenia z tronu Godunowa, a wypadki przyniosły im daleko
więcej, bo wytępienie całej dynastii. Przy tym wszystkim nie można było
uniknąć wprowadzenia Samozwańca na tron, lecz skoro to się już stać mu­
siało, starano się z wszystkich sił, żeby trwało jak najkrócej. Początkowo
najgoręcej występował przeciw nowemu carowi Wasyl Szujski, zwycięzca
spod Dobrynicz, któremu nie przeszkadzało to wcale przejść później na stro­
nę Samozwańca, a po jego całkowitym triumfie - przerzucić się z kolei do
jawnej niemal agitacji przeciwko niemu. Następstwem tego było uwięzienie
Szujskiego i wyrok śmierci, zamieniony jednak przez Dymitra na krótko­
trwałe zesłanie. Car nie zdobył zresztą popularności, ułaskawiając swego
głównego przeciwnika, wprost przeciwnie, poczytano mu to za niezrozumia­
łą i niewybaczalną słabość.
Z takiego kręgu nieuchronnych sprzeczności trudno się było wywikłać
i nie potrafił też tego zrobić Dymitr Samozwaniec, mimo że był zdolny, wy­
kształcony i szczególnie utalentowany w dziedzinie dyplomacji, do której
przecież nigdy się nie sposobił. Istnieją dane pozwalające na wniosek, że
dobrze rozumiał interesy polityczne Rosji i że niezależnie od sympatii
i wdzięczności wobec Polaków oraz od wszystkich kontaktów z nimi nie miał
wcale zamiaru ulegać im w kwestiach politycznych, a słyszeć nie chciał o żą­
daniach terytorialnych. Spotykane twierdzenie, że tylko dlatego nie wypełnił
w stosunku do Polski swoich poprzednich obietnic, bo obawiał się utraty
tronu, trudne jest do utrzymania. Samozwaniec musiał zdawać sobie sprawę
z trudności wchodzących tu w grę i dlatego czynił różne zabiegi, ażeby się
na tronie umocnić, dlatego po wjeździe do Moskwy urządził komedię ze
swoją rzekomą matką, wdową po Iwanie Groźnym; sprowadzono ją z klasz­
toru i urządzono publiczne spotkanie matki z synem, przy czym oboje na­
tychmiast się poznali i padli sobie w objęcia. Dlatego wreszcie odwołał z wy­
gnania Romanowów, błędnie sądząc, iż będą mu pomocni, skoro nienawi­
dzili przedtem Godunowa.
Pociągnięcia te nie decydowały jednak o stosunku do kwestii polskiej,
która wyłoniła się w całej rozciągłości, gdy zjawili się w Moskwie posłowie
97
 Z y g m u n ta III. staw iając bardzo w y g ó ro w ane żądania i p odobno strasząc też
cara. ż e w w ypadku o d m o w y odsłonią je g o tajem nicę. P retensje po lskie do ­
ty czy ły przede w szystkim Sm oleńska i z ie m i siew ierskiej, w rozm ow ach nie
w a h a n o się naw et w ysuw ać roszczeń d o N ow ogrodu. Pskow a i W iążm y;
w' zam ian wy słannicy Z y g m u n ta III pro p onow ali raczej o fiary m ało konkret­
ne, j a k p rzy jaźń , u n ię i u dział w e w sp ó ln y ch akcjach przeciw Turcji. D ym itr
n ie dał się je d n a k zastraszyć, nie p o z w o lił traktow ać się z g ó ry (król polski
tytułow a ł go tylko księciem ) i nie p o c z y n ił żadnych ustępstw terytorialnych;
m ożna w ątpić, c z y poczyniłby je naw et w tedy, g d y b y w ew nątrz kraju nie
groziło m u żadne niebezpieczeństw o. N a to m iast m yśl o wypraw ie na T urcję
zajm ow ała g o n ie u sta n n ie i w cią g u b a rd z o k rótkiego czasu prow adzono
w tym k ieru n k u p o w ażn ie zaaw ansow ane przygotow ania.
O M arynie D ym itr nie zapom niał. P o d koniec 1605 r. o d b y ty się w Polsce
za ślu b in y p e rp ro c u ra , a w m aju n astęp n ego roku M aryna zn alazła się w M o­
skw ie wTaz z dużym i w spaniałym orszakiem . N astapił ślub w edług obrządku
w schodniego (M aryna pozostała katoliczką i tylko D ym itr odgryw ał rolę pra­
w osław nego), a potem koronacja n a carow ą. O czyw iście, nastroje antypolskie
zaostrzy ły się bardzo pow ażnie w porów naniu z okresem poprzednim .
S ytuacji D ym itra też n ie popraw iło m ałżeństw o z P o lką i na tym tle w zm o­
gła się znacznie agitacja inspirow ana p rz e z bojarów . Z now u bardzo in ten ­
syw nie, i to od dłuższego ju ż czasu, d z ia ła ł ułaskaw iony p rz e / D ym itra W a­
syl S zujski. Jeszcze p rzed przyjazdem M a ry n y Szujski i inni bojarzy w ysłali
w lajcm nicy do Polski sw eg o po sła, narzu cając m u zadanie szczególne: kom ­
p ro m ito w ać S am ozw ańca w szystkim i m o żliw y m i sposobam i i w ysondow ać
opinię dostojników^ polskich w spraw ie ew en tu aln eg o pow ołania królew icza
W ładysław a na tro n m oskiew ski; ta o statn ia propozycja m ogła być w tedy
chyba tylko manewTem m ającym sk ło n ić Polskę d o definityw nego odcięcia
się o d Sam ozw ańca. P o koronacji M a ry n y postanow iono działać ju ż zd ecy ­
dow anie i ja k najszybciej. Późną no cą z 16 na 17 m aja 1606 uderzono w dzw o­
ny, w zyw ając m ieszkańców M oskw y d o w ystąpienia przeciw' Polakom , a b o ­
jarzy’ z e sw ym i zbrojnym i w targnęli n a K rem l. O sobista straż D ym itra, z ło ­
żo n a ze Szkotów, próbow ała go ratow ać, a le m usiała odstąpić o d teg o zam iaru,
gdy k ilk u gw ardzistów zab ito . D ym itr w y skoczył przez ok n o na dziedziniec,
przedłużając w' ten sp osób ż y c ie ty lk o o m inuty, zaraz b ow iem dosłow nie go
ro zszarpano. W m asow ej rzezi zg in ęło w ie lu P olaków ; M arynę i Jerzego
M niszcha uw ięziono, a p o te m w y w iezio n o do Jarosław ia nad W ołgą. W dw a
dni p o zab iciu D y m itra o g ło sz o n o c a re m głó w n eg o org an izato ra spisku,
W asyla S zujskiego (1 6 0 6 -1 6 1 0 ).
POWSTANIE BOLOTNIKOWA
R ządy Szujskiego te ż nic zaczęty się p o d najlepszym i auspicjam i. W’ o so ­
bie je g o za sia d ł na Ironie k siążę, b o ja rz y n z c starożytnego rodu. i w ydaw ać
98
się n io e ło . że p o długotrw ałych prześladow aniach i represjach z a G roźnego
i G o d u n o w a ary sto k racja b o jarsk a wTeszcic zatrium fow ała i w całkow itej
jed n o ści starać się będ zie o um ocnienie teg o trium fu. T ym czasem żadnej je d ­
ności n ie było. w szereg ach bojarów znajdow ali się ta k że inni kandydaci do
w ładzy, którzy’ z. niec h ęc ią przyjęli w yniesienie Szujskiego. R ó w n ie niechęt­
n ie o d n osili się d o n ie g o przedstaw iciele innych w arstw społecznych, tym
bardziej ż e pow szechnie kw estionow ano legalność pow ołania g o na tron przez
nieliczn ą grupę adherentów ’. N ie cieszy ł się ró w nież Szujski ż a d n ą sym patią
ja k o człow iek, u w ażano g o za krzyw oprzysięzcę. kied y ś bo w iem . w róciw ­
szy z U glicza p o przeprow adzonym tam śledztw ie zapew niał, ż e m aty D y­
m itr sam spow odow ał p rzypadkow o sw o ją śm ierć; potem , p rzeszedłszy na
stro n ę Sam ozw ańca, przysięgał z kolei, ż c o n w łaśnie je s t najpraw dziw szym
D ym itrem . N ie koniec n a tym . Z a ra z p o objęciu tro n u S zujski kazał rozesłać
w szędzie pism o, w którym piętnow ał zabitego S am o zw ań ca ja k o heretyka
i czarnoksiężnika, k tó ry zdołał na kró tk o pochw ycić w ładzę przy’ pom ocy
czartow rskiej.
O rędzie S zujskiego w ynikało je d n a k w pew nym sensie z konieczności.
N o w y car. człow iek zre sztą inteligentny, którem u nieobca b y ła sz tu k a czyta­
nia. ro zum iał chyba nieźle, iż w: takiej sytuacji na je d n y m S am o zw ań cu m oże
się nie skończyć i te ra z j u ż za w szelką cenę chciał w poić w sw ych podda­
ny ch przekonanie, ż e prawdziwy- carew icz D ym itr nie żyje. ż e zg in ą ł w U gli-
cz u na ro zk az G o dunow a. Z ło ży ł ponadto Szujski u roczystą przy sięgę, że
n ie będ zie nikogo karał śm iercią ani ko nfiskatą d óbr. zanim n ie nastąpi orze­
cz e n ie w łaściw ego są d u p rzy udziale bojarów , o raz że naw e t gdy k to ś uzna­
n y zo stan ie przez sąd w innym , n ie będ zie się stosow ać represji osobistych
ani m ajątkow ych w odniesieniu d o je g o żo n y i d zie ci. P ra k ty k a w yglądać
m ia ła zresztą nieco in aczej, ale w każdym razie składając przy sięg ę. Szujski
liczy ł na to. ż c uspokoją się niechętni m u bojarzy'.
W celu ostatecznego uregulow ania p roblem u D ym itra je sz c z e raz sk ło ­
nio n o w dow ę p o Iw anie G roźnym d o ośw iadczenia, choć o d m ie n n e g o niż
poprzednie; że je j s y n zo stał rzeczy w iście zabity w U gliczu. P o te m ogłoszo­
n o D ym itra ..św iętym m ęczennikiem ", a Szujski w y d ał ro zk az przew iezienia
je g o zw łok z U glicza d o M oskw y i um ieszczenia na K rem lu w soborze Ar-
changiclskim . gdzie znajdow ały się (i znajdują się d o dn ia dzisiejszeg o ) sar­
k o fa g i poprzednich carów i w ielkich książąt. W akcji brał ró w n ie ż pew ien
u d z ia ł FilareL k tó reg o Szujski zam ierzał podnieść d o go d n o ści patriarchy,
c h c ą c zapew nić so b ie ja k najlepsze stosunki z ro d zin ą R om anow ów . Spraw a
byŁa ju ż bardzo b lisk a ostatecznego załatw icnia. lecz w dość niejasn y ch oko­
liczn o ściach Szujski cofnął się i F ilaret pozostał nadal m etro p o litą rostow -
sk im . W płynęła na to praw dopodobnie now a fala pogłosek i p ism ulotnych,
w który ch z kolei zapew niano, że D y m itr Samozw a n ie c o c a la ł i ż y je w ukry­
c iu ; inicjatyw ę w tej ak cji przypisyw ano w łaśnie Filaretow i i w zw iązku z tym
nie do szło d o pojednania S zujskiego z R om anow am i, choć n a represje car
się n ie zdecydow ał.
 E p id em ia „sam o zw ań có w " n iep ręd k o m iała się skończyć. W M oskw ie
w yb u ch ały często ró żn e rozruchy, p o d czas których fam a o „cudow nie ocalo­
ny ch " (d otyczyło to i D y m itra zabitego w U gliczu. i D ym itra S am ozw ańca)
szerzyła się szczególnie szybko. F erm ent og a rn ia ł ró w nież in n e części kraju:
na p ó łn o cn y m K aukazie znalazł się naw'et syn cara Fiodora, Piotr, gdzie in­
dziej rzu can o się na urzędników i w o je w o d ó w carskich w im ieniu D ym itra,
p rz y czy m n ie zaw sze w iad o m o - k tó re g o . W ystąpienia te p rzybrały naj­
ostrzejszy charakter w’ niespokojnej za w sze Siew ierszczyźnie, w do datku zaś
zn alazł się tam utalentow any i odw ażny Iw an Bołotnikow . W zyw ając nie­
ustannie chłopów , b y zabijali bogaczy i zab ierali ich m ajątki, B ołotnikow
w' kró tk im czasie stanął n a cze le w ielkiej m asy ludzi, zbiegali b o w iem do
nieg o z w szystkich stron chłopi pańszczy źniani, chołopi i K ozacy. R uch roz­
począł się o d P utyw la w kierunku n a p ó łn o c ; pow stanie obejm ow ało coraz
szersze k rę g i, o pór w o jew o d ó w S z u jsk ie g o łam an o b ez zb y tn ieg o m idu.
B oło tn ik o w zajął m .in. K ału g ę i T ułę. w a lk i w rzały w licznych m iejscow o­
ściach w o k ó ł M oskw y, w- ziem i riazańskiej przyłączy ły się do p o w stan ia na­
w et g ru p y szlacheckie, n a P ow ołżu ru sz y ła się te ż ludność nicrosyjska.
W najbardziej krytycznej dla S zujsk iego sytuacji, w listopadzie 1606 r..
w sp om agająca B o ło tn ik o w a część o d d z iałó w szlacheckich zm ien iła front
i p rzeszła n a stronę cara, p raw d o p o d o b n ie w obaw ie przed społecznym i na­
stępstw am i ruchu. N iedługo potem w y co fali się z w alki inni ludzie służebni.
Pokonany niedaleko M o sk w y B oło tn ik o w cofnął się na południow y' zachód
i zam knął się w K ału d ze, oblężonej 7. ko lei przez w ojska W asyla Szujskiego.
Pow stańcy bronili się zaciekle, m ijały m iesiące, a oblężenie nie daw ało żad ­
nego rezultatu. N a w iosnę 1607 r. przyciągnęły' w sukurs Bołotnikow ow i m asy
K ozaków 7 południa, w śró d nich i w sp o m niany ju ż sam ozw aniec z p ó łn o c­
n eg o K aukazu, Piotr. W ojska carskie p o n io sły w- spotkaniach z pow stańcam i
w iele dotkliw ych porażek.
C iągle prow adzone w alk i osłabiły je d n a k pow-ażnic siły Bołotnikow a, który'
zdecydow ał się w obec te g o ruszy ć w k ieru n k u T uły celem po łączen ia się
z oddziałam i „carew icza" Piotra. W tedy S zu jsk i sam ruszył p o d T ułę n a cze­
le licznego w ojska i rozpoczął oblężenie. Z n o w u - ja k w K ałudze - pow stańcy
b ro n ili się dzielnie m im o g ło d u i c h o ró b , ta k że zniecierpliw iony Szujski
postanow ił zatopić g ró d . przegradzając ta m ą m ałą rzekę (U p a) tam tędy pły­
nącą. D o p iero w te d y d o szło do pertraktacji i Tuła kapitulow ała p o uzyskaniu
zapew nienia, że w szy scy obrońcy tw ierdzy' będą m ogli p o z ło żen iu broni
sw obodnie j ą opuścić, a przy w ó d cy p o w stan ia nie zo stan ą straceni (paździer­
n ik 1607 r.). Szujski ja k zw ykle nie d o trzy m ał sło w a i k a za ł stracić w ielu
buntow ników , w śród n ic h także obu g łó w n y ch przyw ódców ': sam ozw aniec
P io tr (praw d ziw e n a z w isk o Ilja G o rc z a k o w ) po n ió sł śm ierć w M oskw ie,
B o ło tn ik o w a zesłano na półn o c, d o K arg opola n a d jez io re m O nega, tam go
oślepiono i utopiono w' przerębli.
P o w stan ie B ołotnikow a, o którym m o ż n a ró w nież m ów ić ja k o o w ojnie
chłopskiej, zakończyło się całk o w itą klęską. Z był w iele było w- nim żyw io-
¡0 0
}o\vości. zbył słabe i luźne były kontakty m ięd zy poszczególnym i ośrodkam i
p o w stan ia, ażeby pokusić się o zw ycięstw o nad zorganizow anym i, c h o ć nie­
d o łę ż n ie często dow odzonym i siłam i rządow ym i. D ochodzi d o te g o je sz cz e
n ie m a ło innych czynników , ja k ró żn ice w uzbrojeniu, stopień zd y scyplino­
w an ia . spraw a ja k ie g o ś program u na przyszłość, p ro b lem aty czn a w artość
p rzejściow ego sojuszu z niektórym i ugrupow aniam i szlacheckim i, nieu za­
sa d n io n e zaufanie d o cara. Taki sam m iał być z re sz tą los i w szystkich na­
stęp n y ch pow stań, i w ojen chłopskich w R osji; zap o czątk o w an e w okresie
sm u ty, ciąg n ą się one a ż d o drugiej p o ło w y X V III w', i choć k o ń c z ą s ię klę­
sk am i i nieludzkim i represjam i, m a ją je d n a k m im o to duże zn ac z en ie histo ­
ry c z n e - stale bow iem w strząsały podstaw am i system u feudalno-pańszczyź-
n ian eg o . który utrzym ać s ię m iał w R osji bardzo długo.
W rzędzie przyczyn, które uw arunkow ały zw ycięstw o S zujskiego, nale­
ż y je sz c z e w ym ienić rozporządzenie z m arca 1607 r.. postanaw iające, ż e zbie­
g ły c h chłopów m o żn a ścigać przez 15 lat i dopiero p o te m n astęp u je przedaw ­
n ie n ie . W ydanie teg o rozporządzenia zapew niło carow i p o p arcie w ie lu dość
ch w iejn y ch przedtem przedstaw icieli szlachty.
DYMITR SAMOZWANIEC II
W połow ie 1607 r. pojaw ił się w S tarodubie (na p ó łn o c n y z a ch ó d od N o­
w o g ro d u S iew iersk ieg o ) now y „L żed y m itr” . p ra w d o p o d o b n ie w ysunięty
p rze z ty ch Polaków , k tó rz y ocaleli z pogrom u m osk iew sk ieg o w połow ie
p o p rzed n ieg o roku. K olejny „preten d en t" d o tro n u b y ł zw ykłym , nieokrze­
san y m prostakiem , a le nie chodziło ju ż naw e t o pozory, ty lk o o jakikolw iek
pretekst, ażeby pow rotnie zaryzykow ać w ielk ą aw anturę. P rz y ów czesnym
rozprzężeniu m o żn a było rzeczyw iście liczyć je śli nie na pow tórzenie całko­
w iteg o sukcesu, to pizynajm niej n a obfite łupy, i dlateg o d o ść sz y b k o skupi­
ło się w okół drugiego D ym itra sporo ryzy kantów i łow-ców przygód. Sytu­
a c ja w yjątkow o sprzyjała te g o ro d zaju przedsięw zięciu: n a pograniczu li­
te w sko-rosyjskim i w' ogóle n a L itw ie znajdow ało się m n ó stw o żołnierzy',
k tó rz y zdezerterow ali z oddziałów w alczących przeciw Szw edom w Inflan­
tac h , prócz teg o zaś w grę w chodziło - p o lipcow ej klęsce p o d G uzów em -
ta k że w ielu uczestników rokoszu Z ebrzydow skiego. Po stro n ie D ym itra opo­
w ied z iało się kilku panów polskich, litew skich i ruskich (A d am W iśniow iec-
k i. J a n P io tr Sapieha. Jan R om an R óżyński, Sam uel Tyszkiew icz), potem
la k że atam an kozacki Iw an Z arudzki (Z arucki). n ic m ó w ią c ju ż o chłopach
i n aw et ludziach służebnych z sam ej R osji.
M iasta C zem ihow szczyzny i ziem i siew ierskiej ośw iad czy ły się rów nież
za Sam ozw ańcem , który' po zgrom adzeniu w ojsk w yruszył w kierunku M o­
skw y. D ow odzący tym i w ojskam i Różyński p o b ił w m aju 1608 r. oddziały
S zu jsk ieg o pod B ołchow cm (m ięd zy K ozielskiem i O rłem ); p o tem pom a­
szero w an o dalej, a ż pod sam ą stolicę, i rozłożono się obozem w Tuszynie
101
 (w ieś T uszyno, n a pó łnocny zachód od M o sk w y , dziś w' ob rąb ie m iasta), któ­
ry m iał stać się głośny w historii. Sam em u D ym itrow i ju ż w spółcześni nadali
m ian o „T uszynskij w or” ..łotr z T u szy n a".
W T uszynie znalazły się dziesiątki ty sięc y ludzi - żołnierzy. K ozaków ,
ludzi służebnych, chłopów . M ało tego. p rz y b y li do T uszyna naw et niezado­
w oleni z rządów ' S zujsk ieg o bojarzy i k siążęta, a niektórzy z nich udaw ali
się potem , skruszeni pozornie, do M oskw y, żeby p o o trzy m an iu nagrody zno­
wu wTÓcić d o Tuszyna. N aw iązano także stosunki handlow e z M oskw ą: kupcy
ów cześni w pogoni za pieniądzem chętnie służy li różnym panom . N a zew nątrz
uzna w ano D ym itra carem i oddaw ano m u w szystkie oznaki czci i hołdu, tw o­
rzono też dw ó r i D um ę B ojarską: gdy nik t n ic w idział, byw ało różnie i zw łasz­
cza P olacy traktow ali ..cara" pogardliw ie i przestaw ali się z nim liczyć.
S iły zbrojne, którym i D ym itr i je g o dow ódcy rozporządzali w’ Tuszy nie,
rozbiegały' się po bliższy ch i dalszych o k o licach , a ż d o Jarosław ia i W ołog-
dy, zdobyw ając m iasta, g rab iąc je i n ak ład ając kontrybucje. N ie ty lko m ia­
sta, ale i bogate klasztory' przyciąg ały ż ą d n y c h łupu kondotierów . N ajw ięcej
w ysiłku w łożono w opanow anie słynnej Ł aw ry Troicko-Siergijew skiej. w k tó­
rej znajdow ały się bezcenne kosztow ności; obrońcy klasztoru nie poddali sic
je d n a k w ytrzym ując w ciężkich w aru n k ach półtoraroczne oblężenie, prze­
rw ane d opiero na początku 1610 r. C ię ż k a była w ię c sytuacja w okręgach
położonych n a północ o d M oskw y i o cz y w iśc ie też w sam ej stolicy', której
jed n ak zw olennicy D y m itra nie śmieli zaatakow ać. Za to ju ż od jesieni 1608 r.
znow u zab ły sła gw iazda m etropolity rostow skiego - F ilareta. Po zdobyciu
R ostow a przez oddziały' S am ozw ańca F ilarct przybył do T uszyna, stanął na
czclc ducho w ień stw a lojalnego w obec D y m itra i otrzym ał nic m ający zresz ­
tą w ok reślonych w arunkach w iększej w arto ści tytuł patriarchy. W łaściw ym
patriarchą b y ł H erm ogenes, przedtem m etro p o lita kazański, je d e n z inspira­
torów' w ystąpienia przeciw D ym itrow i S am ozw ańcow i I. który- uzyskał tę
godność z a ra z po objęciu w ład zy przez S zujskiego.
Po zain stalo w an iu się w ojsk d ru g ieg o S am ozw ańca w T uszynie W asyl
Szujski w ypuścił na w olność M niszcha. M arynę i ty ch wszy stkich, którzy ra ­
zem z nim i byli intemow;an i. M aryna zrzekła się tytułu carow ej, a M niszech
przyrzekł, że nie będzie w chodził w żadne kontakty- z n o w y m Sam ozwańcem ,
lecz m im o to chciw ość ojca i pycha córki w-zięły natychm iast górę. O boje uda­
li się d o Tuszyna, gdzie p o przeprow adzeniu odpow iednich pertraktacji M a­
ryna u zn ała „łotra tuszyńskiego” za sw eg o m ałżonka; zaślubiny odbyły się
oczyw iście potajem nie. M niszech n a sw o je szczęście w rócił do Polski.
W ydarzenia 1608 r. przekonały S zu jsk iego, żc w łasnym i siłam i nie o p a­
n u je s y tu a c ji, z w ła sz c z a ż e w ie le b o g a ty c h m ia st o d p ad ło o d M oskw y,
zw ierzchnictw o S am o zw ań ca uznał naw e t Psków, a n a P ow ołżu znow u z a ­
czął się g ro ź n y ferm ent. K raj był w yniszczony, ludność chłopska cierpiała
n iew y sło w io n ą nędzę, a podejm ow ane w niek tó ry ch m iastach próby zrzuce­
nia zależn o ści o d S am ozw ańca k ończyły się w praw dzie niekiedy pow odze­
niem . często jed n ak były tłum ione. C h cąc p rzecież za w sze lk ą cenę położyć
¡02
k re s nienorm alnem u stanow i rzeczy, który- w każdej chw ili grozić m ó g ł kata­
strofą, Szujski postanow ił zw rócić się o pom oc do Szw edów . W lutym 1609 r.
p ełnom ocnik i krew n y cara, książę M ichaił S kopin-Szujski. p o d p isał w Wy-
b o n tu układ ze Szw edam i. W zam ian za zrzeczenie się pretensji d o Inflant
i o d d a n ie K oreły (K exholm ) Szujski o trzym yw ał d o dy sp o zy cji 15 ty s. żoł­
nierzy’ szw edzkich. U kład w yborski nie przynosił carow i splendoru, a naw et
sta ć się m iał przy czy n ą je g o upadku, lecz. bezpośrednie cclc n iem alże udało
się zrealizow ać; przystąpienie Szw edów d o akcji groziło obozow i tuszyń-
skiem u w ielkim niebezpieczeństw em .
W ojska szw edzkie pojaw iły się rzeczyw iście w bardzo niedługim czasie
i w te d y S kopin-S zujski ruszył z N ow ogrodu na M oskw ę, m ając do dyspozy­
cji zarów no Szw edów , ja k i w łasn e oddziały, k tó re w d ro d ze c ią g le rosły,
d o łączali się b o w iem m ieszkańcy rozm aitych rejonów*. „ T u sz y ń cy " tracili
je d n o m iasto p o drugim , ponieśli k lęskę pod T w erem . o stosow aniu przez
n ich ja k ie jś agresyw nej taktyki n ie m ogło ju ż b y ć m ow y. W ted y je d n a k uw y­
datniły sic i złe strony' um ow y w yborskiej. którą prow adzący w o jn ę z e Szwecją
Z y g m u n t III uznał za akt p row okacyjny w obec P olski i w zw iązku z tym
postanow ił skończyć z tolerow aniem S am ozw ańca i udzielan iem m u nieofi­
cjalnej pom ocy. R ów nież i niektórzy, chociaż w c a le nie w szyscy, panow ie
litew scy i po lscy ośw iadczali się za w ykorzystaniem m om entu, w którym
m ożna b y dość łatw o sięgnąć p o nabytki terytorialne - m yślano głów nie o utra­
conym w 1514 r. S m oleńsku i w ziąć odw et za m asakrę P olaków w M o­
sk w ie po obaleniu pierw szego Sam ozw ańca. W ysunięto ró w nież i d alej idą­
ce żądania: w ychodząc z założenia, ż e zarów no W asyl S zujski, ja k i obozu­
ją c y u T uszynie je g o przeciw nik spraw ują w ładzę n ielegalnie, k ról polski
w ystępow ał sam z pretensjam i d o korony carskiej. O p ieran o j e n a bardzo
w ątłe j argum entacji genealogicznej, m ianow icie ż c Z ygm unt III p o ch o d zi po
m a tc e o d Jagiellonów , a w* żyłach ich te ż płynęła k rew R urykow iczów , bo
i O lgierd, i Jagiełło żenili się z księżniczkam i ruskim i.
W OJNA Z POLSKA
W ten sposób do szło d o form alnej ju ż w ojny polsko-rosyjskiej (1 6 0 9 -
1618). W ojska polskie przekroczyły* granice, kierując się na M o skw ę, i ob ie ­
g ły Sm oleńsk. O broną doskonale ufortyfikow anej tw ierdzy d o w o d ził boja­
rzy n M ichaił Szein. podejm ow ane ataki były* zu p ełn ie b ezskuteczne. Wy­
słannicy Z ygm unta III pojechali d o T uszyna z żądaniem , ażeb y znajdujące
się tam oddziały' p o lskie i kozackie połączyły się z w o jsk am i królew skim i.
Ż ądanie to nie w yw ołało zbytniego entuzjazm u, b o odstępując S am ozw ańca
nie m o żn a ju ż było liczyć na żadne specjalne nag ro d y i łaski; m im o to jednak
niektórzy* podporządkow ali się apelow i posłów* i o b ó z tuszyński za c z ął się
rozpadać. W takiej sytuacji p o zostaw anie w T u szy n ie staw ało się nadto ry­
zy k o w n e i S am ozw aniec op uścił ob ó z. udając się d o K aługi. Tym czasem na
103
 początku 1610 r. Skopin-Szujski uwolnił od oblężenia klasztor Troicko-Sier-
gijewski i w marcu wkroczył do Moskwy. Skończył się długo trwający okres,
w którym stolica Rosji, otoczona z różnych stron, tylko z najwyższym tru­
dem mogła kontaktować się z resztą kraju. W parę tygodni potem umarł jed­
nak niespodziewanie Skopin-Szujski, mimo młodego wieku bardzo utalen­
towany dowódca, najprawdopodobniej otruty przez bratową cara Wasyla;
chodziło o to, żeby mąż domniemanej czy rzeczywistej trucicielki, Dmitrij
Szujski, mógł objąć naczelne dowództwo, co się też rzeczywiście stało. Nie
wyszło to zresztą sprawie Szujskich na dobre, ponieważ nowy dowódca re­
prezentował niewielkie walory.
Po ucieczce Samozwańca do Kaługi niektórzy z jego dotychczasowych
rosyjskich zwolenników przeszli na stronę Szujskiego, niektórzy zaś - był
wśród nich i Filaret —wdali się w rokowania z Zygmuntem III, proponując
mu osadzenie królewicza Władysława na tronie moskiewskim. Propozycja
została przyjęta i w lutym 1610 r. podpisano pod Smoleńskiem odnośny układ,
przewidujący m.in. wspólne rządy przyszłego cara i Dumy Bojarskiej i za­
wierający szereg bardziej szczegółowych postanowień w odniesieniu do spraw
gospodarczych i religijnych. Nie zapomniano - w sensie negatywnym -
o chłopach pańszczyźnianych i chołopach; zawarty układ całkowicie utrwa­
lał ich dotychczasową zależność od panów.
Zaraz potem doszło jednak do wspomnianego już przełamania blokady
stolicy przez Skopina-Szujskiego, co musiało podnieść nastroje w obozie
rządowym. Włożono poważny wysiłek w zorganizowanie dużej armii, którą
Dmitrij Szujski poprowadził wraz z posiłkąmi szwedzkimi na Smoleńsk, by
uwolnić go od oblężenia. Jednocześnie wojska polskie, dowodzone przez
hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego, posuwały się w kie­
runku wschodnim; do spotkania obu sił doszło 4 lipca (24 czerwca) pod Kłu-
szynem (ok. 150 km na zachód od Moskwy). Trzykrotnie liczniejsza armia
rosyjsko-szwedzka została doszczętnie rozbita i wojska polskie mogły kon­
tynuować marsz na Moskwę, pod którą jednocześnie, korzystając z zamie­
szania, podszedł po raz drugi Samozwaniec. W takiej sytuacji Szujski tracił
wszystkie atuty i wszystkie możliwości utrzymania się przy władzy. W niecały
miesiąc po klęsce kłuszyńskiej zdetronizowano go i osadzono w klasztorze,
a władzę przejęli bojarzy z księciem Fiodorem Mścisławskim na czele.
Z kolei zaczęły się pertraktacje tych bojarów z Żółkiewskim, który stanął
z wojskiem pod murami Moskwy. W sierpniu zawarto nowy układ. Żółkiew­
ski zobowiązał się w imieniu Władysława, że gdy ten zostanie carem, będzie
jak najbardziej przestrzegał dotychczasowej supremacji prawosławia, nie
zmieni istniejących praw i obyczajów, chyba tylko na mocy decyzji wspól­
nych z Dumą Bojarską i przedstawicielami „całej ziemi”, oraz że bez udo­
wodnienia winy przez sąd bojarski nie będzie nikogo karał śmiercią ani kon­
fiskatą dóbr. Nie zapomniano też o przytwierdzeniu chłopów do ziemi. Po
podpisaniu układu Moskwa przysięgła na wierność Władysławowi, to samo
robiono i w wielu innych miejscowościach. Wydawać się mogło, że nadcho­
104
dzi k o n ie c smuty; m .in . p o ło ż e n ie S a m o z w a ń c a sta w ało s ię w n o w ej sy tu a c ji
b e z n a d z ie jn e i d la te g o o d s z e d ł o n z n o w u z n ie lic z n y m ju ż o rs z a k ie m do
K ału g i.
Tymczasem zaczynał się dopiero dla Rosji jeden z najgorszych okresów.
Zawarty w sierpniu układ zawierał jeszcze pewne niejasności - dotyczyły
one sprawy przyjęcia prawosławia przez Władysława, a poza tym bojarzy
chcieli, ażeby król zwinął oblężenie Smoleńska i wycofał się z wojskiem na
Litwę. W związku z tymi sprawami znalazło się w obozie Zygmunta III pod
Smoleńskiem poselstwo moskiewskie z Filaretem i księciem Wasilijem Go-
licynem na czele. Jednakże Zygmunt myślał sam o przyjęciu korony, nie miał
więc ochoty pozwolić synowi na przyjęcie prawosławia i - co więcej - żądał
od posłów, ażeby przyśpieszyli kapitulację Smoleńska. Wszystko przeciąga­
ło się w nieskończoność i rozmowy nie dawały rezultatu.
Poselstwo Filareta i Golicyna ruszyło pod Smoleńsk bezpośrednio przed
wkroczeniem Polaków do Moskwy. Żółkiewski bawił w niej niedługo i ob­
sadziwszy Kreml załogą pod dowództwem Aleksandra Gosiewskiego, po­
wrócił do obozu królewskiego. Tak więc w obozie pertraktowano, a Moskwa
pozostawała bez władzy - sprawami bieżącymi zajmował się Gosiewski i dwaj
bojarzy. Próbowano urabiać opinię na rzecz kandydatury samego króla, ale
szło to z wielkim trudem i niewiele można było sobie po tej kampanii obie­
cywać. Pod koniec 1610 r. zabito w Kałudze Samozwańca, co mogło poważ­
nie przyczynić się do powszechnego uspokojenia, gdyby nie natychmiasto­
we dalsze komplikacje. Nie rezygnowała z gry Maryna, nie wycofali się też
z niej wcale wszyscy dotychczasowi zwolennicy Samozwańca; dowództwo
nad nimi objął ataman Zarudzki, a dalsze akcje prowadzić miano potem pod
hasłem uznania za carewicza urodzonego właśnie syna Maryny i Samozwańca.
Zmienili także front Szwedzi, dla których ewentualność objęcia tronu mo­
skiewskiego przez Polaka była nie do przyjęcia, i przekształcili się ze
sprzymierzeńców w nieprzyjaciół, zajmując w 1611 r. Nowogród oraz rosyj­
ską część wybrzeża Zatoki Fińskiej. Filaret i Golicyn zostali pozbawieni wol­
ności, m.in. za to, że nie chcieli złożyć przysięgi na wierność Zygmuntowi;
wysłano ich do Polski i osadzono na wiele lat w Malborku. W czerwcu 1611 r.
Polacy wzięli szturmem Smoleńsk, po czym król wrócił do Warszawy.
Położenie stawało się aż nieprawdopodobnie zawikłane, chociaż z róż­
nych przyczyn nie była też wesoła sytuacja Polaków. Wojna trwała nadal,
choć nie wiadomo, przeciw komu; dalsze jej prowadzenie wymagałoby nie­
ustannej taktyki agresji, a na to nie miano wcale odpowiednich sił, zresztą
nawet przy większych znacznie siłach myśl o kontynuowaniu penetracji
w głąb Rosji musiałaby być utopią. Pozornie mogło się wydawać, że naj­
groźniejsi są Szwedzi, ale ci, łupiąc bez litości ziemię nowogrodzką, też nie
mieli żadnych możliwości utrwalenia swego stanu posiadania, czyli opano­
wanych na siłę zdobyczy. I właśnie ciężka sytuacja miała się przyczynić do
powstania silnej fali ruchu wyzwoleńczego i zrodzić zaciekły opór. Dopóki
Samozwaniec siedział w Kałudze, dopóty też załoga polska na Kremlu od­
105
 grywała, przynajmniej pośrednio, jakąś pozytywną rolę, nie mogło być bo­
wiem mowy o tym, ażeby „tuszyński łotr” ośmielił się w takiej sytuacji ude­
rzyć na Moskwę. Z jego śmiercią wszystkie te opory zdecydowanie odpadły
i w bardzo szybkim tempie ukształtowała się opozycja przeciw panowaniu
polskiemu, opozycja o charakterze religijnym i narodowym. Jednym z jej
przywódców był patriarcha Hermogenes, początkowo zresztą zwolennik po­
wołania Władysława na tron, ale pod absolutnym warunkiem przyjęcia pra­
wosławia.
W różnych miastach zaczęły się pojawiać pisma wzywające wszystkich
do walki w obronie wiary prawosławnej, do zaciągania się w szeregi i przyj­
ścia z pomocą Moskwie, opanowanej przez „Litwę” (tak nazywał lud Pola­
ków bądź Polaków i Litwinów łącznie). Szerzące się hasła natrafiały zasad­
niczo wszędzie na podatny grunt; szczególnie szlachta skupiała się w coraz
większe oddziały i w ten sposób uformowało się tzw. pierwsze pospolite ru­
szenie, które wczesną wiosną 1611 r. podeszło pod Moskwę. W samej stoli­
cy zaczęło się powstanie ludności miejskiej i wywiązały się niezwykle zacię­
te walki; w trakcie ich spalono znaczną część miasta, prawdopodobnie z roz­
kazu Gosiewskiego, który nie był w stanie opanować sytuacji.
W pospolitym ruszeniu udział brały elementy szlacheckie i kozackie od­
działy Iwana Zamdzkiego z Tuszyna. Przybywało też wielu ludzi innego
pochodzenia, bo w wydawanych odezwach nawet chołopom obiecywano
wolność za przyłączenie się do walki. W połowie 1611 r. przywódcy rusze­
nia utworzyli rodzaj rządu, który miał objąć pieczę nad sprawami państwo­
wymi i wojskowymi, rozładowując jednocześnie jaskrawe przeciwieństwa
między bojarami, szlachtą i Kozakami. W skład tej rządzącej rady weszli:
wojewoda riazański Prokopij Lapunow, Dmitrij Trubecki i Iwan Zamdzki.
W akcie spisanym z tej okazji umieszczono również cały szereg postano­
wień o charakterze szczegółowym, dotyczących uregulowania spraw admi­
nistracyjnych, finansowych i wielu innych, także rozdawnictwapomiestii i kar
za niestawienie się do służby. O wolności dla chołopów, przedtem szeroko
i szczodrze obiecywanej, nie było już mowy. W samym tekście aktu nie zdo­
łano uniknąć elementów wskazujących na konflikty, przede wszystkim mię­
dzy szlachtą i kozactwem; rzeczywistość doprowadziła niebawem ten kon­
flikt do zenitu. Kozacy zabili Lapunowa, oburzeni z powodu stosowania przez
niego zbyt surowych środków, a bezpośrednim następstwem tego było opusz­
czenie pospolitego ruszenia przez oddziały szlacheckie. I wtedy właśnie syn
Maryny i ona sama uznani zostali przez Zarudzkiego i Trubeckiego za care­
wicza i carową Rosji. Najlepiej wyszli na tym Polacy, utrzymując się w po­
siadaniu Kremla.
Chociaż pierwsze pospolite ruszenie zakończyło się niepowodzeniem, ruch
patriotyczny bynajmniej nie wygasł, lecz jesienią 1611 r. wybuchł ze zdwo­
joną siłą. Ośrodkiem jego stał się wtedy Niżny Nowogród, miasto bodajże
najbardziej zasobne i najsilniejsze w całej Rosji, w dodatku nigdy nie tknięte
przez oddziały drugiego Samozwańca. Kupiec niżnonowogrodzki Kuźma
106
Minin zwrócił się jako pierwszy z apelem do ludności, ażeby wystąpiła do
walki z nieprzyjacielem, nie cofając się przed żadnymi, najcięższymi nawet
ofiarami. Apel od razu podjęto i zarządzono pobór specjalnego podatku, eg­
zekwowanego surowo i zdecydowanie. Dysponowanie większymi sumami
pieniężnymi znacznie ułatwiło formowanie drugiego pospolitego ruszenia,
na którego czele stanął książę Dmitrij Pożarski, czczony później wraz z Mi-
ninem jako bohater narodowy Rosji; obaj odznaczali się niepospolitym ta­
lentem organizacyjnym. Do wszystkich miast i powiatów rozesłano pisma
wzywające do poparcia ruchu, który też rósł nieustannie w siłę.
Zebrane w ziemi niżnonowogrodzkiej główne siły drugiego pospolitego
ruszenia wyruszyły z początkiem 1612 r. do Kostromy, a potem do Jarosła­
wia, gdzie Pożarski zatrzymał się na czas dłuższy, starannie przygotowując
się do mającej nastąpić walki. W Jarosławiu też ukonstytuowała się rada,
złożona z przedstawicieli ludzi służebnych i miast - właściwie najwyższy
wówczas organ w całym państwie, ponieważ władza tych kilku bojarów
moskiewskich, którzy współpracowali z dowództwem polskim, nie miała
praktycznie żadnego zasięgu. Bojarzy ci uważani byli powszechnie za zdraj­
ców, czemu np. dał wyraz patriarcha Hermogenes, gdy żądali od niego, by
rzucił na szalę swój autorytet i zabronił pospolitemu ruszeniu ataku na Mo­
skwę; zamorzono go za to głodem.
Dopiero w sierpniu 1612 r. Pożarski ruszył z Jarosławia w kierunku Mo­
skwy, pod którą ciągle jeszcze stali Trubecki i Zarudzki. Na wiadomość o zbli­
żaniu się pospolitego ruszenia Zarudzki cofnął się ze swoimi Kozakami do
Kaługi, Trubecki pozostał. Położenie załogi polskiej było fatalne, głównie
z powodu braku żywności i swarów, które przedtem jeszcze spowodowały
odejście sporego oddziału. Wprawdzie hetman Jan Karol Chodkiewicz po­
trafił w tym czasie zbliżyć się do Moskwy ze znacznymi zapasami, ale nie
mógł nawet myśleć o pokonaniu znacznych sił Pożarskiego, bez tego zaś
trudno było przedostać się do Kremla. Nic nie dała również zmiana na stano­
wisku dowódcy załogi, którym został po Gosiewskim Mikołaj Struś. Z koń­
cem października 1612 r. garnizon polski musiał kapitulować. Tak sczezły
marzenia o opanowaniu całej Rosji. Oczywiście, wojna polsko-rosyjska trwała
nadal, chociaż już przy użyciu raczej niewielkich sił i bardzo nieregularnie.
 VII. MONARCHIA PIERWSZYCH
ROMANOWÓW
NOWA DYNASTIA Y ' . , , .
o z d o b y c i u Moskwy zwołano za sprawą
Trubeckiego i Pożarskiego Sobór Ziemski, w którego skład weszli przedsta­
wiciele stosunkowo szerokich warstw społecznych, z wyjątkiem chołopów
i chłopów prywatnych. Głównym zadaniem Soboru był wybór cara, sprawa
jednak wcale nie przedstawiała się prosto z powodu braku odpowiedniego
kandydata. Odrzucano ewentualność powołania na tron króla polskiego,
szwedzkiego bądź ich potomków; to samo postanowiono w odniesieniu do
Maryny i jej syna. Pozostawała zatem konieczność elekcji któregoś z boja­
rów, ale bardzo trudno było o jednomyślność i dopiero po długich dysputach
i sporach zgodzono się na syna Filareta, szesnastoletniego wówczas Michała
Romanowa. Po sprawdzeniu, że i w innych miastach i rejonach wybór taki
byłby aprobowany, nastąpiło 21 lutego 1613 uroczyste powołanie na tron
Michała (1613-1645).
Młodociany car przebywał ze swą matką w jednym z klasztorów w Ko-
stromie. Gdy przybyło tam poselstwo soborowe z oficjalną prośbą o przyję­
cie korony, oboje mieli odnieść się do tego „z wielkim gniewem i płaczem”
i ustąpili dopiero po dłuższych naleganiach. Niezadowolonej matce nie prze­
szkadzało to wcale mocno ująć w ręce rządy w zastępstwie niepełnoletniego
jeszcze Michała, a i potem zachowała ona duże wpływy, nie stroniąc przy
tym od inspirowania ciągłych intryg. Jeszcze silniejszą indywidualnością był
ojciec cara, Filaret, który powróciwszy w 1619 r. z niewoli polskiej, otrzy­
mał tytuł „wielkiego gosudara”, niezależnie od rzeczywiście już teraz piasto­
wanej godności patriarchy. Był więc zatem jak gdyby drugą, a właściwie nawet
pierwszą osobą w państwie i pozostał nią aż do śmierci w 1633 r. Sam Mi­
chał, pasywny i słabowolny, podporządkowywał mu się we wszystkim.
Filaret wrócić miał jednak dopiero po kilku latach, a zanim to nastąpiło,
musiano w Moskwie poważnie pomyśleć o jakimś ostatecznym uregulowa­
niu stosunków w państwie i położeniu kresu ciągle jeszcze wielkiemu cha­
osowi. W zrujnowanym kraju włóczyły się we wszystkich kierunkach uzbro­
jone bandy, grabiąc i mordując nieszczęsną ludność. Na pograniczu litew­
skim „działali” w ten sam sposób różni awanturnicy, głównie spośród tych,
którzy przedtem popierali Samozwańca. Nie mogło w takich warunkach być
mowy o żadnej pokojowej pracy, o rozwoju rolnictwa i rzemiosła, o przy­
wróceniu normalnych stosunków handlowych. W dążeniu do opanowania
108
sytuacji car musiał znaleźć w kimś oparcie, jego bowiem własny autorytet
był właściwie jeszcze żaden. Nie dysponował też jakimś tylko od siebie uza­
leżnionym i sprężystym aparatem, za pomocą którego można było natych­
miast realizować odpowiednie i konieczne pociągnięcia. Wyjście znalazło
się jednak: w tych trudnych chwilach stanął po stronie władcy Sobór Ziem-
ski - jego autorytet i wpływy przyniosły nowej dynastii nieocenione usługi.
I dlatego też Sobór Ziemski był zwoływany i obradował bardzo często, przez
pierwsze zaś dwa lata rządów Michała właściwie bez przerwy.
Skutki współpracy władzy najwyższej z Soborem nie dały na siebie cze­
kać. Kraj powoli uspokajał się, wojewodowie w terenie słuchali rozkazów
z Moskwy i działali coraz energiczniej, tępiąc złoczyńców wszelkiego auto­
ramentu. Ze zrozumiałych względów najgroźniejsze dla rządu były akcje
Zarudzkiego, który po załamaniu się nadziei na przyznanie tronu Marynie
lub jej synowi uszedł razem z nimi na południe, znacząc swą drogę grabieża­
mi i szczególnym okrucieństwem. Ostatecznie udało mu się owładnąć
Astrachaniem; są dane wskazujące na to, że zamierzał utworzyć tam dla siebie
i Maryny jakieś samodzielne księstwo, opierając się na kozactwie i żywiołach
nierosyjskich. Zarudzki nie znalazł jednak szerokiego poparcia dla swoich pla­
nów i gdy podeszli pod Astrachań wojewodowie carscy, musiał ten gród opu­
ścić. Ludność nie darzyła go sympatią ze względu na okrucieństwa, a nadto
dlatego, że rozsyłane do środowisk kozackich orędzia Soboru Ziemskiego
wzywały do wierności wobec tronu i położenia kresu chaosowi. W tych wa­
runkach tragedia Zarudzkiego i Maryny, która splotła z nim swoje losy, nie
mogąc zadowolić nieuleczalnie chorej ambicji, szybko dobiegła swego po­
nurego końca. W 1614 r. wydano ich władzom; Zarudzkiego wbito w Mo­
skwie na pal, czteroletnie dziecko powieszono, Maryna zginęła tajemniczą
śmiercią w więzieniu w Kołomnie.
TRAKTATY ZE SZWECJĄ I POLSKĄ
W tym samym roku król szwedzki Gustaw Adolf wznowił działania inter­
wencyjne oblężeniem Pskowa. Jedna z najświetniejszych twierdz rosyjskich
i tym razem jednak nie ugięła się przed nieprzyjacielem. W latach następ­
nych nacisk szwedzki osłabł z powodu zaangażowania się Gustawa Adolfa
w wojnę z Polską i jego planów opanowania całego wybrzeża bałtyckiego,
co trochę później stało się przyczyną tak aktywnego udziału Szwecji w woj­
nie trzydziestoletniej. W związku z tym rozpoczęły się rokowania pokojo­
we, usilnie popierane przez Anglię, której szczególnie zależało na uregulo­
waniu stosunków z Rosją i kontynuowaniu związków handlowych, pomyśl­
nie zainicjowanych w drugiej połowie XVI w. W 1617 r. Rosja i Szwecja
zawarły traktat pokojowy w Stołbowie (nad rzeką Siasią, na południe od je­
ziora Ładoga), niekorzystny dla Rosji. Szwecja otrzymywała południowe
wybrzeże Zatoki Fińskiej (Iwangorod, Jam, Koporie, Orzeszek) oraz zachod­
109
nie i północne wybrzeże Ładogi z Korełą, ustępując za to z Nowogrodu. Mimo
konieczności oddania tych terytoriów traktat stołbowski rozwiązywał Rosji
ręce w zakresie stosunków ze Szwecją i pozwalał skupić się na rozwiązaniu
trudności wynikających z wojny polskiej.
W latach 1613-1616 działania wojenne na odcinku polsko-rosyjskim prze­
biegały bez jakichś szczególnych wydarzeń. Wojska Michała podchodziły
pod nie najlepiej zresztą zaopatrzony Smoleńsk, nie ryzykując jednak sztur­
mu; próbowały też operować w ziemi siewierskiej. Polacy rewanżowali się
niszczącymi wypadami; niektóre z nich, kierowane przez jednego z najbar­
dziej walecznych, ale i najbardziej awanturniczych i okrutnych kondotie­
rów polskich, Aleksandra Lisowskiego, dotarły daleko na Powołże. Z koń­
cem 1616 r. zdecydowano się w Warszawie na podjęcie jeszcze jednej pró­
by uzyskania korony rosyjskiej dla W ładysława i chociaż oczywiście
przedsięwzięcie to nie mogło przynieść żadnego rezultatu, to przynajmniej
wykazano tyle rozsądku politycznego, że już nie było mowy o osobistych
pretensjach Zygmunta III. Do ludności rosyjskiej wystosowano manifest,
w którym „car Władysław Zygmuntowicz” zapowiadał przybycie do Mo­
skwy i obiecywał swoim niedoszłym poddanym przeróżne łaski zgodne
z umową zawartą w 1610 r. przez Żółkiewskiego z bojarami. W trakcie wy­
prawy (1617) Polacy doszli do Wiążmy, która uległa bez oporu, i odnieśli
zwycięstwa w kilku starciach, nie oparli się też daremnej zresztą pokusie
zdobycia Troice-Siergijewa. Na tym się jednak wszystko skończyło, o dal­
szych postępach trudno było myśleć ze względu na zimę, brak pieniędzy
i niesnaski wewnętrzne. Dopiero w 1618 r., po otrzymaniu posiłków (wśród
nich były tysiące Kozaków zaporoskicłipod wodzą atamana Piotra Konasze-
wicza, zwanego Sahajdacznym), zdecydował się Władysław na zaatakowa­
nie Moskwy.
Kozacy Konaszewicza połączyli się z oddziałami Władysława w Tuszy­
nie, który po raz drugi okazał się - jak przed kilku laty dla drugiego Samo­
zwańca - miejscem nie bardzo szczęśliwym dla przeciwników cara. Szturmy
się nie powiodły, trzeba było oblężenie zwinąć i przystąpić do rokowań.
Owocem ich był rozejm na 14 i pół roku, podpisany w styczniu 1619 r. we
wsi Dywilino (Deulino, na północ od Troice-Siergijewa). Polska zatrzymała
Smoleńsk, ziemię czemihowską i siewierską oraz Siebież i Newel w ziemi
połockiej, nie rezygnując przy tym z pretensji Władysława do korony car­
skiej i nie uznając rządu, który działał od 1613 r. Rozejm dywiliński przewi­
dywał też wymianę jeńców i właśnie po jego zawarciu wrócili m.in. do Rosji
Filaret i obrońca Smoleńska w latach 1609-1611, Michaił Szein.
Powrót Filareta wpłynął poważnie na umocnienie władzy monarszej w Ro­
sji czy raczej autorytetu Romanowów, bo władzę dzielił odtąd syn z ojcem
i nawet wszystkie dokumenty państwowe wydawano w imieniu ich obu, obaj
też przyjmowali razem posłów zagranicznych. W działalności Soborów Ziem­
skich, obradujących prawie nieprzerwanie do 1623 r., nastąpiła dłuższa prze­
rwa, podczas której Filaret inicjował przygotowania do wojny z Polską. Gdy
110
umarł Zygmunt III, uznano moment za dogodny i znów zwołany Sobór
oświadczył się za rozpoczęciem działań.
Nowa wojna rosyjsko-polska (1632—1634) miała być ostatnią wojną wy­
graną przez Polskę, która potem nie potrafi już utrzymać zdobyczy na wscho­
dzie. Początki tej wojny były zresztą dla Polaków jak najbardziej niekorzyst­
ne; w rezultacie niespodziewanych wypadów wojska rosyjskie zdobyły wiele
ważnych miast i twierdz, głównie na Siewierszczyźnie (Nowogród Siewierski,
Starodub) i Smoleńszczyźnie (Dorohobuż, Biała), a także Siebież i Newel.
Główne uderzenie skierowane zostało na Smoleńsk, otoczony przez dużą
armię Szeina. W następnym roku wojska rosyjskie zdobyły m.in. Połock i Wie-
liż, a Szein omal nie wziął Smoleńska. Sytuacja się zmieniła, gdy we wrze­
śniu 1633 r. przybył Smoleńskowi z odsieczą Władysław IV i odblokowaw­
szy oblężenie z kolei zamknął w pierścieniu wojska Szeina. Po długich wal­
kach i bezskutecznych próbach przedarcia się Szein kapitulował z końcem
lutego 1634 r., po czym zawarto „pokój wieczysty” w Polanowie (między
Wiaźmą i Dorohobużem); warunki jego były w zasadzie potwierdzeniem ro-
zejmu dywilińskiego, a więc Smoleńsk, Czemihów i ziemia siewierska przy­
padały ostatecznie Polsce. Król polski uznawał jednak Michała carem i sam
zrzekał się pretensji do tronu moskiewskiego.
SPRAWA AZOWA. ODBUDOWA GOSPODARKI
W XVII w. na południowych kresach państwa rosyjskiego, a więc na ob­
szarach w większości stepowych, mieli już od dawna swoje siedziby Koza­
cy. Najdalej na południe wysunięci byli Kozacy tereccy, którzy zajmowali
teren na lewym brzegu Tereku aż do Morza Kaspijskiego. Prawy brzeg środ­
kowego Jaiku stanowił terytorium Kozaków jaickich, a dorzecze dolnego
Donu i Dońca - Kozaków dońskich. Ci ostatni reprezentowali szczególnie
duży potencjał wojskowy i dawali temu wyraz w licznych wyprawach na
sąsiadujących z nimi Tatarów krymskich i poprzez Morze Czarne na turec­
kie wybrzeże Małej Azji. Czasami wyprawy takie podejmowano wspólnie
z Kozakami zaporoskimi, których terytorium do połowy XVII w. podlegało
pod względem politycznym Rzeczypospolitej. Niezależnie jednak od wy­
praw Kozacy nie rozstawali się nigdy z bronią, zawsze bowiem grozić mogło
niebezpieczeństwo od strony chanatu krymskiego i Turcji. Do Turcji należał
i garnizonem tureckim był obsadzony Azow, twierdza leżąca w najdalej na
północny wschód wysuniętej zatoce Morza Azowskiego, u samego ujścia
Donu. Władając Azowem, Turcja zapewniała sobie panowanie nad całym
Morzem Czarnym i Azowskim, nawet w tym jednym punkcie, gdzie posia­
dłości Kozaków dońskich zbliżały się najbardziej do wybrzeża.
Rozwój polityczny państwa rosyjskiego w XVI i w pierwszej połowie
XVII w. zmuszał Rosję do utrzymywania poprawnych stosunków z Turcją,
jeśli to tylko było możliwe na tle nieustannych kłopotów z chanem krym-
111
 IV ° braCała Sk W kręgu zagadnień bałtyckich; wiado-
o juz ze konfliktów na południu car świadomie unikał, mimo nacisku w tym
lerunku ze strony pewnej części ówczesnego społeczeństwa. W okresie smutv
wszczynanie jakichkolwiek kroków w tym kierunku było niemożliwe a i po
jej zakończeniu w zniszczonym kraju nikt nie mógł jeszcze myśleć o zdoby­
ciu dostępu do morz na południu. Dlatego nadal utrzymywano z Turcja do­
bre stosunki, a w rok po objęciu rządów przez Michała Romanowa nawiąza-
° Z mą bllzsze kontakty dyplomatyczne, które miały zresztą szersze cele:
owmkom polityki rosyjskiej chodziło bowiem o ewentualne podjęcie wspól­
nych działań przeciwko Polsce. Mimo wszystko jednak ciągle miano na połu­
dniu do czynienia z konfliktami kozacko-tatarskimi i kozacko-tureckimi.
Jeden z takich konfliktów w 1637 r. zakończył się zupełnie nieoczekiwa­
nym rezultatem. Kozacy zdobyli śmiałym wypadem Azow. Daremnie pró­
bowali Turcy odbić twierdzę, posyłając przeciw niej liczne wojsko i ciężkie
działa. Kozacy odparli wszystkie ataki i utrzymali Azow, choć zdawali sobie
sprawę, ze bez pomocy rządu centralnego nie będzie to możliwe na stałe
Gdy zwrocono się w tej sprawie do Moskwy, car Michał znowu zwołał So-
bor Ziemski (1642), przekazując mu do rozstrzygnięcia pytanie, czy podjąć
wojnę o Azow z Turcją i Krymem, czy też odżegnać się od tej sprawy. W za­
sadzie uczestnicy Soboru mieli ochotę na przejęcie Azowa od Kozaków i prze­
ciwstawienie się Turkom, lecz jednocześnie przedstawiono na tym Soborze
tyle skarg i narzekań na system rozdawnictwa dóbr, nadmierne powinności
płatnicze i rożne inne niesprawiedliwości, że ostatecznie zdecydowano się
zrezygnować z Azowa. Kozacy otrzymali zalecenie opuszczenia twierdzy
co wykonali, burząc ją przedtem doszczętnie.
Gospodarka Rosji rozwijała się i krzepła coraz bardziej po długich latach
zmszczen i chaosu, naprzód opierając się na tych ośrodkach, które poniosły
mniejsze straty lub tez me doznały ich wcale, a więc takich, jak Niżny No-
wogrod, Kostroma, Jarosław czy na północy Wołogda, Wielki Ustiug Sol-
wyczegodzk i Archangielsk. Dźwignęły się zatem dość szybko rolnictwo
rzemiosło i handel, co z kolei pozwoliło na reorganizację przestarzałego już
systemu wojskowego. Polegała ona na zwiększeniu liczebności oddziałów
strzeleckich i na utworzeniu nowych formacji według wzorów zachodnioeu­
ropejskich, m.m, dragonu i rajtarii. Zmieniło się również wyposażenie żoł­
nierza; bron zakupywano za granicą i przystąpiono też do jej produkcji na
szerszą skalę w kraju W 1632 r. została w tym celu założona wytwórnia bro-
i w Tule, która na długi czas stała się w ten sposób najważniejszym ośrod-
n m ! L T ZeSne/ ° !°rzemysłu zbrojeniowego. W innych miejscowościach też
w yro b ó w ^! n10xrtWa ™anufakturowe> specjalizujące się w produkcji
gm vali harH n ! ^ W zakładaniu tego rodzaju instytucji od-
^ nnr Przedsiębiorczy kupcy z zachodu, wtedy głównie Holendrzy.
w d z k d z W Sr aCJr 80SP0(!arCZej nie Poc’4gnęła za sobą zmian na lepsze
L szvucT X °Y społecznych. Ludność chłopska wiodła żywot coraz
g zy, uciskana świadczeniami, zmuszana do coraz to nowych podatków
112
i coraz silniej przypisywana do ziemi. W drugim dziesiątku lat XVII w. jedy­
nym złagodzeniem poprzedniego stanu rzeczy było odstępstwo od rozporzą­
dzenia Wasyla Szujskiego o piętnastoletnim terminie przedawnienia dla zbie­
głych chłopów - stosowano mianowicie termin pięcioletni, przedłużany zresz­
tą w poszczególnych wypadkach, tak że pod koniec panowania Michała ma
się do czynienia raczej z okresem dziesięcioletnim.
W ścisłym związku z rozwojem gospodarczym państwa pozostawał proces
kolonizowania Syberii, wtedy właśnie szczególnie intensywny. Nądal wyru­
szali tam głównie Kozacy, czy to w służbie wielkich przedsiębiorców feudal­
nych, czy częściowo na własną rękę, zwabieni niezmierzonymi wprost bogac­
twami syberyjskiej tajgi. Wyprawy były z reguły trudne i niebezpieczne. Zmu­
szane do płacenia daniny w postaci futer (jasak) plemiona miejscowe czasem
występowały przeciw przybyszom, warunki terenowe i klimatyczne też nie
należały do najlepszych, zwłaszcza wobec braku centrów zaopatrzeniowych
i znacznych odległości od głównych ośrodków w Rosji europejskiej. Po okre­
sie smuty następują jednak pod tym względem duże zmiany na lepsze, przede
wszystkim powstaje kolejno wiele miast rosyjskich, i to dosłownie we wszyst­
kich częściach Syberii. Założono tak ważne punkty nad górnym Jenisejem,
jak Jenisejsk (1619) i Krasnojarsk (1628). W latach czterdziestych powstały
osiedla wokół Jeziora Bajkał: Wiercholeńsk, Wierchnieudińsk (dziś Ułan-
-Ude), Barguzin i Irkuck nad Angarą (założony w 1652 r.). W 1632 r. pow­
stał Jakuck, a niedługo potem Olokmińsk nad Leną i Wilujsk nad Wilujem;
w 1638 r. założono już za kołem podbiegunowym Wierchojańsk, znany do
dziś jako jeden z najzimniejszych punktów na kuli ziemskiej, a w 1644 r.
Niżnie-Kołymsk nad Kołymą. Jeszcze za Michała doszli Rosjanie do Morza
Ochockiego (Ochock założono w 1649 r.) i do Amura - niemal na całej dłu­
gości tej rzeki. W ten sposób w połowie XVII w. terytorium Rosji rozszerzy­
ło się tak znacznie, że sięgnęło aż do Oceanu Spokojnego.
BUNTY I POWSTANIA MIEJSKIE. „UŁOŻENIE SOBOROWE”
Następcą Michała Romanowa był jego syn Aleksy (1645-1676). Objąw­
szy rządy w wieku takim samym jak kiedyś ojciec (16 lat), ulegał różnym
postronnym wpływom i miał swoich faworytów. Największymi wpływami
cieszył się wychowawca Aleksego, bojarzyn Boris Morozow, który zapew­
nił sobie nawet stosunek pokrewieństwa z carem, obaj bowiem ożenili się
z siostrami Miłosławskimi. Morozow i jego zaufani przejęli właściwie całe
rządy i nie hamując w niczym własnej samowoli, zaczęli gromadzić bogac­
twa i powiększać swoje majątki. Różne niejasne operacje handlowe, naduży­
cia w urzędach, zmniejszanie strzelcom żołdu i nieregularne jego wypłaca­
nie, ciągłe wymyślanie nowych podatków oraz w ogóle brutalne i bezlitosne
postępowanie z ludźmi wywoływały powszechne niezadowolenie. Do cara
wpływały skargi, które jeszcze bardziej jednak rozdrażniały pewnych siebie
113
i nie cofających się przed niczym dostojników. Oburzenie wzmogło się szcze­
gólnie, gdy po wprowadzeniu nowego podatku od soli nastąpiło znaczne
podrożenie tego powszechnie używanego artykułu. Wprawdzie po pewnym
czasie rząd zniósł podatek solny, lecz sytuacji to nie poprawiło.
W dniu 1 czerwca 1648 wracającego z pielgrzymki cara usiłowano skło­
nić na ulicy w Moskwie do przyjęcia supliki, lecz śmiałków obito knutami,
a kilkunastu aresztowano. Rozprawa z ludem stała się przyczyną wybuchu
otwartego powstania miejskiego w następnym dniu. Tłumy ludzi, wśród nich
i strzelcy, zaczęły grabić dwory bojarskie oraz siedziby bogatszych kupców
i zabijać najbardziej znienawidzonych bojarów i przedstawicieli administra­
cji. Niektórych nawet jawnie tracono wśród tortur na placu Czerwonym; tak
zginął np. naczelnik Prikazu Ziemskiego, niejako szef służby policyjnej i ad­
ministracji w stolicy, Leontij Pleszczejew, wydany przez cara tłumom, gdy
wtargnęły na Kreml. Żądano oczywiście głowy Morozowa, ale car nie ustą­
pił, a jego samego wysłał w tajemnicy do jednego z północnych klasztorów.
Ferment w mieście trwał przez cały miesiąc, przerzucając się też na inne
miasta: Kursk, Woroneż, Wielki Ustiug, Wołogdę, Solwyczegodzk i kilka
mniejszych. W trakcie tych rozruchów napływały na dwór carski liczne su­
pliki szlacheckie ze skargami na bojarów oraz z żądaniem opublikowania
praw i zapewnienia sprawiedliwości w sądownictwie.
Ostatecznie rządowi udało się jeszcze w czerwcu opanować sytuację
w Moskwie poprzez pewne ustępstwa, choć nie skąpiono też represji, a wśród
nich okrutnych wyroków. Złagodzono metody postępowania z dłużnikami,
rozdzielono pieniądze pomiędzy strzelców i postanowiono zaspokoić różne
postulaty szlacheckie, zwołując w tym cefu kolejny Sobór Ziemski (1648/1649).
Jeden z najdonioślejszych Soborów Ziemskich w dziejach Rosji siedemnasto­
wiecznej, ponieważ dokonano na nim kodyfikacji praw, która przetrwała w tej
postaci - chociaż oczywiście nie bez uzupełnień - prawie 200 lat.
Kodeks ten, czyli tzw. Ułożenie soborowe (Sobornoje urożenije), przyjęty
przez Sobór w 1649 r., składał się z 25 rozdziałów, a każdy rozdział z pew­
nej liczby artykułów. Postanowienia kodeksu odpowiadały w zasadzie ży­
czeniom i postulatom warstw średnich, czyli ludzi służebnych i mieszczan.
Tak więc w interesie szlachty zniesiono zupełnie wszelkie terminy, po któ­
rych upływie następowało przedawnienie dla zbiegłych chłopów; odtąd można
było ścigać ich zawsze, aż do ich śmierci. W ten sposób zatriumfowało osta­
tecznie w Rosji prawo pańszczyźniane - chłop zostawał przytwierdzony na
zawsze do ziemi i do swojego właściciela. Dodać należy, że nowe prawo
miało walor nie tylko na papierze; zaraz potem zorganizowano ekspedycje,
które łowiły w całym kraju zbiegłych chłopów i odstawiały zakutych w kaj­
dany do właściwych panów. Będzie to zresztą najważniejsza przyczyna dal­
szych ruchów społecznych - system feudalny zaczął wchodzić w krąg nie
dających się uniknąć sprzeczności wewnętrznych.
Kodeks rozszerzał władzę osobistą feudałów nad chłopami, którym gro­
ziła odtąd kara śmierci za każdą formę wystąpienia przeciw panu. W kodek­
114
sie jest w ogóle mowa o stosowaniu kar nieprawdopodobnie okrutnych, tak
np. za bluźnierstwo wymierzać miano karę śmierci przez spalenie na stosie.
Prawa cerkwi zostały w ogólności uszczuplone, przede wszystkim ogra­
niczono cerkiewne władanie ziemią. Kodeks kategorycznie zabraniał wła­
dzom i instytucjom duchownym wszelkich starań o ziemie posiadane dzie­
dzicznie (wotcziny), a ludziom świeckim nie wolno było przekazywać tych
ziem klasztorom. W sprawach świeckich sądzić miał odtąd duchowieństwo
specjalnie powołany prikaz klasztorny (Monastyrskij Prikaz), na którego czele
stanął „nowy Luter”, książę Nikita Odojewski. Autorem złośliwego przy-
domka był patriarcha Nikon, niezadowolony, jak i wszyscy duchowni, z utwo­
rzenia tego prikazu.
Zadano również cerkwi, nie tylko jej zresztą, cios ekonomiczny na tere­
nie miast. Struktura miast ówczesnych była bardzo skomplikowana, składały
się bowiem na nią i posad, i część administracyjno-wojskowa, i cerkiewno-
-klasztoma, a prócz tego wszystkie jeszcze tzw. białe słobody, należące do
bojarów lub duchownych wyższej rangi; ludność tych białych słobód nie
płaciła podatków państwowych, chociaż zajmowała się wszystkimi rodzaja­
mi produkcji miejskiej. Podobnie w niektórych miastach ówczesnej Polski
istniały wyłączone spod kompetencji miejskich dzielnice (jurydyki), należą­
ce do możnowładców lub klasztorów. Nie płacili podatków „zastawnicy”
(zakładczikf) - tak nazywano ludzi posadzkich, którzy wstępowali do feuda­
łów na służbę. W ten sposób ciężary świadczeń padały tylko na część posadu
i to stawało się główną przyczyną nieustającego fermentu. Ułożenie soboro­
we kładło kres istnieniu białych słobód, które bez wyjątku ulegały konfiska­
cie na rzecz cara; wszyscy mieszkańcy słobód, wolni przedtem od podatków,
musieli je teraz płacić, tak samo byli „zastawnicy” - samą instytucję zastaw-
nictwa kodeks likwidował. Wszyscy ludzie posadzcy zostali przypisani do
swoich posadów jak chłopi do ziemi, wszystkich, którzy opuścili posad lub
zbiegli z niego, można było bezterminowo poszukiwać i ściągać z powro­
tem. Uboższa ludność miast nie zyskała więc na nowym ustawodawstwie nic
prócz niewoli.
Kodeks zezwalał wreszcie na przekazywanie pomiestii w spadku, tak jak­
by to były dobra rodowe, z tym że nowi właściciele stawali się obowiązani
do służby wojskowej. Ulegała zatem likwidacji główna różnica między do­
brami dziedzicznymi a otrzymanymi z nadania.
Znalazły się również w kodeksie postanowienia dotyczące chołopów.
Pozostawał nadal w całej rozciągłości niewolniczy charakter tej instytucji,
chociaż w dość znacznej mierze ograniczono lub w ogóle zniesiono możli­
wości dopływu nowych chołopów, którzy dawniej rekrutowali się też spo­
śród jeńców wojennych, różnego rodzaju przestępców, dłużników itd. Ko­
deks uznawał dwie kategorie chołopstwa: całkowite - to przechodziło z ojca
na syna - i tzw. kabalne (kabała - skrypt dłużny), stanowiące coś w rodzaju
dożywotniej służby, przy czym ze śmiercią pana chołop uzyskiwał wolność.
Chołopów kabalnych nie wolno było przekazywać w spadku, darować ani
115
sprzedawać. Jeńcy, przestępcy i inni mogli stawać się tylko chołopami ka-
balnymi, a nie całkowitymi. Chołop kabalny mógł po uzyskaniu wolności
jeszcze raz czy więcej razy wrócić do stosunku chołopstwa - z nowym wła­
ścicielem.
Kodeks 1649 r. oparto na różnych źródłach: bodajże naj ważniejszym z nich
był Statut litewski z 1588 r., poza tym wzięto pod uwagę i kodeks Iwana
Groźnego z 1550 r., supliki szlacheckie i miejskie oraz poprzednią praktykę
urzędów administracyjnych i sądowych. Kodeks wydrukowano w 2 tys. eg­
zemplarzy i rozesłano po całym kraju.
Ułożenie soborowe nie zapobiegło dalszym ruchom w miastach, lecz
wprost przeciwnie, jeszcze je zaostrzyło. Drożyzna stała się bezpośrednią
przyczyną powstań w Nowogrodzie i Pskowie w 1650 r.; zboże wywożono
wówczas do Szwecji w wielkich ilościach, a korzystający z tego producenci
i kupcy podnosili znacznie jego cenę na rynku wewnętrznym. Nowogród
szybko się poddał wojskom carskim, Psków stawiał opór przez kilka miesię­
cy dzięki lepszej organizacji i może najsilniejszym w Rosji murom, a także
szerszemu zapleczu społecznemu: powstanie ogarnęło bowiem i inne mniej­
sze miasta, np. Izborsk; po wsiach operowali powstańcy, grabiąc i paląc sie­
dziby bojarskie. Sytuację udało się opanować dopiero po różnych namowach,
obietnicach i przyrzeczeniu amnestii, którego, jak zwykle, nie dotrzymano.
REFORMA NIKONA I JEJ NASTĘPSTWA
W 1652 r. patriarchą Rosji został Nikon (Nikita Minow), osobistość wy­
bitna, bardzo energiczna i władcza, człowiek, który w krótkim czasie zrobił
nieprawdopodobną wręcz karierę mimo niskiego pochodzenia - był synem
chłopa z ziemi niżnonowogrodzkiej. Urodzony w 1605, mnich od 1635 r.,
potem ihumen (przeor) w jednym z klasztorów, potrafił wywrzeć wielkie
wrażenie podczas przypadkowej audiencji u cara Aleksego i uzyskać god­
ność archimandryty klasztoru Nowospasskiego w Moskwie (1646). Dwa lata
potem był już metropolitą nowogrodzkim i wreszcie - w 1652 r. patriarchą.
Przez dość długi czas car żywił do niego zaufanie wprost nieograniczone
i obdarzał go najróżnorodniejszymi zaszczytami i tytułami, łącznie z tytu­
łem „wielkiego gosudara”, który kiedyś nosił Filaret. Nikon miał twardą rękę
i bezwzględnie wprowadzał w życie wszystkie swoje zarządzenia, co nie przy­
sparzało mu oczywiście zwolenników ani wśród bojarów, ani nawet w szere­
gach duchowieństwa. Zaraz po objęciu urzędu patriarchy przystąpił do reali­
zacji reformy cerkiewnej.
Geneza reformy ogranicza się, pozornie zresztą, do przyczyn formalnych.
Zanim upowszechnił się na szerszą skalę w Rosji wynalazek druku, księgi
cerkiewne, liturgiczne, stale przepisywano, przy czym nie można było oczy­
wiście uniknąć różnych błędów, a za nimi poszły i w obrzędach odchylenia
od wzorów greckich. Przyzwyczajono się na Rusi do tych różnic i nie likwi­
116
dowano ich mimo uwag ze strony przyjeżdżających często duchownych grec­
kich. Co więcej, wytworzyło się przekonanie, że właśnie Ruś jest święta,
prawdziwie prawosławna i robi wszystko należycie, a Grecy odstąpili od je ­
dynie prawdziwej wiary i nawet za karę utracili samodzielny byt państwowy.
Takie argumenty wytaczano wobec przeciwników w licznych sporach.
Przy pomocy greckich i kijowskich mnichów Nikon przeprowadził refor­
mę w kilku etapach, opierając się na wzorach greckich. Tak więc miano się
odtąd żegnać trzema palcami, a nie dwoma, jak przedtem na Rusi; „alleluja”
należało śpiewać trzy razy, a nie dwa razy; usunięto z tekstu modlitw pewne
słowa, których nie było w greckich pierwowzorach; procesje w cerkwiach
miały kroczyć w kierunku przeciwnym pozornemu ruchowi słońca; wpro­
wadzono pisownię „Iisus” (Jezus) przez dwa „i” i kilka zmian innych. Dziś
może się wydawać, że innowacje takie nie miały większego znaczenia i co
najwyżej poza przejściowymi oporami nie powinny były zrodzić innych form
protestu.
Tymczasem współcześnie przyjęto reformę Nikona z oburzeniem i nie­
nawiścią; tak było przede wszystkim w niektórych środowiskach duchownych
i wśród chłopstwa. Ludzie nie chcieli przystosować się do wprowadzonych
zmian i uporczywie trwali przy wszystkich szczegółach dawnego obrządku.
Następstwa społeczne były bardzo doniosłe, choć w sensie negatywnym: od
reformy Nikona zaczął się w cerkwi rosyjskiej tzw. raskoł (rozszczepienie,
schizma) - zwolenników starych przepisów nazywano „raskolnikami”, sta-
rowiercami, lub staroobrzędowcami.
Władza państwowa oświadczyła się za reformą, zaczęto więc staroobrzę­
dowców prześladować, karać i zmuszać do przyjęcia nowych zasad, lecz ci
zachowywali się bardzo opornie, z fanatyzmem i męstwem znosząc nieludz­
kie często represje, tortury i wyroki śmierci. Uciekano również, pojedynczo
i masowo, głównie do nieprzebytych puszcz północnych i zaszywano się
w nich, byle tylko nie odstępować od „jedynie prawdziwej” wiary; zbiegów
zapamiętale szukały jednak stale wysyłane ekspedycje. Głównym przeciw­
nikiem Nikona, ideologiem staroobrzędowców i ich naprawdę płomiennym
obrońcą, był protopop Awwakum, autor utworów pisanych znakomitą, jędr­
ną rosyjszczyzną siedemnastowieczną. „Oto zbliża się koniec świata i anty­
chryst już przyszedł - pisał Awwakum - bestia dwurożna, jeden róg to car,
drugi - Nikon. Antychryst przyszedł na świat i zapanował w Moskwie”. Nie
złamały Awwakuma ani wieloletnie zesłanie, ani pozbawienie godności du­
chownej, ani straszne prześladowania jego i jego dzieci; w 1681 r. spalono
go na stosie.
Nie oszczędzano i osób arystokratycznego pochodzenia ani nie zwracano
uwagi na arystokratyczne koneksje. Przykładem, nawet bardzo drastycznym,
może być sprawa Fieodosji Morozowej, żony jednego z najbardziej zaufa­
nych bojarów cara, Gleba Morozowa. Warto jeszcze dodać, że był to rodzo­
ny brat bojarzyna Borisa Morozowa, głównego winowajcy buntu „solnego”
w 1648 r. Za uporczywe trzymanie się starych obrzędów uwięziono Morozo-
117
 w ąpod koniec 1671 r. wraz z jej siostrą Jewdokią, małżonką księcia Uruso-
wa. Głównym inspiratorem strasznych represji wobec staroobrzędowców był
niezwykle zaciekły, fanatyczny i nietolerancyjny archimandryta Joachim,
nieco później (od 1673 r.) patriarcha. Obecny przy uwięzieniu Fieodosji Mo-
rozowej wypowiedział wtedy następujące słowa: „Nie umiałaś żyć, poddając
się zarządzeniom władzy, przeto wypędza się ciebie z domu twojego; dość
długo żyłaś na wyżynach, zejdź w d ó ł...” Obie siostry długo wleczono po
klasztorach i więzieniach, wielokrotnie torturowano, przygotowano wszyst­
ko do spalenia na stosie, nie użyczono posłuchu żadnym prośbom ani żadne­
mu wstawiennictwu i ostatecznie zamorzono je głodem w ziemiance. Majęt­
ności ich uległy oczywiście konfiskacie.
Po przeprowadzeniu reformy pogorszyły się znacznie, choć nie z tego
powodu, stosunki Nikona z carem. Chodziło o to, że patriarcha wyraźnie sta­
wiał tezę o wyższości władzy duchownej nad świecką i dążył do całkowite­
go uniezależnienia cerkwi. Popadłszy w niełaskę, Nikon wyjechał do jedne­
go z klasztorów, nie zrzekając się godności patriarchy. Na wybór nowego
patriarchy Sobór Cerkiewny nie chciał się zgodzić i w ten sposób trwał przez
osiem lat taki dziwny stan rzeczy. Dopiero w 1666 r. Sobór zwołany do Mo­
skwy, przy udziale patriarchów Aleksandrii i Antiochii, postawił Nikona w stan
oskarżenia i pozbawił go tytułu; zdegradowanego patriarchę zesłano do klasz­
toru Biełozierskiego, gdzie przebywał do uzyskania wolności w 1682 r., zmarł
jednak w drodze powrotnej. Odsądzając od czci i wiary Nikona, Sobór w pełni
poparł wszystkie jego reformy, czyli że walka ze staroobrzędowcami uzy­
skała teraz najwyższe sankcje.
Szczególnie uporczywie przeciwstawiał się przyjęciu „herezji” Nikona
bogaty klasztor Sołowiecki, położony na jednej z wysp Morza Białego. Dzięki
immunitetom poprzednich władców klasztor reprezentował prawdziwą po­
tęgę, jego przeor sprawował też świecką władzę senioralną w całym tzw. Kraju
Pomorskim - dorzeczu Dwiny, Onegi i rejonu położonego na północ od je ­
ziora Onega. Klasztor był świetnie ufortyfikowany, miał bardzo wielkie za­
pasy żywności, nastroje były jak najbardziej opozycyjne, zwłaszcza iż rząd
sam zsyłał na Wyspy Sołowieckie różnych buntowników czy też np. boja­
rów, którzy popadli w niełaskę. Ufni w swoje grube mury i doskonale zaopa­
trzone spichrze, mnisi sołowieccy oświadczyli, że „nowinek” nie przyjmują;
nie przyjęli też przysłanego z Moskwy ihumena.
Tymczasem wspomniany już Sobór z 1666 r. rzucił klątwę na staroobrzę­
dowców, uznając ich za „przeklętych na wieki razem z Judaszem-zdrajcą,
z Żydami, którzy ukrzyżowali Chrystusa, z Ariuszem i innymi przeklętymi
heretykami”. Inicjując formalnie wojnę z wszystkimi zwolennikami starej
wiary, Sobór wydelegował na Wyspy Sołowieckie kolejnego ihumena, lecz
i on spotkał się z takim samym przyjęciem, jak jego poprzednik. Wtedy po­
stanowiono skończyć z pertraktacjami i wysłano pod klasztor silny oddział
wojskowy, który przystąpił do regularnego oblężenia. Trwało ono aż dzie­
więć lat (1667-1676) i dopiero po upływie tego czasu, korzystając zresztą
118
z pewnych sporów wewnętrznych, a częściowo i ze zdrady, wojska carskie
zdołały zawładnąć klasztorem. Po jego zdobyciu stracono przywódców bun­
tu, a wszystkich mnichów poumieszczano w innych klasztorach. Na Wyspy
Sołowieckie skierowano mnichów z Moskwy.
Przez wiele jeszcze lat trwało nieprzerwanie zbiegostwo raskolników z wsi
i miast do lasów na północy, na Ural, na tereny graniczące z Rzeczpospolitą;
emigrowano również za granicę, do Polski, Szwecji, Prus i Turcji. W związ­
ku z tym zaczęły powstawać różne sekty, w których często zanikała nawet
zupełnie rola duchowieństwa, a konieczne obrzędy, z reguły bardzo uprosz­
czone, celebrowali „prorocy” i „prorokinie”, fanatyzm prowadził do niepo­
jętych dzisiaj wynaturzeń —najokropniejsze z nich było niewątpliwie maso­
we spalanie się żywcem. Świat pogrążony jest w odmętach zła —twierdzili
rzecznicy takiego sposobu zbawiania dusz —i rządzony przez antychrysta,
nie można zatem dostąpić zbawienia, chyba przez całkowite oczyszczenie
w ogniu. Zwykle zamykano się w jakiejś pustelni w głębi lasów, z żonami
i dziećmi, i po długich modlitwach i pieniach spalano się, zabezpieczając
przedtem okna i wszystkie wyjścia, ażeby nikt nie mógł w ostatniej chwili
uciec. Robiono to dobrowolnie, potem też dlatego, żeby się nie oddawać
w ręce władz. W 1685 r. wydano dekret przeciw raskolnikom, wprowadzają­
cy karę śmierci przez spalenie za podżeganie do buntu, za powrót do raskołu
po „pokajaniu się”, za dokonywanie chrztu staroobrzędowego (w sektach
zwykle chrzczono po raz drugi w celu zmycia z dorosłego człowieka „piętna
antychrystowego”) i —za namawianie do spalania się żywcem. Samospale-
nia zanikły dopiero mniej więcej po stu latach, choć sporadycznie zdarzały
się i później. Liczbę ofiar trudno ustalić, sięga ona co najmniej kilkudziesię­
ciu tysięcy.
WOJNY Z POLSKĄ I PRZYŁĄCZENIE UKRAINY
ZADNIEPRZAŃ SKIEJ
Po zawarciu traktatu pokojowego w Polanowie nastąpił w stosunkach ro­
syjsko-polskich dwudziestoletni okres bez konfliktów politycznych. Ciągle
jednak istniało pewne napięcie, wzmagające się w miarę tego, jak na połu­
dniowo-wschodnich kresach ówczesnej Rzeczypospolitej, na Ukrainie nad­
dnieprzańskiej, zaczęły się spiętrzać wydarzenia, wobec których Moskwa
nie mogła pozostać obojętna.
Na mocy postanowień unii lubelskiej Kijowszczyzna i województwo bra-
cławskie, przedtem należące politycznie do W. Księstwa Litewskiego, zosta­
ły przyłączone do Korony; w ten sposób znalazła się pod bezpośrednim pa­
nowaniem polskim znaczna większość ziem ukraińskich. Szeroki pas stepów
oddzielał je od znajdujących się na południu posiadłości tureckich i tatar­
skich —Mołdawii i chanatu krymskiego. Kijowszczyzna w ówczesnym ro­
zumieniu obejmowała właściwe województwo kijowskie, czyli znaczną część
Zadnieprza ukraińskiego, oraz województwo bracławskie z głównym mia­
stem Bracławiem nad Bohem. Na południe od Kijowszczyzny rozciągały się
po obu stronach Dniepru rozległe tereny zwane Zaporożem; zaporoska Sicz
stanowiła centrum kozactwa naddnieprzańskiego lub zaporoskiego. Położo­
na w północnej części Zadnieprza, w dorzeczu Desny, ziemia czemihowsko-
-siewierska należała od początku XVI w. do Rosji, a od rozejmu dywiliń-
skiego na krótko do Rzeczypospolitej. W 1635 r. utworzono oddzielne woje­
wództwo czemihowskie.
Na terytoriach tych było niemało ziemi bezpańskiej i pustej, którą po unii
lubelskiej zaczęto szeroko rozdawać, tak że w krótkim stosunkowo czasie
powstały, zwłaszcza na Zadnieprzu, ogromne fortuny magnackie. Rozdaw­
nictwo dóbr pociągnęło za sobą konieczność kolonizowania słabo zaludnio­
nych ziem, a więc osadzania na niej chłopów, w przeważającej większości
oczywiście ukraińskich i prawosławnych. W celu uatrakcyjnienia osadnic­
twa zwalniano ściągniętych tu chłopów od wszelkich świadczeń, przy czym
okresy tej „woli” były niejednokrotnie bardzo długie, ostatecznie jednak kie­
dyś mijały i wtedy wśród zmuszanych do danin i pańszczyzny chłopów bu­
dziły się protesty i wrzenie społeczne. Właścicielami fortun byli katoliccy
panowie polscy bądź spolonizowani magnaci ruscy, dołączały się zatem jesz­
cze przeciwieństwa o charakterze narodowym i religijnym, zwłaszcza gdy
po 1596 r. zaczęły się uwidoczniać następstwa unii brzeskiej.
Od końca XVI w. zaczynają się bunty i powstania kozackie przeciw Pol­
sce, popierane aktywnie - choć oczywiście w różnych okresach na różną skalę
- przez chłopstwo ukraińskie. Całkowite opanowanie sytuacji było absolut­
nie niemożliwe, a chociaż Rzeczpospolita zdołała najwyższym wysiłkiem
zapewnić sobie w latach czterdziestych względny okres spokoju od tej stro­
ny, to jednak pod koniec tego samego dziesięciolecia wszelkie rachuby na
trwałe uspokojenie okazały się iluzją. W 1648 r. wybuchło największe z do­
tychczasowych powstanie kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego,
przeradzając się niemal natychmiast w powszechną wojnę chłopską, która
ogarnęła całą Ukrainę i częściowo ziemie białoruskie.
Podjęte natychmiast po wystąpieniu Chmielnickiego próby położenia kresu
temu niebezpieczeństwu spełzły na niczym. Hetmani polscy ponieśli ciężkie
porażki w bitwach nad Żółtymi Wodami (rzeka wpadająca do Ingulca, do­
pływu dolnego Dniepru) i pod Korsuniem (nad Rosią, na południowy za­
chód od jej ujścia do Dniepru), a niedługo potem nastąpiła haniebna klęska
pospolitego ruszenia pod Piławcami (na północ od górnego Bohu). Chmiel­
nicki dotarł ze swymi wojskami aż do Lwowa i Zamościa, lecz nie mogąc ich
zdobyć, cofnął się na Ukrainę, w momencie gdy po śmierci Władysława IV
zasiadł na tronie polskim Jan Kazimierz.
W 1649 r. Chmielnicki sprzymierzył się z chanem krymskim i wznowił
działania wojenne, oblegając Zbaraż. Nie powiodła się podjęta przez króla
próba przyjścia Zbarażowi z odsieczą, ostatecznie jednak doszło do ugody
zawartej w Zborowie (między Lwowem a Tarnopolem). Na mocy tej ugody
120
Rzeczpospolita uznawała Chmielnickiego hetmanem zaporoskim z władzą
sprawowaną w województwie kijowskim, bracławskim i czemihowskim; wszel­
kie urzędy można tam było odtąd nadawać tylko szlachcie prawosławnej.
Po dwóch latach względnego spokoju wojna domowa wybuchła na nowo.
Położenie Kozaczyzny po ugodzie Zborowskiej nie uległo jakiejś wydatniej­
szej poprawie, co więcej, musiało się pogorszyć. Działania wojenne spowo­
dowały znaczny upadek rolnictwa na Ukrainie, a poddaństwo chłopów trwa­
ło nadal; nie brakło również przeciwieństw wśród samych Kozaków, głów­
nie z powodu zróżnicowania majątkowego, które od dawna już poczyniło
znaczne postępy w tym środowisku. W takiej sytuacji wznowienie działań
nie było szczęśliwe dla Chmielnickiego, który poniósł ciężką klęskę pod
Beresteczkiem (1651) na Wołyniu, i gdy Polacy zajęli potem Kijów, zawarto
nową ugodę w Białej Cerkwi (na południowy zachód od Kijowa) o wiele
mniej korzystną dla strony ukraińskiej. Już tylko województwo kijowskie
miało odtąd cieszyć się przywilejami zastrzeżonymi w Zborowie dla znacz­
nie większego obszaru, prócz tego zaś wchodziło w grę jeszcze sporo innych
ograniczeń. M.in. poprzedni właściciele ziemscy mieli z powrotem objąć
w posiadanie swoje dobra, czyli całe masy chłopów, które brały udział w woj­
nie, marząc o zniesieniu poddaństwa, znowu stanęły przed jego widmem.
Z tych względów o realizacji ugody białocerkiewskiej nie mogło być mowy
i dlatego właśnie wtedy uwydatniać się zaczęło ciążenie Ukrainy ku jakiejś
formie niezależności, choćby w luźnym związku z Rosją lub Turcją. Myśl tę
podnoszono już od początku wojny, ale i Chmielnicki ulegał różnym waha­
niom pod wpływem zmiennego szczęścia na polach bitew i Moskwa musiała
zachowywać się przez pewien czas wstrzemięźliwie: zerwanie stosunków z Rze-
cząpospolitą wymagało rozwagi i odpowiednich przygotowań, zwłaszcza iż
w latach 1648-1650 trzeba było przecież tłumić powstania miejskie w samej
Rosji. W tym czasie sporo niezadowolonych chłopów i Kozaków zbiegało na
wschodnie rubieże Zadnieprza i zakładało tam swoje osady (słobody); była to
tzw. Ukraina Słobodzka z takimi ośrodkami, jak Charków i Sumy.
Dopiero w 1653 r. uznano, że można przystąpić do działania i zwołany
specjalnie w tym celu Sobór Ziemski, ostatni zresztą w dziejach Rosji, wyra­
ził zgodę na przyłączenie do Rosji tych części Ukrainy, na które rozciągało
się faktycznie hetmaństwo Chmielnickiego. W styczniu 1654 r. zebrana w Pe-
rejasławiu rada starszyzny kozackiej mniejszością głosów swych członków
uznała władzę zwierzchnią cara i złożyła mu przysięgę na wierność w obec­
ności specjalnego wysłannika carskiego Wasilija Buturlina. Godność hetmań­
ska Chmielnickiego została potwierdzona, a zakres jego kompetencji oraz
prawa i swobody kozackie sprecyzowano i usankcjonowano nieco później,
podczas pertraktacji z posłami Chmielnickiego w Moskwie. Rzekomo jed­
nomyślne uchwały rady perejasławskiej stały się wtedy i później, aż do cza­
sów sowieckich, koronnym argumentem uzasadniającym, poza roszczenia­
mi historycznymi, aneksję ziem ukraińskich.
Decyzje powyższe oznaczać musiały nieuchronnie wojnę z Polską. Alek­
121
sy rozpoczął ją w 1654 r., zajmując niezwykle szybko Smoleńsk, całą Biało­
ruś i znaczną część Litwy z Wilnem, a maszerujący od południowego wschodu
Chmielnicki wkroczył do Lublina. Niewiele pomogło Polakom zwycięstwo
pod Ochmatowem (na północ od Humania) w 1655 r., ponieważ jednocze­
śnie zaczął się potop szwedzki. Błyskawiczne sukcesy Szwedów zaniepoko­
iły i Moskwę, i inne kraje europejskie, toteż sprawy polskie musiały w takiej
sytuacji dość poważnie stracić na znaczeniu. Z tym większą siłą wyłaniał się
natomiast problem ewentualnej wojny ze Szwecją, która była szczególnie
groźna dla Rosji, bo odcinała ją od wybrzeża bałtyckiego. Rzecznikiem po­
godzenia się z Polską i wystąpienia przeciw Szwecji był jeden z czołowych
wówczas rosyjskich mężów stanu, Afanasij Ordin-Naszczokin, i takie wła­
śnie zdanie zwyciężyło; w 1656 r. Rosja zawarła z Polską rozejm w Niemie-
rzu pod Wilnem, uzyskując tam m.in. obietnicę wybrania w przyszłości Alek­
sego królem polskim, i rozpoczęła działania wojenne przeciw Szwecji. Pro­
wadzono je jednak nie dość energicznie i choć zanotowano pewne sukcesy
w Inflantach, nie udało sięnp. zdobyć Rygi. Rozejm w 1658 r. i pokój w Kardis
(na granicy Inflant i Estonii) w 1661 r. zakończyły tę wojnę bez żadnych
zmian terytorialnych.
Tymczasem sprawy związane z Kozaczyzną poważnie się skomplikowa­
ły. Po śmierci Chmielnickiego (1657) nowy hetman, Jan Wyhowski, uznał
w 1658 r. zwierzchnictwo Polski, zawierając z nią ugodę w Hadziaczu (na
północny zachód od Połtawy). Spowodowało to wznowienie działań na fron­
cie rosyjsko-polskim, które ze zmiennym powodzeniem trwały aż 9 lat. Pola­
cy wygrywali bitwy (m.in. pod Polonią), ale byli już nazbyt słabi, aby kon­
flikt rozstrzygnąć zbrojnie. Zakończył go w 1667 r. rozejm w Andruszowie
(na południowy zachód od Smoleńska) - Rzeczpospolita musiała zrzec się
Smoleńska, całej Ukrainy zadnieprzańskiej z Czemihowszczyzną i odstąpić
na dwa lata Kijów, który pozostał jednak już na stałe przy Rosji. W ten spo­
sób znaczna część zrujnowanych w trakcie długoletniej wojny ziem ukraiń­
skich zyskiwała możliwość spokojniejszego rozwoju w ramach państwowości
rosyjskiej, choć utrzymać się miał oczywiście nadal ucisk społeczny; pod cięż­
ką ręką Moskwy rozwiały się również rychło marzenia o kozackiej autonomii.
„BUNT MIEDZIANY” I POWSTANIE RAZINA
Długoletnia wojna z Polską była bardzo kosztowna, zwłaszcza w począt­
kowym okresie, ponieważ w roku 1654/55 szalała w Rosji zaraza, pochła­
niając mnóstwo ofiar. Dla zdobycia potrzebnych na wojnę środków podwyż­
szono znacznie niektóre podatki i podjęto próbę zaciągnięcia pożyczki w We­
necji, która jednak musiała jej odmówić z powodu prowadzonej właśnie wtedy
długiej wojny z Turcją. Wobec tego rząd carski zaczął w 1656 r. bić monetę
miedzianą i wprowadzać ją do obrotu po takim samym kursie, jak dotych­
czasowe srebrne ruble i kopiejki. Przez rok mniej więcej nie powodowało to
122
żadnych poważniejszych zakłóceń, ale potem sytuacja skomplikowała się
bardzo szybko. Wybijanie pieniędzy z miedzi przynosiło skarbowi niemałe
dochody, toteż uprawiano tę działalność na coraz szerszą skalę, co więcej,
nawet prywatne osoby chętnie zajmowały się tym procederem, łatwym i po­
zwalającym nieprawdopodobnie szybko się wzbogacić. W ten sposób poja­
wiły się na rynku tzw. łotrowskie pieniądze (worowskije diengi), a producen­
tów nie odstraszały najokrutniejsze kary, jak obcinanie palców rąk i nóg.
Oczywiście, wartość miedzianych monet nieustannie spadała, zwłaszcza
że jednocześnie następował proces tezauryzacji pieniędzy srebrnych. Nie
zwracając uwagi na te zjawiska, rząd pogłębiał kryzys takimi pociągnięcia­
mi, jak wypłacanie żołdu miedzią i domaganie się uiszczania podatków w sre­
brze. Drożyzna rosła niesamowicie, za miedziane pieniądze nic już właści­
wie nie można było dostać, monet srebrnych nie było. Takie były przyczyny
powstania, które przeszło do historii pod nazwą „buntu miedzianego” (1662).
Tłumy uboższych mieszkańców Moskwy ruszyły do położonej pod Moskwą
wsi Kołomienskoje (dziś w obrębie miasta), gdzie przebywał wówczas car,
żądając położenia kresu tragicznej sytuacji i wydania winowajców tego sta­
nu rzeczy. Przestraszony Aleksy zgodził się na wszystko, polecając jedno­
cześnie wezwać pułki strzeleckie. Natychmiast po ich przybyciu zaczęła się
krwawa masakra, a potem długo jeszcze trwały represje, przy czym wyraże­
nie „potworne” na pewno za słabo oddaje stopień ich nieludzkiego okrucień­
stwa. Pieniądze miedziane wycofano jednak w rok później z obiegu.
Minęło parę lat i Rosją wstrząsnął nowy ruch antyfeudalny, największy
w XVII w. i najgroźniejszy. Główną jego przyczyną były poważne przeci­
wieństwa wśród Kozaków na obszarach naddońskich. Kozactwo dońskie
dzieliło się już od dawna na bogatych i na gołotę; ci pierwsi mieli swoje
siedziby nad dolnym Donem, z największym ośrodkiem w Czerkasku, poło­
żonym na samej granicy posiadłości tatarsko-tureckich, bardzo blisko Azo­
wa. Tam rezydowali również wybieralni przedstawiciele władz kozackich
z atamanem na czele. Biedota kozacka, ciągle powiększająca się liczebnie
w rezultacie nieustannego zbiegostwa z terenów centralnych, gromadziła się
raczej w dorzeczu górnego Donu i jego dopływów, zdobywając środki do
życia w różny sposób, nierzadko i rozbojami; nad dolny Don nie puszczało
jej zamożne kozactwo, niechętne już nowym, niepewnym elementom, zde­
cydowane bronić swojego uprzywilejowanego stanowiska i faktycznej nie­
zależności. Kozacy znad dolnego Donu utrzymywali zresztą też dość regu­
larne stosunki z Moskwą, sprowadzając stamtąd najważniejsze dla siebie ar­
tykuły: zboże, proch, ołów i sukno. Ożywiły się również znacznie w drugiej
połowie XVII w. rejony Powołża, głównie środkowego, i tereny w dorzeczu
niektórych dopływów Wołgi, np. Oki i Sury: powstawały nowe osiedla, roz­
szerzał się areał ziemi uprawnej, przybywało ludzi. Tym korzystnym skąd­
inąd gospodarczo procesom towarzyszyły jednak nieodłączne wówczas po­
wikłania - bojarzy i szlachta otrzymywali tutaj ziemię z nadań carskich i brali
ją w posiadanie, nie zważając oczywiście na to, że niekiedy znajdowały się
123
już na niej zagospodarowane sadyby przybyszów chłopskich. Ludność auto­
chtoniczna, Mordwini, Tatarzy, Czuwasze i Czeremisi, też traciła swoją zie­
mię, a przy tym zmuszano ją do płacenia podatków i innych świadczeń.
Trzeba było tylko przywódcy, aby popchnąć niezadowolone masy do bun­
tu. W 1666 r. próbował to zrobić ataman Wasilij Us, podejmując na czele
oddziałów gołoty wyprawę na Tułę; wyprawa się wprawdzie nie udała, lecz
Us potrafił wycofać się nad Don; miał wtedy do dyspozycji duże siły, ponie­
waż w trakcie działań chłopi masowo zbiegali do jego szeregów. W rok póź­
niej stanął na ich czele Stiepan Razin, Kozak doński, dobry organizator
i dowódca, poprzednio uczestnik wypraw kozackich na posiadłości turec­
kie. Początkowo Razin myślał jedynie o jakichś zdobyczach na szerszą skalę
i w tym celu skierował się ze swoimi oddziałami ku Wołdze. Po ograbieniu
kilku statków handlowych w pobliżu Carycyna Kozacy popłynęli dalej w dół
Wołgi aż do jej ujścia, a następnie Morzem Kaspijskim do ujścia Jaiku
i w górę tej rzeki. Tutaj poddała się Razinowi stolica jaickich Kozaków -
Gródek Jaicki.
Przezimowawszy w tych okolicach Kozacy Razina w 1668 r. znów wy­
płynęli na Morze Kaspijskie, spustoszyli jego zachodnie wybrzeże między
Derbentem i Baku (należące wówczas politycznie do Persji) i wylądowali
też na brzegu Persji właściwej, w okolicy Resztu. Nastąpiły i pertraktacje,
i starcia zbrojne, w których Kozacy byli niemal zawsze górą; po wielu ak­
cjach na wybrzeżu perskim, turkmeńskim i na niektórych wyspach Morza
Kaspijskiego Razin powrócił w 1669 r. nad Don i założył swoją kwaterę
w Gródku Kagalnickim (na północny,wschód od Czerkaska). Do jego od­
działów zbiegały się tym razem prawdziwe tłumy ludzi z różnych części Rosji
- w rok później Razin powiódł je do walki już przeciw rządowi moskiewskie­
mu. Powstanie przerodziło się w wielką wojnę chłopską i ogarnęło olbrzymie
obszary, przede wszystkim na Powołżu, gdzie Razin odnosił największe suk­
cesy; również i w innych częściach kraju chłopi masowo się buntowali.
Razin podjął świadomą akcję idącą w kierunku nieustannego podsycania
buntowniczych nastrojów. Prowadzono ją przez specjalnie wyznaczonych
do tego celu wysłanników, którzy rozpowszechniali we wsiach i miastach
odezwy zachęcające do obalania władz terenowych i ustanawiania własnych
organów władzy, do rozprawiania się ze „zdrajcami i dręczycielami ludu” -
bojarami, szlachtą i kupcami. W odezwach różnicowano nawet argumenta­
cję, np. w środowiskach staroobrzędowców używano takich wyrażeń, jak
„herezja nikonowska”.
Od kwietnia do września 1670 r. trwało nieprzerwane pasmo zwycięstw
Razina. Naprzód zdobyto Carycyn, zaraz potem Astrachań, świetną twier­
dzę, która mogła się bronić, lecz strzelcy przeszli na stronę oblegających.
Razin obsadził Astrachań swoją załogą pod dowództwem Wasilija Usa, a sam
ruszył w górę Wołgi, zajmując kolejno Saratów i Samarę i dochodząc do
Symbirska. Pod Symbirskiem musiał się zatrzymać, ale nic nie wskazywało
jeszcze na to, że tutaj nastąpi kres sukcesów, zwłaszcza że jego dowódcy
124
odnosili też zwycięstwa i brali miasta w innych częściach Powołża. Wtedy
zatrwożony przebiegiem sytuacji rząd carski wysłał na Powołże dużą armię
pod wodzą księcia Jurija Bariatynskiego, który pobił Razina pod Symbir­
skiem. Daremnie próbował Razin, cofnąwszy się na tereny naddońskie, uzu­
pełnić swoje siły; po krótkim okresie tych prób wydany został przez Koza­
ków niżowych władzom iw 1671 r. stracony w Moskwie. W miesiącach na­
stępnych zlikwidowano inne ogniska powstania.
PANOWANIE FIODORA III
Następcą Aleksego był jego syn, czternastoletni Fiodor (1676-1682).
Nowy władca Rosji był młodzieńcem bardzo słabego zdrowia, panowanie
jego nie zapowiadało się najszczęśliwiej i nie trwało też długo, mimo to jed­
nak przeprowadzono wówczas wiele dość ważnych reform. Na szczególną
uwagę zasługuje zniesienie w 1682 r. utrzymującej się od średniowiecza hie­
rarchii dostojeństw (miestniczestwa), która zawsze stanowiła dużą przeszko­
dę w obsadzaniu wyższych urzędów cywilnych i godności wojskowych, nie
mówiąc już o kłopotach, jakie stąd wynikały nawet w życiu dworskim. Ujed­
nolicono również podatki i zreorganizowano organy władzy terenowej, roz­
szerzając m.in. kompetencje wojewodów w grodach.
W polityce zagranicznej zrobiony został krok w kierunku normalizacji
stosunków z Polską. W 1678 r. przedłużono w Moskwie rozejm andruszow-
ski, przy czym w zamian za Kijów Rzeczpospolita otrzymała Siebież, Newel
i Wieliż oraz dość wysokie odszkodowanie pieniężne. Ostatecznie zadecy­
dować miał o wszystkim traktat pokojowy, który postanowiono zawrzeć w naj­
bliższej przyszłości.
Skomplikowane stosunki na Ukrainie prawobrzeżnej, której hetman, Piotr
Doroszenko, poddał się Turcji, a w 1676 r. zmuszony został do uznania
zwierzchnictwa Moskwy, spowodowały wojnę rosyjsko-turecką. Zakończył
ją w 1681 r. traktat w Bakczysaraju (w południowej części Krymu), na mocy
którego ziemie leżące między środkowym Bohem i Dnieprem miały „po
wieczne czasy” pozostać pustkowiem, którego nie wolno było zaludniać.
USTRÓJ I GOSPODARKA ROSJI W XVII WIEKU
W okresie smuty władza monarchy rosyjskiego nawet pod względem for­
malnym przestawała być właściwie nieograniczona - wystarczy przypomnieć
np. warunki, na jakie musiał się zgodzić Szujski, obejmując tron, nawet nie­
zależnie od tego, czy warunków tych dotrzymał. Również i Michał Roma­
now znajdował się w dość szczególnej sytuacji: wielkie trudności, z których
należało wybrnąć, zmuszały go do częstego zwoływania Soboru Ziemskie­
go, a poza tym przez pewien czas wysuwała się na plan pierwszy wybitna
125
 indywidualność Filareta. Za panowania Aleksego nie trzeba było już stabilizo­
wać stosunków, choć ciągle prowadzone wojny i liczne ruchy antyfeudalne
przysparzały niemało kłopotów. Władza monarchy uległa znacznemu wzmoc­
nieniu, stała się znowu nieograniczona; car wydawał ustawy, sprawował na­
czelne dowództwo nad wojskiem, od niego wyłącznie zależały sprawy finan­
sowe, sądownictwo i administracja. Do 1653 r. działały jeszcze Sobory Ziem­
skie, później przestano je zwoływać, tak że jedyną instytucją, która mogła jeszcze
wywierać jakiś wpływ na cara, była Duma Bojarska; przedkładano jej jednak
sprawy coraz rzadziej, a na początku XVIII w. nastąpić miało całkowite zli­
kwidowanie tej instytucji. Wytworzyło się powszechne przekonanie, że wszy­
scy poddani cara, od książąt i bojarów do chłopstwa wszelkich kategorii, są
jego sługami i niewolnikami. Odzwierciedlało się to nierzadko w pismach i su­
plikach do monarchy, w których nawet bojarzy utrzymywali ton bezwzględ­
nie służalczej uległości, sami siebie nazywając „chołopami” carskimi.
Głównymi ogniwami systemu administracyjnego były nadal prikazy, któ­
rych liczba znacznie wzrosła. One również przestawały odpowiadać nowym
potrzebom, ponieważ załatwiały sprawy opieszale i przewlekle, a łapownic­
two uprawiano w prikazach niemal jawnie. Nie przetrwała długo próba po­
wołania do życia prikazu centralnego, który miał sprawować kontrolę nad
działalnością pozostałych.
W terenie przedstawicielami władzy państwowej byli wojewodowie, re­
zydujący w miastach powiatowych; podziału na większe jednostki admini­
stracyjne Rosja jeszcze wtedy nie miała. Wojewoda dysponował szerokim
zakresem kompetencji, przede wszystkim wojskowych, ale także i innych,
a więc administracyjnych czy finansowych; był zwierzchnikiem wybieral­
nych starostów ziemskich i burmistrzów w miastach. Sprawy bieżące zała­
twiali wojewodowie przy pomocy urzędników (diaków i poddiaczych, tzn.
sekretarzy i pisarzy) w swoich kancelariach; podobnie jak w prikazach, nie
obchodziło się to w zasadzie nigdy bez nadużyć, które w nie kontrolowa­
nych właściwie powiatach przybierały często formę po prostu grabieży. Wła­
dza wojewodów i wybieralnych starostów nie wyczerpywała całego zakresu
administracji lokalnej, która odznaczała się strukturą o wiele bardziej skom­
plikowaną, ponieważ w grę wchodziły jeszcze kompetencje właścicieli ziem­
skich oraz instytucji cerkiewnych, którym podlegała zależna od nich lud­
ność, zwłaszcza w zakresie sądownictwa; w stosunku do kupców i właści­
cieli przedsiębiorstw o charakterze przemysłowym władzę sądowniczą
sprawowały odpowiednie prikazy. Cały system administracyjny ówczesnej
Rosji, mimo określonych pociągnięć reorganizacyjnych, okazywał się w prak­
tyce systemem trudnym i mało sprężystym, tak że pod koniec XVII w. sytua­
cja dojrzała do daleko idącej reformy.
Podobnie przedstawiała się rzecz i z siłami zbrojnymi, chociaż za pano­
wania Michała i Aleksego organizacja i technika wojskowa także się w pew­
nym stopniu rozwinęły. Główna ostoja rosyjskich sił zbrojnych - pospolite
ruszenie szlacheckie, machina ciężka i niezgrabna, złożona z ludzi niewy-
126
szkolonych, a często też po prostu niechętnych i pod różnymi pozorami uchy-
lających się od służby, wyraźnie już nie odpowiadała nowym potrzebom.
Trudno się zresztą dziwić, że szlachta na ogół dość niechętnie pełniła powin­
ność wojskową, gdyż odrywało ją to od gospodarki, a w jakimś szerszym
bilansie okazywało się też niekorzystne dla całego kraju. Jedynym wyjściem
mogło być utworzenie wojska regularnego i proces ten rozpoczął się jeszcze
za Iwana Groźnego, gdy powołano do życia pierwsze pułki strzeleckie. Za­
równo jednak wtedy, jak i w pierwszej połowie XVII w., gdy liczba strzel­
ców znacznie wzrosła, formacje te nie stanowiły wcale wojska regularnego,
strzelcy bowiem mieszkali głównie w posadach miejskich i w czasach poko­
jowych, co prawda rzadkich, zajmowali się też rzemiosłem i handlem.
Z tego powodu zaczęto w XVII w. formować na wzór cudzoziemski pułki
rajtarskie i dragońskie, do których werbowano zubożałych przedstawicieli
szlachty. Pojawiły się również specjalne pułki piechoty, złożone z chłopów,
a dowodzone przez szlachtę i cudzoziemców. Tych ostatnich przybywało coraz
więcej, rząd bowiem ściągał ich do kraju różnymi sposobami, nie mając do­
statecznej liczby własnych oficerów. Sprowadzano również z zagranicy broń,
gdyż rodzima produkcja nie wystarczała; potrzeby w tym zakresie stawały
się coraz większe, a technika w Europie Zachodniej czyniła duże postępy.
Ekonomika Rosji siedemnastowiecznej opierała się przede wszystkim na
rolnictwie. Wzmożony ucisk pańszczyźniany i przyłączenie nowych teryto­
riów uwarunkowały określony wzrost produkcji rolnej, natomiast technika
uprawy roli zrobiła postęp stosunkowo niewielki. Najdoskonalszym ze sto­
sowanych wówczas systemów była trójpolówka, i to tylko na zagospodaro­
wanych od dawna terenach w środkowej części kraju; gdzie indziej stosowa­
no zwykle prymitywne metody. W każdym jednak razie ilościowy wzrost
produkcji spowodował poważne ożywienie na rynku. Rozwijała się wymia­
na między wsią i miastem oraz między poszczególnymi prowincjami i zie­
miami państwa rosyjskiego, które jednoczą się mocno pod względem nie
tylko politycznym, lecz i ekonomicznym. Intensywniejsza niż przedtem wy­
miana towarowa i możliwości uzyskiwania coraz większych dochodów skła­
niały właścicieli ziemskich do jeszcze dalej idącego zwiększania eksploata­
cji swoich poddanych, ale także do przejawiania własnej inicjatywy gospo­
darczej: w wielkich majątkach feudalnych produkowano —na znacznie szerszą
skalę niż kiedykolwiek przedtem - smołę, dziegieć, potaż, skóry, wódkę i wiele
innych artykułów przeznaczonych na rynek. Sprzedażą ich zajmowali się
kupcy z miast i - niekiedy też - sami chłopi.
Rzemiosło również zaczyna produkować przede wszystkim na zbyt. Nie­
uchronnym następstwem tego musiała być z jednej strony dalsza specjaliza­
cja produkcji rzemieślniczej oraz - z drugiej strony - znowu ożywienie wy­
miany i rozwój kapitału handlowego. Tak więc np. Tuła cieszyła się najlep­
szą sławą, gdy chodziło o wyroby żelazne, M oskwa i Jarosław słynęły
z doskonałych płócien i sukna, w rejonie Wołogdy koncentrowało się gar­
barstwo. Największe znaczenie gospodarcze miała Moskwa, miasto jak na
owe czasy olbrzymie, bo liczące 100 tys. mieszkańców, główne centrum po­
lityczne i handlowe kraju. Szczególnie charakterystyczną cechą ówczesnego
systemu wymiany towarów było powstawanie dużych jarmarków; transakcji
handlowych dokonywali tam nie tylko kupcy rosyjscy, lecz i zagraniczni,
głównie perscy i środkowoazjatyccy. Największym wzięciem cieszył się słyn­
ny jarmark makariewski w pobliżu Niżnego Nowogrodu (nazwa od klaszto­
ru Makariewskiego, pod którego murami kupcy rozkładali swoje kramy) oraz
jarmark irbicki w miejscowości zauralskiej Irbit (na północny wschód od póź­
niejszego Jekaterynburga).
Rozwój kapitału handlowego przy specjalizacji rzemiosła stawał się główną
przesłanką powstawania manufaktur, czym byli również zainteresowani przed­
siębiorcy cudzoziemscy i samo państwo. Jako pierwsze powstały manufak­
tury zajmujące się produkcją wyrobów żelaznych i manufaktury tkackie,
potem i inne (szkło, papier, wyroby z drewna, skóra). Duże postępy zrobił
w XVII w. handel zagraniczny. Głównym portem przywozowym i wywozo­
wym był Archangielsk, wysyłano też towary przez Nowogród, Psków i por­
ty szwedzkie na Bałtyku. Kazań i Astrachań stały się ośrodkami handlu z Per-
sjąi Bucharąw Azji Środkowej - w ścisłej z tym łączności pozostawały pierw­
sze, bardzo jeszcze skromne, początki rosyjskiej floty handlowej na Morzu
Kaspijskim. Działalność kupców zagranicznych szybko objęła także sferę
rosyjskiego rynku wewnętrznego. Zaniepokojeni tą konkurencją kupcy ro­
syjscy wymogli na rządzie różne korzystne dla siebie pod tym względem
decyzje, np. podwyższenie ceł wwozowych, a w 1667 r. wyszła ustawa, na
mocy której kupcom cudzoziemskim zabroniono prowadzenia handlu deta­
licznego wewnątrz Rosji; odtąd musieli oni wyzbywać się swoich towarów
hurtem w miastach nadgranicznych lub w portach.
KULTURA ROSJI W XVI I XVII WIEKU
Zakończenie procesu jednoczenia ziem wielkoruskich i rozwój gospodar­
czy Rosji pociągnęły za sobą bardzo charakterystyczne i ważne następstwa
w dziedzinie oświaty i kultury; nowe stosunki polityczne i ekonomiczne
wymagały ludzi częściowo przynajmniej wykształconych. Nie można było
sobie wyobrazić coraz ściślejszych stosunków między Rosją a innymi kraja­
mi czy dalszych nabytków terytorialnych - bez znajomości geografii. Po­
wstanie urzędów centralnych zakładało konieczność dysponowania pewnym
sztabem ludzi piśmiennych i mających jakieś wiadomości z dziedziny aryt­
metyki. Nadania na rzecz feudałów i zachodzące z innych przyczyn częste
zmiany w układzie gruntów nie mogły być przeprowadzane bez geometrów.
Wszystko to musiało spowodować dalszy rozwój szkolnictwa - adeptami
jego byli niemal wyłącznie synowie szlacheccy. Z natury rzeczy niemałą rolę
odegrać tu miało drukarstwo, którego początki datują się od czasów Iwana
Groźnego. W 1564 r. Iwan Fiodorow i Piotr Mstisławiec wydrukowali w Mo­
128
skwie książkę pt. Apostoł, wkrótce potem jednak musieli opuścić Rosję, po­
nieważ ostro wystąpiła przeciw nim cerkiew. Mimo to sztuki drukarskiej
w Moskwie nie zarzucono, choć do końca XVII w. rozwijała się w słabym
tempie i dopiero później wpłynęła w poważnym stopniu na rozwój życia
umysłowego.
Nadal rozwijała się w XVI w. historiografia, powstawały nowe i przera­
biano stare latopisy, pisano różne opowieści historyczne i dzieła o charakterze
encyklopedycznym. Szczególnymi osiągnięciami poszczycić się może ówcze­
sna publicystyka polityczna, reprezentowana przez samego cara I\Vana IV,
księcia Andrieja Kurbskiego i Iwana Pierieswietowa. Kurbski występował prze­
ciw absolutyzmowi w posłaniach do cara i w swojej Historii o wielkim księciu
moskiewskim, ideologii samowładztwa bronił i rozprawić się z bojarami radził
Pierieswietow, doświadczony polityk i znawca spraw wojskowych, który przed
przybyciem do Moskwy w 1538 r. poznał osobiście Polskę, Czechy i Węgry.
W obronie uciskanego chłopstwa występował inny pisarz i myśliciel, Jermo-
łaj-Erazm.
Żywy ruch religijny w XVI w. i powstawanie dość licznych herezji od­
zwierciedlały się w literaturze polemicznej, przedstawiciele oficjalnej cerkwi
natomiast pisali utwory o charakterze moralizatorskim, nawołujące do całko­
witego podporządkowania się władzom duchownym i uznania istniejącego
porządku rzeczy w dziedzinie stosunków społecznych. Najbardziej cenne i po­
żyteczne z tych utworów to, niezależnie od tendencji, tzw. Czetji-miniei (Cze-
tji-miniei, dosłownie Czytania comiesięczne, głównie żywoty świętych) oraz
Domostroj, w którym znalazło się też wiele praktycznych wskazówek doty­
czących codziennego życia. Czetji-miniei powstawały na Rusi już od XI w.,
w XVI w. metropolita Moskiewski Makary skompilował tzw. Wielkie Czetji-
-miniei na kilkunastu tysiącach kart.
Największe osiągnięcia szesnastowiecznej architektury rosyjskiej to bar­
dzo liczne zamki (kremle) kamienne i otoczone murami (Kazań, Astrachań,
Wołogda, Tuła) oraz kamienne lub drewniane cerkwie i całe zespoły budyn­
ków klasztornych. Do dziś podziw zwiedzających budzi chram Wasyla Bło­
gosławionego na placu Czerwonym w Moskwie, zbudowany w latach 1555—
1560 dla upamiętnienia triumfu nad chanatem kazańskim. Za Wasyla III za­
częto budowę klasztoru Nowodziewiczego w Moskwie, nad samą rzeką, m.in.
dla celów obronnych; potem rozbudowywano go stopniowo i w ten sposób
powstał wielki kompleks budynków klasztornych i cerkiewnych; najstarszy
z nich, sobór Smoleński, zbudowano w latach 1524—1525. Władca wystąpił
z inicjatywą jego budowy, ażeby upamiętnić zdobycie Smoleńska.
W dziedzinie techniki wojskowej najwyżej stała sztuka odlewania dział.
Znaczny postęp zanotowano w XVI i XVII w. zarówno jeśli chodzi o ogólne
wyposażenie techniczne oddziałów wojskowych, zwłaszcza w miarę powoły­
wania nowych formacji, jak również o sztukę oblężniczą.
W XVII w. poszczególne dziedziny życia kulturalnego i obyczajowego
przejść miały bardzo znamienną fazę rozwojową. Ściślejsze ramy chronolo­
 giczne tego okresu obejmują częściowo panowanie Michała Romanowa oraz
rządy Aleksego i Fiodora. W okresie smuty i bezpośrednio po jej przezwy­
ciężeniu sytuacja na polu kultury i oświaty nie mogła być oczywiście najlep­
sza, potem, po ustabilizowaniu stosunków wewnętrznych, pojawiły się nowe
tendencje i potrzeby; niektóre z nich doczekały się przeniesienia na grunt
praktyczny, przede wszystkim w środowisku bojarskim, czasem także wśród
szlachty i bogatszego kupiectwa. Radykalnie zmienić się miał całokształt życia
kulturalnego Rosji dopiero od zmian wprowadzonych przez Piotra I na no-
czątku XVIII w.
Szersze zainteresowanie czytelnictwem i potrzeba tworzenia nowych szkół
stanowiły jedną z najbardziej istotnych cech życia umysłowego około poło­
wy XVII w. Słowo drukowane zyskiwało coraz więcej zwolenników, a cho­
ciaż działo się to tylko w określonym kręgu społecznym, to przecież następ­
stwa takiego procesu musiały mieć znaczenie o wiele poważniejsze, m.in.
dla szkolnictwa. Zresztą czynniki państwowe też nie mogły nie przejawiać
określonego zainteresowania w tym kierunku, choćby wobec konieczności
kształcenia specjalistów w różnych nowych dziedzinach; dlatego zakładano
szkoły o charakterze zawodowym, w których uczono drukarstwa i różnych
innych rzemiosł, powołano nawet do życia w Moskwie pierwszą szkołę le-
karsko-farmaceutyczną.
Ciągle jeszcze przeważało piśmiennictwo religijne, lecz nowi czytelnicy
coraz bardziej lgnęli ku książkom o treści świeckiej, bardziej pociągały ich
już dzieła naukowe, techniczne, podróżnicze, historyczne romanse rycerskie
i rozmaite inne opowiadania. Rozwijająca się w tym kierunku literatura ro­
dzima (satyry, opowieści moralizatorskie) mogła zaspokoić ciągle rosnące
potrzeby w niewielkim tylko stopniu, w związku z czym pojawiało się na
ówczesnym rynku mnóstwo przekładów z literatury zachodniej. W tym żyw­
szym niż przedtem ruchu umysłowym szczególną rolę odgrywały jednostki
wyjątkowo utalentowane i starannie wykształcone, jak wspomniany już Afa-
nasij Ordin-Naszczokin, bojarzy Artamon Matwiejew i Fiodor Rtiszczew czy
uczony zakonnik Symeon Połocki. Wszyscy oni działali również na dworze;
Połocki był wychowawcą dzieci cara Aleksego.
W życiu umysłowym i w dziedzinie obyczajów przejawiały się wówczas
silne wpływy polskie - rzecz szczególnie znamienna na tle długotrwałych
konfliktów politycznych. Korzystano z przekładów polskich przy tłumacze­
niach romansów średniowiecznych na język rosyjski, przekładano też sporo
z języka polskiego i z łaciny, np. kroniki Macieja Miechowity, Marcina Biel­
skiego i Macieja Stryjkowskiego, różne dzieła naukowe, powieści rycerskie
i zbiory legend. Niektórzy bojarzy urządzali swoje otoczenie na modłę pol­
ską, gromadzili w swoich siedzibach obrazy malarzy polskich, używali pol­
skich wyrobów rzemieślniczych, ubierali się po polsku, jeździli karetami
polskiego typu. Wpływy polskie dotarły również na dwór, osiągając punkt
Kulminacyjny w okresie krótkiego panowania Fiodora, kiedy nawet przybocz-
ora cy cara chętnie rozmawiali z sobą po polsku; znał polszczyznę do­
130
brze i sam Fiodor, i jego siostra Zofia —późniejsza regentka, i jej faworyt,
książę Wasilij Golicyn. Fiodor i Zofia nauczyli się języka polskiego oczywi­
ście od swego wychowawcy Symeona Potockiego, doskonałego znawcy pol­
szczyzny i poezji polskiej - on właśnie wprowadził do piśmiennictwa rosyj­
skiego nową, zapożyczoną z literatury polskiej, zgłoskową budowę wiersza.
Również i bojarzy angażowali niejednakrotnie wychowawców polskich dla
swoich synów.
Infiltracja polskich wpływów kulturalnych odbywała się w pewnym stop­
niu także za pośrednictwem uczonych, wykształconych w Kijowie, w Aka­
demii Mohilańskiej (początkowo kolegium), założonej według wzoru pol­
skich szkół wyższych przez archimandrytę Ławry Pieczerskiej, Piotra Mohi-
łę. Akademia ta była uczelnią prawosławną, wykładano w niej jednak nie
tylko teologię, lecz i nauki humanistyczne. Większość wykładowców uzy­
skała wykształcenie w uczelniach polskich, wszyscy adepci uczyli się języka
polskiego, w szerokim zakresie korzystano z polskich podręczników. Spo­
śród uczonych, którzy ukończyli Akademię i potem znaleźli się w Moskwie,
na szczególną uwagę zasługuje Jepifanij Sławiniecki, propagator systemu
heliocentrycznego. W 1687 r. założono w Moskwie Akademię Słowiańsko-
-Grecko-Łacińską, która podobnie jak uczelnia kijowska miała dawać wy­
kształcenie nie tylko teologiczne, lecz i ogólnohumanistyczne. Działali tam
uczeni greccy i kijowscy; tych ostatnich potem odsunięto, gdyż domagali się
przyznania językowi łacińskiemu pierwszeństwa przed greckim. W ostatnim
dziesiątku lat XVII w. wpływy polskie i łacińskie w Rosji zniknęły szybko
i właściwie bez śladu.
Architektura cerkiewna i świecka wzbogaciła się w XVII w. o wiele no­
wych, często wspaniałych i oryginalnych budowli, odznaczających się za­
zwyczaj śmiałym łączeniem z sobą różnych stylów i bogactwem ornamenty­
ki. Charakterystyczne jest kontynuowanie budownictwa drewnianego, za­
równo jeśli chodzi o cerkwie, jak i o pałace: przez długi czas cieszył się
największą sławą wybudowany na polecenie Aleksego drewniany pałac we
wsi Kołomienskoje, wyjątkowo oryginalny i malowniczy, który przetrwał jed­
nak tylko do końca XVIII w. W malarstwie coraz wyraźniej zwyciężał kieru­
nek realistyczny - siedemnastowieczni malarze odchodzą stopniowo od wzo­
rów bizantyjskich i malując swoje postacie zbliżają się do techniki portreto­
wej . W ostatnich latach panowania Aleksego powstał na dworze za sprawą
ymeona Połockiego pierwszy teatr rosyjski.
Opanowanie dalekich obszarów azjatyckich pociągnęło za sobą wzrost
zainteresowania wiadomościami z geografii, w szczególności gdy chodziło
0 te właśnie tereny. Od połowy XVII w. ekspedycje odkrywcze zaczęły do-
s arczać coraz więcej informacji o najdalszych krańcach Syberii i o sąsied-
SgC 5norzach- Rosyjski żeglarz Siemion Dieżniow opłynął w 1648 r. Półwy-
1d °cki, od ujścia Kołymy do ujścia Anadyru przez cieśninę między
co w/11 azjatyc*<'m 1 amerykańskim, nazwaną później Cieśniną Beringa. Nie-
czesniej Wasilij Pojarkow dotarł do ujścia Amuru i przepłynął wzdłuż
zachodniego wybrzeża Morza Ochockiego. Wyprawa Jerofieja Chabarowa
(1649-1652) dała początek pierwszym osiedlom kozackim nad Amurem, które
nie mogły jednak jeszcze okazać się trwałe; na południe od Amura rozciąga­
ły się już posiadłości chińskie, a Chińczycy rościli sobie też pretensje do
słabo zaludnionych terytoriów na północ od tej rzeki. W związku z tym Ko­
zacy starali się budować w tym rejonie umocnione punkty, np. w 1658 r.
Nerczyńsknad Szyłką(jednąz dwu rzek dających początek Amurowi). Osta­
tecznie traktat zawarty z Chinami w 1689 r. wNerczyńsku pozostawił ten
tzw. Kraj Nadamurski po stronie chińskiej. Różne wyprawy odbywano jed­
nak nadal; w 1697 r. Kozak Władimir Atłasów znalazł się na Kamczatce i do­
starczył pierwszych poważnych i wiarygodnych informacji o Wyspach Ku-
rylskich.
VIII. PANOWANIE PIOTRA I
I OKRES PRZEWROTÓW
PAŁACOWYCH
Dc
J — / o n a s t ę p s t w a po Fiodorze pretendowali
dwaj kolejni synowie cara Aleksego, Iwan i Piotr, obaj jeszcze małoletni;
Iwan miał lat 15 i był synem pierwszej żony Aleksego, Marii Miłosławskiej;
Piotr miał wówczas 10 lat - matką jego była Natalia Naryszkina. Już w ostat­
nich latach panowania Aleksego dochodziło niejednokrotnie do konfliktów
między Miłosławskimi i Naryszkinami; za Fiodora, także syna Miłosławskiej,
właśnie ta rodzina uzyskała oczywiście największe wpływy. W 1682 r. wy­
dawać się mogło, że tron przypaść powinien starszemu pretendentowi, Iwa­
nowi, był to jednak chłopiec słabowity i niedorozwinięty umysłowo, gdy
natomiast dziesięcioletni Piotr odznaczał się świetnym zdrowiem i dużą wro­
dzoną inteligencją. Czynniki te zadecydowały, nie bez nacisku ze strony
Naryszkinów, że większość bojarów i bardzo wówczas wpływowy patriar­
cha Joachim oświadczyli się po stronie Piotra. Takie samo stanowisko zajęli
mieszkańcy Moskwy, którzy tłumnie zbierali się na placu Czerwonym, wy­
suwając żądanie powołania Piotra na tron. Taka też zapadła decyzja, przy
czym, rzecz jasna, rządy sprawować zaczęła carowa-wdowa, Natalia.
Już jednak po niecałych trzech tygodniach nastąpić miała bardzo istotna
zmiana, zainicjowana przez jedną z żeńskich przedstawicielek rodu Roma­
nowów, ambitną i żądną władzy Zofię, córkę Aleksego i Miłosławskiej. Przy
poparciu bliskich sobie bojarów Zofia postanowiła podburzyć przeciw Na-
ryszkinom strzelców, wśród których panowało wówczas wielkie niezadowo­
lenie; naczelnicy oddziałów strzeleckich dopuszczali się różnych nadużyć,
a samym strzelcom od dość dawna nie wypłacano żołdu. Duży wpływ na
strzelców miał książę Iwan Chowanski, którego również wciągnięto do spi­
sku, a za sprawą Zofii rozpuszczono pogłoskę, że Naryszkinowie zabili care­
wicza Iwana. Wtedy uzbrojeni strzelcy wtargnęli na Kreml, domagając się
wydania domniemanych zabójców i mimo że carowa Natalia wyszła na bal­
kon z Iwanem i Piotrem, nie obeszło się bez krwawych ekscesów. Ofiarą ich
padło wielu bojarów, m.in. Artamon Matwiejew, a nawet rodzony brat caro­
wej, którego poddano torturom i stracono publicznie. Duma Bojarska musia­
ła ogłosić obu braci carami, a rządy w ich zastępstwie objęła Zofia i sprawo­
wać je miała przez lat siedem. Formalnie była to regencja, a w rzeczywisto­
ści samowładne rządy, ponieważ Iwan nie wchodził w ogóle w grę, a Piotra
wraz z matką odsunięto od dwora; odtąd przebywali w jednej z dwu wsi pod­
 moskiewskich: Kołomienskoje lub Preobrażenskoje. Tylko w wyjątkowych
momentach, np. podczas przyjmowania posłów zagranicznych, ściągano obu
carów do sali audiencjonalnej, gdzie zajmowali miejsca na specjalnie dla
nich sporządzonym podwójnym tronie; z tyłu znajdował się otwór, przez który
Zofia podszeptywała im, co mają mówić. Tron ten znajduje się do dzisiaj
w kremlowskich zbiorach muzealnych.
Zofia objęła zatem rządy w rezultacie przewrotu pałacowego, ale ani nie
miała ona władzy formalnej, ani też nie był to wcale ostatni wypadek tego
rodzaju w dziejach Rosji. W historiografii Zofia nie cieszy się na ogół sym­
patią, zarzuca się jej m.in., że nie przeprowadziła żadnych reform, czemu
zresztą trudno przypisać słuszność. Władczyni niewątpliwie mądra i ener­
giczna, Zofia nosiła się z dość daleko idącymi zamiarami w kierunku reorga­
nizacji pewnych dziedzin ustroju państwowego, a plany te w pełni popierał
najbardziej wówczas wpływowy jej faworyt, książę Wasilij Golicyn. Obojgu
niełatwo jednak było przejść tę drogę od zamierzeń do realizacji ze względu
na różne przeszkody natury zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej.
Początkowo sytuacja wewnętrzna pozostawiała wiele jeszcze do życze­
nia. Rząd musiał opanować ferment wśród staroobrzędowców moskiewskich,
a jednocześnie dawały się zauważyć niepokojące objawy wśród strzelców,
tych samych, którzy dopiero co oddali Zofii władzę w ręce. Inspiratorem tego
ruchu był Chowanski, także niedawny jej sprzymierzeniec; po uzyskaniu
nominacji na naczelnika prikazu strzeleckiego Chowanski postanowił doko­
nać powtórnie przewrotu - po Moskwie krążyły uporczywe pogłoski, że myśli
nawet o tronie dla siebie lub dla swego, syna. Dowiedziawszy się o tym, Zo-
fia wyjechała do jednej z posiadłości dworskich w pobliżu Ławry Troicko-
-Siergijewskiej i zaprosiła tam nieco później Chowanskiego z synem. Gdy
przybyli, natychmiast ujęto ich i stracono, zwołując jednocześnie pospolite
ruszenie szlacheckie. Wobec tego strzelcy nie ośmielili się zerwać do buntu
i Zofia mogła się uznać za panią położenia. Nowy naczelnik prikazu strze­
leckiego, Fiodor Szakłowity, ujął strzelców w mocne karby surowej dyscy­
pliny.
Jeśli chodzi o politykę zagraniczną, to doszło wreszcie do zawarcia „wie­
czystego pokoju” z Polską. Rokowania trwały trzy lata, a zakończyły się trak­
tatem podpisanym w 1686 r. w Moskwie przez kierownika delegacji polskiej
Krzysztofa Grzymułtowskiego, wojewodę poznańskiego. Traktat utrwalał
warunki rozejmu andruszowskiego: Ukraina zadnieprzańska oraz Kijów, zie­
mia czemihowsko-siewierska i Smoleńszczyzna pozostawały ostatecznie przy
Rosji, która zobowiązywała się za to wziąć czynny udział w koalicji antytu-
reckiej, łącznie z Polską, Austrią i Wenecją. Zawierając traktat pokojowy,
Rzeczpospolita ponosiła, w rozumieniu ówczesnych kół dworskich i szla­
checkich, ogromną ofiarę i dlatego strona polska ratyfikowała pokój Grzy­
mułtowskiego dopiero po 24 latach.
Mimo zobowiązania Rosja nie wzięła bezpośrednio udziału w wojnie
z Turcją, przygotowano się natomiast do wyprawy na Krym. Za kulisami
134
tego zamierzenia kryły się dalekosiężne plany Zofii —przeprowadzenia nowe­
go przewrotu pałacowego, obalenia braci, zdobycia tronu i zawarcia małżeń­
stwa z Golicynem. Pomyślny rezultat wyprawy, z której mianowany naczel­
nym dowódcą Golicyn powrócić miał jako triumfator, sprzyjałby niewątpliwie
w bardzo poważnym stopniu powodzeniu całej imprezy. Rzeczywistość przy­
niosła jednak Zofii tylko rozczarowanie. Podczas pierwszej wyprawy, podję­
tej w 1687 r., Golicyn nie mógł sforsować spalonego przez Tatarów stepu
i musiał zawrócić. Dragą wyprawę postanowiono przygotować jak najsta­
ranniej i zebrano bardzo liczną armię, która w 1689 r. znów pomaszerowała
w kierunku Krymu. Rosjanie dotarli do Perekopu, twierdzy położonej na sa­
mym przesmyku łączącym Krym z resztą lądu, lecz oblężenie jej nie dało
rezultatu i Golicyn powtórnie musiał nakazać odwrót.
Piotr miał w tym czasie już 17 lat. Przez cały okres rządów Zofii spędzał
większość czasu we wsiach podmoskiewskich, przede wszystkim we wsi
Preobrażenskoje, gdzie po całych dniach, tygodniach i miesiącach zabawiał
się w wojnę ze swymi rówieśnikami, których wybierał spośród służby dwor­
skiej i synów chłopskich z okolic. Uprawiano również „morskie” gry wojen­
ne, zajmując się różnymi ćwiczeniami na rzece Jauzie (dopływ rzeki Mo­
skwy); niewątpliwie już od tego czasu datują się zainteresowania Piotra spra­
wami floty rzecznej i morskiej. Zbiegiem czasu zabawy zaczęły nabierać
coraz poważniejszego charakteru, chłopcy rośli i mężnieli, dostali do rąk praw­
dziwą broń, zaczęli ich ćwiczyć sprowadzeni w tym celu cudzoziemscy spe­
cjaliści. Zofia ciągle lekceważyła sobie Preobrażenskoje, które stopniowo
przekształcało się w twierdzę obsadzoną przez wyćwiczonych żołnierzy; są­
dziła zresztą zapewne, że zwycięstwo nad Krymem tak czy inaczej da jej
upragnione jedynowładztwo.
Gdy draga wyprawa Golicyna zakończyła się niepowodzeniem, Zofia
postanowiła mimo wszystko działać, znowu przy poparciu strzelców, ży­
wiołu zawsze nierównego i podatnego na wszelkiego rodzaju agitację,
zwłaszcza gdy agitatorzy nie szczędzili jak najdalej idących obietnic.
W sierpniu 1689 r. wszystko wydawało się gotowe, lecz ktoś uprzedził Piotra
o mającym nastąpić ataku. Młody car uciekł nocą, dosłownie w bieliźnie,
lecz gdy udało mu się dotrzeć do świetnie ufortyfikowanego klasztoru Troi-
cko-Siergijewskiego i gdy niebawem przybyły tam również jego „pociesz­
ne” pułki, niemal od razu poczuł się panem położenia. Zofia nie podjęła
zdecydowanego działania i traciła dzień za dniem, gdy tymczasem Piotro­
wi nieustannie przybywało zwolenników, głównie spośród bojarów, którzy
w lot zorientowali się, kto weźmie górę. Gdy wreszcie do siedziby Piotra
przyjechał także sam patriarcha Joachim, sytuacja uległa rozwiązaniu. Po­
zbawioną władzy Zofię umieszczono w klasztorze Nowodziewiczym, Go­
licyna zesłano do Pustozierska (niedaleko ujścia Peczory), gdzie umarł
w 1714 r., Szakłowitego stracono. Piotr I bezpośrednio objął rządy (1689—
1725), formalnie sprawując je razem z bratem Iwanem V do jego śmierci
w 1696 r.
 PIERWSZE LATA PANOWANIA PIOTRA I
brał się z tym większą energią do pracy nad zbudowaniem floty rzecznej.
W pośpiesznym tempie budowano w różnych miejscowościach poszczegól­
Więcej niż pięć lat poświęcić miał jeszcze Piotr na gry wojenne, ćwicze­
ne części galer i spuszczano je na wodę w Woroneżu. Już po roku wszystko
nia i manewry różnego rodzaju, na lądzie i na wodzie, tzn. w dalszym ciągu
było gotowe i druga wyprawa na Azow zakończyła się wielkim sukcesem
na Jauzie i na Jeziorze Perejasławskim (na północny wschód od Moskwy).
(1696). Ażeby umocnić się jak najbardziej na zdobytym skrawku Morza
Jego młodociani żołnierze formowali się w dwa pierwsze regularne pułki,
Azowskiego, od razu rozpoczęto tam budowę jeszcze jednej twierdzy - Ta-
preobrażeński i siemionowski, późniejsze wyborowe pułki gwardyjskie, naj­
ganrogu, nadto zaś przystąpiono do budowy floty morskiej. Związanymi z tym
sławniejsze formacje w armii rosyjskiej. W zajęciach wojskowych walnie
wydatkami obciążono zarówno bojarów i szlachtę, jak i duchowieństwo i kup­
pomagali mu, podobnie jak poprzednio, cudzoziemcy z tzw. niemieckiej sło-
ców. Szeroki zakres projektowanego budownictwa wymagał specjalistów
body pod Moskwą, gdzie zresztą mieszkali nie tylko Niemcy, lecz także Ho­
i dlatego wysłano za granicę w celu kształcenia się kilkudziesięciu młodych
lendrzy, Francuzi i Szkoci. Największym zaufaniem Piotra cieszyli się Szkot
synów bojarskich.
Patrick Gordon, od wielu lat pozostający w służbie rosyjskiej, oraz Szwajcar
Piotr był pierwszym z carów rosyjskich, którzy widzieli zagranicę. W 1697 r.
François Lefort —obaj położyli duże zasługi, jeśli chodzi o organizację armii
opuściło Rosję „wielkie poselstwo” w celu zwiedzenia kilku krajów europej­
i początki floty rosyjskiej.
skich i przeprowadzenia rozmów na temat utworzenia koalicji antytureckiej;
Już w tym okresie Piotr dał się poznać jako niestrudzony pracownik i dzia­
przy sposobności Piotr chciał się naocznie zapoznać z osiągnięciami nauki
łacz, na razie głównie na niwie wojskowej, choć nie tylko: żądny wiedzy,
i techniki zachodniej. Na czele poselstwa stali Lefort i inny współpracownik
zwłaszcza technicznej, zajmował się matematyką i inżynierią, a interesowa­
cara, Fiodor Gołowin; sam Piotr wchodził w skład delegacji incognito jako
ły go też różne inne sprawy, o które z zaciekawieniem stale pytał swoich
Piotr Michajłow, co zresztą w praktyce nie miało właściwie żadnego znacze­
doradców i nauczycieli. Lubił pracować fizycznie i nie bał się żadnego wy­
nia i co raczej zaliczyć należy do rzędu teatralnych gestów, w których Piotr
siłku, zwłaszcza że był nieprawdopodobnie zdrowy i silny, a przy tym bar­
lubował się przez całe życie.
dzo wysoki; doskonale wyuczył się różnych rzemiosł, niektóre własnoręcz­
Podróż zaczęła się od zwiedzenia szwedzkiej wówczas Rygi, a potem
nie przez niego wykonane majstersztyki budzić mogą doprawdy największy
Kurlandii. W Królewcu Piotr spotkał się z elektorem brandenburskim Fryde­
podziw. W młodości nauczył się języka holenderskiego i niemieckiego i bar­
rykiem III (od 1701 r. król pruski jako Fryderyk I), po czym wyprzedziwszy
dzo chętnie posługiwał się nimi zawsze; w ogóle lgnął do Niemców, którzy
poselstwo udał się do Holandii, gdzie przebywał przez wiele miesięcy, pra­
zresztą oddali mu w okresie rządów Zofii nieocenione usługi, i dlatego ży­
cując w stoczniach jako robotnik. Był w Anglii gościem króla Wilhelma III
wioł niemiecki zyskał za jego panowania w Rosji mocny grunt pod nogami.
Orańskiego, jednocześnie stathoudera Niderlandów. Zwiedzał wszystko, co
Nieco później, przeprowadzając różne reformy, Piotr wprowadził też nomen­
mu tylko udostępniono, stocznie, manufaktury, drukarnie, szpitale, instytu­
klaturę niemiecką do różnych dziedzin administracji państwowej. Tempera­
cje administracyjne i muzea. Prowadził również wszędzie rozmowy o cha­
ment i rządza działania nigdy nie utrzymywały go długo na jednym miejscu,
rakterze politycznym, także w Wiedniu, gdzie się znalazł w połowie 1698 r.
toteż bardzo wiele podróżował i już w pierwszych latach swojego panowa­
Rezultatów w tym zakresie nie osiągnął jednak właściwie żadnych, ponie­
nia krążył często między Moskwą a Archangiełskiem, gdzie w 1693 r. kazał
waż w ówczesnej polityce dworów europejskich zagadnienie tureckie stało
zbudować stocznię okrętową. O sprawy związane z zarządzaniem państwa
na planie bardzo dalekim. Inne sprawy zaprzątały wtedy uwagę dyplomatów
początkowo mało dbał, pozostawiając je matce i zaufanym bojarom; od razu
angielskich, francuskich i austriackich, którzy mieli oczy wpatrzone w Hisz­
też zaczęli przy nim robić karierę niektórzy z towarzyszy jego wczesnej mło­
panię i myśleli, nie bez podstaw, o sukcesji po ostatnim hiszpańskim Habs­
dości, nawet pochodzący z gminu. Do największych zaszczytów doszedł np. burgu Karolu II.
Aleksandr Mienszykow, który jako młody chłopiec sprzedawał podobno pie­
Piotr miał jeszcze w planie wyjazd do Wenecji, lecz zrezygnował z tego,
rogi na ulicach Moskwy. Jednakowoż pomimo swoich wielkich i nieocenio­
gdy od przybyłych do Wiednia kurierów otrzymał wiadomość o nowym buncie
nych dla Rosji walorów Piotr I był człowiekiem surowym i okrutnym, cze­
strzelców w Moskwie. Zaczęła się wobec tego podróż powrotna, w trakcie
mu dał później wyraz w barbarzyńskich rozprawach z wszystkimi, którzy której Piotr spotkał się z królem polskim Augustem II w Rawie Ruskiej; w roz­
mu się przeciwstawiali.
mowie poruszano sprawę ewentualnej wojny ze Szwecją, rządzoną wówczas
W 1695 r. Piotr postanowił doprowadzić do skutku wyprawę na Azo w. przez szesnastoletniego Karola XII. Wojna taka mogła być bardzo korzystna
Zmobilizował w tym celu duże wojsko, lecz nie mogąc przeszkodzić dowo­ dla Rosji, zwycięstwo bowiem dawało pewność uzyskania dostępu do Bałty­
zowi żywności i posiłków od strony morza, nie potrafił wziąć twierdzy i mu­ ku» o co kiedyś daremnie walczył Iwan Groźny. Piotr powziął tę myśl praw­
siał się cofnąć. Mimo niepowodzenia nie zmienił zamysłów, co więcej, za­
dopodobnie najpóźniej w końcowym etapie swojej podróży po Europie,

136
a utwierdził się w niej po zjeździe z Augustem II, przekonawszy się, że nie
będzie mu brak sojuszników; wiedziano zresztą, że można także liczyć na
głównego rywala Szwecji - Danię.
Jeszcze przed powrotem cara jego dowódcy stłumili bunt strzelców, tak że
nie groziło już w tym czasie żadne niebezpieczeństwo wewnętrzne. Mimo to
na rozkaz Piotra zarządzono powtórne śledztwo z użyciem najstraszniejszych
tortur i wykonano ponad tysiąc egzekucji na placu Czerwonym, przy osobi­
stym udziale cara i jego przyjaciół w tej monstrualnej masakrze. Zofię, której
podobno udowodniono łączność z buntownikami, postrzyżono na mniszkę.
Jednocześnie Piotr zaczął wprowadzać w życie pierwsze zmiany w dzie­
dzinie obyczajowości, nie krępując się przy tym wcale środkami. Odtąd wstęp
na dwór mieli tylko ludzie ubrani po europejsku i ogoleni, a przynajmniej
bojarzy musieli się temu zarządzeniu bezwzględnie podporządkować; bywa­
ły wypadki, że car osobiście strzygł bardziej upartych bojarów i skracał ich
długie szaty. Sprawy uregulowały się ostatecznie tak, że pozwolono nosić
brody duchowieństwu i chłopom, ludność kupiecka musiała za prawo nosze­
nia brody płacić osobny podatek. Z perspektywy dzisiejszej wszystko to wy­
gląda śmiesznie, wtedy jednak brano takie sprawy jak najbardziej poważnie.
Z jednej strony Piotr miał słuszność, zalecając radykalnie odcięcie się od daw­
nego obyczaju, ponieważ nowe życie, nowe potrzeby i zadania wymagały znacz­
nie większego niż przedtem mchu i tempa, wykluczonego przy poprzednim
sposobie życia, które nie miało nic wspólnego z pośpiechem; tempo takie nie
było w ogóle możliwe, właśnie ze względu choćby na ciężką i niewygodną
odzież. Z dmgiej strony jednak społeczeństwo nie godziło się z nowatorstwem,
uważając je za świętokradczy zamach na ustalony od wieków porządek i dlate­
go zaczęły się utwierdzać w różnych kręgach nastroje opozycyjne.
WOJNA PÓŁNOCNA
Prowadząc pertraktacje w sprawie utworzenia koalicji anty szwedzkiej,
Piotr zastrzegł sobie, że Rosja wystąpi zbrojnie nieco później, w zależności
od terminu zawarcia z Turcjąrozejmu, który by zakończył trwający od pierw­
szego oblężenia Azowa stan wojenny. Sojusznicy szybko przystąpili do dzia­
łania iw 1700 r. August II jako elektor saski (Rzeczpospolita formalnego
udziału w wojnie nie brała) poprowadził swoje wojska pod Rygę, a Duńczy­
cy uderzyli na Holsztyn, którego władca stał po stronie Szwecji. W ten spo­
sób zaczęła się bardzo długa i niszcząca wojna, nazwana w historii wojną
północną (1700-1721).
Lekceważony przez sojuszników Karol XII wykazał jednak maksimum
energii. Najpierw rozprawił się z Duńczykami, zjawiając się nieoczekiwanie
ze swymi wojskami pod Kopenhagą i zmuszając Danię do zawarcia pokoju.
W tym samym czasie podpisany został rozejm turecko-rosyjski w Konstanty­
nopolu; Piotr I natychmiast po otrzymaniu wiadomości o tym wyruszył z kil-
kudziesięciotysięcznym wojskiem w kierunku Estonii i obiegł Narwę. Wojska
szwedzkie przybyły jednak bardzo szybko do Estonii i w listopadzie 1700 r.
uderzyły na Rosjan pod Narwą. Bitwa zakończyła się całkowitym zwycię­
stwem Szwedów, a ponieważ przedtem jeszcze August II musiał odstąpić
spod Rygi, Karol XII uznał się panem położenia i postanowił rozprawić się
ostatecznie ze swymi przeciwnikami.
Bitwa pod Narwą, stoczona na samym początku wojny, zrodziła jednak
zupełnie inne następstwa, odmienne bowiem wnioski wyciągnęli ,z niej obaj
przeciwnicy: król szwedzki i car rosyjski. Upojony zwycięstwem Karol XII
przeniósł od razu działania wojenne na teren Rzeczypospolitej, zamierzając
m.in. pozbawić Augusta II korony polskiej i oddać j ą komuś, kto stałby się
wiernym sprzymierzeńcem Szwecji, posłusznym jej królowi. Z tego powodu
główne operacje wojenne miały się toczyć przez kilka najbliższych lat przede
wszystkim na terytorium Polski. Front rosyjsko-szwedzki istniał wprawdzie
nadal, lecz prowadzone tam działania wojenne nie miały istotniejszego zna­
czenia, przynajmniej w rozumieniu Karola XII, który sądził, że tak czy ina­
czej upora się z Rosją, kiedy będzie chciał. W odróżnieniu od krótkowzrocz­
nego politycznie króla szwedzkiego Piotr I nauczył się wiele podczas od­
wrotu spod Narwy i z pewną przesadą można powiedzieć, że ta ciężka klęska
przyniosła mu więcej korzyści niż niejedno zwycięstwo. Tak samo jak po
pierwszym niepowodzeniu pod Azowem Piotr wcale się nie załamał, lecz
właśnie dał wyraz nieograniczonym możliwościom swojej energicznej natu­
ry i podjął prace nad uformowaniem jak najsilniejszej armii i jej jak najlep­
szym wyposażeniem technicznym.
W szybkim tempie tworzono nowe pułki, zbrojono je i szkolono, zwraca­
jąc przy tym szczególną uwagę na kształcenie oficerów: w armii, która po­
niosła klęskę pod Narwą, znaczna część korpusu oficerskiego rekrutowała
się spośród najemnych cudzoziemców i ci spisali się tam nie najlepiej. Z wielu
cerkwi Piotr kazał zabrać dzwony dla wytwórni dział, które pracowały dniem
i nocą. Po takich przygotowaniach już pod koniec 1701 r. wojska rosyjskie
przystąpiły do przeciwnatarcia; jedna armia pod dowództwem Borisa Sze-
riemietiewa wkroczyła do Inflant, gdzie odniosła poważne sukcesy, zdoby­
wając twierdze Marienburg i Wolmar, druga armia, przy której znajdował się
car, rozpoczęła nieco później operacje w rejonie między Zatoką Fińską i je ­
ziorem Ładoga. W 1702 r. Rosjanie wzięli silną twierdzę Noteburg (Orze­
szek) na południowym brzegu jeziora Ładoga, przemianowany przez Pio­
tra na Szlisselburg (Schlusselburg - gród-klucz), a wiosną następnego roku
osiągnęli ujście Newy. Tam właśnie car postanowił zbudować nowe mia­
sto, które stałoby się głównym portem Rosji i punktem obronnym przeciw
Szwedom. Za datę założenia tego miasta, nazwanego Petersburgiem (właśc.
Sankt-Pietierburg - gród świętego Piotra), uważa się 16 (27) maja 1703,
w tym dniu bowiem na jednej z wysp u ujścia Newy do Zatoki Fińskiej,
na tzw. Wyspie Zajęczej, rozpoczęto budowę twierdzy Św. Piotra i Pawła
(Pietropawłowskiej). Roboty prowadzono bardzo szybko i już pod koniec
139
tego roku stanęło na wałach ziemnych 300 armat, tak iż ewentualne wtar­
gnięcie floty szwedzkiej na wody Newy stało się praktycznie niemożliwe.
W 1706 r. rozpoczęto zamianę wałów ziemnych na mury budowane z ce­
gły, wzniesione do wysokości 12 metrów. W drugiej połowie XVIII w. obło­
żono je granitowymi płytami; wszystkie prace zakończono dopiero w 1787 r.
Od samego również początku budowano miasto, w warunkach niezwykle
trudnych i ciężkich. Zmienny i kapryśny klimat, niezliczona ilość wysp na
Newie i jej dopływów, niskie brzegi, ciężki i gliniasty grunt wymagały nie­
ludzkiego wprost wysiłku od wszystkich zajętych przy budowie pracowni­
ków. Piotr kazał ściągać ich z całego kraju, głównie zaś chłopów pańszczyź­
nianych; tysiące zginęło na skutek chorób i nadmiernego wytężenia, miasto
rosło jednak w tempie niemal błyskawicznym i już w 1712 r. przeniesiono
tam stolicę państwa. Od razu też zaczął Petersburg pełnić funkcję portu, a na
Bałtyku pojawiły się żaglowce i galery rosyjskie. Już w 1703 r. Rosjanie zdo­
byli również wyspę Kotlin w Zatoce Fińskiej (ok. 30 km na zachód od Pe­
tersburga). Natychmiast wzniesiono tam fort drewniany, przebudowany po­
tem na silną twierdzę, która otrzymała nazwę Kronsztad; dzięki temu bezpie­
czeństwo Petersburga zwiększyło się jeszcze bardziej.
Sytuacja w rejonie nadbałtyckim kształtowała się coraz pomyślniej dla
Rosji, zwłaszcza gdy w 1704 r. zdobyto na Szwedach Narwę i Dorpat. Osta­
teczny wynik wojny ciągle był jednak niewiadomy, a Karol XII uporczywie
prowadził nadal operacje w Polsce. Udało mu się zająć znaczną część teryto­
riów Rzeczypospolitej i przeprowadzić elekcję Stanisława Leszczyńskiego,
po czym wkroczył do Saksonii i zmusił Augusta II do zawarcia traktatu po­
kojowego, podpisanego we wsi Altranstädt (1706). August II musiał zrezy­
gnować z korony polskiej i odstąpić od sojuszu z Rosją, ponadto zaś zobo­
wiązał się do zapewnienia wojskom szwedzkim kwater zimowych. Dopiero
po rocznym prawie wypoczynku znajdujące się w Saksonii oddziały szwedz­
kie pomaszerowały na wschód. Z zamierzonego początkowo uderzenia w kie­
runku Moskwy Karol XII zrezygnował, bo choć we wstępnej fazie tych ope­
racji Szwedzi zanotowali pewne sukcesy na Białorusi (zajęcie Mohylewa,
zwycięstwo pod Hołowczynem na północny zachód od Mohylewa, w lipcu
1708), to jednak musieli się zorientować, że droga do Moskwy jest doskona­
le broniona i forsowanie jej mogłoby pociągnąć za sobą zbyt wielkie ryzyko.
Dlatego Karol XII skierował nagłym zwrotem swoje wojska na południe,
chcąc na Ukrainie rozstrzygnąć losy wojny.
Niemałą rolę odegrały w tym rachuby na powstanie ludności ukraińskiej
przeciw Rosji, co solennie przyrzekał ówczesny (od 1687) hetman Ukrainy
zadnieprzańskiej Iwan Mazepa. Ten były dworzanin króla Jana Kazimierza
dość często w życiu zmieniał poglądy i panów, w każdym jednak razie od
chwili objęcia władzy przez Piotra I stał na ogół wiernie po stronie Rosji.
Gdy zaczął się zbliżać termin ostatecznej rozgrywki między Karolem XII
i Piotrem, Mazepa uległ utopijnej pokusie stworzenia dla siebie jakiegoś
udzielnego księstwa kosztem oddania Zadnieprza pod zwierzchnictwo Rze­
140
czypospolitej. Tajne układy w tej sprawie prowadził Mazepa przez czas dość
długi, głównie z Leszczyńskim.
Marsz Szwedów na Ukrainę nie przebiegał jednak pod dobrymi auspicja­
mi. Już stosunkowo niedaleko na południowy wschód od Mohylewa, pod
miejscowością Leśna, poniósł z końcem września 1708 r. ciężką klęskę
szwedzki generał Adam Löwenhaupt. Potem Mazepa przyprowadził do obo­
zu szwedzkiego tylko kilka tysięcy Kozaków, a wszelkie próby podburzenia
ludności do powstania, m.in. poprzez rozsyłanie manifestów i uniwersałów,
spełzły na niczym. Co więcej, rozpoczęły się działania partyzanckie przeciw
Szwedom, a niezwykle ciężka zima poważnie wycieńczyła ich siły. Na wio­
snę 1709 r. Szwedzi przystąpili do oblężenia Połtawy, lecz w ciągu dwóch
miesięcy nie potrafili jej zdobyć, a tymczasem Piotr zdążył przygotować od­
siecz; 40 tys. żołnierzy rosyjskich pod dowództwem cara, Mienszykowa i Sze-
riemietiewa ruszyło przeciw Szwedom pod Połtawę. W dniu 27 czerwca
(8 lipca) 1709 wywiązała się zażarta bitwa, zakończona druzgocącą klęską
i paniczną ucieczką Szwedów; ledwie również ocalił się ranny Karol XII,
uciekając wraz z Mazepą w kierunku posiadłości tureckich.
Bitwa pod Połtawą, jedno z największych zwycięstw oręża rosyjskiego
w dziejach, miała przełomowe znaczenie, jeśli chodzi o losy wojny północ­
nej. Od stu lat Szwedzi uważali się za niezwyciężonych w Europie, zarówno
na lądzie, jak i na morzu. Wiek XVII był rzeczywiście epoką niesłychanych
triumfów militarnych Szwecji, która w rezultacie wielu zwycięskich wojen,
głównie z Polską i z cesarstwem, zawładnęła całym właściwie wybrzeżem
Bałtyku. Szwedzi byli również twórcami najnowocześniejszych wówczas
metod prowadzenia wojny i powszechnie metody te od nich zapożyczano,
formując pułki na modłę szwedzką, stosując podobny system prowadzenia
operacji w polu itd. Wokół ich wyczynów militarnych powstały niemal le­
gendy, ale Połtawa wszystkiemu położyła kres. Zwycięstwo Rosjan wywoła­
ło też niemal natychmiast zmianę konfiguracji dyplomatycznej, odnowiono
bowiem sojusz z Danią i z Augustem II, który uznał traktat w Altranstädt za
nieważny i znowu objął rządy w Polsce. Niejako przy okazji Piotr rozwiązał
problem Siczy Zaporoskiej, niszcząc ją do fundamentów.
Znalazłszy się na terytorium tureckim Karol XII wytężał wszystkie siły
w tym kierunku, ażeby skłonić Turcję do wydania wojny Rosji, raczej słusz­
nie uważając, że jest to jego ostatnia wielka szansa. Negocjacje króla szwedz­
kiego niepokoiły Piotra, który ze swej strony domagał się, ażeby wydalono
Karola XII z granic Turcji. Po dłuższych wahaniach zdecydowano się w Kon­
stantynopolu na wszczęcie kroków wojennych. Nie czekając na rozwój wy­
padków, Piotr postanowił działać jak najbardziej zdecydowanie i wyruszył z ar­
mią w kierunku Mołdawii, wysyłając jednocześnie do Słowian bałkańskich
orędzia, które wzywały do natychmiastowego powstania przeciw Turkom. Z ów­
czesnym hospodarem mołdawskim Dymitrem Cantemirem zawarty został so­
jusz, przy czym Piotr liczył też na powstanie ludności rumuńskiej w Mołdawii
i na Wołoszczyźnie —tak samo lekkomyślnie, jak niedawno Karol XII w trak­
141
cie marszu na Ukrainę. W połowie 1711 r. obozujące nad Prutem wojsko
rosyjskie otoczyła wielka armia turecka; o zwycięstwie nie mogło być mowy,
wprost przeciwnie, sytuacja w każdej chwili groziła całkowitą katastrofą.
Ratunek przyniosły pertraktacje, w których dyplomaci Piotra wykazali nad­
zwyczajny spryt, a pomogło im też niemało szczodre sypanie złotem. Na
mocy tego tzw. pokoju pruckiego Rosja zwracała Turcji zdobytą przedtem
część wybrzeża Morza Azowskiego wraz z Azowem i Taganrogiem, zobo­
wiązując się jednocześnie do nieingerowania w sprawy polskie. Zdobycze
nadbałtyckie zostały natomiast w pełni utrzymane, tak że Karol XII nie od­
niósł z pokoju pruckiego właściwie żadnej korzyści. Wojna rosyjsko-szwedzka
trwała nadal, ale już bez żadnych szans dla Szwecji.
W następnym okresie wojny Rosjanie zwyciężali nieustannie na wszyst­
kich możliwych frontach, zajmując prawie całe Inflanty i Estonię, a póź­
niej także Finlandię. Car wysłał nawet wojsko na Pomorze Zachodnie, aże­
by w interesie Prus, które zgłosiły akces do koalicji, zaatakować tamtejsze
posiadłości szwedzkie. Stojący na czele wojsk rosyjskich Mienszykow za­
jął w 1713 r. Szczecin, przekazany zaraz Prusom. Ponosiła dotkliwe poraż­
ki i flota szwedzka: w 1714 r. obok przylądka Hango (w południowo-za­
chodniej Finlandii, dziś Hanko), a w 1720 r. u wyspy Grenham w archipe­
lagu Wysp Alandzkich. Piotr snując utopijne plany zainstalowania się
w Sundzie, co miało dać mu pełną kontrolę nad Bałtykiem, udał się na Za­
chód w celu prowadzenia odpowiednich pertraktacji. Nie dały one wpraw­
dzie rezultatów, ale nie były właściwie potrzebne; mimo to car nie wrócił
z zagranicy z pustymi rękoma, kupił bowiem duży zbiór preparatów anato­
micznych oraz ssaków, ptaków, gadów' i owadów zamorskich, ofiarowany
później Akademii Nauk.
W 1718 r. rozpoczęły się rokowania pokojowe między Rosją i Szwecją,
przerwane na pewien czas wskutek śmierci Karola XII, który z końcem tego
roku zginął podczas oblężenia twierdzy Fredrikshald w Norwegii. Sprawę
przyśpieszono, gdy desanty rosyjskie zaczęły urządzać niszczące najazdy na
wybrzeże samej Szwecji, a jeden z desantów zagroził nawet Sztokholmowi.
Pokój nysztadzki (Nystad w południowo-zachodniej Finlandii, fm. Uusikau-
punki), podpisany w 1721 r., przyznawał Rosji znaczną część Karelii z Wy-
borgiem, Ingrię, czyli Ingermanlandię (tak nazywano wówczas tereny nad
Zatoką Fińską między Estonią a Karelią), Estonię i Inflanty z wyspami Ozy-
lią i Dago oraz Rygę. Rosja zobowiązywała się do poszanowania praw i przy­
wilejów tych prowincji, w szczególności zaś do zapewnienia całkowitej swo­
body wyznaniu protestanckiemu - chodziło tu głównie o interesy tamtejszej
szlachty niemieckiej, stosunkowo licznej i władającej prawie całą ziemią
w Estonii i w Inflantach. Odtąd szlachta niemiecka z obszarów nadbałtyc­
kich (po trzecim rozbiorze Polski także z Kurlandii) brać będzie wyjątkowo
żywy i aktywny udział w życiu politycznym Rosji, prawie zawsze forytowa-
na i popierana przez dwór petersburski, dopuszczana do najważniejszych sta­
nowisk cywilnych i wojskowych.
142
Zajętąw czasie wojny Finlandię Rosja zwracała Szwecji. Pokój nysztadzki
był ogromnym sukcesem politycznym - Rosja otrzymywała znaczną część
wschodniego wybrzeża Bałtyku, od Rygi do Wyborga, z takimi portami, jak
Ryga i Rewel, nie mówiąc już o budowanym od 1703 r. Petersburgu. Przed
Rosją otwierały się nieograniczone perspektywy handlu morskiego i kontak­
tów z Zachodem przez Bałtyk. Poza tym traktat nysztadzki kończył wreszcie
długą i kosztowną wojnę, toteż jego zawarcie obchodzono w Rosji niezwy­
kle uroczyście, a Piotr I przyjął tytuł imperatora. Nowy tytuł uznały od razu
Holandia i Prusy, w 1723 r. Szwecja, inne kraje europejskie w latach póź­
niejszych, najpóźniej Polska - w 1764 r.
Długoletnia wojna szwedzka nie wyczerpuje całokształtu zainteresowań
politycznych Piotra I, którego zajmowały również problemy południowe i po­
łudniowo-wschodnie. W 1717 r. polecił zorganizować i wysłał do Azji Środ­
kowej ekspedycję wojskową, która jednak została zupełnie rozgromiona, tak
że niewielu jej uczestników powróciło. Bardzo poważny, chociaż przejścio­
wy tylko sukces odniesiono w wojnie z Persją, wywołanej głównie w rezul­
tacie starań króla Kartlii (wschodnia Gruzja) Wachtanga VI, zwolennika przy­
łączenia Gruzji do Rosji. Podczas wyprawy, w której początkowo brał udział
też sam imperator, wojska rosyjskie zajęły Derbent i Baku na zachodnim
wybrzeżu Morza Kaspijskiego oraz Reszt, niedaleko wybrzeża południowe­
go. W pokoju zawartym w Petersburgu (1723) Rosja zatrzymała zdobycze
wyprawy, m.in. też prowincje perskie Mazanderan i Astrabad, okalające Morze
Kaspijskie od południa i południowego wschodu. Prowincji tych, ciągnących
się długim, wąskim pasem wzdłuż wybrzeża morskiego od ujścia Tereku na
południe, a potem na wschód i północ, nie można było jednak jeszcze utrzy­
mać i w 1732 r. Rosja zwróciła je Persji.
REFORMY PIOTRA I
W galerii wszystkich władców rosyjskich Piotr I jest jednym z najwybit­
niejszych i najbardziej wszechstronnych reformatorów. Zmiany wprowadzone
przez niego czy za jego inspiracją objęły niemal wszystkie dziedziny życia
w Rosji: administrację państwową, wojsko, gospodarkę, oświatę i kulturę,
cerkiew, sprawy finansowe. Pierwsze innowacje dotyczyły sfery obyczajo­
wej, a zaczęto je realizować zaraz po powrocie cara z pierwszego pobytu za
granicą. Już wtedy jednak weszły też w życie inne zmiany, bardzo ważne
i radykalnie przekształcające dotychczasowy system kalendarzowy i rachu­
bę lat: z dniem 1 stycznia 1700 r. Rosja zarzucała poprzednio stosowaną ra­
chubę lat od tzw. początku świata oraz dzień 1 września jako początek roku,
przyjmując kalendarz juliański. Różnica między tym kalendarzem a używa­
nym w większości krajów europejskich kalendarzem gregoriańskim wynosi­
ła w XVIII w. U dni, w XIX w. - 12, a w XX w. - 13 dni; stąd konieczność
odróżniania stylów, nowego i starego, przy studiowaniu dziejów Rosji oraz
143
 podawania dat dziennych w obu stylach, czy przynajmniej odpowiedniego
zaznaczania tej różnicy dla uniknięcia omyłek.
Nie należy sądzić, że wszystkie reformy były zawsze jak najgruntowniej
przemyślane od początku do końca, a wszystkie odnoszące się do nich de­
krety - jasne, wyczerpujące, kompletne i nie pozostawiające żadnych wąt­
pliwości, jeśli chodzi o określanie zakresu kompetencji różnych powoływa­
nych do życia instytucji. Reformy zrodziły się w wyniku potrzeb, które uwy­
datniały się od dość dawna, do których Rosja dojrzała i o których myśleli już
przed Piotrem niektórzy władcy i działacze, np. Zofia i Golicyn, choć brakło
im energii i czasu do ewentualnego zaprezentowania swoich zamierzeń. Re­
formy jednak, przynajmniej niektóre, stawały się konieczne na tle spraw
związanych z prowadzoną przez tyle lat wojną. Na skutek tej przyczyny czę­
sto realizowano je pośpiesznie, bez poważnego przemyślenia i niedługo po­
tem, a nawet niejednokrotnie, trzeba było wprowadzać wiele zmian. Dlatego
ciągle zmieniały się kompetencje różnych instytucji i urzędników, liczba i gra­
nice jednostek administracyjnych oraz zakresy różnych innych spraw, okre­
ślone początkowo przez reformę - zmiany te zachodziły przez bardzo wiele
lat i dopiero właściwie w dmgiej połowie XIX w. Rosja osiągnęła pod tym
względem jakąś zadowalającą stabilizację.
Z reform o charakterze administracyjno-politycznym do najważniejszych
należy utworzenie Senatu i kolegiów oraz ustanowienie zupełnie nowego
podziału administracyjnego Rosji. Senat (oficjalna nazwa: Senat Rządzący)
powstał w 1711 r. na miejsce dotychczasowej Dumy Bojarskiej, która za Pio­
tra I zakończyła swą egzystencję, gdyż przestała odpowiadać nowym warun­
kom i potrzebom absolutystycznego państwa; Duma Bojarska składała się
wyłącznie z przedstawicieli arystokracji, a tymczasem doszło do wielkiego
znaczenia i wysokich godności sporo osób z niższych warstw społecznych.
Prócz tego Duma stanowiła organ o charakterze nieurzędniczym, Senat zaś,
pomyślany wprawdzie jako najwyższa instytucja państwowa, zależny był
całkowicie od cara i wypełniać miał przede wszystkim jego rozporządzenia.
Senat sprawował funkcje kontrolne nad administracją i sądownictwem, pu­
blikował dekrety carskie i komentarze do nich, zajmował się sprawami zwią­
zanymi z poborem podatków, wydatkami państwowymi i rozwojem handlu
zagranicznego, przeprowadzał tzw. rewizje w różnych instytucjach tereno­
wych, zastępował wreszcie cara w czasie jego pobytu poza granicami Rosji,
np. podczas wyprawy pruckiej. Przy Senacie działał i właściwie nadzór nad
jego działalnością sprawował prokurator generalny (od 1722 r.).
Kolegia powstawały od 1717 r. zamiast dawnych prikazów, jako central­
ne instytucje resortowe, z kompetencjami ściśle określonymi i z kolegialnym
systemem działania i decydowania. Na czele kolegium stał prezydent, w skład
jego wchodzili wiceprezydent, radcy i asesorowie; wiceprezydentami byli
zwykle cudzoziemcy. Początkowo utworzono dziewięć kolegiów: trzy tzw.
główne lub państwowe - wojskowe, marynarki i spraw zagranicznych; trzy
gospodarcze - górnicze, przemysłowe i handlowe, oraz trzy finansowe -
144
kolegium przychodów, rozchodów i kontroli. Kolegia miały także nazwy o ce,
wywodzące się z niemieckiego, tak więc np. kolegium górnicze nazywa o się
berg-kollegija, przemysłowe - manufaktur-kollegija, a kolegium ontro i
rewizjon-kollegija. Później niektóre kolegia likwidowano (np. złączono z Se­
natem kolegium kontroli), a powoływano też do życia nowe, jak kolegium
sprawiedliwości (justic-kollegija) czy kolegium do spraw ukraińskich (kole­
gium małoruskie). , . .
W 1708 r. podzielono Rosję na osiem wielkich okręgow administracyj­
nych, które otrzymały nazwę guberni: moskiewską, ingermanlandzką (pe­
tersburską), smoleńską, kazańską, azowską, sybirską, kijowską i archangie -
ską; potem liczba guberni znacznie się zwiększyła, częściowo j eszcze za Piotra.
Na czele guberni stali gubernatorzy, najwyżsi przedstawiciele władzy cen­
tralnej w terenie, obdarzeni bardzo szerokimi, choć nigdy me nazbyt scisle
sprecyzowanymi kompetencjami. Gubernie dzieliły się na prowincje zarzą­
dzane przez wojewodów, prowincje na dystrykty; na tym odcinku miano
później przeprowadzić jeszcze bardzo wiele zmian, zmieniał się tez sk a
dodanych gubernatorom do pomocy ciał kolegialnych - początkowo wcho­
dziły do nich osoby wybierane przez miejscową szlachtę. Administracyjne
reformy przeprowadzone przez cara były nieodzowne, niemniej utrwaliły
zakorzeniony już system łapówkarstwa. Sam monarcha zwykł powtarzać ze
smutkiem, iż nie kradnie jedynie on, bo nie musi. Przekupna biurokracja
miała stanowić plagę Rosji do ostatnich chwil caratu, odrodziła się zresztą
później w Związku Radzieckim. ,
W zakresie sądownictwa było raczej więcej prób i eksperymentów niz
istotnych i trwałych przemian, utworzono m.in. specjalne sądy okręgowe
w dziesięciu najważniejszych miastach. Nowej kodyfikacji praw za Piotra
nie przeprowadzono, nadal utrzymywało się w mocy Ułożenie soborowe
z 1649 r. Przestępstwami państwowymi wszelkiego rodzaju zajmował się po­
czątkowo tzw. Prikaz Preobrażeński, na którego czele stał jeden z najbar­
dziej zaufanych ludzi Piotra, książę Fiodor Romodanowski. Zarowno ten
najwyższy organ tajnej policji carskiej, jak i jego naczelnik me cieszyli się
oczywiście sympatią społeczeństwa z powodu okrutnych metod stosowanych
podczas śledztwa; po likwidacji prikazów przekształcono Prikaz Preobra­
żeński w Tajną Kancelarię.
Reformy umacniały centralizację aparatu państwowego i utrwalały abso­
lutyzm monarszy, podporządkowując wyraźnie wszystkie organy władzy i no­
we instytucje woli carskiej. Realizując takie tendencje, nie chciał Piotr pomi
nąć i cerkwi, tym bardziej że władze cerkiewne nie sprzyjały reformom;
występował przeciw nim także i patriarcha Adrian. Piotr próbował przeciw
działać temu, powołując na opróżnione stolice biskupie duchownych ukrain
skich, wykształconych w Kijowie i odnoszących się pozytywnie do niektó­
rych tradycji zachodnioeuropejskich, a gdy Adrian umarł w 1700 r., car nie
pozwolił już na wybór nowego patriarchy. Przez kilka lat utrzymywa się
stan przejściowy, sprawami cerkwi zarządzał bez tytułu patriarchy metropo
145
 widualnych Piotra. Sprawy marynarki interesowały go zawsze najbardziej,
lita riazański Stefan Jaworski. W 1718 r. zlikwidowano godność patriarchy
od najwcześniejszej młodości do końca życia; na dworze nieraz kierowano
i powołano do życia kolegium duchowne, nazwane Świątobliwym Synodem,
celowo rozmowę na te tematy i udawano wielkie zainteresowanie nimi, aże­
a złożone z przedstawicieli wyższego duchowieństwa. W skład Synodu wcho­
by pozyskać przychylność cara. Pod koniec wojny północnej flota rosyjska
dził również jako „oko i ucho cara” i kontroler działalności tej instytucji urzęd­
liczyła kilkadziesiąt (prawdopodobnie około 40, podawane liczby są różne)
nik cywilny z tytułem oberprokuratora. Synod zajmował się różnymi spra­
liniowców oraz 800 innych jednostek, w większości galer. Budowano je w kil­
wami dotyczącymi cerkwi i klasztorów, m.in. ściganiem heretyków i propa­
ku stoczniach, w Petersburgu, Archangielsku i nad Świrem (rzeka wypływa­
gandą prawosławia wśród ludności nierosyjskiej, miał też funkcje cenzorskie.
jąca z jeziora Onega i wpadająca do Ładogi), a także kupowano za granicą.
Duże zmiany zaszły w systemie zarządzania miastami. Początki reformy
Panowanie Piotra I przyniosło również duże zmiany na lepsze w dziedzi­
miejskiej odnoszą się, podobnie jak zmiana kalendarza, do lat stosunkowo
nie ekonomiki. Nieustanne wojny i reorganizacja wielu dziedzin życia wy­
najwcześniejszych, już bowiem w 1699 r. utworzono w Moskwie tzw. izbę
magały znacznego podniesienia poziomu produkcji oraz rozszerzenia asor­
burmistrzowską, a w innych miastach urzędy wybieralnych burmistrzów;
tymentu produkowanych artykułów przemysłowych. Dlatego car popierał
ludność posadzka została wyjęta spod kompetencji wojewodów. W 1720 r.
rozwój manufaktur i w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w. powstało ich oko­
utworzono w miastach magistraty (z burmistrzami na czele), podporządko­
ło dwustu. Potrzeby wojenne były najważniejsze i w związku z tym najlepiej
wane tzw. Magistratowi Głównemu w Petersburgu. Wobec dość już wtedy
rozwijały się przedsiębiorstwa produkujące broń, płótno żaglowe i sukno na
znacznej dyferencjacji majątkowej i zawodowej mieszkańców miast podzie­
mundury dla żołnierzy, zakładane przez państwo lub przez kupców. Nowe
lono ich na „regularnych” i „podłych”. „Regułami” dzielili się z kolei na dwie
ośrodki przemysłowe powstawały nie tylko w Rosji centralnej, lecz i w najbar­
gildie, do pierwszej zaliczono bogatych kupców, lekarzy, aptekarzy i innych
dziej nawet odległych częściach kraju: tak rozwinęło się hutnictwo na Uralu,
przedstawicieli wolnego zawodu, do drugiej - rzemieślników i resztę kup­
wydobycie srebra i innych md na terenach zabajkalskich, wydobycie i obrób­
ców. Tylko „regułami” mogli brać udział w wyborach członków magistratu,
ka żelaza w kraju ołonieckim (na wschód od jeziora Ładoga). Znacznie też
„podli” (robotnicy najemni, ludzie bez określonego zawodu i inni) nie mieli
rozbudowano niektóre z istniejących już przedsiębiorstw, np. zakłady tulskie.
tych praw. Kupcy, którzy byli właścicielami manufaktur, korzystali z innych
jeszcze przywilejów. Rozwój przemysłu pociągał za sobą konieczność zapewnienia manufak­
turom siły roboczej, o którą w pańszczyźnianej Rosji wcale nie było tak ła­
Główną reformą w dziedzinie wojskowości było utworzenie stałej regu­
two. Na zasadzie wolnego najmu pracować mogli przede wszystkim ludzie
larnej armii i marynarki wojennej. W pierwszych latach panowania Piotra
werbowani z posadów miejskich bądź chłopi, którzy za zgodą swoich panów
sytuacja na tym polu wyglądała nicnaclzwyczajnie, ponieważ z pospolitego
szukali pracy zarobkowej, uzyskując w ten sposób możność płacenia czyn­
ruszenia musiano już ostatecznie zrezygnować, a formacje strzeleckie zosta­
szów; „na zarobki” puszczano też nierzadko chłopów państwowych. Ten re­
ły rozwiązane po buncie w 1698 r. Tak więc przygotowując się do wojny ze
zerwuar siły roboczej nie wystarczał jednak w czasach takiego ożywienia
Szwecją, car nie miał właściwie armii do dyspozycji i na tym też polegała
przemysłowego i dlatego rząd szukał innych sposobów zaradzenia brakom.
główna przyczyna ciężkiej klęski pod Narwą, gdzie walczyły pośpiesznie
Jednym z najbardziej charakterystycznych pociągnięć w tym zakresie było
uformowane oddziały pod dowództwem cudzoziemskich oficerów. Dlatego
przyznanie właścicielom manufaktur prawa zakupu od ziemian całych wsi
potem wprowadzono regularny pobór rekmta spośród chłopów i mieszkań­
wraz z mieszkającymi tam chłopami. Stawali się oni wtedy tzw. chłopami
ców miast według określonych norm liczbowych. Do korpusu oficerskiego
posesorskimi i musieli oczywiście pracować w manufakturach, pozostając
przyjmowani byli w zasadzie wyłącznie synowie szlacheccy, przedtem prze­
nadal w stanie poddaństwa; nie wolno było jednak sprzedawać chłopów po-
chodząc wyszkolenie w jednym z pułków gwardyjskich, preobrażeńskim lub
sesorskich oddzielnie, co najwyżej razem z przedsiębiorstwem. Niezależnie
siemionowskim. Obowiązki oficerów i żołnierzy określono dokładnie w spe-
od tego pojawiła się kategoria chłopów „przypisanych do manufaktur —
cjalnie opiacowanych przepisach wojskowych (wojennyj regłamient), żoł­
dotyczyło to chłopów państwowych, których niejednokrotnie kierowano przy­
nierze otrzymali też jednakowe mundury; służba w armii była beztermino­
musowo do takich prac: zmuszano wreszcie do nich także więźniów, włóczę­
wa. Wojska otrzymały nowocześniejszą broń palną, udoskonalono artylerię,
gów i żebraków. Takimi metodami zdołano jakoś zapewnić dopływ siły ro­
zabrano się do budowania nowych twierdz. Dzięki wszystkim tym przeobra­
boczej do przedsiębiorstw przemysłowych, lecz stosunkowo niedługo wyni­
żeniom Piotr I dysponował w ostatnim okresie swoich rządów 200-tysięczną
kły stąd różne niedogodności, gdy przemysł zaczął się w jeszcze szybszym
regularną armią lądową, w której skład wchodziły pułki konne, piesze, arty­
tempie rozwijać. Dlatego w dziesięcioleciach następnych Rosja zacznie wcho­
leria, roty saperskie, oddziały znajdujące się w poszczególnych garnizonach
dzić w fazę coraz ostrzejszych przeciwieństw, nie tylko między chłopami
i gwardia, prócz tego stale było pod bronią około 100 tys. Kozaków.
pańszczyźnianymi i panami, lecz również między możliwościami produk­
Utworzenie floty wojennej zaliczyć należy do największych zasług indy­
 cyjnymi kraju a istniejącym systemem społecznym. I wtedy po raz pierwszy
zacznie się mówić o zniesieniu poddaństwa.
Rząd popierał rozwój manufaktur, zapewniając im siłę roboczą, nadto zaś
udzielając przedsiębiorstwom pożyczek, umożliwiając im nabywanie surowca
i wydając zezwolenia na wydobywanie rudy, jeśli gdziekolwiek odkryto ja ­
kieś złoża. Również i w generalnej polityce rządu ochrona przemysłu rodzi­
mego zajmowała centralne miejsce. Niektórych towarów w ogóle nie wolno
było importować z zagranicy, na inne nakładano cła, bardzo wysokie, gdy
chodziło o towary mogące być przedmiotem produkcji w kraju. Tak więc
polityka gospodarcza Piotra I była polityką merkantylizmu - kładziono na­
cisk przede wszystkim na rozwój przemysłu i handlu oraz na jak najdalej
idące ograniczenie przywozu towarów z zagranicy, przy jednoczesnym po­
pieraniu eksportu. Rosja ciągle wprawdzie eksportowała prawie wyłącznie
produkty rolne, drewno, skóry i filtra, lecz dzięki rezultatom osiągniętym
w wyniku stosowania polityki merkantylistycznej zaczęła wywozić także np.
surówkę. Niemałe znaczenie miał również rozwój innych gałęzi przemysłu,
nie tylko związanych z wojskiem i prowadzeniem wojny, a więc jedwabnic-
twa, papiernictwa, wyrobu dywanów i wielu innych.
Merkantylizm rosyjski miał także swoich teoretyków. Najbardziej znany
z nich, Iwan Pososzkow, był autorem wydanej w 1724 r. Księgi o niedostat­
ku i bogactwie, w której umotywował teoretycznie i praktycznie konieczność
stałego rozwijania produkcji rodzimej i stosunków handlowych z innymi
państwami. Stosunki te rzeczywiście rozwinęły się za Piotra w wysokim stop­
niu, zwłaszcza gdy zaczęto korzystać z portów bałtyckich. Ogólne ożywie­
nie gospodarcze wpływało korzystnie także na rynek wewnętrzny. Dla uła­
twienia transportu towarów przystąpiono do budowy kanałów śródlądowych,
m.in. kanału łączącego Wołgę z Donem —prace musiano przerwać po wybu­
chu wojny północnej; ukończono natomiast całkowicie Kanał Wyszniewo-
łocki, łączący rzeki Mstę i Twiercę w ich górnych biegach obok miejscowo­
ści Wysznij Wołoczok (na północny zachód od Tweru). Kanał ten umożli­
wiał transportowanie towarów między M orzem Bałtyckim, Kaspijskim
i Uralem.
SZLACHTA I CHŁOPI
W monarchii Piotra I wyłącznie szlachta była warstwą uprzywilejowaną
(poparcie udzielane stanowi kupieckiemu miało charakter ekonomiczny),
mogła władać ziemią i poddanymi i miała mimo wszystko najszerszy dostęp
do wyższych stanowisk cywilnych i wojskowych, choć car w takich wypad­
kach nigdy nie liczył się z pochodzeniem. Bojarstwo przestaje w tym czasie
istnieć jako wydzielona grupa arystokracji feudalnej, pozostaje tylko szlach­
ta, wśród której także zresztą istniało i rozwijało się nadal zróżnicowanie
w zależności od majątku, stanowisk i tytułów. Przy tym wszystkim położe­
148
nie szlachty ulegało wówczas w praktyce pewnemu pogorszeniu, życie szlach­
cica stało się znacznie trudniejsze i bardziej uciążliwe niż przedtem. Główną
przyczyną tego był obowiązek dożywotniego właściwie pełnienia służby
wojskowej, do której obowiązany był każdy szlachcic od chwili ukończenia
15 roku życia. Wprawdzie istniała też możliwość podjęcia służby cywilnej
zamiast wstąpienia do szeregów, lecz tylko dla jednej trzeciej członków ro­
dzin szlacheckich. Poza tym w skład szlachty wchodzili coraz to nowi lu­
dzie, obdarzani przez Piotra szlachectwem, a czasem także tytułami książąt
(jeden raz), hrabiów i baronów.
Cały system służby państwowej, cywilnej i wojskowej ujęto w jednolity
schemat przewidujący 14 stopni (rang), według których mogli awansować
urzędnicy i oficerowie; awans inną drogą stawał się wykluczony. Schemat
ten, nazwany „tabelą rang”, pojawił się w 1722 r., a choć później wielokrot­
nie go zmieniano, przetrwał aż do upadku caratu. Najwyższą rangą cywilną
był kanclerz, potem rzeczywisty tajny radca, tajny radca, rzeczywisty radca
stanu itd., aż do najniższej, czternastej rangi pisarza kolegialnego (kolleżskij
registrator). Rangi wojskowe określono oddzielnie dla oficerów wojska lą­
dowego i marynarki, od generała-feldmarszałka do chorążego i od generała-
-admirała do miczmana. Osiągnięcie określonej rangi cywilnej bądź wojsko­
wej dawało prawo do otrzymania szlachectwa. Istniały prócz tego jeszcze
czyny, czyli rangi dworskie: wielki szambelan, wielki marszałek dworu, wielki
koniuszy, wielki ochmistrz, wielki podczaszy i później niższe - marszałek
dworu, koniuszy, łowczy i inne. Rangi dworskie miały nomenklaturę nie­
miecką, a więc wielki szambelan - ober-kamiergier, koniuszy - ształmejster,
łowczy —jegiermejster. Stosowanie tabeli rang w praktyce musiało zrodzić
pewne osobliwości, na które zwykle nie zwraca się uwagi, np. że kanclerz
nie był w Rosji urzędem, lecz tytułem, przyznawanym zresztą bardzo rzad­
ko. Wprawdzie założenia tabeli rang przewidywały, iż wyszczególnione czy­
ny oznaczają właśnie urząd, stanowisko, lecz w praktyce nastąpiło dość szybko
oddzielenie niektórych tytułów od stanowisk i niejako usamodzielnienie tych
tytułów.
Pociągając całą rzeszę synów szlacheckich do służby państwowej, musia­
no wymagać od nich sztuki czytania i pisania oraz znajomości arytmetyki,
a ponieważ młodzieńcy ówcześni zbyt entuzjastycznie się do tego nie garnę­
li, wymyślono bardzo charakterystyczną karę: zabroniono zawierać małżeń­
stwa tym, którzy nie mogli się wykazać wspomnianymi umiejętnościami.
W 1714 r. Piotr wydał dekret, na mocy którego szlachta traciła prawo dowol­
nego dysponowania swoimi majętnościami, gdy chodziło o przekazywanie
ich w spadku. Odtąd cały majątek musiał dziedziczyć tylko jeden syn, nieko­
niecznie najstarszy; rozporządzenie to zostało wydane znowu w interesie jak
naj szerszego dopływu szlachty do służby państwowej. Sama szlachta nie była
oczywiście zadowolona ani z tego zarządzenia, ani z wielu innych i później,
po śmierci Piotra, potrafiła uzyskać od jego następców bardzo korzystne dla
siebie zmiany w tym zakresie. Restrykcje Piotra były w danym momencie
149
jakąś koniecznością historyczną, przeminęły jednak szybko i w drugiej po­
nie wyższym poziomie. W 1701 r. założono w Moskwie szkołę nawigacyj­
łowie XVIII w. Rosja stać się miała monarchią prawdziwie szlachecką.
ną, w której uczniowie w wieku od 12 do 17 lat uczyli się arytmetyki, geo­
Cały ciężar utrzymania państwa spadał nadal - podobnie, jak przedtem
metrii, trygonometrii i astronomii - przedmiotów niezbędnych dla przyszłych
i potem —niemal wyłącznie na barki chłopstwa, obciążonego pańszczyzną
żeglarzy. W 1715 r. szkołę nawigacyjną zreorganizowano i przeniesiono do
i długim szeregiem innych powinności, płacącego różne podatki, zmuszane­
Petersburga jako Akademię Morską. Powstawały i inne uczelnie, m.in. inży­
go do pracy ponad siły przy budowie stolicy, dróg i kanałów. Piotr ciągłe
nierskie i medyczne. Pod koniec panowania (28 stycznia 1724) Piotr podpi­
potrzebował pieniędzy i w poszukiwaniu nowych źródeł dochodów państwo­
sał dekret o utworzeniu Akademii Nauk; zaczęła ona swą działalność niedłu­
wych korzystał nawet z usług specjalnych urzędników, którzy wymyślali nowe
go po jego śmierci, najpierw pod nazwą Rosyjskiej, Petersburskiej, a potem
podatki. Płacono je od liczby okien, drzwi i kominów, od piwnic, młynów
Cesarskiej Akademii Nauk.
i łazien, od chomąt i uli w pasiekach. Duże dochody płynęły z monopoli skar­
Zmiany w dziedzinie obyczajowości polegały nie tylko na ostrzyżeniu
bowych (smoła, potaż), rząd wprowadził więc jeszcze monopol solny, tyto­
bród bojarskich i nałożeniu podatku na kupców, którzy za wszelką cenę chcieli
niowy i kilka innych. Sytuacja taka nie mogła jednak trwać wiecznie, bo na­
je utrzymać, aczkolwiek wiele z nich miało bardzo powierzchowny charak­
wet urzędy nie radziły sobie z tak skomplikowanym systemem. W związku
ter. Życie toczyło się wówczas bardzo szybko, przede wszystkim na dworze,
z tym przeprowadzono spis ludności iw 1722 r. ustanowiono podatek po-
w kręgach szlacheckich, a także w środowisku bogatszego kupiectwa. Zmie­
główny, likwidując przy tym różne, choć nie wszystkie, podatki pobierane
niły się ubiory, na dworze musiano obowiązkowo nosić peruki, zapanowała
przedtem. Nowym podatkiem objęci zostali wszyscy chłopi państwowi i pry­
moda na częste przyjęcia wieczorne, kończące się zwykle, z racji upodobań
watni oraz mieszkańcy posadów miejskich - wprawdzie tylko płci męskiej, Piotra, niepohamowanymi pijatykami. Udział w tych przyjęciach z żonami
lecz za to nawet niemowlęta. Także chołopi mieli odtąd płacić ten podatek;
i dorosłymi córkami także stał się obowiązkiem każdego dworzanina, co było
w ten sposób różnice między chołopami i chłopami pańszczyźnianymi prze­
absolutną nowością.
stały właściwie istnieć. Szlachta i duchowieństwo nie płaciły podatku po-
głównego, który utrzymał się prawie do końca XIX w.

RUCHY SPOŁECZNE NA POCZĄTKU XVIII WIEKU

REFORMY W DZIEDZINIE KULTURY I OŚWIATY
Po wprowadzeniu ładu w systemie rachuby lat przez wprowadzenie no­
wego kalendarza przyszła kolej na następne, bardzo doniosłe ulepszenia
i zmiany. W 1703 r. ukazała się pierwsza gazeta rosyjska - „Wiadomości”;
drukowano też coraz więcej książek o treści świeckiej, różnych utworów hi­
storycznych, traktatów politycznych, podręczników i kalendarzy. Wszystkie
utwory drukowano alfabetem staro-cerkiewno-słowiańskim, optycznie trud-
nym, odznaczającym się literami dość zawiłej konstrukcji i stosowaniem licz­
nych skrótów. Od 1708 r. pozostawiono ten alfabet wyłącznie dla ksiąg cer­
kiewnych, inne zaczęto publikować przy użyciu nowego, specjalnie ułożo­
nego i znacznie uproszczonego alfabetu, tzw. grażdanki, używanej i dziś —
po dalszych zmianach i uproszczeniach. Wprowadzenie grażdanki znacznie
przyśpieszyło rozwój różnych wydawnictw, a także oświaty, gdyż książki
drukowane nowym alfabetem czytano łatwiej i chętniej.
Nie tylko dzięki temu oświata zrobiła wtedy znaczny krok naprzód. Do
końca XVII w. nie było w Rosji właściwie innych szkół poza duchownymi.
O wiele dalej sięgały znaczenie i zakres działania Akademii Słowiańsko-Grec-
ko-Łacińskiej, lecz trwało to bardzo niedługo. Piotr stał sie twórcą szkoły
świeckiej, przede wszystkim elementarnej, w której uczyli się głównie syno­
wie szlacheccy; prócz tego utworzono z jego inicjatywy kilka szkół o znacz­
Straszne represje po buncie strzelców nie zapobiegły dalszym ruchom
społecznym. Ciężkie położenie mas chłopskich i biedniejszej ludności miej­
skiej było przyczyną nieustannego fermentu i niezadowolenia; w 1705 r.
wybuchło powstanie w Astrachaniu z udziałem żołnierzy, Kozaków i chło­
pów z okolicznych wsi. Po zabiciu wojewody ukonstytuowały się władze
powstańcze, które utrzymały miasto w swoim ręku przez dziewięć miesięcy.
Dopiero wiosną 1706 r. rząd zdołał wysłać pod Astrachań regularne wojsko,
w niewielkiej wprawdzie liczbie, lecz wystarczającej do opanowania sytu­
acji. Uwięziono setki ludzi; wielu po przewiezieniu do Moskwy stracono,
a wszystkich poddano najokrutniejszym torturom. W tym samym czasie roz­
gorzało powstanie na ziemiach Baszkirów (dorzecze rzeki Biełaja, dopływu
Kamy), które stłumiono dopiero po kilku latach (1705-1711).
Największym ruchem antyfeudalnym w pierwszej połowie XVIII w. było
powstanie Kozaków dońskich pod wodzą atamana Kondratija Buławina
(1707-1708). Zaczęło się od wystąpienia przeciwko moskiewskiej ekspedy­
cji karnej, wysłanej nad Don w celu poszukiwania zbiegłych chłopów. Buła-
win rozbił oddział rządowy, lecz zaraz potem uległ takiemu samemu losowi
w walce z Kozakami niżowymi, którzy zawsze byli wierni władzy central­
nej, i ledwie zdołał sam ujść na Zaporoże. Spędziwszy tam zimę i zebrawszy
nowe siły, Buławin wyruszył na tereny naddońskie, rozsyłając w różne stro­
ny pisma wzywające do wytępienia wojewodów i bojarów, do uwalniania

151
więźniów i udzielania pomocy powstaniu. Siły jego rzeczywiście ciągle ro­
sły i gdy Buławin zbliżał się do Czerkaska, stolicy Kozaków niżowych, dys­
ponował już 15-tysięczną armią. Rozszerzył się wtedy również znacznie re­
jon powstania, które objęło dorzecze Dońca oraz środkowego i dolnego Donu,
sięgając do linii Tambów—Saratów i do Wołgi. Oddziały Buławina zajęły
Carycyn i rozpoczęły oblężenie Saratowa, on sam zdobył Czerkask, gdzie
obwołano go atamanem „całego wojska dońskiego”. Z kolei podjęto najśmiel­
szą z dotychczasowych próbę —owładnięcia Azowem, lecz twierdza okazała
się zbyt silna, a jednocześnie przybyło do tych rejonów regularne wojsko
carskie.
Buławin zginął w Czerkasku w wyniku sprzysiężenia bogatej starszyzny
kozackiej. Powstanie trwało jeszcze kilka miesięcy; skończyło się oczywi­
ście porażką i najsurowszymi represjami. Część Kozaków, którzy zdołali się
ocalić, wyemigrowała na południe, osiedlając się w dorzeczu Kubania, który
oddzielał wówczas wschodnią część chanatu krymskiego od posiadłości czer-
kieskich.
OPOZYCJA
Rozumiejąc na ogół doskonale potrzeby rozwojowe Rosji i poświęcając
całe swoje panowanie realizacji tych potrzeb, Piotr I w pełni zasłużył na przy­
domek „Wielkiego”, którym go później obdarzono. Nie przeczy temu wcale
fakt, że polityka jego nie zawsze była bezbłędna, że oprócz wielkich sukce­
sów spotykały go także niepowodzenia, i to nawet - jak nad Prutem - łatwo
mogące się przeobrazić w katastrofę, że wiele spraw załatwiał i wiele nowo­
ści wprowadzał często zbyt pośpiesznie, powierzchownie i bez należytego
przemyślenia, tak że potrzebne stawały się ciągłe zmiany. Pewna „europe­
izacja” Rosji była wówczas niewątpliwie konieczna, ale niektóre warstwy
społeczne, zwłaszcza lud wiejski i duchowieństwo, przyjmowały ją niechęt­
nie, a nawet wrogo. W niemałym stopniu przyczynić się musiało do tego bru­
talne okrucieństwo Piotra, które znalazło najbardziej jaskrawy wyraz w krwa­
wych represjach po buncie strzelców, powstaniu astrachańskim czy stłumieniu
powstania Buławina. Nie tylko zresztą: również i w stosunku do najbliższych
sobie osób car bywał bardzo trudny do zniesienia, choć w chwilach łaskawo­
ści obdarzał faworytów majątkami i tytułami. Lud nienawidził go za niezro­
zumiałe reformy, za bezlitosne wyciskanie ostatniego grosza i zmuszanie do
katorżniczej wprost pracy, oraz za wyśmiewanie obrzędów religijnych, co
Piotr dość często robił wraz ze swymi dworzanami, urządzając różne maska­
rady i błazeńskie procesje.
Jasne jest mimo wszystko, że w ówczesnej Rosji Piotr reprezentował po­
stęp, a przeciwnicy reform - konserwatywną część społeczeństwa. W wyni­
ku działania różnych przesłanek złożyło się tak, że ci przedstawiciele powoli
narastającej i milczącej opozycji, którzy rekrutowali się spośród wyższego
152
duchowieństwa i arystokracji, zgrupowali się wokół osoby carewicza Alek­
sego, syna Piotra. Nie tworzyli oni zresztą żadnego zorganizowanego obozu,
po prostu obdarzali Aleksego dużymi sympatiami, mieli do niego zaufanie,
prowadzili z nim śmielsze rozmowy. Carewicz różnił się poważnie od swego
ojca temperamentem i poglądami, choć trudno przeceniać ich wagę i stałość
u młodzieńca urodzonego w 1690 r. Aleksy był synem pierwszej żony Pio­
tra, Eudoksji, potem postrzyżonej na mniszkę i zamkniętej w jednym z klasz­
torów w Suzdalu. Wszystko to stało się przyczyną tego, że ojciec i syn nie
kochali się nadto, że uczuciami ich kierowały z jednej strony strach, z dru­
giej - brutalne dążenie do zdławienia wszelkiego oporu.
Sytuacja pogorszyła się znacznie, gdy Piotr ożenił się po raz drugi, i to
z kobietą o więcej niż problematycznej przeszłości, branką z Inflant, Martą
Skawrońską (Katarzyna I), a jeszcze bardziej, gdy z małżeństwa tego urodził
się syn. Konflikt zaostrzył się wówczas do tego stopnia, że carewicz, w dość
niejasnych zresztą okolicznościach, opuścił w 1716 r. Rosję, udając się na­
przód do Wiednia, a potem do Neapolu. Tam doścignęli go wysłannicy Pio­
tra i najróżnorodniejszymi namowami i obietnicami zdołali skłonić do po­
wrotu. I wtedy nastąpiła tragedia. Z początkiem 1718 r. Piotr wydał manifest
pozbawiający Aleksego prawa do tronu i zarządził śledztwo w celu dokład­
nego wyjaśnienia przyczyny jego ucieczki za granicę. Śledztwo, którego ofiarą
padło wiele osób z otoczenia carewicza, poddanych torturom i później stra­
conych, miało dowieść, że Aleksy żywił podobno jakieś daleko idące zamia­
ry w stosunku do ojca, że czekał na jego śmierć, by po objęciu tronu znieść
wprowadzone już reformy. Sprawa znowu nie była całkiem jasna, pewne jest
natomiast jedno: carewicza nieludzko męczono podczas śledztwa, a specjal­
ny trybunał skazał go na śmierć. Nieszczęsny młodzieniec zmarł w celi wię­
ziennej przed wykonaniem wyroku i przeszedł do historii jako główny i naj­
groźniejszy wróg swojego ojca, reform i całej Rosji, której w wypadku jego
zwycięstwa groziło rzekomo zapadnięcie się w otchłań przedpiotrowskiego
wstecznictwa. Wszystko to stanie w nieco innym świetle, gdy się zważy, że
Aleksy wprawdzie lubił starą moskiewską przeszłość i trwożyły go różne
pociągnięcia ojca, lecz jednocześnie —że był bardzo słabą i niewyrobioną
indywidualnością i że w pewnym momencie prosił nawet Piotra o pozwole­
nie zamknięcia się w klasztorze. Wreszcie, już niezależnie od prawdziwości
zarzutów, rozprawa cara z synem nie może budzić entuzjazmu.
W 1722 r. Piotr I wydał ustawę, na mocy której każdy imperator miał
odtąd prawo wyznaczenia następcy tronu według swojego upodobania; prak­
tyczne zastosowanie tej ustawy okazało się jednak niełatwe. Aleksy nie żył,
dwaj synowie Piotra z drugiej żony umarli bardzo wcześnie; o desygnowa­
niu Piotra, syna Aleksego, urodzonego w 1715 r., nie mogło być mowy. Po­
zostawały dwie córki cara Piotra, także z drugiego małżeństwa, i dwie córki
zmarłego w 1696 r. Iwana V. Piotr długo nie mógł się zdecydować i nie wy­
znaczył następcy, ponieważ z początkiem 1725 r. umarł na skutek silnego
przeziębienia, któremu nie oparł się nawet jego żelazny organizm.
153
RZĄDY FAWORYTÓW
Po krótkim, lecz ostrym starciu między przedstawicielami starej arysto­
kracji (rodziny Dołgorukich i Golicynów) i tymi dostojnikami, którzy - jak
Mienszykow - zawdzięczali karierę tylko swoim osobistym zasługom i po­
parciu Piotra, obwołano cesarzową żonę zmarłego cara - Katarzynę I (1725—
1727). Jej wybór można uznać za osobisty triumf Mienszykowa, faktyczne­
go władcy państwa w tym krótkim okresie. Utrzymywały się jednak także
wpływy arystokratów i ostatecznie doszło do porozumienia o charakterze
kompromisowym: w 1726 r. powstała Najwyższa Tajna Rada, złożona z sze­
ściu osób i obejmująca swymi kompetencjami wszystkie najważniejsze sprawy
państwowe, łącznie z nadzorem nad kolegiami.
Przewodniczącym Rady był Mienszykow i kariera jego wydawała się nie­
wzruszona, także gdy po śmierci carowej objął tron wnuk Piotra I i syn Alek­
sego - Piotr II (1727-1730). Nowy car był dwunastoletnim chłopcem, rządy
za niego sprawowała Rada i przede wszystkim Mienszykow, który postano­
wił ożenić Piotra II ze swoją córką Marią. Wszystko to trwało jednak tylko
około dwóch miesięcy. Mienszykow nie dostrzegł lub nie docenił wpływów,
jakie tymczasem zdobyli jego przeciwnicy, rodzina Dołgorukich i jeden
z członków Najwyższej Tajnej Rady, Niemiec Heinrich Ostermann. W sierp­
niu 1727 r. najzupełniej niespodziewanie pozbawiono Mienszykowa wszyst­
kich stanowisk i godności, po czym zesłano go wraz z dwiema córkami i sy­
nem do Bieriozowa nad Sośwą Północną, jednym z dopływów dolnego Obu.
Najważniejsze decyzje zapadały odtąd już w zależności od nowych fawory­
tów, przede wszystkim Dołgorukich,' którzy wprowadzili dwóch nowych
przedstawicieli swojej rodziny do Tajnej Rady, a naśladując Mienszykowa,
zaręczyli Piotra II z Jekatieriną Dołgoruką. Nieograniczony wprost był ich
wpływ na kilkunastoletniego cara, niczym zresztą się nie zajmującego oprócz
zabaw i polowania z psami.
I potęga Dołgorukich miała jednak trwać niedługo - w 1730 r. Piotr II
umarł w Moskwie na ospę i w ten sposób przestała istnieć męska linia Ro­
manowów. Wydawało się, że na tron wstąpi teraz starsza córka Piotra I, Elż­
bieta, lecz na wniosek Dołgorukich i Golicynów zaproponowano koronę
młodszej córce Iwana V, Annie. Chodziło im oczywiście o utrzymanie i utrwa­
lenie swoich nieograniczonych wpływów; byli przy tym przekonani, że pój­
dzie to znacznie łatwiej z córkami Iwana V niż Piotra I. Znalezienie odpo­
wiedniego pretekstu stanowiło rzecz najmniej trudną - córki Iwana V repre­
zentowały starszą linię Romanowów, ponieważ Iwan był starszym bratem
Piotra, synem cara Aleksego z pierwszego małżeństwa.
Kandydatka do tronu, Anna, wdowa po księciu kurlandzkim Fryderyku
Wilhelmie Kettlerze (wyszła za mąż w 1710, owdowiała już w 1711 r.), prze­
bywała od 19 lat w Mitawie, nigdy nie odwiedzając Rosji; największe wpły­
wy na dworze mitawskim miał jej faworyt Ernest Biron (lub Biren, właśc.
nazwisko Bühren). Gdy dostojnicy rosyjscy uzgodnili między sobą plan po­
154
wołania Anny na tron, zaraz potem opracowali słynne „kondycje” - warun­
ki, które Anna musiałaby przyjąć, a które kładły właściwie kres absoluty­
zmowi monarszemu w Rosji. Najwyższa Tajna Rada uznawana była w „kon­
dycjach” za instytucję, bez której zgody przyszła władczyni nie mogła wyda­
wać wojny, zawierać pokoju, nakładać podatków, powoływać na wyższe
stanowiska cywilne i wojskowe, nadawać dóbr ziemskich; szlachta nie mo­
gła być odtąd karana pozbawieniem mienia, honoru i życia bez zgody sądu;
Tajna Rada przejmowała oficjalne zwierzchnictwo nad wojskiem i gwardią.
Mało tego: postawiono jeszcze żądanie, by Anna nie wychodziła za mąż i nie
wyznaczała następcy, a ostatni punkt „kondycji” głosił, że jeśli nie spełni
którejś z obietnic, pozbawiona zostanie korony.
Anna (1730-1740) przyjęła wszystkie warunki i bardzo szybko przyje­
chała do Moskwy, gdzie zaczął się już bardzo charakterystyczny ferment.
Wśród szlachty i korpusu oficerskiego w ogóle panowało niezadowolenie
z panoszenia się wielmożów, a niezadowolenie to wzmogło się znacznie, gdy
ogłoszono, że „kondycje” zostały przyjęte. W kołach szlacheckich życzono
sobie raczej albo powrotu do całkowicie nieograniczonej monarchii, albo
przynajmniej powoływania na najwyższe urzędy drogą wyboru. Toteż zaraz
po przybyciu Anny do Moskwy przedstawiciele szlachty zdołali nawiązać
z nią tajne kontakty, a w kilka dni później, na przyjęciu, zwrócono się do niej
z prośbą, żeby przyjęła samowładztwo „takie, jakie mieli jej sławni przodko­
wie”, i żeby zechciała własnoręcznie zniszczyć podpisany już przez siebie
dokument. Carowa rzeczywiście natychmiast rozdarła publicznie akt z „kon­
dycjami” (rozdarty egzemplarz zachował się) i w trzy dni później kazała opu­
blikować manifest o przyjęciu władzy nieograniczonej.
Okres panowania Anny należy do ponurych dziesięcioleci w dziejach
Rosji. Obojętna zupełnie wobec spraw państwowych, niewykształcona, ule­
gająca wyłącznie wpływom niemieckim, Anna zajmowała się tylko życiem
dworskim, balami i maskaradami. Właściwe rządy sprawowali Niemcy z Kur­
landii, powoływani na różne wysokie stanowiska. Największe wpływy miał
oczywiście Biron, który wprowadził system szpiegostwa i donosicielstwa,
zawzięcie tropił różnych prawdziwych i rzekomych przeciwników władzy,
i to tylko pośród Rosjan, których nienawidził. Sprawami tymi zajmowała się
tzw. Tajna Kancelaria, utworzona jeszcze za Piotra I w celu ścigania prze­
stępstw politycznych i zreorganizowana w 1731 r.; setki i tysiące niewinnych
ludzi torturowano, a potem wydawano wyroki - śmierci lub zesłania. Caro­
wa aprobowała bez wahania wszystkie okrucieństwa Birona. Najwyższa Taj­
na Rada przestała oczywiście istnieć.
Jako jedna z pierwszych dotknięta została ciężkim nieszczęściem rodzina
wszechwładnych niedawno Dołgorukich, zesłana w lipcu 1730 r. do Bierio­
zowa. Mienszykow nie żył już wtedy - umarł w 1729 r., a w parę tygodni po
nim jego córka Maria, niedoszła małżonka cara Piotra II. Pozostałe dzieci
Mienszykowa otrzymały od Anny zezwolenie na powrót. Zbudowany z koń­
cem XVI w. ostróg w Bieriozowie, otoczony fosą, wałem i drewnianą ścianą
155
z wieżami, przyjął z kolei nowych zesłańców - Dołgorukich; byli wśród nich:
głowa całej rodziny, członek Najwyższej Tajnej Rady, Aleksiej, jego żona
Praskowia, czterech synów i trzy córki. Najstarszy syn, Iwan, był przedtem
największym ulubieńcem Piotra II, jedna z córek, Jekatierina, miała zostać
żoną Piotra po upadku Mienszykowa.
Zesłańcom nie wolno było komunikować się z mieszkańcami ani wycho­
dzić z ostroga; do cerkwi szli pod konwojem. Stosunkowo niedługo umarli
Praskowia i Aleksiej, surowe instrukcje się rozluźniły, zaczęto przychodzić
do nich z odwiedzinami. Pito przy tym coraz więcej i wtedy podnosiły się
głosy przeciwko Annie; zwłaszcza Iwan Dołgoraki zapominał o koniecznej
ostrożności. Gdy doniesiono o tym do Moskwy, przyszedł rozkaz, ażeby Iwana
oddzielić od rodziny i zamknąć w ciasnej i wilgotnej ziemiance; w 1738 r.
zabrano z Bieriozowa do Tobolska kilkudziesięcioosobową grupę ludzi, w tym
Iwana i dwóch jego braci; były tortury, bicie knutem i wyroki śmierci. Mę­
czony nieludzko Iwan przyznał się do tego, że bezpośrednio po śmierci Pio­
tra II rodzina Dołgorukich sfabrykowała falsyfikat, na mocy którego Piotr rze­
komo przekazywał tron swojej narzeczonej Jekatierinie Dołgorukiej. Po tym
zeznaniu wszczęto śledztwo na nowo, wciągnięto do niego wiele innych jesz­
cze osób i znowu wszystko zakończyło się strasznymi wyrokami: Iwana łama­
no kołem, jego stryjów ścięto, jednemu z braci wyrwano język. Tylko siostry
Iwana uniknęły takiego losu, ale i one przejściowo znalazły się w klasztorze.
Tak wyglądały rządy Anny i Birona, i to aż do ostatnich dni ich panowa­
nia, nazwanego „bironowszczyzną”. Jedną z ostatnich ofiar Birona był Ar-
tiemij Wołyński, zdolny administrator i dyplomata w służbie państwowej od
czasów Piotra I. Po zniesieniu Najwyższej Tajnej Rady powołano do życia
tzw. Gabinet, złożony z trzech członków noszących tytuły ministrów; jed­
nym z nich był przez kilka lat Wołyński, który spróbował wystąpić przeciw
wszechwładzy Birona - stracony za to w 1740 r.
Najważniejsze pociągnięcia w dziedzinie polityki wewnętrznej za pano­
wania Anny dotyczyły szlachty. W 1731 r. zezwolono jej znowu na dowolne
przeprowadzanie podziału majątków między dzieci, przy czym odnośny de­
kret znosił dotychczasowe różnice prawne między posiadłościami rodowy­
mi i pochodzącymi z nadań (wotcziny - pomiestja). Dekret z 1736 r. znacz­
nie rozszerzał przywileje szlacheckie, wprowadzając 25-letni czas służby
państwowej dla szlachty, przedtem dożywotni.
W polityce zagranicznej odniesiono kilka sukcesów, mimo że faktyczni
rządcy państwa mało zajmowali się sprawami wojskowymi. W latach 1735—
1739 toczyła się wojna rosyjsko-turecka, wywołana dążeniami Rosji do prze­
łamania następstw pokoju pruckiego i zdobycia dostępu do Morza Azow-
skiego i Czarnego; wojskami rosyjskimi dowodził Burkhard Munnich, Nie­
miec w służbie rosyjskiej od czasów Piotra I, podobnie jak Ostermann.
W trakcie wojny Rosjanie zajęli Azow i Kinbum (twierdzę położoną na za­
chodnim cyplu limanu dnieprowskiego), a sforsowawszy Perekop, weszli
w głąb Krymu i spustoszyli Bakczysaraj. Krymu nie udało się jednak utrzy­
156
mać i działania wojenne trwały jeszcze długo; odniesiono m.in. zwycięstwo
pod Stawuczanami (na południe od Chocimia) iw 1739 r. zawarto pokój
w Belgradzie. Rosja otrzymała Azow bez prawa budowania tam.umocnień
oraz terytoria po obu stronach dolnego Dniepru, ciągle jednak w dużej jesz­
cze odległości od morza.
Niemałym sukcesem dyplomatycznym i politycznym było utrwalenie
wpływów rosyjskich w Polsce, co uwidoczniło się najdobitniej podczas bez­
królewia po śmierci Augusta II, kiedy wojska rosyjskie pod wędzą tegoż
Miinnicha przeprowadziły w latach 1733-1734 szereg operacji, udaremnia­
jąc ostatecznie zamiary utrzymania na tronie Stanisława Leszczyńskiego.
Musiała natomiast Rosja zwrócić Persji obsadzony za Piotra I pas ziemi
wzdłuż zachodniego i południowego brzegu Morza Kaspijskiego, lecz trud­
no to nazwać niepowodzeniem, ponieważ utrzymanie tego terytorium było
praktycznie niemożliwe. Decydujące były wpływy rosyjskie w Kurlandii,
mimo że stanowiła lenno Rzeczypospolitej; w 1737 r. umarł ostatni książę
z dynastii Kettlerów, Ferdynand, i wtedy pod naciskiem Anny szlachta kur-
landzka przeprowadziła wybór Birona na księcia.
Carowa A nna wyznaczyła przed śmiercią następcę - wnuka swojej sio­
stry Katarzyny. Katarzyna, starsza córka Iwana V, wyszła za mąż za księcia
meklemburskiego Karola Leopolda; ich córka Anna poślubiła w 1739 r. księcia
brunszwickiego Antoniego Ulryka i dziecko z tego właśnie małżeństwa, uro­
dzone w 1740 r., uznane zostało przez carową Annę za następcę tronu rosyj­
skiego. Regencję miał sprawować Biron. Nowy imperator Rosji, Iwan VI
(1740-1741), miał dwa miesiące, gdy obejmował władzę, a rok, gdy ją utra­
cił. Przeżył ogółem lat 24 i jest na pewno jedną z najtragiczniejszych postaci
w dziejach Rosji.
Regencja Birona oznaczała co najmniej jeszcze dwudziestolecie takich
samych rządów, jakich doświadczono za Anny, toteż w krótkim czasie do­
szło do przewrotu pałacowego. Główną rolę wziął na siebie Munnich, które­
mu przy pomocy gwardzistów udało się aresztować Birona. Specjalnie ukon­
stytuowany sąd skazał go na śmierć, lecz wyroku nie wykonano, zamieniając
go na dożywotne zesłanie w Pełymie (ok. 300 km na zachód od Tobolska);
przebywał tam jednak tylko rok, następnie dwadzieścia z górą lat w Jarosła­
wiu nad Wołgą, po czym w 1763 r. zwrócono mu nawet Kurlandię.
Odsunięcie Birona o tyle nie zmieniło sytuacji, że nadal o wszystkich naj­
ważniejszych sprawach decydowali Niemcy, przede wszystkim Munnich
i Ostermann. Regentką została matka cara-niemowlęcia. W tych warunkach
prędko dojrzał nowy przewrót pałacowy, który miał nastąpić w rezultacie
sprzysiężenia szlachty, z udziałem preobrażeńskiego pułku gwardii. Na tron
postanowiono powołać córkę Piotra I Elżbietę. Z końcem 1741 r. nastąpiło
aresztowanie regentki i jej małżonka Antoniego Ulryka wraz z dwojgiem ich
dzieci —Iwanem VI i jego siostrą. Całą rodzinę wywieziono do Rygi, potem do
różnych więzień i wreszcie w 1744 r. do Chołmogorów, osady wówczas bied­
nej i podupadłej. „Familię brunszwicką” osadzono w budynku byłego klaszto­
157
ru Uspieńskiego, członkom jej wolno było się poruszać tylko wewnątrz dość
dużego dziedzińca, otoczonego wysokim płotem i dobrze strzeżonego. Tym­
czasem doszło jeszcze troje dzieci, potem umarła matka, potem - w 1756 r. -
zabrano byłego cesarza i osadzono go w Schliisselburgu, gdzie przebywał
w zupełnej tajemnicy do 1764 r. i wtedy został zamordowany w wyjątkowo
podejrzanych okolicznościach, podobno podczas próby ucieczki. Rodzeń­
stwo wysłano w 1780 r. do Danii, Antoni Ulryk umarł parę lat przedtem
w Chołmogorach.
PANOWANIE CAROWEJ ELŻBIETY
Objąwszy rządy, cesarzowa Elżbieta (1741-1762) pozbawiła godności
i znaczenia wielu polityków z poprzedniego okresu, m.in. Ostermanna
i Munnicha, których uznano za przestępców państwowych i skazano na
śmierć; ostatecznie zesłano Ostermanna do Bieriozowa, gdzie po paru latach
umarł, a Munnicha - dziwnym zbiegiem okoliczności - do Pełymu, dokąd on
sam tak niedawno zesłał Birona. Miinnich przebywał w Pełymie 20 lat, potem
został ułaskawiony, zwrócono mu wszystkie dobra i nawet powołano jeszcze
do służby państwowej. Pojawili się jednak nowi faworyci, hojnie wynagradza­
ni przez carową za wierne służby, obdarzani tytułami i majątkami. Najbliżej
Elżbiety w sensie najbardziej dosłownym stał jej morganatyczny małżonek -
hrabia Aleksiej Razumowski, wyniesiony do tej godności, mimo że był tylko
synem ukraińskiego Kozaka; otrzymał £>n dobra ziemskie, w których znajdo­
wało się ponad 10 tys. poddanych. Jego brat Kiriłł został hetmanem Ukrainy
i przez długie lata stał na czele Akademii Nauk jako jej prezydent. Całokształ­
tem spraw państwowych, ze szczególnym uwzględnieniem polityki wewnętrz­
nej, zajmował się Piotr Szuwałow, jednocześnie doskonały organizator w dzie­
dzinie wojskowości. Jego brat Iwan został pierwszym kuratorem uniwersytetu
moskiewskiego i prezydentem Akademii Sztuk Pięknych. W polityce zagra­
nicznej najwięcej do powiedzenia miał, obdarzony tytułem kanclerza, Aleksiej
Bestużew-Riumin, potem jednak odsunięty od rządów, a nawet przejściowo
zesłany. Nie brakowało i innych faworytów, jak bracia Michaił i Roman Wo-
roncowowie; pierwszy z nich został kanclerzem po Bestużewie-Riuminie.
Za czasów Elżbiety rozszerzyły się i utrwaliły przywileje szlacheckie. Po­
twierdzono ostatecznie poprzednie dekrety, na mocy których tylko ludzie
stanu szlacheckiego mogli władać zasiedlonymi majętnościami i chłopami
poddanymi (1758). Wydany w dwa lata później nowy dekret jeszcze jaskra­
wiej podkreślał tę osobistą zależność chłopstwa, pozwalał bowiem obszarni­
kom zsyłać poddanych „za kradzieże, pijaństwo oraz inne nieprzyzwoite i zu­
chwałe postępki” na osiedlenie w odległych częściach Syberii; chodziło głów­
nie o tereny za Bajkałem, które rząd chciał bardziej intensywnie kolonizować.
Wysyłać tam wolno było tylko ludzi w wieku do 45 lat, całkowicie zdolnych
do pracy.
158
Przyznając szlachcie prawo wyłączności władania ziemią, należało stan
szlachecki jakoś zamknąć i jak najściślej określić przynależność do niego.
Przyjęto wobec tego, że szlachcicem jest tylko ten, kto potrafi swego szlachec­
twa dowieść, i przystąpiono do prowadzenia odpowiednich ksiąg genea­
logicznych. Rzecz jasna, oprócz udowodnionych praw dziedzicznych w grę
wchodzić mogło też szlachectwo otrzymane z łaski carskiej czy - co było
właściwie identyczne - w wyniku awansów opartych na tabeli rang.
Dość istotne zmiany nastąpiły w polityce wewnętrznej. Zniesjono Gabi­
net, przywrócono Senatowi jego poprzednie kompetencje, zlikwidowano licz­
ne jeszcze w Rosji cła i opłaty wewnętrzne, które wpływały hamująco na
rozwój handlu. Bardzo wiele zrobiono w dziedzinie oświaty i kultury, żeby
tu wspomnieć tylko o rozwoju Akademii Nauk, o założeniu uniwersytetu
i Akademii Sztuk Pięknych. Pojawili się i działali rosyjscy uczeni wysokiej
rangi, m.in. najwybitniejszy z nich - Michaił Łomonosow. W 1747 r. przy­
wrócono ściśle już tytularne hetmaństwo na Ukrainie („w Małorosji” - we­
dług ówczesnej nomenklatury).
Już w 1742 r. Elżbieta wyznaczyła swego następcę. Był nim czternasto­
letni wówczas książę holsztyński (linia Holstein-Gottorp), syn Anny, siostry
carowej - Karol Piotr Ulryk. Młody książę przybył na dwór Elżbiety i przy­
jął prawosławie; w 1745 r. ożeniono go z Zofią Augustą, córką jednego z po­
śledniejszych książąt niemieckich, Anhalt-Zerbst, która także przed ślubem
przyjęła prawosławie i imię Katarzyny. Tak więc następca tronu rosyjskiego
reprezentował już tylko trochę krwi Romanowów, jako potomek Piotra I po
kądzieli; jego żona, przyszła carowa Katarzyna II, była stuprocentową Niemką.
Wypływające z tego perspektywy zarysowały się jednak zupełnie inaczej na
dworze Elżbiety: Piotr (takie przybrał imię na chrzcie prawosławnym) nie­
nawidził wszystkiego, co rosyjskie, i nie miał najmniejszej ochoty przysto­
sowywać się do otoczenia, miał poza tym trudną, impulsywną i brutalną na­
turę, może nawet nie był w pełni władz umysłowych. Lubił nade wszystko
musztrę wojskową na modłę pruską i nią się głównie zajmował, uwielbiał też
bezkrytycznie króla pruskiego Fryderyka II, starał się go naśladować, a po
objęciu tronu oddać mu miał nieprawdopodobną wprost przysługę.
Katarzyna postępowała zupełnie odmiennie, starając się jak najbardziej
wrosnąć w nowe środowisko, ucząc się pilnie języka rosyjskiego i usiłując
eksponować dowody swojego oddania prawosławiu; robiła też niemało, żeby
uchodzić za osobę hołdującą ideałom oświecenia. Trzeba przyznać, że zwio­
dła wielu współczesnych i potomnych, bo i olbrzymia ilościowo historiogra­
fia jej panowania nie zawsze wolna jest od zbyt daleko idących uproszczeń.
Nie zawsze bierze się pod uwagę, że prawie wszystko czyniła z wyrachowa­
niem, że niemal od pierwszych lat swojej zawrotnej kariery myślała o osią­
gnięciu jej szczytów bez względu na drogi do tego wiodące, że była najbar­
dziej niemoralną z wszystkich władczyń Rosji, co by ostatecznie nie było
tragedią. Gdy się jednak ciągle podkreśla, że jej mąż tracił czas tylko na
hulanki i orgie, a pomija się ją, która pod tym względem miała pozostawić
159
 w tyle nie tylko jego, ale i ogół współczesnych, nie sposób takich sformuło­
wań nazwać obiektywnymi. Jest przy tym rzeczą zupełnie inną i jak najsłusz­
niej uznawaną, że jej panowanie miało być okresem wielkiej świetności im­
perium - nie bez jej osobistej zasługi.
Jeszcze przed wstąpieniem Elżbiety na tron Szwecja postanowiła wyko­
rzystać trudną sytuację wewnętrzną w Rosji i wydała jej wojnę (1741-1743).
Wojska szwedzkie nie odniosły jednak sukcesów i pokojem w Abo (na połu­
dniowo-zachodnim wybrzeżu Finlandii) Szwecja musiała odstąpić Rosji po­
łudniowo-wschodnią część Finlandii.
W latach 1756-1763 toczyła się w Europie Środkowej tzw. wojna siedmio­
letnia, wywołana daleko idącymi zamierzeniami politycznymi i terytorialnymi
Fryderyka II, skierowanymi wówczas głównie przeciw Saksonii i Austrii.
Po stronie ich znalazła się Francja, Prusy uzyskały poparcie Anglii. Dyploma­
cja angielska starała się zrobić wszystko, by powstrzymać Rosję od udziału
w tej wojnie; starania te nie dały jednak rezultatu - Elżbieta postanowiła wy­
stąpić przeciw Fryderykowi II. W 1757 r. armia rosyjska pod wodzą feldmar­
szałka Stiepana Apraksina wkroczyła przez Kurlandię i Litwę do Prus Wschod­
nich i pobiła wojska pruskie pod Gross-Jagersdorfem (na wschód od Królew­
ca). Apraksin nie wykorzystał jednak tego zwycięstwa i wycofał się za Niemen,
podobno z obawy przed następcą tronu, zaciekłym przecież zwolennikiem Fry­
deryka (carowa była wtedy ciężko chora i liczono się z jej śmiercią).
Sytuacja wyjaśniła się jednak szybko. Apraksina pozbawiono dowódz­
twa i z początkiem 1758 r. nowy dowódca rosyjski, generał Wilhelm Fermor,
wyruszył z Lipawy w Kurlandii i wszedł do Prus, zajmując po kolei Kłajpe­
dę, Tylżę i Królewiec. Następnie wojska rosyjskie wkroczyły do Brandenbur­
gii, przemaszerowawszy uprzednio przez Pomorze polskie, musiały się jednak
cofnąć po klęsce pod Zomdorfem (na północ od Kostrzyna, dziś Sarbinowo).
W 1759 r. prowadził operacje wojenne znowu inny głównodowodzący wojsk
rosyjskich, Piotr Sałtykow, który wespół z generałem w służbie austriackiej
Gideonem Ernstem Laudonem (przedtem w służbie rosyjskiej, uczestniczył
m.in. w wojnie z Turcją za panowania Anny) pobił Fryderyka pod Kunersdor-
fem (dziś Kunowice); była to najcięższa klęska Pms w całej wojnie.
Mimo wielu jeszcze sukcesów oręża rosyjskiego, mimo przejściowego
zdobycia Berlina w 1760 r. i Kołobrzegu w 1761 r. nie zdołali jednak sprzy­
mierzeńcy pokonać Fryderyka. Gdy wydawało się, że król pruski będzie
już kapitulował, nadeszła wiadomość o śmierci carowej Elżbiety, 25 grud­
nia 1761 s.st. (5 stycznia 1762 n.st.). Jej następca, Piotr III, od razu rozkazał
przerwać działania wojenne i wycofać wojska z wszystkich zajmowanych
przez nie terytoriów, a nawet zaproponował Fryderykowi przymierze. Nie
doszło wprawdzie do tego na skutek kolejnego przewrotu pałacowego w Ro­
sji i śmierci Piotra, lecz Prusy były uratowane; udało się im zakończyć wojnę
bez strat terytorialnych, gdy natomiast Rosja nie odniosła z udziału w tej
wojnie żadnych korzyści.
160
IX. ROZKWIT MONARCHII
SZLACHECKIEJ
PIOTR III ^^^ nowaniePiotra III było krótkie - trwało
tylko sześć miesięcy i zakończyło się katastrofą. Wszystkie ujemne strony
charakteru nowego cara, różne jego dziwaczne przyzwyczajenia, pogarda
dla Rosjan i rosyjskich porządków uwidoczniły się po objęciu tronu z jesz­
cze większą wyrazistością. Początkowo największe oburzenie wywołał fakt
niespodziewanego przejścia Rosji z obozu przeciwników Prus do ich przy­
jaciół i sprzymierzeńców. Bałwochwalcze uwielbienie Piotra dla Frydery­
ka II zawsze spotykało się z dezaprobatą i nienawiścią, a po tej niesłycha­
nej decyzji wzmogło się do najwyższego stopnia. Takie same następstwa
zrodziło wprowadzenie pruskiego systemu do wojskowości, szczególnie
zaś do gwardii, którą ubrano w mundury pruskie i poddano musztrze na
wzór pruski. Ponadto Piotr utworzył osobne oddziały gwardyjskie złożone
z mieszkańców Holsztynu i zamierzał wszcząć wojnę z Danią o interesy
swojego księstwa. Podobno chciał jeszcze osadzić swoją żonę Katarzynę
w klasztorze, co by wskazywało jednak, że lepiej i trzeźwiej oceniał sytua­
cję, niż się na ogół myśli.
Są jeszcze dwa zagadnienia komplikujące trochę sprawę szybkiego kresu
panowania Piotra III. Opublikowany 18 lutego 1762 manifest „o darowaniu
wolności i swobody całej szlachcie rosyjskiej” znosił wprowadzony przez
Piotra I i częściowo tylko potem złagodzony obowiązek służby państwowej.
Osoby pozostające na tej służbie mogły ją opuścić lub pełnić nadal zależnie
od własnej woli; dla pełniących służbę wojskową zastrzeżono tylko pewne
terminy w wypadku potrzeby wojennej. Ten największy z dotychczasowych
przywilej zmieniał radykalnie charakter stanu szlacheckiego, który przesta­
wał być stanem służebnym wobec monarchy i państwa; Rosja przekształciła
się w monarchię szlachecką w dosłownym tego wyrazu znaczeniu. Manifest
zezwalał również opuszczającym służbę na swobodny wyjazd za granicę,
z tym że każdy zobowiązany był do jak najśpieszniejszego powrotu, gdyby
zaszła konieczność.
Sprawa druga - to zamierzona, choć nie wykonana, sekularyzacja dóbr
duchownych; majątki cerkiewne i klasztorne miały przejść na własność pań­
stwa. Jasne jest, że wyższe duchowieństwo nie odnosiło się do tego z entu­
zjazmem, tak samo jednak nie może ulegać wątpliwości, iż szlachta powita­
161
łaby takie pociągnięcie z aprobatą, choćby ze względu na większe możliwo­
PIERWSZE LATA PANOWANIA KATARZYNY II
ści otrzymywania nadań ziemskich. Tak więc zniesienie obowiązku służby
państwowej i tendencje do znacznego powiększenia państwowego funduszu
ziemi nie mogły wzbudzać niechęci w kołach szlacheckich, raczej przeciw­ Objąwszy władzę drogą zamachu stanu, Katarzyna II (1762-1796) znala­
nie, wywoływały wielkie zadowolenie, a Senat zaproponował nawet sporzą­ zła się w niełatwej sytuacji. Rządy jej nie miały właściwie żadnej podstawy
dzenie złotego popiersia cara. Czy osobiste wady Piotra III i lęk przed ewen­ prawnej, właściwym następcą tronu był urodzony w 1754 r. syn Katarzyny
tualną wojną duńską oddziałały naprawdę tak silnie, iż musiano go za wszel­ i Piotra III - Paweł, w Schlusselburgu znajdował się były imperator Iwan VI.
ką cenę zrzucić z tronu - trudno powiedzieć. Najgorszym w skutkach błędem Finanse kraju, wyczerpanego udziałem w wojnie siedmioletniej, przedsta­
był oczywiście stosunek Piotra III do gwardii, która nie po raz pierwszy mia­ wiały obraz raczej żałosny. Wzmógł się ferment na wsi, gdyż po manifeście,
ła odegrać rolę decydującą w nowym przewrocie pałacowym, przygotowa­ który zlikwidował służebne powinności szlachty wobec państwa, spodzie­
nym za sprawą Katarzyny. Wokół niej zgrupował się wąski krąg spiskow­ wano się z kolei zniesienia powinności służebnych chłopstwa na rzecz ob­
ców, wśród których najaktywniej działali bracia Grigorij, Aleksiej i Fiodor szarników.
Katarzyna potrafiła jednak znaleźć wyjście z wszystkich trudności. Inte­
Orłowowie; Grigorij był jej osobistym faworytem, nie pierwszym zresztą
ligentna, bystra, energiczna i obdarzona silną wolą carowa umiała zarówno
i nie ostatnim z tasiemcowej ich listy (coraz młodszych i coraz hojniej opła­
pozyskiwać sympatię, jak i w razie potrzeby zdecydowanie dawać sobie radę
canych; ostatni, Platon Zubow, był młodszy od imperatorowej o 38 lat). Piotr
z różnymi niebezpieczeństwami. Gdy obejmowała władzę, trwała jeszcze
zorientował się w sytuacji i wydał gwardii rozkaz opuszczenia Petersburga.
wojna siedmioletnia; Katarzyna zlikwidowała sojusz zawarty przez Piotra III
Innych środków zapobiegawczych nie zastosowano jednak z należytą ener­
z Fryderykiem II i wojna dobiegła kresu już bez czynnego udziału Rosji. Prze­
gią i szybkością, tak że spiskowcy zdołali zwyciężyć. Dnia 28 czerwca rano
rwano również wszelkie przygotowania do wojny z Danią. Z dwóch najważ­
przebywająca w Peterhofie (dziś Pietrodworiec, 30 km na zachód od Peters­
niejszych zarządzeń swego poprzednika utrzymała w pełni i potwierdziła
burga) Katarzyna otrzymała wiadomość, że jeśli nie przedsięweźmie natych­
dekret o wolności szlacheckiej, zawiesiła natomiast wszelkie akcje związane
miastowej akcji, spisek zostanie zdławiony, i natychmiast przybyła do stoli­
z sekularyzacją dóbr duchownych. Pierwsze zjednało jej sympatię szlachty,
cy. W koszarach dwóch pułków gwardii, izmajłowskiego i siemionowskie-
drugie - duchowieństwa, co trochę później wcale jej nie przeszkodziło w ode­
go, przyj ęto j ą z radością; zaraz potem znalazła się w Pałacu Zimowym, gdzie
braniu cerkwiom i klasztorom ich posiadłości.
ułożono manifest wyjaśniający, że Katarzyna II wstępuje na tron „dla ocale­
Inną metodą, za pomocą której Katarzyna chciała umocnić się na tronie
nia cerkwi i ojczyzny”.
i zjednać sobie jak największą, międzynarodową przede wszystkim, sympa­
Przebywający wówczas w Oranienbaumie (dziś Łomonosow, 10 km na
tię, było schlebianie gustom epoki i manifestowanie swego pozytywnego sto­
zachód od Peterhofu) Piotr III podpisał akt zrzeczenia się tronu, po czym
sunku do ideałów oświecenia. Zrodzone na Zachodzie, przenikają one od
przewieziono go do Ropszy (15 km na południe od Peterhofu). W parę dni
połowy XVIII w. do Rosji coraz silniej, zyskują zwolenników i naśladow­
później został zabity przez oficerów podczas pijatyki, przy czym wszystko
ców, znajdują odzwierciedlenie w literaturze i sztuce. Francuscy luminarze
świadomie przygotowano i zorganizowano. „Pokłócił się za stołem z księ­
nowych prądów, przede wszystkim Wolter, Diderot i d’Alembert, są w Rosji
ciem Fiodorem Bariatynskim - pisał do carowej jeden z zabójców, Aleksiej
znani i podziwiani. Katarzyna czytywała ich dzieła już dawniej, a po objęciu
Orłów - i nie stało go, zanim zdążyliśmy ich rozdzielić. Sami nie pamiętamy,
władzy nawiązała z nimi korespondencję, pełną nieprawdopodobnej obłudy;
cośmy zrobili, lecz winniśmy wszyscy co do jednego, zasługujemy na karę
główną treścią listów Katarzyny było, oprócz różnych ogólników i pompa­
śmierci. Przebacz mi, choćby ze względu na brata”.
tycznych wyrażeń, opowiadanie o tym, co robi, ażeby jej poddani żyli w szczę­
Carowa nie tylko udzieliła przebaczenia, lecz jeszcze nadzwyczaj szczo­
ściu i dobrobycie. Tamci zaś uwierzyli bądź też równie dobrze to udawali, że
drze obdarzyła swoich adherentów tytułami, orderami, nadaniami ziemski­
Katarzyna jest rzeczywiście „filozofem na tronie”, i nie szczędzili jej w swo­
mi i pieniędzmi. Grigorij Orłów otrzymał szambelaństwo, Aleksiej - nomi­
ich listach wszystkich możliwych pochwał i uniesień nad jej wspaniałością.
nację na majora w pułku preobrażeńskim, Fiodor - na porucznika w pułku
Katarzynie przynosiło to duże korzyści, bo niezależnie od zadowolenia oso­
siemionowskim, ponadto każdemu przypadł tytuł hrabiowski, 50 tys. rubli
bistej próżności mogła w ten sposób jakoś osłonić, zamaskować istotę cha­
i majętność z 3 tys. „dusz”. Kapitanom i porucznikom pułków gwardyjskich
rakteru swoich rządów, właśnie utrwalających nieograniczone samowładz-
przyznano różne tytuły i odznaczenia, sumy od 5 do 30 tys. rubli i dobra
two monarsze i poddańczo-pańszczyźniany ustrój niewoli milionów chło-
ziemskie.
Pow. Po upływie odpowiedniego czasu i ustabilizowaniu się stosunków
wewnętrznych, a przede wszystkim własnego położenia, maska ta stanie się
Jej już niepotrzebna.

162
 Zaznaczyć przy tym trzeba, że za przykładem carowej poszło niemało
wielmożów, udając zainteresowanie czy interesując się rzeczywiście kon­
cepcjami filozofów francuskich, nawiązując z nimi kontakty i koresponden­
cję, zapraszając ich do Rosji, a także prowadząc rozmowy o tych sprawach
podczas spotkań salonowych i popierając akcję tłumaczeń z języka francu­
skiego. Uleganie nowym nastrojom odzwierciedlało się także w różnych na-
śladownictwach, literackich i pseudoliterackich.
Sama władczyni nie odnosiła się z jednakową atencją do wszystkich lu­
minarzy oświecenia francuskiego: jednych lubiła czy ceniła bardziej, innych
mniej albo nawet znacznie mniej, np. Jeana Jacquesa Rousseau - pewnie
dlatego, że w jego utworach zbyt często mówi się o równości. Konkretne,
bezpośrednie kontakty Katarzyny z filozofami zaczęły się oczywiście dopie­
ro z chwilą wstąpienia jej na tron. Tak np. propozycję przyjazdu do Petersbur­
ga wysłano Diderotowi dosłownie w pierwszych dniach osobistych rządów
Katarzyny, notabene w tym samym dniu, w którym zabito jej męża. Diderot
zjawił się rzeczywiście w Rosji jesienią 1773 r. - jego pobyt w Petersburgu
miał trwać pięć miesięcy. Nie skorzystał z zaproszenia d’Alembert, nie otrzy­
mał w ogóle zaproszenia najbardziej ceniony przez Katarzynę Monteskiusz,
umarł bowiem przed objęciem przez nią rządów.
Na przyśpieszenie stabilizacji wpływała również umiejętność dobierania
sobie doradców i współpracowników, zarówno gdy chodziło o specjalistów
i znawców w zakresie różnych spraw wewnętrznych, jak też o dyplomatów.
Miała wreszcie Katarzyna szczęście i do wybitnych dowódców: Piotr Ru-
miancew ¿Aleksandr Suworow (dla Polaków kat Pragi podczas insurekcji
kościuszkowskiej, za co otrzymał stopień feldmarszałka) dowiedli swych ta­
lentów wojskowych już podczas wojny siedmioletniej i potem też odnieśli
niejedno jeszcze zwycięstwo w różnych kampaniach.
W dziedzinie polityki zagranicznej najwięcej miał początkowo do powie­
dzenia kierownik odnośnego kolegium Nikita Panin, także wychowawca cesa-
rzewicza Pawła. Panin był autorem projektu tzw. „systemu północnego” - cho­
dziło o utworzenie bloku państw leżących nad Bałtykiem, a więc Rosji, Polski,
Prus, Szwecji i Danii, przy czym w grę miało jeszcze wchodzić sojusznicze
stanowisko Anglii. Udział w tym bloku powinien był w możliwie najwyższym
stopniu umocnić pozycje Rosji nad Bałtykiem, z drugiej zaś strony blok taki
miałby dość zdecydowane oblicze antyaustriackie i antytureckie. Projekt Pani­
na nie odznaczał się dostateczną jasnością perspektyw, zwłaszcza w odniesie­
niu do spraw związanych z Morzem Bałtyckim, ponieważ właśnie Szwecja
stale dążyła do rewindykacji terytoriów utraconych w wojnie północnej. Dla­
tego też „systemu północnego” nie realizowano, może co najwyżej pewne jego
oddzielne elementy, zawierając układy z Danią i Anglią. Polityka specjalnej
przyjaźni z Rzecząpospolitąteż raczej nie mogła wchodzić w rachubę, a z Tur­
cją poradzić sobie miała Rosja bez tworzenia bloków.
Panin był w ogóle zwolennikiem szwedzkiego systemu rządów, wówczas
właściwie oligarchicznego, i dlatego proj ektował bardzo istotną zmianę w Ro-
164
ii- obwołanie małoletniego Pawła imperatorem i powierzenie carowej roli
sentki której dodano by dla pomocy Radę Cesarską, złożoną z 6 do 8 człon­
ków I taki plan oczywiście nie mógł wejść w życie. Oddanie władzy Radzie
oznaczałoby praktycznie wprowadzenie rządów kliki, a sama Katarzyna nie
miała najmniejszego zamiaru stać sięz cesarzowej regentką. Co więcej, w nie­
pewnej jeszcze sytuacji największe niebezpieczeństwo przedstawiał zamknięty
w więzieniu Iwan VI i tej groźby należało przede wszystkim się pozbyć. Los
jak gdyby sprzyjał Katarzynie: w lipcu 1764 r. jeden z pełniących służbę
w twierdzy schliisselburskiej, podporucznik Wasilij Mirowicz, podjął pozo­
rowaną próbę uwolnienia więźnia, przedstawiając straży manifest o rzekomej
abdykacji Katarzyny II. Próba się nie powiodła, strażnicy zabili Iwana VI, Mi­
ro wicza stracono. Istnieją również dość przekonujące poszlaki, że cała im­
preza była z góry ukartowana. Ponieważ straż miała instrukcję, ażeby zabić
więźnia podczas próby ucieczki czy porwania, chodziło tylko o zainicjowa­
nie takiej akcji; do tego miał być użyty Mirowicz, którego później poświęco­
no, aby nie było świadków. Rzeczywiste antecedencje tej tragicznej chwili
okryte są mgłą tajemnicy.
Będąc zwolenniczką silnej władzy centralnej, Katarzyna II poczyniła róż­
ne kroki w kierunku jej umocnienia. Trzeba zresztą przyznać, że rozumiała
doskonale jedno: władza nie mogła być prawdziwie silna w słabym kraju,
i dlatego zrobiła bardzo wiele, ażeby zapewnić Rosji jak największą potęgę.
Udało się jej to całkowicie w dziedzinie polityki zewnętrznej, a w znacznej
mierze także gdy chodziło o uregulowanie i ulepszenie różnych form działa­
nia wewnątrz Rosji. Pociągnięcia jej w jednym i drugim zakresie były nie­
rzadko bezwzględne i brutalne, ale właściwie zawsze konsekwentne i zdecy­
dowane, a kraj odniósł z nich maksimum korzyści. Nie cała ludność oczywi­
ście partycypowała w dodatnich obiektywnie następstwach jej polityki, ale
inaczej nie mogło być w ówczesnej epoce: Katarzyna pragnęła rozkwitu rzą­
dzonej przez siebie monarchii, ale jako monarchii szlacheckiej, nie innej.
Rosja była krajem słabo zaludnionym, liczącym tylko około 20 min miesz­
kańców, gdy Katarzyna wstępowała na tron. Liczba ta miała się niemal po­
dwoić w ostatnim roku jej panowania, co nastąpiło w wyniku olbrzymich
nabytków terytorialnych. Już jednak od 1762 r. podejmowano akcje mające
na celu ściągnięcie do Rosji osadników obcych, przede wszystkim na tereny
słabiej zaludnione, i w związku z tym przybyło bardzo wielu kolonistów nie­
mieckich, których osadzono w rejonie Saratowa na środkowym Powołżu.
Specjalnymi dekretami zapewniono im opiekę prawną, wolność wyznania
i ulgi podatkowe, nic też dziwnego, że szybko dochodzili do znacznego do­
brobytu, zwłaszcza iż budowali swoje gospodarstwa na bardzo żyznych grun­
tach. Później, gdy Rosja uzyskała szeroki dostęp do Morza Czarnego, poja­
wili się na równie urodzajnych stepach południowych osadnicy bułgarscy,
serbscy, greccy, znowu Niemcy i inni, oprócz oczywiście także Rosjan z te­
renów gęściej zaludnionych.
Już na początku 1764 r. Katarzyna odstąpiła od swoich poprzednich za­
165
 pewnień, że dobra duchowne pozostaną nietknięte, i przeprowadziła ich se­
kularyzację. Państwo weszło w posiadanie znacznych terenów, na których
znajdowało się 911 tys. poddanych; administrowaniem tych posiadłości zaj­
mować się miało nowo utworzone kolegium ekonomii. Położenie chłopów
stanowiących przedtem własność cerkwi czy klasztorów (po sekularyzacji
nazwano ich „ekonomicznymi”) uległo dość istotnej zmianie na lepsze, gdyż
pozostawiono im użytkowane przez nich bezpośrednio grunty, a ucisk znacz­
nie zelżał - Cerkiew bowiem była eksploatatorem bardzo bezwzględnym,
a administratorem niefachowym i marnotrawnym, co podkreślono także w od­
nośnym manifeście Katarzyny.
W rezultacie sekularyzacji skarb państwa musiał wziąć na siebie utrzy­
manie instytucji cerkiewnych i klasztornych, których liczba zresztą od razu
znacznie zmalała. Jawnych wystąpień ze strony duchowieństwa przeciwko
aktowi sekularyzacji w zasadzie nie było, z wyjątkiem protestu metropolity
rostowskiego Arseniusza, który zapłacił za to utratą godności duchownej i wol­
ności osobistej. Arseniusz to naprawdę indywidualność o imponującym har­
cie woli. Nie lękając się następstw, odprawił w lutym 1763 r. szczególne na­
bożeństwo, przy udziale całego duchowieństwa rostowskiego (chodzi oczy­
wiście o Rostów Wielki, czyli Suzdalski). W trakcie nabożeństwa arcybiskup
wzniósł modły o to, ażeby niebo zechciało „powstrzymać drapieżników od
spełnienia ich zamiarów”, a jeśli nie - żeby „pamięć o nich zginęła z szu­
mem, a imiona zostały zatarte w księdze żywych”.
Imienia Katarzyny nie wymieniono w trakcie obrzędu, lecz nie na wiele
się to przydało, zwłaszcza że Arseniuszjeszcze bardziej zaognił sprawę, kie­
rując do Synodu pismo, w którym można było m.in. przeczytać, że „nawet
w okresie jarzma tatarskiego Cerkiew spokojnie władała swoimi majętno­
ściami”. Z kolei nastąpiły represje; Arseniusza uwięziono, osądzono przez
sąd Synodu, pozbawiono dostojeństwa i zesłano do jednego z odleglejszych
klasztorów. Nieco później, po sprawie Mirowicza, wznowiono śledztwo i ze­
słano Arseniusza jako więźnia do twierdzy w Rewlu.
W 1764 r. zniesiono także ostatecznie „hetmańszczyznę” na Ukrainie.
Kiriłł Razumowski utracił ten urząd, a odpowiednie kompetencje przejęło
restytuowane kolegium małorosyjskie. Bezpośrednio zarządzać miał Ukra­
iną zadnieprzańską prezydent tego kolegium, jednocześnie mianowany ge-
nerał-gubematorem małorosyjskim Piotr Rumiancew. Przed przystąpieniem
do pełnienia tych funkcji Rumiancew otrzymał od Katarzyny obszerną tajną
instrukcję (carowa w ogóle bardzo lubiła wszelkiego rodzaju „instrukcje”,
„nakazy” itd., sama je też często pisała). Warto podkreślić jedną z jej cech,
pozornie formalną, świadczącą jednakowoż, że rządy Katarzyny przybierały
już prawdziwie nowożytny charakter. Instrukcja zalecała m.in. skrupulatne
zapoznanie się z gubernią i sporządzenie tak dokładnej mapy, żeby były na
niej zaznaczone miasta, miasteczka, wsie, chutory, wszystkie inne osady, klasz­
tory, zakłady przemysłowe, pustkowia, a także rzeki, jeziora, bagna, lasy,
ziemie orne, stepy, drogi i granice z innymi guberniami oraz z Polską i Tur­
166
cją Nie rozciągała się początkowo na Ukrainę sekularyzacja dóbr duchow­
nych, nastąpiło to dopiero w 1786 r.
Od 1765 r. zaczęto prowadzić w Rosji zakrojone na dużą skalę prace mier­
nicze - wymierzanie i ścisłe rozgraniczanie majątków ziemskich i gruntów
użytkowanych bezpośrednio przez chłopów. Rezultatem było częściowe zli­
kwidowanie szachownicy gruntów i usunięcie źródeł ciągłych sporów, nie
licząc poważnych walorów ewidencyjnych. I to pociągnięcie przyczyniło się
w niemałym stopniu do dalszej centralizacji systemu zarządzanią państwem.
Ludność chłopska natomiast raczej na tym straciła, niż zyskała, ponieważ
rozgraniczenie przeprowadzano niejednokrotnie na jej niekorzyść.
Nie ma w tym żadnej przesady - chłop poddany nie znaczył wówczas
absolutnie nic i właśnie wtedy, w drugiej połowie XVIII w. stoczył się do
rzędu niewolnika nawet w sensie prawnym. W styczniu 1765 r. Katarzyna
rozszerzyła wprost do absurdu władzę osobistą obszarników, pozwalając im
zsyłać chłopów na katorgę „na tak długi okres, jak długo będzie się ziemia­
nom podobało”. Musiało przy tym w grę wchodzić jakieś przewinienie, lecz
można sobie wyobrazić, jak nieograniczone pole do samowoli otwierało się
przed właścicielami poddanych „dusz”. W 1767 r. usankcjonowano prawnie
tę samowolę z innej jeszcze strony, wydano mianowicie dekret zabraniający
chłopom wnoszenia jakichkolwiek skarg przeciw swoim panom, znowu pod
grozą katorgi, i to „wiecznej”, oraz uprzedniej kary knuta. Dalszy „rozwój”
prawd pańszczyźnianego stawał się już niemożliwy.
PRÓBY UŁOŻENIA NOWEGO KODEKSU PRAW
Należyte usprawnienie systemu administrowania rozległym państwem oraz
sądownictwa wymagało poważnych zmian w zakresie ustawodawstwa, bar­
dzo skomplikowanego i w znacznej mierze przestarzałego, gdy się zważy, iż
ostatni kodeks praw wprowadzono jeszcze w 1649 r. W sądach i różnych in­
nych organach państwowych kwitły w najlepsze, co najmniej od czasów Pio­
tra, łapownictwo i przekupstwo, a wiele spraw przewlekano w nieskończo­
ność. Z końcem 1766 r. ukazał się dekret zapowiadający zwołanie specjalnej
komisji, która miała się zająć ułożeniem projektu nowego kodeksu praw.
W skład komisji wchodziło 565 członków: przedstawiciele najwyższych in­
stytucji państwowych oraz pochodzący z wyboru delegaci szlachty, miast,
chłopów państwowych i innych grup ludności, wyjąwszy chłopów podda­
nych. Wszyscy wybrani członkowie komisji mieli obowiązek przywiezienia
z sobą instrukcji („nakazów”) od swoich wyborców z dokładnym wyszcze­
gólnieniem wszelkich postulatów terenowych i środowiskowych. W połowie
1767 r. nastąpiło w Moskwie, na Kremlu, uroczyste otwarcie pierwszego
Posiedzenia komisji; prace rozpoczęto od wysłuchania instrukcji generalnej,
ułożonej przez samą carową.
Układając tę instrukcję (tzw. Nakaz lub Wielki nakaz), Katarzyna pomie­
167
 szała trochę rzeczywiste potrzeby kraju ze swoimi pseudofilozoficznymi uro­
jeniami. Opierając się na dziele Monteskiusza O duchu praw i na wydanym
w 1764 r. traktacie współczesnego prawnika włoskiego Cezarego Beccarii
pt. O przestępstwach i karach, Katarzyna chciała sprecyzować obowiązują­
ce komisję wytyczne. Nie krępowała się przy tym ani względami na jakąś
samodzielność opracowania, ani na objętość tekstu, który zawierał aż 655
artykułów w 22 rozdziałach. Sądziła, że potrafi stworzyć pozory władczyni
rzeczywiście „oświeconej”, rozumiejącej nowe prądy filozoficzne i umieją­
cej twórczo je stosować w praktyce, nie pragnącej niczego innego, tylko za­
pewnienia swoim poddanym szczęścia i dobrobytu. Stąd mnóstwo bomba-
stycznych sformułowań bez pokrycia, np. że władza musi opierać się na pra­
wie, że wszyscy obywatele są wolni i równi, że muszą być realizowane takie
postulaty, jak tolerancja religijna czy zakaz stosowania tortur i jak najdalej
idące ograniczanie wyroków śmierci.
W Rosji było właśnie odwrotnie. O dobrobyt i szczęście znacznej więk­
szości poddanych nikt nie dbał, a najmniej carowa; o „wolności i równości”
obywateli trudno mówić, gdy się zważy, że w tymże Nakazie chłopów pod­
danych nazywa się niewolnikami (rabami) i poświęca się im tylko bardzo
ogólnikową sugestię o potrzebie jakiegoś polepszenia ich warunków byto­
wych; tortury stosowano, wyroki śmierci wydawano i wykonywano; może
z tolerancją religijną wyglądało to trochę lepiej, lecz tylko wtedy, nie zaś
później. Najważniejsza była jednak chyba sprawa inna. Oto narzucając się
w każdym niemal zdaniu Nakazu ze swoim pseudohumanitamym moraliza­
torstwem, Katarzyna dowodzi jednocześnie, iż w Rosji może istnieć tylko
system rządów samowładnych, m.in. dlatego, że kraj jest bardzo rozległy
i różny w swoich poszczególnych częściach.
Nawet takie mętne i wyraźnie obłudne wywody wzbudziły niemałe prze­
rażenie w kręgu pewnych osób z dwom, które zostały przed zwołaniem ko­
misji zaznajomione z treścią Nakazu, i w rezultacie Katarzyna musiała znacz­
nie skrócić jego tekst. I w tym właśnie skróconym brzmieniu usłyszeli go
członkowie komisji. Do tego też ogranicza się znaczenie Nakazu, dokumen­
tu mimo wszystko ciekawego i charakterystycznego, choć zupełnie zbędne­
go. Może zresztą nie dla Katarzyny: Wolter nazwał ją z a to Minerwą, Fryde­
ryk II nadał jej godność członka swojej akademii, a w samej komisji zapro­
ponowano nadanie jej tytułów „wielkiej” i „matki ojczyzny”. Na Zachodzie
też zapoznano się z treścią Nakazu, gdyż przewidująca autorka zatroszczyła
się o szybki druk przekładu swojego dzieła na kilka języków obcych.
Instrukcje terenowe również czytano w komisji i dyskutowano nad nimi,
trzeba nawet przyznać, że dość otwarcie. Najdalej szły żądania szlachty, nie­
jednolite zresztą. Wysunięto m.in. projekt ustawowego oddzielenia szlachty
dziedzicznej od nowej, pochodzącej z awansu, i domagano się, żeby tę ostat­
nią pozbawić prawa władania „duszami”. Z kolei delegaci kozaccy domagali
się właśnie przyznania im tego prawa, to samo kupcy, którzy w dodatku żą­
dali wyłącznie dla siebie prawa zajmowania się przemysłem i handlem. Chłopi
168
skarżyli się na ucisk, niesprawiedliwe sądownictwo i odbieranie im ziemi.
Sp0ry stawały się coraz gorętsze, tak że komisję przeniesiono do Petersburga
i zaprzestano zwoływania zebrań plenarnych. Przez całyjeszcze 1768 r. trwały
obrady, ale już tylko w podkomisjach; rząd czekał na okazję, żeby się od tej
uciążliwej dla niego instytucji uwolnić. Po wybuchu wojny z Turcją zawie­
szono prace komisji na czas nieokreślony, choć poszczególne podkomisje
działały jeszcze przez kilka lat. Główne znaczenie komisji polega na tym, że
zostało po niej mnóstwo cennych materiałów informacyjnych, umożliwiają­
cych dokładne wejrzenie w ówczesne stosunki społeczne i gospodarcze im­
perium rosyjskiego.
STOSUNEK DO POLSKI I PIERWSZY KONFLIKT Z TURCJĄ
Słabość Rzeczypospolitej umożliwiała władcom i władczyniom Rosji nie­
ustanną ingerencję w jej sprawy wewnętrzne; stan taki trwał od początku
XVIII w. i za Katarzyny II doprowadzić miał do zagłady Polski jako pań­
stwa, na skutek działania zresztą i innych jeszcze czynników. Katarzyna od
początku swego panowania traktowała Polskę i sprawy wiążące się z Polską
bezceremonialnie, nigdy nie odstępując od narzucanych przez siebie decyzji.
Po raz pierwszy przejawiło się to stanowisko w odniesieniu do Kurlandii,
lenna polskiego, gdzie po różnych perypetiach wewnętrznych księciem zo­
stał syn Augusta III, Karol (1758). W 1763 r. Katarzyna zmusiła go do ustą­
pienia, a księstwo otrzymał znowu stary Ernest Biron, w pełni przywrócony
do łask. Po kilku latach Biron ustąpił rządów swojemu synowi Piotrowi, któ­
ry w roku ostatniego rozbioru Polski zrzekł się formalnie księstwa kurlandz-
kiego na rzecz Rosji.
Daleko ważniejsza była sprawa następstwa tronu w Polsce po śmierci
Augusta III. Zanosiło się wówczas na przeprowadzenie pewnych reform, które
mogły się przyczynić do umocnienia sytuacji wewnętrznej w Rzeczypospoli­
tej, lecz Katarzyna wysłała tam swoje wojska i dała odpowiednie instrukcje
swemu posłowi w Warszawie, Nikołajowi Riepninowi; na żądanie carowej kró­
lem polskim został jej dawniejszy faworyt, Stanisław August Poniatowski.
Szlachta innowiercza (dysydencka) nie miała w Polsce praw politycznych,
co wykorzystała Katarzyna jako kolejny pretekst do mieszania się w sprawy
wewnętrzne Rzeczypospolitej. Mimo nacisku z zewnątrz sejm koronacyjny
(1764), któremu przedstawiono postulat równouprawnienia dysydentów, nie
uległ; na sejmie kolejnym zgodzono się tylko na bardzo nieznaczne ustęp­
stwa. Zaczął się zamęt, Riepnin działał intensywnie nadal, za jego sprawą
powstawały różne konfederacje, dysydenckie i katolickie; uczestników tych
ostatnich podburzano przeciwko królowi, strasząc ich, że wolności szlachec­
kie znajdują się w niebezpieczeństwie. Pod tym hasłem utworzono w 1767 r.
w Radomiu konfederację generalną pod laską jednego z najbogatszych ma­
gnatów litewskich, Karola Radziwiłła. Potem zebrał się w Warszawie sejm
169
 konfederacki, od którego Riepnin zażądał całkiem otwarcie nie tylko równo­
uprawnienia dysydentów, lecz i uznania Katarzyny II za gwarantkę praw kar­
dynalnych —wolnej elekcji, liberum veto i innych przywilejów szlacheckich.
Mimo że właśnie obrona praw kardynalnych stała się przyczyną zawiązania
konfederacji radomskiej, nie spodziewano się, że rzecz zajdzie tak daleko
i że trzeba będzie de facto uznać zwierzchnictwo czy co najmniej protektorat
carowej.
Nic więc dziwnego, że znaleźli się opozycjoniści, którzy wystąpili prze­
ciw temu żądaniu. Riepnin postanowił jednak nie cofać się przed niczym. Na
jego rozkaz porwani zostali w Warszawie i wywiezieni do Kaługi czterej
opozycyjni senatorowie: biskup kijowski Józef Załuski, krakowski Kajetan
Sołtyk, hetman polny koronny Wacław Rzewuski i jego syn, poseł Seweryn
Rzewuski. W takiej sytuacji sejm zgodził się na wszystko (1768).
Uporczywe mieszanie się Rosji do spraw polskich oraz brutalna ingeren­
cja Riepnina i jej następstwa wywoływały żywe oburzenie wśród szlachty
i stały się przyczyną zawiązania w tym samym roku nowej konfederacji w Ba­
rze na Podolu. Utworzona z pobudek patriotycznych, broniła jednak konfe­
deracja barska wolności szlacheckich z gorliwością taką jak Riepnin; wkrót­
ce zaczęły się starcia zbrojne z wojskami rosyjskimi. Nierówne siły z góry
przesądzać musiały o ostatecznym wyniku walki - nie na wiele zdać się mogły
fanatyzm religijny i osobiste męstwo konfederatów, wśród których zasłynął
najbardziej późniejszy uczestnik walk o niepodległość Stanów Zjednoczo­
nych Kazimierz Pułaski. Pomoc udzielona konfederatom przez Francję,
w pewnym stopniu też przez Austrię i Turcję, przyczynić się mogła tylko do
przedłużenia walk, które trwały aż cztery lata, zanim doszło do ostatecznego
zdławienia wszelkiego oporu.
Pierwszy rok działań konfederacji zbiegł się jeszcze ze sprowokowanym
przez Rosję powstaniem chłopów na Ukrainie polskiej. Społecznych przy­
czyn do wystąpienia przeciw polskiej magnaterii i szlachcie nigdy tam nie
brakowało; w danym wypadku w grę weszły jednak jeszcze i najważniejszą
rolę odegrały momenty polityczne. Przywódcy powstania, Iwan Gonta i Mak­
sim Żeleźniak, poprowadzili zbuntowane masy na straszne rzezie ludności
polskiej ¿żydowskiej; najokropniejsza z nich, rzeź humańska, pochłonęła
20 tys. ofiar. Powstanie (zwane koliszczyzną lub hajdamaczyzną) spełniło
swą rolę, uniemożliwiając konfederatom operacje na Ukrainie prawobrzeż­
nej i Podolu, potem jednak zaczęło być groźne i dla Rosji, mogło bowiem
łatwo przerzucić się na lewy brzeg Dniepru. Dlatego też oddziały rosyjskie
przystąpiły z kolei do tłumienia powstania, w czym pomagały im oczywiście
wojska koronne. Wydany władzom polskim Gonta poniósł śmierć.
Ostatecznym rezultatem wszystkich tych wydarzeń miał być pierwszy
rozbiór Polski. W toczącej się jednocześnie wojnie tureckiej Rosja odnosiła
zwycięstwo po zwycięstwie i zanosiło się na to, że mogą m.in. zostać do niej
przyłączone na stałe Mołdawia i Wołoszczyzna, co oznaczałoby początek
penetracji rosyjskiej w głąb Półwyspu Bałkańskiego i co wywołało duże za­
170
niepokojenie na dworze berlińskim i wiedeńskim. Nie chcąc za żadną cenę
dopuścić do realizacji takich perspektyw, Fryderyk II zaproponował podział
Rzeczypospolitej między Rosję, Prusy i Austrię. Katarzyna II wahała się przez
pewien czas, myśląc o całym terytorium polskim, wyraziła jednak zgodę,
przekonawszy się, że nie byłoby to takie całkiem proste. Na podstawie za­
wartej w 1772 r. konwencji rozbiorowej Rosja otrzymała północno-wschod­
nie tereny Rzeczypospolitej, leżące za Dźwiną i górnym Dnieprem, z Dyne-
burgiem, Połockiem, Witebskiem i Mohylewem.
Wypadki 1768 r. stały się bezpośrednią przyczyną wojny rosyjsko-turec-
kiej (1768-1774), pierwszej za panowania Katarzyny. Stosunki między obu
państwami zawsze były napięte, Rosja potrzebowała dostępu do Morza Czar­
nego, Turcja starała się wszystkimi siłami do tego nie dopuścić. W dotych­
czasowych konfliktach sytuacja kształtowała się różnie, bez jakichś zasadni­
czych i radykalnych zmian, których nie przyniósł i korzystny dla Rosji pokój
belgradzki. W 1768 r. Turcja zażądała od Rosji wycofania wojsk z teryto­
rium Rzeczypospolitej, a gdy nastąpiła odmowa, zaczęły się działania wo­
jenne. Przebiegały one na ogół korzystnie dla Rosji, choć przewlekały się
nadmiernie w pewnych okresach, prawdopodobnie z powodu niewystarcza­
jącego przygotowania obu stron. Mianowany głównodowodzącym Rumian-
cew, generał-gubemator Małorosji, zajął księstwa naddunajskie, Mołdawię
i Wołoszczyznę, odnosząc przy tym niejedno zwycięstwo nad wojskami tu­
reckimi. Wyruszyła z Kronsztadu flota rosyjska i opłynąwszy Europę poja­
wiła się na Morzu Egejskim w celu udzielenia pomocy powstaniu ludności
greckiej, jakie wybuchło na Morei i wyspach; wysadzone jednak na lądzie
desanty nie spełniły swego zadania. Aleksiej Orłów, brat ówczesnego fawo­
ryta carowej, rozgromił za to flotę turecką w Zatoce Czesmeńskiej, położo­
nej w cieśninie między wyspą Chios i wybrzeżem Małej Azji (1770); jed­
nym z głównych twórców tego zwycięstwa, które oddało w ręce Rosjan więk­
szość wysp całego archipelagu, był admirał Grigorij Spiridow.
W rok później wojska rosyjskie zajęły Krym i tylko nad Dunajem Turcy
trzymali się długo, gdy jednak w 1774 r. Rumiancew go przekroczył, gotów
do dalszego marszu na południe, zdecydowali się na zaprzestanie działań
wojennych. Potrzebne to było zresztą wówczas i Rosji, bądź co bądź wy­
czerpanej długotrwałą wojną i zagrożonej trwającym od roku powstaniem
chłopskim. Traktat pokojowy podpisano w osiedlu Kuczuk-Kainardżi (na­
zwa turecka, właśc. Kucziik Kajnardży, dziś Kajnardża, w północno-wschod­
niej Bułgarii). Rosja uzyskiwała wreszcie dostęp do Morza Czarnego na wą­
skiej przestrzeni między ujściem Dniepru i Bohu, łącznie ze znajdującą się
tam twierdzą Kinbum, ponadto zaś twierdze Kercz i Jenikale na wschodnim
Wybrzeżu Krymu, prawo do ufortyfikowania Azowa i do swobodnego prze­
jazdu okrętów handlowych przez Bosfor i Dardanele na Morze Śródziemne.
Chanat krymski uznano za niezależny od Turcji.
Rosja zwracała Turcji zajętą w czasie wojny Besarabię, Mołdawię, Wo­
łoszczyznę i wszystkie wyspy na Morzu Egejskim, lecz z bardzo istotnymi
171
zastrzeżeniami. Turcja musiała się zobowiązać do zapewnienia całkowitej
amnestii i tolerancji religijnej mieszkańcom księstw naddunajskich, godziła
się na to, że hospodarowie obu tych prowincji będą mogli utrzymywać w Kon­
stantynopolu pełnomocników i - co najważniejsze - przyznawała posłom
rosyjskim w Porcie prawo do występowania z interpelacjami w sprawach
związanych z Mołdawią i Wołoszczyzną. Również i mieszkańcy wysp archi­
pelagu otrzymali obietnicę amnestii i swobody wyznaniowej.
WOJNA CHŁOPSKA
Za Katarzyny II Rosja miała stać się widownią największego w swoich
dziejach ruchu antyfeudalnego - wielkiej wojny chłopskiej (1773-1775), któ­
ra ogarnęła całe środkowe i dolne Powołże oraz tereny położone na wschód
i północny wschód od Wołgi, między Jaikiem, Górami Uralskimi i Kamą. W po­
wstaniu wzięli udział chłopi i robotnicy z manufaktur uralskich, zarówno Ro­
sjanie, jak i ludność nierosyjska, Baszkirzy, Tatarzy, Czuwasze i Kałmucy.
Na wybuch powstania złożyło się wiele skomplikowanych przyczyn po­
zwalających się razem sprowadzić do nienormalnej i niemożliwej do znie­
sienia sytuacji ekonomicznej i społecznej mas. Nieustanne rozszerzanie przy­
wilejów szlacheckich pociągało za sobą dalszy wzrost eksploatacji ludności
poddanej, która ciągle burzyła się i w każdym nowym władcy - a było ich
przecież w XVIII w. niemało - upatrywała swego wyzwoliciela. Wierzono
bowiem jeszcze powszechnie w dobroć i sprawiedliwość carów, których tyl­
ko panowie rzekomo powstrzymywali ód pracy dla szczęścia ludu. Oburze­
nie i nienawiść doszły do zenitu, gdy obszarnicy, sami uwolnieni od wszel­
kich powinności służebnych, otrzymali prawo zsyłania na katorgę chłopów,
pozbawionych nawet prawa skarżenia się na swój los. Niesłowiańskie naro­
dy Powołża i Uralu, ograbione ze swoich ziem i też pozbawione jakiejkol­
wiek opieki prawa, były jak najbardziej skłonne do wystąpień. Chłopi pań­
stwowi musieli znosić samowolę i bezprawie urzędników, robotnicy manu­
fakturowi pracowali w nie dających się opisać warunkach, żyli w nędzy
i poniżeniu. Nadal trwał proces zbiegostwa, nieuchronny w takiej sytuacji,
która pogarszała się na skutek obciążeń podatkowych podczas wojny sied­
mioletniej i wojny z Turcją. Nie brakowało wreszcie konfliktów w środowi­
skach kozackich - starszyzna kozacka od dawna zmierzała do uzyskania przy­
wilejów szlacheckich id o wprzęgnięcia szeregowych Kozaków w jarzmo
poddaństwa.
W 1773 r. stanął na czele buntującego się kozactwa jaickiego Jemielian
Pugaczow. Był to Kozak doński, który brał udział w wojnie siedmioletniej
i tureckiej, potem przejściowo zwolniony z powodu kontuzji, nie wrócił
już do szeregów; ukrywał się w różnych miejscach. W 1772 r. aresztowano
go i osadzono w Kazaniu. W rok później uciekł z tamtejszego więzienia
i zjawił się wśród Kozaków jaickich, podając się za cara Piotra III, który
172
cudem miał uniknąć losu zgotowanego mu w 1762 r. przez małżonkę i spi­
skowców.
Jeszcze raz zatem wystąpi w historii Rosji Samozwaniec, choć różnice
między powstaniem Pugaczowa i odpowiednimi imprezami siedemnasto­
wiecznymi są dość istotne. Pugaczow przybrał imię Piotra III, ażeby poru­
szyć masy, które skłonne były uwierzyć we wszystko, byle tylko uwolnić się
od niemożliwej do zniesienia sytuacji. Znając dobrze nastroje, Pugaczow
orientował się, że może mu to zapewnić popularność, i wcale się nie zawiódł.
W bardzo krótkim czasie liczebność jego szczupłych początkowo' oddziałów
znacznie wzrosła, garnęli się do niego z różnych stron chłopi, ludzie pracują­
cy w manufakturach i hutach Uralu oraz przedstawiciele narodów nierosyj-
skich, przechodzili na jego stronę żołnierze. Nie uważano go oczywiście za
cara w bezpośrednim otoczeniu, lecz na całym terenie ogarniętym powsta­
niem, które przeobraziło się w prawdziwą wojnę chłopską, mówiono o nim
jako o Piotrze III. Podobnie jak przed stu laty Razin, Pugaczow wszędzie
rozsyłał swoje manifesty, podpisując je jako „wielki monarcha, car rosyjski,
imperator Piotr III”; manifesty wzywały do występowania przeciw panom,
do wypuszczania ludzi z więzień, do „rąbania głów i przelewania krwi” w wy­
padku stawiania oporu; zwolennikom obiecywano ziemię, łąki, wodę i wol­
ność religijną.
Pierwszym poważniejszym sukcesem Pugaczowa było zdobycie twier­
dzy Tątiszczewej nad górnym Jaikiem w jesieni 1773 r. Zaraz potem oddzia­
ły Pugaczowa przystąpiły do regularnego oblężenia największego rosyjskie­
go ośrodka administracyjno-wojskowego na wschodzie - Orenburga. Oblę­
żenie trwało przez całą zimę i wtedy właśnie wzrosła tak znacznie armia
powstańcza. Pugaczow i jego najbliżsi współpracownicy, wśród których zna­
leźli się też ludzie obdarzeni niemałymi talentami organizatorskimi i woj­
skowymi (ataman Czyka Zarubin, Baszkir Saławat Jułajew), próbowali swo­
je oddziały odpowiednio zorganizować, ale nie wychodziło to najlepiej; po­
wstanie przekształcało się w krwawą i okrutną wojnę chłopską, która objęła
wszystkie tereny za Wołgą, i nie mogło być mowy o opanowaniu żywioło­
wości ruchu, zakrojonego na taką skalę.
Zajęty wojną turecką rząd dopiero po pewnym czasie wysłał nad Jaik
znaczniejsze oddziały wojskowe. W marcu 1774 r. Pugaczow poniósł pod
Tatiszczewą dotkliwą porażkę i musiał odstąpić od oblężenia Orenburga.
Udało mu się jednak wycofać w możliwym porządku i poprowadzić swoje
oddziały na północ, aż do twierdzy Osa nad środkową Kamą (na południowy
zachód od Permu). Potem nastąpił marsz w dół Kamy ku Wołdze. W lipcu
Pugaczow, znowu ze znacznym oddziałem, znalazł się pod Kazaniem, gdzie
rozgorzały niezwykle zacięte walki, w trakcie których miasto uległo zupeł­
nemu zniszczeniu. Twierdza kazańska nie poddała się jednak Pugaczowo-
wi, a gdy znalazły się tam wojska carskie pod komendą generała Johanna
von Michelsohna, doszło do starcia zakończonego porażką powstańców. Wte­
dy Pugaczow przeszedł na prawy brzeg Wołgi i skierował się do Kurmysza
173
 nad Surą (na wschód od Niżnego Nowogrodu). Popłoch padł na szlachtę
z okolicznych powiatów, przekonaną, że to marsz na Moskwę. Tymczasem
Pugaczow niespodziewanie skręcił na południe i po zajęciu Sarańska i Pen-
zy doszedł znów do Wołgi pod Saratowem. Nie na wiele jednak się zdało
wzięcie Saratowa i nawet - nieco później - Carycyna. Kontynuując ten swój
pozornie zwycięski marsz, Pugaczow uchodził jednocześnie przed ścigają­
cym go bez przerwy Michelsohnem. Na południe od Carycyna Pugaczow
poniósł ostateczną klęskę i choć zdołał jeszcze zbiec w kierunku Jaiku, nie
dotarł już do tej rzeki; w czasie odwrotu wydano go wojskom rządowym.
Dostarczono go w klatce do Moskwy, poddano torturom i stracono w stycz­
niu 1775 r. Nieludzkie represje, egzekucje i katorga zakończyły tę ostatnią
wojnę chłopską w dziejach Rosji.
Zwycięzcy nie chcieli jednak ograniczyć się tylko do zemsty, uznając za
konieczne dalsze wzmocnienie systemu, który przecież uległ wstrząsowi
podczas wojny chłopskiej. Klasa rządząca nie mogła zapomnieć panicznej
trwogi, z jaką uciekali do Moskwy ziemianie, gdy Pugaczow posuwał się
w kierunku zachodnim. Zrozumiano jednocześnie, że terenowe władze ad­
ministracyjne są zbyt słabe i mało sprężyste, ażeby w takich wypadkach z po­
wodzeniem ingerować, i dlatego postanowiono przeprowadzić istotne zmia­
ny, które by wzmocniły położenie szlachty i jak najbardziej usprawniły sys­
tem zarządzania krajem.
W 1775 r. wydano ustawę o guberniach. Dotychczasowa ich struktura była
bardzo niezadowalająca, gubernie były zbyt wielkie i nadto różniły się mię­
dzy sobą pod względem obszaru, zaludnienia, warunków geograficznych itd.
Uwzględnienie wszystkich tych czynnikójy nie wchodziło oczywiście w ra­
chubę, jeden z nich można było przecież przyjąć za naczelne kryterium po­
działu. Za taką zasadę przyjęto liczbę ludności i podzielono kraj na 50 guber­
ni; każda liczyła około 300-400 tys. mieszkańców i dzieliła się na powiaty,
z liczbą mieszkańców od 20 do 30 tys. Gubernatorom dodano do pomocy
organy wykonawcze —zarządy gubemialne, odpowiednimi organami w po­
wiatach były tzw. niższe sądy ziemskie. Ta ostatnia nazwa trochę wprowadza
w błąd, gdyż chodziło tu w pewnym tylko stopniu o działalność sądową, a ra­
czej o kompetencje policyjne i porządkowe. Na czele niższego sądu ziem­
skiego stał sprawnik ziemski (isprawnik) łub kapitan-isprawnik, wybierany
przez szlachtę co trzy lata. W miastach funkcje te mieli pełnić (z nominacji)
tzw. horodniczowie. Niższe sądy ziemskie i ich naczelnicy nie mieli żadnej
właściwie samodzielności, podporządkowano ich bowiem całkowicie zarzą­
dom gubemialnym. Zarówno zarządy gubemialne, jak i niższe sądy ziem­
skie były zatem organami ogólnej administracji, a nie sądownictwa.
Nowa ustawa reformowała jednak również sądownictwo, wprowadzając
sądy powiatowe dla szlachty, miejskie (pod nazwą magistratów miejskich)
oraz niższe instancje sądowe dla chłopów państwowych. Od wyroku tych
sądów można było apelować do trybunałów sądu karnego i cywilnego, utwo­
rzonych w miastach gubemialnych. Na szczeblu guberni działały też wyższe
174
instancje sądowe, odpowiadające powiatowym: wyższy sąd ziemski dla
szlachty, magistrat gubemialny i wyższy sąd dla chłopów państwowych, „eko­
nomicznych” i innych, z wyjątkiem poddanych prywatnych.
Obok instytucji administracyjnych i sądowych wprowadzono jeszcze trzeci
pion - finansowy. Sprawy te miały się odtąd koncentrować w gubemialnych
izbach skarbowych (pod nadzorem wicegubematorów) i w powiatowych
kasach skarbowych.
Ustawa z 1775 r. miała wyraźnie stanowy charakter i dzięki temu poważnie
umacniała położenie szlachty. Nie skończyło się jednak na tym: w 1785 r. Ka­
tarzyna wydała tzw. przywilej zasadniczy (żałowannaja gramota), który był
największym osiągnięciem szlachty i jednocześnie punktem kulminacyjnym
w rozwoju rosyjskiej monarchii szlacheckiej. Szlachta otrzymywała ten przy­
wilej bez względu na narodowość, a więc także szlachta polska - na terenach
przyłączonych do Rosji po pierwszym rozbiorze, a potem i na innych, oraz
niemiecka w prowincjach nadbałtyckich.
Przywilej zasadniczy jeszcze raz potwierdzał dotychczasowe zdobycze
szlachty: władanie majętnościami ziemskimi i ludnością chłopską, prawo
do budowania zakładów przemysłowych w tych majętnościach, zwolnie­
nie od obowiązku służby państwowej i od podatków osobistych, prawo do
przekazywania majątków dzieciom. Szlachectwo, także przekazywane dzie­
dzicznie, można było utracić tylko na skutek popełnienia określonych prze­
stępstw, po wyroku wydanym przez sąd złożony z osób takiego samego
stanu, to samo dotyczyło ewentualnego pozbawienia majątku czy kary
śmierci; nie wolno było szlachcica karać chłostą. Otrzymywała też szlachta
prawo do samorządu terytorialnego. Organami jego miały być gubemialne
i powiatowe zebrania szlacheckie, wybierające gubemialnych i powiato­
wych marszałków szlachty. Nie powołano natomiast do życia jakiegoś ogól-
nopaństwowego zgromadzenia szlacheckiego, co musiałoby mieć charak­
ter polityczny i w pewnym stopniu mogłoby ograniczać absolutną władzę
monarszą.
Jednocześnie wydany został przywilej dla miast. Dokument ten ma zresz­
tą w znacznie mniejszym stopniu charakter przywileju, gdyż dominują w nim
postanowienia i przepisy organizacyjne. Znaczenie ich polega przede wszyst­
kim na tym, że odnoszą się do całej bez wyjątku ludności miast, od dawna
bardzo różnorodnej pod względem majątkowym, zawodowym i prawnym.
Przywilej dzielił wszystkich mieszkańców miast na sześć kategorii: 1. posia­
dacze budynków, parcel pod budynki czy w ogóle ziemi na terenie miast;
2. mieszkańcy reprezentujący kapitały od tysiąca do 50 tys. rubli; 3. rze­
mieślnicy (nie tylko majstrowie) zapisani do cechów; 4. osoby z innych miast
i kupcy cudzoziemscy przebywający stale na terenie miasta i oddający się tu
określonym zajęciom; 5. „znakomici” - osoby, które pełniły już wyższe urzędy
miejskie, uczeni, artyści - architekci, malarze, rzeźbiarze i kompozytorzy,
kapitaliści z majątkiem powyżej 50 tys. rubli, bankierzy z kapitałem ponad
100 tys. rubli, kupcy hurtowi nie posiadający sklepów i właściciele statków;
175
6. ludność „posadzka” - dawni mieszkańcy nie zaliczeni do żadnej z pierw­
szych pięciu kategorii, a zarobkujący w różny sposób. Tylko tę właśnie ostat­
nią grupę ludności nazywano odtąd „mieszczanami”; w stosunku do innych
używano bardziej szczegółowych określeń: „kupcy” lub „rzemieślnicy”.
Osoby zaliczone do drugiej kategorii dzielono na 3 gildie: pierwsza obej­
mowała właścicieli kapitałów od 10 tys. do 50 tys. rubli, druga od 5 tys. do
10 tys., trzecia od 1 tys. do 5 tys. rubli. Członkowie pierwszej i drugiej gildii
wolni byli od kar cielesnych, członkowie pierwszej gildii mieli prawo jeź­
dzić po mieście dwukonną karetą, członkowie drugiej gildii - dwukonną
kolasą, trzeciej - tylko jednokonkami, z wyłączeniem karet. W każdej gildii
posiadaczom większych kapitałów dawano pierwszeństwo przed osobami,
które miały ich mniej.
Mieszkańcy miast wybierali co trzy lata głowę miasta i radnych do Ogól­
nej Dumy Miejskiej, ta zaś wyłaniała spośród siebie sześcioosobową Dumę
Miejską, jako swój organ wykonawczy. Przywilej określał też kompetencje
i obowiązki tych Dum łącznie z trybem rozmieszczania przedstawicieli po­
szczególnych kategorii w sali posiedzeń i wyznaczaniem ich częstotliwo­
ści. W wyborach odgrywał dużą rolę cenzus majątkowy, jak najbardziej
charakterystyczny dla całej ustawy, w czym odzwierciedla się oczywiście
znaczny wzrost roli kapitału handlowego i rozwijających się coraz bardziej
manufaktur.
Jednym z następstw powstania Pugaczowa była likwidacja Siczy zaporo­
skiej w 1775 r., poj ęta zresztą nie j ako akcj a odwetowa (Kozacy siczowi w za­
sadzie nie mieli nic wspólnego z wojną chłopską); po prostu nie chciano wtedy
zachowywać żadnych wolnych organizacji. Umocnienia Siczy zburzono,
obszary do niej należące rozdano, Kozaków przesiedlono nad Kubań.
POLITYKA ZAGRANICZNA ROSJI W LATACH 1774-1796
W ósmym dziesiątku lat XVIII w. stosunki polityczne w Europie zaczęły
się znowu poważnie komplikować: nastąpił pierwszy rozbiór Polski, a rezul­
taty jego umocniły znacznie każde z państw rozbiorowych, najbardziej Pru­
sy, które przed dziesięciu laty wyszły mimo tylu trudności obronną ręką z woj­
ny siedmioletniej. Rosja dowiodła swojej siły militarnej zwycięstwem w woj­
nie tureckiej i można było przypuszczać, że Katarzyna II nie poprzestanie na
otrzymanym w Kuczuk-Kainardżi wąskim skrawku wybrzeża czarnomorskie­
go. Sprawy te śledziła z najwyższą uwagą przede wszystkim dyplomacja
austriacka, bardzo zainteresowana w możliwościach penetracji w głąb Pół­
wyspu Bałkańskiego. Zwycięstwo Rosji nad Turcją i przewidywane dalsze
konflikty mogły zapoczątkować proces wypierania Turków z półwyspu i dla­
tego musiało nastąpić zbliżenie Austrii i Rosji.
W 1775 r. Turcja musiała odstąpić Austrii Bukowinę, która od kilkuset lat
należała politycznie do Mołdawii. W 1777 r. wygasła panująca w Bawarii
176
rodzina Wittelsbachów, w związku z czym zarysowały się możliwości przy­
łączenia części tego kraju do Austrii, a czemu sprzeciwiły się m.in. Prusy.
Na tym tle wybuchła wojna sukcesyjna bawarska między Austrią i Prusami,
szybko jednak zakończona przy udziale dyplomacji rosyjskiej pokojem w Cie­
szynie w 1779 r. W rok później doszło do spotkania Katarzyny II z cesarzem
austriackim Józefem II w Mohylewie, gdzie obie strony zawarły sojusz wy­
mierzony przeciw Prusom i Turcji. W tymże 1780 r. Rosja ogłosiła „deklara­
cję o neutralności zbrojnej”. Chodziło o to, że w toczącej się wówczas woj­
nie amerykańskiej o niepodległość Anglicy starali się przeprowadzić bloka­
dę ekonomiczną zbuntowanych kolonii i realizując to postanowienie napadali
także na neutralne okręty. Deklaracja wysuwała zasadę wolności żeglugi i han­
dlu morskiego i podkreślała, że tylko przewożenie broni i amunicji może być
poczytywane za kontrabandę, a zaatakowanie neutralnych statków handlo­
wych może zostać uznane za powód do wojny.
„Deklaracja o neutralności zbrojnej” miała właściwie tylko demonstra-
cyjny charakter, mimo to jednak wpłynęła poważnie na podniesienie prestiżu
dyplomatycznego Rosji, którą poparły Holandia, Szwecja i Dania, później
także Austria, Prusy, Portugalia i Królestwo Obojga Sycylii. Wszystkie te
sukcesy dyplomatyczne utwierdzały jednak Katarzynę w przekonaniu, że da
się pomyślnie rozwiązać i najważniejszy problem —uzyskanie szerokiego
dostępu do Morza Czarnego, co oczywiście musiałoby pociągnąć za sobą
kolejną wojnę z Turcją.
W trakcie przygotowań do tej wojny zaczęto w wąskim kręgu najbliż­
szych doradców politycznych Katarzyny II mówić także o planach i zamie­
rzeniach sięgających o wiele dalej. Zarysowywano sobie perspektywę cał­
kowitego wyparcia Turków z Europy - w tym wypadku myślano o restytucji
cesarstwa greckiego ze stolicą w Konstantynopolu; północno-zachodnia część
Półwyspu Bałkańskiego miała przypaść Austrii, a Mołdawia i Wołoszczy­
zna przekształciłyby się w nowe państwo o charakterze buforowym - Dację.
Rosja zyskałaby oczywiście w przyszłym cesarstwie greckim jak najsilniej­
sze wpływy i kontrolę nad Bosforem i Dardanelami, tak że Morze Czarne
przestałoby być morzem zamkniętym; oznaczałoby to nieograniczone wprost
perspektywy dla handlu rosyjskiego z krajami położonymi nad Morzem Śród­
ziemnym. Wytypowano nawet kandydata na władcę nowego Bizancjum; był
nim drugi z kolei wnuk Katarzyny, Konstanty, urodzony w 1779 r. i w koleb­
ce już przeznaczony do tej roli - nawet nadano mu imię ostatniego imperato­
ra bizantyjskiego.
Autorstwo tego „projektu greckiego” łączy się z nazwiskami kilku ów­
czesnych dyplomatów rosyjskich, głównie zaś Grigorija Potiomkina, fawo­
ryta i długoletniego doradcy carowej. „Projekt grecki”, nigdy oczywiście nie
zrealizowany, słusznie oceniali historycy jako utopijny; i za wcześnie jesz­
cze było na podjęcie próby realnego wyparcia Turków z Półwyspu Bałkań­
skiego, i marzeń o restytucji cesarstwa greckiego trudno nie uznać za ana­
chronizm. Spotyka się jednakowoż w historiografii, zwłaszcza w ostatnich
177

latach, także sądy zupełnie odmienne: mianowicie że zaborczy charakter pla­
nów Katarzyny w odniesieniu do Turcji jest mocno przesadzony, że niesłusznie
tłumaczy się to wszystko nieustanną żądzą podbojów i nienasyconymi ambi­
cjami Potiomkina, że Rosja nigdy nie wysuwała realnych projektów rozbio­
ru Turcji i opanowania Konstantynopola. Twierdzenia te jednak odznacza­
j ą się bardzo słabą siłą przekonywającą i zgodzić się można tylko z tym,
że „projekt grecki” nigdy nie był jakimś oficjalnym aktem państwowym
i dlatego dotyczące go dane źródłowe, głównie indywidualne wypowiedzi
poszczególnych dyplomatów, często mają charakter niepełny i fragmenta­
ryczny.
Z projektu osadzenia Konstantego na tronie greckim prędko trzeba było
zrezygnować, ale nigdy nie zrezygnowała Rosja carska z dążeń do opanowa­
nia cieśnin czarnomorskich i zapewnienia sobie swobodnego wyjścia na
Morze Śródziemne. Sprawa ta nie utraci nic ze swojej żywotności podczas
każdej z wielu następnych wojen rosyjsko-tureckich i pozostanie jako tzw.
kwestia wschodnia jedną z najistotniejszych i aż do 1916 r. włącznie zawsze
aktualnych tendencji w rosyjskiej polityce zagranicznej.
W 1783 r. nastąpiło przyłączenie Krymu do Rosji. Zadanie to zlecono
Potiomkinowi, który zmusił do ustąpienia ostatniego chana i wprowadził
wojska rosyjskie na Krym. Aneksja objęła nie tylko sam Półwysep Krymski,
lecz oczywiście także i należące przedtem do chanatu obszary po północnej
i wschodniej stronie Morza Azowskiego oraz nad Morzem Czarnym, od Pe-
rekopu prawie do ujścia Dniepru. Zaraz potem powstała na terenie Krymu
gubernia taurydzka (Tauryda), a kierownictwo jej objął Potiomkin, który za­
początkował kolonizację tych terenów, przeprowadzaną z niezwykłą energią
i szybkością. Katarzyna hojnie rozdarowywała nowe ziemie, a Potiomkin
ściągał tam dziesiątki tysięcy chłopów z guberni centralnych; w ten sposób
działanie prawa pańszczyźnianego rozszerzyło się i na najdalsze kresy połu­
dniowe Rosji. Trudno uznać to za zjawisko normalne, lecz trzeba podkreślić,
że szybki wzrost zaludnienia stał się przyczyną poważnego ożywienia go­
spodarczego na tych terenach; wyrażało się ono w rozwoju stosunków han­
dlowych, w pojawieniu się floty rosyjskiej na Morzu Czarnym i w procesie
powstawania miast. W 1784 r. na miejscu osady tatarskiej Ak-Meczet (Biały
Meczet) na Krymie powstał nowy ośrodek administracyjny Taurydy - Sym­
feropol; w tymże roku otrzymał nazwę budowany już od 1783 r. „gród sła­
wy” - Sewastopol, na południowo-zachodnim cyplu półwyspu. Niedaleko
ujścia Dniepru, na prawym brzegu tej rzeki, powstał w 1778 r. Chersoń. Nie­
co później powstanie nad limanem Bohu Mikołajów (Nikołajew) i na wschód
od ujścia Dniestru - Odessa.
Przyłączenie Krymu do Rosji przesądzało właściwie sprawę nowego kon­
fliktu z Turcją. Kwestie te interesowały całą Europę, głównie zaś Anglię,
poważnie zaniepokojoną wzrostem potęgi Rosji i jej osiągnięć nad Morzem
Czarnym, toteż z uwagą obserwowano podróż Katarzyny II, która wiosną
1787 r. wybrała się na zwiedzenie Taurydy. Orszak towarzyszący carowej
178
odznaczał się wspaniałością i przepychem, towarzyszyli jej nawet dyploma­
ci zagraniczni, przybył do Kaniowa (nad Dnieprem, na południowy wschód
od Kijowa, terytorium wówczas jeszcze polityczne należące do Rzeczypo­
spolitej) na spotkanie z nią król polski, a do Chersonia cesarz austriacki. Po­
tiomkin dokazywał cudów, ażeby przedstawić wszystkie swoje osiągnięcia
i dowieść Katarzynie, że cała ludność tych terenów żyje w niezamąconym
szczęściu i najwyższym dobrobycie; w odpowiedniej odległości od drogi
ustawiano nawet dekoracje przedstawiające chaty wiejskie („wsie potiomki-
nowskie”), byle tylko kraj nie wydał się stepem. '
Niedługo po zakończeniu tej podróży carowej doszło istotnie do wybu­
chu drugiej wojny rosyjsko-tureckiej (1787-1792). Mianowany głównodo­
wodzącym Potiomkin spisywał się jednak gorzej, niż można było oczekiwać,
działania wojenne przewlekały się, wyczerpując obie strony. Sprzymierzona
z Rosją Austria prowadziła operacje też bez większego rezultatu. Flota rosyj­
ska została rozpędzona przez burzę na Morzu Czarnym, a ośmieleni powodze­
niami Turcy wysadzili nawet swój desant w pobliżu twierdzy Kinbum. Sytu­
acja kształtowała się wyjątkowo niepomyślnie, zwłaszcza że w 1788 r. wypo­
wiedziała jeszcze Rosji wojnę Szwecja. Obie strony prowadziły ją jednak
bez zbytniego zapału i po szeregu operacji na mniejszą tylko skalę wszystko
zakończyło się bez żadnych zmian terytorialnych pokojem zawartym w Varala
(w południowo-wschodniej Finlandii, 1790).
Było to już po długo oczekiwanym przełomie w wojnie tureckiej. W roku
1789 posiłkowany przez oddziały austriackie Suworow pobił Turków pod
Fokszanami (Focsani, miejscowość w południowej Mołdawii) i nad Rymni-
kiem (tamże, dopływ Seretu). W 1790 r. sytuacja Turcji jak gdyby znowu się
poprawiła, ponieważ umarł Józef II i Austria zawarła z nią oddzielny pokój;
Rosjanie jednak już nieustannie zwyciężali, zdobywając wiele twierdz turec­
kich, m.in. Kilię i Tulczę w rejonie ujścia Dunaju (położony na zachód od
ujścia Bohu Oczaków poddał się jeszcze w 1788 r.). Pod koniec 1790 r. Su­
worow wziął szturmem Izmaił - twierdzę w północnej części delty Dunaju,
powszechnie uważaną za nie do zdobycia. Ponieważ admirał Fiodor Usza-
kow zdobył nadto w walkach z nieprzyjacielską flotą panowanie na Morzu
Czarnym, wkrótce rozpoczęły się rokowania.
Traktat pokojowy podpisano w Jassach (we wschodniej Mołdawii) 9 stycz­
nia 1792 (29 grudnia 1791 s.st.) już bez udziału Potiomkina (umarł w 1791 r.)
i Suworowa, odwołanego przedtem z frontu mimo odniesienia tylu zwycięstw.
Rosja znów zanotowała duże korzyści, otrzymując ziemie leżące między
dolnym Bohem i dolnym Dniestrem oraz potwierdzenie warunków pokoju
w Kuczuk-Kainardżi i przyłączenia Krymu. Całe północne wybrzeże Morza
Czarnego znalazło się zatem w rękach Rosji; tereny przyłączone na mocy
traktatów pokojowych w Belgradzie (1739), w Kuczuk-Kainardżi i w Jassach,
zaczęto oficjalnie nazywać Nową Rosją.
Zajęta przez dhiższy czas wojnami Rosja nie mogła się mieszać w we­
wnętrzne sprawy Polski i dzięki temu prowadził bez przeszkód swoje obrady
179
Sejm Czteroletni, uchwalając 3 maja 1791 nową konstytucję. Próba usamo­
dzielnienia faktycznie zależnego kraju wywołała furię imperatorowej, która
oskarżała Polaków o szerzenie bezbożnych i rozwiązłych idei rewolucji fran­
cuskiej. Po zwycięskim zakończeniu wojny z Turcją, wykorzystując jako
pretekst konfederację targowicką, nakazała interwencję w Rzeczypospolitej;
przeważające wojska rosyjskie przełamały opór i w konsekwencji w 1793 r.
Rosja wraz z Prusami dokonały drugiego rozbioru Polski. Inicjatorka podziału
zagarnęła szmat wschodnich terytoriów Rzeczypospolitej między Dźwiną
a Prypecią i dalej na południe - Wołyń i Podole. Nie skrępowane niczym
rządy carskich generałów we wciąż jeszcze niepodległym państwie musiały
jednak wywołać rozpaczliwe odruchy obronne. Ponieważ, jak tłumaczyła to
Katarzyna, Kościuszko, podburzywszy Polskę, w swych kontaktach z po­
tworami rządzącymi Francją zamierza wszędzie rozsiewać na złość Rosji
bunt, skierowała ponownie swe wojska na zachód. Po zdławieniu insurekcji
Polska przestała istnieć; trzeci rozbiór (1795) oddawał Rosji Kurlandię, Li­
twę, Grodzieńszczyznę i zachodnią część Wołynia.
Ostatnie lata panowania Katarzyny II zbiegły się chronologicznie z wyda­
rzeniami rewolucyjnymi we Francji. Różnie reagowano na nie w Rosji, od ra­
dości i entuzjazmu wśród mieszczan, a częściowo też arystokratycznej mło­
dzieży, do poważnego niepokoju w kołach dworskich. Tak było, gdy nadeszła
wieść o zdobyciu Bastylii, taką postawę zajmowano jeszcze kilkakrotnie i póź­
niej w odniesieniu do różnych wydarzeń. Na dworze nie tylko oddawano się
obawom i nie myślano ograniczać się do pasywnego wyczekiwania. Rewolu­
cja zadawała absolutnej monarchii Burbonów i w ogóle całemu systemowi feu­
dalnemu ciosy coraz silniejsze, coraz bardziej brzemienne w następstwa i już
choćby w interesie samej tylko solidarności dynastycznej Katarzyna II musia­
ła pomyśleć o możliwościach udzielenia pomocy Ludwikowi XVI. Szybko
jednak nastąpił jego upadek, a potem egzekucja i wtedy od razu Rosja zerwała
stosunki dyplomatyczne z Francją; odwołano z Francji wszystkich przebywa­
jących tam Rosjan i polecono wyjechać z Rosji wszystkim Francuzom, jeśli
nie złożyli oświadczeń potępiających rewolucję. Przyjmowano natomiast chętnie
i gościnnie emigrantów francuskich, wśród nich obu braci Ludwika XVI, i da­
wano im wysokie subsydia pieniężne.
Nie doszło jednak do żadnej jawnej interwencji rosyjskiej przeciw re­
wolucyjnej Francji, choć wiadomo, że z polecenia Katarzyny czyniono
odpowiednie przygotowania i że miano wysłać na zachód korpus liczący
60 tys. żołnierzy. Uniemożliwiło interwencję przede wszystkim zaangażo­
wanie się Rosji w sprawy polskie w latach 1792—1795, a więc w okresie
kulminacji wypadków rewolucyjnych. W 1795 r. Rosja włączyła się do ko­
alicji przeciwfrancuskiej razem z Austrią i Anglią; wtedy właśnie zaczęto
przygotowywać korpus ekspedycyjny, lecz robiono to chyba bez zbytniego
pośpiechu, mijały miesiące, a nie podejmowano żadnej akcji. W trakcie tych
nadto długich przygotowań nastąpiła śmierć Katarzyny II, 6 (17) listopa­
da 1796.
180
PAWEŁ I
Następcą Katarzyny został jej syn Paweł I (1796-1801). Nowy car długo
czekał na władzę, stale odsuwany przez matkę od spraw państwowych i od
dworu, przez całe lata przebywający w Gatczynie (45 km na południowy
zachód od Petersburga), gdzie zajmował się musztrowaniem wojsk i urzą­
dzaniem defilad; pod tym względem przypominał dokładnie ojca, Piotra III.
Katarzynę uważał za uzurpatorkę, lecz póki żyła, nie zdradził się ani sło­
wem, rozmawiając o tym wyłącznie w kole swoich najbardziej zaufanych
dworzan. Obejmował tron jako człowiek dojrzały wiekiem (42 lata), lecz
rozgoryczony i rozdrażniony do ostatnich granic z powodu wieloletniego trzy­
mania go na uboczu i nieustannego okazywania mu niechęci i pogardy.
Przyczyny te musiały również zaważyć na sądach historycznych o Pawle I.
Powszechnie uważa się go —i po części niestety słusznie —za „szaleńca na
tronie”. Popędliwy, zawsze ponury i skłonny do wybuchu, nieobliczalny
w tych swoich porywach, car nie budził sympatii, raczej nieufność i lęk. Mniej
słusznie natomiast przypisuje się mu tendencje całkowicie przeciwne zamie­
rzeniom i pociągnięciom Katarzyny, zwłaszcza w dziedzinie polityki we­
wnętrznej. Nienawidzący rzeczywiście matki car przeprowadził wprawdzie
różne zmiany, których za życia Katarzyny nigdy by nie zrealizowano, wszyst­
kie one jednak miały charakter indywidualny i nawet w najmniejszym stop­
niu nie zmieniały samego systemu. Odeszli z dworu różni zausznicy, fawo­
ryci i ulubieńcy zmarłej carowej —tak jednak działo się na początku każdego
panowania; car urządził wspaniały pogrzeb Piotrowi III, wystawiając na warcie
honorowej u trumny ojca jego morderców. Wypuścił z więzienia Kościuszkę
i kilku wybitnych myślicieli rosyjskich - dałoby się jeszcze wyliczyć parę
podobnych zarządzeń, ale na tym koniec. Słusznie określono to wszystko
jako zmiany raczej w formie niż w treści.
Wydawał jednak Paweł także zarządzenia, którym i ze względu na treść
trudno nie przypisać określonej wagi. Wspomnieć tu trzeba przede wszyst­
kim o wydanym w 1797 r. manifeście, nazywanym dość umownie „manife­
stem o trzydniowej pańszczyźnie”. W dokumencie tym kategorycznie zaka­
zywano ziemianom zmuszania chłopów do pracy w niedziele z motywacją,
że pozostałe dni tygodnia, równo rozdzielone i poświęcone pracy własnej
chłopów i pracy na rzecz pomieszczyków, zupełnie wystarczą, jeśli chodzi
o wszystkie potrzeby gospodarskie. Manifest nie wprowadzał zatem trzy­
dniowej pańszczyzny, nie narzucał wcale obszarnikom takiego ograniczenia
eksploatacji chłopów, ale je przecież sugerował. Jest to w każdym razie pierw­
szy akt oficjalny, w którym nawet władza państwowa musiała dać wyraz ja­
kiejś trosce o losy - może nawet nie tyle chłopstwa, ile gospodarki rolnej.
Egzekwowanie powinności pańszczyźnianych bez żadnych ograniczeń przez
wszystkie dni tygodnia łącznie z niedzielami musiało prowadzić do ruiny
gospodarstw chłopskich i fatalnie odbijało się na całokształcie efektów pły­
nących z rolnictwa.
181
 Poczyniono również za Pawła pewne kroki w kierunku polepszenia sytu­
acji chłopów państwowych, zapowiadając zwiększenie użytkowanych przez
nich nadziałów ziemi i przeprowadzając reorganizację samorządu gminne­
go. Przy tym jednak nastąpiły surowe represje wobec uczestników buntów
chłopskich i kontynuowane przez cara na olbrzymią skalę rozdawnictwo dóbr
państwowych, łącznie z ludnością chłopską: Katarzyna miała rozdać pod­
czas swego dość długiego panowania 800 tys. chłopów, Paweł w ciągu czte­
rech tylko lat 400 tys., a jak chcą niektórzy - nawet pół miliona.
W stosunku do rewolucji francuskiej oraz do wszelkich liberalnych idei
i prądów Paweł był nieubłagany. W Rosji zapanowała bardzo surowa cenzu­
ra, zabroniono wyjazdów za granicę na studia, zakazano przywozu książek.
Nie zanosiło się natomiast początkowo na wojnę z Francją, gdyż Paweł ob­
jąwszy tron ogłosił neutralność i uchylił nadzwyczajny pobór rekruta, zarzą­
dzony w ostatnim roku panowania Katarzyny. Trwało to jednak niedługo.
Car, „obrońca tronów i ołtarzy”, musiał ulec naciskom dyplomacji angiel­
skiej i austriackiej i w 1798 r. wypowiedział Francji wojnę, do czego w nie­
małym stopniu przyczyniła się też sprawa Malty. Paweł objął protektorat nad
zakonem kawalerów maltańskich, a z końcem 1798 r. ogłosił się nawet jego
wielkim mistrzem - było to już po zajęciu Malty przez Napoleona, dokona­
nym podczas wyprawy do Egiptu.
W tej koalicji antyfrancuskiej znalazły się oprócz Rosji jeszcze Anglia,
Austria, Neapol i Turcja - jeden z nielicznych momentów w dziejach XVIII
i XIX w., kiedy Rosja i Turcja współdziałały z sobą w jednym obozie poli­
tycznym. Wojska rosyjskie wkroczyły do akcji na morzu i na lądzie; flota
rosyjska pod dowództwem admirała Uszakowa wyruszyła z Sewastopola
przez cieśniny i Morze Egejskie ku Wyspom Jońskim i wybrzeżu Italii; oku­
powane przez Francuzów Wyspy Jońskie poddały się Rosjanom. Ledwie kil­
ka miesięcy utrzymała się stworzona przez Francuzów w Neapolu Republika
Partenopejska, obalona w czerwcu 1799 r. przez powstańców, którym pomo­
gli m.in. żołnierze rosyjscy przetransportowani tu z wyspy Korfu. Liczniej­
sze rosyjskie siły zbrojne walczyły w północnych Włoszech pod wodzą Su-
worowa i na pograniczu austriacko-szwajcarskim pod komendą generała
Aleksandra Rimskiego-Korsakowa. Suworow pobił kilku generałów francu­
skich, zajął Mediolan i uwolnił całe niemal północne Włochy od Francuzów,
otrzymał jednak zaraz potem rozkaz wkroczenia do Szwajcarii i wyparcia
wojsk francuskich także stamtąd. Sytuacja pogorszyła się znacznie, bo nie
można było myśleć o normalnym zaopatrzeniu, a Rimski-Korsakow poniósł
druzgocącą klęskę w bitwie z wojskami gen. André Massény pod Zurychem
i musiał się w panice wycofać. Okrążony przez Francuzów Suworow zdołał
jednak wydostać się z matni i uratować kilkanaście tysięcy żołnierzy, z któ­
rymi przedarł się w niewiarygodnie trudnych warunkach przez Alpy na pół­
noc (październik 1799).
Wysiłek orężny Rosjan pozostał bez rezultatu, głównie z powodu niedo­
statecznej pomocy ze strony Austrii. Analogicznie zakończyły się operacje
182
przeciw Francuzom w Holandii, prowadzone przez Anglików i oddziały ro­
syjskie, przywiezione tam na statkach. Rozgniewany car wystąpił z koalicji
i odwołał wojska z zachodniej Europy, a po zamachu stanu Bonapartego,
wprowadzeniu konsulatu we Francji i po zajęciu Malty przez Anglików ze­
rwał z Anglią i zbliżył się do Napoleona. Na początku 1801 r. wydał nawet
Kozakom dońskim rozkaz maszerowania na Indie.
Były to jednak już ostatnie tygodnie życia i panowania Pawła I. Zerwanie
z Anglią i zwrot ku Francji nie wywołały entuzjazmu w kołach szlacheckich,
głównie dlatego, że nowa konstelacja polityczna wpływała bardzo ujemnie
na stosunki handlowe. Projekt fantastycznej wyprawy na Indie też przeraził
wszystkich - dostrzegano w tym znowu jedno z nieobliczalnych pociągnięć
władcy, który nieustannie zrażał sobie otoczenie brutalnym postępowaniem
oraz niespodziewanymi dymisjami i zsyłkami. Car sam gotował sobie zgu­
bę, nie licząc się z niczym i z nikim, m.in. zupełnie niepotrzebnie rozdrażnił
szlachtę, likwidując nadane jej przez Katarzynę kompetencje samorządowe.
Paweł był dwukrotnie żonaty. Z drugiego małżeństwa z księżniczką wir-
temberską Dorotą Augustą (po przejściu na prawosławie Maria Teodorów-
na) miał dziesięcioro dzieci, w tym czterech synów. Wydana w 1797 r. „usta­
wa o rodzinie cesarskiej” regulowała dokładnie wzajemne stosunki człon­
ków tej rodziny i określała sposób dziedziczenia tronu. Otrzymywał go po
ojcu najstarszy syn, jeśli nie było synów - najstarszy z braci, kobiety zaś
nabywały to prawo dopiero po wygaśnięciu linii męskiej. Mimo to rozcho­
dziły się pogłoski, że Paweł zamierza pozbawić wolności dwóch najstarszych
synów i adoptować księcia Eugeniusza wirtemberskiego. W atmosferze ogól­
nego lęku i niepewności o jutro zawiązano, nie bez inspiracji dyplomacji
brytyjskiej, spisek, na czele którego stanął generał-gubemator Petersburga, hra­
bia Peter von der Pahlen, a w którym udział wzięło kilku innych jeszcze do­
stojników, m.in. obsypywany przez Pawła łaskami generał Leontij von Ben­
nigsen i ostatni faworyt Katarzyny II Płaton Zubow. W noc z i ł na 12 mar­
ca (s.st.) spiskowcy wtargnęli do pałacu Pawła i zażądali od niego podpisania
aktu abdykacji; gdy odmówił, wywiązała się długa kłótnia, w trakcie której
doszło do bestialskiego morderstwa. Na tron wstąpił najstarszy syn Pawła, Alek­
sander, wtajemniczony uprzednio przez spiskowców w plan zamachu.
KULTURA ROSJI W XVIII WIEKU
Osiągnięcia kulturalne w pierwszej połowie tego stulecia łączą się bardzo
ściśle z reformami Piotra. W kręgu tych reform powstało wiele nowych szkół,
zaczęto drukować podręczniki, zastosowano pierwsze poważniejsze osiągnię­
cia w dziedzinie nauki i techniki, od 1725 r. rozwijała działalność Akademia
Nauk. Na horyzoncie naukowym, publicystycznym i literackim pojawiły się
nazwiska autorów dzieł prawdziwie nowożytnych, uwzględniających aktu­
alną problematykę i stan wiedzy z danego zakresu. Wspomniana już Księga
183
0 niedostatku i bogactwie Iwana Pososzkowa (1652-1726) przynosiła uza­
sadnienie ekonomicznej polityki Piotra I - merkantylizmu. Reform Piotra
bronił i pomagał mu w walce z reakcyjną częścią duchowieństwa arcybiskup
nowogrodzki Teofan Prokopowicz (1681-1736), autor traktatów politycz­
nych, a także utworów literackich. Wasilij Tatiszczew (1686-1750) był auto­
rem pierwszej kilkutomowej Historii Rosji od czasów najdawniejszych, do­
prowadzonej do roku 1558. Dzieło Tatiszczewa wykorzystywano w rękopi­
sie, drukowano je już po jego śmierci; ostatni tom, odnaleziony w XIX w. -
dopiero w 1848 r. Poeta Antioch Kantemir (1708-1744; syn Dymitra Cante-
mira, który w 1711 r. przeniósł się do Rosji) zapoczątkował rozwój satyry
rosyjskiej; w utworach swoich nie szczędził stanu szlacheckiego i z wyraźną
sympatią pisał o chłopach.
Najwybitniejszym uczonym XVIII w. i w ogóle chlubą nauki rosyjskiej
był Michaił Łomonosow (1711-1765), człowiek wszechstronnie utalento­
wany, który zajmował się wszystkimi właściwie gałęziami wiedzy, uprawia­
jąc ponadto działalność pedagogiczną i twórczość literacką. Pochodził z ubo­
giej rodziny rybackiej ze wsi koło Chołmogorów. Kształcił się w Kijowie,
Moskwie, Petersburgu i za granicą, w 1745 r. został profesorem chemii w Aka­
demii Nauk, był też głównym inicjatorem założonego w 1755 r. uniwersyte­
tu moskiewskiego. Interesowały go przede wszystkim fizyka i chemia: Ło­
monosow badał zjawiska elektryczne, cieplne i optyczne, sformułował zasa­
dę zachowania masy w reakcjach chemicznych, wyjaśniał istotę zorzy
polarnej. Prowadził badania geologiczne, zawsze zwracając uwagę na ich
zastosowanie w praktyce, ułożył m.in. instrukcję pouczającą, jak zbierać różne
rodzaje piasku, gliny i odłamki skalne - postulował przy tym prowadzenie
tych prac w całym imperium, ażeby przekonać się, jakimi bogactwami mine­
ralnymi kraj dysponuje. Imponował śmiałymi teoriami ruchów górotwórczych,
zjawisk wulkanicznych, genezy węgla, ropy i bursztynu, pisał również o że­
gludze morskiej i o wielu innych rzeczach, nie tylko z zakresu nauk przyrod­
niczych. Łomonosow zajmował się historią i językoznawstwem, był auto­
rem gramatyki rosyjskiej i wielu artykułów publicystycznych. W literaturze
pięknej utrwalił swoje nazwisko jako autor klasycystycznych ód i elegii. Jako
myśliciel reprezentował materialistyczną filozofię oświecenia, jako pedagog
1 działacz oświatowy poświęcał wiele czasu sprawie upowszechnienia oświaty
w Rosji; znano go również poza granicami Rosji i obdarzano wysokimi god­
nościami naukowymi.
Architektura pierwszej połowy XVIII w. to przede wszystkim budowa
i rozbudowa Petersburga, z takimi gmachami, jak Admiralicja, gmach Dwu­
nastu Kolegiów (dziś mieści się tam uniwersytet petersburski) i sobór Sw.
Piotra i Pawła (Pietropawłowski), czy wspaniałe pałace i parki w Carskim
Siole i Peterhofie. W malarstwie przeważały już w pełni motywy realistycz­
ne, np. u portrecistów Iwana Nikitina (ok. 1690-1741) i Andrieja Matwieje-
wa (1701-1739).
Za Katarzyny II nastąpił dalszy rozwój nauki i kultury, częściowo dzięki
184
istniejącym już dwóm głównym instytucjom naukowym - akademii i uni­
wersytetowi, częściowo niezależnie od nich. Epoka oświecenia zrodziła o wie­
le więcej czytelników, niż było ich kiedykolwiek przedtem, toteż nic dziwne­
go, że z 9,5 tys. książek wydanych drukiem w XVIII w. aż 8 tys. przypada na
lata 1762-1796. Ukazywały się wydawnictwa naukowe i publicystyczne,
utwory literackie i różnego rodzaju przekłady, głównie z francuskiego. Zało­
żone w 1765 r. Wolne Towarzystwo Ekonomiczne stało się na długie lata
siedzibą najwybitniejszych specjalistów z dziedziny nauk ekonomicznych
i agronomii, a wydawana przez nie seria „Prac” objęła do 1916 r. prawie trzysta
tomów. Bardzo duże postępy zanotowano w dziedzinie wynalazczości tech­
nicznej, choć znacznie gorzej przedstawiała się rzecz z zastosowaniem róż­
nych cennych wynalazków w praktyce, np. z maszyną parową Iwana Połzu-
nowa (1728-1766) czy z wieloma projektami zadziwiająco utalentowanego
samouka Iwana Kulibina (1735-1818).
Wiek XVIII przynieść miał również bardzo poważne rezultaty w dalszym
poznawaniu terenów azjatyckich oraz północnych i wschodnich dróg mor­
skich. Także władze centralne interesowały się coraz bardziej problemem
wykorzystania gospodarczego nowych terenów i możliwościami osadnictwa,
w związku z czym wyłaniała się przede wszystkim najważniejsza kwestia
dróg komunikacyjnych. W 1717 r. po raz pierwszy dotarto drogą morską
z Ochocka na Kamczatkę, czego nie potrafiono dokonać w kilku próbach
podjętych poprzednio; zdołano też wylądować na niektórych wyspach Ocea­
nu Lodowatego i Spokojnego. Jeszcze wcześniej, w 1711 r., dowiedziano się,
że za Półwyspem Czukockim znajduje się jakiś wielki ląd (Alaska).
Duże osiągnięcia zanotowano w dwu tzw. wyprawach kamczackich, któ­
rymi kierował Vitus Bering (1680-1741), żeglarz duński w służbie rosyj­
skiej. Podczas pierwszej wyprawy (1725-1730) Bering przepłynął cieśninę
dzielącą kontynent azjatycki od amerykańskiego; w trakcie długo trwającej
wyprawy następnej (1733-1743) wylądowano m.in. na jednej z wysp obok
Alaski, odkryto Aleuty i dotarto do największej z Wysp Komandorskich, gdzie
zaskoczyła Beringa śmierć. Pozostała po nim ogólna nazwa tych wysp (Ko­
mandorskie), także tej największej (Wyspa Beringa) oraz Morze Beringa i Cie­
śnina Beringa. W dziesięcioleciach następnych częstotliwość wypraw eks­
ploracyjnych staje się jeszcze większa.
W literaturze świetnie rozwinęła się satyra. Poeci i autorzy utworów sce­
nicznych odsłaniali i wyszydzali wady arystokracji i duchowieństwa, pięt­
nowali okrucieństwo w obchodzeniu się z ludnością poddaną, krytykowali
szlacheckie metody wychowawcze. Dwa najbardziej znane nazwiska na tym
polu to Dienis Fonwizin (1744-1792), autor komedii pt. Niedorostek (wysta­
wianej w Polsce jako Synalek szlachecki), i Gawriła Dierżawin (1743-1816).
Dierżawin, uważany za największego poetę epoki, pisał również ody filozo­
ficzne i utwory panegiryczne, piękne pod względem formy, ale nadto prze­
sycone patosem, np. oda na cześć Katarzyny II pt. Felica i najbardziej zna­
na oda pt. Bóg.
 W dobie ówczesnej dość jawnie pogardzano prozą, uważano bowiem, że
prawdziwa literatura może się odzwierciedlać tylko w poezji. Właściwe pra­
wa zapewnił prozie Nikołaj Karamzin (1766-1826), przedstawiciel senty­
mentalizmu w literaturze rosyj skiej, znany przede wszystkim j ako autor Bied­
nej Lizy, opowiadania o skrzywdzonej przez szlachcica dziewczynie wiej­
skiej . Był również Karamzin autorem wielu innych dzieł, m.in. wielotomowej
historii Rosji, twórczość ta jednak przypada już na wiek XIX. Najwybitniej­
szymi zaś historykami za czasów Katarzyny II byli Michaił Szczerbatow
(1733-1790) i Iwan Bołtin (1735-1792) - obaj zajmowali się głównie histo­
rią kraju ojczystego.
Rozwój architektury i rzeźby łączy się w tym czasie znowu, choć oczy­
wiście nie wyłącznie, z nieustanną rozbudową i upiększaniem stolicy Rosji.
Petersburg ciągle wzbogacał się najwspanialszymi budowlami i najlepszymi
rozwiązaniami architektonicznymi, dzięki czemu stał się jednym z najpięk­
niejszych i najbardziej efektownych miast w Europie. Obok wspomnianych
już gmachów Admiralicji, Dwunastu Kolegiów oraz soboru Pietropawłow-
skiego - sobór Św. Mikołaja (Nikolski), klasztor Smolny i znajdujący się przy
nim sobór Zmartwychwstania (Woskriesienskij), Pałac Marmurowy, Pałac Tau-
rydzki, Pałac Michajłowski (nazywany też Zamkiem Inżynierskim - w nim
właśnie dokonano zabójstwa cara Pawła), wspaniały Pałac Zimowy zbudo­
wany jako siedziba monarsza oraz pałace w Carskim Siole, Peterhofie, Gat-
czynie i Pawłowsku - to tylko niektóre z tych osiągnięć, które były rezulta­
tem pracy najlepszych współczesnych architektów rosyjskich i zachodnio­
europejskich: Wasilija Bażenowa (1737 lub 1738-1799), Matwieja Kazakowa
(1738-1812, budował szczególnie dużo w Moskwie), Giacomo Quarengui
(1744-1817), Bartolomeo Rastrelli (1700-1771, budował m.in. Pałac Zimo­
wy oraz pałace w Carskim Siole i w Peterhofie).
Malarstwo portretowe kontynuowało poprzednie realistyczne tradycje;
malarstwo pejzażowe miało daleko mniejsze znaczenie, było na ogół sztucz­
ne, twórcy dobierali tematy mitologiczne lub przedstawiali krajobrazy wło­
skie. Najwybitniejszym rzeźbiarzem epoki był Fiedot Szubin (1740-1805).
Rozwinęły się muzyka i teatr, zarówno w formie teatru pańszczyźnianego,
utrzymywanego przez niektórych arystokratów na swoich dworach, jak
i pierwszego teatru zawodowego, działającego od 1756 r. w Petersburgu pod
kierownictwem Fiodora Wolkowa (1729-1763), znakomitego aktora i dzia­
łacza na tym polu.
Postęp i rozwój w tak wielu dziedzinach życia nie mógł pozostać bez
wpływu na sposób myślenia, na stosunek do rzeczywistości. Więcej umiejąc,
ludzie lepiej rozumieli i wiele spraw wyraźniej dostrzegali, a choć znaczna
większość ówczesnych twórców reprezentowała w jakiś sposób interesy szla­
checkie, to jednak musiało w takich warunkach dojść także do ukształtowa­
nia się - po raz pierwszy - ideologii antypańszczyźnianej. Potężna Rosja
przeżywała swoje konflikty i sprzeczności, wynikające przede wszystkim
z określonego układu stosunków, między szlachtą i poddanymi, których los
186
musiał ściągać na siebie uwagę prawdziwych szermierzy rosyjskiego oświe­
cenia. Podnoszono te sprawy w literaturze pięknej, czasem nawet bez osło­
nek, pojawić się wkrótce jednak mieli znacznie śmielsi i skuteczniejsi w swoim
oddziaływaniu krytycy. Nikołaj Nowikow (1744-1818) tak dalece dał się
rządowi we znaki swoją krytyką systemu społecznego i obyczajowego prze­
prowadzaną na łamach wydawanych przez siebie czasopism satyrycznych,
że Katarzyna kazała go w 1792 r. aresztować; dopiero po jej śmierci wydo­
stał się Nowikow ze Schliisselburga.
O największy lęk przyprawił jednak carową Aleksandr Radiszczew (1749-
1802), prekursor kierunku, w którym później miało pójść wielu przedstawi­
cieli jednego całego pokolenia tej klasy. Starannie wykształcony, doskonale
obeznany z literaturą i filozofią francuską, Radiszczew przypatrywał się wni­
kliwie - pełniąc służbę państwową - otaczającej go rzeczywistości. W 1790 r.
wyszła jego książka pt. Podróż z Petersburga do Moskwy, autor przedstawił
w niej jak najwierniejszy obraz ówczesnej wsi rosyjskiej, nieludzko grabio­
nej przez szlachtę, dowodząc jednocześnie, że niewolnictwo deprawuje nie
tylko niewolników, lecz i panów, że szlachta jest warstwą zdegenerowaną mo­
ralnie i bezwartościową społecznie. Prawo pańszczyźniane jest sprzeczne ze
zdrowym rozsądkiem i z wszystkimi znanymi pojęciami prawnymi; musi za­
tem nastąpić jego zniesienie, a ziemia powinna należeć do tego, kto ją uprawia.
Radiszczew wydał tę książkę - podobnie zresztą jak wszystkie inne swo­
je utwory - anonimowo, co nie uchroniło go jednak od strasznych represji.
Katarzyna nazwała go buntownikiem gorszym od Pugaczowa, a treść książ­
ki - „rozsiewaniem zarazy francuskiej”. Radiszczewa aresztowano i posta­
wiono przed sądem, który wydał wyrok śmierci, zamieniony na zesłanie.
Wrócił dopiero za Pawła I, lecz już nie potrafił pogodzić się z warunkami
i w 1802 r. popełnił samobójstwo.
 X. PANOWANIE CARA
ALEKSANDRA I
REFORMY PIERWSZYCH LAT / ,
w j miak'v panujących spotykały się w Rosji
z różnymi reakcjami, rzadko jednak, a właściwie nigdy nie zdarzyło się, ażeby
towarzyszył temu entuzjazm, jak po wstąpieniu na tron Aleksandra I (1801—
1825). Nie chodzi tu oczywiście o całe społeczeństwo, raczej tylko o koła dwor­
skie, o szlachtę czy mieszkańców stolicy, którzy z natury rzeczy reagować
musieli na każdy przewrót pałacowy najbardziej bezpośrednio; masy ludności
przywiązywały znacznie mniejszą wagę do wszelkich zmian, wiedząc, że nie
poprawią one ich losu, chociaż zawsze osoba nowego władcy budziła pewne
nadzieje podsycane najróżnorodniejszymi pogłoskami. Może nawet w 1801 r.
nadzieje te były większe niż kiedykolwiek przedtem.
Nie było tajemnicą, że urodzonemu w 1777 r. Aleksandrowi Katarzyna II
od razu przeznaczyła następstwo po sobie, a Paweł miał być w jakiś sposób
pominięty. Zgodnie z panującą wówczas modą i swoim rzekomym kultem
ideałów oświecenia Katarzyna w takim właśnie duchu kazała wychowywać
ulubionego wnuka, dobierając mu specjalnych nauczycieli i - znowu zgod­
nie ze swoimi zamiłowaniami - nieustannie troszcząc się o to, ażeby prowa­
dzono naukę według ułożonych z góry instrukcji i programów. Głównym
wychowawcą młodego carewicza był przez dziesięć lat Francuz ze Szwajca­
rii, Frédérik César de Laharpe, prawnik z wykształcenia, liberał i republika­
nin z przekonań. Lekcji udzielały Aleksandrowi różne ówczesne znakomito­
ści, m.in. literatury i historii uczył go jeden z przedstawicieli tak modnego
w ówczesnym piśmiennictwie pięknym sentymentalizmu - Michaił Mura-
wiow. Cały ten system kształcenia, formalnie dość wszechstronny, odzna­
czał się jednakowoż pewną powierzchownością: Aleksander przyswoił so­
bie rozległą, acz nie głęboką wiedzę, opanował doskonale język francuski
i niemiecki, nauczył się wielu innych rzeczy potrzebnych przyszłemu mo­
narsze, lecz całego czasu naukom poświęcać przecież nie mógł.
Musiał brać udział w życiu dworskim, jeździć do Gatczyny i brać udział
w ćwiczeniach urządzanych przez ojca, a w 1793 r. nie ukończywszy jesz­
cze 16 lat musiał się ożenić z księżniczką badeńską Elżbietą.
Specyficzne warunki życia i system wychowawczy ukształtowały w spo­
sób bardzo niejednolity osobowość Aleksandra; od Laharpe’a i Murawiowa
nauczył się liberalizmu, a raczej tylko metod gładkiego rozprawiania na libe­
ralną modłę, na dworze przywykł do obłudy i pozy, lektura utworów literac­
188
kich wyrobiła w nim skłonność do patosu i fałszywej czułostkowości. Przeży­
cia gatczyńskie też odegrały swoją rolę, budząc w nim brutalność i bezwzględ­
ność, zawsze zresztą starannie maskowane - pod tym względem Aleksander
był prawdziwym mistrzem. Nie pozostała wreszcie bez wpływu i głębokich
następstw sytuacja, w jakiej objął władzę. Stało się to przecież po zamordowa­
niu ojca i wspomnienia o tym miały go stale prześladować, choć według nie­
których nie aprobował przedtem zbrodni i nie wiedział o takich zamierze­
niach - wtajemniczono go wyłącznie w plan zmuszenia Pawła do abdykacji.
Gdy obejmował władzę, pamiętano tylko o pozytywnych stronach jego
osobowości, tych, które uzewnętrzniał najchętniej, a gdy w pierwszym swo­
im manifeście zapowiedział powrót do systemu stosowanego przez „umiło­
waną babkę”, radość szlachty jeszcze bardziej się zwiększyła - właśnie Ka­
tarzyna II była przecież najgorliwszą orędowniczką przywilejów szlachec­
kich. Pierwsze pociągnięcia zdawały się potwierdzać wszystkie oczekiwania.
Przywrócono szlachcie odebrany przez Pawła samorząd, odsunięto najbar­
dziej nie łubianych dostojników, pozwolono wyjeżdżać za granicę, zniesio­
no zakaz przywozu książek, odwołano pułki kozackie, które z rozkazu Paw­
ła pomaszerowały na Indie. Podjęło na nowo służbę 10 tys. urzędników i ofi­
cerów, przedtem usuniętych z pracy, otworzyły się bramy więzień, wrócili
ludzie z zesłania, zlikwidowano straszną Tajną Ekspedycję (specjalny urząd
o kompetencjach tajnej policji, założony przez Katarzynę II), najsurowiej
zakazano stosowania tortur w śledztwie.
Żadne z powyższych zarządzeń nie podważało systemu, lecz wszystkie
były pożyteczne bądź przynajmniej celowe w danych warunkach. Nadzieje
ciągle rosły i utwierdzały się, zwłaszcza że zaczęto również mówić o pla­
nach reform zakrojonych znacznie szerzej. Likwidujący Tajną Ekspedycję
dekret podkreślał, że w należycie urządzonym społeczeństwie wszelkie prze­
winienia mogą i muszą być sądzone i karane tylko z mocy prawa, a nie w krę­
gu jakichś zamkniętych instytucji. Dlatego też powołano do życia komisję,
mającą się zająć uporządkowaniem prawodawstwa, oraz tzw. Radę Nieusta­
jącą, złożoną z 12 wysokich dostojników; celem jej miało być rozpatrywanie
projektów nowych ustaw i w ogóle pełnienie funkcji organu doradczego przy
osobie cara.
Rzeczywistość była nieco inna: ani komisja nie uporządkowała bardzo
już wtedy powikłanego ustawodawstwa rosyjskiego, ani Rada Nieustająca
nie mogła dokonać żadnych wielkich rzeczy. Najważniejszą rolę odegrać miał,
co prawda tylko w latach 1801-1803, tzw. Komitet Tajny, powołany do ży­
cia nie całkiem oficjalnie, a złożony z kilku ludzi także wprawdzie pocho­
dzenia arystokratycznego, ale jeszcze młodych i osobistych przyjaciół cara.
Do niektórych spośród nich przylgnęła reputacja „jakobinów”, ponieważ
w latach poprzednich dawali wyraz swoim sympatiom do rewolucji francu­
skiej, a w okresie działalności Tajnego Komitetu uważano ich za bardzo ra­
dykalnych liberałów. Najstarszy z nich, Nikołaj Nowosilcow, znany później
z najgorszej strony w historii Polski, miał 40 lat; pozostali - hr. Pawieł Stro-
 najwyżej: w prowincjach nadbałtyckich. Ponieważ i zaburzenia chłopskie
ganow, hr. Wiktor Koczubej i Polak ks. Adam Czartoryski, byli mniej więcej
występowały na tych terenach szczególnie często, zwłaszcza na przełomie
trzydziestolatkami. Podejrzewanie ich ojakobinizm stanowiło oczywiście
XVIII i XIX w., postanowiono podjąć jakieś kroki zaradcze. Zarządzenia
grubą przesadę; liberalizowali co prawda za młodu, lecz już ich (nie wszyst­
wydane w latach 1804-1805 zabraniały sprzedaży chłopów bez ziemi i uzna­
kich) sympatie ku rewolucji francuskiej należy uznać za bardzo powierz­
wały ich prawo do dziedzicznego władania swoimi gruntami, określając jed­
chowne. Wiadomo np., iż przebywający długo we Francji Stroganow działał
nocześnie sposób regulowania powinności chłopskich. Powszechne uwol­
w 1790 r. w klubie jakobinów, trudno jednak nie wziąć przy tym pod uwagę,
nienie ludności chłopskiej od poddaństwa na obszarach nadbałtyckich, tzn.
że liczył wówczas zaledwie 18 lat.
w Kurlandii, Inflantach i Estonii, nastąpiło w latach 1816-1819. Reforma ta
Członkowie Komitetu myśleli o różnych reformach, m.in. o jakiejś ogól­
przyniosła jednak chłopom łotewskim i estońskim pauperyzację, cała bowiem
nej „konstytucji”, w związku z czym zlecono nawet Radiszczewowi opraco­
ziemia uznana została za własność niemieckich głównie obszarników. Uzy­
wanie odpowiedniego projektu, uznanego potem za zbyt radykalny; miała to
skawszy wolność osobistą, chłopi tracili swoje dotychczasowe działki grun­
być jedna z przyczyn, które skłoniły Radiszczewa do popełnienia samobój­
tu i albo musieli wynajmować się do pracy, albo dzierżawić ziemię u panów;
stwa. Ostatecznie zatwierdzono kilka dekretów wprowadzających pewne
w obu wypadkach żądano najczęściej świadczeń o charakterze pańszczyź­
zmiany w zakresie władania ziemią, w stosunkach między obszarnikami i pod­
nianym zamiast czynszów pieniężnych, toteż w zmienionej sytuacji prawnej
danymi oraz reorganizujących administrację państwową. Z końcem 1801 r.
długo jeszcze utrzymywały się dawne stosunki.
ukazał się dekret zezwalający kupcom, mieszczanom i chłopom państwo­
Najwartościowsze dla kraju były niewątpliwie reformy w dziedzinie oświa­
wym kupować ziemię - bez prawa nabywania na własność chłopów podda­
ty i szkolnictwa. Pod tym względem zrobiono najwięcej i następstwa od­
nych. Nawet jednak niezależnie od tego zastrzeżenia dekret podważał w pew­
nośnych pociągnięć okazały się najtrwalsze dzięki systematycznej realiza­
nym stopniu wynikające z przywileju zasadniczego Katarzyny II wyłączne
cji projektów opracowanych częściowo przez Komitet Tajny, a częściowo
prawo szlachty do posiadania ziemi. W 1802 r. zlikwidowano kolegia i utwo­
przez nowe ministerstwo oświaty. Naprzód wydano ustawę ogólną, która
rzono osiem ministerstw: wojny, marynarki, spraw zagranicznych, sprawie­
ustanawiała cztery typy szkół: parafialne we wsiach, powiatowe, guber-
dliwości, spraw wewnętrznych, finansów, handlu i oświaty. To ostatnie nie
nialne (gimnazja) i uniwersytety. Całą Rosję podzielono na sześć okręgów
miało przedtem odpowiednika w systemie kolegiów i powołane zostało po
szkolnych pozostających pod zwierzchnictwem kuratorów; na terenie każ­
raz pierwszy jako urząd centralny. Koordynacją działalności ministerstw miał
dego okręgu utworzony miał zostać uniwersytet. Moskwa posiadała uniwer­
się zająć Komitet Ministrów, obradujący początkowo pod przewodnictwem
sytet od lat kilkudziesięciu, cztery następne zaczęły działalność: w 1802 r.
cara; w latach następnych przeprowadzano niejednokrotnie różne zmiany
w Dorpacie, 1803 - w Wilnie, 1804 - w Kazaniu i 1805 - w Charkowie.
w zakresie kompetencji i struktury tych instytucji. Komitet Ministrów nie sta­
Uniwersytet wileński tylko restytuowano - na miejscu dawnej Akademii
nowił rządu, w skład jego wchodziły zwykle też osoby nie będące ministrami,
Wileńskiej, a potem Szkoły Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego -
sami ministrowie odpowiedzialni byli osobiście przed carem. Za najwyższą
jako uczelnię polską. Wykładali w niej najwybitniejsi uczeni polscy tego
instytucję państwową uznano jeszcze raz Senat - dekretem wydanym jedno­
czasu: Leon Borowski, Józef Gołuchowski, Joachim Lelewel, Euzebiusz
cześnie z manifestem o utworzeniu ministerstw; w praktyce jednak tak się uło­
Słowacki, Jan i Jędrzej Śniadeccy, a uczyli się m.in. Mickiewicz, Słowacki
żyły warunki, że Senat pozostał tylko najwyższą instancją sądową.
i Kraszewski. Świetny rozwój tej uczelni trwał do powstania listopadowe­
W 1803 r. wydany został dekret „o wolnych oraczach”. Na podstawie go włącznie; zamknięto ją w 1832 r.
tego dekretu właściciele ziemscy mogli odtąd uwalniać chłopów od poddań­
Na uniwersytecie dorpackim wykładano niemal do końca XIX w. po nie­
stwa i przyznawać im określone nadziały gruntu za wykupem pieniężnym
miecku. Uczelnia ta również w pewnym stopniu kontynuowała stan daw­
w wysokości obopólnie ustalonej. Temu pierwszemu oficjalnemu odstępstwu
niejszy, jeszcze bowiem w 1632 r. król szwedzki Gustaw Adolf założył w Dor­
od niewzruszonego systemu poddaństwa można by przypisać pewne znacze­
pacie szkołę wyższą, w której prowadzono zajęcia, nie nazbyt regularnie, do
nie, choć praktyczne skutki były niewielkie: do 1825 r. uzyskało wolność
momentu utraty Inflant na rzecz Rosji. W Petersburgu założono początko­
z tego tytułu ledwie 47 153 chłopów - mniej niż 0,5% całej poddanej ludno­
wo tylko Instytut Pedagogiczny, przekształcony na uniwersytet w 1819 r.
ści imperium. Nawet rokujący tak skromne perspektywy dekret wywołał jed­ ^ szystkie uniwersytety otrzymały autonomię, z prawem wyboru rektorów
nak poważne obawy wśród ziemian, którzy początkowo dostrzegali w tym
i dziekanów oraz powoływania profesorów na nie obsadzone katedry. Oso-
nieomal zapowiedź całkowitego zniesienia poddaństwa. ,lw°ścią rosyjskiego systemu szkolnego było powierzenie uniwersytetom
Do tego było jeszcze bardzo daleko, lecz pierwsze nieśmiałe kroki musia­
nadzoru merytorycznego nad szkolnictwem danego okręgu, niezależnie od
no już wtedy poczynić. Utrzymanie systemu poddańczo-pańszczyźnianego
ompetencji kuratoriów; uniwersytet wileński wykonywał te funkcje w odnie­
stało się niemożliwe przede wszystkim tam, gdzie technika uprawy roli stała

191
190
sieniu do Litwy, Białorusi, Wołynia, Kijowszczyzny i Podola, a więc wszyst­
kich w zasadzie ziem utraconych przez Rzeczpospolitą w rozbiorach i przy­
łączonych do Rosji.
W strukturze szkolnictwa znalazły się jeszcze uczelnie o poziomie wyższym
niż szkoły średnie, ale nie będące uniwersytetami. Były to tzw. licea; utworzo­
no je w Carskim Siole, w Jarosławiu nad Wołgą, w Nieżynie (na południowy
wschód od Czemihowa), w Odessie i - z polskim językiem wykładowym -
w Krzemieńcu. Liceum Krzemienieckie nosiło do 1819 r. nazwę Gimnazjum
Wołyńskiego, a przetrwało do 1831 r. Powstanie tylu nowych szkół miało nie
dające się wprost ocenić znaczenie dla rozwoju oświaty i życia kulturalnego
Rosji. W tym samym czasie i w ścisłej łączności z zagęszczeniem się sieci szkol­
nej następuje także znaczne rozszerzenie działalności wydawniczej i wzrost
roli prasy, zwłaszcza że w 1804 r. znacznie złagodzono cenzurę.
WOJNY Z PERSJĄ, TURCJĄ, FRANCJĄ I SZWECJĄ
Aleksander I rozpoczął swoje rządy pod znakiem neutralności, odwołu­
jąc wyprawę na Indie i zawierając z Anglią w 1801 r. konwencję o przyjaźni.
Ówczesna sytuacja też w wysokim stopniu sprzyjała takiej polityce, gdyż
w tymże roku, parę miesięcy wcześniej, Francja i Austria podpisały traktat
pokojowy w Luneville, a rok później pogodziły się przejściowo Francja i An­
glia, zawierając pokój wAmiens. Wszystkie te pociągnięcia okazały się
wprawdzie tylko manewrami taktycznymi przed kolejną rozgrywką, lecz
w każdym razie Europa na pewien czas odetchnęła i m.in. dzięki temu moż­
na było zająć się w Rosji przygotowaniem i przeprowadzeniem tylu reform.
Nawet wtedy jednak sprawy polityczne nie traciły ani na chwilę swojej
wagi. Już bezpośrednio po wstąpieniu Aleksandra na tron musiano podjąć
decyzję w sprawie Gruzji. Od dawna panowały na terenie księstw gruziń­
skich bardzo skomplikowane stosunki; księstwa zachodniogruzińskie pozo­
stawały w zależności od Turcji, przy bardzo różnym zresztą stopniu tej za­
leżności, a Gruzja wschodnia, zjednoczona od połowy XVIII w., musiała
uznawać zwierzchnictwo Persji. Sprawa całkowitej aneksji tych ziem przez
Turcję i Persję była tylko kwestią czasu, co tłumaczy dostatecznie prorosyj-
ską orientację władców gruzińskich. Król wschodniej Gruzji, Herakliusz II,
uznał już w 1783 r. protektorat Rosji i zrzekł się prawa prowadzenia samo­
dzielnej polityki zagranicznej. Na początku 1801 r. Paweł I postanowił przy­
łączyć do Rosji wschodnią Gruzję, nie zdążył jednak już tego zrobić. Człon­
kowie Tajnego Komitetu sprzeciwiali się zamiarom dotyczącym Gruzji, mo­
tywując to koniecznością utrzymania dobrych stosunków z Anglią, ostatecznie
jednak przeważyło zdanie dostojników z Rady Nieustającej i we wrześniu
1801 r. Aleksander I wydał manifest o przyłączeniu wschodniej Gruzji do
Rosji i o usunięciu od władzy przedstawicieli panującej tam dynastii. W la­
tach następnych przyłączono jeszcze do Rosji - drogą bezpośrednich opera­
192
cji wojskowych - także księstwa w zachodniej Gruzji: Imeretię, Mingrelię
1 Gurię, oraz kilka chanatów we wschodniej Transkaukazji.
Zdobycze rosyjskie w Transkaukazji stały się przyczyną wojny z Persją
(1804-1813) i Turcją (1806-1812). Długotrwałe działania wojenne przynio­
sły zwycięstwo Rosji, która na podstawie zawartego z Turcją pokoju w Bu­
kareszcie otrzymała Besarabię i leżące na kaukaskim wybrzeżu Morza Czar­
nego Abchazję, Mingrelię (nazywaną także Megrelią) i Gurię - częściowo
przyłączone już przedtem, a częściowo zdobne podczas wojny. Traktat po­
kojowy z Persją w Giulistanie (we wschodniej Transkaukazji) przyniósł Ro­
sji północny Azerbejdżan i położony na północ od niego Dagestan.
Stosunki rosyjsko-francuskie, początkowo poprawne, szybko uległy zmia­
nie na gorsze. Gdy w 1805 r. doszło do utworzenia trzeciej koalicji przeciw
Napoleonowi, Rosja zgłosiła do niej akces, stając po stronie Austrii i Anglii.
W nowej sytuacji niezwykle ważna okazała się sprawa Prus, które nie miały
zamiaru przystępować do koalicji. Wtedy wystąpił z osobliwym planem
ks. Adam Czartoryski, ciągle jeszcze mający duży wpływ na cara. Plan ten
przewidywał m.in., że niezależnie od wojny z Napoleonem i konieczności
unicestwienia aspiracji Francji do hegemonii w Europie Rosja uderzy na Prusy.
Klęska Prus pozwoliłaby na odebranie im ziem polskich; po dołączeniu do
nich Galicji - Czartoryski łudził się, że Austria odstąpi ją dobrowolnie w za­
mian za kompensatę na Półwyspie Bałkańskim - car koronowałby się na
króla polskiego.
Wszystkie te projekty były bardzo skomplikowane i całkowicie utopijne,
lecz mimo to przez pewien czas uważano je w polskich sferach arystokra­
tycznych za realne. Nadzieje obróciły się wniwecz, gdy Aleksander I wyje­
chał do Poczdamu i zawarł z królem pruskim Fryderykiem Wilhelmem III
traktat, poprzedzony romantycznym zaprzysiężeniem sobie trwałej przyjaź­
ni obok sarkofagu Fryderyka II. Król pruski zobowiązał się w tym traktacie
do wzięcia udziału w koalicji, ale nie dotrzymał słowa, nie bardzo zresztą
nawet miał na to czas. Dnia 3 listopada stanęła umowa w Poczdamie, a już
2 grudnia wojska rosyjskie i austriackie, dowodzone przez gen. Michaiła Ku-
tuzowa, poniosły w spotkaniu z Napoleonem pod Austerlitz (dziś Sławków)
na Morawach całkowitą klęskę. Bezpośrednim jej następstwem było wystą­
pienie Austrii z koalicji i podpisanie przez nią pokoju z Napoleonem.
Dopiero w październiku 1806 r. Prusy wypowiedziały wojnę Francji, ale
zostały rozgromione w ciągu miesiąca. Dalsze operacje wojskowe odbywały
się już na ziemiach polskich i na terenie Prus Wschodnich, gdzie po długiej
przerwie wkroczyła znów do akcji armia rosyjska. Po kilku miesiącach cięż­
kich walk i wyniszczających bitwach pod Pułtuskiem, Gołyminem i Iławą
Pruską (niem. Eylau, dziś Bagrationowsk) Napoleon odniósł ostatecznie de­
cydujące zwycięstwo pod Frydlandem (dziś Prawdińsk w obwodzie kalinin­
gradzkim). Następstwem tego zwycięstwa był traktat pokojowy z Aleksan­
drem, zawarty w Tylży 7 lipca (25 czerwca s.st.) 1807. Warunki pokoju mogą
na pierwszy rzut oka budzić zdziwienie, wszystko jednak tłumaczy się tym,
193
że Napoleon zawierał układ z przeciwnikiem wprawdzie pokonanym, ale
jednocześnie potrzebnym - chodziło o włączenie Rosji do zespołu państw
biorących udział w blokadzie kontynentalnej Anglii. Dlatego nie doszło do
całkowitego rozgromienia Prus, na co Napoleon miał ochotę; ustąpił jednak
Aleksandrowi, wstawiającemu się za Prusami, które dzięki temu utraciły tyl­
ko znaczną część ziem zagarniętych w drugim i trzecim rozbiorze Polski.
Utworzono z nich Księstwo Warszawskie, wyłączając obwód białostocki,
który Napoleon oddał Rosji.
Rosja wychodziła więc z przegranej wojny nawet jeszcze z nabytkiem
terytorialnym, lecz nie wywołało to żadnego entuzjazmu w społeczeństwie
nawet wtedy, gdy doszedł drugi nabytek terytorialny - obwód tarnopolski,
podarowany Rosji w 1809 r. przez Napoleona za neutralność w kolejnej woj­
nie francusko-austriackiej. Blokada Anglii oznaczała zerwanie z nią stosun­
ków handlowych, zawsze korzystnych dla rosyjskich kupców, właścicieli
manufaktur i ziemian, Anglia bowiem była najlepszym odbiorcą rosyjskiego
zboża i różnych innych artykułów. Udział w blokadzie odbijał się ujemnie
na ekonomice Rosji i prędzej czy później musiało się to stać jedną z przy­
czyn konfliktu rosyjsko-francuskiego.
Pierwsze dwa lata po Tylży upłynęły jednak pod znakiem jak gdyby ni­
czym nie zamąconej przyjaźni. Napoleon dał Aleksandrowi wolną rękę w sto­
sunkach ze Szwecją: rezultatem tego była wojna rosyjsko-szwedzka (1808-
1809). W toku wojny Szwedzi ponosili same porażki, wojska rosyjskie zaję­
ły całą Finlandię i Wyspy Alandzkie, potrafiły przejść przez zamarzniętą
Zatokę Botnicką i zacząć operacje na terenie samej Szwecji. Pod wpływem
wieści o klęskach dokonano w Sztokholmie przewrotu pałacowego, zmuszono
do ustąpienia króla Gustawa IV Adolfa i ustanowiono regencję. Pertraktacje
pokojowe trwały dość długo i zakończyły się we wrześniu 1809 r. pokojem
zawartym w miejscowości Fredrikshamn (dziś Hamina w południowej Fin­
landii, nad Zatoką Fińską). Rosja otrzymywała całąFinlandię i Wyspy Alandz­
kie, przekształcone w tzw. Wielkie Księstwo Finlandzkie, z szeroką autono­
mią, m.in. z własnym sejmem. Naczelne zwierzchnictwo nad administracją
sprawował jednak cesarski generał-gubemator, kraj podzielono na gubernie
i wprowadzono rosyjski system monetarny. Finlandia stała się pierwszą w im­
perium prowincją konstytucyjną i dopiero pod koniec XIX w. zaczęły się
poważniejsze konflikty na tle tendencji do ograniczenia swobód tego kraju.
PLANY DALSZYCH REFORM. MICHAIŁ SPERANSKI
W 1807 r. zaczęła się kilkuletnia kariera jednego z wybitniejszych rosyj­
skich działaczy państwowych w XIX w. - Michaiła Speranskiego. Urodze­
nie nie kwalifikowało go do wysokich godności, był bowiem tylko synem
wiejskiego duchownego, wykształceniem jednak, zdolnościami i pracowito­
ścią przewyższał wielu współczesnych o głowę. Speranski dał się poznać
194
racując w aparacie państwowym; car zabrał go stamtąd, wciągnął do grona
swoich najbliższych doradców i polecił mu opracowanie generalnego pro-
ektu reform. Speranski ukończył prace w 1809 r., przedstawiając carowi swój
projekt, nazwany Wstępem do zbioru ustaw państwowych.
Główne założenia tego projektu polegały na wprowadzeniu - wzorem
teorii i praktyki Zachodu - podziału organów władzy na prawodawcze, wy­
konawcze i sądowe oraz na znacznym uproszczeniu struktury społecznej Rosji,
przy utrzymaniu nienaruszalności zarówno samowładztwa, jak i prawa
pańszczyźnianego. Władzę prawodawczą reprezentować miał nadal monar­
cha, któremu Speranski pozostawiał wyłączność w zakresie inicjatywy usta­
wodawczej, oraz tzw. dumy: gromadzkie na szczeblu najniższym, powiatowe,
gubemialne i Duma Państwowa. W skład dum gromadzkich wchodzili właści­
ciele ziemscy i przedstawiciele chłopów państwowych, którzy wybierali tzw.
zarząd gromadzki i delegatów do dum powiatowych; te z kolei wybierały
zarząd powiatowy i delegatów do dum gubemialnych, a one - zarząd guber-
nialny i posłów do Dumy Państwowej, która zajmować się miała przede
wszystkim rozpatrywaniem ustaw i projektów budżetu państwowego. Wła­
dzę wykonawczą sprawować mieli w terenie gubernatorzy i naczelnicy po­
wiatów, a na szczeblu gminy - wspomniane zarządy gromadzkie. Najwyższe
kompetencje wykonawcze należały do ministrów mianowanych przez cara.
Także i instytucje sądowe projektował Speranski jako czterostopniowe, od
gromadzkich do gubemialnych oraz Senat z kompetencjami sądu najwyż­
szego. Członkowie Senatu, wybierani przez Dumę Państwową i zatwierdza­
ni przez monarchę, sprawować mieli swoje funkcje dożywotnio.
Sugerując taką strukturę organów władzy Speranski obawiał się mimo
wszystko, że będzie ona zbyt luźna, i dlatego proponował pewne formy ści­
ślejszej kolegialności dla zespołu wszystkich ministrów, nadto zaś wystąpił
z wnioskiem o powołanie jednej całkowicie nowej instytucji - Rady Pań­
stwa. W skład jej wchodzić mieli mianowani przez cara dostojnicy oraz mi­
nistrowie z urzędu; działalność tego organu polegać miała na rozpatrywaniu
projektów ustawodawczych przed wniesieniem ich do Dumy Państwowej
oraz na kontrolowaniu zgodności z prawem w działaniach całego aparatu
państwowego. Rada Państwa miała się stać jedyną, spośród proponowanych
przez Speranskiego, instytucją rzeczywiście powołaną do życia (1 stycznia
1810). Prawie w tym samym czasie dokonano reorganizacji ministerstw, po­
wołując m.in. do życia ministerstwo policji.
Społeczeństwo chciał podzielić Speranski na trzy stany: szlachecki, śred­
ni i „lud roboczy”. Szlachta otrzymywała prawa polityczne, prawo (posiada­
ne już) do nabywania ziem zasiedlonych przez chłopów i do zajmowania się
działalnością przemysłową czy handlową bez narażania się na utratę szla­
chectwa. Stan średni to kupcy, w ogóle mieszczanie i chłopi państwowi, a „lud
roboczy” to chłopi stanowiący własność prywatną, robotnicy manufaktur
1 słnżba domowa. Wszystkie trzy stany otrzymywały prawa cywilne, tylko
dwa pierwsze - prawa polityczne (wybory do dum, udział we wspomnianych
195
już zarządach), tylko pierwszy stan - prawa wyjątkowe (prawo władania „du­
szami”). Trzeba tu przypomnieć, że w dawnej Rosji mieszczanami nazywa­
no tylko część ludności miejskiej, płacącej podatki: rzemieślników, drob­
nych kupców, właścicieli domów i innych.
Projekt Speranskiego zawierał również propozycje odnoszące się do po­
działu administracyjnego kraju. Speranski pozostawiał podział na gubernie,
domagając się tylko, ażeby pewne części imperium, które ze względu na
rozmiary i liczbę ludności trudno byłoby włączyć do normalnego systemu
gubemialnego, nazwać obwodami. Wchodziły tu w grę: Syberia, Kaukaz
z Gruzją i Krajem Astrachańskim, Kraj Orenburski, terytorium Kozaków
dońskich i Nowa Rosja.
Ewentualne wprowadzenie w życie reform Speranskiego niewątpliwie
usprawniłoby znacznie działalność całego aparatu państwowego, unowożyt-
niłoby jego podstawy i umożliwiłoby Rosji znacznie szybszy marsz po dro­
dze rozwoju kapitalistycznego —projekt bardzo wyraźnie zmierzał w tym
kierunku, przyznając prawa polityczne stanowi średniemu i w ogóle lan­
sując kryteria majątkowe w rozmaitych okolicznościach. Projekt zapowiadał
również znaczne ożywienie inicjatywy społecznej, co musiałoby nastąpić,
gdyby zaczęto wybierać do tylu dum i tylu zarządów terenowych. Podkreśla­
ne niejednokrotnie w historiografii sowieckiej zarzuty w odniesieniu do utrzy­
manych przez Speranskiego instytucji samo władztwa i poddaństwa - są
anachroniczne; był dopiero początek XIX w., projekt Speranskiego stanowił
pierwsze właściwie odzwierciedlenie myśli konstytucyjnej w Rosji, a powstał
przecież z inicjatywy samowładnego mQnarchy, któremu nie można było przed­
stawiać rewolucyjnych propozycji. Nawet te propozycje Speranskiego ochrzczo­
no mianem ultraradykalnych, w obawie że będzie to wstęp do ograniczania
dotychczasowych przywilejów szlachty. Toteż nie dawano spokoju Speran-
skiemu, nieustannie przeciw niemu intrygowano i różnymi sposobami podwa­
żano jego pozycję; w marcu 1812 r. car musiał dać mu dymisję i wydalić
ze stolicy na zesłanie do Niżnego Nowogrodu. Po paru latach powierzono
Speranskiemu stanowisko gubernatora Penzy, potem Syberii, a w 1821 r. twórca
pierwszego planu reform o charakterze konstytucyjnym wrócił do Petersbur­
ga, lecz miał się już odtąd zajmować innego rodzaju działalnością.
WOJNA 1812 ROKU I JEJ NASTĘPSTWA
Stosunki rosyjsko-francuskie ulegały coraz wyraźniej zmianie na gorsze,
począwszy przynajmniej od 1810 r. Sprawa blokady kontynentalnej stano­
wiła oczywiście najistotniejsze źródło zadrażnień, choć nie jedyne. Dla Na­
poleona blokada miała znaczenie tylko o tyle, o ile państwa biorące w niej
udział chciałyby ją realizować jak najbardziej rygorystycznie, wszelkie zaś
odstępstwa obracały system blokady wniwecz. Przekonawszy się, że Holan­
dia nie dość ściśle realizuje jego zalecenia, Napoleon wcielił ją do Francji,
196
■ h czac wcale na to, że królem holenderskim był jeden z jego braci. Gdy
¡1IC a j miasta północnoniemieckie zaczęły się w różnych formach uchy-
i S' Qnd postanowień o blokadzie, przyłączone zostały z kolei do Francji: Bre-
Hamburg, Lubeka, część Hanoweru i księstwo oldenburskie. Nie można
iTło iednak dokonać aneksji Rosji, która właściwie odstąpiła w tym czasie
d blokady, szeroko otwierając swoje porty dla wszystkich tzw. okrętów neu-
° ainych i komplikując stosunki handlowe z Francją przez wprowadzenie
nowej taryfy celnej. Miał Napoleon kłopoty i z Oldenburgiem - rodzina pa­
n u j ą c y c h tam książąt spokrewniona była z carem, który aneksję tego księ­
stwa poczytał za osobistą obrazę. Tak samo zareagował cesarz Francuzów,
gdy rozwiódłszy się z Józefiną Beauhamais zwrócił się do dworu petersbur­
skiego z prośbą o rękę Anny, siostry Aleksandra I, i spotkała g a odmowa.
Nie brakowało i innych powodow do konfliktu: nie była korzystna dla Rosji
działalność dyplomacji francuskiej w Konstantynopolu i w Teheranie pod­
czas wojny rosyjsko-tureckiej i rosyjsko-perskiej, nie mógł wreszcie pogo­
dzić się Aleksander I z Napoleonem, gdy chodziło o sprawę polską.
W kwietniu 1812 r. car zażądał wycofania wojsk francuskich z terytorium
Księstwa Warszawskiego i z Prus. Nastąpiła oczywiście odmowa, a rezulta­
tem jej mógł już być tylko konflikt zbrojny, do którego Napoleon przygoto­
wywał się od pewnego czasu. Cesarz planował rozegrać kartę polską i pro­
klamować restytucję przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, która w przyszło­
ści miała z pomocą Francji zaszachować i zmusić Rosję do uległości. W dniu
24 czerwca n.st. Wielka Armia, licząca około 400 tys. żołnierzy, a złożona
z wojsk francuskich, polskich (V Korpus dowodzony przez ks. Józefa Ponia­
towskiego), włoskich, saskich i działających z demonstracyjną ostrożnością
na skrzydłach frontu posiłkowych oddziałów pruskich i austriackich, rozpo­
częła ofensywę, przekraczając Niemen i Bug. Wojska rosyjskie liczyły naj­
wyżej 200 tys. żołnierzy, może tylko nieco więcej; przewaga Rosjan polega­
ła na znajomości terenu, a mogła jeszcze polegać na zastosowaniu odpowied­
niej taktyki. Wybrano zresztą rzeczywiście najrozsądniejszą: nie dać się
sprowokować, przynajmniej jak długo będzie można, do generalnej bitwy.
Dwie armie rosyjskie cofały się ostrożnie, starając się w trakcie tego zada­
wać nieprzyjacielowi jak najwięcej strat. Główną armią dowodził inicjator
tej strategii gen. Michaił Barclay de Tolly, minister wojny w latach 1810
1812, który odstępował planowo od linii Niemna na wschód w kierunku
Witebska. Na odcinku położonym dalej na południe powtarzał taki sam ma­
newr Piotr Bagration, a linię równoległą do środkowego Bugu utrzymywał
generał Aleksandr Tormasow.
Od tej strony nie stać jednak było Francuzów na jakieś silne uderzenie,
zresztą ewentualne natarcie w tym kierunku prowadzić mogło tylko na błota
poleskie bądź —z dużymi okrążeniami —na Kijów, który z wielu względów
zupełnie nie wchodził w rachubę. Korpusy Napoleona parły na wschód w ślad
za ustępującymi armiami Barclaya de Tolly i Bagrationa, zbliżając się coraz
bardziej do Moskwy. Według wszelkiego prawdopodobieństwa nie leżało to
197
 w pierwotnych planach Napoleona, który na pewno liczył na możliwość sto­
czenia generalnych bitew już w pierwszym okresie wojny, a wierząc w swo­
ją szczęśliwą gwiazdę wierzył jednocześnie, że żadnej takiej bitwy nie prze­
gra. Szybki marsz, zadanie Rosjanom druzgoczącej klęski i natychmiastowe
zmuszenie ich do zawarcia pokoju —takie były plany. Tymczasem żadnej
z cofających się armii rosyjskich nie zmusił do bitwy, co więcej, nie potrafił
przeszkodzić temu, że obie zdołały się połączyć w rejonie Smoleńska.
Gdyby wtedy doszło do prawdziwego walnego starcia, sytuacja Rosjan
byłaby już znacznie lepsza, lecz mimo to, po wydaniu wstępnego boju o mia­
sto, cofano się nadal. Podejmując takie decyzje, dowódcy rosyjscy wykazali
podziwu godną roztropność i hart ducha, ponieważ nie należy sądzić, że sto­
sowana przez nich taktyka cieszyła się popularnością. W Rosji wierzono
w zwycięstwo, lecz mimo wszystko społeczeństwo nie mogło nie poddawać
się przygnębieniu, a nawet przerażeniu. Wróg zbliżał się do starej stolicy
kraju. W Petersburgu toczono gorączkowe dyskusje nad tym, co należy robić
i czym to wszystko się skończy, wielu działaczy państwowych doradzało ra­
dykalną zmianę metod prowadzenia walki, niektórzy nawet nazywali takty­
kę cofania się tchórzostwem. Wysuwano też zarzuty pod adresem „Niemca”
- Barclaya de Tolly (pochodził z rodziny szkockiej), w rzeczywistości do­
brego Rosjanina i doskonałego dowódcy, weterana wielu wojen.
Na początku sierpnia Francuzi wkroczyli do opustoszałego i spalonego
Smoleńska. Armia Napoleona doznała już poważnego osłabienia, nie dyspo­
nowała żywnością, nie miała paszy dla koni. Wraz z wojskiem rosyjskim ucho­
dziła na wschód ludność, nie pozostawiając prawie nic po sobie. Ci, którzy
musieli pozostać na terenach okupowanych przez nieprzyjaciela, albo chronili
się wraz z dobytkiem w lasach, albo odmawiali Francuzom jakiejkolwiek po­
mocy czy nawet jakichkolwiek informacji. Zaczęły się tworzyć grupy party­
zanckie, napadano na mniejsze oddziały francuskie i unicestwiano je lub brano
w niewolę. Bohaterem okrutnej z obydwu stron wojny partyzanckiej stał się
Dienis Dawydow, dowódca lotnego oddziału kawalerii działającego na tyłach
frontu. Lud rosyjski, mimo że strasznie uciskany przez rodzimych obszarni­
ków, występował coraz bardziej zdecydowanie przeciw najeźdźcom mówią­
cym niezrozumiałym językiem i przybyłym nie wiadomo skąd, ażeby zgnębić
i pozbawić wolności Rosję. Istotną rolę odegrała tu i Cerkiew piętnująca cesa­
rza Francuzów jako antychrysta i wzywająca do walki z najazdem.
Ostatecznie jednak car musiał ulec naciskowi i 8 (20) sierpnia mianował
głównodowodzącym Kutuzowa, także weterana wojen tureckich, uczestnika
słynnego szturmu na Izmaił w 1790 r. i kampanii przeciwnapoleońskiej
w 1805 r., zwycięzcę w ostatniej, dopiero co zakończonej wojnie z Turcją.
Kutuzow gotów był cofać się dalej, rozumiejąc, że musi to przynieść Francu­
zom nieuchronną zgubę, ale nie po to go powołano. Rosja domagała się oca­
lenia Moskwy, a niepodobna było tego zrobić bez stoczenia generalnej bi­
twy; Kutuzow zdecydował się na nią, postanawiając tylko uczynić to w naj­
dogodniejszym miejscu. Pod wsią Borodino, w odległości 110 km na zachód
198
, Mos]<;wy, spotkały się armie rosyjska i francuska, liczące po około 130
ż o łn ie rz y i p o 600 d z ia ł. Z a c ie k ła i k rw a w a b itw a , sto c z o n a 26 sie rp n ia
f 7 w rz e śn ia ), p rz y p ra w iła o b ie strony, sz c z e g ó ln ie R o sja n , o o g ro m n e straty.
N a p o le o n o w i n ie u d a ło s ię je d n a k , ja k z a m ie rz a ł, z d ru z g o ta ć p rz e c iw n ik a .
P o b ity i w y k rw a w io n y , a le n ie ro zb ity , K u tu z o w , n a g ro d z o n y r a n g ą fe ld m a r­
szałk a, z n o w u n a k a z a ł o d w ró t, a F ra n c u z i p o m a s z e ro w a li n a M o sk w ę , le cz
o g ó ln ie sy tu a c ja z m ie n iła się w y ra ź n ie n a ic h n ie k o rz y ś ć - stra t p o n ie s io ­
n y ch w sta rc iu b o ro d iń sk im n ie m o g li ż a d n ą m ia rą u z u p e łn ić , a d u c h b o jo w y
w ich sz ereg a ch z n a c z n ie o sła b ł. W ty m se n sie B o ro d in o b y ło su k c e se m stra ­
tegii B a rc la y a i K u tu z o w a .
W tydzień po bitwie pod Borodino wojska francuskie wkroczyły do Mo­
skwy - Kutuzow potrafił zdobyć się na heroiczną w danych warunkach de­
cyzję i pozostawił nieprzyjacielowi to miasto, też ogołocone niemal zupełnie
z ludności. Pozorny triumf Napoleona był jednak dosłownie początkiem koń­
ca. Rosjanie nie prosili o pokój, wysuwane przez Napoleona propozycje po­
zostały bez odpowiedzi, żołnierze francuscy ulegali demoralizacji, grabili
magazyny i składy, gdzie jednak oprócz wina niewiele już mogli znaleźć,
a nadmierna jego konsumpcja nie sprzyjała utrzymaniu dyscypliny. Wysyła­
ne na prowincję po żywność i furaż oddziały francuskie zwykle wracały z ni­
czym lub przepadały bez wieści - ruch partyzancki rósł i potężniał. Najwięk­
szą tragedią był pożar Moskwy, wzniecony na rozkaz jej gubernatora, Fiodora
Rostopczyna, ażeby jak najbardziej utrudnić sytuację Francuzom; historiogra­
fia sowiecka przez lata wypierała się tego faktu. A tymczasem armia Kutuzo­
wa krzepła i zbierała nowe siły, nieustannie uzupełniana rekrutami z pospo­
litego ruszenia (narodnoje opołczenije) i ochotnikami, niejednokrotnie ludź­
mi bardzo młodymi, którzy ogarnięci powszechnym zrywem patriotycznym
uciekali nawet z domów rodzinnych, żeby zaciągnąć się do szeregów. I wresz­
cie - nadciągała przerażająco sroga zima.
W takiej sytuacji Napoleon musiał po pięciu tygodniach przebywania
w Moskwie nakazać odwrót. Chciał ominąć ogołocony do cna szlak smoleń­
ski i skierował się na południe, drogą na Kaługę, lecz nie mógł kontynuować
odwrotu w tym kierunku wobec silnego oporu Rosjan. Cofano się zatem tymi
samymi drogami co poprzednio, ponosząc z każdym dniem większe straty
pod nieustannymi ciosami żołnierzy i partyzantów rosyj skich. Przeprawa przez
Berezynę dopełniła reszty, chociaż Rosjanie nie wykorzystali sytuacji w stu
procentach; można było otoczyć i unieszkodliwić całą armię Napoleona, który
działając z nadzwyczajną wprost energią i sprężystością, przecież zdołał oca­
lić kilkadziesiąt tysięcy ludzi i głównie dzięki temu, choć również w wyniku
dodatkowych mobilizacji, potrafił prowadzić działania wojenne jeszcze przez
niemal półtora roku.
Wyparcie Francuzów z granic Rosji nie zakończyło wojny, armia rosyj­
ska poszła dalej na zachód. Od razu porzuciły sprawę Napoleona Prusy; pierw-
szy sygnał do odstępstwa dał dowódca korpusu posiłkowego generał Hans
York von Wartenburg, który zawarł w Taurogach konwencję z rosyjskim ge­
199
 nerałem Iwanem Dybiczem (właściwie Johann von Diebitsch und Norden,
Niemiec z pochodzenia). Akt ten wielokrotnie później przypominano i czczo­
no dla celów politycznych i propagandowych, uznając go za początek trwa­
jącego później przez wiele lat związku i sojuszu politycznego rosyjsko-
pruskiego, a następnie i radziecko-niemieckiego. W Berlinie jednak i w in­
nych miastach stacjonowały jeszcze garnizony francuskie, król Fryderyk
Wilhelm III ociągał się więc z formalnym wystąpieniem przeciw Napoleono­
wi; uczynił to jednak wreszcie w marcu 1813 r., po czym zjednoczone siły
rosyjsko-pruskie wyparły Francuzów za Łabę. W dniu 16 (28) kwietnia umarł
w Bolesławcu Kutuzow, a z nowym, nie najlepszym dowództwem sojuszni­
ków Napoleon dał sobie łatwo radę, zjawiając się z nowymi siłami na froncie
i zwyciężając pod Lutzen w Saksonii i pod Budziszynem. Potem nastąpił dłuż­
szy rozejm i różne bezowocne rokowania, a w sierpniu ukształtowała się ostat­
nia koalicja przeciwnapoleońska, w której skład obok Rosji i Prus weszły Au­
stria, Anglia i Szwecja. W październiku Napoleon, stawiwszy początkowo
z wielkim powodzeniem czoła przeważającym siłom sprzymierzonych pod Lip­
skiem („bitwa narodów”, 16-19 października 1813), poniósł, w wyniku źle
przeprowadzonego manewru odwrotowego ciężką klęskę. Na tydzień przed­
tem opuścili go Bawarzy, a w trakcie bitwy - wojska saskie, tylko Polacy po­
zostali mu wierni do końca, osłaniając odwrót armii francuskiej; podczas od­
wrotu zginął przy przeprawie przez Elsterę książę Józef Poniatowski.
Niedługo potem wojska koalicji wkroczyły do Francji i mimo podejmo­
wanych przez Napoleona rozpaczliwych prób obrony zajęły Paryż. Kilkuna­
stoletnia epopeja militarna skończyła się abdykacją cesarza Francuzów,
a sprzymierzeńcy zwołali kongres do'W iednia dla ostatecznego ustalenia
nowej konstelacji politycznej w Europie.
W osobie cara i jego najbliższych doradców Rosja odegrała bardzo waż­
ną rolę na kongresie wiedeńskim. Nie wszyscy zresztą doradcy zgadzali się
z Aleksandrem w jego zamierzeniach, zwłaszcza gdy chodziło o utworzenie
Królestwa Polskiego, na ogół też bardzo niechętnie przyjęte w rosyjskich
kołach politycznych. Rozbieżności między poszczególnymi delegacjami na
kongresie doprowadziły do tajnych sojuszów - Anglii z Austrią i Francją,
a Rosji z Prusami, były bowiem jeszcze i inne problemy sporne, np. sprawa
Saksonii. Ukarano ją za wierność Napoleonowi oderwaniem części teryto­
rium i przyłączeniem go do Prus, które dzięki poparciu cara otrzymały także
m.in. Toruń (początkowo miał być wolnym miastem).
Sprawa polska była jedną z najtrudniejszych do załatwienia na kongresie
i wywoływała ostre konflikty między Prusami i Rosją. Prusy otrzymały z po­
wrotem część swojego zaboru (departamenty poznański i bydgoski b. Księ­
stwa Warszawskiego jako tzw. Wielkie Księstwo Poznańskie), resztę Księ­
stwa Warszawskiego połączono z Rosją jako Królestwo Polskie; królem miał
być każdorazowy car, Królestwo otrzymało konstytucję. W ten sposób dość
znaczna część ziem polskich znalazła się w granicach imperium rosyjskiego
jako druga obok Finlandii prowincja rządzona konstytucyjnie z własnym sej-
200
em rządem (nie wszystkie resorty) i wojskiem. Car co prawda dawał Pola­
kom mgliste nadzieje na powiększenie Królestwa, być może o Wołyń i Po­
dole ale obietnice te rozwiały się pod zgodnymi naciskami jego otoczenia
(znakomity historyk Nikołaj Karamzin sporządził dla monarchy memoriał
Opinia Rosjanina, w którym powołując się na dziedzictwo Katarzyny, prze­
strzegał go, nie bez pewnej pogróżki, aby „nie czynił dobrze wrogom”, któ­
rzy ,nigdy nie będą szczerymi braćmi ani wiernymi sojusznikami”. Stan taki
miał przetrwać tylko do powstania listopadowego.
n a w r ó t d o r e a k c ji, w s z e c h w ł a d z a a r a k c z e je w a
Ostatnie dziesięciolecie panowania Aleksandra I należy do najbardziej
osobliwych okresów w historii Rosji. Car przestał nagle zajmować się spra­
wami państwowymi i zwrócił się ku zagadnieniom religijnym, zaczął studio­
wać różne dzieła z tego zakresu, zwłaszcza zaś pisma mistyków, i otaczać się
ludźmi, którzy przejawiali podobne zainteresowania, a przynajmniej umieli
taką rolę odgrywać. W specjalnym gronie odbywano na dworze nie kończą­
ce się dyskusje nad „sprawami duchowymi” i przeróżne praktyki religijne,
pisano do siebie listy albo wprost w stylu biblijnym, albo przynajmniej naje­
żone odpowiednimi cytatami. Religianckie nastroje dawały świetne pole do
popisu różnym osobistościom niejasnego autoramentu, można było szybko
zrobić karierę i robili ją też ludzie skądinąd wcale na to nie zasługujący, szarla­
tani i obskuranci. W nauce, zwłaszcza zaś w szkolnictwie średnim i wyższym,
zaczęto na każdym kroku dopatrywać się przejawów wolnomyślicielstwa
i bezbożnictwa, co pociągnęło za sobą wydanie wielu zarządzeń o charakte­
rze restrykcyjnym i w ślad za tym - upadek życia naukowego. Szczególnie
bezmyślną i szkodliwą działalnością na tym polu wsławili się kuratorzy dwóch
okręgów szkolnych, petersburskiego - Dmitrij Runicz, i kazańskiego - Mi­
chaił Magnicki.
Pierwsze przejawy nowych zainteresowań cara uwydatniły się w końco­
wym etapie okresu wojen, już po wyparciu Francuzów z granic Rosji. Tłu­
maczono to różnie, częściowo przełomem, jaki miał nastąpić w związku
z przezwyciężeniem tak groźnego niebezpieczeństwa, częściowo silnym na­
wrotem wyrzutów sumienia, trapiących go zresztą stale od śmierci ojca. Fak­
tem jest, że znalazłszy się ze swymi wojskami na Zachodzie, w 1813 r. i póź­
niej, car coraz więcej czasu poświęcał modlitwom oraz rozmyślaniom i rozmo­
wom religijnym, nawet w momentach i okresach najważniejszych, gdy obecność
jego potrzebna była całkiem gdzie indziej. Wspólnie z nim odbywali te pseudo-
religijne praktyki niektórzy z najbliższych doradców, przyjaciół i faworytów.
Największe wpływy miał już od kilku lat Aleksiej Arakczejew, generał artylerii,
w latach 1808-1810 sprawny minister wojny, potem przewodniczący departa­
mentu spraw wojskowych w Radzie Państwa. Car ufał mu bezgranicznie i już
w okresie między Tylżą a wyprawąNapoleona na Rosję Arakczejew zaczął sku­
201
piać w swoim ręku najważniejsze sprawy państwowe, żeby mniej więcej od
1814 r. osiągnąć dosłownie wszechwładzę i utrzymać ją aż do śmierci Alek­
sandra I, któremu zresztą też był bezgranicznie oddany.
Surowy i nieprzystępny, nie liczący się z nikim i z niczym, nieludzki, gdy
chodziło o wymierzanie kar, choć osobiście uczciwy, Arakczejew wzbudzał
powszechną nienawiść, najjaskrawiej odzwierciedloną w nazwie okresu: arak-
czejewszczyzna. Nic jednak nie mogło podważyć jego stanowiska, wprost
przeciwnie - wszyscy musieli zabiegać o jego łaski, odnosić się do niego
z przesadnąuniżonością, antyszambrować godzinami w jego przedpokojach.
Nie można było załatwić bez niego żadnej poważniejszej sprawy ani otrzy­
mać posłuchania u cara.
Już współcześni zastanawiali się nad tym, gdzie szukać źródła tych ser­
decznych stosunków, które łączyły cara z ponurym Arakczejewem. Różne
czynniki odegrały tu rolę, m.in. dawna znajomość, osobista uczciwość Arak-
czejewa i jego absolutna wierność i lojalność. Przyjaźń ta miała również swój,
żeby tak rzec - aspekt polityczny. Dopuszczając Arakczejewa na takie wyży­
ny, car jak gdyby uchylał się od odpowiedzialności za reżim obskurantyzmu
i reakcji, bo takie było co najmniej ostatnie dziesięciolecie jego panowania.
Arakczejew brał wszystko na siebie i wszystko niejako firmował, ściągając
też za to na siebie nienawiść całej Rosji - współczesnej i późniejszej. On też
podjął się zrealizowania koncepcji tzw. osiedli wojskowych, która zrodziła
się w głowie monarchy.
Toczone nieustannie wojny pochłaniały masę pieniędzy, a 25-letni okres
służby wojskowej odrywał wcielonego do armii rekruta praktycznie na całe
życie od rodziny. Aleksander I wpadł na pomysł, który - jak mu się wydawa­
ło - miał wszystkiemu zaradzić. W kilku guberniach zachodniej części kraju,
od petersburskiej na północy do chersońskiej na południu, wydzielono część
należących do państwa terenów wraz z mieszkającymi tam chłopami i prze­
kształcono je na osiedla lub kolonie wojskowe. Mężczyźni otrzymali mun­
dury i do robót polnych dodano im ćwiczenia wojskowe, niezwykle trudne
i wyczerpujące, stale odbywane, z systemem okrutnych kar za byle przewi­
nienie. Nie tylko chłopów zamieniono na żołnierzy, lecz i żołnierzy osiedla­
no na tych terenach, budowano dla nich koszary i zmuszano jednocześnie do
musztry wojskowej i pracy na roli. Stosowano też inne metody, np. wysie­
dlanie chłopów na południe, do Nowej Rosji, tak iż żołnierze przybywali do
pustych wsi. System wyraźnie nie zdawał egzaminu, sam Arakczejew opo­
wiadał się początkowo przeciw niemu, lecz gdy w 1816 r. zaczął go w całej
rozciągłości wprowadzać w życie, nie cofał się już przed niczym. Osiedleń­
cy wojskowi nie mogli znieść tego życia, pracy ponad siły, ciągłych upoko­
rzeń i nieludzkich kar; polegały one przede wszystkim na chłoście, przy
czym często stosowano „pędzenie przez rózgi”. Delikwent przechodził
między dwoma rzędami żołnierzy, którzy musieli go siec z całej siły; nie­
rzadko wymierzano karę nawet kilku tysięcy uderzeń, z reguły równoznacz­
ną z karą śmierci. Szaleństwo to uprawiano zresztą nie tylko w osiedlach,
202
lecz w całym wojsku, jako główną i właściwie jedyną metodę utrzymywania
dyscypliny-
Umęczeni osiedleńcy buntowali się niejednokrotnie, np. w 1819 r. w Czu-
gujewie (na wschód od Charkowa), ale wszelkie bunty tłumiono krwawo
i bezlitośnie. Nie przeszkodziło to Arakczejewowi napisać w raporcie do prze­
bywającego wówczas w Finlandii cara, że przed przystąpieniem do ostatecz­
nego działania długo wzywał na pomoc wszechmogącego Boga - takie „po­
bożne rozmyślania” były właśnie w guście ówczesnej epoki. Z nie mniej­
szym okrucieństwem tłumiono bunty w jednostkach wojskowych spoza
osiedli, np. w siemionowskim pułku gwardii w Petersburgu (1820), oraz
wystąpienia chłopskie w różnych rejonach kraju.
Porzuciwszy prawie zupełnie w tym czasie sprawy wewnętrzne, car zaj­
mował się jeszcze osobiście polityką zagraniczną. Za jego sprawą podpisano
w Paryżu 14 (26) września 1815 traktat tzw. świętego przymierza, w którego
skład weszły Prusy, Austria i Rosja; kilka innych państw dołączyło się póź­
niej. Ten przesycony patosem akt, w którym na początku wzywano imienia
najświętszej i nierozdzielnej Trójcy, a w całym, niedługim zresztą tekście
powoływano się wielokrotnie na Boga, świętą wiarę itd., jest jednym z naj-
klasyczniejszych przykładów obłudy politycznej. Zawierający go monarcho­
wie oświadczali uroczyście, że są niezłomnie zdecydowani kierować się
wyłącznie zasadami miłości, sprawiedliwości i pokoju zarówno w odniesie­
niu do własnych państw, jak też w stosunkach z innymi rządami. A ponieważ
księgi święte każą wszystkim ludziom być braćmi, więc układający się monar­
chowie uznają się za połączonych więzami nierozdzielnego braterstwa i w każ­
dej chwili oraz w każdym miejscu będą sobie udzielać pomocy i poparcia.
I na tym właśnie polegał główny cel tak szumnie nazwanego związku.
Jak igłę w stogu siana ukryto go w odmętach frazeologii, ale lata następne
pokazały, o co chodzi. Przerażeni ruchami wolnościowymi i rewolucyjnymi,
które pod wpływem rewolucji francuskiej i jej następstw szerzyły się w Eu­
ropie i Ameryce, absolutni władcy Rosji, Prus i Austrii postanowili zabez­
pieczyć się należycie na przyszłość i zapewnić niewzruszoność reakcyjnemu
porządkowi, stworzonemu przez nich samych na kongresie wiedeńskim. I rze­
czywiście, gdy w parę lat potem wybuchła rewolucja w Neapolu, twórcy przy­
mierza zebrani na kongresie w Opawie (1820) i Lublanie (1821) upoważnili
cesarza austriackiego do podjęcia interwencji; na kolejnym kongresie w We­
ronie (1822) zajęto zdecydowane stanowisko wobec rewolucji hiszpańskiej
i w następstwie tego ruszyły potem na Madryt wojska francuskie, tłumiąc
rewolucję i przywracając dawny system rządów.
Aleksander I był obok kanclerza austriackiego Klemensa Mettemicha
głównym motorem najważniejszych poczynań świętego przymierza. Nie przy­
sparzało to oczywiście popularności jego polityce ani w Rosji, ani za granicą-
carat zaczynał powoli zasługiwać sobie na opinię „żandarma Europy”. Reak­
cja triumfowała i w arakczejewowskiej Rosji, i poza nią —w polityce zagra­
nicznej Aleksandra I. Jedna tylko sprawa była szczególnie skomplikowana
203
i niełatwa do ujęcia w takie normy, jakie wynikać mogły z reakcyjnej polity­
ki monarchów - sprawa walczących wówczas o wolność Greków. Carat po­
winien był ich popierać wbrew założeniom świętego przymierza, ażeby osła­
bić Turcję, i na tym tle zarysowywał się kolejny a nieuchronny konflikt ro-
syjsko-turecki. Stało się to dopiero później, bo Aleksander I nie udzielił jednak
Grekom konkretnej pomocy.
Mistyczne aberracje cara wywoływały poważne zaniepokojenie w środo­
wisku wyższego duchowieństwa prawosławnego, które bardzo intensywnie
starało się przez długi czas o wyrwanie Aleksandra z kręgu tych niepożąda­
nych wpływów. W 1822 r. starania te zostały uwieńczone powodzeniem -
nastąpiło zamknięcie wszystkich tajnych stowarzyszeń i lóż masońskich na
terenie Rosji; potem odsunięte zostały osoby najbardziej zainteresowane
w kontynuowaniu dotychczasowego stanu rzeczy. Zmienił się i car, ale tylko
w tym sensie, że odrzucił wszelkie obce naleciałości i zaczął się modlić orto­
doksyjnie. Przez wiele lat często jeździł po kraju i za granicę, w ostatnim
okresie życia pasja ta jeszcze się wzmogła; Aleksander I ciągle podróżował,
przy czym interesowały go niemal wyłącznie klasztory i cerkwie. W listopa­
dzie 1825 r. przyszły z Taganrogu wieści o nagłym pogorszeniu się stanu
jego zdrowia. Śmierć nastąpiła 19 listopada (1 grudnia) 1825, Petersburg
dowiedział się o tym 27 listopada, Warszawa, gdzie rezydował następca tro­
nu, w.ks. Konstanty, nawet dwa dni wcześniej. Nie wiedziano jednak w Ro­
sji, że Konstanty zrzekł się tronu w 1822 r., co pociągnąć miało za sobą kom­
plikacje niezwykle brzemienne w następstwa.
REWOLUCJONIŚCI SZLACHECCY
Wydawać by się mogło, że wśród toczonych nieustannie wojen zagadnie­
nia dotyczące wewnętrznego życia Rosji, przede wszystkim zaś zagadnienia
społeczne i ustrojowe, zejść musiały całkowicie na drugi plan i utracić jaką­
kolwiek wagę. W okresie gdy jednocześnie prowadzono działania wojenne
na kilku frontach, gdy - jak w 1812 r. - zawisło nad krajem wielkie niebez­
pieczeństwo, a zaraz potem zaczął się zwycięski marsz na zachód, nikt nie
powinien był mieć czasu ani ochoty na analizę stosunków społecznych i go­
spodarczych i na szukanie dróg ich poprawy. A wiele, nadto wiele części skła­
dowych życia wewnętrznego w Rosji wymagało poprawy, bardzo gruntow­
nej i radykalnej. Przeciwko wszelkiemu złu, głównie zaś deptaniu godności
ludzkiej i niemożliwej do zniesienia eksploatacji feudalnej, występowano nie­
jednokrotnie w stuleciach poprzednich; pierwsze dziesięciolecia XIX w. przy­
niosły pod tym względem zasadniczy przełom - właśnie wtedy, mimo nie­
ustannych wojen, mimo niebezpieczeństw i triumfów, zrodzić się miały zu­
pełnie nowe formy walki na tle znacznie głębszego niż kiedykolwiek przedtem
zrozumienia istniejącej sytuacji.
Wiadomo, że wojna 1812 r. stała się przyczyną wielkiego zrywu patrio-
204
znego w Rosji, że młodzi ludzie pochodzenia szlacheckiego, często jeszcze
^ p e ł n o l e t n i , uciekali z domów, ażeby zaciągnąć się do szeregów, w których
Wbko zdobywali stopnie oficerskie i stawali na czele oddziałów. Gdy urato­
wano ojczyznę i wyparto nieprzyjaciela z jej granic, znaleźli się z kolei w jego
kraju i w jego stolicy, pozostając tam, dopóki nie ukończył swoich obrad kon­
gres wiedeński. Przebywający we Francji rosyjscy synowie szlacheccy zapo­
znawali się z postępowymi nurtami Zachodu, z innymi zupełnie formami ży­
cia niż we własnym kraju, z zasadami obcej im dotąd struktury politycznej
i ustrojowej, z odmiennymi stosunkami społecznymi, z osiągnięciami rewolu­
cji końca XVIII w. Wiele rozmawiając i czytając, musieli też wiele rozmyślać;
w grę wchodziły zresztą nie tylko dzieła odzwierciedlające postępową myśl
francuską, lecz i niektóre utwory autorów rosyjskich, przede wszystkim Po­
dróż z Petersburga do Moskwy Radiszczewa. A rozmyślania nad losami lud­
ności własnego kraju prowadziły do bardzo pesymistycznych wniosków.
W ten sposób zaczął kształtować się pierwszy etap rosyjskiego ruchu re­
wolucyjnego i pierwszy okres rewolucyjnej walki z caratem, podjętej przez
niektórych przedstawicieli klasy szlacheckiej. Inaczej nie mogło być w da­
nej sytuacji, ponieważ tylko inteligencja szlachecka miała możność wszech­
stronnego zapoznania się z wszystkimi zjawiskami składającymi się na ów­
czesną rzeczywistość. I ci ludzie, którzy ją zrozumieli, postanowili przeciw­
ko niej zaprotestować czynem, mającym doprowadzić do całkowitej zmiany
istniejącego porządku rzeczy, do zniesienia despotyzmu carskiego i poddań­
stwa chłopów.
Począwszy od 1816 r. zaczęły powstawać w Rosji pierwsze organizacje
rewolucyjne, przechodząc stopniowo do coraz większej konspiracji. Nie mając
na tym polu odpowiedniego doświadczenia, próbowano w pewnym sensie
naśladować wzory czerpane z Zachodu, gdzie istniały i rozwijały się różne
konspiracyjne stowarzyszenia, np. organizacje karbonariuszy we Włoszech,
heterie w Grecji czy nie całkiem tajny pruski Tugendbund; były zresztą i przed
1816 r. pewne luźne związki wojskowe w niektórych pułkach rosyjskich, jaw­
ne i nie zawsze zajmujące się polityką („artele oficerskie”). Około 30 człon­
ków liczył założony w tym właśnie roku Związek Ocalenia (nazywany po pol­
sku też Związkiem Zbawienia) lub —nazwę zmieniono nieco potem —Stowa­
rzyszenie Prawdziwych i Wiernych Synów Ojczyzny. W organizacji tej, która
miała jeszcze charakter na pół jawny, kilku działaczy odznaczało się szczegól­
ną aktywnością: kapitan gwardii Nikita Murawiow, podpułkownik Siergiej
Murawiow-Apostoł, książę Siergiej Trubecki (Trubieckoj) i nieco później puł­
kownik Pawieł Pestel, najradykalniejszy z wszystkich w swoich poglądach.
W poszukiwaniu doskonalszych form organizacyjnych postanowiono
w 1818 r. założyć nową organizację - Związek Dobra Publicznego, z wła­
snym statutem („Zielona Księga”). W okresie działalności Związku nastąpił
bunt siemionowskiego pułku gwardii, co utwierdziło w działaczach przeko­
nanie, że właśnie przy pomocy wojska będzie można w odpowiednim mo­
mencie dokonać zwycięskiego przewrotu. Członkowie organizacji nie od­
205
 znaczali się jednak wcale jednolitością poglądów, gdy chodziło o sprawy
związane z przyszłością Rosji; niektórzy uważali, że Rosja powinna się prze­
kształcić w monarchię konstytucyjną, nieliczni - wśród nich Pestel - oświad­
czali się za republiką, a sam Pestel szedł nawet tak daleko, że domagał się
pozbawienia życia całej rodziny Romanowów. Różnice zdań i nieuchronne
w środowisku wojskowym przemieszczenia terytorialne - poszczególne pułki
od czasu do czasu przenoszono - doprowadziły ostatecznie w 1821 r. do ufor­
mowania się dwu nowych związków: Towarzystwa Południowego z główną
siedzibą w Tulczynie na Podolu i Towarzystwa Północnego w Petersburgu.
Pestel był właściwym kierownikiem Towarzystwa Południowego, w któ­
rym działali jeszcze Siergiej Murawiow-Apostoł, jeden z najmłodszych spi­
skowców Michaił Bestużew-Riumin, książę Siergiej Wołkoński i wielu innych.
W Petersburgu wyróżniali się wspomniani już Trubecki i Nikita Murawiow,
poeta Konrad Rylejew i pisarz Aleksandr Bestużew (znany pod pseudoni­
mem Marliński).
Każde z obu stowarzyszeń miało swój własny program polityczny; jego
autorem był w Towarzystwie Południowym Pestel, a w Północnym Nikita
Murawiow. Projekt Pestla, nazwany zgodnie ze starymi tradycjami „Prawdą
Ruską”, przewidywał wprowadzenie w Rosji ustroju republikańskiego. Przy­
szła republika rosyjska miała być według tej koncepcji państwem si lnym i scen­
tralizowanym, w którym od razu zniesione zostanie poddaństwo ludności chłop­
skiej, nastąpi częściowe wywłaszczenie obszarników i znikną wszelkie różni­
ce stanowe. Odjęte obszarnikom grunty miałyby stanowić oddzielną rezerwę
państwową, przeznaczoną częściowo na sprzedaż, a częściowo na zaspokoje­
nie potrzeb tych wszystkich, którzy chcićliby zajmować się uprawą roli. Pozo-
stający dotychczas w stanie poddaństwa chłopi otrzymaliby na własność grun­
ty użytkowane przez siebie bezpośrednio do chwili przewrotu.
W swoim programie Pestel, korzystając ze wzorów rewolucji francuskiej,
umieścił również projekt przyszłej organizacji władz państwowych. Zdaniem
jego po zwycięstwie rewolucji i obaleniu dynastii musiałby nastąpić co naj­
mniej kilkuletni okres przejściowy, podczas którego działałby jakiś rząd tym­
czasowy, wprowadzając stopniowo w życie różne zmiany konieczne do wpro­
wadzenia i utrwalenia republikańskiej formy rządów. Zgodnie z teorią podzia­
łu władz Pestel zakładał powołanie do życia organów władzy prawodawczej —
Wiec Ludowy, wykonawczej - Duma Państwowa, i kontrolującej - Sobór
Najwyższy. Do jednoizbowego Wiecu Ludowego wchodziliby deputowani
wybierani w wyborach dwustopniowych; prawa cywilne i polityczne, w tym
prawo wyborcze, miały przysługiwać bez ograniczeń wszystkim mężczy­
znom po ukończeniu 20 lat życia. Duma miała się składać z 5 członków wy­
bieranych spośród deputowanych Wiecu Ludowego; po upływie pięciu lat
musiano by corocznie jednego z członków Dumy wymieniać. W składzie
Soboru Najwyższego Pestel widział 120 członków dożywotnich.
Projekt Nikity Murawiowa, zwany zwykle „Konstytucją”, nie szedł tak da­
leko. Murawiow utrzymywał nadal władzę imperatora, choć ograniczoną kom-
206
jjcjami przedstawicielstwa narodowego, opowiadał się natomiast również
zniesieniem prawa pańszczyźnianego i różnic stanowych. Sprawę władania
23 rnią rozwiązywał Murawiow o wiele mniej śmiało niż Pestel, bo w ogóle
p o s ta w ia ł całą ziemię obszarnikom, i dopiero później wprowadził do swego
nroiektu poprawkę, zgodnie z którą chłopi też otrzymywali grunty w określo­
nych wymiarach. Najoryginalniejszy był pomysł przekształcenia Rosji w mo­
narchię federacyjną, złożoną z 15 obwodów autonomicznych, z własnymi sto­
licami i organami prawodawczymi wybieranymi na podstawie nie ograniczo­
nego żadnymi restrykcjami prawa wyborczego. Ograniczał je natomiast
Murawiow cenzusem majątkowym, gdy chodziło o wybory do najwyższego
organu całej federacji - dwuizbowego Wiecu Ludowego.
Twórcy programów nie mogli pominąć jeszcze jednego niezwykle waż­
nego zagadnienia: Rosja była państwem wielonarodowym i należało zająć
stanowisko wobec tej kwestii. Pestel uważał, że Finlandia, Estonia, Białoruś
czy Ukraina nigdy nie będą mogły stanowić oddzielnych państw i powinny
na zawsze wyprzeć się prawa do własnej narodowości; formułował takie
poglądy oczywiście jako typowy przedstawiciel swojej epoki i swojej klasy -
właściwe zrozumienie problematyki narodowościowej nie należało wtedy
do rzeczy praktycznie możliwych. Zupełnie inaczej odniósł się jednak Pestel
do Polski i jej przyszłości. Polska - twierdził - przez wiele stuleci samo­
dzielny i wielki organizm państwowy, powinna uzyskać warunki niezawisłe­
go bytu politycznego i stać się oddzielnym państwem związanym z Rosją
ścisłym sojuszem. Stawiał przy tym Pestel jeden warunek: Polska będzie
musiała zerwać z wszelką arystokracją. Podobnie, choć mniej jasno, przed­
stawiała się sprawa przyszłości Polski w projekcie Nikity Murawiowa.
Na tym tle łatwiej było o porozumienie rosyjskich rewolucjonistów szla­
checkich z polskimi działaczami patriotycznymi i dzięki temu właśnie we­
szła w pierwszą fazę realizacji idea rewolucyjnego sojuszu polsko-rosyjskie­
go we wspólnej walce przeciw caratowi. Pierwszą łączność z działaczami
Towarzystwa Południowego nawiązało Towarzystwo Patriotyczne, założone
w Królestwie przez Waleriana Łukasińskiego. Po aresztowaniu Łukasińskie­
go w 1822 r. inicjatywę wzajemnych kontaktów przejął po stronie polskiej
podpułkownik strzelców konnych gwardii Seweryn Krzyżanowski i wtedy
przeprowadzono kilka rozmów, rozważając możliwości i metody współdzia­
łania. Nieprzezwyciężalne w istocie różnice (Rosjanie uznając nawet niepod­
ległość Polski, ograniczali ją w zasadzie na wschodzie granicami tylżycki­
mi, uznawanymi za etnograficzne) spowodowały, że współpraca ta nie mo­
gła dać większych efektów —wystąpić one miały dopiero później.
Pod koniec 1823 r. powstała na południu Rosji jeszcze jedna organizacja
rewolucjonistów szlacheckich —Stowarzyszenie Zjednoczonych Słowian.
Członkowie jego rekrutowali się głównie spośród oficerów liniowych z nie­
wysokim na ogół wykształceniem, lecz może właśnie dlatego program Sto­
warzyszenia odznaczał się największym ładunkiem radykalizmu społeczne­
go i bardzo interesującąkoncepcjąprzyszłości państw słowiańskich. Program
207
wyrażał ideę jedności słowiańskiej w jednym związku federacyjnym, przy
demokratycznej formie wszystkich państw związkowych. Do przyszłej fede­
racji zaliczano Rosjan, Polaków, Czechów, Chorwatów i Serbów, niektórych
narodów nie wymieniono, włączano natomiast do federacji m.in. Węgrów.
Sprawami federacji jako całości kierować miał kongres przedstawicieli po­
szczególnych państw członkowskich, rządzących się poza tym odrębnymi,
własnymi prawami. Niekonsekwencji tego rodzaju trudno było wtedy z róż­
nych względów uniknąć, nie pozostawały one jednak w sprzeczności z ideo­
logią Stowarzyszenia, która znacznie wyprzedzała współczesność. W 1825 r.
„Słowianie” połączyli się formalnie z Towarzystwem Południowym.
POWSTANIE GRUDNIOWE
Po śmierci Aleksandra I zaczęto spontanicznie składać przysięgę na wier­
ność Konstantemu. Wkrótce jednak nadeszła z Warszawy do Petersburga
wiadomość, że Konstanty nie zgadza się na objęcie tronu i potwierdza jego
zrzeczenie się na rzecz młodszego brata, Mikołaja. Przez pewien czas trwała
korespondencja między obu braćmi i wreszcie Mikołaj zdecydował się się­
gnąć po koronę; w dniu 14 (26) grudnia 1825 wojsko miało złożyć przysięgę
nowemu carowi. Przywódcy Towarzystwa Północnego postanowili wyko­
rzystać sytuację i wszcząć w tym właśnie dniu powstanie, licząc na wierne
sobie oddziały wojskowe, wśród których w ostatnim jeszcze momencie roz­
winięto intensywną działalność propagandową. Ułożono plan powstania,
mający polegać na zajęciu najważniejszych budynków w stolicy i na zmu­
szeniu Senatu do wydania manifestu, w którym zawiadomiono by ludność
imperium o zniesieniu poddaństwa i wprowadzeniu szerokich reform, m.in.
skrócenia terminu służby wojskowej, a także wolności słowa, wyznania i swo­
body przenoszenia się z miejsca na miejsce. Tekst „manifestu do narodu ro­
syjskiego” został zawczasu przygotowany, wybrano również dowódcę i dyk­
tatora powstania - księcia Trubeckiego.
14 grudnia zaczęły się od rana gromadzić wojska na placu Senackim, nad
brzegiem Newy - łącznie znalazło się tam około 3 tys. żołnierzy. Zjawiło się
również mnóstwo mieszkańców Petersburga, wśród nich robotnicy zatrud­
nieni przy budowie soboru Św. Izaaka - mimo że była niedziela i żadnych
prac budowlanych nie prowadzono; pogłoski o tym, że plac Senacki stanie
się widownią niecodziennych wydarzeń, od razu zaczęły obiegać cały Pe­
tersburg. Przybyli na plac żołnierze nie składali przysięgi, złożyli ją nato­
miast bardzo wcześnie członkowie Senatu i Rady Państwa - w ten sposób
odpadło jedno z najgłówniejszych ogniw w planie rewolucjonistów, bo już
nie można było myśleć o umocnieniu projektowanego manifestu autoryte­
tem władz państwowych. Drugie niepowodzenie było równie dotkliwe: ksią­
żę Trubecki nie przybył w ogóle na plac i powstanie zostało bez dowódcy.
Mimo że po zorientowaniu się w sytuacji Mikołaj i najbliżsi mu dostojni-
208
v nie mogli się oprzeć lękowi i nie bardzo wiedzieli, co robić, spiskowcy
nie potrafdi się zdobyć na żadne konkretne działanie, z wyjątkiem pewnych
indywidualnych odruchów gniewu czy rozpaczy. Wysłany przez cara w celu
rtraktacji ze zbuntowanymi żołnierzami generał-gubemator petersburski
Michaił Miłoradowicz został zastrzelony przez jednego z przywódców po­
wstania, Piotra Kachowskiego. Nie podjęto jednak próby zdobycia któregoś
z ważniejszych budynków, nie wezwano do współdziałania osób cywilnych,
nie postarano się o artylerię - wszystko właściwie ograniczyło się do kilku­
godzinnego stania z bronią u nogi, mimo świadomości, że w żadnym już wy­
padku nie uniknie się strasznej kary. Daremnie odparto kilka ataków podję­
tych przez oddziały wierne Mikołajowi, daremnie pod koniec dnia powołano
księcia Eugeniusza Oboleńskiego na dyktatora powstania. Ostatecznie car
kazał użyć armat - kartacze natychmiast rozproszyły powstańców. Sporo
z nich zginęło na placu Senackim, wielu utonęło podczas próby ucieczki przez
Newę, reszty dokonały aresztowania przeprowadzone jeszcze tej samej nocy
i w następnych dniach. Na marne poszły wszelkie szlachetne intencje rewo­
lucjonistów szlacheckich, których od tego grudniowego wystąpienia historia
nazwała dekabrystami (ros. diekabr ’ - grudzień).
Pozostawało jeszcze Towarzystwo Południowe. Ijego członkowie zde­
cydowali się na podjęcie drugiej próby powstania, raczej tylko rozpaczliwej,
bo trudno przypuścić, żeby mogła ich zmobilizować i natchnąć wiarą w zwy­
cięstwo wiadomość o tym, co się stało w stolicy 14 grudnia; tym bardziej
że już 13 grudnia aresztowano niespodziewanie Pestla i organizacja pozba­
wiona została głównego przywódcy. W ostatnich dniach grudnia Siergiej Mu-
rawiow-Apostoł i Michaił Bestużew-Riumin skłonili do wystąpienia sta­
cjonujący w pobliżu Kijowa pułk czernihowski. Nieudolną i ślamazarną
akcję rozpoczęła jedna z kompanii, pociągając za sobą inne jeszcze oddziały
po przemaszerowaniu kilkudziesięciu kilometrów do głównej siedziby
pułku, Wasilkowa (ok. 40 km na południowy zachód od Kijowa). Na tym
jednak skończyło się wszystko; szerszych ram ruch zakreślić nie zdołał,
a 3 (15) stycznia 1826 wojska rządowe pod dowództwem generała Friedri­
cha von Geismara zupełnie rozgromiły powstańców.
Śledztwo w sprawie dekabrystów trwało kilka miesięcy i objęło prawie
600 osób. Przywódców przesłuchiwał także sam car, lecz mimo jego zapew­
nień, że zapomni i przebaczy, jeśli tylko będą szczerze zeznawać, wyroki
były straszne. Pestel, Rylejew, Bestużew-Riumin, Kachowski i Murawiow-
-Apostoł, którym udowodniono zamysły carobójcze, zostali skazani na ćwiar-
towanie; Mikołaj zamienił im tę karę na śmierć przez powieszenie - wyrok
wykonano 13 (25) lipca 1826 w twierdzy Pietropawłowskiej. Innych uczest­
ników ruchu czekała katorga, zesłanie na Sybir, pozbawienie stopni wojsko­
wych; żołnierzy, którzy wzięli udział w ruchu, popędzono „przez rózgi” i wcie­
lono do karnych batalionów. Dla Rosji zaczynało się trzydziestolecie cięż­
kiej reakcji politycznej.
 XI. TRZYDZIESTOLECIE REAKCJI
POLITYKA T )
WEWNĘTRZNA XVzĄDY Mikołaja I (1825-1855) zaczęły
się zatem dosłownie od dnia, w którym rozgromiono powstanie dekabrystów.
Fakt ten wywrzeć miał bezpośrednio niemały wpływ na późniejszy układ
stosunków w Rosji, ponieważ nowy władca od razu wszedł w rolę twórcy
najbardziej reakcyjnego i znienawidzonego systemu, jaki kiedykolwiek cią­
żył nad Rosją, i postanowił nie cofnąć się przed żadnym pociągnięciem, by­
leby zapewnić sobie realizację jednego podstawowego celu: całkowitego zli­
kwidowania wszystkich następstw zdławionego mchu i takiego umocnienia
podstaw samowładnej monarchii, żeby żadne już wstrząsy nie mogły jej ni­
gdy zagrozić. I chociaż wypadki gmdniowe 1825 r. stanowiły tylko jedną
z przyczyn, które uwarunkowały taki, a nie inny reżim, to przecież właśnie
one przypominały stale carowi, jakie jest główne źródło niebezpieczeństwa.
Wydawać by się mogło, iż Rosja była niejako przyzwyczajona do reakcji
i do brutalnego traktowania społeczeństwa. Jeszcze za Katarzyny II łamano
skazańców publicznie kołem, a niektórzy obszarnicy poddawali chłopów
strasznym torturom, i to na ogół bezkarnie. Pamiętano wzbudzające grozę
lata Pawła I i arakczejewowski system trzymania ludzi w ryzach; zresztą
Arakczejew zaraz po objęciu władzy przez Mikołaja I odsunięty został od
stanowisk i wpływów. Ale to były czasy „stare”, a Rosja znajdowała się w dru­
gim ćwierćwieczu XIX stulecia i nie chciała znosić ucisku tak jak poprzed­
nie pokolenia. Na przekór wszelkim hamulcom notuje się wtedy wiele no­
wych poczynań w różnych dziedzinach życia, które nieustannie parło na­
przód i stawało się coraz bardziej nowoczesne. Ujemne strony systemu
poddańczo-pańszczyźnianego nie mogły całkowicie zapobiec kształtowaniu
się pierwiastków nowego, doskonalszego biegu rzeczy, np. w dziedzinie eko­
nomiki. Właśnie na ten okres przypadły początki przewrotu przemysłowego
w Rosji - przekształcenia się manufaktur w fabryki, choć sam Mikołaj I wcale
nie był orędownikiem rozwoju przemysłu maszynowego. Dlatego wówczas
nastąpić miał poważny rozwój różnych nurtów społecznych, literatury czy
sztuki, chociaż bodajże nigdy nie było warunków mniej korzystnych. Nie
zapobiegnie również reakcja mikołajowska niezbyt może intensywnej, ale
bardzo ważnej i wielostronnej dalszej działalności konspiracyjno-rewolucyj-
nej. Rosja pozostawała nadal krajem zacofanym w stosunku do Zachodu,
zacofanie to nawet się jeszcze pogłębiło, samo życie jednak zmuszało do jak
210
najdalej idącego wysiłku, żeby kroczyć naprzód. Społeczeństwo rosyjskie
stawać się musiało społeczeństwem bardziej nowoczesnym, a chłopi zaczęli
myśleć o „woli” w sposób o wiele bardziej realny niż przedtem. Tu leży przy­
czyna szczególnie ostrych przeciwieństw tego okresu.
Reakcyjny system rządów trochę zaciemnił w historiografii osobowość
Mikołaja I, którego powszechnie uznaje się za władcę nie przygotowanego
i absolutnie nie nadającego się do sprawowania rządów, za człowieka o ho­
ryzontach myślowych kaprala, za obskuranta i nieuka nie znającego nawet
francuszczyzny itd. Sporo z tych cech odpowiada rzeczywistości, choć i prze­
sady w ich nagromadzeniu nie brak, bo np. językiem francuskim władał car nie
najgorzej. Nie przygotowano go do rządów, bo jako trzeci syn Pawła Inie
miał właściwie szans na objęcie w przyszłości panowania; w okresie wcze­
snej młodości Mikołaja (ur. 1796) nikt nie mógł przewidzieć, że ani Aleksan­
der I, ani Konstanty nie będą mieli legalnego potomstwa męskiego, że Alek­
sander stosunkowo wcześnie umrze, czy że Konstanty zrzeknie się tronu.
„Duszę sołdata” Mikołaj rzeczywiście miał i tak samo skłonny był do prze­
sady w zamęczaniu ludzi musztrą i w urządzaniu parad, jak jego ojciec. Przy­
pomnieć jednak przy tym trzeba koniecznie, że takim samym zamiłowaniom
hołdował i Aleksander, chociaż z różnych względów uzewnętrzniał je rza­
dziej, a na sprawach wojskowych nigdy się dobrze nie znał, i Konstanty, znany
od tej strony aż nadto w historii Polski.
Swoistość światopoglądu Mikołaja I uzewnętrzniła się przede wszystkim
w trybie przeprowadzania różnych zmian wewnętrznych. Car uznał, że nale­
ży jak najskrupulatniej uregulować wszystkie przejawy życia w Rosji i że da
się to w pełni osiągnąć rozporządzeniami i przepisami. Wydawano ich też za
jego panowania niezliczoną ilość, co wymagało uruchomienia nie byle jakie­
go aparatu biurokratycznego; stąd szeroki rozgłos biurokracji mikołajow-
skiej w Rosji i Europie, oczywiście w sensie ujemnym. Na początku posta­
nowiono przystąpić do gruntownej reorganizacji systemu policyjnego, ażeby
w porę zapobiegać różnym niepożądanym i niebezpiecznym dla samowładz-
twa mchom. Chciano dać policji możność sięgnięcia dosłownie wszędzie, do
wszystkich zakątków kraju, do wszystkich ludzi, gmp społecznych i instytu­
cji, chciano zapewnić jej wszystkie możliwości, ażeby mogła szybko i łatwo
realizować zlecenia swego najwyższego mocodawcy i przy tym - tak rozu­
miał to car - „wychowywać i uszczęśliwiać” społeczeństwo odwodząc je od
złych zamysłów.
W połowie 1826 r. utworzono Korpus Żandarmów (od 1836 r. tzw. Od­
dzielny Korpus Żandarmów), na którego czele stanął generał Alexander von
Benckendorff, ziemianin z prowincji nadbałtyckich, Niemiec z pochodzenia -
w ogóle wielu Niemców zrobiło dużą karierę za Mikołaja I. Kraj podzielono
na siedem okręgów żandarmerii, każdym z nich zarządzał naczelnik w stop­
niu generała; w latach następnych system ten jeszcze bardziej rozwinięto
>znacznie zagęszczono sieć odnośnych placówek. Centralnym ośrodkiem
nowego systemu policyjnego miał być utworzony w tym samym czasie tzw.
211
III Oddział Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Mości, instytucja centrali­
zująca niejako nadzór nad wszystkimi obywatelami, praktycznie najwyższy
organ tajnej policji. III Oddział miał inwigilować osoby podejrzane politycz­
nie, gromadzić informacje o przebywających w Rosji cudzoziemcach i o ich
kontaktach z Rosjanami oraz obserwować działalność sekt religijnych; do
zakresu jego kompetencji należały też sprawy innego typu, m.in. fałszerstwo
monet. III Oddział nie rozporządzał oddzielnymi placówkami terenowymi,
ale jego agenci docierali do wszystkich części Rosji, współpracując ściśle
z żandarmerią. Współpraca ta odpowiadała z góry powziętym założeniom
i była zresztą skądinąd konieczna ze względu na podział funkcji - tak np.
prowadzenie śledztwa i prowadzenie przesłuchiwań należało w zasadzie tyl­
ko do żandarmów. Społeczeństwo odnosiło się z taką samą nienawiścią do
błękitnych mundurów (golubyje mundiry) żandarmerii, jak i do nie umundu­
rowanych agentów III Oddziału, o którym nie wolno było nawet pisać w pra­
sie. Doświadczał na sobie nieustannie tej nienawiści i Benckendorff, obdarzo­
ny przez cara również i zwierzchnictwem nad III Oddziałem, co było dowo­
dem nieograniczonego już prawie zaufania. Mikołaj I miał nawet powiedzieć:
„mnie można w Rosji zastąpić, Benckendorffa nigdy”.
Utworzenie III Oddziału łączyło się ze znacznym rozszerzeniem działal­
ności kancelarii cesarskiej, która przedtem nie miała większego znaczenia,
a od 1826 r. stała się jedną z najbardziej rozbudowanych instytucji państwo­
wych, pod względem rozpiętości resortów niemal dorównującą Radzie Pań­
stwa i Senatowi. Kancelaria dzieliła się odtąd na cztery oddziały. Oddział I
pozostał nadal właściwą kancelarią osobistą cesarza, II Oddziałowi zlecono
przeprowadzenie kodyfikacji praw, IV Oddziałowi - opiekę nad instytucja­
mi o charakterze charytatywnym. W 1836 r. powstał jeszcze V Oddział, któ­
rego zadaniem było zarządzanie dobrami skarbowymi i chłopami państwo­
wymi; kompetencje te przejęło wkrótce potem oddzielne ministerstwo dóbr
państwowych.
Mikołaj myślał również o innych jeszcze, bliżej nie określonych refor­
mach aparatu państwowego i powołał nawet w tym celu, w grudniu 1826 r.,
specjalny Tajny Komitet (nie jedyny zresztą w okresie jego rządów) pod prze­
wodnictwem Wiktora Koczubeja, kiedyś jednego z najbliższych współpra­
cowników Aleksandra I. Kilkuletnia działalność Komitetu przyniosła aż nadto
ostrożne projekty zmian w zakresie struktury Rady Państwa i Senatu, uregu­
lowania spraw związanych z przynależnością do stanu szlacheckiego oraz
zarządzania chłopami państwowymi. Projektów tych na ogół nie wprowa­
dzono w życie.
Powołując centralne instytucje o charakterze restrykcyjnym i represyjnym,
rząd Mikołaja I nie mógł zapomnieć o nałożeniu obroży na te dziedziny ży­
cia, poprzez które mógł się najłatwiej przesączać ,ja d ” niepożądanych idei.
W Rosji nie było w tym czasie żadnych skonkretyzowanych form opinii pu­
blicznej i dlatego bardziej wyraziste przejawy protestu wydostawały się na
światło dzienne albo w formie zawoalowanej, albo spontanicznie i niespo­
212
dziewanie, z jakąś katastroficzną determinacją. Carat chciał zapobiegać wszyst­
kiemu, czemu tylko można było zapobiec, i tutaj tkwi geneza wszystkich po­
ciągnięć reżimu mikołajowskiego w dziedzinie cenzury i oświaty. Wprawdzie
nadzwyczaj surowe paragrafy dekretu o cenzurze z czerwca 1826 r. zostały
w dwa lata potem trochę złagodzone, lecz mimo to publikacje drukowane mogły
się ukazywać tylko z najwyższym trudem. Nie chodzi oczywiście o wszystkie
publikacje, wprost przeciwnie - globalna liczba wydawanych drukiem pozycji
rosła z każdym niemal rokiem; publikacje jednak zawierające choćby ślad tego,
co z historycznej perspektywy nazwać trzeba postępem, wyrażające jakieś
śmielsze idee czy próbujące oderwać myśl od posępnej współczesności, napo­
tykały często przeszkody nie do przezwyciężenia.
Najwyższym organem cenzury był tzw. Główny Urząd Cenzury działają­
cy na mocy dekretu z 1828 r. Pozorne ujednolicenie tej tak ważnej sprawy
dało jednak bardzo problematyczne efekty. Do spraw cenzury stale mieszała
się administracja, co było w ogóle plagą życia w Rosji, nie tylko w tej dzie­
dzinie i nie tylko wtedy. Po drugie, nagle zaczęły powstawać nowe resorto­
we urzędy cenzury (wojskowy, spraw wewnętrznych, pocztowy i inne), cho­
ciaż właśnie Główny Urząd składał się z przedstawicieli różnych pionów
ministerialnych, czyli właśnie miał charakter międzyresortowy. Niejasność
kompetencyjna i nadmierna liczba przepisów wywierać musiały określony
wpływ na cenzorów, którzy w nieustannej obawie przed różnymi kłopotami
woleli nie odstępować od surowości, a ta oczywiście wzmagała się szczegól­
nie po wydarzeniach o charakterze rewolucyjnym. System taki utrzymał się
do końca panowania Mikołaja I - jeszcze w 1848 r. utworzono nowy Tajny
Komitet (specjalny tajny komitet najwyższego nadzoru nad poprawianiem
drukowanych w Rosji utworów) pod przewodnictwem jednego z najzago­
rzalszych reakcjonistów epoki, senatora Dmitrija Buturlina, który kiedyś do­
magał się zamknięcia wszystkich uniwersytetów.
Szczególnie skrupulatnie pilnowała cenzura carska czasopism, reagując na
każdą wzmiankę, jeśli tylko budziła jakiekolwiek zastrzeżenia lub podejrze­
nia. Cenne i ciekawe informacje na ten temat pozostawił w swym Dzienniku
jeden z bardziej liberalnych cenzorów ówczesnych (w latach 1833-1848), poza
tym znawca literatury i później członek Akademii - Aleksandr Nikitienko.
Nie wolno było pisać z najmniejszą choćby niechęcią o głowach państw i dy­
nastiach obcych, także gdy chodziło o panujących nie związanych przyjaź­
nią z Romanowami (np. Ludwik Filip); nie wolno było w druku nawet Nero­
na nazwać tyranem, nie wolno było w żadnej formie wyrażać współczucia
dla Polski i sympatii dla jej dziejów ani pisać o walce Murzynów w kolo­
niach, ani występować przeciw moralności, bardzo różnie zresztą rozumia­
nej przez cenzorów. Represje, nagany, wymówki i niełaska spotykały czasem
nawet pisarzy lojalnych i serwilistycznych, którzy wynosili w swojej twórczo­
ści carat pod niebiosa. Takimi byli m.in.: Tadeusz Bułharyn, renegat polski,
publicysta i powieściopisarz (pisał po rosyjsku), związany z III Oddziałem;
Nikołaj Griecz, pisarz i dziennikarz, który wydawał razem z Bułharynem
213
 czasopismo „Siewiemaja Pczeła” („Pszczoła Północy”, od 1831 r. dziennik),
i Nestor Kukolnik, autor wierszy i bogoojczyźnianych dramatów (tytuł jedne­
go z nich: Ręka najwyższego ocaliła ojczyznę). A przecież nawet Bułharyn i Ku­
kolnik nie uniknęli ciężkiej reprymendy ze strony III Oddziału, pierwszy za to,
że umieścił w „Pszczole Północy” wiersz, w którym domyślano się aluzji do
Polski, drugi za „przestępstwo” natury społecznej, dopatrzono się bowiem w jed­
nym z jego utworów wypowiedzi przychylnej dla chłopów.
„LIST FILOZOFICZNY” CZAADAJEWA
W takiej atmosferze wszyscy przeniknięci byli niepewnością i lękiem,
kwitło w najlepsze donosicielstwo, represje następowały po represjach. Naj­
gorsze było właśnie to nieustanne straszenie społeczeństwa, trzymanie go
w niepewności, stwarzanie klimatu grozy, w którym cenzorzy, wydawcy
i niektórzy pisarze drżeli przed własnym cieniem, a nie mający nic wspólnego
z serwilizmem twórcy nie mogli przedrzeć się przez zaporę obskurantyzmu.
Bez żenady też zamykano czasopisma, gdy uznano to za konieczne. W 1832 r.
zaczął wychodzić miesięcznik „Jewropiejec” („Europejczyk”) wydawany
przez Iwana Kiriejewskiego i w tymże roku skończył swą karierę po ukaza­
niu się dwóch numerów. Dwa lata później taki sam los przypadł w udziale
cieszącemu się dużą poczytnością dwutygodnikowi „Moskowskij Tielegraf’,
wydawanemu od 1825 r. przez historyka i publicystę Nikołaja Polewoja; przy­
czyną był negatywny stosunek do wspomnianej wyżej sztuki Kukolnika.
Niedługo też wychodził „Tieleskop”,-wydawany w latach 1831-1836 przez
profesora uniwersytetu moskiewskiego Nikołaja Nadieżdina. Pismo to za­
mknięto za opublikowanie głośnego Listu filozoficznego Piotra Czaadajewa,
a wydawcę zesłano do Ust’-Sysolska (u ujścia Sysoły do Wyczegdy w pół­
nocno-wschodnich rejonach guberni wołogodzkiej).
Czaadajew zaczął od kariery wojskowej, brał udział w wojnie 1812 r.,
potem sympatyzował ze stowarzyszeniami dekabrystowskimi i uczestniczył
w pracach Związku Dobra Publicznego. W latach 1823-1826 przebywał za
granicą, po powrocie zajmował się w Moskwie stadiami filozoficznymi i so­
cjologicznymi, włączając się przy tym czynnie do dyskusji prowadzonych
w tamtejszych kręgach towarzysko-literackich. W salonach Moskwy pozna­
no go jako człowieka, który nie boi się wyrażać swoich poglądów. Wtedy
właśnie napisał osiem „listów filozoficznych” —pierwszy z nich opubliko­
wał Nadieżdin w „Tieleskopie” w 1836 r.
Artykuł Czaadajewa zawierał możliwie najbardziej pesymistyczną, ale
i częściowo przynajmniej przekonywającą ocenę Rosji przeszłej i współcze­
snej, i zarysowywał takie same perspektywy na przyszłość. Poszczególne
stadia rozwojowe Rosji nie odznaczały się, zdaniem autora, żadną samodziel­
nością, w przeszłości dostrzec można tylko barbarzyństwo, przyszłości w ogó­
le nie widać. Rosja nie potrafiła przejąć żadnego z urządzeń europejskich,
214
nie korzystała i nie korzysta z doświadczenia wieków, nie wnosi nic orygi­
nalnego do skarbca cywilizacji. Nie wyszły również na dobre Rosji przyjęcie
prawosławia i związane z tym wpływy bizantyjskie. „Patrząca na nas - pisał
Czaadajew - można by powiedzieć, że nie odnoszą się do nas powszechne
prawa ludzkości. Samotni w świecie nic mu nie daliśmy ... W ciągu całego
naszego istnienia nie daliśmy nic dla wspólnego dobra ludzi, żadna poży­
teczna myśl nie zrodziła się na naszej bezpłodnej glebie...”
Opublikowanie Listu filozoficznego wywołało echa w niepełnym tylko
stopniu oddane w dosadnych sformułowaniach współczesnych: „wystrzał,
który rozległ się w ciemności” (Hercen), „straszna zawierucha” (Nikitien-
ko). Z polecenia władz uznano Czaadajewa za chorego na umyśle, on sam
wyrażał później skruchę, przy czym trudno powiedzieć, w jakim stopniu sta­
ło się to pod wpływem nacisku z zewnątrz. W literaturze spotkać można różne
interpretacje treści Listu, zwłaszcza jeśli chodzi o stosunek Czaadajewa do pro­
blemu samowładztwa. Nie może jednak ulegać wątpliwości, że List zawiera co
najmniej pośrednie potępienie absolutystycznego reżimu, trudno bowiem przy­
puścić, ażeby malując Rosję w czarnych barwach autor nie rozumiał związku
między opisywanym przez siebie złem a stuleciami samowładnych rządów.
OŚWIATA I SZKOLNICTWO. TEORIA OFICJALNEJ LUDOWOŚCI
Fatalnie układała się za Mikołaja I sytuacja w szkolnictwie. Rezultaty li­
beralizujących pociągnięć Aleksandra I w tej dziedzinie nie dawały ani chwili
spokoju carowi i jego faworytom; nie chcieli oni w żadnym wypadku utrzy­
mywać takiego stanu rzeczy, ażeby dzieci chłopskie mogły się kształcić, choć
nigdy nie było to zjawiskiem masowym. Obawiano się, że pod wpływem
oświaty ludzie lepiej zrozumieją rzeczywistość i na niepokojącą skalę za­
czną się oddawać „niskim namiętnościom”, czyli będą występować przeciw
istniejącemu porządkowi. Wyraźne stanowisko rządu sprecyzowane zostało
szybko: w sierpniu 1827 r. ukazał się reskrypt carski na nazwisko ówczesne­
go ministra oświaty Aleksandra Szyszkowa (taki system wydawania reskryp­
tów był w Rosji szeroko stosowany aż do końca istnienia caratu), nakazu­
jący, żeby: „do uniwersytetów i innych wyższych zakładów naukowych, za­
równo państwowych, jak prywatnych, które znajdują się w gestii lub pod
nadzorem ministerstwa oświaty, i podobnie też do gimnazjów oraz do in­
nych szkół z równoważnym programem wykładanych przedmiotów - przyj­
mowano i dopuszczano do słuchania wykładów tylko osoby swobodnego
stanu, nie wyłączając i tych, którzy uzyskali prawa tego stanu [chodzi­
ło o chłopów uwolnionych od poddaństwa], jeśli przedstawią stwierdzają­
ce ten fakt dowody”. W ten sposób pozostawały dla ludności poddanej,
o czym zresztą dekret też wyraźnie mówił, tylko szkoły parafialne i powia­
towe oraz te prywatne, w których przedmioty nauczania nie stały na wyż­
szym poziomie.
215
 Niezależnie od tego dokonano jeszcze wielu innych ograniczeń w dzie­
dzinie szkolnictwa - do najdokuczliwszych należały niezmiernie szczegóło­
we przepisy o kontroli i inspekcjach szkół stosowane później z niemożliwą
do zniesienia pedanterią. W 1835 r. zlikwidowano autonomię uniwersyte­
tów, w latach następnych wyłączono z programów uniwersyteckich europej­
skie prawo państwowe i filozofię, starano się usilnie o to, ażeby logikę i psy­
chologię wykładali tylko teologowie, nie zapomniano o podwyższeniu opłat
za naukę, zabroniono młodzieży wyjeżdżać na studia za granicę.
Carat nie działał jednak tylko za pomocą represji i zakazów, starał się
również tworzyć jak gdyby własną apologetyczną ideologię. W glorii zwy­
cięstw militarnych i sukcesów dyplomatycznych, których nie brakowało także
za Mikołaja I, Rosja oficjalna zdawała się wynosić wysoko ponad inne pań­
stwa europejskie, ponad całą Europę, wzgardliwie przez koła dworskie Pe­
tersburga określaną jako „rewolucyjną”. Przeciwieństwa płynące ze złych
stron systemu, raczej niedostrzegalne dla obserwatorów zewnętrznych, nie
mogły zapobiec kształtującej się sztucznie opinii, że Rosja jest państwem
zupełnie innym niż pozostałe, że wszystkie urządzenia w Rosji są dobre i je­
dynie właściwe, że nie ma żadnej dysharmonii między władzą a ludnością,
która może w spokoju i szczęściu poddawać się dobroczynnym wpływom
takiego stanu rzeczy.
Tę reakcyjną ideologię samowładztwa rosyjskiego, ukształtowaną w dru­
gim ćwierćwieczu XIX w., nazwano teorią oficjalnej ludowości. W różnej
formie wyrażali ją w swoich utworach pisarze i publicyści; autorem sformu­
łowania oddającego najbardziej syntetycznie jej treść, tzw. trójjedynej for­
muły, był jeden z następców Szyszkowa na stanowisku ministra, Siergiej
Uwarow. Formuła brzmiała: prawosławie, samowładztwo, ludowość. Uwa-
row sprecyzował ją po raz pierwszy w 1832 r. (był jeszcze wtedy wicemini­
strem) i powtórzył w raporcie do cara napisanym w 1843 r. z okazji dziesię­
ciolecia swego urzędowania w ministerstwie: „Zniwelować niewspółmier-
ność między tak zwanym wykształceniem europejskim a naszymi potrzebami;
uzdrowić młode pokolenie ze ślepej, nie przemyślanej skłonności do tego, co
powierzchowne i cudzoziemskie, zaszczepiając w młodych duszach szczery
szacunek do wszystkiego, co ojczyste, oraz przekonanie, że tylko przystoso­
wanie powszechnego systemu oświaty do naszego bytu i ducha naszego na­
rodu może przynieść pożądane owoce... sprowadzić wszystkie rozwijające
się elementy i przebudzone siły w miarę możności do wspólnego mianowni­
ka; wreszcie szukać tego wspólnego mianownika w potrójnym pojęciu pra­
wosławia, samowładztwa i ludowości —oto był cel, do którego ministerstwo
oświaty dążyło przez dziesięć lat; oto był plan, którego trzymałem się we
wszystkich swoich rozporządzeniach”.
Tendencje powyższe, wyrażone w sposób niejasny i zawikłany, są mniej
ważne; mówiąc o nich, Uwarow pragnął jedynie znaleźć jakąś osłonę dla
ideologicznego sensu swojej wypowiedzi - chodziło o wydobycie z samego
życia rosyjskiego zasad mogących stać się oporą rządu w jego polityce we­
216
wnętrznej. Jeśli jednak tendencje trochę toną w obłokach, to zasady, aczkol­
wiek nie wszystkie, przedstawione są znacznie jaśniej. Bezwzględna wier­
ność sztandarom samowładztwa i prawosławia - to cechy najważniejsze.
Trzecia cecha, „ludowość” (ros. narodnost j , nastręcza już duże trudności
w interpretacji, zwłaszcza w języku polskim; termin rosyjski narodnost’ozna­
cza bowiem zarówno „ludowość”, jak i „narodowość”. Można w niej doszu­
kiwać się podkreślenia jedności i harmonii, jaka zgodnie z zapatrywaniami
przedstawicieli myśli oficjalnej istniała także w przeszłości. W takim więc
świetle można by dostrzegać w uwarowowskiej „ludowości” właśnie stosunki
poddańczo-pańszczyźniane. Wysuwa się jednak i inną tezę, że mianowicie
Uwarow i inni teoretycy „trójjedynej formuły” używali tego wyrazu w po­
dwójnym znaczeniu: jako „narodowość” wchodziłby w grę pewien swoisty
nacjonalizm rosyjski, przeciwstawiający się wszelkim wpływom zachodnim,
jako „ludowość” - swoiście demokratyczny, w stosunku do rozwijających
się na Zachodzie stosunków kapitalistycznych, charakter samowładztwa.
Zresztą nawet system Uwarowa okazał się potem, od okresu Wiosny Ludów,
zbyt słaby dla ideologicznego umocnienia monarchii - piśmiennictwo i oświa­
ta poczuły wówczas jeszcze dotkliwiej niż przedtem ciężką rękę caratu.
RUCH UMYSŁOWY
Prawdziwy stan rzeczy dochodził jednak coraz wyraźniej do świadomo­
ści społeczeństwa, i to w różny sposób, m.in. przez literaturę piękną. Przeja­
wy negatywnego stosunku do samowładztwa i poddaństwa znaj dują się w wie­
lu utworach dwóch najwybitniejszych poetów rosyjskich, Puszkina i Lermon­
towa. Nikołaj Gogol odzwierciedlił w swojej twórczości istotne oblicze
obszamictwa, chciwość, tępotę i służalstwo biurokracji oraz utrwalił obraz
rozpaczliwego stanu prowincji rosyjskiej. Istotne znaczenie dla współcze­
snych miała twórczość myśliciela i krytyka Wissariona Bielińskiego, zadzi­
wiającego demokratyzmem swoich przekonań. Działały także różne konspi­
racyjne kółka intelektualistów. Postępowa Rosja nie ustawała w walce, a nie
mogąc wówczas walczyć czynem, protestowała przeciw systemowi dema­
skując go także w twórczości literackiej. I w tym sensie np. twórczość Gogo­
la stanowiła prawdziwe odbicie epoki i wyrastała organicznie z jej potrzeb,
chociaż nie był on wcale rewolucjonistą ani aktywnym bojownikiem o zmia­
nę istniejącego stanu rzeczy, chociaż ulegał różnym wpływom, naciskom i pre­
tensjom, a niejeden raz opowiadał się po stronie absolutyzmu i poddaństwa,
najdobitniej w 1844 r., w Wybranych wyjątkach z listów do przyjaciół.
Przeciwko takiemu stanowisku zaprotestował ostro Bieliński w swoim
Liście do Gogola (1847), który krążył w odpisach, opublikowano go znacz­
nie później. I Bieliński jednak przechodził przedtem skomplikowaną i naje­
żoną wątpliwościami drogę rozwojową. Urodzony w 1811 r., studiował w Mo­
skwie i brał w tym okresie aktywny udział w pracy kółek młodzieżowych,
217
później poświęcił się głównie krytyce literackiej. W 1838 r. stanął na czele
zespołu redakcyjnego dwutygodnika „Moskiewskij Nabludatiel” („Obserwa­
tor Moskiewski”), a po przeniesieniu się rok później do Petersburga zaczął
współpracować z czasopismem „Otieczestwiennyje Zapiski” („Zapiski Oj­
czyste”). W publikowanych wówczas artykułach Bieliński rozwijał myśl o ko­
nieczności „pojednania się z rzeczywistością”; pod koniec 1840 r. ten kryzys
wewnętrzny skończył się definitywnie. Dalsza działalność Bielińskiego, przed­
wcześnie zmarłego na gruźlicę w 1848 r., to już w pełni dojrzałe utwory kry­
tyczne o arcydziełach literatury rosyjskiej, utwory, które rozwijały w czytel­
nikach zamiłowanie do wolności i nienawiść do wszelkich form ucisku. Pi­
sał zresztą Bieliński nie tylko o literaturze.
Ruch umysłowy w ówczesnej Rosji, tak żywy mimo surowości reżimu,
miał jeszcze jedno oblicze. Wyraża się ono w dwóch nowych prądach spo­
łecznych, kształtujących się od czwartego, a ukształtowanych w piątym dzie­
siątku lat XIX w.: w okcydentalizmie i słowianofilstwie. Okcydentaliści
(z rosyjska: zapadnicy) utrzymywali, iż przynajmniej od czasów Piotra I Ro­
sja nie różni się w swej drodze rozwojowej od Zachodu i że dalsze perspek­
tywy rozwojowe muszą być tak samo zbieżne. Okcydentalizm był oczywiście
nurtem liberalnym i w latach późniejszych nazywano jego przedstawicieli wy­
łącznie liberałami; opowiadając się bowiem za maksymalną europeizacją sto­
sunków w Rosji, nie mogli aprobować np. poddaństwa. Z drugiej znowu stro­
ny nie wchodziły tu w grę żadne tendencje radykalne - nie aprobując pod­
daństwa chłopów, okcydentaliści myśleli tylko o „odgórnej”, należycie
przemyślanej i spokojnie przeprowadzonej reformie stosunków na wsi. Okcy­
dentaliści nie tworzyli, rzecz jasna, żadnego obozu ani żadnego stronnictwa
i dlatego zalicza się do nich różne osobistości, nie zawsze całkiem ściśle. Ze
względu na List filozoficzny był niewątpliwie okcydentalistą Czaadajew,
w pewnym sensie może Bieliński, ponieważ dobrze wiedział, co warto za­
czerpnąć z ideologii Zachodu dla poprawienia stosunków w Rosji; również
historyk Timofiej Granowski, który fascynował słuchaczy uniwersytetu mo­
skiewskiego wykładami z zakresu historii średniowiecznej, zawierającymi
wiele interesujących myśli i analogii. Byli nimi także: jeden z najwybitniej­
szych powieściopisarzy rosyjskich Iwan Turgieniew, historyk i publicysta
Konstantin Kawielin, krytyk i historyk literatury Pawieł Annienkow, ekono­
mista Iwan Babst i wielu innych.
Na przeciwnym stanowisku stali teoretycy myśli słowianofilskiej. Utrzy­
mywali oni, że warunki życia i układ sił społecznych w Rosji zawsze odzna­
czały się cechami pozytywnymi, że w stosunkach między ludem i władzą
państwową zawsze panowała zgodność i że właśnie dzięki temu stale kształ­
towały się przesłanki dalszego postępu. Także przyjęcie prawosławia, zawie­
rającego najlepsze i najczystsze formy chrystianizmu, miało niezmiernie do­
niosłe znaczenie dla Rosji, która znalazłaby się na fałszywym torze rozwojo­
wym, gdyby poszła za wzorami Zachodu. Poglądy te nie przeszkadzały jednak
słowianofilom w zrozumieniu faktu, że poddaństwo jest przeżytkiem, i dla-
218
tego także opowiadali się za jego zniesieniem. Wielu z nich zajmowało się
badaniami nad folklorem rosyjskim, co miało znaczenie dla rozwoju nauki.
Najbardziej typowymi przedstawicielami nurtu słowianofilskiego byli na­
ukowcy, publicyści i pisarze: bracia Iwan i Piotr Kiriejewscy oraz Iwan i Kon­
stantin Aksakowowie, Aleksiej Chomiakow i Jurij Samarin. Mimo ograni­
czoności poglądów i wyraźnego ich podobieństwa do teorii oficjalnej ludo­
wości carat nie darzył sympatiami słowianofilów, obawiając się ich jako
reprezentantów bądź co bądź samodzielnego myślenia. ,
PROBLEMY LUDNOŚCI CHŁOPSKIEJ W POLITYCE PAŃSTWOWEJ
Ruchy masowe nie zanikły po stłumieniu powstania dekabrystów, osią­
gając szczególnie wysoki stopień natężenia w latach 1830-1831. Przyczy­
ną wielu wystąpień w 1830 r. była straszna epidemia cholery. Zaczęło się
na południu, gdzie zrozpaczona ludność, pozbawiona środków do życia
i zmuszana brutalnie do przestrzegania drakońskich przepisów o kwaran­
tannie, zrywała się do wystąpień (tzw. bunty cholerowe). Tak było w Se­
wastopolu, gdzie musiano tłumić bunt przy pomocy specjalnie ściągnię­
tych wojsk, a potem także w guberniach centralnych; tam chłopi, podnie­
ceni pogłoskami o „zatruwaniu studzien”, demolowali lokale policyjne,
a nawet szpitale, mordowali urzędników i lekarzy; w Tambowie przestały
na pewien czas działać władze rządowe. W 1831 r. zanotowano rozruchy
na takim samym tle w Petersburgu. Doszły też znowu do głosu konflikty
w osiedlach wojskowych - w guberni nowogrodzkiej osiedleńcy zawład­
nęli miastem Stara Russa.
Wszystkie te bunty dławiono krwawo i nie szczędzono represji po ich
stłumieniu. Koła dworskie były tym wszystkim poważnie zaniepokojone,
zwłaszcza że bunty cholerowe i powstania w osiedlach wojskowych nie wy­
czerpywały wszystkich kłopotów; rewolucja lipcowa 1830 r. we Francji, sierp­
niowa w Belgii i powstanie listopadowe w Polsce spędzały sen z powiek
Mikołajowi I i jego dostojnikom, zwłaszcza że oddziały wysłane celem ujarz­
mienia Królestwa poniosły też niemało klęsk. Wszystko to razem zmuszało
do podjęcia jakichś kroków zaradczych i byłoby uproszczeniem twierdze­
nie, że za Mikołaja I rozpatrywano sprawę chłopską tylko z punktu widzenia
represji. Sytuacja była w ogóle o wiele bardziej skomplikowana. Problem
agrarny zaogniał się nieustannie, wystąpień chłopskich naliczyć można w trzy­
dziestoleciu mikołajowskim co najmniej 500, a rozwój ekonomiczny kraju
też dyktował konieczność zniesienia prawa pańszczyźnianego, coraz mniej
wygodnego nawet dla właścicieli ziemskich. Wśród obszarników, zwłaszcza
Posiadających swe dobra na terenach mniej urodzajnych, coraz bardziej wy­
raźne stawały się tendencje do wyzwolenia chłopów z niewoli osobistej i prze­
kształcenia ich w pracowników najemnych - wystarczy dla analogii przypo­
mnieć zniesienie poddaństwa w guberniach nadbałtyckich. A położenie chło­
219
pów było tak złe, że nie mogło już nawet zmienić się na gorsze, i ani katorga,
ani straszne kary chłosty nie zapobiegały dalszym ruchom, masowym uciecz­
kom z osiedli czy innym formom protestu.
Rząd nie mógł zatem uchylić się od prób idących w kierunku położenia
kresu przynajmniej najbardziej drastycznym przejawom niesprawiedliwości
i uporządkowania stosunków administracyjnych w dobrach państwowych.
W tym celu utworzono kilka „tajnych komitetów”, zebrano sporo różnych
materiałów i odbyto wiele posiedzeń, na których czasami nawet żywo dys­
kutowano i sporządzono niemało notatek i raportów. Niewiele jednak z tego
wprowadzono w życie - wymienić by tu można trzy dekrety. Pierwszy, jesz­
cze z 1827 r., ograniczał przywilej obszarników do zsyłania chłopów na Sy­
bir: osoby liczące ponad 50 lat, osoby chore i niezdolne do pracy oraz małe
dzieci nie podlegały już działaniu tego prawa. Nie wolno było też rozłączać
małżeństw, a zesłanych chłopów nie zaliczano już do rekrutów. Dwa inne
dekrety zabraniały sprzedawania „dusz” chłopskich oddzielnie od rodzin
i przyjmowania chłopów poddanych na pokrycie prywatnych długów.
Oczywiście, wielu ziemian rosyjskich nie chciało nic słyszeć o jakichś
zasadniczych reformach, uporczywie trzymając się dotychczasowego układu
rzeczy mimo całej jego anachroniczności. Mikołaj I bez wątpienia podzie­
lał takie stanowisko, ale obawa o następstwa przecież zmuszała jgo do
nieustannego krążenia wokół tego problemu i do enuncjńeji o charakterze
mało wprawdzie konkretnym, lecz bardzo znamiennym. „Nie ulega wątpli­
wości - mówił na posiedzeniu Rady Państwa w 1842 r. - że prawo pańsz­
czyźniane, biorąc pod uwagę obecny jego układ u nas, to zło przez wszyst­
kich odczuwane i dla wszystkich oczywiste; byłoby jednak rzeczą jeszcze
bardziej zgubną zmieniać je w chwili obecnej. Świętej pamięci cesarz Alek­
sander na początku swego panowania miał zamiar dać wolność poddanym,
lecz później sam porzucił tę myśl jako absolutnie przedwczesną i niemoż­
liwą do zrealizowania. I ja także nigdy nie zdecyduję się na to; sądzę bo­
wiem, że czas, w którym można będzie poczynić takie kroki, jest zresztą
jeszcze odległy, a teraz każdy odnoszący się do tego pomysł byłby tylko
przestępczym zamachem na ład społeczny i na dobro państwa. Bunt Puga-
czowa pokazał, do czego może dojść szaleństwo czerni... Nie wolno jedna­
kowoż ukrywać przed sobą, iż teraz myśli się inaczej niż dawniej, i dla
każdego rozsądnego obserwatora musi być jasne, że obecny stan rzeczy nie
może trwać wiecznie”.
Charakteryzując jeszcze przyczyny powtarzających się coraz częściej za­
burzeń, car podkreślił „nieostrożność” właścicieli ziemskich, którzy dają
sw o im poddanym „niewspółmierne z ich stanem wykształcenie”, oraz na fakt -
musiał to przyznać - że niektórzy ziemianie nadużywają swojej władzy nad
poddanymi. Biorąc to wszystko pod uwagę, nie trzeba wprawdzie dawać
chłopom wolności, należy jednak jakoś torować drogę do stopniowego przej­
ścia do innego porządku rzeczy, przy utrzymaniu całkowitej nienaruszalno­
ści obszarniczego prawa do ziemi. Stanowisko takie przebija wyraźnie
220
z uchwalonego w 1842 r. przez Radę Państwa dekretu o chłopach „zobowią­
zanych”. Obszarnicy mogli odtąd dobrowolnie zawierać umowy z chłopami,
którzy w ten sposób wyzwalali się od zależności poddańczej i otrzymywał i
od panów nadziały gruntu do użytkowania w zamian za określone powinno­
ści Dekret ten w bardzo niewielkim stopniu zmieniał postanowienia dekretu
o wolnych oraczach” z 1803 r„ uchylając tylko pewne krępujące przy za­
wieraniu umów przepisy.
W połowie czwartego dziesiątka lat XIX w. otrzymał polecenie przygoto­
wania projektów szeregu zmian generał Pawieł Kisielów, w latach następ­
nych jeden z najbliższych współpracowników cara na tym polu. On też sta­
nął na czele V Oddziału osobistej kancelarii cara, a od końca 1837 r. przejął
również kierownictwo nowo utworzonego ministerstwa dóbr państwowych
i sprawował je bez mała 20 lat. Ministerstwo to miało swoje organy wyko­
nawcze w poszczególnych guberniach i okręgach; na niższym szczeblu tery­
torialnym wprowadzono bądź usprawniono istniejące zarządy gromadzkie
i wiejskie, które sprawowały swoje funkcje jak gdyby na zasadach samorzą­
du, choć zwykle nie bez ingerencji czynników administracji państwowej.
Ministerstwo dóbr państwowych prowadziło również akcję w kierunku pew­
nego zwiększenia nadziałów chłopów państwowych, ułatwiało przesiedlanie
się, prowadziło prace pomiarowe w terenie, zakładało instytucje kredytowe,
a także szkoły i szpitale. Te „reformy Kisielowa”, wprowadzane w życie w la­
tach 1837-1841, chociaż nie zakrojone zbyt szeroko i nie naruszające w ni­
czym systemu, polepszyły jednak w pewnym stopniu położenie chłopów
państwowych, co uwidoczniło się również nieco później, w okresie zasadni­
czej reformy chłopskiej. Dekrety o likwidowaniu ugorów, zalesianiu obsza­
rów bezleśnych i osuszaniu błot realizowano różnie; najwięcej sprzeciwów
budziła dokuczliwa i często brutalna ingerencja administracji, która szczegól­
nie dała się we znaki ludności w związku z zainicjowaniem akcji sadzenia ziem­
niaków w Rosji. W kilku guberniach doprowadziło to nawet do groźnych roz­
ruchów - tzw. buntów kartoflowych (1841-1843). W powodzi nieustannie
wydawanych dekretów pewne znaczenie przyznać trzeba rozporządzeniu
z 1847 r., które pozwalało chłopom wykupić się z poddaństwa, gdy majątek
obszamiczy sprzedawano za długi, i z 1848 r. - to ostatnie umożliwiało podda­
nym nabywanie własności nieruchomej, choć tylko za zgodą obszarników.
Dekret wydany w 1846 r. zakazywał rugowania chłopów z ich gruntów w Kró­
lestwie Polskim, kasował różne obyczajowe świadczenia poza właściwą pańsz­
czyzną i zezwalał chłopom na zanoszenie skarg do organów władzy.
Jedną z najważniejszych reform przeprowadzonych za Mikołaja I była
kodyfikacja praw, na co Rosja czekała prawie dwieście lat. Obarczony tym
zadaniem II Oddział kancelarii cesarskiej zrealizował je względnie szybko
i dokładnie, głównie dzięki talentom organizacyjnym i osobistej pracowito­
ści Michaiła Speranskiego, właściwego kierownika wszystkich prac. Ustawy
wydane w okresie od Ułożenia soborowego w 1649 r. aż do wstąpienia Mi­
kołaja I na tron złożyły się na liczący 45 tomów pierwszy Zbiór wszystkich
221
praw imperium rosyjskiego (Połnoje sobranije zakonow Rossijskoj impie-
rii), wydany drukiem w 1830 r. Oddzielnie wyselekcjonowano i wydano
w 15 tomach zbiór wszystkich praw obowiązujących aktualnie jako tzw. Swod
zakonow. Po latach nieprawdopodobnego zamętu prawodawstwo rosyjskie
zostało solidnie uporządkowane, chociaż w niczym nie zmieniło to faktu,
że we wszystkich urzędach, w sądownictwie i w administracji nadal pano­
szyły się łapownictwo, przewlekanie spraw i kradzież mienia państwowego.
Nie należałoby również wyobrażać sobie, że formalne uregulowanie tych
spraw nie pozostawiało już nic do życzenia; w działalności kodyfikacyjnej
brano za podstawę dekrety wydawane w różnych okresach, co niejednokrot­
nie prowadzić musiało do bardzo skomplikowanych zestawień. Dawało się
to szczególnie odczuć w zakresie ustawodawstwa karnego i w latach następ­
nych trzeba było te sprawy wyjaśniać i komentować. Zbiór wszystkich praw
kontynuowano do końca istnienia caratu; wszystkie ustawy i dekrety, które
pojawiły się w jednym roku, wydawano drukiem w oddzielnym tomie, tak
że w następnych zbiorach tjde-jesktomów (czasami dwuczęściowych), ile
było lat. Zbiór drugi objął materiały od grudnia 1825 do 1 (13) marca 1881 —
55 tomów, zbiór trzeci od marca 1881 do 1913 r. włącznie - 33 tomy; więcej
nie zdążono opublikować.
Na uwagę zasługuje też reforma finansowa, którą w latach 1839-1843
przeprowadził minister tego resortu Jegor Kankrin (Georg von Cancrin, był
pochodzenia żydowskiego). Rosyjski system finansów znajdował się w nie
najlepszym stanie, wartość pieniądza papierowego (asygnacji) ulegała cią­
głym oscylacjom. Cancrin obniżył ostatecznie wartość asygnacji, ustalając
relację między nimi i srebrnymi rublami jako 350 do 100 oraz zarządził emi­
sję nowych pieniędzy papierowych o wartości opartej na posiadanym zapa­
sie metali szlachetnych.
DZIAŁALNOŚĆ KÓŁEK MŁODZIEŻOWYCH
Po tragicznym grudniu 1825 r. siły rewolucyjne przejściowo się wy­
czerpały i musiał nastąpić okres względnego przynajmniej uspokojenia,
zwłaszcza że żelazny system uniemożliwiał natychmiastowe podjęcie wal­
ki na nowo. Mimo wszystko jednak próbowano zbierać do niej siły i zrze­
szano się w mniejszych kółkach konspiracyjnych, gdzie toczono dyskusje
nad przyczynami poprzednich niepowodzeń i próbowano zdać sobie spra­
wę z perspektyw na przyszłość. Spośród założycieli i działaczy tych kółek
niektórzy stać się mieli później wybitnymi przedstawicielami rosyjskiej
myśli społecznej i politycznej. Działalność kółek łączyła się dość ściśle
z życiem uniwersyteckim.
Przodowała Moskwa, gdzie już w 1827 r. ukształtowało się kilkunasto­
osobowe kółko trzech braci Kritskich. Nie miało ono ani siły, ani żadnego
specjalnego znaczenia, członkowie jego dyskutowali o konieczności wpro­
222
wadzenia ustroju konstytucyjnego w Rosji i marzyli o tym, ażeby Puszkin
stanął na ich czele; potem miano wzniecić powstanie, co nie wydawało im
się nawet specjalnie trudne. Słabe jeszcze umiejętności konspiracyjne spra­
wiły, że kółko Kritskich szybko zostało rozgromione przez policję; także
i inne kółka i stowarzyszenia nie uniknęły podobnego losu. W 1831 r. zli­
kwidowano w Moskwie kółko Nikołaja Sungurowa, obejmujące również kilku
Polaków. W tym samym czasie działało tamże kółko noszące swoistą nazwę
„kółka numeru 11” (zbierano się w pokoju o takim numerze), w którym głów­
ną rolę odgrywał Bieliński. Stowarzyszeni czytali wybitniejsze utwory po­
stępowych pisarzy rosyjskich i zastanawiali się nad losami swego narodu.
Bieliński już wtedy napisał dramat pt. Dymitr Kalinin, z pasją odzwierciedla­
jący beznadziejną walkę młodego człowieka, poddanego, przeciw systemowi
pańszczyźnianemu i zaznajomił swoich przyjaciół z treścią tego utworu; była
to jedna z przyczyn wydalenia go z uniwersytetu. Od 1832 r. istniało przez
kilka lat kółko założone przez Nikołaja Stankiewicza, a zajmujące się także
dyskusjami literackimi i filozoficznymi. Brali w nich udział: Bieliński, póź­
niejszy wybitny działacz rewolucyjny Michaił Bakunin, słowianofil Kon-
stantin Aksakow, okcydentalista Wasilij Botkin i inni.
I jeszcze jedno kółko działało na uniwersytecie moskiewskim. Założyli je
dwaj wybitni później działacze rewolucyjni na emigracji, Aleksandr Hercen
i Nikołaj Ogariow. Hercen miał 14 lat, gdy na uroczystym nabożeństwie od­
prawionym w 1826 r. w Moskwie na intencję szczęśliwego panowania Mi­
kołaja I przysiągł sobie, że całe życie poświęci walce rewolucyjnej. Można
by oczywiście uznać to za przejaw dziecinnego zapału, gdyby nie fakt,
że Hercen został tej młodzieńczej przysiędze wiemy aż do śmierci. Nieco
później nastąpiła druga jeszcze przysięga, złożona przez Hercena wspólnie
z Ogariowem, na Wróblich Wzgórzach pod Moskwą (Worobiowy Gory —
w obrębie miasta), że poświęcą tej walce całe życie, że śmierć dekabrystów
musi zostać pomszczona.
Ideowy wpływ dekabrystów na młodego Hercena był wówczas przeja­
wem zupełnie naturalnym. Gdy po wstąpieniu w 1829 r. na wydział matema­
tyczno-fizyczny uniwersytetu moskiewskiego Hercen zakładał tajne kółko
studenckie, czynił to w nadziei, że z czasem powiększy się ono znacznie
i przerośnie w organizację podobną do stowarzyszeń dekabrystowskich.
Członkowie kółka rozpamiętywali niedawne czyny dekabrystów, zastana­
wiali się nad przyczynami ich klęski, szukali odpowiedzi na różne dręczące
ich pytania w lekturze dzieł o treści politycznej i filozoficznej. Działacze kółka
cieszyli się dużym autorytetem wśród młodzieży, a istnieją też dowody na to,
ze praca ich znalazła oddźwięk poza uniwersytetem.
Dojrzewając intelektualnie, oddając się zajęciom kółkowym i bardzo szero­
kiej lekturze, studiując intensywnie nie tylko obowiązujące dyscypliny, lecz i dzieła
z zakresu literatury i myśli społecznej, Hercen szedł coraz dalej w procesie
ształtowania swoich poglądów. Zachwycał się rewolucją lipcową 1830 r.
we Francji, powstanie listopadowe w Polsce nasunęło mu głębsze refleksje -
223
 oto tak blisko rdzennej Rosji powstańcy walczyli z caratem. Ulegając jesz­
cze wtedy niejednokrotnie romantycznym porywom i mierząc siły na zamia­
ry, Hercen chwilami sądził, że pod wpływem powstania listopadowego wy­
buchnie rewolucja także w samej Rosji. Na przekonanie jego wpływały w ogó­
le dość wyraźnie kontakty z licznymi studentami polskimi w Moskwie; już
mając lat 19 Hercen był zdecydowanym przyjacielem Polski i Polaków. Po
latach przyjaźń ta splotła się z bardzo aktywną działalnością praktyczną na
rzecz sprawy polskiej.
Moskiewskiej działalności Hercena nie można jeszcze nazwać rewolucyj­
ną, lecz reżim Mikołaja I nie znał pobłażania nawet dla przejawów nie przed­
stawiających poważniejszego niebezpieczeństwa. Więzienie i zesłanie nie
ominęły nikogo spośród tych, którzy w jakikolwiek sposób występowali prze­
ciw systemowi, nie uniknął tego losu i Hercen. Aresztowano go w lipcu
1834 r. (Ogariowa spotkało to samo nieco wcześniej) i po kilku miesiącach
zesłano do guberni permskiej. Potem Hercen uzyskał zezwolenie na przenie­
sienie do Wiatki, gdzie pracował w kancelarii gubernatora, z początkiem zaś
1838 r. - do Włodzimierza, a więc już znacznie bliżej Moskwy. Ostatecznie
Hercen znalazł się w Petersburgu, gdzie poznał się z Bielińskim, włączył się
czynnie do salonowych dyskusji między okcydentalistami i słowianofilami i za­
jął się działalnością publicystyczną. Petersburg, miasto o porywającym jak na
owe czasy tempie życia, ośrodek sprzeczności najbardziej krańcowych i rzu­
cających się w oczy, nie wpłynął na zmianę przekonań Hercena, wprost prze­
ciwnie - utrwalił je na zawsze. Po uzyskaniu zezwolenia na powrót do Mo­
skwy (1842) Hercen postanowił oderwać się od znienawidzonego systemu
i w wolnej atmosferze rozwinąć taką działalność, która naprawdę przyda się
Rosji.
Dopiero z początkiem 1847 r. zdołał Hercen wyjechać wraz z rodziną
za granicę, żeby nigdy już nie powrócić do Rosji. W Rzymie doszła go
wieść o rewolucji lutowej we Francji, dokąd niebawem pośpieszył. Począt­
kowy entuzjazm gasł jednak szybko, zamiast triumfu sprawiedliwości spo­
łecznej Hercen przeżył dni czerwcowe - masakrę robotników paryskich,
a w miesiącach następnych ostateczny odpływ fali rewolucyjnej aż do wy­
boru Ludwika Napoleona na prezydenta Republiki Francuskiej. W Paryżu
Hercen nawiązał kontakty z niektórymi działaczami i literatami polskimi,
m.in. z Edmundem Chojeckim, u którego w lutym 1849 r. poznał osobiście
Mickiewicza i zobowiązał się wobec niego do współpracy z „Trybuną Lu­
dów” - właśnie wtedy Mickiewicz przystępował do jej wydawania. Nie
doszło jednak do tej współpracy, ponieważ Hercen nie mógł się zgodzić
z bonapartyzmem poety.
Klęska rewolucji we Francji wywarła silny wpływ na dalszą działalność
Hercena, który rozczarowawszy się do Zachodu zaczął rozmyślać nad tym,
czy w samej Rosji nie znalazłoby się pierwiastków mogących stać się rę­
kojmią sprawiedliwego ustroju społecznego w przyszłości - stąd idealizo­
wanie przez niego rosyjskiej wspólnoty gminnej. Ostatecznie Hercen po­
224
stanowił założyć Wolną Drukarnię Rosyjską, ażeby za pośrednictwem praw­
dziwie wolnych czasopism nawiązać jak najściślejsze kontakty z własnym
społeczeństwem i przyczynić się do jego rewolucyjnego wychowania. Wolna
Drukarnia Rosyjska powstała w 1853 r. w Londynie. W latach 1855-1862
Hercen wydał siedem roczników (ósmy w Genewie, w 1869 r.), pod nazwą
Polarnaja Zwiezda” („Gwiazda Polarna”), z podobiznami pięciu powie­
szonych dekabrystów na karcie tytułowej. Od lipca 1857 r. wychodził przez
dziesięć lat „Kołokoł” („Dzwon”) - najświetniejsze rosyjskie pismo rewo­
lucyjne w XIX w.
Działalność kółek moskiewskich należy chronologicznie do okresu re­
wolucjonizmu szlacheckiego, choć ich członkowie nie rekrutowali się już tyl­
ko spośród szlachty. Powoli na arenę działalności społecznej i politycznej wkra­
czali tzw. raznoczyńcy wywodzący się z niższych warstw społecznych - w okre­
sie następnym, obejmującym prawie całą drugą połowę XIX w., inteligencja
raznoczyńska odgrywać będzie rolę najważniejszą.
Właśnie podobny był już skład nowej organizacji założonej w Petersbur­
gu (1845) przez Michaiła Butaszewicza-Pietraszewskiego. Do tego kółka
wchodzili nauczyciele, literaci i studenci, zbierano się co piątku w mieszka­
niu Pietraszewskiego, dyskutowano nad zagadnieniami politycznymi, filo­
zoficznymi i literackimi oraz nad najbardziej aktualnymi problemami wła­
snego kraju. Ci tzw. „pietraszewcy” wyobrażali sobie przyszłą Rosję jako
państwo socjalistyczne, do którego wiedzie droga tylko przez rewolucję. Ich
kółka powstawały także w innych miastach, gdy zaś w 1848 r. wybuchła re­
wo lucj a w wielu krajach europejskich, a w samej Rosji przybrały na sile
wystąpienia chłopskie, „pietraszewcy” postanowili rozszerzyć organizację
i przystąpić do przygotowania planu ogólnoludowego powstania. Zamiary te
były jednak jeszcze tak samo utopijne, jak ich socjalizm, i w 1849 r. policja
położyła kres wszystkiemu. Sąd wymierzył członkom organizacji bardzo
surowe kary, były i wyroki śmierci. Dopiero przed samym wykonaniem wy­
roku na skazańcach (był wśród nich i Dostojewski, znany już wówczas, a w la­
tach późniejszych jeden z czołowych pisarzy rosyjskich) przyszła wiadomość
o ułaskawieniu i zmianie kary śmierci na katorgę. Egzekucji nie miano zresztą
w ogóle zamiam przeprowadzić.
Spośród ówczesnych organizacji rewolucyjnych na uwagę zasługiwa­
łoby jeszcze Bractwo Cyryla i Metodego, założone w Kijowie w 1846 r.
Liczyło ono około 100 członków, którzy dzielili się dość wyraźnie na dwa
skrzydła: umiarkowane - reprezentował je m.in. profesor uniwersytetu
kijowskiego (założonego w 1834 r.) Mykoła (Nikołaj) Kostomarow, i rady­
kalne, rewołucyjno-demokratyczne - jego głównym przedstawicielem był
największy poeta ukraiński Taras Szewczenko. Ukraińscy rewolucyjni de­
mokraci chcieli walczyć o obalenie samowładztwa oraz o zniesienie poddań­
stwa i obszamiczego stanu posiadania, myśleli również o federacyjnej repu­
blice wszystkich państw słowiańskich w przyszłości. Policja rozgromiła Brac­
two Cyryla i Metodego już w 1847 r.
225
ROZWÓJ STOSUNKÓW KAPITALISTYCZNYCH
W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX WIEKU
Żadne wysiłki rządu ani też nieprzejednana postawa znacznej części ob­
szarników nie mogły powstrzymać naturalnych procesów rozwojowych, tzn.
kryzysu stosunków feudalnych i stopniowego narastania poszczególnych
ogniw układu kapitalistycznego. Rosja przeżywała ostatnie dziesięciolecia
prawa pańszczyźnianego i tylko sztucznie można było utrzymywać je nadal.
Praca darmowa na roli pańskiej, coraz mniej wydajna, przynosiła obszarni­
kom bardzo względne korzyści, a rozwijający się przemysł potrzebował nie­
ustannie wolnych robotników.
Niełatwo też było zbywać towary na rynku wewnętrznym, coraz moc­
niejszym i coraz bardziej jednolitym, lecz przecież niewystarczającym, bo
główni odbiorcy - chłopi - reprezentowali zbyt słabą siłę nabywczą; uwol­
nienie chłopów od poddaństwa stawało się sprawą największej wagi. Rosja
dojrzała do tego, żeby przemysł mógł rozwijać się bez ograniczeń i żeby
zapanowały bardziej nowoczesne metody w gospodarce rolnej. W niektórych
majątkach zaczęto zresztą już stosować maszyny rolnicze i korzystać z pra­
cy najemnej, głównie podczas robót sezonowych. Intensywniej przebiegał
również proces zamiany pańszczyzny na czynsze.
W 1825 r. Rosja liczyła nieco więcej niż 5 tys. zakładów wytwórczości
przemysłowej, co na tle istniejących stosunków społecznych należy uznać
za liczbę raczej pokaźną. W połowie XIX w. było tych przedsiębiorstw już
10 tys. z górą, przy czym zatrudniały one pół miliona robotników. Domino­
wały manufaktury, ale już prywatne, ä procent robotników wolnonajemnych
stale wzrastał. Coraz częściej też znajdowały w produkcji zastosowanie ma­
szyny, od początku piątego dziesiątka lat XIX w. przebiegało to nawet w tem­
pie zupełnie przyzwoitym. Maszyna parowa znalazła naprzód zastosowanie
w żegludze - pierwszy parostatek odbył kurs między Petersburgiem i Kronsz­
tadem w 1815 r., a w 1850 r. już ponad 100 statków parowych kursowało
regularnie na najważniejszych rzekach, m.in. na Wołdze, Newie i Dnieprze.
Stosunkowo szybko zaczęło się budownictwo kolejowe, ale ogólna długość
linii była z początkiem drugiej połowy stulecia jeszcze mała. Pierwszą linię
kolejową - o znaczeniu wyłącznie lokalnym - zbudowano w latach 1833—
1834 w zakładach przemysłowych w Niżnym Tagilu (na Uralu, nad Tagilem,
na północ od Jekaterynburga). Długość tej linii wynosiła 3,5 km, a budowni­
czymi byli dwaj pańszczyźniani robotnicy zakładów, ojciec i syn, Jefim i Mi­
ron Czerepanowowie. W 1837 r. ukończono budowę linii łączącej Peters­
burg z Carskim Siołem, a w latach 1843-1851 zbudowano linię kolejową
Petersburg-Moskwa. Większego rozmachu budownictwo kolejowe mogło
nabrać dopiero później, po zniesieniu poddaństwa.
Od początku lat czterdziestych rozszerza się znacznie zastosowanie ma­
szyn w produkcji przemysłowej, choć długo jeszcze istniało pod tym wzglę­
dem poważne zróżnicowanie, zarówno w poszczególnych gałęziach wytwór­
czości, jak też jeśli chodzi o rozmieszczenie geograficzne ośrodków produk­
cyjnych. Najwcześniej zaczął się przystosowywać do nowych warunków
zemysł tekstylny, zwłaszcza zaś bawełniany; Rosja nie miała wówczas jesz­
cze swojej bawełny i musiała ją sprowadzać z zagranicy - drogi surowiec
wymagał szybkiej obróbki i dlatego w tej gałęzi produkcji metody rękodziel­
nicze ustępowały najszybciej. Rodzimy przemysł maszynowy rozwijał się
głównie w Petersburgu, z czasem miały powstać inne jeszcze ośrodki. Prze­
starzałe metody produkcji utrzymywały się przede wszystkim w hutach ural-
skich, a wśród robotników znaczną większość stanowili tam jeszcze chłopi
poddani. Przedsiębiorcy tamtejsi wykonywali głównie zamówienia rządu
i otrzymywali z Petersburga wysokie subsydia, nie wykazywali więc spe­
cjalnej pasji w kierunku zmiany tego stanu, nie bardzo zresztą było to nawet
możliwe przed uwłaszczeniem chłopów. Wreszcie coraz większego znacze­
nia nabierał przemysł spożywczy (np. cukrownictwo czy w niektórych rejo­
nach gorzelnictwo), mający nie byle jakie możliwości rozwoju wobec nie­
ograniczonej po prostu bazy surowcowej.
W XVIII w. cukrownie rosyjskie przerabiały importowaną trzcinę cukro­
wą; produkcja cukru z buraków zaczęła się w 1802 r. i odtąd rozwijała się
w dużym tempie, tak iż w 1850 r. działało już ponad 300 cukrowni o łącznej
produkcji około miliona pudów (1 pud= 16,38 kg).
Handel zagraniczny nadal obejmował przeważnie płody rolne i surowce
naturalne - zboże, len, konopie, tłuszcze, skórę, drewno. Wywożono także
artykuły przemysłowe, z reguły tylko do krajów bardziej zacofanych gospo­
darczo, jak Turcja, Persja i kraje środkowoazjatyckie. Import obejmował róż­
nego rodzaju maszyny, bawełnę, tkaniny wełniane i jedwabne, barwniki i ar­
tykuły kolonialne, wśród których naczelne miejsce zajmowała herbata. Han­
del wewnętrzny też zyskiwał stałe na znaczeniu, niezależnie od wszelkich
przeszkód w jego rozwoju; wpływał na to ogólny wzrost produkcji i stałe
zwiększanie się liczby ludności miejskiej. Najbardziej charakterystyczną ce­
chą handlu rosyjskiego była duża rola jarmarków, których liczba przekracza­
ła 6 tys. Większość ich przypadała oczywiście na wiejski handel jarmarczny,
ale około 30 jarmarków miało obroty roczne przewyższające milion rubli.
Obroty jarmarku w Irbicie przekraczały 40 min rubli rocznie, a transakcje
zawierane na jarmarku w Niżnym Nowogrodzie nawet 100 min. Oba te jar­
marki ułatwiały znacznie cyrkulację towarów między Rosją centralną a Sy­
berią i krajami Wschodu.