Chuong 2 - Dao Ham. Vi Phan

1.
Đạo hàm
2. Vi phân
3. Định lý giá trị trung bình

Định nghĩa
Hàm số 𝑦 = 𝑓(𝑥) xác định trong lân cận của điểm x0 .

f  x0  x   f  x0 
f   x0   lim
x 0 x
f   x0  được gọi là đạo hàm của 𝑓(𝑥) tại điểm 𝑥0 .
f  x0  x   f  x0  f  x   f  x0 
f   x0   lim  lim
x 0 x x  x0 x  x0
02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 2

Đại học Công nghệ - ĐHQGHN
Ví dụ
Tìm đạo hàm của hàm f  x   cos x

f  x  x   f  x 
Theo định nghĩa: f   x   lim
x 0 x
cos  x  x   cos x
 lim
x 0 x
 x  x
 sin  x    sin
 lim  2  2
x 0 x
2
  sin x
Ví dụ
 2 1
 x sin ,x0
Tìm f   0  , biết f  x    x
0 ,x0
f  x   f 0 x sin 1 x   0
2
f   0   lim  lim
x 0 x x 0 x
1
 lim x  sin  0 (bị chặn x vô cùng bé)
x 0 x
Định nghĩa
Đạo hàm phải
f  x0  x   f  x0 
f   x0   lim
x 0 x
f   x0  được gọi là đạo hàm phải của 𝑓(𝑥) tại điểm 𝑥0 .
f  x0  x   f  x0  f  x   f  x0 
f   x0   lim  lim
x 0 x x  x0 x  x0
Định nghĩa
Đạo hàm trái
f  x0  x   f  x0 
f   x0   lim
x 0 x
f   x0  được gọi là đạo hàm trái của 𝑓(𝑥) tại điểm 𝑥0 .
f  x0  x   f  x0  f  x   f  x0 
f   x0   lim  lim
x 0 x x  x0 x  x0
Tính chất
Định lý
f   x0   a  f   x0   f   x0   a
Hàm số sơ cấp tồn tại đạo hàm trên miền xác định
của hàm số đó.
Định nghĩa (đạo hàm vô cùng)
f  x0  x   f  x0 
Nếu lim   , thì ta nói hàm f(x) có
x 0 x
đạo hàm vô cùng tại điểm 𝑥0 .
Tiếp tuyến
Tiếp tuyến đối với đường cong y = f(x)

tại điểm P(a, f(a)) là một đường thẳng
đi qua P với độ dốc (hệ số góc):
f  x  f a
m  lim  f a
xa xa
Sử dụng dạng độ dốc tại điểm này
phương trình tiếp tuyến tại (a,f(a))
có dạng:
y  f  a   f   a  x  a 
Định lý
Hàm số 𝑦 = 𝑓(𝑥) có đạo hàm tại điểm x0 thì 𝑓(𝑥) liên

tục tại điểm đó.
Nếu tồn tại 𝑓′(𝑥0 ) thì:

f  x   f  x0 
lim  f  x   f  x0   = lim   x  x0 
x  x0 x  x0 x  x0
 f   x0   0  0
 lim f  x   f  x0 
x  x0
Ví dụ
𝑓(𝑥) = |𝑥|. Hàm 𝑓(𝑥) có đạo hàm tại

x=0?
f  x   f  0
f   0   lim
x 0 x
x 0 x
 lim  lim  1
x 0 x x 0 x
f  x   f  0 x 0 x
f   0   lim  lim  lim  1
x 0 x x 0 x x 0 x
 f  0   f  0  do đó, không tồn tại đạo hàm tại x=0.
→ hàm liên tục có thể không tồn tại đạo hàm !

Ví dụ
ln n
Chứng minh dãy an  là dãy đơn điệu giảm với n  3
n
ln x
Giải: Xét hàm số f  x   , x3
x
1  ln x
Ta có f   x   2
0 , x3
x
Mà f  n   an  a n  , n  3

Nhận xét
E
A B C D F
B B
D: không liên tục, không tồn tại đạo hàm.

A,C,F: liên tục một phía, tồn tại đạo hàm một phía.
B (zigzag, nhọn): liên tục, không tồn tại đạo hàm.
E (trơn): liên tục và tồn tại đạo hàm.
Ví dụ
 1  x2
 x0
Cho hàm số: f  x    sin x 2 
khi

e khi x0
Khảo sát sự liên tục của hàm số tại 𝑥 = 0.
Tính 𝑓′ 0 .
x2 1
 1 
 
x 2 ln
Giải: Ta có I  lim f  x   lim  
0
 lim e sin x 2
x 0

x 0 sin x 2
 x 0

Ví dụ
Tính:
1   ln sin x 2
 L x 2
2
lim x ln 2
 lim  2   lim 2
x cos x  0
2 2
x 0 x 0 x 0 sin x
sin x  x 
Do đó: I  e  1  f  0   e
0
Suy ra 𝑓 𝑥 không liên tục tại 𝑥 = 0, nên không tồn tại 𝑓′ 0 .

Ví dụ

ln 1  x  cos
1
2
khi x0
Cho hàm số: f  x    x
0 khi x0
Tính 𝑓′ 𝑥 .
Khảo sát sự liên tục của 𝑓′ 𝑥 tại 𝑥 = 0.
ln 1  x  cos
2 1
f  x   f  0
Giải: f   0   lim  lim x
x 0 x0 x 0 x
ln 1  x 2  1
 lim 2
x cos  0
x 0 x x
Ví dụ
 2x 1 ln 1  x 
2
1
  x0
Do đó: f  x   1  x
 2
cos 2
sin khi
x x x
0 x0
 khi
1
xn   0, n    lim f   xn   0
2n n 
1
yn   0, n    lim f   yn   1
 n 
2n 
2
Vậy lim f   x  không tồn tại, nên f   x  không liên tục tại 𝑥 = 0.
x 0
Ví dụ
Cho hàm số: f  x   x  1  ln x , x  0 ; f   x   ?

Giải: x 1

ln x  x 1
 x  1 ln x khi x  1  khi

f  x    f  x  
 x
1  x  ln x khi 0  x  1  ln x  1  x khi 0  x  1
 x
f  x   f 1  x  1 ln x
Ta có: f  1  lim  lim 0
x 1 x 1 x 1 x 1
f  x   f 1 1  x  ln x
f  1  lim  lim 0
x 1 x 1 x 1 x 1
f  1  f  1  0  f  1  0
Ví dụ
e1x
,x0
Tính f   0  ; f   0  , biết f  x   
0 ,x0
f  x   f 0 e 0
1/ x
f   0   lim  lim  
x 0 x x 0 x
f  x   f 0 e 0
1/ x
f   0   lim  lim 0
x 0 x x 0 x
Đạo hàm trái và đạo hàm phải không bằng nhau, nên
đạo hàm tại 𝑥 = 0 không tồn tại.
Ví dụ
Tính f  x  , biết f  x   x  3 x  2
 2
 x 2  3 x  2, x  0  2 x  3, x  0
f  x   2  f  x   
 x  3 x  2, x  0 2 x  3, x  0
Tại điểm 𝑥 = 0: f   0   3 ; f   0   3.
không tồn tại đạo hàm tại 𝑥 = 0.
Ví dụ
Tính f   0  ; f   0  , biết f  x   sin 2 x
f  x   f 0 sin 2 x
f   0   lim  lim 2
x 0 x x 0 x
f  x   f 0 sin 2 x
f   0   lim  lim  2
x 0 x x 0 x
đạo hàm tại 𝑥 = 0 không tồn tại.
Ví dụ
 sin x
 ,x0
Tính f   x  , biết f  x    x
1 ,x0
 x cos x  sin x
 ,x0
f  x   x 2
?0 ,x0
sin x
1
f  x   f 0 sin x  x
Ta có: f   0   lim  lim x  lim 2
x 0 x x  0 x x  0 x

 0 dung Lopital 
Ví dụ
arctan 1 x  , x  0
Tìm f   0  ; f   0  , biết f  x   
 2 ,x0
1 
arctan 
Theo định nghĩa: f   0   lim x 2  
x 0 x
1 
arctan 
f   0   lim

x 0 x
x 2

 1 dung Lopital 

Công thức tính đạo hàm
Qui tắc tính đạo hàm của tổng, hiệu, tích, thương.
1.  u    u 2.  u  v   u  v

  u   v  u  v
3.  u  v   u  v  u  v
u
4.   
v
2
v
5.  u  v  w   u  v  w  u  v  w  u  v  w
Đạo hàm của hàm hợp
f  f  u  , u  u  x   f   x   f   u   u  x 

Đạo hàm Hàm hợp
1.  a   0
2. x  x
   1
2. u     u  u
   1
3.  a   a ln a
x  x
3.  a   a  ln a  u
u  u
4.  sin x   cos x 4.  sin u   cos  u   u
5.  cos x    sin x 5.  cos u 

    sin u   u
 u
6.  log a x  
1
6.  log a u  
x ln a u ln a
  u
7.  tan u  
1
7.  tan x  
cos 2 x cos 2 u
1  u

8.  cot x   8.  cot u  
sin x2 sin 2 u
Đạo hàm của hàm lượng giác ngược, hàm hyperbolic
1.  arcsin x  
1
5.  sinh x   cosh x
1 x 2
1
2.  arccos x   6.  cosh x   sinh x
1  x2
7.  tanh x  
 1 1
3.  arctan x  
1 x 2 cosh 2 x
 1 1
4.  arccot x   8.  coth x  
1 x 2 2
sinh x
Định lý
Đạo hàm của hàm ngược

Hàm 𝑦 = 𝑓(𝑥) là hàm 1-1 có hàm ngược 𝑥 = 𝑔(𝑦).
Khi đó: g  f  x    x . Đạo hàm 2 vế theo biến 𝑥:
g f  x   f  x   1  g y  
1
f  x
Nếu 𝑓(𝑥) có đạo hàm hữu hạn khác không tại 𝑥0, thì hàm
𝑔(𝑦) sẽ có đạo hàm tại 𝑦0 = 𝑓(𝑥0) và
1 1
g   y0   hay x  y  
f   x0  y  x 
Tìm đạo hàm hàm ngược của hàm y  x   x  x
3
𝑦(𝑥) là hàm 1-1 trên 𝑅, đạo hàm y  x   1  3 x  0 , x

2
1 1
x  y   
y  x  1  3x
 2
y
e e y
Tìm y  x  , biết x  sinh y 
2
𝑥 = sinh(𝑦) là hàm 1-1, đạo hàm x  y   1 cosh y  0 , y
1 1 1
y  x    
x  y  1  sinh y
2
1 x 2

Tìm đạo hàm của hàm y  log a x
Ta có: 𝑥 = 𝑎 𝑦 , nên
x  y   a ln a
 y
1 1 1
 y  x    y 
x  y  a ln a x ln a
1
Nếu y  ln x thì y 
x

Tìm đạo hàm của hàm y  arcsin x
𝜋 𝜋
Ta có: 𝑦 = acrsin𝑥 ↔ 𝑥 = sin𝑦, 𝑦 ∈ − , , nên
2 2
1 1 1
x  y   cos y  y  x    
cos y 1  sin y
2
1 x 2
Tìm đạo hàm của hàm y  arccos x
Ta có: 𝑦 = acrcos𝑥 ↔ 𝑥 = cos𝑦, 𝑦 ∈ 0, 𝜋 , nên
1 1 1
x  y    sin y  y  x    
sin y 1  cos y
2
1 x 2

Định nghĩa
Đạo hàm của hàm cho bởi phương trình tham số

 x  x t 
Hàm 𝑦 = 𝑦(𝑥) cho bởi pt tham số: 
 y  y t 
Giả sử hàm x  x  t  có hàm ngược t  t  x  .
 
Khi đó y  y  t   y t  x  là hàm 𝑦 theo biến 𝑥, ta có:
y  t 
y  x  
x  t 
Ví dụ
Tính đạo hàm của hàm 𝑦 = 𝑦(𝑥) cho bởi pt tham số:
x  a  cos t , y  b  sin t , t   0,  2  .
3 3
x  t   3a  cos 2 t  sin t  0 , t   0,  2 
y  t   3b  sin t  cos t
2
y  t  3b  sin t  cos t
2
b
y  x      tan t
x  t  3a  cos t  sin t
2
a

Định nghĩa
Đạo hàm của hàm ẩn
Hàm 𝑦 = 𝑦(𝑥) với x  (a, b) cho ẩn bởi phương trình:
F  x, y   0 nếu F  x, y  x    0 với x   a, b  .
Để tìm đạo hàm của hàm ẩn, ta đạo hàm hai vế: coi 𝑥
là biến, 𝑦 là hàm theo 𝑥.

Ví dụ
Tìm y  x  , biết 𝑦 = 𝑦(𝑥) là hàm ẩn xác định từ pt:

2 x y
e  x  cos y
3
e 2 x y
 2  y  x    3x  y  x   sin y
 2
3 x 2  2e 2 x  y
 y  x   2 x  y
e  sin y

Ví dụ
Cho hàm số y  x  : y 2  xy  1 , y  0   1 , y  0   ?
Giải: Đạo hàm 2 vế pt đã cho theo biến 𝑥 ta có:

2 y  y  y  x  y  0 1
Từ (1) cho x  0, y  1  y  0   1 2
Đạo hàm 2 vế pt (1) theo biến 𝑥 ta có:
2  y   2 y  y  y  y  x  y  0  2
2
Từ (2) cho x  0, y  1, y  1 2  y  0   1 4

Ví dụ
Cho hàm số y(x) thoả mãn phương trình:

1  2 x  y  x  2 y ; y  0   1 1
2
Tính y  0  , y  0  , y  0 
 3
Từ (1), thay x  0, y  1  y  0   2.
Đạo hàm 2 vế (1) theo x: 2 y  1  2 x  y  1  4 yy (2)
Từ (2), thay x  0, y  1, y  2  y  0   5.
Đạo hàm 2 vế (2) theo x: 4 y  1  2 x  y  4  y   4 yy
(3) 2
Từ pt cuối cùng, thay x  0, y  1, y  2, y  5  y (3)  0   16

Ví dụ
Cho hàm số y  x  : r  2  cos 2 , y  x   ? tai    3
 x  r cos  Pt tham số của 𝑦 𝑥 :

  x  r cos    2  cos 2  cos 
 y  r sin  
y  M  x, y   y  r sin    2  cos 2  sin 
r Ta có:
 y   2sin 2 sin    2  cos 2  cos 
y  x   
x x   2sin 2 cos    2  cos 2  sin 
 x  r cos    2  cos 2  cos 

Tại 
 y  r sin    2  cos 2  sin 
Ví dụ
Cho hàm số y  x  : r  2  cos 2 , y  x   ? tai    3

 x  r cos 
Ta có:  Từ: r  2  cos 2  x  y
2

2 3
 3x 2  y 2
 y  r sin 
Pt hàm ẩn của 𝑦 𝑥 : x  y
2

2 3
 3x 2  y 2
x 
3
Đạo hàm 2 vế pt trên theo biến 𝑥: 2
 y 2
 3x  y 2 2
 3 3 3 3 3 3  3 5
Tại    A  ,  , thay x  , y  vào pt trên: y   
3 4 4  4 4 4 3
Ví dụ
x2 y 2
Cho đường cong (C) xác định bởi phương trình:   1  0
4 9
Viết phương trình tiếp tuyến với (C) tại A 1,3 3 2 
 x  2cos t
Giải: Phương trình tham số của (C):  , 0  t  2
 y  3sin t
y  t  3cos t  3cot t 1  2cos t 
 y  x 
   ; AC   t 
x  t  2sin t 2 3 3 2  3sin t 3
 3
 y  x A   . Do đó, pt tiếp tuyến với (C) tại A:
2
3 3 3
y  y  x A   y  x A    x  x A      x  1
2 2
Ví dụ
23 23
 x  y
Cho đường cong C xác định bởi phương trình:     1
4 3
3
Viết phương trình tiếp tuyến với C tại 𝐴 2, .
2 2
2 3 2 3
 x  y
Cách 1: Đạo hàm 2 vế theo biến x:     1
4 3
3
Thay 𝑥 = 2, 𝑦 = vào pt trên ta có: 𝑦 ′ 2 = −3Τ4.
2 2
Pt tiếp tuyến với C tại A: y 

33
 x 2
2 2 4
 
Ví dụ
Cách 2: Phương trình tham số của đường cong C:

 x  4cos3 t y  t  3tan t
  y  x  
 y  3sin t
3
x  t  4
 3  
A   C  , A  2, t  4
 2 2
Do đó y  x A    3 4
Pt tiếp tuyến với C tại A:
y
3 3
 x 2
2 2 4
 
Ví dụ
x
e
Tìm y  x  , biết y  x   ln3 ; x    2n  1 , n  Z
1  cos x
1 1 x 1
y  ln e  ln 1  cos x    ln 1  cos x 
x
3 3 3 3
1 1  sin x
y  x    
3 3 1  cos x
1 1 sin x
y  x    
3 3 1  cos x
Ví dụ
1 x 2
Tìm f   x  , biết f  x   ; x  n , nZ
3
x 4  sin 7 x
ln f  ln 1  x   ln x  7 ln sin x
2 4
3
f 2x 4 cos x
Đạo hàm hai vế:   7
f 1  x 3x2
sin x
1 x 2
 2x 4 cos x 
 f  x    7 
3
x sin x 
4 7 1  x 2
3 x sin x 
Tìm f   x  , biết f  x    2 x  1
sin x
ln f  ln  2 x  1  sin x  ln  2 x  1
sin x
f 2sin x
Đạo hàm hai vế:  cos x  ln  2 x  1 
f 2x  1
 2sin x 
 f   f cos x  ln  2 x  1  
 2 x  1 
 2sin x 
  2 x  1 cos x  ln  2 x  1  2 x  1 
sin x
Có thể sử dụng: f  x   e
sin x  ln  2 x 1

Định nghĩa
Đạo hàm cấp cao

Đạo hàm của hàm 𝑦 = 𝑓(𝑥) là một hàm số.
Có thể lấy đạo hàm một lần nữa của đạo hàm cấp
một, ta được khái niệm đạo hàm cấp hai.
f   x    f   x  
Tiếp tục quá trình ta có đạo hàm cấp 𝑛.
 x   f  x 
 n  n 1 
f

Định lý
Công thức Leibnitz (tính đạo hàm cấp cao)

n
 n
 f  g  C  f k
n
k 
g  nk 
k 0
 0  n 1  n 1  n 0
C  f 0
n g C  f 1
n g  C  f
n
n g
 0  0 n!
Trong đó: f  f ;g  g ;C  k
k ! n  k !
n
 n
  f    g    f  n
 g  n
;,  R

Phương pháp tính đạo hàm cấp cao
1) Sử dụng các đạo hàm cấp cao của một số hàm đã biết.
2) Phân tích thành tổng các hàm “đơn giản”.
3) Phân tích thành tích của hai hàm: f.g, trong đó f là hàm
đa thức, chỉ có vài đạo hàm khác không, sau đó sử dụng

công thức Leibnitz.
4) Sử dụng khai triển Maclaurint, Taylor (sẽ học).

Đạo hàm cấp cao của một số hàm thường gặp
x 
  n
1)    (  1) (  n  1)  x  n
 n
 1
n
1 n!
   n 1
 x x
a 
 n
2) x
 a x  ln n a
 n  n  1!
 ln x    1
n 1
3)  n
x
 n  
4)  sin x   sin  x  n 
 2
 n  
5)  cos x   cos  x  n 
 2
Ví dụ
1
Tính y  x  , biết y  2
 n
x 4
11 1 1 
y    
 x  2  x  2  4  x  2 x  2 
 n
 1
n
 1  n!
Ta có:   
 x  a
n 1
 xa
 1 n!  
n
 n 1 1
y    
4   x  2 n 1
 x  2 
n 1

 
1
Tính y 100 
 0  , biết y  2
x 4
1 1 1 1 
y    
 x  2i  x  2i  4i  x  2i x  2i 
 n
 1 n !
n
 1 
Ta có:   
 x  a
n 1
 xa
    
n
1 n ! 1 1
y     
n
4i   x  2i  n 1
 x  2 i 
n 1

 
 1 100!  1 1  100!
100
100 
y    
4i   2i  101
 2i  
101
 4  2100

Ví dụ
Tính y  n
 x  , biết y  sin x
2
1  cos 2 x 1 cos 2 x
y  
2 2 2
2 
n

 y  x 
 n
cos  2 x  n 
2  2
n 1  
 2 cos  2 x  n 
 2
Ví dụ
Tính y 100 
1 , biết y   3 x  1  ln x
2
Ta có: y  f  x   g  x  ; f  x   3x  1 ; g  x   ln x 2
100 
 f  g C 0
100 f  0
g 100 
C 1
100 f 1
g  99 
C 2
100 f  2
g  98

 3  97  100   0
C3
100 f g  C 100
100 f g
k 
Vì f  0 , k  3 , nên
100 
 f  g C 0
100 f  0
g 100 
C 1
100 f 1
g  99 
C 2
100 f  2
g  98
0
 n  n  1!
Sử dụng:  ln x    1
n 1
 n , ta có:
x
100  99!  99  98!
 ln x    1  100  ln x    1  99
99 98
x x
 98 97!
 ln x    1  98
97
x
99! 97!
 1   3 x  1  100  100  6 x  99  4950  6  98
100  98!
 y 2
x x x
100 
  y 1   4  99! 600  98! 29700  97!  9708  97!
 x , biết y   2 x  3  cos 2 x
100 
Tính y
Ta có: f  2 x  3 ; g  cos 2 x
100 
 f  g C 0
100 f  0
g 100 
C 1
100 f 1
g  99 
C 2
100 f  2
g  98

100 
  f  g C 0
100 f  0
g 100 
C 1
100 f 1
g  99 
0
 100   99 
  2 x  3  2 100
 cos  2 x    200  2  cos  2 x 
99

 2   2 
  2 x  3  2100  cos 2 x  200  299  sin 2 x

Tính y 100 
 0 ; y 101
 0  , biết y  arctan x
 1  x   y  x   1 ; f  1  x  ; g  y  x 
1

Ta có: y  2
 2
1 x 2
 0  n 1 1  n2  2  n 3

C 0
n 1 f g C 1
n 1 f g C 2
n 1 f g  0
 1  x   y 2  n
 2  n  1 x  y  n 1
  n  1 n  2  y  n2
0
y  n
 0     n  1 n  2  y  n2
0
Vì y  0   0 nên y
100 
 0  0
Vì y  0   1 nên y 101
 0   100!
Tính y
100 
 0 ; y 101
0 , biết y  arctan x
1 1 1 1 
Ta có: y     
1 x 2
2i  x  i x  i 
     
n 1
1 n  1 ! 1 1
y     
n
2i   x  i  x  i 
n n
 
 1  99!  1 1 
99
y 100 
 0  
  i 
 100   0

 
100
2i  i 
 1 100!  1 1  100!  1 1 

100
y 101
 0  
  i 
 101  
     100!
   
101
2i  i  2i i i
Ví dụ
1  cos x khi x0

Cho hàm số: f  x   
 ln 1  x   x khi x0
Tính 𝑓 ′ 0 , 𝑓 ′′ 0 .
ln 1  x   x  ln 1  x   
f   0   lim  lim   1  0 
x 0 x x 0
 x    f   0  0

1  cos x L

f   0   lim  lim sin x  0
x 0 x x 0
sin x khi x  0

Suy ra f   x   h  x    1
1  x  1 khi x  0
Ví dụ
h  x   h  0 f   x   f   0
f  0   h  0   lim  lim
x 0 x0 x 0 x0
1
1
1  x 1
 lim  lim  1
x 0 x x 0 1  x
h  x   h  0 f   x   f   0 sin x
f  0   h  0   lim  lim  lim 1
x 0 x0 x 0 x0 x 0 x
Do đó: f  0   f  0    f   0 

Định nghĩa
Khả vi
Hàm số 𝑦 = 𝑓(𝑥) được gọi là khả vi tại điểm x0 , nếu

f  x0  x   f  x0   A  x    x 
Khi đó: A  x được gọi là vi phân của hàm 𝑓(𝑥) tại 𝑥0,
ký hiệu: A  x

Định lý
Hàm số 𝑦 = 𝑓(𝑥) khả vi tại x0 khi và chỉ khi tồn tại f   x0 
a) Nếu 𝑓 khả vi tại 𝑥0. Khi đó: f  x0  x   f  x0   A  x    x 

f  x0  x   f  x0    x 
  A
x x
f  x0  x   f  x0     x  
  f   x0   lim  lim  A   A
x 0 x x 0
 x 
f  x0  x   f  x0 
b) Ngược lại nếu tồn tại f   x0   lim
x 0 x
 f  x0  x   f  x0  
 lim   f   x0    0
x 0
 x 
f  x0  x   f  x0 
  f   x0     x 
x
  x  là VCB khi x  0
 f  x0  x   f  x0   f   x0   x  x    x 
 f   x0   x  o  x 
Do đó hàm 𝑓 khả vi tại 𝑥0.
Định lý
Hàm số sơ cấp khả vi trên miền xác định của hàm

số đó.
Định nghĩa
Vi phân của hàm 𝑓(𝑥): df  x   f   x  dx
Tính chất của vi phân

1) d  0 ,   R
2) d   f     df ,   R Tất cả các tính chất này
3) d  f  g   df  dg đều suy ra trực tiếp từ
tính chất của đạo hàm.
4) d  f  g   gdf  fdg
 f  gdf  fdg
5) d    2
 
g g
f  x0  x   f  x0 
f  x0  x  
𝑑𝑓(𝑥0)
f  x0   
 
x0 x0  x
  x   0 thì f  f  x0  x   f  x0   df  x0 
Vi phân của hàm hợp
 y  y u 
  y  y u  x 
u  u  x 
dy  y  x  dx  y  u   u  x  dx  y  u  du
dy  y  x  dx dy  y  u  du
Hai công thức này có dạng giống nhau, không phụ thuộc
biến độc lập 𝑥 hay biến hàm 𝑢.
Do đó vi phân cấp một có tính bất biến.
Tính chất
Vi phân của hàm cho bởi phương trình tham số

 x  x t  y  t 
  dy  y  x  dx  dx
 y  y t  x  t 
Vi phân của hàm ẩn
y  y  x  là hàm ẩn xác định từ pt: F  x, y   0

dy  y  x  dx

Ứng dụng vi phân
Ứng dụng vi phân cấp một tính gần đúng

y  f  x  là hàm khả vi trong lân cận của 𝑥0.
f  x0  x   f  x0   f   x0  x    x 
 f  x   f  x0   f   x0  x  x0  ; f  df
Công thức tính gần đúng nhờ vi phân cấp 1
f  x   f  x0   f   x0    x  x0 
Thay vì tính giá trị f phức tạp, tính 𝑑𝑓 đơn giản hơn.
Cho f  x   x3  x 2  2 x  1
a) Tính f và df , nếu x thay đổi từ 2 đến 2.01.
b) Tính f và df , nếu x thay đổi từ 2 đến 2.05.
a) f  2   2  2  2  2  1  9
3 2
f  2.01   2.01   2.01  2. 2.01  1  9.140701

3 2
f  f  x0  x   f  x0   f (2.01)  f (2)  0.140701
 
df  f  x0    x  x0   3.2  2  2  2  0.01  0.14
 2
b) Tương tự: f  0.717625 df  0.7

Khi 𝑥 thay đổi nhỏ, f và df càng gần nhau.
a) Tìm vi phân cấp 1 tại x0  1 của f  x   x3
b) Sử dụng a), tính gần đúng 3.98
1 1
f  x  
1 1
 df  dx  df 1  dx   x  1
2 x3 2 x3 4 4
1
 f  x   f 1   x  1 khi 𝑥 gần x0  1.
4
1
3.98  3  0.98  f 1   0.98  1  1.995
4
𝑥 Nếu dùng máy tính: 3.98  1.99499373

Giá trị gần Giá trị chính xác
đúng của 3.98
y  y 1  f  1   x  1 

3.98
Trong ví dụ này, tiếp tuyến nằm trên đồ thị hàm số nên

giá trị gần đúng luôn lớn hơn giá trị chính xác.
Ví dụ
Bán kính của hình cầu đo được là 21cm, với sai số

sai số không quá 0.05cm. Hỏi sai số lớn nhất của thể
tích hình cầu đo được so với thể tích thực là bao nhiêu?
r  21 , r  0.05
4 3
Thể tích hình cầu là: V   r
3
Sai số lớn nhất của thể tích: V  dV
V  V  r   r  4  21  0.05  277  cm 

2 3

Vi phân cấp cao
df  x   f   x  dx là một hàm theo biến 𝑥.
Vi phân (nếu có) của 𝑑𝑓(𝑥) được gọi là vi phân cấp hai
của hàm 𝑦 = 𝑓(𝑥).
d f  x   d  df   d  f   x  dx   dx  d  f   x  
2
 dx   f  x   dx  f  x  dxdx  f  x  dx
   2
Tương tự, vi phân cấp 𝑛 là vi phân (nếu có) của vi phân

cấp 𝑛 – 1:
d f  x  f
n  n
 x  dx n

 f  f u 
Vi phân cấp cao của hàm hợp: 
 u  u  x
Vi phân cấp một có tính bất biến: df  f   x  dx  f   u  du
Vi phân cấp hai: d 2 f  d  df   d  f   u  du 
Chú ý: 𝑑𝑥 là hằng số, 𝑑𝑢 không là hằng số: du  u  x  dx

d 2 f  d  f   u    du  f   u   d  du 
 
  f  u   du  du  f  u   d u
 2
d 2 f  f   u  du 2  f   u  d 2u mà d 2 f  f   x  dx 2
Vi phân cấp 2 không còn tính bất biến.
 x  x t 
Đạo hàm cấp 2 của hàm cho bởi pt tham số: 
 y  y t 
dy y  t  dt y  t 
Ta có: y  x    
dx x  t  dt x  t 
 dy 
d  y  x  
d 
 dx  d 2
y  dx  dy  d 2
x
Do đó: y  x    
dx dx dx 3
y  t  dt  x  t  dt  y  t  dt  x  t  dt
 2
   2

 x  t  dt 
3
y  t   x  t   y  t   x  t 

 x  t  
3

Ví dụ
 8  x 2 khi x3 Tìm 𝑎, 𝑏 để 𝑓 𝑥

Cho hàm số: f  x   
a x  b x khi
2
x3 khả vi tại 𝑥 = 3
Giải: 𝑓 𝑥 liên tục tại 𝑥 = 3  lim f  x   lim f  x   f  3
x 3 x 3
 9a  3b  1
𝑓 𝑥 là hàm sơ cấp trên −∞, 3 ∪ 3, +∞ , nên tồn tại đạo hàm
trên khoảng này, ta có: khi x  3
2 x
f  x  
2ax  b khi x  3
Do đó 𝑓 𝑥 khả vi tại 𝑥 = 3  f   3  f   3  6a  b  6
Vậy a  17 9 , b  16 3 : f  x  khả vi tại 𝑥 = 3
Định lý
Nêu lên mối liên hệ giữa hàm 𝑦 = 𝑓(𝑥) và đạo hàm f   x  .
Định lý Fermat
Hàm y = f(x) xác định trong lân cận của điểm 𝑥0 và đạt
cực trị tại 𝑥0. Nếu tồn tại đạo hàm f ( x0 ) , thì f   x0   0

Định lý
f(x) f(x)
f ’(c)=0
f ’(c)
không
a b x tồn tại a b x
Điểm c mà tại đó f ’(c) = 0 hoặc f ’(c) không tồn tại gọi là

điểm tới hạn của hàm số.
Định lý
Định lý Rolle
Cho hàm 𝑦 = 𝑓(𝑥).

1) Liên tục trên đoạn [𝑎, 𝑏]
2) Khả vi trong khoảng (𝑎, 𝑏)  c   a, b  : f   c   0
3) 𝑓(𝑎) = 𝑓(𝑏)

Định lý
Định lý Lagrange
Cho hàm 𝑦 = 𝑓(𝑥).

1) Liên tục trên đoạn [𝑎, 𝑏]
2) Khả vi trong khoảng (𝑎, 𝑏)   c   a, b  :
f b   f  a 
ba
 f c

Định lý
Tồn tại điểm P sao cho tiếp tuyến của nó
song song với cát tuyến AB do độ dốc của
cát tuyến AB là (f(b)-f(a))/(b-a).
Định lý giá trị trung bình biểu diễn giá trị

tức thời của tốc độ thay đổi của một hàm
số trong một khoảng nào đó.
Định lý
Định lý Cauchy

Cho hai hàm 𝑦 = 𝑓(𝑥) và 𝑦 = 𝑔(𝑥).
1) Liên tục trên đoạn [𝑎, 𝑏]  c   a, b  :
2) Khả vi trong khoảng (𝑎, 𝑏) f b  f  a  f c 

3) g  x   0 , x   a, b  g b  g  a  gc 

Ví dụ
Kiểm tra tính đúng đắn của định lý Rolle đối với hàm:
f  x    x  1 x  2  x  3
Hàm f ( x) khả vi trên đoạn [1,3] và bằng 0 tại các điểm:
𝑥 = 1, 𝑥 = 2, 𝑥 = 3.
Trên hai đoạn [1,2] và [2,3] đối với hàm 𝑓(𝑥) thỏa mãn tất cả
các điều kiện của định lý Rolle.
Tồn tại ít nhất hai điểm của khoảng (1,3) tại đó f   x   0.
1 1
f   x   3 x  12 x  11  0  c1  2 
2
; c2  2 
3 3
c1  1, 2 ; c2   2,3
Xác định giá trị trung gian c trong định lý Lagrange,
 3  x2
 , 0  x 1
 2
đối với hàm f  x    trên đoạn [0,2].
1 , 1  x  

x
Khảo sát tính khả vi tại 𝑥 = 1. Dùng định nghĩa ta có:
f  1  1  f  1
Vậy 𝑓(𝑥) khả vi, liên tục trên đoạn [0,2]. Theo định lý Lagrange:

f  2  f  0  f   c    2  0 , 0  c  2  2c , 0  c  1
1  
 2 c 2
, 1 c  2
1
f  x  x , 0  x  1 , f  x  2 , 1  x  2  c 1 2 c  2
x
Ví dụ
Giả sử f  0   3 ,  x  : f   x   5 . Hỏi giá trị lớn nhất của

𝑓(2) có thể là bao nhiêu?
Trên đoạn [0,2], hàm khả vi và liên tục.

Áp dụng định lý Lagrange, ta có:
f  2  f  0  f  c    2  0  2  f  c 
 f  2  f  0  2  f   c 
 f  2   3  2  5  7
Ví dụ
Chứng minh: arctan a  arctan b  a  b
Hàm f ( x)  arctan x liên tục và khả vi trên đoạn [𝑎, 𝑏].

Theo định lý Lagrange, tồn tại một hằng số c   a, b  :
f b   f  a   f   c   b  a 
1
f b   f  a   2 
b  a
1 c
arctan a  arctan b  a  b

Chuong 2 - Dao Ham. Vi Phan

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chuong 2 - Dao Ham. Vi Phan

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1.

3. Định lý giá trị trung bình

Hàm số 𝑦 = 𝑓(𝑥) xác định trong lân cận của điểm x0 .

02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 2

Tìm đạo hàm của hàm f  x   cos x

Đạo hàm phải

Hàm số 𝑦 = 𝑓(𝑥) xác định trong lân cận của điểm x0 .

Đạo hàm trái

Hàm số 𝑦 = 𝑓(𝑥) xác định trong lân cận của điểm x0 .

Tiếp tuyến đối với đường cong y = f(x)

Hàm số 𝑦 = 𝑓(𝑥) có đạo hàm tại điểm x0 thì 𝑓(𝑥) liên

Nếu tồn tại 𝑓′(𝑥0 ) thì:

𝑓(𝑥) = |𝑥|. Hàm 𝑓(𝑥) có đạo hàm tại

→ hàm liên tục có thể không tồn tại đạo hàm !

02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 11

D: không liên tục, không tồn tại đạo hàm.

02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 13

Suy ra 𝑓 𝑥 không liên tục tại 𝑥 = 0, nên không tồn tại 𝑓′ 0 .

02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 14

Cho hàm số: f  x   x  1  ln x , x  0 ; f   x   ?

Tính f   0  ; f   0  , biết f  x   sin 2 x

02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 23

4.  sin x   cos x 4.  sin u   cos  u   u

5.  cos x    sin x 5.  cos u 

Đạo hàm của hàm ngược

𝑦(𝑥) là hàm 1-1 trên 𝑅, đạo hàm y  x   1  3 x  0 , x

02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 27

02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 28

Tìm đạo hàm của hàm y  arccos x

Ta có: 𝑦 = acrcos𝑥 ↔ 𝑥 = cos𝑦, 𝑦 ∈ 0, 𝜋 , nên

02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 29

Đạo hàm của hàm cho bởi phương trình tham số

x  t   3a  cos 2 t  sin t  0 , t   0,  2 

02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 31

Đạo hàm của hàm ẩn

Hàm 𝑦 = 𝑦(𝑥) với x  (a, b) cho ẩn bởi phương trình:

02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 32

Tìm y  x  , biết 𝑦 = 𝑦(𝑥) là hàm ẩn xác định từ pt:

02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 33

Cho hàm số y  x  : y 2  xy  1 , y  0   1 , y  0   ?

Giải: Đạo hàm 2 vế pt đã cho theo biến 𝑥 ta có:

Đạo hàm 2 vế pt (1) theo biến 𝑥 ta có:

Từ (2) cho x  0, y  1, y  1 2  y  0   1 4

Cho hàm số y(x) thoả mãn phương trình:

Từ pt cuối cùng, thay x  0, y  1, y  2, y  5  y (3)  0   16

Cho hàm số y  x  : r  2  cos 2 , y  x   ? tai    3

 x  r cos  Pt tham số của 𝑦 𝑥 :

 x  r cos    2  cos 2  cos 

Cho hàm số y  x  : r  2  cos 2 , y  x   ? tai    3

Pt tiếp tuyến với C tại A: y 

Cách 2: Phương trình tham số của đường cong C:

Pt tiếp tuyến với C tại A:

02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 43

Đạo hàm cấp cao

Tiếp tục quá trình ta có đạo hàm cấp 𝑛.

02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 44

Công thức Leibnitz (tính đạo hàm cấp cao)

02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 45

2) Phân tích thành tổng các hàm “đơn giản”.

đa thức, chỉ có vài đạo hàm khác không, sau đó sử dụng

4) Sử dụng khai triển Maclaurint, Taylor (sẽ học).

  2 x  3  2100  cos 2 x  200  299  sin 2 x

02/21/2024 TS. Nguyễn Văn Quang 53

 0  n 1 1  n2  2  n 3