hội đồng biên tập phó tổng biên tập Phụ Trách tòa soạn

GS.vs Chaâu Vaên Minh Nguyeãn Thò Höông Giang 113 Traàn Duy Höng - phöôøng Trung Hoøa - quaän Caàu Giaáy - Haø Noäi
GS.TS Buøi Chí Böûu phó tổng biên tập
Tel: (84.24) 39436793; Fax: (84.24) 39436794
GS.TSKH Nguyeãn Ñình Ñöùc Nguyeãn Thò Haûi Haèng
trưởng ban biên tập Email: khoahocvacongnghevietnam@most.gov.vn
GS.TSKH Vuõ Minh Giang
Phaïm Thò Minh Nguyeät Taïp chí ñieän töû: vjst.vn; vietnamscience.vjst.vn
GS.TS Phaïm Gia Khaùnh
trưởng ban tạp chí điện tử
GS.TS Leâ Höõu Nghóa giấy phép xuất bản
Vuõ Vaên Höng
GS.TS Leâ Quan Nghieäm
trưởng ban trị sự Soá 459/GP-BTTTT ngaøy 20/7/2021
GS.TS Mai Troïng Nhuaän Löông Ngoïc Quang Höng
GS.TS Nguyeãn Thanh Phöông Trình bày Giaù: 18.000ñ
GS.TS Nguyeãn Thanh Thuûy Ñinh Thò Luaän In taïi Coâng ty TNHH in vaø DVTM Phuù Thònh

Mục lục
DIỄN ĐÀN KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ
4 Trần Lê Hồng: Một số vấn đề về quyền tác giả và giải pháp hoàn thiện.
8 Santi Charoenpornpattana, Siriporn Pittayasophon, Bạch Tân Sinh: Chính sách nghiên cứu và đổi mới sáng
tạo quốc gia của Thái Lan và bài học gợi suy cho Việt Nam.
12 Phạm Tuấn Huy, Phạm Thị Bích Ngọc: Sự hình thành các Spin-off tại Viện Khoa học Việt Nam thập niên 90.
16 Từ Diệp Công Thành: Đào tạo nguồn nhân lực ứng phó với biến đổi khí hậu vùng Đồng bằng sông Cửu Long.
19 Bùi Thị Hằng Nga: Pháp luật cạnh tranh và thực thi quyền sở hữu trí tuệ: Một số vấn đề cần quan tâm.
23 Đặng Hoàng Hợp, Nguyễn Đăng Cường, Nguyễn Xuân Thành, Nguyễn Văn Thành, Lê Thị Thu Hiền: Phát
triển điện mặt trời tại Việt Nam: Hiện trạng và những rào cản.
KHOA HỌC - CÔNG NGHỆ VÀ ĐỔI MỚI SÁNG TẠO
25 Bắc Lê: Các chủ nhân của Giải thưởng VinFuture mùa đầu tiên.
29 Đoàn Khải: GS Đặng Văn Chí: Việt Nam cần tăng cường hợp tác quốc tế và đầu tư có hệ thống cho KH&CN.
31 Võ Văn Tới, Trần Ngọc Việt, Lê Thị Thủy Tiên, Từ Thị Tuyết Nga: Y tế viễn thông và tiềm năng phát triển.
34 Vũ Văn Tích: Chuyển đổi số tại Đại học Quốc gia Hà Nội: Bước tiến đáng kể và con đường phía trước.
37 Trần Thị Thu Hằng, Nguyễn Hoàng Anh, Bùi Thị Thu Hiền, Nguyễn Thị Lâm Đoàn, Nguyễn Thị Thanh Thủy:
Ứng dụng chế phẩm vi sinh để giảm hàm lượng histamine trong nước mắm.
39 Lê Xuân Sinh, Nguyễn Văn Bách, Bùi Thị Minh Hiền, Đoàn Thị Thanh Xuân: Xây dựng mô hình kinh tế xanh
cho xã đảo ven bờ.
41 Vũ Quốc Huy, Phan Văn Quang: Nghiên cứu phát triển tổ hợp thiết bị dò tìm bom, mìn, vật nổ sau chiến tranh ở
Việt Nam.
KHOA HỌC và CÔNG NGHỆ ĐỊA PHƯƠNG
45 Trương Hoàng Phương: Cần Thơ: Đẩy mạnh ứng dụng KH&CN vào sản xuất nông nghiệp ứng phó với biến đổi
khí hậu.
48 Trịnh Kiều Dung: Bình Phước: Thành công từ một dự án nông thôn miền núi.
KHOA HỌC và CÔNG NGHỆ NƯỚC NGOÀI
51 BL: KH&CN thế giới năm 2022: Những chủ đề đáng chú ý.
54 Trần Thụy Hương Quỳnh: Alpha Fold: Công nghệ của tương lai.
CÔNG NGHỆ, SẢN PHẨM VÀ ĐỜI SỐNG
57 Nguyễn Văn Kình: Tiềm năng ứng dụng thuốc đông y trong điều trị các bệnh liên quan đến Covid-19.
62 Đào Thị Hải Yến: Sức khỏe tâm thần trong bối cảnh Covid-19.
64 Sách mới của Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật.
Vietnam Journal of Science and Technology

EDITORial council Executive Deputy Editor-in-Chief office

Prof. Academician Chau Van Minh
Prof. Dr Bui Chi Buu
Prof. Dr.Sc Nguyen Dinh Duc
Prof. Dr.Sc Vu Minh Giang
Prof. Dr Pham Gia Khanh
Prof. Dr Le Huu Nghia
Prof. Dr Le Quan Nghiem
Prof. Dr Mai Trong Nhuan
Prof. Dr Nguyen Thanh Phuong
Prof. Dr Nguyen Thanh Thuy
Nguyen Thi Huong Giang 113 Tran Duy Hung - Trung Hoa ward - Cau Giay dist - Ha Noi
DEPUTY EDITOR Tel: (84.24) 39436793; Fax: (84.24) 39436794
Nguyen Thi Hai Hang Email: khoahocvacongnghevietnam@most.gov.vn
E-journal: vjst.vn; vietnamscience.vjst.vn
head of editorial board
Pham Thi Minh Nguyet
publication licence
head of e-journal board No. 459/GP-BTTTT 20th July 2021
Vu Van Hung
head of administration
Luong Ngoc Quang Hung
Art director
Dinh Thi Luan

Contents
SCIENCE AND TECHNOLOGY FORUM
4 Le Hong Tran: Some copyright issues and solutions.
8 Santi Charoenpornpattana, Siriporn Pittayasophon, Tan Sinh Bach: Thailand’s national research and innovation
policy and lessons learned for Vietnam.
12 Tuan Huy Pham, Thi Bich Ngoc Pham: The formation of Spin-offs at the Vietnam Academy of Science in the 90s.
16 Diep Cong Thanh Tu: Training human resources to cope with climate change in the Mekong delta region.
19 Thi Hang Nga Bui: Competition law and intellectual property rights enforcement: Issues of concern.
23 Hoang Hop Dang, Dang Cuong Nguyen, Xuan Thanh Nguyen, Van Thanh Nguyen, Thi Thu Hien Le: Developing
solar power in Vietnam: Current status and barriers.
SCIENCE - TECHNOLOGY AND INNOVATION
25 Le Bac: Honoring winners of the inaugural season of the VinFuture Prize.
29 Khai Doan: Prof. Van Chi Dang: Vietnam needs to strengthen international cooperation and systematic investment
in science and technology.
31 Van Toi Vo, Ngoc Viet Tran, Thi Thuy Tien Le, Thi Tuyet Nga Tu: Telehealth and its development potential.
34 Van Tich Vu: Digital transformation at Vietnam National University, Hanoi: Significant achievements and the way
forward.
37 Thi Thu Hang Tran, Hoang Anh Nguyen, Thi Thu Hien Bui, Thi Lam Doan Nguyen, Thi Thanh Thuy Nguyen:
Reduction of histamine in fish sauces by using probiotics.
39 Xuan Sinh Le, Van Bach Nguyen, Thi Minh Hien Bui, Thi Thanh Xuan Doan: Building a green economy model
for coastal island communes.
41 Quoc Huy Vu, Van Quang Phan: Research and development of a combination of equipment to detect bombs,
mines, and explosives after the war in Vietnam.
LOCAL SCIENCE AND TECHNOLOGY
45 Hoang Phuong Truong: Can Tho: Promoting the application of science and technology in agricultural production to
cope with climate change.
48 Kieu Dung Trinh: Binh Phuoc: Success from a rural mountainous project.
THE WORLD SCIENCE AND TECHNOLOGY
51 BL: The world science and technology in 2022: Events to watch out for.
54 Thuy Huong Quynh Tran: Alpha Fold: The technology of the future.
TECHNOLOGY, PRODUCTS, AND LIFE SCIENCE
57 Van Kinh Nguyen: Potential applications of traditional medicine in the treatment of diseases related to Covid-19.
62 Thi Hai Yen Dao: Mental health in the times of Covid-19 pandemic.
64 New books of Science and Technics Publishing House.
diễn đàn khoa học và công nghệ
Diễn đàn Khoa học và Công nghệ

Một số vấn đề về quyền tác giả và giải pháp hoàn thiện

(Kỳ 1)
TS Trần Lê Hồng
Phó Cục trưởng Cục Sở hữu Trí tuệ

Việt Nam hiện nay không còn thuần túy là nước “sử dụng” mà đang chuyển mạnh sang là nước tạo ra
và khai thác tài sản trí tuệ, trong đó có quyền tác giả (QTG), nhằm đáp ứng việc chuyển đổi mô hình
tăng trưởng theo chiều sâu. Trong bài viết này, một số vấn đề pháp lý quan trọng về QTG đã được tác
giả lựa chọn để trao đổi phục vụ cho việc tham khảo, đóng góp vào hoàn thiện pháp luật sở hữu trí tuệ
(SHTT). Cụ thể trong kỳ 1, tác giả tập trung phân tích về việc sử dụng thống nhất và chính xác một số
thuật ngữ chính liên quan đến QTG.
Chính sách của Việt Nam liên quan hiệu quả thực thi quyền SHTT”1, Luật SHTT về chủ sở hữu QTG
đến QTG đặc biệt là: mức độ và cách thức khẳng định Nhà nước nắm quyền
bảo hộ; đảm bảo quyền và lợi ích sở hữu QTG tạo ra từ kinh phí nhà
QTG là một nhánh của quyền của cộng đồng (ví dụ như liên quan nước. Để thúc đẩy việc thương
SHTT nên chính sách liên quan đến văn hóa truyền thống); đảm mại hóa QTG được tạo ra từ kinh
của Nhà nước được thể hiện chung bảo khai thác hiệu quả đối tượng phí nhà nước, kinh nghiệm của
đối với quyền SHTT tại Điều 8 QTG tạo ra từ ngân sách... Tương nhiều nước (trong đó có Nhật Bản
Luật SHTT. Điều này là cần nhưng tự như vậy, để phát triển ứng dụng và Trung Quốc) là giao quyền sở
chưa đủ. Thực tế, các nội dung công nghệ thông tin trong sản xuất hữu các đối tượng này cho tổ chức
được quy định tại Điều 8 chưa cho và kinh doanh, cũng cần làm rõ nghiên cứu. Ví dụ, như trường hợp
thấy rõ trọng tâm chính sách của chính sách của Việt Nam đối với của Nhật Bản, các đạo luật: Luật
Việt Nam trong bảo hộ và thúc đẩy xu hướng “mở” để “cân bằng lợi Khuyến khích chuyển giao công
khai thác QTG, nhất là gắn với ích” giữa “độc quyền của chủ sở nghệ (Luật số 52 năm 1998), Luật
những lĩnh vực mà QTG đóng vai hữu QTG” và “quyền tiếp cận của Đặc biệt hồi sinh công nghiệp (còn
trò then chốt như công nghệ thông công chúng”, trong đó QTG là một được gọi là Luật Bayh-Dole phiên
tin và công nghiệp văn hóa. Nếu trong những yếu tố quan trọng. bản Nhật Bản - Luật số 131 năm
1999, các quy định tại Chương
có những chính sách đặc thù về Nhà nước cần có chính sách 3 từ điều 30 đến 33) và Luật về
QTG thì việc phát triển hai lĩnh vực rõ ràng về các đối tượng QTG đã Tổ chức pháp lý đại học quốc gia
này sẽ có thể thuận lợi và có tính được tạo ra trước khi thực hiện (Luật số 112 năm 2003) đã giao
định hướng cao hơn. Cụ thể, với chính sách “đổi mới” để việc khai quyền sở hữu kết quả nghiên cứu
công nghiệp văn hóa, Quyết định thác chúng được thông thoáng, cho tổ chức nghiên cứu nếu đó là:
số 1755/QĐ-TTg của Thủ tướng tránh những tranh chấp không sáng chế, chương trình máy tính,
Chính phủ ngày 8/9/2016 về phê đáng có. Mặt khác, những đối sưu tập dữ liệu... Trung Quốc đã
duyệt Chiến lược phát triển các tượng QTG được tạo ra hiện nay từ thông qua Luật Tiến bộ KH&CN
ngành công nghiệp văn hóa Việt kinh phí nhà nước theo các nhiệm năm 2007, quy định việc giao sở
Nam đến năm 2020, tầm nhìn vụ KH&CN cũng chưa được sử hữu kết quả nghiên cứu tạo ra từ
2030 đã chỉ rõ mục tiêu đến năm dụng, thương mại hóa hiệu quả. kinh phí nhà nước là: sáng chế,
2030 là “Phấn đấu doanh thu của Các quy định tại Điều 37-39 của chương trình máy tính...
các ngành công nghiệp văn hóa Việc xây dựng chính sách giao
đóng góp 7% GDP và tiếp tục tạo Xem: phần b của nhiệm vụ và giải pháp thứ
1

nhất - Nhiệm vụ và giải pháp chung phát triển

quyền sở hữu QTG đối với chương
thêm nhiều việc làm cho xã hội”. các ngành công nghiệp văn hóa, Chiến lược trình máy tính, sưu tập dữ liệu nói
Do đó, cần làm rõ chính sách về phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt riêng được tạo ra từ kinh phí nghiên
QTG trong bối cảnh “nâng cao Nam đến năm 2020, tầm nhìn 2030. cứu của Nhà nước cho tổ chức trực

4
Số 3 năm 2022

tiếp thực hiện nghiên cứu được
Nghị quyết số 20-NQ/TW ngày
1/11/2012 của Ban Chấp hành
Trung ương Đảng khóa XI về phát
triển KH&CN phục vụ sự nghiệp
công nghiệp hóa, hiện đại hóa
trong điều kiện kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa và hội
nhập quốc tế đã khẳng định: “Giao
quyền sở hữu các kết quả nghiên
cứu khoa học và phát triển công
nghệ có sử dụng ngân sách nhà
nước cho cơ quan chủ trì nhiệm
vụ KH&CN, đồng thời có cơ chế
phân chia hợp lý lợi ích giữa Nhà
nước, cơ quan chủ trì và tác giả”.
Theo đó, Luật KH&CN 2013 đã
quy định về khả năng giao quyền
sở hữu đối với kết quả nghiên cứu.
Việc giao quyền sở hữu được thực
hiện thông qua thủ tục hành chính.
Luật KH&CN giao Chính phủ quy
định cụ thể các trường hợp, trình
tự, thủ tục giao toàn bộ, giao một
phần quyền sở hữu kết quả nghiên
cứu khoa học và phát triển công
nghệ được tạo ra bằng ngân sách
nhà nước. Tuy Chính phủ đã ban
hành thủ tục giao quyền sở hữu
trong Nghị định số 08/2014/NĐ-
CP ngày 27/1/2014 quy định chi
tiết và hướng dẫn thi hành một số
điều của Luật KH&CN nhưng trong
5 năm vừa qua không một kết quả
nghiên cứu nào (kể cả QTG) mà
quyền sở hữu nó được giao. Một
bất cập chính ở đây là quy định
trong thực hiện thủ tục hành chính
về việc tổ chức chủ trì có khả năng
ứng dụng hoặc thương mại hóa kết
quả nghiên cứu khoa học và phát
triển công nghệ và quy định về
định giá kết quả nghiên cứu khoa
học và phát triển công nghệ, tài
sản trí tuệ sử dụng ngân sách nhà
nước (Điều 39 và 42 của Nghị định
số 08). Việc giao quyền sở hữu đối
với kết quả nghiên cứu (bao gồm
cả QTG đối với một số đối tượng)
tạo ra từ kinh phí nhà nước cho tổ
chức nghiên cứu, được thực hiện
Diễn đàn khoa học và công nghệ
một cách tự động và không bồi
hoàn, cần được xem xét trở thành
một chính sách mới của Nhà nước
nhằm thúc đẩy thương mại hóa và
quy định trực tiếp trong Luật SHTT.
Một số thuật ngữ chính trong điều
chỉnh pháp luật QTG
Việc sử dụng thống nhất và
chính xác các thuật ngữ pháp lý
rất quan trọng, có thể ảnh hưởng
trực tiếp đến nội dung điều chỉnh
pháp luật. Một số thuật ngữ liên
quan đến QTG cần được phân tích
sâu hơn, cụ thể dưới đây:
1) Thuật ngữ “sở hữu QTG”
và “sở hữu tác phẩm (TP)”
Bộ luật Dân sự (BLDS) năm
1995 sử dụng thuật ngữ “sở hữu
TP”. Điều 746 quy định về chủ sở
hữu TP (cách tiếp cận như “TP là
một tài sản hữu hình”). Cách tiếp
cận này thuận lợi khi quy định về
nội dung QTG và bao gồm các
quyền nhân thân và quyền tài sản
đối với TP (Điều 750-753). Đồng
thời, cách tiếp cận như vậy ở phần
QTG thống nhất với phần quyền
sở hữu công nghiệp (Điều 794-
798). Ngược lại, BLDS năm 2005
chuyển sang dùng thuật ngữ “sở
hữu QTG”, trực tiếp quy định về
“Chủ sở hữu QTG” tại Điều 740.
Như vậy, QTG bao gồm quyền
nhân thân và quyền tài sản đối
với TP, còn chủ sở hữu QTG sẽ
sở hữu quyền tài sản đối với TP.
Tuy nhiên, cách tiếp cận của phần
quyền sở hữu công nghiệp không
thay đổi làm tồn tại song song các
thuật ngữ trái ngược nhau, ví dụ
như: sở hữu QTG và sở hữu sáng
chế. Điều này cho thấy, các thuật
ngữ được sử dụng trong BLDS
năm 2005 không còn thống nhất
và được duy trì trong Luật SHTT
năm 2005, kể cả sau sửa đổi, bổ
sung năm 2009 và 2019.
Thực tế, đây là vấn đề phức
Số 3 năm 2022
tạp của loại tài sản đặc biệt dưới
dạng quyền tài sản nói chung,
quyền SHTT2 nói riêng. Với các
cách tiếp cận khác nhau về mặt
khoa học có thể được chấp nhận,
còn trong cùng một văn bản quy
phạm pháp luật như Luật SHTT
thì không phù hợp, không chỉ là
sự mâu thuẫn đơn thuần mà còn
có thể làm việc hiểu và áp dụng
không đúng bản chất của các đối
tượng. Để thống nhất với cách tiếp
cận quyền tài sản là một loại tài
sản của BLDS, nên thống nhất
thuật ngữ trong Luật SHTT theo
hướng: quyền SHTT là quyền tài
sản và bao gồm các nhánh quyền:
QTG, quyền liên quan; quyền sở
hữu công nghiệp và quyền đối với
giống cây trồng. Theo đó, chủ sở
hữu quyền SHTT nghĩa là có thể sở
hữu QTG, quyền liên quan, quyền
sở hữu công nghiệp hay quyền đối
với giống cây trồng. QTG nói riêng
bao gồm các độc quyền, tức các
quyền tài sản đối với TP (cùng với
các quyền tinh thần).
2) Thuật ngữ “sử dụng TP” và
“khai thác TP”
Luật SHTT sử dụng song song
thuật ngữ “sử dụng TP” và “khai
thác TP”, ví dụ tại Điều 25.2 và 26.
Cụ thể, “Tổ chức, cá nhân sử dụng
TP quy định tại khoản 1 Điều này
không được làm ảnh hưởng đến
việc khai thác bình thường TP...”.
Đây thực chất là sử dụng QTG.
Thuật ngữ “sử dụng” được chấp
nhận vì phù hợp với quyền năng
“sử dụng” thuộc quyền sở hữu mà
BLDS quy định, cũng như việc
Luật SHTT quy định về độc quyền
sử dụng: sử dụng đối tượng sở hữu
công nghiệp (Điều 123-125) hay
sử dụng độc quyền đối với giống
cây trồng (Điều 186).
2
Trần Lê Hồng (2012), “Một số vấn đề về tài
sản trí tuệ nhìn từ góc độ khoa học pháp lý và
vấn đề hoàn thiện pháp luật Việt Nam”, Tạp
chí Khoa học Pháp lý, 2, tr.20-24.
5
Diễn đàn Khoa học và Công nghệ
Để phân định sự khác biệt giữa
“sử dụng” và “khai thác”, cần làm
rõ sự khác nhau giữa hai thuật
ngữ “sử dụng TP” và “sử dụng độc
quyền” (tức sử dụng QTG, sử dụng
quyền tài sản). Việc phân tích tại
mục “1” trên đây về thuật ngữ “sở
hữu QTG” cho thấy cách tiếp cận
của Luật SHTT, theo đó quy định
việc sử dụng hoặc không cho phép
người khác sử dụng “quyền tài sản”
- độc quyền của chủ sở hữu. Do
đó, việc sử dụng TP nên được hiểu
là người sử dụng “thưởng thức”
TP, lấy được những cái hay, cái
đẹp, cái hữu ích từ TP, cụ thể như
đọc TP văn học để cảm nhận câu
truyện được mô tả trong đó. Việc
sử dụng này khác với việc sử dụng
QTG để thực hiện sao chép TP,
phân phối TP... Dưới góc độ QTG,
để tạo sự thống nhất với các quy
định về “sở hữu QTG”, Luật SHTT
nên sử dụng thuật ngữ “sử dụng
QTG” và tương ứng với nó là sử
dụng quyền sao chép TP, sử dụng
quyền phân phối TP... Một cách
tương ứng, sử dụng TP nên được
hiểu không liên quan đến thực hiện
các độc quyền là quyền tài sản quy
định tại Điều 20 Luật SHTT. Hơn
nữa, “khai thác” theo Từ điển Tiếng
Việt là “tiến hành hoạt động để thu
lấy những nguồn lợi có sẵn trong
thiên nhiên”3. Hoạt động như vậy
mang bản chất kinh tế. Do đó, việc
khai thác QTG chính là hoạt động
thu lợi ích từ QTG, tức từ việc thực
hiện các quyền tài sản được quy
định tại Điều 20 của Luật SHTT.
Khai thác QTG thể hiện bản chất là
hoạt động kinh tế “thuần túy” dựa
trên sử dụng các quyền tài sản có
bản chất pháp lý.
Tóm lại, cần sự thống nhất và
rõ ràng trong sử dụng các thuật
ngữ “sử dụng TP”, “sử dụng QTG”,
“khai thác TP” và “khai thác QTG”,
có thể bằng việc bổ sung quy định
Hoàng Phê (2003), Từ điển Tiếng Việt, NXB
3
Đà Nẵng.
6
Số 3 năm 2022
về thuật ngữ sử dụng tại Điều 4
của Luật SHTT hiện hành.
3) Thuật ngữ “TP kiến trúc” và
“bản vẽ liên quan đến kiến trúc”;
“bản họa đồ” và “bản vẽ”
Quy định hiện hành của Luật
SHTT có thể cần làm rõ hơn đối với
thuật ngữ “TP kiến trúc” và “bản vẽ
liên quan đến kiến trúc” hay “bản
họa đồ” và “bản vẽ”. Trong đời
sống, thường hiểu hai thuật ngữ
“TP kiến trúc” và “bản vẽ liên quan
đến kiến trúc” không tương đồng
nhau. Sự khác biệt giữa chúng thể
hiện qua việc “bản vẽ liên quan đến
kiến trúc” có lẽ không phải chính
là TP kiến trúc hay cụ thể hơn nó
không phải là một phần của TP
kiến trúc. Tương ứng với “sự khác
biệt này”, Điều 14 Luật SHTT quy
định tương ứng với hai thuật ngữ
này như hai loại hình TP được bảo
hộ: mục i “TP kiến trúc” và mục k
“Bản họa đồ, sơ đồ, bản đồ, bản
vẽ liên quan đến kiến trúc”. Điều
4 Luật SHTT không giải thích về
“TP kiến trúc” nhưng Nghị định số
22/2018/NĐ-CP giải thích “là TP
thuộc loại hình kiến trúc, bao gồm:
a) Bản vẽ thiết kế kiến trúc về công
trình hoặc tổ hợp các công trình,
nội thất, phong cảnh; b) Công trình
kiến trúc”4. Tương tự như vậy, Nghị
định số 22/2018/NĐ-CP giải thích
“Bản họa đồ, sơ đồ, bản đồ, bản
vẽ quy định tại điểm k khoản 1
Điều 14 của Luật SHTT bao gồm
họa đồ, sơ đồ, bản đồ, bản vẽ liên
quan đến địa hình, các loại công
trình khoa học và kiến trúc” (Điều
16). Cách giải thích này không
làm rõ “bản vẽ liên quan đến công
trình kiến trúc” là đối tượng gì và
mối “liên quan” thể hiện qua yếu
tố hay dấu hiệu gì. Do đó, cần có
4
Khoản 1 Điều 15 của Nghị định số 22/2018/
NĐ-CP ngày 23/2/2018 của Chính phủ quy
định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành
Luật SHTT năm 2005 và Luật sửa đổi, bổ
sung một số điều của Luật SHTT năm 2009
về QTG, quyền liên quan.
giải thích về thuật ngữ này tại Điều
4 hoặc có quy định cụ thể về loại
hình TP đặc biệt này, qua đó phân
biệt với “TP kiến trúc”.
Cặp thuật ngữ “bản họa đồ” và
“bản vẽ” được sử dụng song song
như hai đối tượng khác nhau tại
Điều 14.1.k Luật SHTT: “Bản họa
đồ, sơ đồ, bản đồ, bản vẽ liên quan
đến địa hình, kiến trúc, công trình
khoa học”. Theo Từ điển tiếng
Việt3, “họa đồ” có hai nghĩa: “1.
Bức vẽ cảnh vật, sông núi; 2. Bản
đồ hoặc bản vẽ”. Như vậy, thuật
ngữ “bản họa đồ” có thể trùng với
hai thuật ngữ được sử dụng cùng
nhau là “bản đồ” và “bản vẽ”. Nếu
thuật ngữ “bản họa đồ” có nội hàm
riêng, khác biệt thì cần được quy
định trực tiếp tại Điều 4 Luật SHTT
hoặc quy định cụ thể về từng loại
hình tác phẩm trong số ba loại hình
TP được bảo hộ là “bản họa đồ”,
“bản đồ” và “bản vẽ”.
4) Thuật ngữ “TP văn học,
nghệ thuật dân gian”
TP văn học, nghệ thuật dân
gian được liệt kê tại Điều 14 Luật
SHTT thực chất là hai loại hình TP
được bảo hộ: TP văn học dân gian
và TP nghệ thuật dân gian. Theo
Từ điển tiếng Việt3, văn học được
hiểu là “nghệ thuật dùng ngôn ngữ
và hình tượng để thể hiện đời sống
và xã hội con người”, còn văn học
dân gian là “những sáng tác văn
học truyền khẩu lưu truyền trong
dân gian”. Nghệ thuật được hiểu là
“hình thái ý thức xã hội đặc biệt,
dùng hình tượng sinh động, cụ thể
và gợi cảm để phản ánh hiện thực
và truyền đạt tư tưởng, tình cảm”.
Như vậy, một số đối tượng được liệt
kê là TP văn học, nghệ thuật dân
gian tại Điều 23 Luật SHTT như
nghi lễ, trò chơi có thể không thuộc
phạm vi của văn học hay nghệ
thuật. Đây là các đối tượng trong
hoạt động văn hóa cộng đồng hơn
là hoạt động văn học hay nghệ
thuật. Chính vì vậy, để thể hiện đầy

đủ các đối tượng trong đời sống
văn hóa truyền thống của cộng
đồng cần được bảo hộ và bảo vệ
bằng QTG. Trên thế giới phổ biến
việc sử dụng thuật ngữ rộng hơn là
“sự biểu đạt văn hóa truyền thống”
(Traditional cultural expression -
TCE). Các biểu đạt văn hóa truyền
thống hay còn được gọi là “biểu
đạt của văn hóa dân gian”, có thể
bao gồm âm nhạc, điệu nhảy, nghệ
thuật, thiết kế, tên gọi, dấu hiệu và
biểu tượng, biểu diễn, nghi lễ, hình
thức kiến trúc, thủ công mỹ nghệ
và những câu truyện, hoặc những
biểu đạt nghệ thuật hoặc văn hóa
khác5. Với mục tiêu đảm bảo tốt
nhất lợi ích cho cộng đồng sáng
tạo ra những đối tượng trong đời
sống văn hóa dân gian, nên cân
nhắc để sử dụng thuật ngữ “biểu
đạt văn hóa truyền thống” như
cách mà Tổ chức SHTT thế giới
(WIPO) hiện nay đang sử dụng.
Các nghiên cứu và hoạt động thực
tiễn phong phú về cách tiếp cận,
giải pháp bảo hộ được đề xuất đối
với TCEs trong khuôn khổ WIPO
sẽ là tài liệu tham khảo quan trọng,
phục vụ việc hoàn thiện pháp luật
về QTG của Việt Nam liên quan
đến biểu đạt văn hóa truyền thống.
5) Thuật ngữ “sưu tập dữ liệu”
Sưu tập dữ liệu có thể được bảo
hộ QTG theo quy định tại Điều
14.1.m Luật SHTT. Luật SHTT
không giải thích thuật ngữ “sưu
tập dữ liệu” tại Điều 4 mà quy định
cụ thể về đối tượng này tại Khoản
2 Điều 22: “Sưu tập dữ liệu là
tập hợp có tính sáng tạo thể hiện
ở sự tuyển chọn, sắp xếp các tư
liệu dưới dạng điện tử hoặc dạng
khác”. Quy định này thực tế có thể
thu hẹp đối tượng điều chỉnh một
cách đáng kể khi gắn sưu tập dữ
liệu với “tư liệu” thay vì “dữ liệu”
như tên của loại hình TP. Điều này
có nghĩa là, nếu tập hợp dữ liệu có
5
https://www.wipo.int/tk/en/folklore/.
Diễn đàn khoa học và công nghệ
tính sáng tạo thể hiện ở sự tuyển
chọn, sắp xếp các dữ liệu đó thì
cũng không được hiểu là sưu tập dữ
liệu theo quy định của Luật SHTT.
Từ điển Tiếng Việt3 giải thích
thuật ngữ tư liệu là “tài liệu sử dụng
cho việc nghiên cứu”. Như vậy, sưu
tập dữ liệu sẽ là tập hợp các tài
liệu. Cách hiểu như vậy không phù
hợp với thông lệ chung hiện nay,
kể cả khoa học pháp lý. Điển hình
như việc Hiệp ước Bản quyền của
WIPO (WCT) mà Việt Nam chuẩn
bị tham gia quy định về bảo hộ
“databases” đối với tập hợp dữ liệu
hoặc tài liệu khác tại Điều 5. Nếu
việc sử dụng thuật ngữ “sưu tập
dữ liệu” theo nghĩa là “databases”
- đối tượng được bảo hộ QTG/bản
quyền, ví dụ như WCT, thì có thể
không thống nhất với nhiều văn
bản quy phạm pháp luật của Việt
Nam khi sử dụng thuật ngữ “cơ sở
dữ liệu”, điển hình là Luật Công
nghệ thông tin năm 2006 được
sửa đổi, bổ sung năm 2017. Như
vậy, thuật ngữ “sưu tập dữ liệu”
nên được cân nhắc thay bằng “cơ
sở dữ liệu” và được hiểu gồm cả
tập hợp các dữ liệu (chứ không
chỉ là tập hợp tư liệu hay tài liệu).
6) Các thuật ngữ “phí bản
quyền”, “tiền sử dụng”, “tiền
nhuận bút”, “thù lao bản quyền”
Các thuật ngữ “phí bản quyền”,
“tiền sử dụng”, “tiền nhuận bút”,
“thù lao bản quyền”… được sử dụng
phổ biến trong thực tiễn và cả trong
các văn bản quy phạm pháp luật
khi thể hiện cùng nội dung trả tiền
cho việc sử dụng QTG/TP. Thuật
ngữ “nhuận bút”, “thù lao”, “tiền
nhuận bút”, “tiền thù lao” được sử
dụng khá nhiều trong Luật SHTT
tại các Điều 20, 21, 25, 26, 28 và
56 nhưng chưa có quy định cụ thể
hiểu các thuật ngữ này. Điều 3 của
Nghị định số 22/2018/NĐ-CP đã
giải thích hai thuật ngữ “nhuận bút”
và “thù lao”. Cụ thể: “nhuận bút là
khoản tiền do bên sử dụng TP trả
Số 3 năm 2022
cho tác giả hoặc chủ sở hữu QTG
trong trường hợp chủ sở hữu QTG
không đồng thời là tác giả” và “thù
lao là khoản tiền do bên sử dụng
TP trả cho chủ sở hữu QTG”. Sự
khác biệt giữa hai thuật ngữ ở đây
có lẽ chỉ ở chỗ: nhuận bút có thể
trả cho tác giả hoặc chủ sở hữu,
còn thù lao thì chỉ trả cho chủ sở
hữu. Điều quan trọng là bản chất
của hai loại tiền này có sự khác
biệt nào không lại chưa được làm
rõ. Nếu cả hai thuật ngữ đều chỉ
việc trả tiền cho sử dụng TP thì chỉ
cần thuật ngữ “nhuận bút” là đủ,
giống như cách quy định trước đây
trong BLDS năm 1995. Theo đó,
Nghị định số 61/2002/NĐ-CP ngày
11/6/2002 về Chế độ nhuận bút
đã xác định: “Nghị định này quy
định và hướng dẫn thi hành chế
độ nhuận bút cho tác giả, chủ sở
hữu TP theo Điều 745, 746 có các
loại hình TP được bảo hộ quy định
tại Điều 747 BLDS”. Nghị định này
có đề cập đến “khoản tiền thù lao”
nhưng được phân biệt với nhuận
bút, cụ thể: “khoản tiền thù lao cho
người thực hiện các công việc có
liên quan đến TP”. Quy định tương
tự như vậy có trong Nghị định số
18/2014/NĐ-CP ngày 14/3/2014
quy định về chế độ nhuận bút trong
lĩnh vực báo chí, xuất bản. Ngoài
ra, việc giải thích thuật ngữ đã xác
định đây là “khoản tiền” phải trả thì
việc sử dụng chữ “tiền” trong thuật
ngữ “tiền nhuận bút” hay “tiền thù
lao” là không cần thiết và không
hợp lý vì đã được giải thích “nhuận
bút là khoản tiền...” và “thù lao là
khoản tiền...”. Tóm lại, nếu cần sử
dụng cả hai thuật ngữ “nhuận bút”
và “thù lao” thì cần làm rõ sự khác
biệt về mặt bản chất giữa chúng,
tương tự như quy định của BLDS
năm 1995 và các văn bản hướng
dẫn, đồng thời không nên sử dụng
thuật ngữ “tiền nhuận bút” hay
“tiền thù lao” ?
7
Diễn đàn Khoa học và Công nghệ

Chính sách nghiên cứu và đổi mới sáng tạo quốc gia
của Thái Lan và bài học gợi suy cho Việt Nam
Santi Charoenpornpattana1, Siriporn Pittayasophon2, Bạch Tân Sinh3
Viện Chính sách Khoa học, Công nghệ và Đổi mới (STIPI), Đại học Công nghệ Thonburi King Mongkut (KMUTT), Thái Lan
1

2
Văn phòng Hội đồng Chính sách Giáo dục đại học, Nghiên cứu khoa học và Đổi mới quốc gia, Thái Lan
3
Học viện Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo, Bộ Khoa học và Công nghệ, Việt Nam

Bài viết khái quát về lộ trình xây dựng chính sách khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo (STI) của
Thái Lan. Đặc biệt là những cải cách đột phá trong thời gian gần đây khi hướng ưu tiên quốc gia vào các
mục tiêu bền vững, thông qua chính sách “Nền kinh tế Xanh, Tuần hoàn và Sinh học - BCG”. Trên cơ sở
đó, các tác giả đưa ra một số gợi suy cho Việt Nam trong nỗ lực xây dựng lộ trình chính sách STI, nhằm
thúc đẩy vai trò của STI trong phục vụ các mục tiêu phát triển bền vững của Việt Nam đến năm 2030.

Sự phát triển của chính sách nghiên

cứu và đổi mới sáng tạo (R&I) tại Thái
Lan
Hệ thống Nghiên cứu và đổi
mới sáng tạo của Thái Lan đã
phát triển bắt đầu bằng việc thành
lập Hội đồng Nghiên cứu quốc
gia (National Research Council
- NRC) năm 1959 do Thủ tướng
làm Chủ tịch, cùng với Văn phòng
của Hội đồng Nghiên cứu Quốc
gia Thái Lan (National Research
Council Thailand - NRCT). Dựa
trên đề xuất của NRC, Bộ Khoa
học, Công nghệ và Năng lượng
được thành lập năm 1979, với
các nhiệm vụ về khoa học, công
nghệ, năng lượng và các vấn đề
liên quan đến môi trường. Sau
đó, Bộ đã trải qua một số thay đổi
(cụ thể xem hình 1), lần lượt được
đổi thành Bộ Khoa học, Công
nghệ và Môi trường, Bộ Khoa học
và Công nghệ (KH&CN) và cuối
cùng là Bộ Giáo dục Đại học,
Khoa học, Nghiên cứu và Đổi
mới sáng tạo vào các năm 1992,
2002 và 2019. Lần cải cách gần
Hình 1. Quá trình phát triển hệ thống quản trị nghiên cứu và đổi mới sáng tạo
của Thái Lan (1959-2019).
đây nhất là vào năm 2019, khi
Bộ Giáo dục Đại học, Khoa học,
Nghiên cứu và Đổi mới sáng tạo
được thành lập bằng cách hợp
nhất Bộ KH&CN và ngành giáo
dục đại học (trước đây thuộc Bộ
Giáo dục).
Năm 1991, Cục Phát triển
Khoa học và Công nghệ quốc
gia (NSTDA) được thành lập với
tư cách là tổ chức nghiên cứu và
phát triển KH&CN của Chính phủ.
Kể từ đó, NSTDA đã phát triển
nhanh chóng và trở thành viện
nghiên cứu lớn nhất cả nước. Từ
năm 2001 đến năm 2006 (thời kỳ
Thủ tướng Thaksin Shinawatra),
KH&CN đã được trao một vai trò
quan trọng trong việc đảm bảo
tăng trưởng năng suất và nền
kinh tế đang từng bước chuyển
đổi sang nền kinh tế dựa trên tri
thức. Với tầm quan trọng đối với
sự phát triển kinh tế và xã hội của
quốc gia, các vấn đề chính sách
liên quan đến nghiên cứu, khoa
học, công nghệ và đổi mới sáng

8
Số 3 năm 2022

tạo thường được báo cáo đến cấp
Thủ tướng. Năm 2001, Chính phủ
thành lập Ủy ban Chính sách
KH&CN quốc gia. NSTDA được
chỉ định làm văn phòng thư ký.
Trong thời kỳ của Tướng
Surayud Chulanont, STI đã trở
thành trọng tâm cho sự phát triển
của các lĩnh vực kinh tế và xã hội
hiện có cũng như tạo ra các lĩnh
vực mới có tiềm năng tăng trưởng
cao. Chính phủ đã thực thi Luật
về Khoa học, Công nghệ và Đổi
mới sáng tạo quốc gia vào năm
2008. Theo Đạo luật này, Ủy
ban Chính sách Khoa học, Công
nghệ và Đổi mới sáng tạo quốc
gia (NSTIC) và Văn phòng Chính
sách Khoa học, Công nghệ và
Đổi mới sáng tạo quốc gia (STIO)
được thành lập. NSTIC cùng với
STIO là cơ quan chính sách quốc
gia có chức năng cụ thể về chính
sách STI. Năm 2016, NSTIC đã
bị giải thể và được thay thế bởi
Hội đồng Chính sách Nghiên
cứu và Đổi mới sáng tạo quốc
gia (NCRIP), do Thủ tướng làm
Chủ tịch. Mục tiêu của cuộc cải
cách này là thiết lập định hướng
và chính sách R&I của các cơ
quan chính phủ liên quan một
cách thống nhất. Vào thời kỳ này,
NRCT được giao đảm nhận chính
sách R&I trong khoa học xã hội,
nghệ thuật và nhân văn, trong
khi STIO được giao phụ trách
chính sách R&I trong khoa học,
công nghệ và đổi mới. Tuy nhiên,
một số chồng chéo trong chức
năng vẫn tồn tại. Trong giai đoạn
2016-2018, NCRIP đã cố gắng
soạn thảo chính sách và chiến
lược quốc gia về R&I, cải thiện
hệ thống ngân sách, thúc đẩy
thương mại hóa kết quả nghiên
cứu, đề xuất các khuyến nghị về
Diễn đàn khoa học và công nghệ
phát triển cơ sở hạ tầng và sửa
đổi các luật và quy định liên quan
đến việc sử dụng sở hữu trí tuệ.
Những nỗ lực này nhằm nâng
cao hiệu quả của hệ thống R&I
thông qua việc hoạch định chính
sách thống nhất của NCRIP. Tuy
nhiên, kết quả của cuộc cải cách
vẫn chưa thật rõ ràng.
Quá trình soạn thảo Chiến
lược quốc gia về Nghiên cứu và
Đổi mới trong 20 năm (2017-
2036) đã tính đến cả cách tiếp
cận từ trên xuống và từ dưới lên
với đầu vào và sự tham gia của
các bên liên quan. Văn phòng
STIO và NRCT đã tổ chức một số
cuộc họp, các phiên thảo luận sôi
nổi và điều trần công khai, để thu
thập tất cả các thông tin cần thiết,
các điểm cần cân nhắc và các
vấn đề quan trọng từ tất cả các
ngành liên quan, các chuyên gia,
các nhà hoạch định chính sách,
những người tham gia chính trong
từng lĩnh vực ưu tiên và các bên
liên quan khác.
Dự thảo Chiến lược Quốc gia
về Nghiên cứu và Đổi mới trong
20 năm (2017-2036) đề ra một
tầm nhìn chung dài hạn cho R&I
của quốc gia và một loạt chiến
lược tập trung vào phát triển kinh
tế, xã hội và bảo vệ môi trường,
củng cố nguồn tri thức cốt lõi và
cải thiện cơ sở hạ tầng liên quan
đến R&I, vốn nhân lực, cũng như
hệ thống R&I. Tuy nhiên, các ưu
tiên chiến lược về phát triển kinh
tế, xã hội và các lĩnh vực ưu tiên
của STI đã được xác định và
công bố một cách lỏng lẻo. Việc
xác định ưu tiên tại thời điểm này
bị chỉ trích là “quá rộng mở”.
Ngoài ra, NCRIP đã khởi
xướng một kế hoạch tài trợ đặc
Số 3 năm 2022
biệt - có tên là “Chương trình mũi
nhọn” như một cơ chế thúc đẩy
để thông qua Chiến lược Nghiên
cứu và Đổi mới quốc gia kéo dài
20 năm. Chương trình này nhằm
thực hiện nghiên cứu và phát
triển theo định hướng thị trường,
thúc đẩy phát triển và thương mại
hóa các sản phẩm và dịch vụ
sáng tạo cũng như khuyến khích
tạo ra tài sản trí tuệ.
Điều đáng bàn ở đây là quản
trị R&I của Thái Lan đã từng
bước phát triển kể từ thời kỳ sơ
khai (năm 1959). Ban đầu, cơ
quan chính sách được thành lập
dưới hình thức Hội đồng Nghiên
cứu quốc gia (NRC). Sau đó, Bộ
Khoa học, Công nghệ và Năng
lượng chịu trách nhiệm tạo điều
kiện và điều tiết các hoạt động
KH&CN, một số viện nghiên cứu
của chính phủ và một số tổ chức
có liên quan khác đã được thành
lập để tập trung phát triển khoa
học, công nghệ, nghiên cứu và
đổi mới sáng tạo của đất nước.
Các viện nghiên cứu trọng điểm
được thành lập nhằm tăng cường
năng lực nghiên cứu của đất nước.
Cho đến năm 2018, nỗ lực của
Chính phủ Thái Lan là hợp nhất
các ủy ban hoặc hội đồng liên
quan thành một cơ quan chính
sách duy nhất (NCRIP) để đảm
bảo rằng tất cả các chính sách
về nghiên cứu và đổi mới sáng
tạo liên quan được thống nhất
thành một chính sách duy nhất.
Rõ ràng, đã có một số nỗ lực và
tiến bộ trong quản trị nghiên cứu
và đổi mới sáng tạo và được thể
chế hóa thông qua việc thành lập
Bộ Giáo dục Đại học, Khoa học,
Nghiên cứu và Đổi mới sáng tạo
năm 2019.
9
 Diễn đàn Khoa học và Công nghệ
Hình 2. Chính sách BCG với 4 lĩnh vực công nghiệp (nguồn: Bộ Giáo dục Đại học, Khoa học, Nghiên cứu và Đổi mới sáng tạo,
Thái Lan).
Chú thích: TP: thực phẩm; TPCN: thực phẩm chức năng.
Nền kinh tế Xanh, Tuần hoàn và Sinh
học
Thái Lan được xem là quốc gia
mà các ngành công nghiệp dựa
trên sinh học về cơ bản là mạnh.
Nền kinh tế Xanh, Tuần hoàn và
Sinh học được kỳ vọng là hướng
đi đúng đắn cho Thái Lan.
Sau cải cách năm 2019, Chính
phủ đã đặt ra một chính sách mới
cho lĩnh vực giáo dục đại học và
STI. Chính sách mới được thiết
kế theo 4 hướng chuyên đề: 1)
Phát triển nhân lực và xây dựng
tổ chức tạo ra tri thức; 2) Nghiên
cứu và đổi mới sáng tạo với
những thách thức lớn của xã hội;
3) Nghiên cứu và đổi mới sáng
tạo để nâng cao năng lực cạnh
tranh quốc gia; 4) Nghiên cứu và
đổi mới sáng tạo để phát triển khu
vực và mang tính bao trùm. Bốn
hướng chuyên đề này được gọi là
“bốn nền tảng chính sách”. Dưới
bốn nền tảng chính sách này, có
rất nhiều chủ đề và chương trình.
Một trong những chủ đề chính
là “BCG” hay Nền kinh tế Xanh,
10
Số 3 năm 2022
Tuần hoàn và Sinh học.
Trong BCG (hình 2), có bốn
lĩnh vực kinh tế chính là: 1) Thực
phẩm và nông nghiệp; 2) Y tế và
sức khỏe; 3) Năng lượng, vật chất
và sinh hóa; 4) Du lịch và kinh tế
sáng tạo. Như tên gọi của chúng,
những lĩnh vực này có liên quan
nhiều đến các hoạt động dựa trên
sinh học, có khả năng áp dụng
cho khái niệm kinh tế tuần hoàn
và nhất là môi trường xanh. BCG
được kỳ vọng không chỉ mang lại
tăng trưởng cao cho đất nước mà
còn tăng trưởng cân bằng hơn.
Trong tất cả 4 lĩnh vực, các
thành phần công nghệ quan
trọng được xác định theo hai mục
tiêu chiến lược: năng suất và đổi
mới sáng tạo. Trong thực phẩm
và nông nghiệp, các thành phần
công nghệ này được sắp xếp thứ
tự ưu tiên: 1) Hạt giống và canh
tác chính xác; 2) Thực phẩm
chức năng có giá trị cao; 3) Chế
biến và tinh chế sinh học; 4) Các
thành phần thực phẩm có giá trị
cao. Các thành phần công nghệ
được sắp xếp từ định hướng năng
suất đến định hướng đổi mới.
Các chính sách mang tính
chiến lược và định hướng chuyên
đề này rất rõ ràng và cụ thể, xác
định chính xác cấp độ của thành
phần công nghệ. Các chính sách
này không thể thực hiện hiệu quả
nếu không có một cơ chế triển
khai mạnh mẽ. Trước đây, các
chính sách công thường được
thực hiện theo cách tiếp cận dựa
trên dự án, trong đó Chính phủ
sẽ tạo ra một số dự án chiến
lược và phân bổ ngân sách cho
các dự án đó để chính sách được
thực hiện. Tuy nhiên, trong khoa
học, nghiên cứu và đổi mới sáng
tạo, cách tiếp cận dựa trên dự án
có thể không hoạt động tốt vì sự
phát triển của từng thành phần
công nghệ cần có thời gian. Hơn
nữa, sự phát triển công nghệ rất
phức tạp và phi tuyến tính. Do
đó, cần có các cơ chế ngân sách
mạnh mẽ để đảm bảo chính sách
được triển khai và phân bổ đủ
ngân sách, nguồn lực một cách
dài hạn.

Bài học gợi suy cho Việt Nam
Các quốc gia đều thừa nhận
tiềm năng của STI để kích hoạt
và đẩy nhanh quá trình chuyển
đổi hướng tới các mục tiêu phát
triển bền vững (SDGs). Do đó,
cần điều chỉnh lại và hợp lý hóa
các chính sách và đầu tư công để
khai thác sự đóng góp của STI
cho SDGs một cách hiệu quả
hơn. Một khuôn khổ về lộ trình của
chính sách STI theo định hướng
sứ mệnh (mission-oriented) được
xem là một công cụ chính sách
mang tính hệ thống - hoặc một
khuôn khổ hành động mang tính
chiến lược - để đưa ra định hướng
lâu dài cho hỗ trợ STI, từ đó có thể
cải thiện tính nhất quán của các
chính sách STI và tạo ra sự hiệp
đồng giữa các sáng kiến công, tư
và xã hội dân sự vào các đổi mới
theo định hướng sứ mệnh có tác
động đáng kể cho SDGs. Trong
những nỗ lực chuyển đổi hoạch
định chính sách STI theo định
hướng sứ mệnh phải kể đến kinh
nghiệm của Úc1 và Đài Loan2.
Bên cạnh việc thử nghiệm cách
tiếp cận về lộ trình chính sách
đổi mới sáng tạo ứng dụng cho
trường hợp “một đại dương không
có rác thải” [3], kinh nghiệm của
Thái Lan trong việc đưa ra một lộ
trình chính sách STI mang tính
định hướng sứ mệnh, thiết lập
một nền kinh tế với ba đặc trưng
- hướng tới tăng trưởng xanh,
mang tính tuần hoàn và dựa trên
sinh học (BCG) có thể được xem
1
Một số sứ mệnh bao gồm: công nghiệp
Hydrogen, kháng kháng sinh (antimicrobial
resitance), kim loại năng lượng chính (critical
energy metal), chống chịu hạn hán, chấm dứt
rác thải nhựa [1].
2
Một trong sứ mệnh đó là chuyển đổi số và
công nghệ in 3D [2].
Diễn đàn khoa học và công nghệ
là gợi ý cho Việt Nam trong nỗ lực
xây dựng lộ trình chính sách STI
phục vụ các mục tiêu phát triến
bền vững.
Nguyên tắc cải cách quản trị
STI của Thái Lan liên quan đến
quản lý và cấp vốn ngân sách
cho hoạt động STI. Ở đó, mức
độ ưu tiên phải được xác định
một cách nghiêm túc dựa trên
cách tiếp cận và phương pháp
khoa học thích hợp, ví dụ như
xây dựng tầm nhìn chiến lược STI
(strategic foresighting of STI)3, và
được sử dụng như một phần quan
trọng của quá trình hoạch định và
triển khai thực thi chính sách STI.
Những lĩnh vực ưu tiên phải là lĩnh
vực trọng tâm. Hơn nữa, một khi
việc thiết lập mức độ ưu tiên đã
được thực hiện đúng cách, một
khoản ngân sách nhất định dành
cho STI quốc gia cần được phân
bổ chặt chẽ cho một số lĩnh vực
ưu tiên này, phần còn lại có thể
được phân bổ cho các lĩnh vực
rộng mở hơn. Việc xác định được
bốn nền tảng chính sách như đã
nêu cùng với việc lựa chọn mô
hình phát triển kinh tế - BCG với
bốn lĩnh vực kinh tế chính cho
thấy Thái Lan đã lựa chọn được
định hướng ưu tiên rất cụ thể, dựa
trên lợi thế cạnh tranh quốc gia
phù hợp với xu thế phát triển trên
thế giới trong bối cảnh của cuộc
Cách mạng công nghiệp lần thứ
tư, kỷ nguyên số hóa, và không
kém phần quan trọng là hướng tới
3
Công cụ “tầm nhìn chiến lược” (strategic
foresighting approach/tool) cũng đã được áp
dụng ở Việt Nam trong khuôn khổ Chương
trình Đối tác đổi mới sáng tạo Việt Nam -
Australia (Aus4Innovation) do Chính phủ Úc
tài trợ. Công cụ này đã được sử dụng nhằm
xây dựng bốn kịch bản cho nền kinh tế số Việt
Nam trong tương lai [4].
Số 3 năm 2022
các mục tiêu phát triển bền vững
của Thái Lan đến năm 2030.
Kinh nghiệm của Thái Lan
cho thấy, Việt Nam cần sớm xây
dựng lộ trình chính sách STI theo
định hướng sứ mệnh (mision-
oriented), từ đó xác định được
một số lựa chọn ưu tiên quốc
gia với một số lĩnh vực phát triển
cụ thể trong nông nghiệp và du
lịch dựa trên thế mạnh quốc gia
về đa dạng sinh học, đồng thời
đảm bảo những lựa chọn ưu tiên
đó đóng góp vào việc thực hiện
thành công các mục tiêu phát
triển bền vững của Việt Nam đến
năm 2030 ?
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] J. Pitman (2021), “The lessons
from the pandemic: the long-term
strategic diections of the APEC policy
partnership on science, technology
and innovation”, The Busines
Research and Innovation Innitiative
2019 Challenge-based Innovation
Forum.
[2] B. Chen (2021), “Enhance
supply chain model and application
of 3D printing technology during the
Covid 19 in Taiwan”, The Busines
Research and Innovation Innitiative
2019 Challenge-based Innovation
Forum.
[3] M. Miedzinski, M. Mazzucato,
P. Ekins (2019), "A framework for
mission-oriented innovation policy
roadmapping for the SDGs: the case
of plastic-free oceans", UCL Institute
for Innovation and Public Purpose,
Working Paper Series (IIPP WP 2019-
03), 61pp.
[4] A. Cameron, T. Phan, J. Atheron
(2018), Việt Nam ngày nay - Báo cáo
đầu tiên của Dự án Tương lai nền kinh
tế số, CSIRO, Brisbane, 60tr.
11
 Diễn đàn Khoa học và Công nghệ

Sự hình thành các Spin-off

tại Viện Khoa học Việt Nam thập niên 90
(Kỳ 1)

Phạm Tuấn Huy, Phạm Thị Bích Ngọc

Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam

Một trong những trọng tâm của Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN) giai đoạn này là nghiên cứu, đề
xuất cơ chế thí điểm phát triển loại hình doanh nghiệp KH&CN khởi nguồn từ các trường đại học, viện
nghiên cứu (doanh nghiệp Spin-off). Đây là mô hình doanh nghiệp khá phổ biến ở các nước phát triển
vì rất hiệu quả trong việc thương mại hóa các kết quả nghiên cứu. Tuy nhiên có lẽ ít người biết rằng mô
hình Spin-off đã từng xuất hiện tại Việt Nam từ những năm 90 của thế kỷ trước tại cơ sở KH&CN lớn
nhất nước khi đó là Viện Khoa học Việt Nam (KHVN)*. Một vài Spin-off trong số đó tồn tại đến ngày nay
và đã trở thành các tổ chức kinh tế lớn mạnh. Đánh giá sự hình thành, phát triển và kết thúc của các
Spin-off trong quá khứ là cần thiết nhằm rút kinh nghiệm để xây dựng, triển khai các chủ trương, chính
sách trong giai đoạn sắp tới về loại hình doanh nghiệp này.

Bối cảnh hình thành các Spin-off tại
Viện KHVN
Bối cảnh kinh tế - xã hội
Trước thời kỳ “Đổi mới”
(1986), nền kinh tế nước ta là kế
hoạch hóa với cơ chế tập trung
quan liêu, lấy quốc doanh là chủ
đạo, ngoài ra chỉ còn kinh tế tập
thể, xóa bỏ hoàn toàn kinh tế tư
nhân. Trong nền kinh tế quốc
doanh, các xí nghiệp được nhà
nước giao số lượng sản phẩm
theo kế hoạch, để hoàn thành
kế hoạch, các xí nghiệp không
cần quan tâm đến chất lượng,
kiểu dáng sản phẩm cũng như
thị hiếu người tiêu dùng. Giá
của sản phẩm dựa trên mệnh
lệnh của trung tâm chỉ huy theo
nguyên tắc “giá chỉ đạo”, không
*
Nay là Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam.
xét đến quan hệ hàng hóa - tiền
tệ, không dựa trên giá vật tư,
nguyên vật liệu, chi phí trả lương
người lao động, giá bán không
phản ánh đúng quan hệ cung -
cầu và quan hệ giá trị. Cơ chế
quản lý tập trung quan liêu để
bộ máy hành chính quyết định
các chỉ tiêu cơ bản của xí nghiệp
sản xuất và đơn vị kinh tế, nhưng
không chịu bất cứ trách nhiệm
nào vì không lo phá sản, sản
phẩm làm ra đã có tổ chức làm
nhiệm vụ phân phối, tiêu thụ,
không có ai để cạnh tranh. Cơ
chế kinh tế này không có chỗ
đứng cho KH&CN.
Kể từ sau năm 1986 cơ chế
quản lý kinh tế được thay đổi
theo quan điểm mới. Cơ cấu
thành phần kinh tế, cơ cấu sản
xuất, cơ cấu xã hội... từng bước
được thay đổi. Từ chỗ chỉ thừa
nhận sự tồn tại của kinh tế quốc
doanh và kinh tế tập thể, chúng
ta đã thừa nhận nền kinh tế
nhiều thành phần, mở rộng hợp
tác liên doanh với nước ngoài...
bước đầu tạo môi trường kinh tế,
xã hội thuận lợi cho hoạt động
KH&CN [1].
Hoạt động KH&CN thập
niên 90
Sau “Đổi mới” hàng loạt văn
bản của Nhà nước được ban hành,
tạo cơ sở cho việc đổi mới cơ chế
quản lý hoạt động KH&CN, đặc
biệt là Nghị định 35/HĐBT ngày
28/01/1992 đã tạo thêm thuận
lợi cho các tổ chức khoa học chủ
động tạo lập nguồn vốn và sử
dụng có hiệu quả đồng vốn cũng
như tiếp cận thị trường. Mặc dù
còn chịu ảnh hưởng của cơ chế
tập trung, quan liêu nhưng thực

12
Số 3 năm 2022

tế đã chứng minh có bước ngoặt
lớn về nhận thức cũng như quan
niệm về hoạt động KH&CN. Nghị
định 35/HĐBT được ban hành
đã thừa nhận hoạt động KH&CN
không còn là độc quyền của Nhà
nước, thừa nhận thành phần tư
nhân trong hoạt động KH&CN,
coi trọng vai trò cá nhân trong
hoạt động KH&CN. Điều này đã
góp phần động viên nguồn lực
KH&CN, hình thành các tổ chức
KH&CN thuộc các thành phần
kinh tế khác nhau [2].
Hoạt động KH&CN ở Viện
KHVN thập niên 90
Sau 15 năm phát triển (thành
lập năm 1975), Viện KHVN
đã phát triển khoa học cơ bản
tương đối tốt, cùng với các chính
sách đổi mới về cơ chế quản
lý KH&CN của Nhà nước, Viện
đã tiến hành thử nghiệm cơ chế
quản lý khoa học mới trong Viện,
thử nghiệm các mô hình gắn kết
nghiên cứu khoa học với sản
xuất và đào tạo. Viện đã bỏ bớt
đầu mối, phân cấp quản lý, tăng
cường trách nhiệm và quyền hạn
cho các đơn vị trực thuộc, phân
định rõ hơn chức năng quản lý
và chức năng tổ chức thực hiện;
tạo cơ chế dân chủ hóa hoạt
động KH&CN; đề xuất các biện
pháp trẻ hóa đội ngũ lãnh đạo
và khuyến khích cán bộ nâng
cao trình độ; từng bước xóa bỏ
bao cấp, tiến tới hạch toán từng
phần; mở rộng cửa và đa dạng
hóa hợp tác quốc tế; thử nghiệm
cơ chế hợp đồng lao động để thu
nhận cán bộ mới ra trường.
Mô hình gắn kết nghiên cứu
khoa học với sản xuất được thử
Diễn đàn khoa học và công nghệ
nghiệm trước tiên là chủ trương
cho phép các đơn vị nghiên cứu
được ký hợp đồng với các đơn vị
sản xuất. Điển hình là mô hình
hợp tác giữa Trung tâm Hiển vi
điện tử và nhiễu xạ rơn ghen và
Đại học Bách khoa Hà Nội [1].
Viện KHVN đã định hướng đầu
tư cho khoa học cơ bản, đội ngũ
cán bộ nghiên cứu tăng trưởng
nhanh cả về số lượng và chất
lượng. Viện đã thành lập 24 viện
và trung tâm trực thuộc, đặt tại
cả 3 miền Bắc, Trung, Nam, bao
trùm hết các lĩnh vực khoa học
tự nhiên. Thời kỳ này nghiên cứu
cơ bản và nghiên cứu ứng dụng
được triển khai theo 9 chương
trình khoa học kỹ thuật cấp nhà
nước [1].
Khi mới thành lập, các viện
chuyên ngành thuộc Viện KHVN
được xây dựng theo mô hình
viện hàn lâm nên tập trung các
chuyên môn sâu có liên quan
với nhau thành một viện nghiên
cứu có quy mô lớn, đông cán bộ
(vài trăm người), nhiều phòng thí
nghiệm, bộ máy quản lý và phục
vụ lớn (hành chính, quản trị, lưu
trữ, thư viện, kho, xưởng sửa
chữa...). Mô hình này đứng trước
tình hình mới đã bộc lộ nhiều
nhược điểm như tổ chức cồng
kềnh, kém năng động trong tạo
nguồn kinh phí, chi phí quản lý
tốn kém, cán bộ gián tiếp và
người phục vụ chiếm tỷ lệ lớn.
Vì vậy, Viện KHVN đã thành
lập nhiều trung tâm nghiên cứu
chuyên ngành để đáp ứng tình
hình và nhu cầu phát triển, đồng
thời có cơ sở để đề xuất Chính
phủ cho phép thành lập các viện
cấp quốc gia sau này [3].
Số 3 năm 2022
Hình thành và phát triển các Spin-off
ở Viện KHVN
Giai đoạn khởi đầu (1988-
1990)
Do được thành lập theo mô
hình viện hàn lâm của các nước
xã hội chủ nghĩa nên mối quan
hệ giữa nghiên cứu khoa học với
sản xuất và đào tạo của Viện
KHVN chưa được chú trọng. Sau
thời kỳ “Đổi mới”, đứng trước yêu
cầu thực tiễn của đất nước, để
gắn kết nghiên cứu khoa học
với sản xuất, Viện đã cho ra đời
nhiều doanh nghiệp/tổ chức triển
khai kết quả nghiên cứu vào sản
xuất và thực hiện dịch vụ khoa
học, kỹ thuật. Điều này khẳng
định nhu cầu phát triển của các
viện chuyên ngành, đáp ứng đòi
hỏi thay đổi thể chế sau “Đổi
mới”. Quá trình nghiên cứu và
nhu cầu triển khai các kết quả
nghiên cứu vào sản xuất là xuất
phát điểm để hình thành doanh
nghiệp hoặc các tổ chức triển
khai ở Viện KHVN thời kỳ này.
Đồng thời nền kinh tế mới là yếu
tố quan trọng cho việc phát triển
của các đơn vị mới thành lập.
Ở giai đoạn này, nhiều đơn vị
nghiên cứu thuộc Viện KHVN đã
chuyển hướng từ nghiên cứu cơ
bản sang nghiên cứu cơ bản định
hướng, nghiên cứu công nghệ
và triển khai kết quả nghiên cứu
vào sản xuất. Trong giai đoạn
1988-1990, Viện đã thành lập
60 doanh nghiệp và các tổ chức
triển khai; đến năm 1993 thu
gọn còn 15 doanh nghiệp nhà
nước, 20 “đơn vị 35”, 5 doanh
nghiệp được tư nhân hóa, một số
chuyển sang đơn vị khác; năm
13
 Diễn đàn Khoa học và Công nghệ
1998 thành lập 2 trung tâm theo
Quyết định 68/QĐ-TTg của Thủ
tướng Chính phủ.
Các đơn vị triển khai kết quả
nghiên cứu vào sản xuất, sử
dụng các kết quả nghiên cứu có
khả năng triển khai vào sản xuất,
cũng như trang thiết bị nghiên
cứu, đội ngũ cán bộ khoa học
của các viện chuyên ngành để
thực hiện các hợp đồng kinh tế.
Các tổ chức này hoạt động trên
nguyên tắc tự quản, tự chịu trách
nhiệm, bảo đảm lấy thu bù chi,
không được Nhà nước cấp vốn.
Sau một thời gian hoạt động, các
tổ chức này được tách khỏi các
đơn vị nghiên cứu, một bộ phận
các nhà khoa học chuyển sang
làm nghiên cứu triển khai, tổ
chức sản xuất, kinh doanh không
nhận lương bao cấp, thu nhập
hàng tháng thông qua thực hiện
các hợp đồng kinh tế, hợp đồng
dịch vụ KH&CN, kinh doanh các
sản phẩm do đơn vị sản xuất.
Trong các đơn vị nêu trên có
thể kể đến Trung tâm Vật lý ứng
dụng (thành lập ngày 8/3/1989),
được tách ra từ Viện Vật lý,
làm nhiệm vụ nghiên cứu, ứng
dụng triển khai, đưa vào sản
xuất một số thành tựu của vật lý
ứng dụng hiện đại trên thế giới
và ở Việt Nam. Vào những năm
1990, Trung tâm có nhiều công
bố quốc tế đáng chú ý về năng
lượng tái tạo, quang điện hóa, kỹ
thuật nano ôxít titan (TiO2) quang
xúc tác… và nhiều công trình
khác, được mời tham gia các hội
nghị quốc tế và có điều kiện cập
nhật nhiều thông tin công nghệ
14
Số 3 năm 2022
hiện đại, mở rộng liên kết hợp tác
với các tổ chức nghiên cứu nước
ngoài. Nhờ đó, số tiền do quốc
tế tài trợ của Trung tâm cũng
khá lớn. Trung tâm đã đưa các
kết quả nghiên cứu “chào hàng”
ở nhiều nhà máy, xí nghiệp lớn,
đó đều là những sản phẩm công
nghệ như kính hiển vi quét đầu
dò (SPM), màng TiO2 quang xúc
tác, vật liệu từ Ferrit… chất lượng
cao nhưng giá rẻ vì làm từ nguyên
vật liệu trong nước. Có thời gian
vật liệu từ Ferrit của Trung tâm
chiếm lĩnh phần lớn thị trường
Việt Nam, được ứng dụng để
sản xuất nam châm trong đồng
hồ đo điện của Nhà máy Điện cơ
Hà Nội, sản xuất loa, các dụng
cụ dạy học, rơ le nồi cơm điện…
Trung tâm còn phối hợp với các
cơ sở sản xuất đúc hàng trăm tấn
bi hợp kim cứng nghiền xi măng
chất lượng cao cho nhà máy Xi
măng Bỉm Sơn.
Giai đoạn định hình và phát
triển (1990-2000)
Năm 1990, Chính phủ đã ban
hành Quyết định 268-CT cho
phép các viện tổ chức các doanh
nghiệp sản xuất kinh doanh,
hoạt động theo mô hình viện hàn
lâm. Tuy nhiên, Viện hoạt động
không hiệu quả, vì vậy Chính
phủ đã ban hành Nghị định 24/
CP ngày 22/5/1993 tái cấu trúc
lại Viện KHVN đổi tên thành
Trung tâm Khoa học tự nhiên
và Công nghệ Quốc gia (gọi
tắt là Trung tâm). Từ 60 viện,
phân viện, trung tâm nghiên cứu
thuộc Viện KHVN được sắp xếp
lại thành 17 viện và 9 phân viện.
Cơ cấu tổ chức của Trung tâm
gồm 3 khối: các viện nghiên cứu;
các đơn vị chức năng; các doanh
nghiệp nhà nước. So với 5 viện
nghiên cứu khi mới thành lập
Viện KHVN, cơ cấu tổ chức của
Trung tâm có thay đổi lớn về số
lượng viện nghiên cứu, đặc biệt
có thêm khối các doanh nghiệp
nhà nước, đây chính là các Spin-
off trực thuộc Trung tâm [3].
Thực hiện Quyết định 196-
CT ngày 5/6/1992 của Chủ tịch
Hội đồng Bộ trưởng, năm 1993
Trung tâm đã sắp xếp các đơn
vị hoạt động triển khai sản xuất
chuyển sang các loại hình doanh
nghiệp mới phù hợp với hệ thống
luật pháp, gồm 4 nhóm sau:
Nhóm 1: 15 đơn vị chuyển đổi
thành doanh nghiệp nhà nước
trực thuộc Trung tâm; Nhóm 2:
5 đơn vị tư nhân hóa, chuyển
thành công ty trách nhiệm hữu
hạn; Nhóm 3: 20 đơn vị chuyển
đổi thành các liên hiệp khoa học
sản xuất trực thuộc các viện
chuyên ngành; Nhóm 4: một số
đơn vị chuyển sang các đơn vị
khác.
Các doanh nghiệp nhà nước
(nhóm 1) và các đơn vị 35 (nhóm
3) trực thuộc Trung tâm (sau
đây gọi chung là Spin-off) hoạt
động triển khai các tiến bộ khoa
học, chuyển giao công nghệ,
làm dịch vụ khoa học kỹ thuật
hoạt động theo nguyên tắc tự
chủ - tự chịu trách nhiệm. Hầu
hết các Spin-off hoạt động dựa
trên nguồn vốn tự tích lũy, tự huy
động, không được Nhà nước và
Trung tâm cấp vốn. Các Spin-off

đều có bộ máy hành chính gọn
nhẹ, số người quản lý gián tiếp
rất ít, phần lớn cán bộ, nhân viên
trực tiếp sản xuất kinh doanh.
Các Spin-off chủ yếu tận dụng
các thiết bị nghiên cứu, phòng
thí nghiệm và năng lực cán bộ
nghiên cứu để triển khai ngay
các kết quả nghiên cứu vào sản
xuất, làm dịch vụ khoa học kỹ
thuật, thúc đẩy thương mại hóa
các kết quả nghiên cứu, tạo
nguồn thu ngoài ngân sách để bổ
sung kinh phí, phục vụ việc mua
sắm trang, thiết bị. Nhờ có Spin-
off, một số các nhà khoa học của
viện đã chuyển sang làm công
tác triển khai, tổ chức sản xuất
kinh doanh, không nhận lương
bao cấp mà hưởng thu nhập
thông qua các hợp đồng kinh
tế, bán các sản phẩm KH&CN,
hợp đồng dịch vụ KH&CN. Trong
số các Spin-off này điển hình là
Liên hiệp Khoa học sản xuất
công nghệ phần mềm (CSE) và
Công ty CP Phát triển công nghệ
sinh học (DONA-TECHNO).
Theo nguồn gốc và mục đích
thành lập có thể phân loại Spin-
off ở Trung tâm thành 5 nhóm: 1)
Nhóm doanh nghiệp thương mại
hóa kết quả nghiên cứu; 2) Nhóm
doanh nghiệp khởi nghiệp do thu
hút các nhà khoa học có đầu óc
kinh thương từ các bộ, ngành,
địa phương về lập nghiệp ở viện
(điển hình là DONA-TECHNO;
Công ty CP Hỗ trợ phát triển công
nghệ (DETECH); Công ty Tư
vấn đầu tư và chuyển giao công
nghệ (InvestConsult Group); 3)
Nhóm doanh nghiệp KH&CN
do tái cấu trúc và tinh giản biên
Diễn đàn khoa học và công nghệ
chế: đầu thập kỷ 90, Nhà nước
yêu cầu Trung tâm cắt giảm
600 biên chế trên tổng số 3.000
biên chế của Trung tâm. Quyết
định 268-CT ngày 30/7/1990 đã
cho phép thành lập các doanh
nghiệp nhà nước để giải quyết
việc làm cho những lao động dôi
dư, đây là một giải pháp tình thế
trong giai đoạn này; 4) Nhóm
các doanh nghiệp phát triển kinh
doanh, dịch vụ: nhóm này chủ
yếu là các doanh nghiệp điều tra
cơ bản, làm dịch vụ khoa học kỹ
thuật như xuất nhập khẩu, tư vấn
khoa học kỹ thuật...; 5) Nhóm
các viện và trung tâm tự chủ - tự
chịu trách nhiệm: các đơn vị này
hiện nay đã quay trở lại thành
các viện nghiên cứu trực thuộc
Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam,
bao gồm: Trung tâm Vật lý ứng
dụng và Thiết bị khoa học (hiện
nay đã sáp nhập vào Viện Vật
lý); Trung tâm Nghiên cứu năng
lượng đã được chuyển đổi thành
Viện Khoa học năng lượng.
Giai đoạn sắp xếp lại các
Spin-off
Sau năm 2000, lãnh đạo
Trung tâm đã cổ phần hóa các
doanh nghiệp Spin-off, giao
doanh nghiệp cho tập thể người
lao động và tách các đơn vị
này ra khỏi Trung tâm. Nghị
định số 27/2004/NĐ-CP ngày
16/01/2004 đổi tên Trung tâm
thành Viện KH&CN Việt Nam,
trong cơ cấu tổ chức của Viện
KH&CN Việt Nam đã không nhắc
đến khối doanh nghiệp Spin-off.
Sau khi tách khỏi viện, ngoài
một số đơn vị giải thể, các Spin-
Số 3 năm 2022
off khác vẫn phát triển tốt như:
DONA - TECHNO; Công ty Tinh
dầu và các sản phẩm tự nhiên;
DETECH... Đặc biệt, một số
đơn vị tách ra sớm đã trở thành
những tập đoàn lớn, có tên tuổi
như Investconsult Group; Tập
đoàn Vàng bạc đá quý DOJI;
Công ty CP FPT.
Qua sự trưởng thành và phát
triển của những Spin-off nêu
trên, có thể thấy chủ trương
thành lập các Spin-off trong giai
đoạn những năm 90 của Viện
KHVN là đúng hướng, phù hợp
với yêu cầu gắn kết khoa học
và sản xuất, đẩy nhanh tiến bộ
KH&CN vào thực tiễn đời sống,
góp phần thương mại hóa những
kết quả nghiên cứu ?
Tài liệu tham khảo
[1] Bùi Văn Long (1996), “Vấn
đề phát triển và quản lý các tổ chức
KH&CN trong nền kinh tế hàng hóa
nhiều thành phần ở Việt Nam”, Luận
án tiến sỹ.
[2] Vũ Cao Đàm (2017), “Đánh giá
kết quả và đề xuất giải pháp tăng cường
triển khai thực hiện Nghị định 115/2005/
NĐ-CP về quyền tự chủ, tự chịu trách
nhiệm của các tổ chức KH&CN công
lập và Nghị định 80/2007/NĐ-CP về
doanh nghiệp KH&CN”, Báo cáo Đề tài
cấp nhà nước.
[3] Phạm Thị Bích Ngọc (2018),
“Tính tất yếu về đa dạng hóa chức
năng và cơ cấu tổ chức nghiên cứu và
triển khai trong thiết chế tự chủ của
khoa học”, Luận án tiến sỹ, 184 trang.
15
 Diễn đàn Khoa học và Công nghệ

Đào tạo nguồn nhân lực ứng phó với biến đổi khí hậu vùng đồng bằng sông Cửu Long
PGS.TS Từ Diệp Công Thành
Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh

Biến đổi khí hậu (BĐKH) đã và đang đặt ra những thách thức to lớn đối với các quốc gia, nhất là các
nước đang phát triển như Việt Nam. Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) là vùng có nhiều lợi thế và tiềm
năng để phát triển nông nghiệp, song tác động từ BĐKH đã gây ảnh hưởng không nhỏ đến khu vực này.
Bài viết phân tích những ảnh hưởng của BĐKH tới sản xuất nông nghiệp và đề xuất giải pháp phát triển
nguồn nhân lực đáp ứng nhu cầu phát triển bền vững vùng ĐBSCL.
Tác động của ĐBKH tới sản xuất nông
nghiệp
BÐKH là vấn đề toàn cầu,
không một vùng đất nào không
bị tổn thương và cũng không một
quốc gia nào đứng ngoài cuộc.
Do điều kiện tự nhiên, Việt Nam
là một trong số các quốc gia chịu
nhiều ảnh hưởng của BĐKH.
Trong đó, lũ lụt và nước biển
dâng, tình trạng xâm nhập mặn
ở khu vực ven biển, nhiệt độ tăng
cao, hạn hán nghiêm trọng ở một
số khu vực… là những yếu tố tác
động của BĐKH đến kinh tế nông
nghiệp Việt Nam nói chung, sản Một cánh đồng khô hạn ở Bến Tre (nguồn: monre.gov.vn).
xuất nông nghiệp ở ĐBSCL nói tế này đòi hỏi người dân của vùng Thứ hai, tình trạng xâm nhập
riêng. đất "Chín Rồng" phải thay đổi thói mặn ở khu vực ven biển sẽ
Với diện tích khoảng 4 triệu quen sinh hoạt, sản xuất để thích làm thu hẹp diện tích đất nông
ha, nằm ở hạ lưu sông Mekong, ứng. Đặc biệt, để hạn chế những nghiệp. Một phần diện tích đáng
ĐBSCL là vựa lúa lớn, có trọng tác động không mong muốn của kể đất trồng trọt ở vùng ĐBSCL
trách đảm bảo an ninh lương thực BĐKH đến kinh tế nông nghiệp, sẽ bị nhiễm mặn vì khu vực này
cho cả nước. Trong những năm cần nhận diện các yếu tố sau: thấp hơn so với mực nước biển.
qua, khu vực này chịu tác động Thứ nhất, lũ lụt và nước biển Xâm nhập mặn làm cho diện tích
mạnh mẽ từ BĐKH khi thường dâng sẽ làm mất đất canh tác. đất canh tác giảm.
xuyên bị sạt lở, hạn hán, xâm Nếu mực nước biển dâng cao
Thứ ba, nhiệt độ tăng, hạn
nhập mặn nghiêm trọng; triều thêm 1 m mà không có biện pháp
hán sẽ ảnh hưởng đến sự phân
cường và bão mạnh ngày càng phòng ngừa hữu hiệu, thì khoảng
bố của cây trồng, làm giảm năng
bất thường. Đặc biệt, dòng sông, 40% diện tích ĐBSCL sẽ bị ngập.
suất của cây nông nghiệp.
con nước không được các quốc Lũ lụt sẽ khiến gần 50% diện tích
gia thượng nguồn sông Mekong đất nông nghiệp vùng ĐBSCL Thứ tư, ảnh hưởng trực tiếp
chia sẻ một cách công bằng. Thực không còn khả năng canh tác. đến ngành thủy sản. Đánh bắt và

16
Số 3 năm 2022
 Diễn đàn khoa học và công nghệ

nuôi trồng thủy sản là những sinh

kế phụ thuộc chủ yếu vào nguồn
nước và sự phong phú của nguồn
lợi ven biển, nhưng ĐBSCL là
một trong những khu vực nhạy
cảm nhất và dễ bị tổn thương
nhất trước tác động của BĐKH,
môi trường đất và nguồn nước.
Thứ năm, ảnh hưởng đến tài
nguyên rừng và hệ sinh thái. Do
những nguyên nhân khác nhau,
đa dạng sinh học, các hệ sinh thái
(đặc biệt là hệ sinh thái rừng) bị
suy thoái nghiêm trọng. Quá trình
xâm nhập mặn làm thay đổi môi
trường đất và nguồn nước. Xâm
nhập mặn ở mức độ cao có thể
hủy diệt thảm thực vật và tính đa
dạng sinh học của hệ sinh thái.
Nước biển dâng lên làm giảm
diện tích rừng ngập mặt ven biển,
tác động xấu đến hệ sinh thái
rừng tràm và rừng trồng trên đất
bị nhiễm phèn ở ĐBSCL. Nhiệt
độ và lượng nước bốc hơi tăng
làm hạn hán kéo dài, ảnh hưởng
tới khả năng sinh trưởng của các
loài thực vật và động vật…
Ngoài ra, nhiều ảnh hưởng
gián tiếp từ BĐKH đã gây nên
những tác động xấu, nhiều mặt,
lâu dài đến sự phát triển kinh tế -
xã hội mang tầm quốc gia và đến
từng địa phương, đặc biệt là vùng
ĐBSCL.
Giải pháp thích ứng với BĐKH - Nhìn từ
góc độ đào tạo nguồn nhân lực
Có thể nói, nguồn nhân lực
là lực lượng quan trọng của mỗi
quốc gia, đóng vai trò quyết định
trong việc xây dựng chính sách,
hoạch định chiến lược phát triển
kinh tế - xã hội... Để phát triển
nguồn nhân lực chất lượng cao thì
Giới thiệu sản phẩm phục vụ nuôi tôm bền vững thuộc Chương trình KH&CN
phục vụ phát triển vững vùng Tây Nam Bộ.
ưu tiên hàng đầu là công tác giáo
dục và đào tạo, đặc biệt là đào
tạo bậc đại học và sau đại học.
Nguồn nhân lực chất lượng cao
sẽ có khả năng thích ứng nhanh
với những thay đổi của công
nghệ, biết vận dụng sáng tạo
những tri thức, kỹ năng đã được
đào tạo vào quá trình lao động
sản xuất, đóng góp cho sự phát
triển kinh tế - xã hội một cách hiệu
quả nhất. Chính vì thế, trong các
chủ trương, chính sách phát triển
vùng ĐBSCL, Đảng và Nhà nước
đã xác định một trong những vấn
đề mang tính chất quyết định là
nguồn nhân lực. Nghị quyết 120/
NQ-CP ngày 17/11/2017 của
Chính phủ về phát triển bền vững
ĐBSCL thích ứng với BĐKH đã
yêu cầu ĐBSCL cần “đẩy mạnh
công tác đào tạo nghề, phát triển
nguồn nhân lực, nhất là nguồn
nhân lực chất lượng cao nhằm
thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu lao
động, cơ cấu dân cư; đẩy mạnh
nghiên cứu khoa học và phát
triển công nghệ”.
Hiện nay, ở ĐBSCL đã hình
thành nhiều trường đại học lớn
như: Cần Thơ, Nam Cần Thơ,
Y Dược Cần Thơ, Bạc Liêu, Trà
Vinh, Đồng Tháp, Kiên Giang...
Đây là những cơ sở có uy tín
về đào tạo nguồn nhân lực chất
lượng và đóng góp nhiều nghiên
cứu có giá trị cho quá trình phát
triển khu vực. Ví dụ, chỉ riêng TP
Cần Thơ đã có hệ thống đa dạng
các trường đại học, viện nghiên
cứu với trên 70 đơn vị và khoảng
gần 8000 người tham gia vào các
hoạt động nghiên cứu và phát
triển, như Trường Đại học Cần
Thơ, Trường Đại học Kỹ thuật
Công nghệ Cần Thơ, Trường
Đại học Nam Cần Thơ, Viện Lúa
ĐBSCL… Trong số đó, Trường
Đại học Cần Thơ là cơ sở đào tạo
trọng điểm, cung cấp nguồn nhân
lực chất lượng cao thuộc nhiều
ngành nghề, lĩnh vực, đặc biệt là

17
Số 3 năm 2022
 Diễn đàn Khoa học và Công nghệ
nhân lực cho vùng ĐBSCL. Tuy
nhiên, có một thực tế là nguồn
nhân lực chất lượng cao được đào
tạo còn ít, lại có khuynh hướng
di cư về các địa phương ngoài
vùng như miền Đông Nam Bộ và
TP Hồ Chí Minh - nơi có cơ hội
việc làm và thăng tiến cao hơn.
Xác định tầm quan trọng của
việc nâng cao chất lượng nguồn
nhân lực, góp phần phát triển bền
vững ĐBSCL, nhiều địa phương
trong khu vực đã xác định đào
tạo, nâng cao chất lượng nguồn
nhân lực đáp ứng yêu cầu phát
triển của địa phương cũng như
toàn khu vực là một trong những
chương trình trọng tâm giai đoạn
2020-2025.
Để phát triển bền vững
ĐBSCL không thể thiếu những
chuyên gia giỏi trong các lĩnh
vực: khoa học, tài chính, ngân
hàng, xã hội và nhân văn, nông
lâm - thủy sản... Thế mạnh của
ĐBSCL là có nguồn nhân lực dồi
dào, nhưng điểm yếu là phần lớn
chưa được đào tạo bài bản nên
không phát huy được tiềm năng
thế mạnh của vùng. Việc chưa
giải quyết một cách khoa học và
hợp lý vấn đề đào tạo nhân lực
dẫn đến chưa phát huy được tiềm
năng kinh tế của “vựa lúa, vựa
thủy sản, vựa trái cây” lớn nhất
cả nước. Vì vậy, nhằm đẩy mạnh
đào tạo nguồn nhân lực chất
lượng cao cho vùng, phục vụ phát
triển kinh tế - xã hội nói chung,
BĐKH nói riêng, cần phải thực
hiện đồng bộ một số giải pháp cơ
bản sau:
Một là, phát triển năng lực tự
đào tạo: đối với các hoạt động
phát triển nguồn nhân lực dài
18
Số 3 năm 2022
hạn, ĐBSCL nên tự có nguồn
giảng viên, chuyên gia có khả
năng giúp phát triển nguồn nhân
lực tại địa phương. Việc tự đào
tạo sẽ giúp tiết giảm chi phí và
nhân rộng quy mô triển khai tại
các tỉnh/thành phố trong khu vực.
Đặc biệt, ĐBSCL cần xây dựng
và hiện thực hóa chiến lược phát
triển nguồn nhân lực ngắn và dài
hạn gắn với các mục tiêu liên
quan đến BĐKH; tăng cường đầu
tư ngân sách, cơ sở vật chất cho
giáo dục. Các cấp lãnh đạo cần
quy hoạch các trung tâm đào tạo
trọng điểm (Trường Đại học Cần
Thơ, Trường Đại học Y Dược Cần
Thơ, Trường Đại học Bạc Liêu,
Trường Đại học Đồng Tháp…).
Trên cơ sở đó đầu tư xứng tầm,
liên tục theo định hướng, tiêu
chuẩn bằng hoặc hơn các trung
tâm đào tạo lớn của đất nước và
khu vực.
Hai là, tăng cường đầu tư xây
dựng cơ sở hạ tầng: đẩy mạnh
xây dựng cơ sở hạ tầng, đầu tư
trang thiết bị, tạo điều kiện thuận
lợi nhất để nguồn nhân lực chất
lượng cao ở ĐBSCL có điều kiện
triển khai các hoạt động nghiên
cứu - ứng dụng các kết quả
nghiên cứu khoa học về BĐKH
vào thực tế sản xuất.
Ba là, khuyến khích liên kết
đào tạo: cần khuyến khích liên
kết đào tạo, trao đổi giảng viên,
học thuật, chuyển giao kinh
nghiệm và công nghệ đào tạo
tiên tiến liên quan đến BĐKH với
các trường đại học, viện nghiên
cứu có uy tín trong và ngoài nước
nhằm rút ngắn khoảng cách và
chất lượng đào tạo. Đồng thời,
tăng cường mô hình giáo dục và
đào tạo giữa 3 bên (viện nghiên
cứu - trường đại học - doanh
nghiệp) theo đơn đặt hàng từ đơn
vị sử dụng lao động. Các trường
cần đa dạng hóa ngành nghề,
hình thức đào tạo gắn với yêu cầu
thực tiễn, phù hợp với xu thế lao
động tại địa phương và hội nhập
quốc tế.
*
* *
Tóm lại, ĐBSCL là vùng có
nhiều tiềm năng trong phát triển
kinh tế - xã hội của khu vực cũng
như cả nước. Trong sự nghiệp
công nghiệp hóa, hiện đại hóa,
nhất là bối cảnh BĐKH, ĐBSCL
phải phát huy mọi tiềm năng vốn
có, không để tụt hậu trong thời kỳ
hội nhập. Để làm được điều đó,
ĐBSCL phải cùng lúc tiến hành
nhiều nhiệm vụ khác nhau trên
tổng thể các mặt kinh tế, chính trị,
văn hóa, xã hội, an ninh - quốc
phòng… Trong đó, công tác đào
tạo nguồn nhân lực chất lượng
cao là nhiệm vụ vô cùng quan
trọng và cấp bách, phải bắt đầu từ
phát triển nguồn nhân lực - chiến
lược phát triển con người, đáp
ứng yêu cầu thích ứng, ứng phó
với BĐKH, hội nhập và phát triển.
Phát triển nguồn nhân lực nhằm
thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu lao
động, cơ cấu dân cư; đẩy mạnh
nghiên cứu khoa học và phát
triển công nghệ phục vụ phát
triển bền vững vùng ĐBSCL ?

Pháp luật cạnh tranh và thực thi quyền sở hữu trí tuệ:
Một số vấn đề cần quan tâm
Khoa Luật kinh tế, Trường Đại học Kinh tế - Luật, Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh
Các đặc trưng của quyền sở hữu trí tuệ có thể khiến cho việc thực thi quyền của chủ sở hữu trên thực
tế ảnh hưởng trực tiếp đến cạnh tranh, đặc biệt trong trường hợp chủ thể lạm dụng quyền của mình để
chèn ép hoặc loại bỏ đối thủ. Đó là lý do quan trọng để các nhà nghiên cứu khẳng định, hoạt động thực
thi quyền sở hữu trí tuệ cần được điều chỉnh bởi cả pháp luật cạnh tranh và pháp luật về sở hữu trí tuệ.
Q
uyền sở hữu trí tuệ
phải được xem là
một quyền tài sản
và đương nhiên chủ
sở hữu của quyền sở hữu trí tuệ
phải có đầy đủ 3 quyền lực cao
nhất đối với tài sản của mình, đó
là: chiếm hữu, sử dụng và định
đoạt. Tuy nhiên, khác với tài sản
hữu hình, tài sản sở hữu trí tuệ có
các đặc trưng riêng biệt trong đó
có quyền độc quyền và khó thay
thế. Các đặc trưng này đã khiến
cho việc thực thi các quyền của
chủ sở hữu trên thực tế có thể
ảnh hưởng đến cạnh tranh, đặc
biệt trong trường hợp chủ thể
lạm dụng quyền sở hữu trí tuệ
để chèn ép hoặc loại bỏ đối thủ.
Điều đó đòi hỏi pháp luật cạnh
tranh Việt Nam cần có những quy
định phù hợp nhằm đảm bảo sự
cân bằng hợp lý giữa quyền của
chủ sở hữu quyền sở hữu trí tuệ
với môi trường cạnh tranh lành
mạnh, công bằng.
Sự cần thiết phải điều chỉnh bằng
pháp luật cạnh tranh đối với hoạt
động thực thi quyền sở hữu trí tuệ
Xuất phát từ bản chất độc
quyền, khó thay thế cũng như lợi
thế cạnh tranh mà quyền sở hữu
Diễn đàn khoa học và công nghệ
TS Bùi Thị Hằng Nga
trí tuệ mang lại cho chủ sở hữu,
trong quá trình thực hiện quyền
được pháp luật thừa nhận, chủ sở
hữu có khuynh hướng lạm dụng
cũng như kéo dài độc quyền sở
hữu trí tuệ nhằm gia tăng lợi ích
cho mình. Do đó, trong mối tương
quan với cấu trúc thị trường, tính
cạnh tranh của nền kinh tế thì
hoạt động thực thi quyền sở hữu
trí tuệ bên cạnh tác động tích cực
còn có những ảnh hưởng tiêu cực
đến môi trường cạnh tranh. Sở dĩ
có hệ quả này là vì bản chất của
việc bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ
là đảm bảo độc quyền của chủ sở
hữu đối với tài sản trí tuệ. Do vậy,
dù không phải là mục đích của
pháp luật sở hữu trí tuệ, nhưng
chính hoạt động bảo hộ quyền
sở hữu trí tuệ ở những khía cạnh
nhất định sẽ ảnh hưởng đến sự tự
do cạnh tranh giữa các chủ thể
kinh doanh trên thị trường.
Tác động tiêu cực của quyền
sở hữu trí tuệ có thể xuất phát
từ chính các quy định của pháp
luật liên quan đến việc thừa nhận
và bảo vệ sự độc quyền của nó;
hoặc có thể gây ra bởi hành vi
lạm dụng của chủ sở hữu.
Số 3 năm 2022
Cụ thể, pháp luật đã giúp cho
chủ sở hữu có được sự độc quyền
tuyệt đối trong quá trình thực thi
quyền sở hữu trí tuệ của mình
khi đã quy định về: (i) cơ chế hết
quyền đối với quyền sở hữu trí
tuệ; (ii) cơ chế bảo hộ độc quyền
sở hữu trí tuệ dẫn đến độc quyền
về giá; (iii) hạn chế cạnh tranh
thông qua việc ngăn cản các
nghiên cứu phát triển tiếp theo.
Khả năng ảnh hưởng tiêu cực
đến môi trường cạnh tranh của
quyền sở hữu trí tuệ còn có thể
xảy ra bởi mong muốn của chính
chủ sở hữu, thông qua các thỏa
thuận hạn chế cạnh tranh hoặc
các hành vi lạm dụng quyền sở
hữu trí tuệ. Theo đó, khi chủ sở
hữu có hành vi lạm dụng quyền
sở hữu trí tuệ sẽ dẫn đến nguy
cơ hạn chế cạnh tranh thông qua
các khía cạnh sau: i) tạo rào cản
gia nhập thị trường; ii) ngăn cản
quyền tự do giao kết hợp đồng;
iii) loại bỏ đối thủ cạnh tranh; iv)
gây thiệt hại cho người tiêu dùng.
Xuất phát từ tác động của việc
thực thi quyền sở hữu trí tuệ đối
với môi trường cạnh tranh, chúng
ta đều thừa nhận rằng: thực thi
quyền sở hữu trí tuệ của chủ sở
19
 Diễn đàn Khoa học và Công nghệ
hữu cần phải được đặt trong mối
tương quan với pháp luật cạnh
tranh. Sự cần thiết đó phát sinh
dựa trên các lý do cơ bản sau: i)
đảm bảo môi trường kinh doanh
công bằng, bình đẳng, minh
bạch; ii) bảo vệ quyền lợi của chủ
sở hữu quyền sở hữu trí tuệ; iii)
nâng cao khả năng tiếp cận công
nghệ, xóa bỏ rào cản gia nhập
thị trường; iv) thúc đẩy việc ứng
dụng các tiến bộ khoa học, kỹ
thuật trong kinh doanh; v) góp
phần bảo vệ quyền lợi của người
tiêu dùng.
Điều chỉnh của pháp luật cạnh tranh
đối với hoạt động thực thi quyền sở
hữu trí tuệ
Thực tiễn trên thế giới
Bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ
là một công cụ chính sách nhằm
thúc đẩy đổi mới, có lợi cho người
tiêu dùng thông qua việc phát
triển hàng hóa, dịch vụ mới, đồng
thời thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.
Quyền sở hữu trí tuệ đem lại cho
những người sáng tạo quyền hợp
pháp được ngăn chặn (trong một
khoảng thời gian giới hạn) việc
những người khác được hưởng
lợi miễn phí (đặc biệt là vì mục
đích thương mại) từ kiến thức mới
của họ. Nói một cách khác, người
sáng tạo hay chủ sở hữu quyền
sở hữu trí tuệ được luật pháp cho
phép thụ hưởng những đặc quyền
nhất định trong một thời hạn cụ
thể, nhằm bù đắp lại những chi
phí trong quá trình nghiên cứu và
đổi mới. Tuy nhiên, điều đó không
có nghĩa là pháp luật cho phép
chủ sở hữu sử dụng đặc quyền
đó để chèn ép đối tác/đối thủ
cạnh tranh, bóp méo thị trường.
Trên cơ sở đó, các văn bản pháp
lý nhằm xác định mối quan hệ
20
Số 3 năm 2022
giữa chính sách cạnh tranh và sở
hữu trí tuệ đã được các quốc gia
ban hành và áp dụng.
Cụ thể, vào tháng 2/1989, tại
Nhật Bản, Ủy ban Thương mại
đã ban hành Hướng dẫn về quy
định thực hành thương mại không
lành mạnh đối với bằng sáng chế
và các thỏa thuận cấp phép. Tại
Hoa Kỳ vào tháng 4/1995, cơ
quan cạnh tranh của các bang
đã ban hành Hướng dẫn chống
độc quyền cho việc cấp phép
sở hữu trí tuệ. Sự cân bằng giữa
cấp phép quyền sở hữu trí tuệ và
luật cạnh tranh ở châu Âu được
thể hiện ở Quy định số 2349/844
và Quy định số 556/895, sau đó
được thay thế bằng Quy định số
240/96 ngày 31/1/1996 với các
điều khoản đơn giản hơn. Tháng
5/1996, Chính phủ Canada đồng
tài trợ một Hội nghị chuyên đề
về chính sách cạnh tranh và
sở hữu trí tuệ, là bước đầu tiên
trong đánh giá chính sách của
Chính phủ về chủ đề này. Tháng
9/1998, Tổ chức Hợp tác Kinh tế
và Phát triển (OECD) cũng đã
công bố một báo cáo đầy đủ liên
quan tới cạnh tranh và quyền sở
hữu trí tuệ1.
Với các quy định chi tiết của
những văn bản có liên quan, việc
thực thi quyền sở hữu trí tuệ trong
mối quan hệ với pháp luật cạnh
tranh thể hiện nguyên tắc: phủ
nhận quan điểm về vị trí thống
lĩnh mặc nhiên của người nắm
giữ quyền sở hữu trí tuệ, thừa
nhận các lợi ích khuyến khích
cạnh tranh của chuyển giao
1
OECD (1998), Competition Policy
Intellectual Property Rights, p.4.
công nghệ2. Từ đó khẳng định,
việc xem xét, đánh giá các hành
vi hạn chế cạnh tranh liên quan
đến quyền sở hữu trí tuệ phải
được thực hiện theo nguyên tắc
lập luận hợp lý trong mối quan
hệ tổng hòa của các yếu tố liên
quan, trong từng vụ việc cụ thể3.
Năm 2016, Hội nghị Liên hợp
quốc về thương mại và phát triển
(UNCTAD) đã ban hành văn bản
hướng dẫn các quốc gia thành
viên xác định mối tương quan
giữa quyền sở hữu trí tuệ và pháp
luật cạnh tranh, nhằm xây dựng
chính sách phù hợp với điều kiện
cụ thể của quốc gia mình. Theo
đó, các quốc gia đều có những
cách thức khác nhau nhằm thừa
nhận rằng: trong mối tương quan
với pháp luật cạnh tranh, các cơ
quan nhà nước có thẩm quyền
cần phải đưa ra được các hướng
dẫn nhằm giải thích và minh họa
cho mối tương quan giữa hai vấn
đề. Nghĩa là phải đưa ra được các
giới hạn giữa quyền thực thi của
chủ sở hữu quyền sở hữu trí tuệ
với pháp luật về cạnh tranh. Đó
cũng chính là căn cứ quan trọng
để pháp luật của các quốc gia
trên thế giới sử dụng pháp luật
cạnh tranh điều chỉnh hoạt động
thực thi quyền sở hữu trí tuệ trên
thực tế.
Thực tế tại Việt Nam
Việc công nhận giá trị của tài
sản trí tuệ và quyền của chủ thể
2
Nguyễn Thanh Tú (2020), Pháp luật cạnh
tranh, chuyển giao công nghệ và Hiệp định
TRIPs - kinh nghiệm cho Việt Nam, NXB
Chính trị Quốc gia, tr.329.
3
https://www.jurists.co.jp/sites/default/
files/tractate_pdf/en/International_IP_
and Licensing%20Handbook_Japan_chapter.pdf,
truy cập ngày 23/7/2019.

với tài sản sở hữu trí tuệ là một
việc làm rất quan trọng, nó không
chỉ giúp thúc đẩy hoạt động, đầu
tư sáng tạo của các chủ thể mà
còn hướng đến nâng cao chất
lượng cuộc sống của người dân,
góp phần phát triển kinh tế quốc
gia. Theo đó, các khía cạnh cạnh
tranh liên quan đến quyền sở hữu
trí tuệ hiện đang được điều chỉnh
bởi Luật Sở hữu trí tuệ và Luật
Cạnh tranh.
Tuy nhiên, trên thực tế thì giữa
hai văn bản pháp luật này chưa
có sự kết nối đồng bộ, dẫn đến
các quy định dẫn chiếu trở nên
dở dang, hiệu quả thực thi không
cao. Không chỉ ở khía cạnh cơ
quan có thẩm quyền thực thi mà
ngay các quy định điều chỉnh
cũng còn nhiều bất cập. Bởi lẽ,
theo cách tiếp cận của Luật Cạnh
tranh 2018, thì quyền sở hữu trí
tuệ là một trong những yếu tố tạo
nên khả năng gây hạn chế cạnh
tranh một cách đáng kể của các
doanh nghiệp nắm giữ4. Điều đó
có nghĩa là việc thực thi quyền sở
hữu trí tuệ của các chủ sở hữu
sẽ gây ra hành vi hạn chế cạnh
tranh khi chủ sở hữu có sức mạnh
thị trường đáng kể, hoặc thị phần
chiếm 30% trở lên, bất chấp đó
là quyền đương nhiên của chủ sở
hữu đã được Luật Sở hữu trí tuệ
thừa nhận (Điều 20, 123, 143,
144 Luật Sở hữu trí tuệ 2005, sửa
đổi, bổ sung năm 2009 và 2019).
Vì vậy, nếu chỉ dựa vào yếu tố
thị phần, hay sức mạnh thị trường
để xem xét chấp thuận hoặc
không chấp thuận đối với các
thỏa thuận/hành vi hạn chế cạnh
4
Điều 26 Luật Cạnh tranh 2018.
Diễn đàn khoa học và công nghệ
tranh liên quan đến quyền sở hữu
trí tuệ (như cách tiếp cận hiện
nay của Luật Cạnh tranh 2018)
là không hợp lý, mà phải tùy vào
từng trường hợp, vụ việc cụ thể
với các phân tích, đánh giá tác
động của các thỏa thuận đó trong
mối quan hệ với lợi ích mà thỏa
thuận ấy mang lại, từ đó đưa ra
quyết định cho phép hay không
cho phép.
Với các phân tích nêu trên
có thể thấy rằng, pháp luật Việt
Nam hiện nay chưa tạo được một
cách tiếp cận có hệ thống về sự
tương quan giữa quyền sở hữu
trí tuệ và pháp luật cạnh tranh5.
Bởi dưới góc độ thực thi pháp luật
cạnh tranh, khía cạnh độc quyền
có được từ việc nắm giữ quyền
sở hữu trí tuệ chưa được xem xét
và chú trọng. Điều đó ít nhiều đã
ảnh hưởng đến quyền của chủ sở
hữu trong quá trình thực thi, khai
thác các sáng chế của mình. Bên
cạnh sự thiếu kết nối về nội dung
thì hiệu quả thực thi qua lại giữa
hai văn bản pháp luật này chưa
hiệu quả6, vì hiện nay hoạt động
quản lý nhà nước đối với hoạt
động thực thi quyền sở hữu trí tuệ
liên quan đến cạnh tranh đang
thuộc về các chủ thể khác nhau,
trong khi đó, giữa cơ quan cạnh
tranh với cơ quan quản lý về sở
hữu trí tuệ lại chưa có cơ chế phối
hợp hiệu quả. Mặc khác, thực
tế đã chứng minh rằng, việc sử
dụng các quy định của pháp luật
cạnh tranh để đánh giá về hậu
5
R. Ian McEwin (2011), Intellectual Property,
Competition Law and Economics in Asia,
pp.315-319.
6
Cục Quản lý cạnh tranh (2014), Báo cáo
Rà soát pháp luật cạnh tranh với pháp luật
chuyên ngành, tr.53.
Số 3 năm 2022
quả hạn chế cạnh tranh liên quan
đến hoạt động thực thi quyền sở
hữu trí tuệ phải được xem xét dưới
nhiều khía cạnh theo nguyên tắc
lập luận hợp lý7. Điều đó đòi hỏi
cần có sự phối hợp giải quyết
giữa các cơ quan có liên quan
nhằm đảm bảo hiệu quả thực thi
của pháp luật trên thực tế.
Hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt
Nam
Hoạt động thực thi quyền sở
hữu trí tuệ đặt trong tương quan
với pháp luật cạnh tranh là vấn
đề khá mới mẻ đối với Việt Nam.
Liên quan tới sự tương tác giữa
hai lĩnh vực này, nếu những người
làm chính sách và các cơ quan
thực thi Việt Nam có thể xác định
được một sự cân bằng hợp lý giữa
chúng sẽ thúc đẩy việc thu hút
và chuyển giao công nghệ, đồng
thời đẩy mạnh quá trình xây dựng
môi trường kinh doanh có tính
cạnh tranh, tăng cường cả phúc
lợi cho người tiêu dùng lẫn lợi ích
xã hội.
Trong khi Luật Sở hữu trí tuệ
2005, sửa đổi, bổ sung năm
2009, 2019 của Việt Nam chỉ đề
cập tới vấn đề cạnh tranh không
lành mạnh liên quan đến quyền
sở hữu trí tuệ, còn lại dẫn chiếu
tất cả các vấn đề hạn chế cạnh
tranh tới Luật Cạnh tranh, thì Luật
Cạnh tranh lại chưa giải quyết
vấn đề này một cách thấu đáo
và phù hợp. Xuất phát từ thực
tiễn đó, nhằm đảm bảo hiệu quả
7
Nguyên tắc cân bằng hợp lý (The rule of
reason) là học thuyết tư pháp cho rằng một
hành vi thương mại vi phạm luật Sherman
chỉ khi hành vi thương mại đó là một “rào cản
thương mại bất hợp lý”, dựa trên các yếu tố
kinh tế cụ thể trong vụ việc được xem xét.
21
 Diễn đàn Khoa học và Công nghệ
điều chỉnh của pháp luật đối với
vấn đề nêu trên, đòi hỏi hệ thống
pháp luật quốc gia cần có hướng
dẫn cụ thể đối với điều chỉnh của
pháp luật cạnh tranh cho lĩnh vực
sở hữu trí tuệ. Dựa trên thực tế
cũng như kinh nghiệm quốc tế,
cần xây dựng văn bản hướng dẫn
áp dụng pháp luật cạnh tranh
trong hoạt động chuyển giao
công nghệ.
Tại Việt Nam, văn bản này nên
được xây dựng dưới hình thức
Nghị định kết hợp hướng dẫn thi
hành Luật Cạnh tranh và Luật Sở
hữu trí tuệ.
Trong đó, các hướng dẫn cần
tập trung vào những hành vi cụ
thể của việc thực thi quyền sở
hữu trí tuệ có nguy cơ vi phạm
pháp luật cạnh tranh, cũng như
xây dựng được các nguyên tắc
xác định tính vi phạm của các
hành vi cụ thể ấy trên cơ sở đảm
bảo quyền lợi hợp pháp của các
bên liên quan, cũng như cân bằng
các lợi ích mà pháp luật cần phải
bảo vệ. Nói cách khác, văn bản
này phải được xây dựng dựa trên
giới hạn điều chỉnh của pháp luật
cạnh tranh đối với quyền sở hữu trí
tuệ, thông qua việc tập trung vào
các khía cạnh sau đây: đối tượng
chịu sự điều chỉnh của văn bản
hướng dẫn; chủ thể áp dụng của
văn bản; hành vi bị xem là hành
vi vi phạm; nguyên tắc điều chỉnh
của văn bản; giới hạn kiểm soát
của pháp luật. Đồng thời, văn bản
cũng cần đưa ra các tiêu chí để
đánh giá tính hợp pháp của các
hành vi lạm dụng quyền sở hữu
trí tuệ của chủ sở hữu trong mối
quan hệ với pháp luật cạnh tranh.
Cụ thể là các hành vi: định giá
22
Số 3 năm 2022
bán lại độc quyền, định giá hủy
diệt, từ chối chuyển giao, chuyển
giao cả gói/ràng buộc bán kèm,
yêu cầu chuyển giao ngược.
Cuối cùng, quy định pháp luật
dù có phù hợp hay không cũng
sẽ không có ý nghĩa nếu cơ quan
thực thi không hiệu quả. Hiện
nay có phát sinh yêu cầu từ thực
tiễn về việc sử dụng pháp luật
cạnh tranh kết hợp với pháp luật
sở hữu trí tuệ để điều chỉnh các
vấn đề hạn chế cạnh tranh, độc
quyền hình thành từ tài sản sở
hữu trí tuệ. Do đó, yêu cầu cần
phải có sự phối hợp để giải quyết
giữa các cơ quan có liên quan.
Các văn bản pháp luật cần có
các quy định thể hiện trách nhiệm
liên quan giữa các cơ quan này
trong quá trình xử lý các hành vi
hạn chế cạnh tranh liên quan đến
quyền sở hữu trí tuệ.
Thêm vào đó, thực tế cho thấy
khía cạnh hiệu quả kinh tế là một
trong những yếu tố quan trọng để
đánh giá tính cần thiết của một
thỏa thuận/hành vi hạn chế cạnh
tranh theo nguyên tắc lập luận
hợp lý. Điều đó đòi hỏi phải có
một chủ thể có chuyên môn để
đánh giá về các tác động kinh tế
liên quan đến các thỏa thuận hạn
chế cạnh tranh khi xem xét, xử lý
các thỏa thuận đó. Vậy nên, Việt
Nam cũng cần tham khảo mô
hình của các quốc gia tiên tiến,
xây dựng một bộ phận chuyên
gia kinh tế tồn tại song song với
bộ phận pháp lý để thúc đẩy việc
minh bạch hóa các điều tra cũng
như làm rõ các yếu tố thực tế
trong việc xử lý các vụ việc liên
quan tới cạnh tranh ?
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Luật Sở hữu trí tuệ 2005, sửa đổi,
bổ sung năm 2009 và 2019.
2. Luật Cạnh tranh 2018.
3. Nghị định 35/2020/NĐ-CP quy
định chi tiết một số điều của Luật Cạnh
tranh 2018.
4. OECD (1998), Competition
Policy and Intellectual Property Rights.
5. U.S. Department of Justice and
the Federal Trade Commission (2017),
Antitrust Guidelines for the Licensing
of Intellectual Property.
6. R. Ian McEwin (2011),
Intellectual property, Competition Law
and Economics in Asias, Published by
Hart Publishing.
7. Nguyễn Thanh Tú (2020), Pháp
luật cạnh tranh, chuyển giao công nghệ
và Hiệp định TRIPs - Kinh nghiệm cho
Việt Nam, NXB Chính trị Quốc gia.
8. Wang Xianlin (2017), “recent
developments in China’s antimonopoly
regulations on abuse of intellectual
property rights”, The Antitrust Bulletin,
62(4), pp.806-814.
9. T. Tambunan (2016),
“Competition law and SMEs in
Indonesia”, Competition law,
Regualation and SMEs in the Asia-
Pacific: Understanding the Small
Buiness Perspective, pp.276-291.
10. OECD (2018), Annual Report
on Competition Law and Policy in
Indonesia - DAF/COMP/AR(2018)28.
11. UNCTAD (2016), Examining
the Interface Between the Objectives
of Competition Policy and Intellectual
Property.
 Diễn đàn khoa học và công nghệ

Phát triển điện mặt trời tại Việt Nam:

Hiện trạng và những rào cản
Đặng Hoàng Hợp, Nguyễn Đăng Cường, Nguyễn Xuân Thành, Nguyễn Văn Thành, Lê Thị Thu Hiền
Trung tâm Thiết kế, Chế tạo và Thử nghiệm, Cục Ứng dụng và Phát triển Công nghệ, Bộ Khoa học và Công nghệ

Những năm gần đây, điện mặt trời đã phát triển mạnh ở Việt Nam, đóng góp quan trọng vào việc đảm
bảo an ninh năng lượng và mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính. Tuy nhiên, sự phát triển “nóng” của
điện mặt trời cũng đã bộc lộ nhiều điểm yếu, đặt ra yêu cầu cần phải có sự đánh giá lại đối với nguồn
năng lượng này, từ đó đưa ra những định hướng phát triển trong thời gian tới.
Thực trạng phát triển
Tính đến cuối năm 2014, đầu
năm 2015, tổng công suất lắp đặt
điện mặt trời trong cả nước đạt xấp
xỉ 4,5 MWp, trong đó khoảng 20%​​
tổng công suất (tương đương với 900
kWp) được đấu nối vào lưới điện [1].
Các trạm điện mặt trời nối lưới này
có công suất trung bình khoảng 50
kWp và thuộc sở hữu của một số tổ
chức và doanh nghiệp lớn, như Intel
Corporation, Big C (Hà Nội)… Năm
2018, điện mặt trời của Việt Nam
ghi nhận mức tăng trưởng đáng kể,
nhưng con số này vẫn còn quá nhỏ
so với một số quốc gia có tiềm năng
tương tự, như Mỹ, Ý, Philippines,
thậm chí còn thấp hơn Malaysia,
Thái Lan. Cụ thể, tổng công suất
điện mặt trời Việt Nam năm 2018
chỉ là 106 MWp, chưa bằng 1% so
với Ý và chỉ bằng khoảng 4% của
Thái Lan.
Năm 2019, tổng công suất điện
mặt trời đã tăng lên khoảng 5 GWp,
trong đó 4,5 GWp là của các nhà
máy điện mặt trời nối lưới và gần 0,4
GWp của hệ thống điện mặt trời áp
mái [2]. Sự phát triển mạnh mẽ này
là do các nhà đầu tư đã tăng tốc độ
triển khai dự án để tận dụng các ưu
đãi của Chính phủ theo Quyết định
số 11/2017/QĐ-TTg ngày 11/4/2017
về cơ chế khuyến khích phát triển
các dự án điện mặt trời tại Việt Nam.
Tính đến hết năm 2020, nguồn
điện mặt trời nối lưới đã được đưa
vào vận hành lên tới 9 GW (trong
đó, 2 tỉnh Ninh Thuận và Bình
Thuận gần 3,5 GW). Quy mô công
suất của các dự án điện mặt trời
đã được bổ sung quy hoạch là trên
13 GW (tổng quy mô đăng ký xây
dựng các dự án điện mặt trời nhưng
chưa được bổ sung vào quy hoạch
là khoảng 50 GW). Theo Dự thảo
quy hoạch điện VIII, dự kiến công
suất lắp đặt điện mặt trời sẽ tăng
từ 17 GW (giai đoạn 2020-2025)
lên khoảng 20 GW (năm 2030). Tỷ
trọng điện mặt trời được kỳ vọng sẽ
chiếm 17% (năm 2025), 14% (năm
2030) trong cơ cấu các nguồn điện
[3].
Hiện tại, Việt Nam mới chỉ có
9 nhà máy sản xuất tấm mô đun
quang điện (PV), trong đó chỉ có
hai công ty do Việt Nam làm chủ, đó
là: IREX Solar (Vũng Tàu) và Công
ty CP Năng lượng Mặt Trời Đỏ (TP
Hồ Chí Minh) [4]. Các tấm pin năng
lượng mặt trời nhập khẩu từ Mỹ,
Đức, Nhật Bản, Hàn Quốc, Canada,
Na Uy, Ấn Độ, Singapore, Trung
Quốc [5] và do các doanh nghiệp
FDI sản xuất chiếm ưu thế gần như
tuyệt đối trên thị trường Việt Nam.
Tại Việt Nam, công nghệ, kỹ
thuật và khả năng phát triển dự án
điện mặt trời còn đang phụ thuộc
rất nhiều vào nước ngoài, dẫn đến
việc triển khai điện mặt trời với quy
mô lớn còn gặp nhiều khó khăn, đặc
biệt là về giá thành. Điều này khiến
điện mặt trời khó có khả năng cạnh
tranh với những nguồn điện truyền
thống khác. Ứng dụng quan trọng
nhất của năng lượng mặt trời hiện
nay và trong tương lai vẫn là sản
xuất điện năng. Hai loại công nghệ
sản xuất điện mặt trời được phát
triển rộng rãi là: công nghệ quang
điện (SPV - Solar photovoltaic)
và công nghệ điện mặt trời hội tụ
(CSP - Concentrated solar power).
Công nghệ SPV phổ biến nhất hiện
nay bao gồm: pin mặt trời tinh thể
(chiếm khoảng 90% thị phần), còn
lại là pin mặt trời màng mỏng (thị
phần khoảng 10%). Theo đánh giá
của các nhà nghiên cứu quốc tế, giá
thành của công nghệ CSP sẽ còn
cao trong tương lai, nên không có
dự kiến đưa vào hoạt động nhà máy
quy mô lớn [3].
Công nghệ điện mặt trời đang
phát triển nhanh, bên cạnh việc
nghiên cứu, tự mình làm chủ công
nghệ, có một lựa chọn khác ít tốn
kém hơn là chuyển giao công nghệ
và từ đó tự sản xuất nhờ vào sự đa
dạng của các nhà cung cấp công
nghệ. Một vấn đề công nghệ khác
mà chúng ta cần quan tâm, đó là
công nghệ điện mặt trời nổi trên
mặt nước với nhiều ưu điểm vượt

23
Số 3 năm 2022
 Diễn đàn Khoa học và Công nghệ
trội. Tuy nhiên, nhược điểm lớn nhất
của công nghệ này là suất đầu tư
lớn hơn nhiều so với điện mặt trời
trên mặt đất.
Những rào cản cần vượt qua
Các vấn đề về chính sách
Rào cản lớn nhất trong chính
sách là thiếu quy hoạch quốc gia về
năng lượng điện mặt trời. Hiện tại,
Việt Nam mới có quy hoạch phát
triển điện mặt trời ở cấp tỉnh, đặc
biệt tập trung ở một số tỉnh, thành
phố có tiềm năng. Ngoài ra, các quy
hoạch này của tỉnh mới chỉ áp dụng
cho các nhà máy điện mặt trời nối
lưới, không áp dụng cho các dự án
điện mặt trời áp mái. Bên cạnh đó,
sự chậm trễ trong việc ban hành
các chính sách hỗ trợ năng lượng
điện mặt trời, hạn chế trong công
tác quản lý từ trung ương đến địa
phương về phát triển điện mặt trời
đã cho thấy sự lúng túng trong quy
hoạch và năng lực quản trị của các
cơ quan hữu quan. Những hạn chế
này đã làm suy giảm niềm tin của
nhà đầu tư và tác động tiêu cực đến
định hướng kết nối các dự án điện
mặt trời vào hệ thống điện quốc gia
trong ngắn hạn cũng như khả năng
phát triển bền vững và đồng bộ trên
cả nước trong dài hạn.
Vấn đề công nghệ
Cơ sở hạ tầng ngành điện hiện
nay chưa phát triển tương xứng với
tiềm năng của điện mặt trời. Sự
bùng nổ của điện mặt trời trong
năm 2019 đã gây áp lực lớn lên cơ
sở hạ tầng hiện có, đòi hỏi nhu cầu
củng cố và thiết lập các kết nối mới
với lưới điện trong thời gian ngắn.
Ngoài ra, còn thiếu các quy định về
tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật để
đáp ứng yêu cầu thực tiễn trong quá
24
Số 3 năm 2022
trình thiết kế, xây dựng, vận hành
và quản lý các dự án điện mặt trời.
Năng lực hấp thụ công nghệ của
Việt Nam còn thấp nên các dịch vụ
kỹ thuật và bảo trì cơ bản, vận hành
và quản lý sau khi lắp đặt các nhà
máy điện mặt trời vẫn cần sự tham
gia của chuyên gia nước ngoài.
Những điểm yếu này có tác động rõ
rệt đến khả năng vận hành độc lập
nói riêng và những gì liên quan đến
bản thân dự án cũng như hệ thống
điện nói chung, gia tăng áp lực lên
hệ thống điện tiềm ẩn nhiều rủi ro
của Việt Nam [5].
Các vấn đề kinh tế và tài chính
Vướng mắc lớn nhất trong các
vấn đề về kinh tế, tài chính là trách
nhiệm chia sẻ rủi ro tài chính không
rõ ràng giữa các bên trong hợp đồng
mua bán điện theo thông lệ quốc tế.
Cụ thể như những thay đổi về chính
sách thuế, phí, giá cả, quy hoạch,
kế hoạch phát triển; rủi ro trong huy
động vốn vay, lãi suất, tỷ giá hối
đoái; hoặc rủi ro bất khả kháng như
lũ lụt, động đất… ngoài tầm kiểm soát
của doanh nghiệp. Ngoài ra, những
hạn chế đối với quyền sử dụng đất
thuộc nhà máy điện mặt trời khiến
cho doanh nghiệp khó có thể dùng
quyền này để thế chấp cho những
khoản vay phục vụ hoạt động đầu tư
dài hạn. Những khó khăn này khiến
các nhà đầu tư, đặc biệt là các nhà
sản xuất điện độc lập khó tiếp cận
nguồn vốn đầu tư nước ngoài.
*
* *
Qua những phân tích nêu trên có
thể thấy, điện mặt trời tại Việt Nam
đã bước đầu phát triển nhưng còn
thiếu tính bền vững. Trong những
rào cản tác động đến sự phát triển
điện mặt trời của Việt Nam, vấn đề
tự chủ công nghệ rất cần được quan
tâm. Để đảm bảo phát triển điện
mặt trời bền vững và hài hòa với các
nguồn năng lượng khác, bên cạnh
việc tính toán phê duyệt tổng công
suất lắp đặt và phát điện phù hợp
với mục tiêu từng giai đoạn, chúng
ta phải có chiến lược dài hạn về tự
chủ công nghệ như: tăng cường
tài trợ cho các chương trình R&D,
tạo kênh đầu tư và xây dựng các
chương trình đào tạo nhằm tạo ra
nguồn nhân lực có trình độ cao đáp
ứng nhu cầu phát triển ngành công
nghiệp điện mặt trời của đất nước.
Ngoài ra, Chính phủ cần liên tục
hoàn thiện các bất cập hiện hành để
xây dựng các chính sách một cách
toàn diện hơn, đặc biệt là cơ chế giá
điện mặt trời. Việc liên tục cập nhật
chính sách điện mặt trời sẽ tháo gỡ
những khó khăn làm giảm nhịp độ
phát triển của điện mặt trời, đồng
thời ứng phó với những tình huống
phát sinh bất ngờ trong tương lai ?
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] R. Brohm (2015), Framework
Assessment for the Promotion of Solar
Energy in Vietnam, GIZ Project Study,
129pp.
[2] E.R. Sanseverino, H.L.T. Thuy,
M.H. Pham, M.L. Di Silvestre, N.N. Quang,
S. Favuzza (2020), “Review of potential
and actual penetration of solar power in
Vietnam”, Energies, 13(10), DOI: 10.3390/
en13102529.
[3] Bộ Công Thương, Đề án Quy hoạch
phát triển điện lực quốc gia thời kỳ 2021-
2030 tầm nhìn đến năm 2045.
[4]chttps://doanhnghieptiepthi.vn/
thi-truong-pin-nang-luong-mat-troi-ty-
do -cua-viet-nam-nam-trong-tay-dn-
trung-quoc-chi-co-duy-nhat-mot-cai-ten-
viet-161212405102801539.htm.
[5]chttps://dichvuhaiquantrongoi.com/
thu-tuc-nhap-khau-tam-pin-nang-luong-
mat-troi-solar-panel-moi-nhat-121.html.
 khoa họckhoa
- công nghệ và đổi mới sáng tạo
học - công nghệ và đổi mới sáng tạo

Các chủ nhân của Giải thưởng VinFuture mùa đầu tiên
Được thành lập bởi Quỹ VinFuture, Giải thưởng VinFuture tôn vinh các nghiên cứu khoa học và các phát minh,
sáng chế, đổi mới công nghệ ở mọi lĩnh vực, góp phần giải quyết những thách thức chung của nhân loại. Đây là
giải thưởng khoa học và công nghệ quy mô toàn cầu có giá trị lớn nhất tính tới thời điểm hiện nay (Giải thưởng
chính có giá trị 3 triệu USD; 03 Giải thưởng đặc biệt, mỗi giải trị giá 500.000 USD). Giải thưởng VinFuture mùa đầu
tiên đã vinh danh tác giả của các công trình nghiên cứu về công nghệ gốc vắc-xin mRNA, vật liệu khung cơ-kim
(MOFs), vật liệu điện tử hữu cơ có tính năng như da người và công trình nghiên cứu giúp ngăn nguy cơ lây nhiễm
HIV và giảm gánh nặng bệnh AIDS.

1. Giải thưởng chính
Giải thưởng chính năm nay
đã được trao cho 3 nhà khoa học
là GS Katalin Kariko (sinh năm
1955, người Mỹ gốc Hungary), GS
Drew Weissman (sinh năm 1958,
người Mỹ) và GS Pieter Cullis
(sinh năm 1946, người Canada)
vì những đột phá trong công
nghệ biến đổi mRNA, hướng đến
ngăn chặn hệ thống miễn dịch
phản ứng với mRNA khi chúng
được đưa vào cơ thể. Về mặt lý
thuyết, khoa học hoàn toàn có
thể điều khiển mRNA để tạo ra
loại protein có chủ đích, làm được
điều đó thì mRNA trở thành vũ
khí mạnh nhất, có thể khống chế
hàng loạt bệnh tật. Nhưng đó chỉ
là lý thuyết. Về mặt nguyên tắc,
khi tiêm mRNA vào cơ thể con
người, thì đó là dị nguyên, nên
ngay lập tức hệ thống phòng thủ
của cơ thể sẽ phá huỷ trước khi
mRNA thực hiện các chức năng
nhiệm vụ. Ngoài ra, các RNA còn
tỏ ra độc hại đến mức giết chết
các động vật thí nghiệm. Trong
nhiều năm, đây là một trở ngại
lớn đến nỗi ít nhà khoa học nghĩ
đến việc sử dụng nó cho phát
triển vắc xin. Mãi đến năm 2005,
sự thành công trong nghiên cứu
của 3 nhà khoa học trên mới đảm
bảo cho RNA đi vào tế bào một
cách an toàn mà không gây ra
các phản ứng cytokine, độc tính
hoặc tác dụng phụ. Dựa trên
công nghệ này, các công ty dược
phẩm như Pfizer - BioNTech và
Morderna đã có thể sản xuất vắc-
xin ngừa Covid-19 trong thời gian
ngắn kỷ lục. Đồng thời công nghệ
này cũng mở ra triển vọng cho
việc điều trị ung thư và phát triển
vắc-xin cho các loại bệnh: sốt
xuất huyết, viêm gan, viêm não...
GS Katalin Kariko
GS Katalin Kariko được coi là
người đặt nền móng cho công
nghệ vắc-xin mRNA. Sinh ra tại
thị trấn Kisujszallas (Hungary),
ngay từ nhỏ GS Katalin Kariko đã
khắc sâu trong tim tình yêu khoa
học. Bà theo học chuyên ngành
hóa sinh tại Đại học Szeged
(Hungary) và theo đuổi công
nghệ mRNA từ những năm 80
của thế kỷ trước. Do không nhận
được sự ủng hộ tại quê nhà đối
với hướng nghiên cứu được xem
là “quá mới” này bà đã tìm cách
sang châu Âu, sau đó đến Mỹ
vào năm 1985. Năm 1989 bà làm
việc tại Đại học Pennsylvania
(Mỹ) nhưng cũng không nhận
được sự ủng hộ vì không ai tin
vào hướng nghiên cứu của bà.
Năm 1995, bà bị sa thải. Trong
suốt những năm tháng khó khăn
đó, bà chưa lúc nào thôi nghĩ về
mRNA. Chỉ đến năm 1997, sau
cuộc gặp gỡ tình cờ với GS Drew
Weissman, GS Katalin Kariko
mới tìm thấy niềm hy vọng. Năm
1998 bà nhận được khoản tiền tài
trợ đầu tiên và bắt đầu cộng tác
với GS Drew Weissman. Đây là
thời điểm mang tính bước ngoặt
đối với con đường nghiên cứu
của Kariko. Bà đã thiết kế các
phân tử mRNA tổng hợp có thể
tránh được sự phòng vệ của cơ
thể sống. Cho tới năm 2005, công
nghệ mRNA mới được thừa nhận
và được đưa vào ứng dụng để sản
xuất vắc-xin.
Trước khi được vinh danh
ở Giải thưởng VinFuture, GS
Katalin Kariko đã được trao
nhiều giải thưởng danh giá
khác như: Princess of Asturias,
Vilcek, Breakthrough, Lewis S.
Roenstiel...

25
Số 3 năm 2022
 Khoa học - Công nghệ và đổi mới sáng tạo
GS Drew Weissman
GS Drew Weissman là một
chuyên gia về bệnh truyền nhiễm
tại Trường Y Perelman thuộc Đại
học Pennsylvania. Trong sự nghiệp
của mình, GS Drew Weissman đã
dành hơn 15 năm nghiên cứu về
RNA với niềm tin lớn vào khả năng
chữa bệnh dường như vô tận của
mRNA. Tuy nhiên, bản thân ông
không ngờ rằng công nghệ mRNA
mà ông và GS Katalin Kariko
nghiên cứu và phát triển đã trở
thành một công nghệ bước ngoặt,
được sử dụng trong sản xuất một
số vắc-xin quan trọng giúp ngăn
ngừa đại dịch Covid-19.
Sau khi nhận Giải thưởng
chính của VinFuture, GS Drew
Weissman đã chia sẻ, ông thực sự
muốn đến Việt Nam với mục tiêu
chính là thiết lập mối quan hệ cộng
đồng, thành lập liên minh các quốc
gia Đông Nam Á và một chương
trình hợp tác chung để các nhà
khoa học chung tay phát triển vắc-
xin cho khu vực này. Với tình hình
dịch bệnh hiện tại, Mỹ và châu
Âu đã bao phủ vắc-xin tốt nhưng
nhiều quốc gia khác thì chưa. Do
vậy, cần đảm bảo quyền tiếp cận
công bằng trên toàn cầu với vắc-
xin Covid-19 thông qua việc cung
cấp vắc-xin hoặc cung cấp năng
lực để các quốc gia có thể tự chủ
sản xuất.
26
Số 3 năm 2022
GS Pieter Cullis
GS Pieter Cullis là Giám đốc
Viện Khoa học Sự sống, đồng thời
là GS tại Khoa Hóa sinh và Sinh
học phân tử, Trưởng nhóm Nghiên
cứu Nano Medicines tại Đại học
British Columbia (Canada). Ông
và các đồng nghiệp đã tạo ra và
đưa hệ thống các hạt nano lipid
(LNP) vào tĩnh mạch dưới hình
thức các loại thuốc dạng phân tử
nhỏ và thuốc đại phân tử như RNA
can thiệp nhỏ (siRNA). Những
tiến bộ mang tính nền tảng này
đã góp phần tạo ra 3 loại thuốc
đã được các cơ quan quản lý ở
Mỹ và châu Âu phê chuẩn để điều
trị ung thư và các biến chứng liên
quan. Thành tựu nghiên cứu của
Cullis đã đặt nền móng cho sự ra
đời và phát triển mạnh mẽ của
ngành công nghiệp trị liệu gen
sử dụng công nghệ LNP với các
đại diện tiêu biểu như: Moderna,
CureVac, BioNTech và Intellia...
GS Pieter Cullis đã được trao
Giải thưởng chính VinFuture với
kỹ thuật đột phá trong phát triển
các hạt LNP cần thiết để bao bọc
và bảo vệ mRNA hoạt động. Điều
này đã mở ra một ngành khoa
học mới và các phương pháp mới
trong sản xuất vắc-xin Covid-19,
giúp bảo vệ cuộc sống của hàng
triệu người.
2. Giải đặc biệt dành cho Nhà khoa
học nghiên cứu các lĩnh vực mới
GS Omar Yaghi (sinh năm
1965, người Mỹ) đã được trao
Giải đặc biệt dành cho Nhà khoa
học nghiên cứu các lĩnh vực mới
với công trình tiên phong khám
phá và phát triển vật liệu khung
hữu cơ-kim loại (Metal-Organic
Frameworks - MOFs). Nếu được
ứng dụng thành công, vật liệu
mới này sẽ giúp thay đổi cuộc
sống của hàng triệu người tại
những khu vực khan hiếm nguồn
nước sạch.
GS Omar Yaghi
GS Omar Yaghi sinh ra tại
Amman (Jordan) trong gia đình
tị nạn có 10 anh chị em gốc
Palestine. Hoàn cảnh khó khăn
thời niên thiếu đã giúp ông rèn
luyện sự kiên nhẫn và nghị lực phi
thường để vươn lên trong cuộc
sống. Năm 10 tuổi, trong một lần
đến thư viện, hình ảnh mô hình
phân tử đã để lại ấn tượng mạnh
mẽ trong ông. “Nhiều năm sau tôi
càng quan tâm hình ảnh đó. Hóa
ra đó là hình ảnh một phân tử. Hồi
còn nhỏ tôi không thể hình dung
đó là khởi điểm tình yêu của tôi
dành cho hóa học và vật liệu. Từ
đó dẫn đến đam mê và khám phá
của tôi về MOFs”.

MOFs là vật liệu mới bao gồm
các liên kết hữu cơ tích điện và
các ion kim loại, có độ xốp vĩnh
viễn, sự ổn định ấn tượng trên
diện tích bề mặt lớn. Với kích
thước lỗ xốp có thể điều chỉnh tạo
thành mạng lưới 3D, cho phép
hấp thụ và lưu trữ các phân tử khí
và nước, MOFs tạo ra giải pháp
thu nhận, lưu trữ, phân tách và
kiểm soát thành phần hoá học
của nhiều loại khí và phân tử, có
khả năng làm sạch môi trường,
mang lại bầu không khí, nguồn
năng lượng và nguồn nước sạch
hơn.
GS Omar Yaghi cũng là nhà
khoa học tiên phong trong nghiên
cứu một loại vật liệu hoàn toàn
mới: ECO (evolving components).
Đây là một loại vật liệu có tiềm
năng rất lớn trong ứng dụng vào
bảo vệ môi trường, chuyển hóa
năng lượng mặt trời thành điện
năng, tách khí carbonic ra khỏi
hỗn hợp khí… Một điều đáng chú
ý là ông muốn dành riêng hướng
nghiên cứu này cho các nhà khoa
học và sinh viên Việt Nam. Tại
Việt Nam, với sự giúp đỡ nhiệt
tình của GS Omar Yaghi, từ năm
2008 các nhóm nghiên cứu vật
liệu MOF đầu tiên của Việt Nam
đã hình thành tại Trường Đại
học Bách khoa và Trường Đại
học Khoa học Tự nhiên, Đại học
Quốc gia TP Hồ Chí Minh. Nhiều
đề tài nghiên cứu đã được triển
khai thành công với các công bố
trong nước và quốc tế.
Chia sẻ với các nhà khoa học
trẻ, GS Omar Yaghi khuyên:
“Muốn làm khoa học, hãy cứng
đầu, kiên cường, thậm chí là
ngoan cố theo đuổi mục tiêu.
Đừng vì những cám dỗ, thú vui
ngoài kia làm sao nhãng hay
chuyển hướng nghiên cứu. Đủ
đam mê nghiên cứu thì bạn sẽ
thành công và thay đổi được thế
giới”. Theo ông, sự sáng tạo của
khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo
con người là không có giới hạn.
“Chúng ta sẽ luôn tìm được cách
giải quyết mọi khó khăn trên
thế giới, chỉ cần không ngừng
tìm hiểu và nghiên cứu mọi điều
trong cuộc sống” - ông nói.
3. Giải đặc biệt dành cho Nhà khoa
học nữ
GS Zhenan Bao (sinh năm
1970, người Mỹ) đã trở thành chủ
nhân của Giải đặc biệt dành cho
Nhà khoa học nữ với công trình
nghiên cứu các vật liệu điện tử
hữu cơ có đặc tính của da người.
Loại vật liệu điện tử hữu cơ này
cho phép biến các thiết bị điện tử
thành một phần trên cơ thể người
với khả năng co giãn, tự chữa
lành và tự phân hủy sinh học.
Đây là những chức năng rất hữu
ích trong chẩn đoán, điều trị và
chăm sóc sức khỏe, đồng thời có
thể được ứng dụng vào các thiết
bị điện tử để đeo và cấy ghép,
mang lại trải nghiệm sống trọn
vẹn hơn cho hàng triệu người bị
khiếm khuyết các bộ phận cơ thể,
cũng như hứa hẹn tạo ra các đột
phá y tế trong tương lai.
Xuất thân trong một gia đình
có truyền thống khoa học với bố
là nhà vật lý, mẹ là nhà hóa học,
ngay từ khi còn nhỏ, GS Zhenan
Bao đã có nhiều cơ hội tham gia
các thí nghiệm và nuôi dưỡng
niềm đam mê với nghiên cứu
khoa học. Bà là người tiên phong
nghiên cứu về các thiết bị điện
tử giống như da người và những
ứng dụng của chúng trong y tế và
năng lượng, GS Zhenan Bao đã
phát triển một loạt mô hình phân
tử cho những vật liệu điện tử hữu
cơ mới và các phương pháp để
chế tạo các vật liệu này. Da điện
tử được phát triển từ các lớp nhựa
bán dẫn công nghệ cao có thể
co giãn, bắt chước khả năng uốn
cong và chữa lành của da thật,
đồng thời đóng vai trò là lưới cảm
Số 3 năm 2022
GS Zhenan Bao
biến gửi tín hiệu cảm ứng nhiệt độ
và cảm giác đau đến não.
Đặc biệt, GS Zhenan Bao cùng
các đồng nghiệp đã nghiên cứu
và phát triển thành công một thiết
bị thử nghiệm có thể cảm nhận
những thay đổi hormone trong
mồ hôi, đặc biệt là mức cortisol -
một chỉ số quan trọng của stress,
có thể giúp đánh giá sự lo lắng và
trầm cảm. Công nghệ này cũng
có thể được sử dụng để tạo ra
các thiết bị điện tử hữu cơ đặt bên
trong cơ thể, giúp chữa lành các
dây thần kinh bị tổn thương, đồng
thời có khả năng thay đổi theo cơ
thể. Da điện tử cũng thích hợp
dùng cho cả robot lẫn bộ phận
giả của người.
Là người đầu tiên nhận giải
đặc biệt dành cho Nhà khoa học
nữ của VinFuture, bà cho biết,
trong suốt quá trình nghiên cứu
học thuật, bà đã rất nỗ lực để có
những phát kiến khoa học nhằm
thay đổi cuộc sống theo chiều
hướng tích cực. Bà hy vọng các
nhà khoa học sẽ tiếp tục dùng
các nghiên cứu của mình để giải
quyết những vấn đề của nhân loại.
Đặc biệt, bà mong rằng các nhà
khoa học nữ sẽ được hỗ trợ để có
nhiều cơ hội phát triển hơn nữa.
27
 Khoa học - Công nghệ và đổi mới sáng tạo
4. Giải đặc biệt dành cho Nhà khoa
học từ các nước đang phát triển
Giải đặc biệt dành cho Nhà
khoa học đến từ các nước đang
phát triển đã được trao cho vợ
chồng nhà khoa học Nam Phi là
GS Salim Abdool Karim (sinh năm
1960) và GS Quarraisha Abdool
Karim (sinh năm 1960) với công
trình nghiên cứu về HIV/AIDS. Cụ
thể, hai nhà khoa học này đã phát
triển một loại gel có chứa dược
chất Tenofovir giúp kháng vi-rút,
ngăn chặn nguy cơ lây nhiễm HIV,
từ đó đặt nền móng cho phương
pháp điều trị dự phòng trước phơi
nhiễm HIV. Những nghiên cứu của
vợ chồng GS Salim Abdool Karim
đã được Chương trình phối hợp
của Liên hợp quốc về HIV/AIDS
(UNAIDS) và Tổ chức Y tế thế giới
(WHO) công nhận là đột phá khoa
học quan trọng, có tác động to lớn
đến nỗ lực ngăn ngừa đại dịch thế
kỷ tại châu Phi và trên toàn thế
giới.
GS Quarraisha Abdool Karim
là một nhà dịch tễ học bệnh truyền
nhiễm với hướng nghiên cứu
chính là tìm hiểu sự lây lan HIV ở
Nam Phi và phòng chống nhiễm
HIV ở phụ nữ. Hiện bà đang giữ
nhiều chức vụ quan trọng như:
Giám đốc khoa học của Trung
tâm Nghiên cứu AIDS tại Nam Phi
(CAPRISA), Phó Hiệu trưởng phụ
trách y tế châu Phi của Đại học
Kwazulu-Natal (Nam Phi), GS
Dịch tễ học lâm sàng tại Trường Y
tế Công cộng Mailman thuộc Đại
học Columbia (Mỹ), Ủy viên của
Học viện Khoa học thế giới, Học
viện Khoa học châu Phi, Học viện
Khoa học Nam Phi, Hội Hoàng gia
Nam Phi, Học viện Y học Quốc
gia Mỹ...
GS Salim Abdool Karim là
một nhà dịch tễ học bệnh truyền
nhiễm. Ông được nhiều người biết
28
Số 3 năm 2022
GS Quarraisha Abdool Karim GS Salim Abdool Karim
đến vì những đóng góp trong việc cần phải tạo ra một sản phẩm nào
phòng ngừa và điều trị HIV. Theo đó, để phụ nữ không phải lo lắng
cơ sở dữ liệu các ấn phẩm khoa về căn bệnh thế kỷ nữa.
học Web of Science, ông là một
Ngăn ngừa lây nhiễm HIV ở
trong những nhà khoa học được
phụ nữ trẻ là điểm mấu chốt trong
trích dẫn thường xuyên nhất thế
xóa bỏ chu kỳ truyền nhiễm HIV
giới. Ông đóng vai trò tiên phong
tại châu Phi. Năm 2010, nghiên
trong cuộc chiến chống Covid-19
cứu của vợ chồng GS Abdool
của Nam Phi với tư cách là đồng
Karim đã cung cấp bằng chứng
Chủ tịch Ủy ban Cố vấn của Bộ
cho khả năng ngăn ngừa lây
trưởng Nam Phi về Covid-19. Năm
nhiễm HIV của Tenofovir, từ đó
2020, ông được trao Giải thưởng
Maddox cho công trình bảo vệ đặt nền tảng cho việc điều trị dự
khoa học trong đại dịch HIV, đại phòng trước phơi nhiễm (PrEP)
dịch Covid-19 và nỗ lực chống như một phương pháp phòng ngừa
thông tin sai lệch về dịch bệnh. HIV. Năm 2015, WHO khuyến
nghị áp dụng PrEP dạng uống là
Tại buổi giao lưu cùng chủ
biện pháp phòng ngừa HIV tiêu
nhân của Giải thưởng VinFuture,
chuẩn cho người có nguy cơ lây
hai nhà khoa học đã chia sẻ về
nhiễm cao. Hiện nay, PrEP được
hành trình trước khi đến với Giải
áp dụng ở nhiều quốc gia trên thế
thưởng. Cụ thể, thời điểm bước
giới, góp phần ngăn chặn lây lan
ngoặt với họ là 15 năm trước, khi
HIV trên toàn cầu. Phòng chống
thực hiện điều tra dân số và phát
HIV hiệu quả cho phụ nữ không
hiện phụ nữ có tỷ lệ mắc HIV cao
chỉ giúp làm giảm nhu cầu điều
gấp 4 lần nam giới. Nhóm nghiên
trị bằng thuốc kháng HIV (ARV)
cứu của hai nhà khoa học đã làm
của họ mà còn hạn chế nguy cơ
thêm điều tra khảo sát trong cộng
trẻ sơ sinh bị nhiễm HIV. Những
đồng nhỏ hơn để tìm hiểu và xác
thành tựu này có tác động tích cự
định được nguyên nhân quan
tới nỗ lực ngăn chặn lây lan HIV
trọng nhất chính là phụ nữ không
được tiếp cận với các công nghệ trên khắp thế giới, nhất là ở các
sẵn có ở thời điểm đó như bao cao nước đang phát triển ?
su, các biện pháp phòng tránh
Bắc Lê
thai, hay hoạt động giáo dục nâng
cao nhận thức, do vậy, họ nghĩ
 khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo

GS Đặng Văn Chí: Việt Nam cần tăng cường hợp tác quốc tế
và đầu tư có hệ thống cho KH&CN
GS Đặng Văn Chí là nhà khoa học hàng đầu thế giới trong lĩnh vực huyết học và
ung thư. Ông sinh ra tại TP Hồ Chí Minh, là con của GS Đặng Văn Chiếu*. Hiện
tại ông là Chủ tịch Hội đồng cố vấn khoa học của Viện Ung thư Quốc gia Mỹ
(NCI). Trước đó ông từng là Giám đốc Trung tâm Ung thư Abramson của Trường
Y Perelman, Đại học Pennsylvania; Chủ nhiệm Khoa Huyết học, Đại học Johns
Hopkins; Giám đốc Viện Hopkins về tế bào; thành viên của Học viện Y khoa Quốc
gia Mỹ... Ông cũng là thành viên của Hiệp hội Quốc gia Mỹ nghiên cứu về ung thư
và giữ nhiều vị trí quan trọng trong Hiệp hội này.
GS Đặng Văn Chí là tác giả của trên 250 công bố khoa học, sở hữu khoảng 70.000
trích dẫn khoa học trên Google Scholar. Ông nhiều lần có tên trong danh sách
những nhà khoa học được trích dẫn nhiều nhất thế giới. Ông là nhà khoa học tiên
phong trên thế giới nghiên cứu liên ngành giữa sinh học và ung thư. Các nghiên
cứu của ông hướng tới mục tiêu tìm ra nguyên nhân gây bệnh ung thư và các phương pháp điều trị tốt hơn đối với
căn bệnh này. Ông đã phát hiện ra kiểu gen mang tên MYC, liên quan đến việc kìm hãm sự phát triển của các khối
u dựa vào nguyên lý đồng hồ sinh học. Gen này sẽ phát huy tác dụng đến cơ chế gây chết tế bào ung thư, làm cho
tế bào ung thư “tự sát”.
Với uy tín khoa học của mình, ông đã được mời làm thành viên Hội đồng Giám khảo Giải thưởng VinFuture. Nhân
dịp ông sang Việt Nam tham dự Lễ trao Giải VinFuture lần thứ nhất, Tạp chí Khoa học và Công nghệ (KH&CN) Việt
Nam đã có cuộc trao đổi ngắn với ông về hoạt động KH&CN nói chung và Y học nói riêng.

Thưa GS, với vai trò là thành
viên của Hội đồng chấm giải,
GS đánh giá như thế nào về Giải
thưởng VinFuture? Theo GS, Giải
thưởng này sẽ có tác động thế nào
đối với Việt Nam?
Theo tôi, Giải thưởng VinFuture
là giải thưởng có tầm vóc lớn, ghi
nhận những tiến bộ KH&CN mang
lại lợi ích cho hàng tỷ người trên thế
giới. Hơn nữa, Giải thưởng còn nhấn
mạnh và tôn vinh những nhà khoa
học trên toàn cầu đã có những đóng
góp quan trọng giúp các nước đang
phát triển nâng cao chất lượng hoạt
*
GS Đặng Văn Chiếu là bác sỹ giải phẫu thần
kinh đầu tiên của Việt Nam, nguyên Hiệu
trưởng Trường Đại học Y khoa Sài Gòn.
động KH&CN. Trở về Việt Nam sau
hơn 50 năm, tôi rất vinh dự là thành
viên Hội đồng Giám khảo của Giải
thưởng danh giá này.
Việt Nam là một quốc gia nhỏ và
đang trong giai đoạn phát triển, vì vậy
một giải thưởng mang tầm vóc quốc
tế, có giá trị kinh tế lớn như VinFuture
sẽ ngay lập tức thu hút sự chú ý của
thế giới nói chung và cộng đồng khoa
học nói riêng. Đây là cơ hội tốt để kết
nối các nhà khoa học trong nước với
các nhà khoa học Việt xa xứ cùng các
nhà khoa học khác trên toàn thế giới.
Sự kết nối này sẽ tạo động lực cho
các nhà khoa học, kỹ sư trẻ của Việt
Nam cũng như thúc đẩy các dự án hợp
tác lớn cho nền KH&CN Việt Nam.
Trải qua hơn 45 năm nghiên cứu
và giảng dạy về huyết học - ung
thư, lý do gì khiến GS tập trung vào
việc đi tìm nguyên lý đồng hồ sinh
học của tế bào ung thư?
Tôi đã dành gần 25 năm giảng
dạy tại Đại học Johns Hopkins, đảm
nhiệm đến vị trí phó khoa nghiên cứu
của trường, tôi từng nghĩ sẽ gắn bó
với nơi này mãi mãi. Nhưng đến năm
2011, anh trai tôi qua đời vì ung thư
di căn mô mềm, điều này khiến tôi
trăn trở. Là một bác sĩ chuyên khoa
ung thư, tôi nghĩ mình cần phải làm
nhiều hơn nữa để tìm ra quá trình di
căn của tế bào ung thư. Khi Đại học
Pennsylvania mời tôi về làm giám đốc
Trung tâm Ung thư năm 2012, tôi đã
nhận lời. Đây là trung tâm từng phát

29
Số 3 năm 2022
 Khoa học - Công nghệ và đổi mới sáng tạo
hiện ra nhiễm sắc thể bất thường có
thể gây ung thư và phát triển một thế
hệ liệu pháp tế bào T có khả năng
cứu sống con người.
Tại nơi này, tôi có cơ hội thảo luận
và hợp tác về nghiên cứu đồng hồ
sinh học. Tôi nhận ra rằng, nếu ung
thư là căn bệnh của sự phát triển tế
bào và nhịp sinh học kiểm soát chu
kỳ tế bào thì sự gián đoạn của đồng
hồ sinh học bên trong là điều còn
thiếu trong việc nghiên cứu sự phát
triển và tăng trưởng của khối u. Đồng
hồ sinh học là chu trình sinh học phức
tạp kiểm soát toàn bộ nhịp điệu sinh
hoạt hàng ngày như giấc ngủ, thói
quen ăn uống, nhiệt độ cơ thể và
nhiều chức năng sinh lý khác. Cơ thể
con người có đồng hồ sinh học chính
trong não và nhiều đồng hồ thứ cấp
ở các cơ quan khác, cũng như riêng
lẻ trong mỗi tế bào. Chúng đều được
điều khiển bởi một mạng lưới phức tạp
gồm gen và protein kiểm soát. Dựa
vào nghiên cứu đồng hồ sinh học, tôi
và nhóm nghiên cứu đã phát hiện ra
phương pháp cho bệnh nhân ung thư
uống thuốc vào lúc 10 giờ sáng hoặc
18 giờ tối giúp giảm bớt sự phát triển
của khối u. Điều này cho thấy, liệu
pháp này có thể can thiệp vào chức
năng gan bằng cách xác định thời
gian sử dụng thuốc, nhờ đó kìm hãm
sự phát triển của các tế bào ung thư.
Xin GS cho biết về hướng
nghiên cứu chính mà ông đang tập
trung trong giai đoạn hiện nay?
Tôi đang thực hiện các nghiên
cứu trong lĩnh vực sinh học ung
thư, nhằm tìm ra sự kết nối sinh học
tuần hoàn trong cơ thể con người.
Trong thời gian tới, chúng tôi sẽ thử
nghiệm các kết quả nghiên cứu này
trên động vật, theo dõi hoạt động
sinh hoạt hằng ngày và chu kỳ nhịn
ăn của chúng để đánh giá quá trình
trao đổi chất. Nghiên cứu này có thể
dẫn đến việc tối ưu hóa các liệu pháp
điều trị hoặc sử dụng quá trình trao
đổi chất để kìm hãm sự phát triển
của tế bào ung thư. Mục đích của
30
Số 3 năm 2022
chúng tôi là tận dụng mối liên hệ của
quá trình chuyển hóa ung thư và xác
định cách tế bào ung thư tương tác
với hệ thống miễn dịch, chúng tôi hy
vọng sẽ sớm tìm ra con đường mới
có thể vô hiệu hóa tế bào ung thư
và đánh thức hệ thống miễn dịch.
Việt Nam là quốc gia có tỷ lệ
bệnh nhân ung thư cao so với thế
giới. Theo GS, Việt Nam cần tập
trung giải quyết những vấn đề gì để
hạn chế tỷ lệ này trong tương lai?
Tôi tin rằng việc phòng chống ung
thư sớm có thể giúp giảm rất nhiều
bệnh nhân ung thư ở Việt Nam. Việt
Nam cần sử dụng rộng rãi vaccin
viêm gan và phòng ngừa virus HPV
(Human papilloma virus) để ngăn
chặn sự phát triển của ung thư gan,
ung thư miệng và ung thư cổ tử cung
ở phụ nữ. Đồng thời, cần tuyên truyền
giáo dục ngay từ nhỏ về tác hại của
hút thuốc lá, nguyên nhân chính gây
ung thư phổi và các bệnh ung thư liên
quan đến phổi như ung thư tế bào
nhỏ, ung thư phổi tế bào không nhỏ,
ung thư biểu mô tế bào lớn.... Đối với
các bệnh ung thư đang gia tăng ở
Việt Nam, điển hình như ung thư vú,
phụ nữ cần phát hiện sớm căn bệnh
này thông qua hình thức giáo dục (tự
kiểm tra vú) hoặc chụp nhũ ảnh, qua
đó, có thể sớm tìm ra bệnh và có các
phương pháp điều trị kịp thời. Đồng
thời, kế hoạch về các liệu pháp điều
trị ung thư cần được xây dựng phù
hợp với hoàn cảnh thực tế, sao cho
mọi bệnh nhân đều được cung cấp
thuốc với giá cả phải chăng.
GS có kế hoạch hỗ trợ nào trong
việc nâng cao năng lực nghiên cứu
và góp phần giúp đỡ các bệnh
nhân ung thư ở Việt Nam?
Với tư cách là Chủ tịch Hội đồng
cố vấn khoa học của NCI và đồng
Chủ tịch của một tiểu bang nghiên
cứu về ung thư thể dịch, bản thân tôi
cũng như NCI luôn quan tâm sâu sắc
đến việc kết nối với các bác sĩ và nhà
khoa học Việt Nam để giúp Việt Nam
ứng phó với căn bệnh này. Trong
thời gian tới, NCI sẽ hỗ trợ Việt Nam
trang bị hệ thống máy móc hiện đại
hàng đầu thế giới trong tầm soát và
chẩn đoán như: máy chụp CT 768 lát
cắt Somatom Drive, máy chụp MRI
thế hệ mới nhất Magnetom Amira
BioMatrix, máy siêu âm tổng quát cao
cấp Acuson Sequoia, chụp nhũ ảnh
Mammomat Inspiration, máy nội soi
Fuji 7000. Về phía cá nhân, tôi luôn
sẵn sàng hỗ trợ các nhà khoa học
Việt Nam trong việc xây dựng phương
pháp khám sàng lọc, tầm soát phát
hiện ung thư sớm, giúp việc điều trị
đạt hiệu quả cao nhất, đồng thời tiết
kiệm chi phí, giảm bớt gánh nặng
kinh tế cho người bệnh. Tôi cũng sẵn
sàng là người kết nối các cơ sở chăm
sóc sức khỏe tại Việt Nam với các cơ
sở kỹ thuật của Hoa Kỳ để hợp tác
đào tạo và nâng cao trình độ nghiên
cứu cho các nhà khoa học Việt Nam
trong tương lai.
Theo GS, để phát triển KH&CN,
Việt Nam cần quan tâm tới những
vấn đề gì?
KH&CN là một trong những lĩnh
vực có vai trò rất quan trọng đối với
sự phát triển của mỗi quốc gia. Trở
về Việt Nam lần này, tôi đã có dịp
đến thăm một số cơ sở nghiên cứu
và nhận thấy nỗ lực lớn của Việt Nam
trong phát triển KH&CN. Theo tôi, để
phát huy tối đa sức mạnh của ngành
KH&CN, Việt Nam cần xây dựng
chiến lược đầu tư phát triển KH&CN
một cách có hệ thống, kết hợp đầu tư
các mục tiêu ngắn hạn song song với
dài hạn. Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh
hợp tác quốc tế vì đây là một trong
các biện pháp quan trọng giúp Việt
Nam tận dụng được sức mạnh từ bên
ngoài để phát triển KH&CN cũng như
kinh tế - xã hội. Đây chính là nguồn
lực, cầu nối, kênh dẫn to lớn cho sự
phát triển của ngành KH&CN Việt
Nam trong tương lai.
Xin trân trọng cảm ơn GS!
Thực hiện: Đoàn Khải
 khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo

Y tế viễn thông và tiềm năng phát triển

GS Võ Văn Tới, Trần Ngọc Việt, Lê Thị Thủy Tiên, Từ Thị Tuyết Nga
Khoa Kỹ thuật y sinh, Trường Đại học Quốc tế, Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh

Hệ thống y tế viễn thông (gọi tắt là viễn y) đang được áp dụng rộng rãi ở các nước tiên tiến và chắc chắn
nó sẽ rất hiệu quả ở các nước đang phát triển - nơi hệ thống y tế còn thiếu thốn. Vai trò của viễn y càng
trở nên hữu ích trong thời kỳ đại dịch Covid-19 đang diễn biến phức tạp, buộc xã hội phải áp dụng các
quy định về 5K, giãn cách xã hội, tự cách ly... Đón trước xu thế này, Khoa Kỹ thuật y sinh của Trường
Đại học Quốc tế, Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh đã sớm đầu tư nghiên cứu dòng thiết bị viễn y và đạt
được nhiều kết quả nổi bật.
Viễn y và xu thế phát triển lễ kỷ niệm 75 năm thành lập Bộ Kế hoạch và Đầu tư,
Bộ trưởng Nguyễn Chí Dũng cho biết: quy mô kinh
Viễn y (Telemedicine hay Telehealth) kết hợp nhiều
công nghệ tiên tiến như nano, internet vạn vật, thực tế Việt Nam năm 2020 đạt khoảng 343 tỷ USD, đứng
tế ảo, điện toán đám mây, trí tuệ nhân tạo... để thiết trong tốp 40 nền kinh tế lớn thế giới và thứ tư ASEAN;
kế thiết bị y tế cá nhân và hệ thống giúp bác sỹ theo GDP bình quân đầu người đạt 3.521 USD đứng thứ
dõi, chăm sóc bệnh nhân từ xa. Tại các nước phát 6 ASEAN. Việt Nam có hệ thống viễn thông tốt với
triển, viễn y đang lớn mạnh với tốc độ nhanh chóng. khoảng 70% người dân sử dụng điện thoại di động.
Tại Mỹ, Hiệp hội Viễn y (ATA) được thành lập từ năm Khoảng 96% người dân biết đọc, biết viết và có ý
1993, hiện có hơn 9.000 thành viên [1]. Thị trường thức cao về việc giữ gìn, chăm sóc sức khỏe. Với môi
viễn y trên thế giới năm 2019 đạt hơn 45 tỷ USD, trường sinh thái như vậy, tiềm năng phát triển viễn y
dự đoán sẽ tăng lên hơn 175 tỷ USD vào năm 2026, tại Việt Nam là rất lớn.
tốc độ tăng trưởng kép hằng năm (2020-2026) là hơn
Trên thực tế, những năm gần đây, Bộ Y tế đã triển
19% [2]. Những năm gần đây, đại dịch Covid-19 làm
khai nhiều chương trình viễn y [3] như phát triển mạng
cho viễn y càng trở nên quan trọng.
lưới bệnh viện vệ tinh [4], xây dựng hồ sơ y tế điện
Viễn y mang lại các lợi ích chính sau: i) về mặt xã tử, tư vấn, hội chẩn từ xa và kết nối cơ sở y tế ở các
hội: đẩy mạnh ứng dụng kỹ thuật tiên tiến (nhất là kỹ tuyến nhằm cải thiện chất lượng dịch vụ. Tuy nhiên,
thuật số) vào y tế; hỗ trợ phát triển y tế thông minh, lâu nay bệnh viện ở các thành phố lớn luôn quá tải do
thành phố thông minh; nhanh chóng truyền tải kiến số bệnh nhân ở các vùng nông thôn vượt tuyến lên
thức từ tuyến trên xuống tuyến dưới; góp phần giảm khám bệnh [5]. Do đó, các chương trình phát triển y
ùn tắc giao thông và giảm tải cho bệnh viện, hỗ trợ y
tế thông minh [6] và chuyển đổi số trong y tế [7] gần
tế cho người dân sống ở vùng sâu, vùng xa; tạo cơ hội
đây được đặt ra nhằm xây dựng một nền y tế mà mọi
cho doanh nghiệp vừa và nhỏ hoặc các công ty khởi
người dân, từ thành thị đến thôn quê đều có thể được
nghiệp (vì đây là thị trường lớn nhưng vốn đầu tư nhỏ);
ii) về phía bệnh nhân: giảm thời gian đi lại và chi phí, hưởng lợi ích. Điều quan trọng là làm thế nào để một
hạn chế lây nhiễm, kiểm soát được dữ liệu bệnh lý, bác sỹ có thể chăm sóc cho nhiều bệnh nhân từ xa
được chăm sóc tức thì; iii) về phía bác sỹ: chăm sóc và tức thời chứ không phải nhiều bác sỹ hội chẩn từ
tốt hơn cho nhiều bệnh nhân, cập nhật nhanh chóng xa cho một bệnh nhân. Để thực hiện được điều này,
kiến thức tiên tiến, có sẵn dữ liệu để làm thống kê hay cần có những thiết bị để đo các dấu hiệu sinh tồn như
nghiên cứu với công nghệ tiên tiến như trí tuệ nhân huyết áp, nhịp tim, đường huyết… mà người dân có
tạo hay blockchain, tăng hiệu quả phòng khám... thể mua với giá phải chăng và mang theo mình để sử
dụng ở bất cứ nơi nào, thời điểm nào; cũng như một
Tiềm năng phát triển tại Việt Nam hệ thống kết nối bệnh nhân với bác sỹ hay người thân
Theo thống kê năm 2019, Việt Nam có trên 97 để được theo dõi và chăm sóc từ xa nhanh nhất có
triệu dân, khoảng 66% dân số đang ở vùng sâu vùng thể. Phát triển viễn y sẽ giúp giải quyết tốt nhất bài
xa, 14% người trên 60 tuổi cần được chăm sóc. Tại toán này.

31
Số 3 năm 2022
 Khoa học - Công nghệ và đổi mới sáng tạo
Những thành công bước đầu
Chủ trương của Khoa Kỹ thuật y sinh (Trường Đại
học Quốc tế, Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh) là
“Mang bệnh viện đến nhà bệnh nhân”, nhằm mở rộng
dịch vụ của bệnh viện ra ngoài khuôn viên của nó và
giúp đào tạo một lớp bác sỹ gia đình mới có kỹ năng áp
dụng kỹ thuật trong lâm sàng. Trên tinh thần đó, Khoa
đã phát triển thành công hệ thống viễn y bao gồm các
thiết bị cá nhân và hệ thống internet kết nối vạn vật
để kết nối bệnh nhân với bác sỹ qua thiết bị (hình 1).
Hình 1. Hệ thống viễn y do Khoa Kỹ thuật y sinh phát triển.
Trong hệ thống này, thiết bị cá nhân được thiết
kế để bệnh nhân có thể mang theo mình, dễ dàng
đo huyết áp, đường huyết hay chức năng hô hấp...
Các thiết bị này là cầu nối mấu chốt để kết nối bác
sỹ cũng như người thân của bệnh nhân và bệnh nhân
với nhau trong hệ thống internet kết nối vạn vật (hình
1) bằng công nghệ điện toán đám mây. Hệ thống tạo
thành một dịch vụ y tế điện tử hoàn chỉnh, phù hợp
với hoàn cảnh Việt Nam cũng như các nước đang
phát triển khác. Với hệ thống này, bệnh nhân và bác
sỹ sẽ được trang bị một máy đo theo nhu cầu. Bác
sỹ sẽ đăng nhập thông tin bệnh nhân, máy đo và mở
một tài khoản cho bệnh nhân. Sau đó, bệnh nhân sử
dụng máy đo khi cần thiết, dữ liệu đo sẽ được tự động
gửi lên máy chủ. Bệnh nhân có thể truy cập vào một
website cá nhân (với tài khoản và mật mã riêng) để
xem các kết quả đã đo (dưới hình thức biểu đồ và số
liệu) và hồ sơ cá nhân của mình. Bác sỹ có thể truy
cập vào website để xem kết quả đo, chẩn đoán, lấy
quyết định và quản lý hồ sơ bệnh nhân. Trong trường
hợp dữ liệu bệnh nhân vừa đo được vượt ra ngoài mức
an toàn, hệ thống sẽ cảnh báo để bác sỹ xem xét và
ra quyết định kịp thời. Hệ thống cũng cho phép bác sỹ
kê toa trực tuyến hoặc tư vấn bệnh nhân từ xa.
32
Số 3 năm 2022
Tại Việt Nam, tỷ lệ người mắc bệnh cao huyết áp
đang tăng rất nhanh. Năm 1960 tỷ lệ này là 1,5%
người trưởng thành; năm 2000 lên tới trên 16%; năm
2016 là 47% (tương đương gần 21 triệu người). Trong
số đó có gần 40% người bị cao huyết áp mà không
biết; trên 80% người bị cao huyết áp nhưng không
theo dõi thường xuyên. Bệnh cao huyết áp thường
không thể hiện nhiều triệu chứng mà tiến triển âm
thầm và được coi là “kẻ giết người thầm lặng” với số
ca tử vong trên 100.000 ca/năm. Do đó Khoa Kỹ thuật
y sinh đã đặt ưu tiên trong việc tầm soát và chăm sóc
bệnh này. Thông qua sự tài trợ của Sở Khoa học và
Công nghệ tỉnh Bình Dương, Khoa đã nghiên cứu chế
tạo thiết bị đo huyết áp và nhịp tim công nghiệp (được
gọi là máy viễn áp, hình 2) cũng như hoàn thiện hệ
thống internet kết nối vạn vật. Máy viễn áp đã được
đo kiểm về độ chính xác áp suất tại Trung tâm Kỹ
thuật Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng 3, Tổng cục
Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng. Máy này cũng có
thể được sử dụng như một holter để đo huyết áp và
nhịp tim người dùng liên tục suốt ngày với khoảng
cách thời gian mong muốn.
Hình 2. Máy viễn áp đã được phát triển và sản xuất hàng
loạt tại Khoa Kỹ thuật y sinh.
Trong hệ thống internet kết nối vạn vật mà Khoa
đã phát triển, các thông tin đều được bảo mật, chỉ
bệnh nhân mới có quyền chia sẻ thông tin của mình
cho bác sỹ chăm sóc hoặc người thân, và được thể
hiện trên website và app cho cả bệnh nhân lẫn bác
sỹ. Chúng bao gồm thông tin về bệnh nhân, bác sỹ
chăm sóc, bệnh lý, phác đồ điều trị, dữ liệu đo được
từ máy Viễn áp, bệnh án, ảnh hưởng và hiệu quả của
thuốc đã được dùng, trao đổi giữa bệnh nhân và bác
sỹ. Do đó bác sỹ phụ trách hay người được chỉ định có
thể biết tình trạng bệnh nhân một cách nhanh chóng,
thuận tiện và chính xác để chăm sóc. Hệ thống đã
đạt quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về các thiết bị đầu

cuối và phụ trợ trong hệ thống thông tin di động GSM
và DCS.
Máy viễn áp và hệ thống viễn y đã được sử dụng
để kiểm soát bệnh tăng huyết áp cho 200 thành viên
thuộc Ban Bảo vệ và chăm sóc cán bộ trung cao của
tỉnh Bình Dương (100 thành viên sử dụng máy viễn
áp và 100 thành viên là nhóm kiểm chứng). Theo
khảo sát được thực hiện, trên 90% bệnh nhân, bác
sỹ và điều dưỡng đã đánh giá cao máy viễn áp và hệ
thống viễn y [8].
Để chuẩn bị cho việc liên tục đưa thiết bị viễn y
mới ra thị trường, Khoa đã thiết kế nhiều sản phẩm
hữu ích khác như: máy đo SPO2, máy theo dõi nhịp
thở từ xa, máy hô hấp ký từ xa, máy niệu gia ký viễn
thông, máy holter điện tim viễn thông (hình 3), máy
điện tim viễn thông... Tất cả đều có thể kết nối vào hệ
thống internet kết nối vạn vật và sẵn sàng cho việc
chuyển giao công nghệ.
Hình 3. Máy holter điện tim viễn thông, đo điện tim bệnh
nhân trong suốt 24 giờ. Kết quả được hiển thị với thời gian
thực trên điện thoại di động.
“Kinh thầu” trong kỹ thuật y sinh
Tiềm năng phát triển thị trường viễn y là rất lớn.
Việc sản xuất các thiết bị này phù hợp quy mô của
các doanh nghiệp nhỏ hay các công ty khởi nghiệp
của học sinh, sinh viên như Quyết định số 1665/
QĐ-TTg ngày 30/10/2017 của Thủ tướng Chính phủ
về việc phê duyệt Đề án “Hỗ trợ học sinh, sinh viên
khởi nghiệp đến năm 2025”, Quyết định số 1230/
QĐ-BGDĐT ngày 30/03/2018 của Bộ Giáo dục và
Đào tạo và Công văn số 1832/BGDĐT-GDCTHSSV
ngày 8/05/2018. Tuy nhiên, trong quá trình đưa các
sản phẩm trên ra thị trường, chúng tôi nhận thấy
có khoảng cách lớn giữa hàn lâm, doanh nghiệp và
nhà nước mà chủ yếu là nhân sự hàn lâm chưa được
chuẩn bị tốt [9]. Do đó, chúng tôi đề xuất xây dựng
chương trình “Kinh thầu trong kỹ thuật y sinh”* chú
trọng việc xây dựng, đào tạo đội ngũ nhân lực biết tổ
chức và thực hiện những công đoạn để tăng hiệu quả
*
Kinh thầu là cách nói tắt của “thầu khoán trong kinh doanh”.
khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo
việc đưa ra thị trường những sản phẩm hàn lâm, cũng
như mang nhu cầu của thị trường vào hoạt động hàn
lâm để tìm giải pháp và thiết kế thành phẩm. Điều
này tương tự như người thầu xây dựng biết biến bản
vẽ của kiến trúc sư thành ngôi nhà và mang nhu cầu
của khách hàng cho kiến trúc sư giải quyết. Kinh thầu
bao hàm khái niệm “tinh thần khởi nghiệp” hay “khởi
nghiệp đổi mới sáng tạo” hoặc các khái niệm tương
tự. Các môn học trong chương trình kinh thầu nhằm
đào tạo sinh viên có kỹ năng thực tiễn để đưa sản
phẩm hàn lâm ra thị trường. Sinh viên sẽ được thực
nghiệm về kỹ thuật để biết sản xuất công nghiệp,
pháp lý để biết bảo vệ sở hữu trí tuệ, thảo luận hợp
đồng với doanh nghiệp và kinh doanh để biết cách
chuyển giao công nghệ hay thành lập công ty khởi
nghiệp. Chương trình kinh thầu này được đánh giá là
thành công khi đào tạo được những kỹ sư doanh nhân
biết “biến ý tưởng hàn lâm thành thiết bị y tế vào tay
người tiêu thụ” một cách nhanh chóng, thông suốt và
có hiệu quả kinh tế ?
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] https://www.americantelemed.org/.
[2] https://www.gminsights.com/industry-analysis/telemedi
cine-market.
[3] Bộ Y tế (2016), Quyết định số 445/QĐ-BYT ngày
5/2/2016 về kế hoạch ứng dụng và phát triển công nghệ
thông tin giai đoạn 2016-2020 của Bộ Y tế.
[4] Bộ Y tế (2013), Quyết định số 774/QĐ-BYT ngày
11/3/2013 phê duyệt Đề án Bệnh viện vệ tinh giai đoạn 2013-
2020.
[5] https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/chuong-
trinh-muc-tieu-y-te-dan-so/-/2018/810905/giai-phap-khac-
phuc-tinh-trang-qua-tai-kham%2C-chua-benh-tai-cac-benh-
vien.aspx.
[6] Bộ Y tế (2019), Quyết định số 4888/QĐ-BYT ngày
18/10/2019 phê duyệt Đề án ứng dụng và phát triển công
nghệ thông tin y tế thông minh giai đoạn 2019-2025.
[7] Bộ Y tế (2020), Quyết định số 5316/QĐ-BYT ngày
22/12/2020 phê duyệt chương trình chuyển đổi số y tế đến
năm 2025, định hướng đến năm 2030.
[8] Vien V. Phu, Do M. Thai, Nguyen L.T. An, Tran N. Viet,
Nguyen P. Nam, Vo V. Toi (2021), “Efficiency evaluation of
a pilot telemedicine system to monitor high blood pressures
in Binh Duong province (Vietnam)”, Proceedings of the 8th
International on the Development of Biomedical Engineering
in Vietnam, Springer.
[9] Võ Văn Tới (2022), Kỹ thuật y sinh đại cương, NXB Đại
học Quốc gia TP Hồ Chí Minh.
33
Số 3 năm 2022
 Khoa học - Công nghệ và đổi mới sáng tạo

Chuyển đổi số tại Đại học Quốc gia Hà Nội:

Bước tiến đáng kể và con đường phía trước
PGS.TS Vũ Văn Tích
Ban Khoa học và Công nghệ, Đại học Quốc gia Hà Nội

Với sứ mệnh đào tạo nguồn nhân lực chất lượng, trình độ cao, bồi dưỡng nhân tài, nghiên cứu khoa
học, phát triển công nghệ và chuyển giao tri thức đa ngành, đa lĩnh vực, góp phần xây dựng, phát triển
và bảo vệ đất nước, Đại học Quốc gia Hà Nội (ĐHQGHN) xác định chuyển đổi số (CĐS) vừa là cơ hội,
vừa là nhiệm vụ sống còn trên con đường phát triển. Trong thời gian qua, CĐS tại ĐHQGHN đã có bước
tiến đáng kể, tuy nhiên để hướng về phía trước, ĐHQGHN cần có những nhiệm vụ, giải pháp cụ thể,
phù hợp.

CĐS và bước tiến đáng kể của ĐHQGHN
CĐS là quá trình chuyển đổi
công nghệ số và chuyển đổi thể
chế mới; làm thay đổi toàn diện
của cá nhân, tổ chức về cách
sống, cách làm việc và phương
thức sản xuất dựa trên các công
nghệ số và “thể chế số”. Nó không
chỉ giúp tăng năng suất, giảm chi
phí mà còn mở ra không gian
phát triển, tạo ra các giá trị mới.
Điển hình là các ông lớn về công
nghệ như Google, Facebook,
Amazon... CĐS là xu thế tất yếu,
diễn ra rất nhanh, đặc biệt trong
bối cảnh của cuộc Cách mạng
công nghiệp 4.0 (CMCN 4.0) hiện
nay. Với quản trị đại học, CĐS là
con đường nhanh nhất tạo ra đột
phá trong phát triển. Trong quá
trình này, nhiều ngành nghề cũ
mất đi, thay vào đó là các ngành
nghề mới, tạo sức ép về chuyển
đổi mô hình đào tạo nguồn nhân
lực số. CĐS tạo ra nhu cầu rất
lớn về phát triển công nghệ số
và chuyển giao công nghệ thông
minh trong cộng đồng.
Với vị thế tiên phong trong hệ
thống giáo dục quốc gia, cũng
như định hướng phát triển theo mô
hình đại học nghiên cứu tiên tiến,
đa ngành, đa lĩnh vực, ĐHQGHN
xác định CĐS có ý nghĩa sống
còn, là đột phá chiến lược trong
đổi mới đào tạo, nghiên cứu khoa
học, cũng như thực hiện trách
nhiệm quốc gia thông qua ứng
dụng và triển khai các giải pháp
công nghệ số và tối ưu hóa hệ
thống quản trị dựa trên nền tảng
số. Có thể nói, hoạt động CĐS
tại ĐHQGHN sớm được triển khai
và đạt được những hiệu quả nhất
định.
Nếu như như trước đây, công
tác quản lý trong ĐHQGHN chủ
yếu thông qua hồ sơ, sổ sách, thì
giờ đây, việc quản lý đã thông qua
các phần mềm và cơ sở dữ liệu
tiện lợi. Việc xét duyệt các nhiệm
vụ KH&CN, hoạt động quản lý
đào tạo được triển khai trực tuyến
trên toàn hệ thống, qua đó kịp
thời có những cơ sở dữ liệu phục
vụ công tác đào tạo online, cũng
như kết nối và chuyển giao kết
quả khoa học tới các đối tác và
đặc biệt hỗ trợ Ban Giám đốc ra
quyết định.
Tại ĐHQGHN, việc triển khai
ứng dụng công nghệ số trong
giảng dạy, học tập ngày càng
được mở rộng, đã phát triển mô
hình học trực tuyến để người học
có thể học mọi nơi, mọi lúc, chủ
động trong việc học tập, từ đó
đem lại hiệu quả cao hơn. Giảng
viên có thể ứng dụng công nghệ
trong giảng dạy và hướng dẫn
thực tập. Đặc biệt, từ đầu năm
2020 đến nay, trước tình hình
diễn biến phức tạp của dịch bệnh
Covid-19, ĐHQGHN đã chỉ đạo
các đơn vị thành viên thực hiện
dạy học trực tuyến, thi trực tuyến.
Đến nay, việc dạy học trực tuyến
đã trở thành một hoạt động thiết
yếu. Đồng thời, ĐHQGHN đã xây
dựng và phát triển kho học liệu
số. Hoạt động của Trung tâm
Thông tin Thư viện của ĐHQGHN
đã dần chuyển thành Trung tâm
tri thức số, được thế giới đánh giá
là thư viện số hàng đầu trong số
các thư viện đại học ở Việt Nam,

34
Số 3 năm 2022

Thư viện của ĐHQGHN được thế giới đánh giá là thư viện số hàng đầu trong số
các thư viện đại học ở Việt Nam, xếp thứ 174 trong số 2.692 thư viện số tài liệu
nội sinh của các đại học, học viện trên thế giới.
xếp thứ 174 trong số 2.692 thư
viện số tài liệu nội sinh của các
đại học, học viện trên thế giới.
Hoạt động KH&CN cũng
chuyển mình trong việc tích hợp
công nghệ số vào các sản phẩm
KH&CN và các nhiệm vụ nghiên
cứu, hướng tới hình thành sản
phẩm có ứng dụng thông minh
hơn, thúc đẩy thương mại hóa kết
quả nghiên cứu trong môi trường
của nền kinh tế số tốt hơn. Những
kết quả này tạo nên cú hích đưa
cán bộ, giảng viên, sinh viên và
các hoạt động của ĐHQGHN
chuyển dần sang môi trường số,
tiền đề quan trọng cho quá trình
CĐS của ĐHGQHN.
Để có những bước tiến như
hiện nay, cũng như hành trình
trong tương lai của quá trình
CĐS, ĐHQGHN cũng có những
thuận lợi và khó khăn nhất định.
Thuận lợi của ĐHQGHN là trung
tâm khoa học liên ngành; có thế
khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo
mạnh về khoa học cơ bản, có
nền tảng nghiên cứu, phát triển
ứng dụng, chuyển giao tri thức...
Những khó khăn có thể kể đến
gồm: i) tư duy của mỗi cán bộ,
giảng viên chưa thực sự sẵn sàng
cho sự thay đổi mang tính cách
mạng, khó chấp nhận việc minh
bạch hóa sản phẩm của các hoạt
động hàng ngày; ii) nhiều quy
định mang tính pháp lý nói chung,
quy định, quy chế của ĐHQGHN
nói riêng vẫn được làm theo cách
cũ; iii) chưa có nhiều ý tưởng về
đổi mới sáng tạo trong quá trình
CĐS; iv) thiếu sự đồng bộ trong
hoạt động KH&CN, chuyển giao
tri thức để đưa những sản phẩm
KH&CN hữu hình trở thành sản
phẩm của nền kinh tế số.
Con đường phía trước
Định hướng của ĐHQGHN
đến năm 2030 cơ bản trở thành
đại học số. CĐS đồng bộ, xuyên
suốt, toàn diện trên tất cả các
Số 3 năm 2022
lĩnh vực, các cấp trong ĐHQGHN
hướng đến hình thành một môi
trường số an toàn, hiệu quả phục
vụ nhu cầu đào tạo, nghiên cứu
khoa học của ĐHQGHN, xứng
đáng với vai trò của một đại
học nghiên cứu hàng đầu trong
khu vực. Chủ trương CĐS của
ĐHQGHN là đổi mới toàn diện
và nâng cao hiệu suất hoạt động
quản trị hệ thống, đào tạo, nghiên
cứu và phát triển (R&D), gắn kết
và phát triển cộng đồng dựa trên
nền tảng và giải pháp công nghệ
số hiện đại. Một số định hướng cụ
thể của ĐHQGHN trong thời gian
tới là:
Thứ nhất, chuyển đổi đào tạo
theo hướng tăng khả năng tự học
của người học. Người học theo
tư liệu, số liệu và sự hướng dẫn
của người dạy, tạo cơ hội học tập
mọi lúc, mọi nơi. Tổ chức đào tạo
không biên giới để lan tỏa các giá
trị học thuật nổi bật, đặc thù của
ĐHQGHN trong và ngoài nước.
Đồng thời cấp bằng số cho người
học. Tiếp đó, ĐHQGHN sẽ có
một hệ thống chương trình đào
tạo kiểu mới, chuyển đổi chương
trình đào tạo gắn với việc tạo ra
“nhân lực số ”. Cụ thể là thêm các
học phần, môn học gắn với công
nghệ số. Ví dụ, chương trình đào
tạo cơ bản về vật lý hạt nhân có
thể thêm học phần, hoặc môn
học về lập trình để sinh viên có
tư duy, kỹ năng trong việc mô
phỏng, giám sát các ô nhiễm môi
trường do bức xạ hạt nhân gây ra,
từ đó có thể phát triển các công
nghệ, công cụ số (app) giám sát
ô nhiễm môi trường hạt nhân…
Thứ hai, công tác quản lý khoa
học được cá thể hóa đến cá nhân
và tổ chức theo cơ sở dữ liệu đầu
35
 Khoa học - Công nghệ và đổi mới sáng tạo
ra. Nghiên cứu khoa học hướng
tới các sản phẩm công nghệ số,
thay đổi thể chế quản lý xã hội,
tổ chức thực hiện các nhiệm vụ
kinh tế - xã hội theo môi trường
của nền kinh tế số. Tổ chức đổi
mới sáng tạo gắn với thương mại
hóa các sản phẩm KH&CN trên
nền tảng truyền thông số, số hóa
các sản phẩm gắn với nhu cầu số
của xã hội.
Thứ ba, hoạt động quản trị
được tối ưu hóa trên nền tảng
về công nghệ số và dữ liệu lớn.
Theo đó, lãnh đạo, quản lý các
cấp có thể linh hoạt, kịp thời
trong chỉ đạo và ra quyết định;
các đơn vị có thể liên thông, phối
hợp trong các hoạt động quản lý,
điều hành; giảm thiểu các thủ tục
hành chính cho người học, người
dạy và người lao động nói chung.
Xây dựng đội ngũ nhân sự công
nghệ số có năng lực chuyên môn,
phẩm chất, đáp ứng được các yêu
cầu và đòi hỏi của quá trình CĐS.
Thứ tư, CĐS ở ĐHQGHN còn
thực hiện trách nhiệm quốc gia
trong gắn kết và phát triển cộng
đồng tham gia nền kinh tế số, từ
đó thúc đẩy ứng dụng và triển
khai các giải pháp, công nghệ số
để phát triển kinh tế - xã hội. Ví
dụ: tạo ra mô hình kiến trúc của
đô thị thông minh; xây dựng các
sandbox (cơ chế thí điểm chính
sách) trong môi trường kinh tế -
xã hội số; xây dựng hệ thống đại
học số để đào tạo nhân lực số
theo nhu cầu của doanh nghiệp
theo hướng cá thể hóa người học
và học tập suốt đời.
Có thể nói, CĐS là cuộc cách
mạng của toàn ĐHQGHN. Vì vậy,
để thực hiện được các nhiệm vụ
36
Số 3 năm 2022
đặt ra, cần thực hiện một số giải
pháp sau đây:
Một là, chuyển đổi nhận thức
về sứ mệnh, sự cần thiết, tính cấp
bách của CĐS trong ĐHQGHN,
lan truyền từ từng điểm tới toàn
diện, từ một nhóm tổ chức,
cá nhân tiên phong tới toàn
ĐHQGHN. Phải thiết lập được
văn hóa CĐS thông suốt trong
toàn hệ thống. Tuyên truyền, tập
huấn để chuyển đổi nhận thức về
sứ mệnh chuyển đổi đại học số,
giáo dục số tới tất cả các đơn vị
thành viên, bảo đảm các cấp nắm
được các kỹ năng cần thiết để sử
dụng các nền tảng số, công nghệ
số và sẵn sàng thay đổi. Tạo lập
niềm tin vào tiến trình CĐS, hoạt
động trên môi trường số thông
qua việc hình thành văn hóa số,
bảo vệ các giá trị đạo đức căn
bản và bảo đảm an toàn, an ninh
mạng, bảo vệ dữ liệu cá nhân.
Hai là, kiến tạo thể chế. CĐS
không phải là cuộc cách mạng
của công nghệ mà là cuộc cách
mạng về thể chế. Thể chế cần
đi trước một bước và được điều
chỉnh linh hoạt để chấp nhận
những cái mới: công nghệ mới,
sản phẩm mới, dịch vụ mới, mô
hình mới. Kiến tạo thể chế theo
hướng khuyến khích, sẵn sàng
chấp nhận sản phẩm, giải pháp,
dịch vụ, thúc đẩy phương thức
quản lý mới đối với những mối
quan hệ mới phát sinh.
Ba là, phát triển hạ tầng số,
sẵn sàng đáp ứng nhu cầu bùng
nổ về kết nối và xử lý dữ liệu, các
chức năng về giám sát mạng lưới
đến từng nút mạng và bảo đảm
an toàn, an ninh mạng được tích
hợp sẵn ngay từ khi thiết kế, xây
dựng. ĐHQGHN tiên phong trong
hệ thống các cơ sở giáo dục có
kiến trúc đại học số để tổ chức
xây dựng và phát triển đại học số.
ĐHQGHN sẽ đầu tư đồng bộ hạ
tầng công nghệ cho các đơn vị và
nhà khoa học hình thành dữ liệu
lớn để tổ chức vận hành. Phát
triển nền tảng số mang tính thúc
đẩy nhanh tiến trình CĐS diễn ra
một cách tự nhiên, khai mở giá trị
mới, mang lại lợi ích rõ ràng cho
xã hội. Nền tảng số được tích hợp
sẵn các chức năng về bảo đảm
an toàn, an ninh mạng ngay từ
khi thiết kế, xây dựng.
Bốn là, tăng cường hợp tác,
R&D và đổi mới sáng tạo trong
môi trường số, hỗ trợ các đơn vị,
cá nhân thực hiện CĐS và đi đầu
trong thực hiện Chỉ thị của Thủ
tướng Chính phủ về CĐS.
*
* *
Có thể khẳng định, CĐS đem
lại hiệu quả rất lớn. Mọi người cần
nhanh chóng thay đổi, ứng dụng
các công nghệ số, xây dựng các
cơ sở dữ liệu cho riêng mình để
thấy hiệu quả với chính cá nhân
mình, với tổ chức và với xã hội.
Hãy đi đầu, dẫn dắt cho cộng
đồng, lớp học, môi trường nghiên
cứu, làm việc của mình hôm nay
gắn với môi trường của nền kinh
tế số và xã hội số. Nếu không
chúng ta sẽ bị tụt hậu và mất đi
cơ hội giống như 3 cuộc cách
mạng công nghiệp trước đây ?
 khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo

Ứng dụng chế phẩm vi sinh

để giảm hàm lượng histamine trong nước mắm
TS Trần Thị Thu Hằng1, PGS.TS Nguyễn Hoàng Anh1, TS Bùi Thị Thu Hiền2,
TS Nguyễn Thị Lâm Đoàn1, PGS.TS Nguyễn Thị Thanh Thủy1
1
Học viện Nông nghiệp Việt Nam
2
Viện Nghiên cứu Hải sản

Nhằm tìm ra biện pháp giảm hàm lượng histamine* (một hợp chất gây ngộ độc) trong nước mắm, các
nhà khoa học thuộc Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã thực hiện đề tài “Nghiên cứu ứng dụng công
nghệ vi sinh để giảm hàm lượng histamine trong nước mắm truyền thống” thuộc “Đề án phát triển và
ứng dụng công nghệ sinh học trong lĩnh vực công nghiệp chế biến đến năm 2020”. Kết quả của đề tài
cho thấy, quy trình sản xuất chế phẩm vi sinh của các nhà khoa học có khả năng phân giải histamine
và tạo ra sản phẩm nước mắm an toàn có hàm lượng histamine giảm khoảng 25-30% so với mẫu nước
mắm ban đầu.
Rào cản khi xuất khẩu ở mỗi vùng/miền có những đặc trì biên soạn, trong đó quy định
điểm riêng, từ đó tạo ra hương vị hàm lượng histamine* trong các
Nước mắm là một loại nước
đặc trưng riêng. sản phẩm nước mắm không quá
chấm tinh túy không thể thiếu
400 mg/kg. Đây chính là rào cản
trong bữa ăn của người Việt Nam. Việt Nam và Thái Lan là hai
kỹ thuật khiến cho nước mắm của
Loại gia vị này hấp dẫn bởi hương nước sản xuất nước mắm lớn
Việt Nam không xuất khẩu được.
vị đặc biệt cùng với giá trị dinh nhất thế giới. Trong đó, nhiều
dưỡng cao. Khoảng 86% hàm nhãn hiệu nước mắm của Việt Trong cơ thể người, histamine
lượng nitơ trong nước mắm là các Nam có chất lượng nổi trội hơn so được tìm thấy trong các tế bào
nitơ hữu cơ và 49% là nitơ của với sản phẩm của Thái Lan cả về mast, tập trung nhiều ở mũi,
các amino acid tự do. Đây cũng thành phần hóa học (hàm lượng miệng, thành mạch máu… là chất
là một sản phẩm lên men từ cá nitơ hữu cơ và nitơ amino acid nội sinh được tạo ra một cách tự
phổ biến ở các nước Đông Nam Á tự do) cũng như hương, vị. Tuy nhiên khi cần thiết và bị thủy phân
và đang ngày càng được sử dụng nhiên, sản lượng xuất khẩu nước ngay khi lượng histamine nội sinh
rộng rãi trên toàn thế giới. Ở nước mắm của Việt Nam luôn thấp hơn được tổng hợp đủ. Nó có vai trò
ta, nước mắm truyền thống được nhiều so với Thái Lan. Nguyên chính trong phản ứng dị ứng làm
sản xuất ở nhiều tỉnh, thành phố nhân chính là do chúng ta chưa giãn mạch máu và tăng tính thấm
dọc theo bờ biển dài hơn 3.200 xây dựng được thương hiệu nước thành mạch. Nó hoạt động như
km với khoảng 2.800 cơ sở sản mắm Việt Nam ở nước ngoài và một chất dẫn truyền thần kinh
xuất, mỗi năm sản lượng lên tới đặc biệt là sản phẩm còn có một hoặc trao đổi chất từ dây thần
hơn 215 triệu lít, giá trị đạt hơn số chỉ tiêu vượt quá tiêu chuẩn kinh này đến dây thần kinh khác,
4.800 tỷ đồng. Việc sản xuất nước quốc tế. cũng như thực hiện một số chức
mắm đã tiêu thụ khoảng 40-60%
tổng lượng cá đánh bắt được. Tháng 7/2011, Đại hội đồng
Những vùng sản xuất nước mắm Codex (Ủy ban Tiêu chuẩn thực *
Histamine là một amine sinh học, có công
thức phân tử là C5H9N3. Nó là 1 hợp chất dị
lớn và nổi tiếng là Phú Quốc, phẩm quốc tế) lần thứ 34 đã
vòng, có 2 nhóm amine (diamines), dạng tinh
Ninh Thuận, Phan Thiết, Khánh thông qua bộ Tiêu chuẩn Codex thể, dễ hút ẩm, nhiệt độ nóng chảy 83,5ºC,
Hòa, Cát Hải. Nguồn nguyên liệu về nước mắm do Ủy ban Codex nhiệt độ sôi 209,5oC, dễ hòa tan trong nước
cũng như phương pháp sản xuất Việt Nam và Thái Lan đồng chủ và ethanol, tan rất ít trong diethyl ether.

37
Số 3 năm 2022
 Khoa học - Công nghệ và đổi mới sáng tạo
năng quan trọng khác trong các
mô của cơ thể. Hợp chất này tham
gia vào khoảng 23 chức năng
sinh lý như điều chỉnh nhiệt độ
và trọng lượng cơ thể, kiểm soát
giấc ngủ và sự tỉnh táo, tiết acid ở
dạ dày, làm lành vết thương, giảm
huyết áp... Histamine có vai trò
quan trọng với cơ thể khi sử dụng
với hàm lượng vừa đủ, nếu quá
mức sẽ nguy hại đến sức khỏe
con người. Ngộ độc histamine
do thực phẩm có thể gây ra các
triệu chứng bất lợi trên hệ hô hấp
như sổ mũi, hen suyễn do co thắt
phế quản; các triệu chứng trên
da như nổi mề đay, phát ban,
ngứa, phù mí mắt, môi sưng húp;
triệu chứng trên mắt như viêm,
đỏ kết mạc mắt; triệu chứng trên
hệ tiêu hóa như sự tiết quá độ
dịch vị ở dạ dày, tiêu chảy hoặc
triệu chứng trên hệ tim mạch như
giãn mạch, hạ huyết áp, tim đập
nhanh, co thắt tim. Nhiều sản
phẩm nước mắm của nước ta có
hàm lượng histamine trên 400
mg/kg (mức gây ngộ độc) nhưng
vì là một loại gia vị nên liều lượng
sử dụng hàng ngày không nhiều,
vì vậy không gây nguy hiểm đến
sức khỏe. Tuy nhiên, hàm lượng
histamine cao hơn so với quy
định của tiêu chuẩn Codex 302-
2011 hiện nay đang là một trong
những rào cản khiến nước mắm
Việt Nam chưa xuất khẩu được
sang các nước phát triển.
Ứng dụng chế phẩm vi sinh để giảm
hàm lượng histamine
Để xuất khẩu nước mắm, việc
áp dụng các biện pháp làm giảm
hàm lượng histamine trong sản
phẩm này là vô cùng cần thiết.
Các phương pháp có thể sử dụng
bao gồm: vật lý (sử dụng chiếu
xạ hay áp suất thủy tĩnh), hóa
học (bổ sung phụ gia), vi sinh
vật. Hiện nay, phương pháp sử
38
Số 3 năm 2022
Chế phẩm vi sinh ưa mặn phân giải histamine.
dụng vi sinh vật để phân giải
histamine đang được quan tâm
nhiều hơn bởi tính an toàn và hiệu
quả. Trong phương pháp này, các
chủng vi sinh vật ưa mặn, có khả
năng phân giải sẽ được bổ sung
vào quá trình sản xuất nước mắm.
Tuy nhiên, đến nay ở nước ta vẫn
chưa có nhiều công trình nghiên
cứu tập trung vào vấn đề này.
Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn
nêu trên, các nhà khoa học thuộc
Học viện Nông nghiệp Việt Nam
đã thực hiện đề tài “Nghiên cứu
ứng dụng công nghệ vi sinh để
giảm hàm lượng histamine trong
nước mắm truyền thống”. Cụ thể,
nhóm nghiên cứu đã phân lập
được 545 chủng vi sinh có khả
năng chịu nồng độ muối cao trên
10% từ chượp mắm ở các vùng/
miền khác nhau. Từ đó, chọn
lọc được hai chủng vi sinh có
khả năng chịu mặn và phân giải
histamine cao nhất. Hai chủng
vi sinh này chịu được nồng độ
muối lên tới 25%, có khả năng
phân giải histamine đạt hiệu suất
khoảng 43%, thuộc loài vi sinh
an toàn cấp 1 và không gây độc
tính cấp. Tiếp đó, nhóm nghiên
cứu đã xây dựng quy trình công
nghệ và mô hình thiết bị sản xuất
chế phẩm vi sinh ưa mặn, có khả
năng phân giải histamine ở quy
mô 50 lít/mẻ. Các chế phẩm này
đã được kiểm định chất lượng tại
Trung tâm Kỹ thuật Tiêu chuẩn
Đo lường Chất lượng 1.
Chế phẩm vi sinh ưa mặn có
khả năng phân giải histamine
đã được ứng dụng vào sản xuất
nước mắm truyền thống theo quy
mô phòng thí nghiệm. Hàm lượng
histamine của nước mắm thí
nghiệm đã giảm được 25-30% so
với mẫu nước mắm ban đầu. Với
chượp bổ sung chế phẩm, hàm
lượng histamine trong nước mắm
thành phẩm nằm dưới ngưỡng
quy định của Tiêu chuẩn Codex
302-2011. Ngoài ra, các chỉ tiêu
về cảm quan và dinh dưỡng của
nước mắm thành phẩm không
có sự khác biệt rõ rệt so với loại
không sử dụng chế phẩm.
Có thể nói, đề tài của nhóm
nghiên cứu đã mang lại nhiều ý
nghĩa: tháo gỡ khó khăn do Tiêu
chuẩn Codex 302-2011 đặt ra
cho các doanh nghiệp xuất khẩu
nước mắm trong nước, góp phần
quan trọng vào phát triển kinh tế;
đồng thời giúp bảo vệ sức khỏe
người tiêu dùng và đảm bảo
quyền lợi của các nhà sản xuất
chân chính. Thời gian tới, nhóm
nghiên cứu sẽ tiếp tục nghiên
cứu chuyên sâu hơn nhằm tìm ra
các giai đoạn thích hợp bổ sung
chế phẩm trong quá trình chượp
với mục tiêu giảm hàm lượng
histamine nhiều nhất có thể, đảm
bảo tính ổn định của quy trình sản
xuất ?
 khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo

Xây dựng mô hình kinh tế xanh cho xã đảo ven bờ

TS Lê Xuân Sinh, ThS Nguyễn Văn Bách, Bùi Thị Minh Hiền, Đoàn Thị Thanh Xuân
Viện Tài nguyên và Môi trường biển, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam

Các xã đảo ven bờ là một địa bàn chiến lược quan trọng của đất nước, tuy nhiên đời sống của người
dân tại các vùng này thường gặp nhiều khó khăn do tách biệt với đất liền. Họ đã và đang phải đối mặt
với tình trạng cạn kiệt tài nguyên tại chỗ, ô nhiễm môi trường, thiên tai… với mức độ ngày càng gia
tăng. Nhằm góp phần nâng cao đời sống cho bà con cũng như bảo vệ môi trường tại các khu vực trọng
yếu này, đề tài “Nghiên cứu xây dựng mô hình kinh tế xanh cho một số xã đảo tiêu biểu ven bờ Việt
Nam”, mã số KC.08.09/16-20* đã được triển khai, mang lại nhiều hiệu quả tích cực.

Mô hình kinh tế xanh cho xã đảo Đầu ra mô hình:

Theo nghiên cứu về mô hình

kinh tế xanh phù hợp cho các
xã đảo dựa trên định nghĩa của
Chương trình Môi trường Liên
Đầu vào mô hình:
1. Vị trí địa lý, điều kiện tự
nhiên
2. Hệ thống chính sách
3. Hệ thống cơ sở hạ tầng
trên đảo và nguồn năng
1. Mô hình đảm bảo thu
Mô hình kinh tế xanh tổng hợp: nhập người dân tăng tiệm
1. Xác định được các hoạt động kinh tế
cận mức trung bình quốc
phù hợp với xã đảo nhằm nâng cao mức gia.
sống của người dân
2. Phân vùng không gian để phát triển
kinh tế và bảo vệ môi trường
2. Mô hình đảm bảo tính
liên kết, cạnh tranh và gắn
3. Xây dựng kinh tế dựa trên vốn tự nhiên
gắn liền các hoạt động bảo tồn hệ sinh
kết doanh nghiệp.

hợp quốc - UNEP (2011) và các

phương pháp tiếp cận dựa trên
quan điểm bảo vệ an ninh, chủ
lượng tại đảo, tính liên kết
đảo - đất liền.
4. Vốn tự nhiên
5. Hiện trạng môi trường
6. Hiện trạng xã hội
3. Mô hình gắn các giải
thái
pháp bảo tồn các vốn tự
4. Sử dụng các nguồn năng lượng tái tạo
để giảm phát thải cacbon
5. Xác định vai trò của các nhân tố xã hội
nhiên và các giải pháp bảo
vệ môi trường.
tham gia mô hình
6. Xây dựng các chính sách để duy trì và
4. Mô hình được đánh giá

quyền lãnh thổ; tiếp cận hệ thống

và liên ngành; bảo vệ môi trường,
mô hình kinh tế xanh cho các xã
đảo được định nghĩa là: “mô hình
kinh tế có quy mô phù hợp cho
đơn vị hành chính xã đảo với cơ
cấu kinh tế phù hợp để nâng cao
đời sống, cải thiện công bằng xã
hội, tăng gắn kết người dân với
theo bộ tiêu chí để đạt được
7. Hiện trạng mô hình kinh phát triển mô hình
mức kinh tế xanh và duy trì.
tế
Hình 1. Sơ đồ mô hình kinh tế xanh cho xã đảo.
Hình 1. Sơ đồ mô hình kinh tế xanh cho xã đảo.
gắn với các giải pháp bảo vệ môi lượng lao động đất liền ra đảo
Với cách tiếp cận trên, nhóm nghiên cứu đã tham khảo mô hình kinh tế đảo
trường, nhằm tăng giá trị kinh làm việc, tăng cường tính liên kết
tại Thái Bình Dương để áp dụng vào mô hình của Đề tài. Theo đó, vẫn duy trì cơ
tế mà không làm suy thoái các đảo - đất liền).
cấu kinh tế truyền thống, đồng thời đánh giá, phân tích để phát huy thế mạnh và
nguồn tài nguyên thiên nhiên.
Cụ thể, nhóm nghiên cứu đã bắt Xây dựng
chuyển hướng gắn với các giải pháp bảo vệ môi trường, nhằmmô hình
tăng giá kinh tếtếxanh cho xã
trị kinh

đảo, đồng thời giảm thiểu đáng tay thực làm

mà không hiện đề tài
suy thoái với 4tài mục
các nguồn đảonhiên
nguyên thiên ven. bờ
Cụ Việt Nam nghiên
thể, nhóm

kể những rủi ro môi trường và suy tiêu chính:

cứu đã bắt tayi)thực
Xâyhiệndựng
đề tài kinh tế xã
với 4 mục tiêu chính:Sau
i) Xâyhơn
dựng3kinhnăm tế xãthực
đảo hiện, đề

giảm sinh thái của xã đảo” (hình 1). đảo

hướnghướng
tới nângtớicaonâng
đời sống cao đờidân;
người sống
ii) Giảmtài
thiểu“Nghiên cứu
các rủi ro môi xây(áp dựng mô
trường
người
dụng tiếndân;
bộ kỹii)thuật
Giảm trongthiểu
các môcáchình rủi
sinh kế,hình kinhthảitếcacbon,
giảm phát xanhsửcho dụngmột số xã
Với cách tiếp cận trên, nhóm rocácmôi
nguồntrường
năng lượng(áp tái dụng tiếntồnbộ
tạo; iii) Bảo các hệđảo tiêucảnh
sinh thái biểuquanven bờvàViệt Nam”
trên đảo
nghiên cứu đã tham khảo mô kỹhệ thuật
sinh tháitrong
biển xungcác môđảo;
quanh hình sinhbảo an
iv) Đảm đãninh,
mangkhẳng lại
địnhnhiều kết quả tích
và giữ vững
hình kinh tế đảo tại Thái Bình kế, giảm phát thải cacbon, sử
chủ quyền quốc gia trên các vùng biển đảo củacực. Trong
đất nước (người đó,
dânhai
sốngxã trênđảo Nhơn
Dương để áp dụng vào mô hình dụng cácdi nguồn
đảo không cư vào đấtnăng lượng
liền, thu hút cáctái Châu
lực lượng (Bình
lao động Định)
đất liền ra đảo và
làm Nam Du
của đề tài. Theo đó, vẫn duy trì tạo; iii) Bảo tồn các hệ sinh thái
việc, tăng cường tính liên kết đảo - đất liền). (Kiên Giang) đã hoàn thành việc
cơ cấu kinh tế truyền thống, đồng cảnh quan trên đảo và hệ sinh tập huấn và xây dựng thành công
thời đánh giá, phân tích để phát thái biểnmôxung
Xây dựng quanh
hình kinh tế xanhđảo;
cho xã iv)
đảo ven môbờ hình
Việt Namxã đảo với các hoạt động
huy thế mạnh và chuyển hướng Đảm bảo an ninh, khẳng định và kinh tế như nuôi thủy sản công
Sau hơn 3 năm thực hiện, Đề tài “Nghiên cứu xây dựng mô hình kinh tế
giữ vững chủ quyền quốc gia trên nghệ cao, công nghệ đa canh
xanh cho một số xã đảo tiêu biểu ven bờ Việt Nam” mã số KC.08.09/16-20 đã
*
Thuộc Chương trình KC.08/16-20: “Nghiên
các vùng biển đảo của đất nước thân thiện môi trường, du lịch biển
mang lại nhiều kết quả tích cực. Trong đó, hai xã đảo Nhơn Châu (Bình Định) và
cứu khoa học và công nghệ phục vụ bảo vệ (người dân sống trên đảo không và khai thác thủy sản. Đặc biệt,
môi trường và phòng tránh thiên tai”. di cư vào đất liền, thu hút các lực xã đảo Việt Hải (Hải Phòng) đã

39
Số 3 năm 2022
 Khoa học - Công nghệ và đổi mới sáng tạo

Hình 2. Mô hình homestay thu hút nước lũ không thoát kịp, người dân
khách du lịch và phòng chống ngập lụt.
tạo điểm nhấn cho khu du lịch cộng đồng, giảm chi phí xây dựng, bảo
vệ tài nguyên rừng và thu hút khách du lịch. Ngôi nhà sử dụng hệ thống
đèn năng lượng mặt trời, bóng tiết kiệm điện để giảm tiêu thụ điện lưới.
Hình 3. Mô hình massage cá suối
Garra Rufa quy mô hộ gia đình.
có sự chuyển biến rõ rệt. Trước
đây, cơ cấu ngành nghề chính
tại Việt Hải là nông nghiệp, chỉ
có 5 hộ dân tham gia làm du lịch
song hình thức tổ chức còn nhỏ
lẻ, manh mún. Từ khi mô hình
kinh tế xanh được triển khai vào
cuối năm 2017, cơ cấu ngành
nghề nơi đây đã chuyển sang du
lịch cộng đồng kết hợp với nông
nghiệp hữu cơ. Đời sống của
người dân đã được nâng cao rõ
rệt, thu nhập bình quân mỗi tháng
của các hộ làm du lịch đạt từ 10-
12 triệu/người, cao hơn thu nhập
trung bình của người dân trong xã
là 5 triệu/người.
Bên cạnh đó, nhóm nghiên cứu
Mô hình homestay có cầu thang
độc lập hai tầng giúp tạo không
gian riêng giữa chủ nhà (tầng 1)
và khách (tầng 2). Các đồ trang
trí đều sử dụng tối đa vật liệu tự
nhiên như tre, nứa. Mô hình này
giúp thích ứng với những trận lụt
do địa hình khu vực là thung lũng.
Khi xảy ra mưa lớn bất thường,
và khách lưu trú có thể sinh sống
ở tầng 2. Mô hình homestay giả gỗ
Mô hình massage cá suối Garra
Rufa tạo ra một sản phẩm du lịch
đặc trưng cho xã Việt Hải. Nguồn
cá tự nhiên có ở các suối và không
tốn công chăm sóc, nguồn thức ăn
chủ yếu là cơm thừa. Mô hình này
mang lại giá trị du lịch cao và có ý
nghĩa trong việc bảo vệ tài nguyên
thiên nhiên. Hiện nay, trong xã đã
nhân rộng từ 1 lên 7 hộ phát triển
mô hình này.
đã hỗ trợ người dân xây dựng các
mô hình kinh doanh thân thiện
với môi trường như homestay,
massage cá suối Garra Rufa, du
lịch sinh thái; hướng dẫn bà con
áp dụng tiến bộ kỹ thuật phục
vụ canh tác và sinh hoạt như ủ
phân hữu cơ, xây dựng vườn rau
hữu cơ, rau trồng trong nhà kính,
nhà lưới, xây cột đèn sử dụng pin
năng lượng mặt trời (hình 2, 3).
Thực tế cho thấy, các hoạt
động nghiên cứu triển khai mô
hình kinh tế tăng trưởng xanh
đã góp phần cải thiện đáng kể
đời sống vật chất, tạo công ăn
việc và tăng nguồn thu nhập cho
người dân sinh sống trong vùng.
Lợi thế của người dân địa phương
là thuộc từng ngóc ngách của
rừng, núi, hang động nên họ trở
thành những hướng dẫn viên vừa
dẫn đường, vừa giới thiệu cho du
khách những “bí ẩn” về các loài
động, thực vật… trên đảo. Do vậy,
việc tạo ra thu nhập cho mỗi hộ từ
200-300 nghìn đồng/ngày là điều
không khó, nhất là khi đến thăm
Việt Hải, khách du lịch thường có
xu hướng nghỉ lại qua đêm vì địa
hình xa xôi, và cũng vì vẻ đẹp
thiên nhiên hoang sơ đã giữ chân
họ…
Bên cạnh việc tập trung phát
triển kinh tế, xã hội cho cộng
đồng cư dân sống trên các đảo,
đề tài còn tập trung giải quyết
các vấn đề môi trường. Chất thải
rắn, nước thải được tập trung giải
quyết bằng các biện pháp quản
lý, kỹ thuật phù hợp. Việc phân
loại rác tại nguồn được thực hiện
triệt để, xây dựng mô hình ủ phân
hữu cơ để phục vụ cho mô hình
nông nghiệp hữu cơ tại nhà, triển
khai quy trình chôn lấp rác hợp vệ
sinh. Ngoài ra, đề tài còn tích cực
tuyên truyền, giới thiệu cho người
dân về các sản phẩm có thể phân
hủy thay thế cho các sản phẩm
nhựa sử dụng một lần như ống
hút bột gạo, ống hút cỏ bàng, túi
phân hủy sinh học…
Thành công này của đề tài
đã mở ra hướng nghiên cứu, ứng
dụng mô hình kinh tế xanh cho
các xã đảo ven bờ và các đảo
nhỏ ở Việt Nam. Đồng thời khẳng
định vai trò, trách nhiệm của các
nhà khoa học đối với cộng đồng
xã hội và môi trường tự nhiên ?

40
Số 3 năm 2022
 khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo

Nghiên cứu phát triển tổ hợp thiết bị dò tìm bom, mìn, vật nổ
sau chiến tranh ở Việt Nam
TS Vũ Quốc Huy1, ThS Phan Văn Quang2
Viện Tự động hóa Kỹ thuật quân sự
1

2
Trung tâm Công nghệ xử lý bom mìn

Bom mìn còn sót lại sau chiến tranh hiện là vấn đề nhức nhối ở nhiều quốc gia trên thế giới, trong đó
có Việt Nam. Tỷ lệ bom, mìn, vật nổ (BMVN) hiện còn sót lại ở nước ta chiếm từ 2-5% số lượng bom
đạn quân đội Mỹ đã sử dụng tại Việt Nam (tương đương khoảng 350-800 nghìn tấn). Số BMVN này hiện
nằm rải rác trên cả nước, có thể phát nổ bất cứ lúc nào khi bị tác động, gây nên hậu quả thương tâm về
người, tạo gánh nặng cho xã hội. Để khắc phục vấn đề này, Việt Nam và nhiều nước đã và đang quan
tâm nghiên cứu phát triển các tổ hợp thiết bị dò tìm BMVN phục vụ mục đích nhân đạo, kết hợp chống
khủng bố, góp phần tích cực vào công cuộc giải trừ BMVN sau chiến tranh.
Thực trạng ô nhiễm bom mìn ở Việt đa dạng, có trọng lượng từ nhỏ tỉnh, thành phố).
Nam đến lớn (từ vài chục gram đến
Cả nước hiện có 9.116/11.134
hàng tấn); từ loại thông thường
Theo kết quả của Dự án “Điều xã, phường, thị trấn của 63/63 tỉnh,
đến hiện đại. Tính đến nay, đã có
tra, lập bản đồ ô nhiễm BMVN thành bị ô nhiễm BMVN, chiếm
hàng trăm loại BMVN khác nhau
trên phạm vi toàn quốc giai đoạn 81,87% tổng số xã, phường, thị
đã được phát hiện, chủ yếu là của
1 (2010-2018)” thì số BMVN hiện trấn. Tổng diện tích đất đai hiện
Mỹ, Pháp và đồng minh sản xuất
còn nằm rải rác ở hầu hết các tỉnh, còn bị ô nhiễm BMVN của cả
như: các loại bom phá (31/63
thành phố trong cả nước, trên mọi nước là 6.130.823/32.574.962
tỉnh, thành phố); bom bi (32/63
địa hình khác nhau, cả nông thôn ha, chiếm tỷ lệ 18,82%, phân bố
tỉnh, thành phố); đạn, pháo, cối
và thành thị, trong rừng rậm, dưới theo quân khu như sau (bảng 1).
(42/63 tỉnh, thành phố); lựu đạn
đáy ao hồ, biển..., chúng luôn là (37/63 tỉnh, thành phố); mìn bộ Số liệu bảng 1 cho thấy, số
mối nguy hiểm tiềm tàng, có ảnh binh (26/63 tỉnh, thành phố); mìn BMVN tập trung nhiều nhất tại
hưởng không nhỏ đến phát triển chống tăng (12/63 tỉnh, thành các tỉnh miền Trung. Một số
kinh tế, đời sống, an toàn xã hội. phố); các loại vật nổ khác (39/63 tỉnh như: Nghệ An, Quảng Bình,
BMVN còn cản trở việc sử dụng
Bảng 1. Tỷ lệ ô nhiễm BMVN phân bố theo quân khu.
có hiệu quả các nguồn tài nguyên
thiên nhiên, làm ô nhiễm nguồn Quân khu Diện tích ô nhiễm/Tổng diện tích (ha) Tỷ lệ (%)

nước. Hiện nay, tai nạn do BMVN Quân khu 1 98.602/2.802.390 3,52
Quân khu 2 327.097/6.455.200 5,07
vẫn xảy ra hầu như hàng ngày và
Quân khu 3 367.564/1.592.801,94 23,08
còn tiếp tục như vậy trong nhiều
Quân khu 4 1.388.898/5.151.160 26,96
năm tới nếu không kịp thời có
Quân khu 5 2.331.507,01/8.112.530 28,74
biện pháp khắc phục. Quân khu 7 864.500,39/4.557.771,69 18,97

Các loại BMVN đã sử dụng Quân khu 9 725.855,49/3.591.848,87 20,21

BTL Thủ đô Hà Nội 26.797/311.260 8,61
trong chiến tranh ở Việt Nam rất

41
Số 3 năm 2022
 Khoa học - Công nghệ và đổi mới sáng tạo

Quảng Trị, Thừa Thiên - Huế, sóng vô tuyến thông qua các Về robot dò tìm bom mìn có thể
Quảng Ngãi và Bình Định đã có hộp điều khiển từ xa. Hiện đã có kể đến các loại như: (i) Ground
trên 22.800 nạn nhân do BMVN, một số hệ thống dò mìn lắp trên Eye - một loại robot mới sử dụng
trong đó có 10.540 người chết và xe cơ động có thể xác định được hệ thống cảm biến dò tìm vật
12.260 người bị thương. vị trí chính xác của bom mìn hay liệu nổ gắn trên xe không người
những xe rà phá bom mìn có thể lái do Estonia phát triển. Bộ cảm
Để dò tìm, xử lý làm sạch hết
vừa đi vừa phá các bãi mìn sát biến chứa 2 cụm đèn chiếu laser
diện tích bị ô nhiễm BMVN ở Việt
thương được điều khiển từ xa. đặc biệt, 1 camera chuyên dụng
Nam, chúng ta cần phải nghiên
để chụp ảnh xuyên qua mặt đất.
cứu phát triển, trang bị các máy Mẫu máy IL-RDV (của
Cảm biến có thể chụp ảnh thời
móc, phương tiện dò tìm BMVN. Canada) là một ví dụ điển hình
gian thực và hiển thị hình dạng,
Điều này đòi hỏi chi phí lớn và về máy dò tìm BMVN được tự
kích thước cũng như định hướng
thời gian dài. động hóa. Đây là mẫu máy được
mối đe dọa từ các loại mìn, vật nổ
Công nghệ dò tìm BMVN trên thế giới điều khiển từ xa, gắn trên phương tự chế IED (Improvised Explosive
tiện cơ giới bảo vệ chống mìn, sử Device) chôn dưới đất. Robot
Sự phát triển máy móc rà phá dụng đa cảm biến để dò mìn kim
hoạt động trên cơ chế chụp ảnh
BMVN trên thế giới được chia
loại và phi kim loại. Trên mẫu xe nên có thể phát hiện cả những
thành 2 giai đoạn: giai đoạn 1
này được trang bị ra đa xuyên đối tượng phi kim loại mà các loại
nghiên cứu phát triển máy rà phá
đất GPR (Ground Penetrating máy dò ứng dụng công nghệ sóng
BMVN thuần cơ khí, giai đoạn 2
Radar), mảng cảm biến điện vô tuyến không phát hiện được.
phát triển máy (hoặc robot) rà
từ, camera ảnh nhiệt. Vật thể Ground Eye có thể hoạt động
phá BMVN tự động hóa.
nghi ngờ được xác nhận bằng liên tục trong 10 giờ, sử dụng hệ
Đặc điểm chung của máy rà đầu dò TNA (Thermal Neutron truyền động bánh xích ốp cao su
phá BMVN thuần cơ khí là phải Activation). Phương pháp trộn dữ nên có thể hoạt động trên nhiều
có người vận hành, rà phá bom giới bảo
liệuvệđachống
cảm mìn, sử dụng
biến được đa cảm
sử dụng đểbiếnđịa để hình
dò mìn kim loại và phi kim loại. Trên
khác nhau, có khả năng
mìn ở độ sâu xác định trước,mẫu rà xeđảm
này bảo
đượctính
trangchính
bị ra xác
đa xuyên
của kếtđất GPRmang (Ground
theo Penetrating
tải trọng 750 Radar), mảng cảm
kg; (ii)
phá bom mìn bằng nhiều công biến điện
quả từ,
dò.camera
Hệ thốngảnhđiều
nhiệt. Vậttừthể
khiển xa nghi ngờ được
PackBot 510:xác nhận
một loạibằng đầudodò TNA
robot
cụ khác nhau: bổ néo, đào xúc, (Thermal
đảmNeutron
bảo anActivation). Phương
toàn cho người vậnphápthám
trộn dữ
đượcliệu sử
đa cảm
dụngbiến được
trong sử dụng để
quân
cày xới, bừa cào; mỗi máy làm đảm bảo tính Máy
hành. chínhdòxácbom
của kết
mìnquả dò. Hệ thống
IL-RDV đội vìđiều
tínhkhiển
linh từ xa đảm
hoạt cao, bảo an toàn cho
thường
một nhiệm vụ độc lập, chủ yếu người đã
vậnđược
hành. triển
Máy dò bom mìn IL-RDV đã triển khai hiệu
khai hiệu quả tại được dùng để dò tìm các loại quả tại Afghanistan năm
làm sạch bom mìn theo cách kích 2003 (hình 1).
Afghanistan năm 2003 (hình 1). bom mìn tự chế. Với một cánh tay
nổ tại chỗ hoặc dò tìm, đưa trả tín
hiệu tìm được cho người ra quyết Antena Tay máy robot
định xử lý. Camera ảnh nhiệt
Camera và đầu dò

Camera trợ lái

Ở giai đoạn 2, các máy rà phá
TNA

và robot dò tìm BMVN được tích

hợp đầu dò đi kèm một số phần
mềm nhận dạng xử lý kích thước,
hình ảnh BMVN, tay máy đào,
xúc, gắp BMVN, camera ánh
Radar xuyên đất GPR
sáng phục vụ quan sát và hỗ trợ
thị giác cho các thao tác điều
khiển, hệ thống điều khiển bằng Hình 1. Máy
Hình dò bom
1. Máy dò bommìn điều
mìn điềukhiển
khiển từ xa IL-RDV
từ xa IL-RDV củacủa Canada.
Canada.

Về robot dò tìm bom mìn có thể kể đến các loại như: (i) Ground Eye - một loại
robot mới sử dụng hệ thống cảm biến dò tìm vật liệu nổ gắn trên xe không người lái do
42
Estonia
Số 3 năm 2022 phát triển. Bộ cảm biến chứa 2 cụm đèn chiếu laser đặc biệt, 1 camera chuyên
dụng để chụp ảnh xuyên qua mặt đất. Cảm biến có thể chụp ảnh thời gian thực và hiển
thị hình dạng, kích thước cũng như định hướng mối đe dọa từ các loại mìn, vật nổ tự

Hình 2. Robot Ground Eye (trái) và robot PackBot 510 (phải).
robot dài hơn 2 m, PackBot có thể
quan sát hầu hết mọi ngõ ngách.
Khi phát hiện nghi vấn, chúng đặt
một thiết bị dò mìn ngay cạnh vật
thể khả nghi. Việc thiết kế linh
hoạt cho phép nó di chuyển trên
nhiều địa hình khác nhau, như leo
cầu thang, lăn trên địa hình lồi
lõm hay gồ ghề. Nhờ các “chân
chèo” có thể liên tục quay 360 độ
mà PackBot dễ dàng di chuyển
ngang dọc trên đá sỏi, bùn, tuyết
và các địa hình phức tạp khác với
tốc độ 10 km/giờ (hình 2).
Nghiên cứu thiết kế, chế tạo thiết bị
dò tìm, rà phá BMVN ở Việt Nam
Thực hiện Chương trình hành
động Quốc gia khắc phục hậu
quả bom mìn (KPHQBM) sau
chiến tranh, Bộ Quốc phòng đã
ban hành Quyết định số 4169/
QĐ-BQP ngày 06/10/2016 phê
duyệt định hướng nghiên cứu
phát triển KH&CN phục vụ công
tác KPHQBM giai đoạn 2016-
2025, trong đó xác định các nội
dung KH&CN trên nhiều lĩnh vực.
khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo
Một trong những nội dung quan
trọng là: nghiên cứu thiết kế, chế
tạo thiết bị, phương tiện rà phá
bom mìn; xây dựng quy trình
công nghệ dò tìm, xử lý BMVN;
xây dựng hệ thống thông tin quản
lý ô nhiễm bom mìn còn sót lại
sau chiến tranh.
Bộ Quốc phòng đã giao cho
các cơ quan, đơn vị chủ động
nghiên cứu KPHQBM, đầu tư các
trang thiết bị công nghệ trong
công tác xử lý bom mìn như các
loại máy dò mìn, dò bom và một
số trang thiết bị khác như áo giáp,
bộ công cụ xử lý tín hiệu, tháo gỡ
mìn, tháo ngòi, máy cưa - cắt, cứu
thương... Đây là những thiết bị,
công cụ hiện đại hỗ trợ tốt hoạt
động rà phá bom mìn hiện nay
tại Việt Nam. Tuy nhiên, với số
lượng bom mìn rất lớn còn đang
tồn tại trên khắp lãnh thổ thì các
trang thiết bị này là chưa đủ. Ở
nhiều nơi, người lính công binh
vẫn đang phải sử dụng các đầu
dò cầm tay và các dụng cụ thô sơ
Số 3 năm 2022
(dao găm, thuốn) để dò tìm, đào
xúc BMVN. Chính vì vậy, việc
phát triển hệ thống trang thiết bị
dò tìm, xử lý BMVN, xây dựng hệ
thống thông tin quản lý ô nhiễm
BMVN còn sót lại sau chiến tranh
ở Việt Nam là một đòi hỏi cấp
thiết.
Trước thực tế trên, Viện Tự
động hóa Kỹ thuật quân sự kết
hợp với Trung tâm Công nghệ
xử lý bom mìn và Viện Kỹ thuật
cơ giới quân sự đã triển khai thực
hiện đề tài “Nghiên cứu thiết kế,
chế tạo tổ hợp thiết bị dò tìm
BMVN, có khả năng đào, xúc,
gắp BMVN ở độ sâu 1,5 m”, phục
vụ phát hiện và xử lý bom mìn
sau chiến tranh (mở rộng khả
năng xử lý bom mìn chống khủng
bố). Tổ hợp thiết bị bao gồm một
xe chuyên dùng chở các robot rà
bom mìn (RRBM) có khả năng
đào, xúc, gắp ở độ sâu 1,5 m;
robot gắp vật nổ (RGV) và trung
tâm giám sát, điều khiển từ xa.
Xe chuyên dùng được tính toán
43
 Khoa học - Công nghệ và đổi mới sáng tạo
Hình 3. Tổ hợp thiết bị dò và đào, xúc, gắp BMVN do Viện Tự động hóa Kỹ thuật
quân sự nghiên cứu thiết kế.
thiết kế cơ khí, động lực đảm bảo
điều kiện đăng kiểm xe lưu hành
(hình 3).
Trong tổ hợp, RRBM được điều
khiển từ xa, phục vụ công tác dò
BMVN bằng máy dò mìn đến độ
sâu 0,3 m tính từ mặt đất tự nhiên
trở xuống, áp dụng cho tất cả các
dự án phục vụ việc khai hoang,
phục hóa đất canh tác, đất nông
nghiệp, bảo đảm an toàn cho
nhân dân. Một máy dò mìn được
gá lắp vào điểm cuối của tay máy
robot RRBM, làm nhiệm vụ dò
tìm. Ngoài dò mìn bộ binh, RRBM
có thể dò bom nằm gần mặt đất,
những quả bom được thả khi tiếp
xúc với mặt đất không cắm phần
đầu xuống, kim hỏa không kích
nổ và quả bom sẽ giữ nguyên
trạng thái, do đó cần đào sâu
hơn 0,3 m (có thể phải đào đến
1,5 m) mới xúc, gắp được bom.
Thay vì phải cầm máy dò trực
tiếp, người lính công binh sẽ điều
khiển từ xa RRBM ở cự ly 500 m
thông qua hệ thống camera 360
độ quan sát toàn cảnh thực hiện
các công việc dò tìm, đào, xúc,
gắp BMVN. RRBM có một bộ ổn
định mặt phẳng ngang cho đầu
44
Số 3 năm 2022
dò. Kết quả phát hiện BMVN
sẽ được nhận dạng, xử lý thông
tin và truyền về trung tâm điều
khiển, chờ lệnh thực hiện thao tác
đào, xúc, gắp với các đầu công
tác phù hợp.
RGV cũng được điều khiển từ
xa có nhiệm vụ luồn sâu quan sát
trong không gian hẹp và mang vật
nổ đồng bộ để phá hủy bom mìn
nguy hiểm, có vùng sát thương
lớn. RGV chỉ thực hiện nhiệm
vụ trong khu vực bị hạn chế về
không gian và làm nhiệm vụ đặc
thù khác như chống khủng bố,
đảm bảo an ninh, an toàn. RGV
được thiết kế, chế tạo theo mẫu
robot Grizzly hiện có tại Trung
tâm Công nghệ xử lý bom mìn.
Các RRBM và RGV đều được
tích hợp hệ thống GPS, được
điều khiển từ xa thông qua hệ
thống camera 360 độ quan sát
toàn cảnh và các thiết bị thu phát
không dây tốc độ cao có khoảng
cách trao đổi dữ liệu trên 500 m,
đảm bảo an toàn tuyệt đối cho
người thực hiện nhiệm vụ. Thông
qua hình ảnh từ hệ thống camera
360 độ, họ sẽ giám sát, điều
khiển các robot thực hiện nhiệm
vụ theo quy trình công nghệ xử
lý bom mìn hiện hành. Việc đảm
bảo an toàn trong quá trình di
chuyển cho các RRBM và RGV
được thực hiện nhờ tích hợp các
cảm biến đo góc nghiêng, đo
khoảng cách siêu âm để khống
chế độ dốc và xác định vật cản
trong khu vực làm việc.
Mặc dù đang trong giai đoạn
thực hiện, song đề tài đã đạt một
số kết quả bước đầu đáng ghi
nhận. Công việc chế tạo RGV và
nội dung nghiên cứu ứng dụng trí
tuệ nhân tạo vào bài toán nhận
dạng, phân loại BMVN đã hoàn
thành vượt kế hoạch đề ra. Tin
tưởng rằng trong thời gian tới, tổ
hợp thiết bị dò tìm BMVN sẽ sớm
được hoàn thiện, khẳng định khả
năng làm chủ công nghệ thiết
kế chế tạo thiết bị dò tìm, rà phá
BMVN ở Việt Nam theo hướng
hiện đại; góp phần tích cực vào
giải trừ bom mìn sau chiến tranh
ở Việt Nam ?
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Tan Chun, Gary Wong Hock Lye,
Bryan Soh Chee Weng, Introduction
to Mine Clearing Technology, DSTA
Horizons.
2.vM.K. Habib, Humanitarian
Demining: Innovative Solutions and
the Challenges of Technology, I-Tech
Education and Publishing, Vienna,
Austria.
3.vA. Berube, R. Kacelenga,
Improved Landmine Detection System
for the Canadian Army, Computing
Devices Canada Ltd.
4. Quyết định số 95/2003/QĐ-BQP
của Bộ Quốc phòng về “Quy trình kỹ
thuật thăm dò tìm, xử lý bom-mìn-vật
nổ”.
 khoa học và công nghệ Địa phương
khoa học và công nghệ địa phương

Cần Thơ: Đẩy mạnh ứng dụng KH&CN

vào sản xuất nông nghiệp ứng phó với biến đổi khí hậu
TS Trương Hoàng Phương
Sở KH&CN Cần Thơ

Những năm gần đây, biến đổi khí hậu (BĐKH) và thiên tai cực đoan tác động ngày càng tiêu cực đến
sản xuất nông nghiệp của cả nước, đặc biệt là vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL). Theo dự báo
của các nhà khoa học, đến năm 2030 ĐBSCL sẽ có khoảng 45% diện tích đất bị nhiễm mặn, năng suất
lúa giảm 9%, sản lượng cây ăn trái, thủy sản nước ngọt sẽ bị tổn thất lớn, đời sống người dân bị ảnh
hưởng nặng nề. Để chủ động thích ứng với những diễn biến phức tạp của thời tiết, Cần Thơ đã và đang
đẩy mạnh ứng dụng các thành tựu khoa học và công nghệ (KH&CN), đồng thời hỗ trợ doanh nghiệp đổi
mới sáng tạo nhằm phát triển sản xuất nông nghiệp, ứng phó với BĐKH.

Đẩy mạnh ứng dụng KH&CN vào sản
xuất nông nghiệp
Nhằm thực hiện vai trò là trung
tâm KH&CN của vùng ĐBSCL,
những năm qua Sở KH&CN
Cần Thơ đã phối hợp với các sở/
ngành, quận/huyện triển khai
nghiên cứu, ứng dụng các tiến
bộ KH&CN vào sản xuất nông
nghiệp, góp phần nâng cao năng
suất, chất lượng, giá trị nông sản,
phục vụ phát triển kinh tế - xã
hội của thành phố, thích nghi với
BĐKH. Sau đây là một số kết quả
điển hình:
Xây dựng thành công nhiều
mô hình từ Chương trình Nông
thôn miền núi
Thực hiện mục tiêu hỗ trợ
ứng dụng, chuyển giao các tiến
bộ KH&CN phù hợp với năng
lực tiếp thu của người dân nông
thôn, đào tạo phát triển đội ngũ
cán bộ cho cơ sở, nâng cao năng
lực ứng dụng KH&CN của người
dân vào sản xuất nông nghiệp,
Cần Thơ đã được phê duyệt thực
hiện 4 dự án thuộc Chương trình
Hỗ trợ ứng dụng và chuyển giao
tiến bộ KH&CN phục vụ phát
triển kinh tế - xã hội nông thôn
và miền núi (Chương trình Nông
thôn miền núi) giai đoạn 2011-
2015 và 1 dự án giai đoạn 2016-
2025. Thông qua việc thực hiện
các dự án, đã có 53 quy trình
công nghệ được chuyển giao vào
sản xuất, trong đó đã tiếp nhận:
15 quy trình sản xuất và chế biến
nấm ăn, nấm dược liệu từ Trung
tâm Công nghệ sinh học thực vật
(Viện Di truyền Nông nghiệp); 4
quy trình sản xuất và bảo quản
lúa từ Viện Lúa ĐBSCL; 17 quy
trình sản xuất phân hữu cơ vi sinh
từ Viện Nghiên cứu và Phát triển
công nghệ sinh học (Trường Đại
học Cần Thơ); 10 quy trình chăn
nuôi gà Sao, gà Ai Cập từ Trung
tâm Nghiên cứu gia cầm Thụy
Phương và 7 quy trình sản xuất
hoa chất lượng cao từ Trung tâm
Nghiên cứu và Phát triển hoa,
cây cảnh (Viện Nghiên cứu rau
quả). Đồng thời, xây dựng thành
công 21 mô hình sản xuất liên
quan đến những công nghệ nhận
chuyển giao; hình thành được 1
doanh nghiệp KH&CN sản xuất
nấm chất lượng cao, với năng
lực sản xuất 50 tấn giống, chế
biến 10 tấn nấm khô, 50 tấn nấm
muối/năm...
Ứng dụng công nghệ sinh
học phục vụ sản xuất nông
nghiệp theo hướng bền vững
Với mục tiêu phòng trừ sâu
bệnh hại cây trồng theo hướng an
toàn, thân thiện với môi trường,
các nhà khoa học trên địa bàn đã
triển khai nghiên cứu, đánh giá
hiệu quả của các biện pháp sinh
học và khảo nghiệm quy trình

45
Số 3 năm 2022
 khoa học và công nghệ địa phương
quản lý bệnh ở điều kiện ngoài
đồng hướng đến áp dụng vào
thực tiễn sản xuất nông nghiệp.
Trong đó, đã tuyển chọn được
2 dòng xạ khuẩn ST61 và VL20
có khả năng quản lý bệnh cháy
lá (đạo ôn) và bệnh cháy bìa lá
trên lúa trong điều kiện phòng
thí nghiệm, nhà lưới và ngoài
đồng; tuyển chọn được dòng xạ
khuẩn 25 có khả năng quản lý
bệnh héo rũ do nấm Fusarium
oxysporum trong điều kiện nhà
lưới và chủng xạ khuẩn 51 có
khả năng quản lý bệnh thối gốc
do nấm Phytophthora nicotianae
trong điều kiện ngoài đồng. Bên
cạnh đó, còn tuyển chọn được 6
dòng vi khuẩn có khả năng phân
hủy mạnh lông gia súc, gia cầm
và quy trình sản xuất chế phẩm
vi khuẩn phân giải keratin; xây
dựng được quy trình sản xuất bột
lông vũ sinh học làm thức ăn cho
vật nuôi, góp phần giải quyết ô
nhiễm môi trường do chất thải
lông từ giết mổ gia súc, gia cầm…;
ứng dụng kỹ thuật sinh học phân
tử để xác định mức đa dạng di
truyền của các quần đàn cá tra
ở ĐBSCL, từ đó đề xuất hướng
ứng dụng trong sản xuất giống;
xác định được phép lai cá tra bố
mẹ có khả năng cải thiện mức độ
di truyền protein kháng thể ở con
lai, tạo ra quần đàn cá tra con có
khả năng kháng bệnh mủ gan,
phục vụ sản xuất giống cá tra ở
ĐBSCL…; đẩy mạnh ứng dụng
các quy trình công nghệ tiên tiến,
xây dựng mô hình sản xuất giống
và ương nuôi thương phẩm các
loại thủy sản như lươn đồng, cá
46
Số 3 năm 2022
lóc, cá trê vàng... giúp nâng cao
năng suất và chất lượng thủy sản,
chủ động cung cấp cho thị trường
và góp phần phát triển nông
nghiệp đô thị ở các quận trong
thành phố.
Xây dựng các mô hình sản
xuất nông nghiệp hiện đại
Với việc đẩy mạnh ứng dụng
KH&CN, Cần Thơ đã xây dựng
được vùng sản xuất lúa hàng
hóa quy mô 63 ha đạt tiêu chuẩn
VietGAP và 100 ha lúa đạt tiêu
chuẩn GlobalGAP, hỗ trợ Tổ hợp
tác Đồng Vạn đăng ký nhãn hiệu
gạo thơm Đồng Vạn (được cấp
văn bằng bảo hộ nhãn hiệu) và
liên kết với Công ty TNHH Trung
An ký kết hợp đồng tiêu thụ; xây
dựng được vùng sản xuất rau
an toàn theo quy trình VietGAP
trên diện tích 10,22 ha tại Hợp
tác xã rau an toàn Long Tuyền,
quận Bình Thủy; xây dựng mô
hình trồng hoa lan thương phẩm
từ các giống hoa lan Cattleya,
Dendrobium Vanda và Mokara
nuôi cấy mô trong hệ thống nhà
lưới; mô hình trồng dưa lưới trong
nhà màng ứng dụng công nghệ
cao tại quận Ninh Kiều; mô hình
sản xuất cam Xoàn và nhãn Ido
theo tiêu chuẩn VietGap..., góp
phần quan trọng nâng cao nhận
thức sản xuất sản phẩm an toàn,
liên kết sản xuất và tiêu thụ ổn
định đầu ra cho nông sản.
Thông qua việc thực hiện dự
án chuyển đổi nông nghiệp bền
vững được triển khai từ năm 2016,
Cần Thơ đã áp dụng cơ giới hóa
vào sản xuất nông nghiệp thông
qua các hoạt động đào tạo, hỗ
trợ kỹ thuật, giúp nông dân ứng
dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật
vào sản xuất. Các mô hình sản
xuất lúa đã được cơ giới hóa, từ
khâu gieo cấy đến chăm sóc, thu
hoạch… giúp giảm chi phí, tăng
lợi nhuận. Kết quả tại nhiều mô
hình sản xuất cho thấy, gieo sạ
bằng máy mang lại lợi nhuận cao
hơn sạ tay từ 3,7-16,3 triệu đồng/
ha. Đặc biệt, với cơ chế phối hợp
liên vùng, khâu cắt gặt đã được
cơ giới hóa hoàn toàn. Tỷ lệ diện
tích áp dụng cơ giới hóa sản xuất
nông nghiệp của thành phố từ
khâu chăm sóc, bón phân, phun
thuốc trừ sâu bệnh, thu hoạch…
đã đạt 50-60%.
Chủ động chuyển đổi mô
hình sản xuất nông nghiệp
theo hướng công nghệ cao,
nông nghiệp đô thị
Cần Thơ là 1 trong 8 tỉnh/
thành phố thuộc ĐBSCL được
chọn tham gia Dự án chuyển đổi
nông nghiệp bền vững tại Việt
Nam do Ngân hàng Thế giới tài
trợ, giai đoạn 2016-2020. Đây là
dự án có nguồn kinh phí tài trợ lớn
nhất trong các dự án hỗ trợ quốc
tế cho nông nghiệp Việt Nam từ
trước đến nay. Dự án chuyển đổi
nông nghiệp bền vững được triển
khai tại 16 xã thuộc 3 huyện (Cờ
Đỏ, Thới Lai và Vĩnh Thạnh) trên
tổng diện tích lúa là 30.000 ha,
với 25.000 nông hộ tham gia. Mục
tiêu của dự án là gia tăng lợi tức
trên 30% cho nông dân từ việc áp
dụng thành công các kỹ thuật tiên

tiến, giảm tác hại đến môi trường;
đồng thời hình thành chuỗi liên
kết bền vững trong sản xuất nông
nghiệp. Hiện tại, dự án đã tổ chức
được trên 400 lớp chuyển giao kỹ
thuật cho nông dân, giúp nông
dân thay đổi nhận thức để hình
thành nhiều mô hình nông nghiệp
công nghệ cao, nông nghiệp đô
thị gắn với quy hoạch vành đai
xanh của thành phố Cần Thơ
nhằm ứng phó với tình trạng xâm
nhập mặn và BĐKH.
Để đáp ứng nhu cầu hội nhập
và phát triển, Sở KH&CN đã phối
hợp với Sở Nông nghiệp và Phát
triển nông thôn và các ngành,
quận/huyện của thành phố Cần
Thơ hỗ trợ các tổ chức, cá nhân
đăng ký bảo hộ nhãn hiệu cho
các sản phẩm nông nghiệp như:
dâu Hạ Châu Phong Điền, cam
Phong Điền, mít Ba Láng không
hạt, vú sữa Thới An Đông, sữa bò
Long Hòa, cam xoàn Thới An - Ô
Môn, nhãn Ido Thới An - Ô Môn,
hoa kiểng Phó Thọ - Bà Bộ, xoài
cát Sông Hậu, xoài cát Tây Đô,
nấm bào ngư Thới An Đông, gạo
thơm sông Hậu, gạo thơm Đồng
Vạn, gạo Cần Thơ...
Chủ động ứng phó với BĐKH
Cũng như các tỉnh thuộc khu
vực ĐBSCL, Cần Thơ đã, đang và
sẽ bị tác động ngày càng nghiêm
trọng bởi BĐKH liên quan các
vấn đề về quản lý nguồn nước,
nước biển dâng, sạt lở, hạn hán
và thiếu nước ngọt… Trước thực
trạng đó, Cần Thơ đã xác định
BĐKH là quá trình không thể đảo
khoa học và công nghệ địa phương
ngược nên cần có những giải
pháp phù hợp để thích ứng.
Giải pháp đầu tiên chính là
tăng cường tập huấn, nâng cao
năng lực chuyển đổi nền nông
nghiệp thích ứng BĐKH cho
mỗi người dân, nhằm cung cấp
những kiến thức cơ bản, có hệ
thống về BĐKH và những tác
động của nó đến quá trình sản
xuất nông nghiệp. Để hạn chế
tối đa thiệt hại do BĐKH, người
dân cần nâng cao nhận thức về
sản xuất nông nghiệp như giảm
lượng nước, phân bón, thuốc bảo
vệ thực vật…; sử dụng các giống
cây trồng, vật nuôi có khả năng
chịu mặn cao, các giống ngắn
ngày tránh lũ, xây dựng các mô
hình nhà tránh lũ, tham gia bảo
hiểm sản xuất nông nghiệp,
ngư nghiệp trước tác động của
BĐKH…
Hai là, tái cơ cấu sản xuất và
chuyển đổi cơ cấu cây trồng từng
bước thích ứng với BĐKH. Phối
hợp với các viện nghiên cứu,
trường đại học, doanh nghiệp
nghiên cứu chọn, tạo và đưa vào
sản xuất các giống cây trồng, vật
nuôi có năng suất, chất lượng
cao, có khả năng thích ứng với
BĐKH, đặc biệt là khả năng chịu
hạn, mặn, ngập úng và sức đề
kháng sâu bệnh cao. Sử dụng
hiệu quả, tiết kiệm các tài nguyên
nước ngọt, rừng, tài nguyên sinh
học, khoáng sản… trong sản xuất
và sinh hoạt.
Ba là, nhằm chủ động ứng phó
với BĐKH, phòng chống thiên tai,
Số 3 năm 2022
tăng cường quản lý tài nguyên và
bảo vệ môi trường, cần xây dựng
hệ thống các trạm quan trắc môi
trường phục vụ nuôi trồng thủy
sản; đồng bộ hóa các công trình
phục vụ nuôi trồng, chế biến thủy
hải sản để đảm bảo phát triển
nghề nuôi theo hướng bền vững,
chủ động ứng phó với diễn biến
bất lợi của BĐKH.
Bốn là, đẩy mạnh hợp tác quốc
tế nhằm chia sẻ, trao đổi kinh
nghiệm ứng phó với BĐKH, đồng
thời tiếp cận các nguồn tài trợ từ
tổ chức quốc tế trong việc thực
hiện các biện pháp ứng phó với
BĐKH. Chủ động nghiên cứu và
áp dụng các thành tựu, sản phẩm
KH&CN thích ứng với BĐKH vào
thực tế.
*
* *
Có thể khẳng định, để đáp ứng
nhu cầu hội nhập và phát triển
trong bối cảnh BĐKH, ĐBSCL
nói chung và Cần Thơ nói riêng
cần tập trung đầu tư phát triển
và đẩy mạnh ứng dụng KH&CN,
phải xem đây là nhiệm vụ có tầm
quan trọng đặc biệt. Lấy ứng dụng
KH&CN làm khâu đột phá, đưa
nền kinh tế từng bước tăng trưởng
theo chiều sâu, tạo những lợi thế
trong sản xuất - kinh doanh, nâng
cao chất lượng sản phẩm, đủ sức
cạnh tranh trong xu thế hội nhập
và phát triển ?
47
 khoa học và công nghệ địa phương

Bình Phước:
Thành công từ một dự án nông thôn miền núi
ThS Trịnh Kiều Dung
Trung tâm KH&CN tỉnh Bình Phước

Sau hơn 3 năm triển khai (1/2017-9/2020), Dự án: “Xây dựng mô hình ứng dụng khoa học và công
nghệ (KH&CN) sản xuất các chế phẩm sinh học Hudavil và sản xuất phân bón Hudavil Bình Phước
từ các chất thải rắn và bùn hồ sinh học của các nhà máy chế biến tinh bột sắn tại tỉnh Bình Phước”
đã mang lại “hiệu quả kép”, vừa giúp tỉnh có thêm sản phẩm phân bón hữu cơ vi sinh phục vụ sản
xuất nông nghiệp, vừa giúp giảm ô nhiễm môi trường do chất thải của các nhà máy chế biến tinh bột
sắn gây ra.

Tính cấp thiết của Dự án
Nông nghiệp hiện vẫn là ngành
kinh tế chủ lực của Bình Phước.
Do đó các sản phẩm phục vụ
nông nghiệp như các loại phân
bón, đặc biệt là phân hữu cơ vi
sinh (HCVS) có nhu cầu tiêu thụ
lớn. Với khoảng 449.568 ha đất
canh tác, mỗi năm tỉnh có nhu cầu
sử dụng khoảng trên 400.000 tấn
phân HCVS. Trong khi đó, các
nhà máy sản xuất phân HCVS
trong tỉnh chỉ đáp ứng khoảng
20.000 tấn/năm.
Thời điểm Dự án triển khai, trên
địa bàn tỉnh có 6 nhà máy chế biến
tinh bột sắn đang hoạt động, với
lượng chất thải rắn khoảng 31.500
tấn/năm và lượng bùn thải từ các
hồ sinh học khoảng 30.000 tấn.
Toàn bộ chất thải rắn của 6 nhà
máy chế biến tinh bột sắn hầu hết
đều được sử dụng trực tiếp hoặc
chôn lấp không qua xử lý, gây ô
nhiễm môi trường và tạo các loại
nấm gây bệnh cho cây trồng. Bên
cạnh đó, tỉnh còn có một số nhà
máy sản xuất bột sắn và cồn công
nghiệp cũng phát sinh nguồn ô
nhiễm. Công nghệ xử lý nguồn
nước thải ô nhiễm khi đó chủ yếu
dựa vào phương pháp hồ sinh học
truyền thống và kỹ thuật Biogas.
Nhìn chung các phương pháp này
chưa đạt tiêu chuẩn cho phép, đặc
biệt bùn lắng của hồ sinh học và
vỏ củ sắn là đối tượng gây ô nhiễm
lớn nhất khi thải ra các chất hữu
cơ, xyanua, H2S và các vi khuẩn
gây hại. Để xử lý và chuyển hóa
các chất thải này thành chất dinh
dưỡng cung cấp cho cây trồng đòi
hỏi phải có các chủng vi sinh vật
phân giải có hoạt tính cao.
Xuất phát từ thực tế nêu trên,
Trung tâm KH&CN tỉnh Bình
Phước (thuộc Sở KH&CN Bình
Phước) đã đề xuất và được Bộ
KH&CN phê duyệt thực hiện Dự
án “Xây dựng mô hình ứng dụng
KH&CN sản xuất các chế phẩm
sinh học Hudavil và sản xuất
phân bón Hudavil Bình Phước từ
các chất thải rắn và bùn hồ sinh
học của các nhà máy chế biến
tinh bột sắn tại tỉnh Bình Phước”.
Dự án thuộc Chương trình hỗ trợ
ứng dụng, chuyển giao tiến bộ
KH&CN thúc đẩy phát triển kinh
tế - xã hội nông thôn, miền núi,
vùng đồng bào dân tộc thiểu số
giai đoạn 2016-2025 do Bộ trực
tiếp quản lý. Việc thực hiện Dự án
được xác định là hết sức cần thiết,
góp phần thực hiện chủ trương “tái
cấu trúc” ngành nông nghiệp theo
hướng bền vững; “biến” nguồn
chất thải gây ô nhiễm từ các nhà
máy thành nguồn phân bón hữu
ích cho cây trồng; đưa tiến bộ kỹ
thuật đến với bà con nông dân
vùng sâu vùng xa, giúp bà con tiết
kiệm chi phí chăm sóc cây trồng.
Hudavil Bình Phước: sản phẩm phối
hợp hiệu quả của bốn nhà
Công nghệ chuyển giao trong
Dự án là kết quả nghiên cứu của
các đề tài, dự án cấp nhà nước:

48
Số 3 năm 2022

Xưởng sản xuất phân HCVS Hudavil Bình Phước.
DAĐL28/99 “Hoàn thiện công
nghệ chế biến phế thải các nhà
máy đường làm phân HCVS đa
vi lượng Hudavil kết hợp với xử
lý ô nhiễm môi trường và cải tạo,
chống thoái hóa đất trồng mía”;
ĐTĐL2009T/07 “Nghiên cứu công
nghệ sản xuất và sử dụng đồng
bộ các chế phẩm sinh học để xử
lý ô nhiễm nước và bùn đáy ao,
hồ nuôi tôm sú, cá tra năng suất
cao tại một số tỉnh Đồng bằng
sông Cửu Long”; DAĐL2012/13
“Hoàn thiện công nghệ sản xuất
chế phẩm sinh học và triển khai
ứng dụng trong xử lý và quản lý
ô nhiễm cho một tiểu vùng nuôi
cá tra ở cù lao Sông Tiền”. Đặc
biệt là đề tài chọn lọc cấp cơ sở
đã nghiệm thu năm 2015 “Nghiên
cứu khoa học và phát triển công
nghệ xử lý bùn sinh học và vỏ lụa
củ sắn tại các nhà máy chế biến
tinh bột sắn để sản xuất phân bón
HCVS”. Công nghệ này là kết quả
nghiên cứu phát triển của các nhà
khoa học thuộc Viện Hóa học các
hợp chất thiên nhiên (Viện Hàn
khoa học và công nghệ địa phương
Đưa sản phẩm phân HCVS Hudavil Bình Phước đến
với người nông dân.
lâm KH&CN Việt Nam), đã được
cấp Bằng độc quyền giải pháp
hữu ích số 899, thường được gọi
tắt là công nghệ Hudavil.
Công nghệ Hudavil đã được
chuyển giao cho hơn 10 tỉnh/
thành phố trên cả nước. Các thiết
bị sản xuất dịch men vi sinh là
thế hệ thứ 5 (model 2014-2015),
cũng là kết quả đề tài đã nghiệm
thu năm 2015. Thiết bị được chế
tạo với kỹ thuật đơn giản, chi phí
thấp, tiết kiệm đầu tư đến 75%
so với mua sắm các thiết bị sản
xuất dịch men vi sinh khác ở Việt
Nam. Những kết quả thu được từ
công nghệ này không chỉ đạt và
tiếp cận với trình độ khoa học của
các nước trong khu vực mà còn là
những giải pháp KH&CN tiên tiến,
phù hợp với điều kiện thực tiễn của
sản xuất nông nghiệp ở Việt Nam.
Sau 3 năm triển khai, Dự án đã
thực hiện thành công các nội dung
theo Hợp đồng đã ký kết giữa đơn
vị chủ trì và Bộ KH&CN, cụ thể
gồm:
Số 3 năm 2022
- Xây dựng xưởng sản xuất dịch
men vi sinh (8 chủng), khối lượng
18.000 lit. Sản xuất 50 tấn chế
phẩm vi sinh Hudavil có 8 chủng
vi sinh vật.
- Thiết lập và vận hành mô
hình xí nghiệp sản xuất phân bón
sinh học: phân bón HCVS (3%
NPK), có 3 chủng vi sinh (phân
giải xenlulo, phân giải lân, cố định
đạm), với khối lượng 1.936,5 tấn;
phân khoáng hữu cơ đa vi lượng
Hudavil (11% NPK), với khối lượng
1.402 tấn.
- Xây dựng thành công 3 bộ
tiêu chuẩn cơ sở cho các loại chế
phẩm và phân bón HCVS, 2 nhãn
hiệu và kiểu dáng công nghiệp
được đăng ký bảo hộ sở hữu công
nghiệp.
- Triển khai thành công 5 mô
hình ứng dụng phân bón HCVS
Hudavil cho 5 loại cây trồng chủ
lực (cây ăn quả, sắn, cà phê, hồ
tiêu, điều). Kết quả khảo sát cho
thấy, các mô hình ứng dụng đều
tăng năng suất từ 10 đến 15%, lợi
49
 khoa học và công nghệ địa phương
Đoàn cán bộ của Bộ KH&CN và Dự án tại mô hình sử dụng sản phẩm phân
HCVS Hudavil Bình Phước.
nhuận tăng từ 20 đến 30% so với
mô hình canh tác truyền thống.
- Đã đào tạo được 10 kỹ thuật
viên cơ sở làm chủ công nghệ sản
xuất, tập huấn kỹ thuật cho 150
lượt người, tổ chức hội thảo cho
300 lượt nông dân để đánh giá
hiệu quả của các mô hình, đồng
thời chia sẻ kinh nghiệm, kỹ thuật
sản xuất phân hữu cơ ở nông hộ,
ứng dụng các biện pháp canh tác
hướng đến sản xuất nông nghiệp
bền vững.
Kết quả theo dõi các hộ dân
tham gia Dự án trong 2 niên vụ sử
dụng phân bón HCVS Hudavil cho
thấy cây sinh trưởng tốt, tăng tỷ lệ
ra hoa, đậu quả. Trong 2 niên vụ,
Dự án đã hỗ trợ nông dân 1.936
tấn phân HCVS Hudavil hàm
lượng NPK 3% và 1.402 tấn phân
HCVS Hudavil hàm lượng NPK
11% (tương đương khoảng 9 tỷ
đồng).
Về hiệu quả môi trường, ngoài
ý nghĩa quan trọng đối với việc xử
50
Số 3 năm 2022
Dự kiến, sau khi Dự án được
nghiệm thu, Trung tâm KH&CN sẽ
phối hợp với Hội Nông dân, Trung
tâm Dịch vụ nông nghiệp, Liên
minh Hợp tác xã xây dựng các
mô hình sử dụng phân bón HCVS
Hudavil Bình Phước tại từng xã, chi
hội nghề nghiệp trong toàn tỉnh, tổ
chức các hội thảo để tuyên truyền,
phổ biến rộng rãi, cũng như hỗ trợ
30-50% giá phân bón cho những
hộ dân tiếp tục tham gia mô hình.
Có thể nói, thành công của Dự
án đã khẳng định sự liên kết hiệu
quả giữa nhà quản lý, nhà khoa
lý chất thải rắn gây ô nhiễm môi
học, doanh nghiệp và nông dân.
trường, Dự án còn tận dụng sản
Hiệu quả của Dự án không chỉ
phẩm là chất thải sau xử lý để sản
góp phần giải quyết bài toán về
xuất phân HCVS, đặc biệt là rẻ
kinh tế và môi trường đối với các
hơn so với phân hữu cơ xử lý từ
địa phương vùng sâu, vùng xa còn
than bùn.
nhiều khó khăn mà còn là bước
Công nghệ Hudavil của Dự án đột phá để nông dân và doanh
đã xử lý và tạo ra từ 75 đến 100 nghiệp của tỉnh ứng dụng KH&CN
tấn phân bón HCVS chất lượng vào sản xuất, từng bước tiếp cận
cao, tương đương đã xử lý từ 200 và làm chủ công nghệ hiện đại.
đến 300 tấn bùn thải từ nhà máy
Trong thời gian tới, Bình Phước rất
tinh bột sắn. Bên cạnh đó, Dự án
mong muốn tiếp tục nhận được sự
đã góp phần hạn chế ô nhiễm môi
hỗ trợ, quan tâm, đầu tư của các
trường do chất bùn thải từ nhà
cấp, các ngành, đặc biệt là Bộ
máy sản xuất tinh bột sắn. Đồng
KH&CN để vươn lên thành tỉnh có
thời Dự án đã đưa được tiến bộ
kinh tế phát triển mạnh nhờ ứng
kỹ thuật về sinh học, men vi sinh
dụng KH&CN ?
đến với bà con nông dân vùng
sâu, vùng xa của tỉnh; giúp bà con
tiếp cận công nghệ vi sinh để xử
lý chất thải trong nông nghiệp như
rơm rạ, vỏ trấu, vỏ cà phê, phân
gia súc, gia cầm... Nhờ đó, bà con
vừa có thêm phân HCVS phục vụ
sản xuất, giảm chi phí đầu tư, vừa
được sống trong môi trường sạch
sẽ hơn.
 Khoa họcKhoa
và công nghệ nước ngoài
học và Công nghệ nước ngoài

KH&CN thế giới năm 2022:

những chủ đề đáng chú ý
Cuộc chiến với đại dịch Covid-19 vẫn chưa có hồi kết, thế giới bước vào năm 2022 - năm thứ ba của
đại dịch với nhiều thách thức mới về các biến thể của vi-rút SARS-CoV-2. Cùng với các yêu cầu về phân
bổ hay cải tiến vắc-xin, những vấn đề khác như sự nóng lên toàn cầu, mất đa dạng sinh học, phát triển
vật lý hạt… được dự báo là sẽ thu hút sự quan tâm của giới khoa học toàn cầu. Dưới đây là nhận định
của Tạp chí Nature về những chủ đề đáng chú ý của KH&CN thế giới trong năm nay.

Sự phát triển của các biến thể SARS-CoV-2
Kể từ lần đầu tiên được phát hiện tại Trung Quốc,
vi-rút SARS-CoV-2 đã biến đổi liên tục với hàng
trăm biến thể được cập nhật trên ngân hàng gen thế
giới. Những biến thể như Omicron nhắc nhở chúng
ta rằng, đại dịch Covid-19 sẽ còn tiếp diễn. Chính
vì vậy, cần đảm bảo mọi người dân đều được bình
đẳng trong tiếp cận vắc-xin và sử dụng các biện
pháp y tế cộng đồng.
tới lấp đầy khoảng cách về mức độ bao phủ vắc-xin
trên toàn cầu.
Năm 2022, các nhà nghiên cứu và cơ quan y
tế công cộng sẽ tiếp tục theo dõi sự phát triển của
các biến thể SARS-CoV-2 mới, cũng như những tác
động lâu dài đối với sức khỏe của những người đã
khỏi bệnh. Trong khi đó, một nhóm 26 nhà khoa học
của Tổ chức Y tế thế giới sẽ tiếp tục những nỗ lực
nhằm điều tra nguồn gốc của vi-rút SARS-CoV-2.

Cải tiến vắc-xin

Hiện nay, các quốc gia giàu có đã tiêm vắc-xin
liều tăng cường cho người dân. Tuy nhiên, gần một
nửa dân số thế giới, đặc biệt ở các quốc gia có thu
nhập thấp, vẫn chưa có cơ hội được chủng ngừa.
Một câu hỏi lớn được đặt ra là liệu các công ty dược
phẩm có chấp nhận từ bỏ bằng sáng chế hay có
những động thái khác để vắc-xin có giá cả phải
chăng hơn cho các quốc gia có thu nhập thấp, tiến
Là một trong những công nghệ được chú ý nhất
trong đại dịch Covid-19, công nghệ mRNA được sử
dụng để “hướng dẫn” tế bào tạo bản sao khỏe mạnh
của một protein, hoặc thậm chí chỉ là một phần của
protein để kích hoạt các phản ứng miễn dịch bên
trong cơ thể người. Hai loại vắc-xin ngừa Covid-19
sử dụng công nghệ này gồm Pfizer/BioNTech và
Moderna đã cho thấy hiệu quả cao trong việc ngăn
chặn sự lây nhiễm của vi-rút SARS-CoV-2. Trong
tương lai, công nghệ này có thể cho phép một loại
vắc-xin có khả năng bảo vệ đối với nhiều loại bệnh,
nhờ đó giảm thiểu số mũi tiêm cần thiết.
Trong khi các nhà phát triển vắc-xin hướng sự
quan tâm vào công nghệ mRNA, thì nhiều quan
chức y tế công cộng lại đang hy vọng vào một số
công nghệ tiềm năng khác. Cụ thể là vắc-xin dựa
trên protein, vốn đã được sử dụng trong nhiều thập
kỷ qua để chống lại các bệnh như viêm gan và zona.
Năm 2021, các thử nghiệm lâm sàng của vắc-xin sử
dụng công nghệ này đối với Covid-19 đã cho thấy
nhiều tín hiệu khả quan. Bên cạnh đó, các vắc-xin
thế hệ mới như vắc-xin dựa trên DNA đang mang

51
Số 3 năm 2022
 Khoa học và Công nghệ Nước ngoài
đến nhiều hy vọng vì chi phí sản xuất rẻ hơn vắc-xin
mRNA và không cần bảo quản lạnh. Đây có thể là
sự thay thế tốt hơn cho các quốc gia có thu nhập
thấp. Hy vọng rằng, sự tiến bộ về vắc-xin cũng sẽ
mở rộng với nhiều căn bệnh nguy hiểm như HIV, sốt
rét hay bệnh Lyme.
Sự phát triển của vật lý hạt
Sau nhiều năm ngừng hoạt động và bảo trì, máy
gia tốc hạt lớn LHC (Large Hadron Collider) dự kiến​​
sẽ được khởi động lại tại CERN - phòng thí nghiệm
vật lý hạt châu Âu vào tháng 6/2022. Dự kiến, hai
thí nghiệm chính của máy LHC là ATLAS (một thí
nghiệm vật lý hạt được thiết kế để khai thác toàn bộ
tiềm năng khám phá của LHC, thúc đẩy giới hạn của
kiến thức khoa học) và CMS (một trong hai máy dò
vật lý hạt đa năng lớn với mục tiêu nghiên cứu một
loạt các lĩnh vực vật lý, bao gồm cả việc tìm kiếm
các hạt Higgs, các kích thước bổ sung và các hạt
có thể tạo nên vật chất tối) sẽ được nâng cấp và mở
rộng, bổ sung nhiều thành phần máy dò, nhờ đó sẽ
thu thập được nhiều dữ liệu hơn từ 40 triệu vụ va
chạm proton mỗi giây trong các thí nghiệm.
Máy gia tốc hạt lớn LHC tại CERN (ảnh: CERN).
Cũng trong lĩnh vực vật lý, đầu năm 2022, cơ sở
nghiên cứu các chùm đồng vị hiếm tại Đại học Bang
Michigan (Mỹ) dự kiến sẽ bắt đầu hoạt động với hy
vọng sẽ cung cấp cho các nhà nghiên cứu thêm
hiểu biết về bảng tuần hoàn cũng như các nguyên
tố bên trong nó. Cụ thể, máy gia tốc nhiều giai đoạn
trị giá 730 triệu USD sẽ giúp tổng hợp hàng nghìn
52
Số 3 năm 2022
đồng vị mới của các nguyên tố đã biết, khảo sát cấu
trúc hạt nhân và vật lý đằng sau sao neutron và các
vụ nổ siêu tân tinh.
“Cuộc đua” lên Mặt trăng
Dự kiến, nhiều tàu quỹ đạo và tàu đổ bộ từ các cơ
quan vũ trụ và các công ty tư nhân ​​sẽ lên đường tới
Mặt trăng vào năm 2022.
Tàu đổ bộ Luna 25 của Nga sẽ bắt đầu hành trình lên Mặt
trăng trong năm 2022 (ảnh: Sergei Bobylev/TASS/Getty).
Cụ thể, Cơ quan Hàng không và Vũ trụ Mỹ
(NASA) sẽ phóng tàu quỹ đạo Artemis I trong cuộc
thử nghiệm bước đầu để đưa các phi hành gia quay
trở lại Mặt trăng. Ngoài ra, tàu quỹ đạo CAPSTONE
của hãng này cũng sẽ tiến hành các thí nghiệm để
chuẩn bị xây dựng Gateway - trạm vũ trụ đầu tiên
quay quanh Mặt trăng. Cũng trong năm 2022, sứ
mệnh Mặt trăng thứ ba của Ấn Độ, Chandrayaan-3
(nhiệm vụ lặp lại của Chandrayaan-2 nhưng sẽ
chỉ bao gồm 1 tàu đổ bộ và 1 tàu thám hiểm) sẽ là
nhiệm vụ đầu tiên sử dụng quy trình hạ cánh nhẹ
(không làm hỏng thiết bị phóng). Dự kiến, Nga và
Hàn Quốc cũng sẽ đưa các tàu vũ trụ lên Mặt trăng
trong năm 2022.
Về phía tư nhân, công ty có trụ sở tại Tokyo
(Nhật Bản) đang khởi động tàu đổ bộ Hakuto-R sẽ
mang theo tàu thám hiểm Rashid Moon của các
Tiểu vương quốc Ả-rập Thống nhất lên Mặt trăng.
Bên cạnh đó, hai công ty của Mỹ là Astrobotic
Technology và Intuitive Machines cũng đang chuẩn
bị sẵn sàng tàu thăm dò để mang các thiết bị của
NASA lên Mặt trăng trong năm nay.

Sứ mệnh Sao hỏa và các vì sao
Một sứ mệnh vũ trụ đáng chú ý khác được dự báo
sẽ thu hút nhiều sự quan tâm của cộng đồng khoa
học trong năm 2022 là ExoMars. Sứ mệnh ExoMars
là sự hợp tác giữa Nga và châu Âu nhằm đưa tàu
thám hiểm Rosalind Franklin của Cơ quan Vũ trụ
châu Âu (ESA) đến sao Hỏa để tìm kiếm các dấu
hiệu của sự sống trong quá khứ, nghiên cứu cách
nước và môi trường địa hóa thay đổi, điều tra, theo
dõi khí quyển, tạo tiền đề cho nhiệm vụ mang mẫu
thử quay trở lại Trái đất.
Cũng trong năm 2022, Trung Quốc có kế hoạch
sẽ hoàn thành trạm vũ trụ Tiangong và chuẩn bị hơn
1.000 thí nghiệm tại trạm này, từ quan sát thiên văn
và Trái đất đến nghiên cứu các ảnh hưởng của vi
trọng lực và bức xạ vũ trụ đối với sự phát triển của
vi khuẩn.
Hành động vì khí hậu toàn cầu
Một hồ nước khô cạn ở California do ảnh hưởng của biến
đổi khí hậu (ảnh: Reuters).
Sau thành công của Hội nghị Thượng đỉnh về biến
đổi khí hậu của Liên hợp quốc năm 2021 (COP26)
tại Glasgow (Vương quốc Anh), tháng 11/2022 các
đại biểu từ khắp nơi trên thế giới sẽ hội tụ về Sharm
El-Sheikh (Ai Cập) để tiến hành một vòng đàm
phán nữa của Liên hợp quốc về khí hậu (COP27).
Các quốc gia dự kiến ​​sẽ đưa ra những cam kết về
khí hậu phù hợp với mục tiêu của thỏa thuận Paris
năm 2015 về hạn chế sự nóng lên toàn cầu xuống
dưới 2oC so với nhiệt độ thời kỳ tiền công nghiệp.
Trong thời gian chờ đợi, các nhà khoa học sẽ
giám sát việc phát thải khí nhà kính theo những cam
kết được đưa ra tại COP26, trong đó có lời hứa giảm
sử dụng than và cắt giảm phát thải khí mê-tan.
Khoa học và Công nghệ nước ngoài
Nỗ lực bảo vệ sự đa dạng sinh học
Mất môi trường sống và các yếu tố khác liên
quan đến hoạt động của con người đã khiến khoảng
một triệu loài động, thực vật có nguy cơ tuyệt chủng.
Các quốc gia đang thực hiện một loạt mục tiêu mới
để làm chậm lại sự mất đa dạng sinh học. Các cuộc
đàm phán thuộc Công ước Đa dạng sinh học của
Liên hợp quốc (CBD) đã xây dựng một khung thỏa
thuận quốc tế mới (Mục tiêu AICHI) nhằm ngăn đà
mất mát đa dạng sinh học và suy thoái các hệ sinh
thái - những vấn đề mà giới khoa học cảnh báo là
đang gia tăng và có thể gây ra đợt tuyệt chủng hàng
loạt lần thứ 6.
Các mục tiêu của AICHI (ảnh: InforMEA).
Tại cuộc họp lần thứ 10, Hội nghị các bên tham
gia Công ước CBD đã thông qua Mục tiêu đa dạng
sinh học AICHI cho giai đoạn 2011-2020, bao gồm
5 mục tiêu chiến lược: 1) Giải quyết các nguyên
nhân cơ bản của mất đa dạng sinh học bằng cách
lồng ghép đa dạng sinh học trong chính phủ và xã
hội; 2) Giảm áp lực trực tiếp lên đa dạng sinh học
và thúc đẩy sử dụng bền vững; 3) Cải thiện đa dạng
sinh học bằng cách bảo vệ an toàn các hệ sinh thái,
loài và đa dạng di truyền; 4) Nâng cao lợi ích cho
tất cả mọi người từ các dịch vụ đa dạng sinh học và
hệ sinh thái; 5) Tăng cường thực hiện thông qua lập
kế hoạch có sự tham gia, quản lý kiến thức và nâng
cao năng lực. Tuy nhiên, các mục tiêu này hầu hết
đã không thể hoàn thành theo dự kiến.
Cuộc họp tiếp theo của các thành viên tham gia
Công ước dự định tổ chức vào năm 2020, tuy nhiên,
do diễn biến phức tạp của đại dịch COVID-19, sự
kiện này được lùi lại vào tháng 4-5/2022 tại Côn
Minh (Trung Quốc) ?
BL (lược dịch theo Nature)
53
Số 3 năm 2022
 Khoa học và Công nghệ Nước ngoài
Alpha Fold: Công nghệ của tương lai
Đại học Y khoa Kansai, Osaka, Nhật Bản
Mới đây, DeepMind - một công ty trực thuộc Alphabet Inc.* đã công bố một hệ thống trí tuệ nhân tạo (AI)
mới với tên gọi Alpha Fold 2, có khả năng giải quyết những thách thức lớn về tiên đoán cấu trúc protein.
Bước đột phá này chứng minh khả năng vô hạn của AI trong khoa học và là đòn bẩy cho sự tiến bộ
trong lĩnh vực sinh học hệ thống.
P
rotein là nhân tố thiết
yếu cho sự sống được
hình thành từ các
amino axit, sau đó trải
qua quá trình gấp xoắn để hình
thành cấu trúc 3D phức tạp. Chức
năng của protein phụ thuộc chủ
yếu vào cấu trúc 3D độc đáo của
protein. Tìm hiểu về cấu trúc 3D
của protein chính là một thách
thức lớn trong 50 năm qua của
các nhà khoa học. Trong một
bước tiến mới gần đây, DeepMind
- công ty trực thuộc Alphabet Inc.
đã công bố một hệ thống AI mới
với tên gọi Alpha Fold 2, có khả
năng vượt trội trong việc giải quyết
những thách thức lớn về tiên đoán
cấu trúc protein (hình 1).
Điểm mấu chốt trong chức năng của
protein là gì?
Trong cơ thể người và hầu hết
các sinh vật hiện hữu, protein
được cấu thành từ một chuỗi 20
loại amino axit cơ bản, là đơn vị
cấu thành của nhiều cấu trúc,
enzym và xúc tác cho nhiều phản
ứng hóa học trong cơ thể sinh vật.
Sau khi trải qua quá trình dịch
mã sẽ hình thành chuỗi amino
axit là cấu trúc căn bản nhất trong
*
Công ty mẹ của Google, có định hướng phát
triển sâu về AI.
54
Số 3 năm 2022
Trần Thụy Hương Quỳnh
Hình 1. Alpha Fold có khả năng giải
quyết những thách thức lớn về tiên
đoán cấu trúc protein. Đây cũng được
coi là thành tựu lớn nhất của AI trong
suốt hơn 20 năm qua.
quá trình tổng hợp protein. Sau
đó, chuỗi amino axit này sẽ tiếp
tục hoàn thiện cấu trúc bậc hai
của protein bao gồm xoắn alpha
và gấp beta. Các xoắn alpha và
gấp beta kết hợp tạo thành cấu
trúc bậc ba của protein, bước
tiếp theo, hai hoặc nhiều chuỗi
polypeptit (tiểu đơn vị polypeptit)
sẽ hợp lại thành cấu trúc bậc bốn
(hay còn gọi là cấu trúc oligo -
oligomeric structure). Một oligo
có thể bao gồm hai tiểu đơn vị
giống nhau (homo-oligomer) hay
khác nhau (hetero-oligomer).
Trình tự protein quy định phần
lớn cấu trúc không gian ba chiều
của protein. Tuy nhiên các biến thể
khác nhau trong trình tự này vẫn
có thể tạo ra các cấu trúc không
gian ba chiều tương tự nhau, quy
định các chức năng gần giống
nhau. Xác định cấu trúc không
gian ba chiều của protein có thể
tiết lộ chức năng của protein đó,
hơn nữa còn có thể dựa vào các
mô hình tương đồng để dự đoán
đáng tin cậy về cấu trúc của một
protein mới.
Tại sao cấu trúc 3D của protein lại
quan trọng đến vậy?
Cấu trúc 3D của protein chính
là đặc điểm độc nhất vô nhị:
không có bất kỳ protein nào giống
với protein nào. Điều đó có nghĩa
là mỗi trình tự chuỗi amino axit sẽ
có cấu trúc 3D riêng biệt, đồng
thời cấu trúc 3D của protein cũng
xác định chức năng của protein.
Khi protein có cấu trúc 3D bất
thường nghĩa là chức năng của
protein bất thường, và có nguy
cơ gây bệnh. Cấu trúc 3D của
protein quan trọng đến độ trong
bài phát biểu của nhà hóa học
người Mỹ Christian Anfinsen, khi
ông nhận giải Nobel vào năm
1972 đã nhấn mạnh rằng, theo
lý thuyết, trình tự amino axit của
protein phải xác định đầy đủ cấu
trúc của chính nó. Phát biểu này
đã khơi mào cho một giả thuyết
kéo dài suốt 5 thập kỷ qua về việc
làm sao có thể tính toán cấu trúc
 Khoa học và Công nghệ nước ngoài

3D của protein chỉ dựa trên trình

tự amino axit 1D của chính nó.
Vấn đề ở đây là, theo nghịch lý
Levinthal (ra đời vào năm 1969),
một protein điển hình có tới 10300
cấu hình và hiện tại chúng ta có
khoảng 200 triệu protein, trong số
đó có 170.000 protein đã biết rõ
cấu trúc 3D.
Để khảo sát cấu trúc 3D,
các nhà nghiên cứu đã sử dụng
nhiều phương pháp khác nhau,
trong số đó nổi bật là cộng hưởng
từ hạt nhân (nuclear magnetic
resonance) và tinh thể học tia X Hình 2. Quá trình cải thiện độ chính xác trung bình trong tiên đoán cấu trúc 3D
của Alpha Fold.
(X-ray crystallography). Những
kỹ thuật này, cũng như một số
được xác định gần đây và chưa cố gắng đưa ra giả thiết về các
kỹ thuật mới ngày nay như kính
hề được công bố cấu trúc trên biểu đồ tiềm ẩn (hình 3). Alpha
hiển vi điện tử lạnh (cryo-electron
toàn thế giới. Trong kết quả đánh Fold 2 sử dụng các trình tự có
microscopy) phụ thuộc rất nhiều
giá CASP lần thứ 14, Alpha Fold liên quan về mặt tiến hoá, liên kết
vào quá trình thử - sai, có thể kéo
đã đạt số điểm 92,4 GDT trên nhiều trình tự (multiple sequence
dài nhiều năm và tiêu tốn hàng
tổng số các bài kiểm tra, riêng đối alignment - MSA) và tái trình bày
triệu USD. Ví dụ điển hình như
với bài kiểm cho các protein dạng các cặp amino axit nhằm đưa ra
để xác định cấu trúc 1 protein,
khó, mang tính thách thức nhất, một biểu đồ chuẩn xác nhất.
phương pháp tinh thể học tia
Alpha Fold đã đạt được điểm Alpha Fold trực tiếp tiên đoán
X tiêu tốn 120.000 USD và mất
trung bình là 87 GDT (hình 2). tọa độ 3D của tất cả các nguyên
khoảng 1 năm.
Thành tựu này có ý nghĩa sâu tử nặng cho một protein nhất định,
DeepMind và Alpha Fold 2 sắc, bởi đây là một bước tiến vĩ bằng cách sử dụng trình tự amino
Alpha Fold 2 của DeepMind đại trong sinh học cấu trúc, đồng axit chính và các chuỗi protein
đã giải quyết được vấn đề cốt thời cũng là thành tựu lớn nhất tương đồng làm dữ liệu đầu vào.
lõi trong cấu trúc 3D của protein của AI trong suốt hơn 20 năm Hệ thống mạng lưới Alpha
kéo dài suốt gần 5 thập kỷ qua. qua. Thậm chí nhiều chuyên gia Fold gồm hai phần chính. Đầu
CASP (Critical Assessment of còn cho rằng, Alpha Fold 2 có thể tiên, phần trục của hệ thống xử
Techniques for Protein Structure chạm tới giải Nobel đầu tiên cho lý các tín hiệu đầu vào thông qua
Prediction) là một cuộc thi nhằm chuyên ngành học máy (machine Evoformer (là một khối cấu trúc
đánh giá độ chính xác của các learning). mạng nơron mới gồm các lớp lặp
phương pháp tiên đoán cấu trúc đi lặp lại), tạo thành mảng Nseq
Alpha Fold 2 có điểm gì khác biệt?
3D của protein. Độ chính xác x Nres (Nseq là số chuỗi; Nres
của phương pháp được tính bằng DeepMind đề cập một số điểm là số phần tử dư lượng). Biểu
giá trị khoảng cách tổng phân tử khác biệt căn bản của phiên bản diễn MSA được khởi tạo từ MSA
(Global Distance Test - GDT). Alpha Fold 2 mới nhất, vượt trội thô. Evoformer bao gồm một số
Nói một cách dễ hiểu, GDT là tỷ hơn so với phiên bản cũ, bao lượng các thành phần dựa trên
lệ phần trăm khoảng cách ước gồm một hệ thống mới có tên gọi chủ ý và không chủ ý (attention-
tính của các amino axit so với vị attention-based neural network based and non-attention based
trí chính xác của nó. Các protein system (tạm dịch: hệ thống mạng components), đưa ra giả thiết về
được dùng làm tiêu chuẩn trong neuron dựa trên chủ ý), quá trình các cấu trúc protein cụ thể sớm
cuộc thi đều là những protein mới thử nghiệm từ đầu đến cuối nhằm và liên tục hoàn thiện.

55
Số 3 năm 2022
 Khoa học và Công nghệ Nước ngoài
Hình 3. Cấu trúc của mô hình Alpha Fold 2.
Hình 4. Tiên đoán về cấu trúc các protein trong CASP14. Màu xanh lam biểu hiện
cho chuỗi protein tiên đoán bởi Alpha Fold 2, so với cấu trúc thực biểu thị bằng màu
xanh lá. Các protein lần lượt: B.T1049 (PDB 6Y4F), C.T1056 (PDB 6YJ1), D.T1044
(PDB 6VR4).
Tiếp theo phần trục của hệ
thống là phần mô-đun cấu trúc
để tạo lập cấu trúc 3D dưới dạng
quay vòng và tiến hành dịch mã
cho từng phần còn lại của protein.
Những đổi mới chính trong phần
mạng lưới này cho phép tinh
chỉnh cục bộ cùng lúc các phần
của cấu trúc, phân tích về các
phân tử chuỗi bên không được thể
hiện và định hướng của các phần
tử dư lượng.
Việc cải tiến lặp đi lặp lại toàn
bộ mạng lưới góp phần đáng kể
56
Số 3 năm 2022
Trong tương lai gần, hiểu biết
về chức năng của protein 3D
giúp đào sâu vào các chức năng
chưa rõ của gen mã hóa protein
đó. Đồng thời tìm ra nguyên nhân
gây bệnh do sai sót trong cấu trúc
gấp xoắn của protein. Alpha Fold
2 đưa ra phương pháp mới giúp
thiết kế một protein nhanh chóng
thay thế chức năng của protein
lỗi, từ đó ứng dụng trong y học
điều trị, nông nghiệp (protein diệt
côn trùng, tạo lớp phủ bảo vệ thực
vật khỏi sương giá), tái tạo mô
(qua protein tự lắp ráp), chất bổ
sung (cho sức khỏe và chống lão
hóa) hoặc vật liệu sinh học.
Trong tương lai xa hơn, Alpha
Fold 2 có thể được phát triển để
tiên đoán mối tương tác giữa các
protein và quá trình hình thành
phức hợp protein, mô phỏng vật lý
một cách chính xác các hệ thống
sinh học (ví dụ như mô phỏng tế
bào, cơ quan), vén màn các bí
ẩn trong môi trường sinh học và
nhân tạo.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.vhttps://deepmind.com/blog/
article/alphafold-a-solution-to-a-50-
year-old-grand-challenge-in-biology.
vào cải thiện độ chính xác dù chỉ 2.vhttps://www.deepmind.com/
blog/article/AlphaFold-Using-AI-for-
thêm một thời gian ngắn.
scientific-discovery.
Ứng dụng của Alpha Fold 3.vhttps://pubmed.ncbi.nlm.nih.
gov/20223218/.
Một số ứng dụng hữu ích của
4.vhttps://www.nature.com/articles/
Alpha Fold trong thời điểm hiện
s41586-021-03819-2.
tại có thể bao gồm tiên đoán
một số cấu trúc protein của virut
SARS-CoV-2 (hình 4), bao gồm
protein ORF3a và gần đây nhất
là ORF8. Hai cấu trúc protein này
đã được so sánh với cấu trúc xác
định bằng thực nghiệm và cho kết
quả tin cậy cao.
 công nghệ, sản
Công phẩm
nghệ, và đời
Sản phẩm và Đờisống
sống

Tiềm năng ứng dụng thuốc đông y

trong điều trị các bệnh liên quan đến Covid-19
PGS Nguyễn Văn Kình
Cố vấn cấp cao của Bệnh viện Bạch Mai

Tình hình đại dịch do virus SARS-CoV-2 gây ra đang diễn biến rất phức tạp với sự gia tăng nhanh chóng
số lượng và mức độ nguy hiểm của các biến chủng. Do vậy, bên cạnh việc nghiên cứu và chế tạo vắc
xin, sử dụng thuốc đông y trong hỗ trợ điều trị các bệnh nhân mắc Covid-19 không triệu chứng hoặc có
triệu chứng nhẹ đang chứng minh được những tiềm năng tích cực giúp nâng cao thể trạng sức khỏe và
ổn định tâm lý cho người bệnh.

D
ịch bệnh Covid-19
vẫn đang diễn ra
phức tạp ở nhiều
nước trên thế giới.
Bên cạnh việc sử dụng các thuốc
tây y, nhiều nước đã nghiên cứu
sử dụng thuốc đông y trong chăm
sóc, hỗ trợ và điều trị nhằm cải
thiện các triệu chứng của bệnh
nhân mắc Covid-19. Tại nhiều
quốc gia như Trung Quốc, Thái
Lan, Ấn Độ, các bệnh nhân nhiễm
SARS-CoV-2 được điều trị bằng
y học cổ truyền đã cho thấy nhiều
tín hiệu tích cực trong hỗ trợ giảm
nhẹ triệu chứng và rút ngắn thời
gian điều trị. Bài viết cung cấp
thông tin về chức năng, hoạt tính
sinh học của cây thuốc và các
sản phẩm tự nhiên được sử dụng
để điều trị SARS-CoV-2. Những
hiểu biết về các sản phẩm này có
ý nghĩa trong việc làm giảm các
triệu chứng Covid-19 trong ngắn
hạn và là cơ sở để nghiên cứu
các loại thuốc mới kháng SARS-
CoV-2 về lâu dài.
Tiềm năng sử dụng những hoạt chất
sinh học có trong thuốc đông y điều
trị Covid-19
Điều trị các bệnh nhân mắc
Covid-19 bằng đông y phải dựa
trên các cơ chế sinh học nhằm
ngăn chặn sự xâm nhập của
SARS-CoV-2 vào cơ thể hoặc
ngăn chặn sự nhân lên của
chúng. Theo đó, 24 hợp chất tổng
hợp từ các loại thảo dược được
phân loại theo cơ chế như sau:
1. Các chất ức chế sự xâm
nhập của SARS-CoV-2
Các tác nhân kháng virus từ
thực vật thường ngăn chặn sự
xâm nhập của virus và sự hợp
nhất màng. Các chất ức chế sự
xâm nhập của SARS-CoV-2
được chia thành 3 nhóm: nhóm
thứ nhất bao gồm các chất ức
chế liên kết với receptor (thụ thể)
ACE2; nhóm thứ hai bao gồm các
chất ức chế xâm nhập liên kết với
virus và ngăn virus tương tác với
các thụ thể; và nhóm chất ức chế
thứ ba bao gồm các chất cản trở
những thay đổi cấu trúc, từ đó cản
trở sự dung hợp SARS-CoV-2 với
các tế bào đích. Một chất ức chế
hiệu quả được biết đến là nấm
linh chi (Ganoderma lucidum
(W. Curtis Ex Fr) P. Karst.) chứa
axit ganoderic F, một triterpene
lanostane hoạt động như một
chất ức chế thụ thể ACE2 (IC50
4,7×10-6 M).
2. Lectin - một hoạt chất sinh
học kháng virus mới
Lectin là một loại thuốc sinh
học kháng virus mới do lợi thế
glycosyl hóa độc đáo trên bề
mặt của virus. Đây là một nhóm
protein có hoạt tính nhận dạng
carbohydrate và protein gai
SARS-CoV-2. Một trong những
lectin mạnh nhất kháng SARS-
CoV-2 là lectin thực vật đặc hiệu
mannose được phân lập từ tỏi
tây (Allium porrum L.) với EC50
là 0,45 μg/ml và chỉ số chọn lọc
>222.
N-acetyl lectin đặc hiệu
glucosamine được phân lập từ
cây tầm ma (Urtica dioica L.)
và từ cây thuốc lá (Nicotiana

57
Số 3 năm 2022
 Công nghệ, Sản phẩm và Đời sống
tabacum L.) cũng có hoạt tính
kháng SARS-CoV-2 khá cao với
chỉ số chọn lọc lần lượt là >77 và
>59.
Nhiều lectin từ tảo cũng có hoạt
tính kháng virus. Một chất kháng
virus phổ rộng mạnh - Griffithsin
là một lectin có nguồn gốc từ tảo
đỏ, gồm 121 axit amin liên kết
với các gốc mannose tận cùng
của cấu trúc GlcNAc2 gắn với
asparagine (N) được tìm thấy trên
vỏ của SARS-CoV-2. Griffithsin
được phân lập từ dịch chiết nước
của tảo đỏ được tìm thấy ngoài
khơi bờ biển phía đông của đảo
Chatham, New Zealand, là lectin
12,7-kDa cũng ức chế SARS-
CoV (EC500.048-960 nM) và ức
chế các phân nhóm CoV khác
nhau của gia cầm (EC50 0,032-
0,57 nM), CoV ở bò (EC50 0,057
nM), Puffinosis CoV (EC500,57
nM) và HCoV đột biến với EC50
là 0,16 nM.
3. Các chất ức chế enzyme
protease
Một số virus như Ebola và
SARS-CoV sử dụng cathepsin,
một họ enzyme protease để lây
nhiễm các tế bào vật chủ. Các
chất ức chế cathepsin ngăn chặn
sự xâm nhập của SARS-CoV vào
các tế bào đích. Leupeptin (1),
còn được gọi là N-acetyl-L-leucyl-
L-leucyl-L-argininal, chất ức chế
protease được sản sinh bởi xạ
khuẩn và được phân lập từ một
chủng Streptomyces, cho thấy
các chất ức chế protease như
leupeptin hoạt động với tư cách
là một chất ức chế mạnh sự xâm
nhập của SARS-CoV vào tế bào
vật chủ. Oligopeptide antipain
(2), một chất ức chế trypsin và
papain, được phân lập từ xạ
khuẩn cũng đã chứng minh khả
58
Số 3 năm 2022
năng ức chế sự xâm nhập của
virus SARS-CoV.
4. Các dẫn xuất
Anthraquinone
Emodin (3) là một dẫn xuất
anthraquinone có trong tự
nhiên và là hoạt chất của các
cây thuốc bao gồm đại hoàng
(Rheum palmatum L.), hổ trượng
(Polygonum cuspidatum Siebold
& Zucc.), lô hội (Aloe vera (L.)
Burm.f.), phan tả diệp (Senna
purusifolia L.). Emodin đã ức
chế SARS-CoV-2 thông qua
việc ngăn chặn sự xâm nhập của
virus bằng cách liên kết với các
protein gai và can thiệp vào hoạt
động của SARS-CoV 3CLpro.
Trong các thử nghiệm liên quan
đến SARS-CoV và HCoV-OC43,
Emodin đã ngăn chặn đáng
kể sự tương tác giữa protein
gai SARS-CoV và ACE2 (một
receptor SARS-CoV chức năng),
ức chế kênh ion 3a, và ngừng giải
phóng coronavirus mới. Dữ liệu
thực nghiệm hiện nay cho thấy
việc kết hợp Emodin và thuốc
Toremifene (một chất điều biến
thụ thể estrogen chọn lọc không
steroid thế hệ đầu tiên để điều trị
ung thư vú di căn) cung cấp một
phương pháp điều trị tiềm năng
cho SARS-CoV-2.
5. Triterpenoids và glycoside
Xương rồng (Euphorbia
neriifolia L.) có chứa 22
triterpenoids với hoạt tính kháng
HCoV mạnh.
Saikosaponin đại diện cho một
nhóm các dẫn xuất oleanane,
thường là glucoside, được tìm
thấy trong các cây thuốc thuộc
chi sài hồ (Bupleurum L.) và
huyền sâm (Scrophularia L.).
Saikosaponin A, B2, C và D thể
hiện hoạt tính kháng HCoV-229E
ở nồng độ 0,25-25 μM, với hoạt
tính mạnh nhất được ghi nhận
đối với saikosaponin B2 (4) (IC50
1,7±0,1 μM). Vì saikosaponin B2
ngăn chặn sự gắn kết và thâm
nhập của HCoV-229E, nên nó có
thể là một bước tiến mới cho sự
phát triển của một tác nhân tiềm
năng phòng ngừa sự thâm nhiễm
các bệnh do SARS-CoV-2.
Saikosaponins và glycyrrhizin từ
cây xoan hôi (Toona sinensis)
có tác dụng kháng SARS-CoV-2
mạnh bằng cách ức chế sự xâm
nhập vào tế bào của virus.
Cây cam thảo (Glycyrrhiza
glabra L.) bao gồm triterpenoit
như glycyrrhizin hoặc axit
glycyrrhizic (5) - hoạt tính kháng
virus rất cao và ức chế SARS-
CoV in vitro (EC50 300 μg/ml).
Bên cạnh đó, glycyrrhizin và các
dẫn xuất của nó cũng ức chế sự
nhân lên của SARS-CoV in vitro.
95% chiết xuất methanolic
từ vỏ cây Tripterygium regelii
Sprague & Takeda ức chế đáng
kể hoạt động của SARS-CoV
3CLpro (ức chế >70% ở 30 μg/
ml). Các hợp chất hoạt động
của T. regelii là 4 dẫn xuất
triterpenoid quinone-methide:
celastrol, pritimerin, tingenone và
iguesterin (6) với các giá trị IC50
tương ứng là 10,3, 5,5, 9,9 và 2,6
μM, kháng SARS-CoV 3CLpro.
Hạt của cây dẻ ngựa Nhật
Bản (Aesculus turbinata Blume),
một loại cây thuốc được tìm thấy
ở Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn
Quốc, chứa saponin tự nhiên gọi
là escins, thành phần có tác dụng
diệt virus SARS-CoV-2 mạnh
(EC50 là 6 μM, giá trị chỉ số chọn
lọc là 2,5).

6. Polyphenol và các hợp
chất thơm khác
Nhiều polyphenol tự nhiên
có hoạt tính kháng virus như
myricetin (7) đã được sử dụng
để kháng coronavirus. Các
flavonoid có trong tự nhiên như
quercetin, naringin, hesperetin
và catechin, các polyphenol có
nhiều nhất trong chế độ ăn uống
của chúng ta, thường được tìm
thấy trong trái cây và rau quả
dưới dạng glycoside và đôi khi là
acylglycoside.
Quercetin (8) là một aglycone
có hàm lượng cao trong hành
tây. Hợp chất này có hoạt tính
diệt virus, chống lại các virus có
vỏ bọc như mengovirus, herpes
simplex, parainfluenza loại 3,
pseudorabies và virus Sindbis.
Cây thông (Torreya nucifera
L.) là một cây thuốc cổ truyền ở
châu Á. Dịch chiết etanol của lá
T. nucifera L. có hoạt tính ức chế
SARS-CoV 3CLpro tốt (62% ở
100 μg/ml). Sau quá trình phân
đoạn có định hướng hoạt tính sinh
học của T. nucifera L., biflavone
amentoflavone (9) cho thấy tác
dụng ức chế SARS-CoV 3CLpro
mạnh nhất với IC50 là 8,3 μM.
Jinchai, một viên nang y học cổ
truyền bao gồm các thực vật như
kim ngân hoa (Lonicera japonica),
sài hồ (Bupleurum chinense) và
đảng sâm (Codonopsis pilosula)
có khả năng ngăn chặn sự lây
nhiễm của SARS-CoV-2 bằng
cách làm suy yếu sự hấp thụ của
virus vào tế bào và làm giảm khả
năng lây nhiễm SARS-CoV vào
các mô xung quanh. Hai thành
phần chính của Jinchai bao gồm
axit chlorogenic và baicalin (10).
Trong y học phương đông, vỏ
Công nghệ, Sản phẩm và Đời sống
cây quế (Cinnamomum cassia
L.) đã được sử dụng như một loại
gia vị và là thành phần chính của
các phương thuốc thảo dược chữa
cảm lạnh thông thường, nhiễm
trùng đường tiêu hóa, ung thư,
bệnh tim mạch mãn tính và các
rối loạn phụ khoa. Chiết xuất vỏ
quế có tác dụng kháng virus RNA
và ức chế sự lây nhiễm SARS-
CoV hoang dã in vitro với IC50 là
43 μM. Trong khi tác dụng chống
virus, chống vi khuẩn và chống
ung thư là do các loại tinh dầu
như cinnamaldehyde (11), thì tác
dụng chống viêm của chiết xuất
nước quế là do sự hiện diện của
các polyphenol như flavonoid
và tannin. Các nghiên cứu gắn
kết phân tử cho thấy (11) có thể
ngăn chặn sự gắn kết của SARS-
CoV-2.
Resveratrol stilbenoid (12)
phổ biến rộng rãi trong các loài
thực vật khác nhau bao gồm
nho (Vitis vinifera L.), cây cốt
khí (Polygonum cuspidatum)
và cây việt quất (Vaccinium
macrocarpon). Hợp chất này ức
chế in vitro mạnh đối với SARS-
CoV (ở ≤0,5 mg/ml) và MERS-
CoV (ở ≤62,5 μM) trong vòng 24
giờ sau khi nhiễm bệnh. Đây có
thể là một tác nhân tiềm năng
chống lại các HCoV mới trong
tương lai gần.
7. Các chất ức chế sự nhân
lên của virus SARS-CoV-2
Các chất ức chế chung
được phân lập từ thảo mộc
Astragalusmongholicus Bunge
đã được sử dụng rộng rãi để tăng
cường khả năng miễn dịch kháng
lại virus. Chiết xuất của ngũ gia
bì (Acanthopanax gracilistylus),
rễ cây khổ sâm (Sophora
flavescens aiton), rễ khô của cây
Số 3 năm 2022
địa du (Sanguisorbaofficinalis) và
một cây trong họ hoa tán (Torilis
elata) làm giảm tỷ lệ sao chép in
vitro của SARS-CoV mạnh hơn
so với việc kiểm soát bằng thuốc
ribavirin.
Silvestrol (13), một cyclopenta
benzofuran tự nhiên, được phân
lập từ quả và cành của Aglaia
foveolata Pannell. Ở nồng độ 0,6-
2 μM, hợp chất này ức chế sự
dịch mã mRNA của virus HCoV-
229E với IC50 là 40 nM.
Ouabain (14) còn được gọi là
g-strophanthin, là một chất độc
tim glycoside, tuy nhiên, với liều
lượng thấp hơn, chất này có thể
được sử dụng trong y tế để điều
trị hạ huyết áp và một số chứng
loạn nhịp tim. Ngoài ra, ouabain
làm giảm nồng độ SARS-CoV
và số lượng bản sao SARS-CoV
RNA ở 0-3000 nM.
Andrographolide (15), một
diterpenoid labdane cực kỳ đắng
được phân lập từ xuyên tâm liên
(Andrographis paniculata) là một
chất ức chế tiềm năng đối với
protease chính của Covid-19
(Mpro).
Homoharringtonine (16) đã
được báo cáo là có hoạt tính ức
chế mạnh đối với SARS-CoV-2.
Tylophorine (17), một alkaloid
phenanthraindolizidine, các dẫn
xuất tylophorine đã được xác định
là chất ức chế mạnh in vitro đối
với coronavirus.
8. Các chất ức chế enzyme
chymotrypsin - like protease
Enzyme chymotrypsin - like
protease còn được gọi là protease
chính (Mpro), 3CLpro đóng vai trò
quan trọng trong quá trình nhân
lên của SARS-CoV-2, do đó, đây
59
 Công nghệ, Sản phẩm và Đời sống
là một mục tiêu quan trọng để
phát triển thuốc. Các chất chiết
xuất của cây cẩu tích (Cibotium
barometz L.) cho thấy khả năng
ức chế hoạt động của SARS-CoV
với giá trị IC50 lần lượt là 39 và
44 μg/ml.
Axit tannic, 3-isotheaflavin-
3-gallate và theaflavin-3,3′-
digallate là 3 hợp chất phenolic
từ trà đen, ức chế SARS-CoV
3CLpro với giá trị IC50 tương ứng
là 3,7 và 9,5 μM.
Dịch chiết từ ​​rễ cây đại thanh
diệp (Isatis indigotica Fortune)
thường xuyên được sử dụng
như một phương thuốc trong
đợt bùng phát dịch SARS năm
2002-2003 ở Trung Quốc. Chiết
xuất từ ​​nước của cây thanh đại
(I. indigotica) có hoạt tính kháng
SARS-CoV 3CLpro. Chiết xuất rễ
của I. indigotica chứa indirubin,
indican (indoxyl-β-D-glucoside),
β-sitosterol, γ-sitosterol và
sinigrin (18). Hợp chất (18) là một
loại hợp chất glucosinolate cũng
được tìm thấy trong một số cây
thuộc họ Brassicaceae như cải
Brussels, bông cải xanh và hạt
của cây cải đen (Brassica nigra
(L.) Andrz).
9. Trung hòa và bất hoạt
virus
Echinaforce® là một chế
phẩm tiêu chuẩn hóa được chiết
xuất từ ​​thảo mộc mới thu hoạch
(herba tintura 2580 mg/125 giọt)
và rễ (radix tintura 135 mg/125
giọt) của cây cúc tím (Echinacea
purpurea L.) với dung dịch cồn
65%. Echinaforce® làm giảm
khả năng lây nhiễm và ức chế sự
lây nhiễm HCoV-229E của các tế
bào biểu mô đường hô hấp.
60
Số 3 năm 2022
Sự ức chế tương tự cũng được
quan sát thấy đối với MERS-CoV
khi 10 μg/ml Echinaforce® làm
giảm khả năng lây nhiễm 99,9%
và 50 μg/ml Echinaforce sẽ chặn
hoàn toàn khả năng lây nhiễm.
Kết hợp E. purpurea, vitamin D,
vitamin C và kẽm rất hữu ích trong
việc điều trị cảm lạnh. Bên cạnh
đó, bổ sung vitamin D cũng làm
giảm nguy cơ nhiễm Covid-19 và
tử vong.
10. Các tác nhân điều hòa
miễn dịch
Đặc điểm của bệnh nhân mắc
Covid-19 là sự nhân lên không
kiểm soát của virus và phản ứng
tiền viêm. Các hợp chất điều
hòa miễn dịch tomentins A - E
(19-23), flavonoid geranyl hóa,
được phân lập từ một chi hồng
(Paulownia tomentosa) làm giảm
nồng độ của cytokine tiền viêm
interleukin-1β và yếu tố hoại tử
khối u alpha. Các thuốc bổ sung
này có thể hữu ích trong việc làm
giảm hội chứng viêm đa hệ, còn
được gọi là cơn bão cytokine,
được thấy ở nhiều bệnh nhân
mắc Covid-19.
Các ancaloit bisbenzylisoquinoline
chống viêm và chống ung thư
được phân lập từ Stephania
tetrandra, cụ thể là cepharanthine
(24), fangchinoline và tetrandrine,
hoạt động như chất điều hòa
miễn dịch và ức chế sự biểu hiện
của các protein nucleocapsid và
protein gai HCoV-OC43. Các sản
phẩm tự nhiên có hoạt tính chống
SARS-CoV là thành phần chính
của các chất bổ sung trong chế
độ ăn uống thông thường và do
đó có thể được sử dụng để cải
thiện khả năng miễn dịch của
con người trong các đại dịch như
Covid-19.
11. Tảo biển và bọt biển
Các hợp chất được phân
lập từ tảo nâu Ecklonia cava có
hoạt tính kháng virus mạnh và
có thể được phát triển thành các
loại thuốc điều trị có nguồn gốc
tự nhiên chống lại sự lây nhiễm
SARS-CoV.
Được phân lập từ cá ngừ
đại dương Halimeda, halitunal
là một aldehyde diterpene
mới với hệ thống vòng pyran
cyclopentadieno độc đáo.
Halitunal thể hiện hoạt tính kháng
coronavirus A59 ở chuột in vitro.
Dercitin, một acridine alkaloid
được phân lập từ bọt biển, thuộc
chi Dercitus Grey, cũng cho
thấy khả năng ức chế chủng
coronavirus A59.
Spirulina platensis là một
loại tảo dạng sợi cực nhỏ giàu
protein, vitamin, axit amin thiết
yếu, khoáng chất và các axit béo
thiết yếu như axit γ-linolenic. Nó
được sản xuất thương mại và
được bán như một loại thực phẩm
bổ sung tốt cho sức khỏe trong
các cửa hàng thực phẩm trên
khắp thế giới. Spirulina platensis
(15 g) giúp tăng cường khả năng
miễn dịch và giảm các dấu hiệu
viêm và oxy hóa của bệnh nhân
Covid-19.
Hiện nay, nhiều nước trong
khu vực như Trung Quốc, Ấn Độ,
Thái Lan, Hàn Quốc đã phát triển
nhiều bài thuốc đông y và cho
kết quả thử nghiệm lâm sàng khả
quan. Tại thời điểm này, chúng
ta có thể liệt kê sơ bộ các cây
thuốc có thể dùng để chữa các

bệnh liên quan đến Covid-19 bao
gồm: xạ hương, kim ngân hoa,
xuyên tâm liên, bạc hà, cúc vạn
thọ, húng quế, cam thảo, đinh
hương, bạch đàn, tỏi, nhân sâm,
địa y, gừng, hoắc hương, bạch
truật, xuyên khung, hậu phác,
cát cánh, tía tô, bạch phục linh,
sinh khương, táo tàu, hoang cầm,
hạnh nhân, thanh hao hoa vàng,
liên kiều, diếp cá, đại hoàng, sài
hồ, ma hoàng, quế chi, trạch tả…
Ở Việt Nam, khi đại dịch
Covid-19 bùng phát, cũng đã
xuất hiện nhiều bài thuốc y học cổ
truyền nhằm hỗ trợ điều trị hoặc
điều trị các bệnh nhân Covid-19.
Tuy nhiên cho tới thời điểm này,
chưa có công trình khoa học bài
bản nào được thực hiện. Hy vọng
trong tương lai gần, khi mọi người
thấy rõ những lợi ích thật sự từ
cây thuốc Việt Nam trong điều trị
các bệnh liên quan đến Covid-19,
sẽ có nhiều bài thuốc quý được
nghiên cứu và phát triển.
Định hướng phát triển đông y hỗ trợ
điều trị Covid-19 trong tương lai
Nhiều nghiên cứu trên thế
giới đã chứng minh, những dược
liệu có nguồn gốc thiên nhiên
là nguồn hợp chất tiềm năng để
nghiên cứu và phát triển các loại
thuốc kháng SARS-CoV-2. Phân
tích phát sinh loài của toàn bộ hệ
gen của SARS và SARS-CoV-2
cho thấy rất nhiều điểm tương
đồng, do đó triển vọng về việc
sử dụng các sản phẩm tự nhiên
chống SARS hiện tại để điều trị
Covid-19 là hoàn toàn khả thi.
Việc sử dụng dược liệu làm
thuốc điều trị Covid-19 ngày nay
đã có nhiều thay đổi, người ta
không dựa vào kinh nghiệm cổ
Công nghệ, Sản phẩm và Đời sống
truyền, bắt mạch kê đơn mà dựa 3. M. Asif, et al. (2020), “Covid-19
trên sự sàng lọc phân tử để phát and therapy with essential oils
hiện các hợp chất thiên nhiên có having antiviral, anti-inflammatory,
trong từng dược liệu. Những bài and immunomodulatory properties”,
thuốc đông y để điều trị các bệnh Inflammopharmacology, DOI: 10.1007/
do Covid-19 là sự kết hợp giữa y s10787-020-00744-0.
học hiện đại, sinh học phân tử, di 4. L.A. Baltina, et al. (2015),
truyền học, dược lý học và nhiều
“Glycyrrhizic acid derivatives
ngành khoa học khác. Chính vì
as influenza A/H1N1 virus
vậy, nó vừa mang tính kế thừa, lại
inhibitors”, Bioorg. Med. Chem. Lett.,
vừa mang tính hiện đại. Sự giao
25, pp.1742-1746.
thoa giữa các ngành khoa học đã
thúc đẩy đông y phát triển theo 5. K.H. Chiow, et al. (2016),
một định hướng mới chính xác và “Evaluation of antiviral activities
hiệu quả hơn. of Houttuynia cordata Thunb. extract,
quercetin, quercetrin and cinanserin
Để có được những bài thuốc
on murine coronavirus and dengue
hay, hiệu nghiệm thì việc phát
virus infection”, Asian Pac. J. Trop.
hiện, bảo tồn các dược liệu quý là
Med., 9(1), pp.1-7.
điều cần thiết. Bên cạnh việc khai
thác các nguồn dược liệu hiện 6. O. Engler, et al. (2017),
hữu, chúng ta cũng cần phải có “Neutralizing activity of Echinacea
kế hoạch nuôi trồng và bảo tồn purpurea on coronaviruses including
các nguồn dược liệu quý. highly pathogenic Middle-East-
Respiratory Syndrome Virus (MERS-
Đi đôi với các bài thuốc đương
CoV)”, Planta Med. Int. Open., 4(1),
đại, chúng ta cũng cần sưu tầm,
DOI: 10.1055/s-0037-1608557.
bảo tồn các bài thuốc dân gian
của dân tộc để phát huy hết tiềm 7. K.H. Kim, et al. (2017),
năng của thuốc đông y. Các cơ “Middle-East-Respiratory Syndrome
sở nghiên cứu đông y cần hiện Coronavirus (MERS-CoV) outbreak
đại hóa mô hình nghiên cứu để in South Korea, 2015: epidemiology,
đáp ứng nhu cầu sử dụng thuốc characteristics and public health
đông y của người dân. Việc kết implications”, J. Hosp. Infect., 95,
hợp đông - tây y linh hoạt sẽ đem pp.207-213.
lại những lợi ích to lớn cho sức
8. W. Zhuang, et al. (2020), “Chinese
khỏe cộng đồng ?
patent medicines in the treatment of
TÀI LIỆU THAM KHẢO coronavirus disease 2019 (Covid-19)
in China”, Front. Pharmacol., 11(1066),
1. P.I. Andersen, et al. (2020),
“Discovery and development of safe- DOI: 10.3389/fphar.2020.01066.
in-man broad-spectrum antiviral
agents”, Int. J. Infect. Dis., 93, pp.268-
276.
2. P.I. Andersen, et al. (2019),
“Novel antiviral activities of obatoclax,
emetine, niclosamide, brequinar, and
homoharringtonine”, Viruses, 11,
DOI: 10.3390/v11100964.
61
Số 3 năm 2022
 Công nghệ, Sản phẩm và Đời sống

Sức khỏe tâm thần trong bối cảnh Covid-19

Đại dịch Covid-19 đã tồn tại hơn 2 năm. Những di chứng của Covid-19 liên quan đến thần kinh, bao gồm
các tác động trực tiếp và gián tiếp đã được ghi nhận. Các triệu chứng thần kinh cấp tính như viêm thần
kinh, suy giảm nhận thức, mất khứu giác và tai biến mạch máu não là những ảnh hưởng trực tiếp rất
phổ biến ở những người bị nhiễm SARS-CoV-2. Căng thẳng liên quan đến công việc, bế tắc trong cuộc
sống, cách ly xã hội… ảnh hưởng lên sức khỏe tâm thần của rất nhiều người, ở bất kỳ lứa tuổi nào. Đây
là những kết quả nghiên cứu chính được công bố trên Brain Research Bulletin, số 176 (tháng 11/2021).
Kết quả nghiên cứu này có thể giúp các nhà hoạch định chính sách thiết lập một số kế hoạch hành động
để giảm thiểu tình trạng hỗn loạn về sức khỏe tâm thần trong thời kỳ đại dịch.
SARS-CoV-2 tác động trực tiếp đến hệ cách sử dụng các chất hữu cơ trong vẫn chưa rõ nguyên nhân thực sự
thần kinh trung ương não người, các nhà khoa học phát đằng sau các rối loạn tâm thần là do
hiện thấy SARS-CoV-2 có thể lây bản thân virus hay do việc điều trị
Sự xâm nhập của virus SARS- nhiễm trong các chất hữu cơ trong bằng thuốc kháng virus. Nhưng dù là
CoV-2 đến hệ thống thần kinh trung não người nhờ men chuyển giao lý do gì, những người sống sót sau
ương xảy ra ngay sau khi bị nhiễm angiotensin 2 (ACE2), gây chết đáng Covid-19 cho biết họ đang trải qua
trùng, sau đó là hiện tượng thoát khỏi kể cho tế bào thần kinh. Nghiên cứu một loạt tác động lâu dài, bao gồm
hệ thống miễn dịch đáp ứng. Khi xâm còn phát hiện ra kháng thể chống lo lắng, trầm cảm, lú lẫn và các triệu
nhập vào hệ thần kinh trung ương, virus có trong dịch não tủy của một chứng ít phổ biến hơn như tăng áp
virus lây lan trong não và tế bào thần bệnh nhân mắc Covid-19 biểu hiện lực não, ảo giác khứu giác, hay cáu
kinh, gây rối loạn chức năng và thoái các triệu chứng thần kinh cấp tính. gắt và rối loạn giấc ngủ.
hóa thần kinh. Các báo cáo từ Vũ
Hán (Trung Quốc) cho thấy các biểu Bên cạnh đó, sự xâm nhập vào Sự bùng phát dịch bệnh khá bất
hiện thần kinh của Covid-19 rất phổ tế bào lympho T gây độc được phát ngờ dẫn tới tình trạng mà các nhà
biến (36,4% bệnh nhân). Các triệu hiện đặc biệt rõ ở tiểu não, thân não tâm lý học vẫn gọi là đại dịch kép.
chứng này bao gồm sự tăng lên của (tủy sống) và tập trung chủ yếu xung Trong khi các nhà khoa học, nhân
nguy cơ mắc các bệnh mạch máu quanh vùng mạch. Mặc dù những viên y tế tuyến đầu đang đấu tranh
não cấp tính và nguy cơ suy giảm ý mẫu này được tìm thấy sau khi khám để ngăn chặn dịch bệnh thì bản thân
thức ở những bệnh nhân nặng, phổ nghiệm tử thi, nhưng chúng cũng các phương pháp ngăn chặn và cách
biến nhất là rối loạn chức năng khứu cung cấp cái nhìn sâu sắc về bệnh ly cũng làm tăng các nguy cơ đối với
giác và vị giác, đau cơ và đau đầu. học thần kinh do SARS-CoV-2 gây tình trạng sức khỏe tâm thần của con
ra. Điều thú vị là, mặc dù virus thi người. Những thảm kịch, đặc biệt là
Các triệu chứng ít phổ biến hơn bao
thoảng vẫn được tìm thấy ở dịch não những thảm kịch có liên quan đến đại
gồm chóng mặt, buồn nôn và nôn,
tủy, nhưng lại không được phát hiện dịch liên tục được đưa tin làm gia tăng
suy giảm ý thức; một số trường bị
ở hầu hết các bệnh nhân có biến sự lo lắng và sợ hãi của người dân.
viêm não và đột quỵ do thiếu máu
chứng thần kinh, điều này cho thấy Các yếu tố gây căng thẳng của đại
cục bộ, dẫn đến thiếu oxy, làm tổn
tín hiệu về sự xâm lấn thần kinh dọc dịch như sự nhiễm bệnh, khó khăn
thương não vĩnh viễn nếu máu không
theo các dây thần kinh sọ qua vận kinh tế, bị sa thải, sự kỳ thị hay hạn
lưu thông trở lại.
chuyển ngược dòng. chế do kiểm dịch có thể biểu hiện
Ngoài tình trạng thiếu oxy, nhiều thành triệu chứng hoặc làm trầm trọng
bằng chứng cho thấy vius SARS- Ảnh hưởng của đại dịch Covid-19 đến sức
hơn các kết quả bất lợi cho sức khỏe
CoV-2 cũng có thể xâm nhập vào khỏe tâm thần
tâm thần. Ngoài lo lắng và sợ hãi,
thần kinh trung ương, đặc biệt là Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng, các hậu quả còn có thể là trầm cảm,
ở thùy trán và hành não, thùy sau. đại dịch Covid-19 có liên quan đến rối căng thẳng, đau buồn, tự tử, cảm giác
Trong một nghiên cứu kiểm tra khả loạn thể chất và ảnh hưởng đến sức cô đơn và các yếu tố kích thích tình
năng lây nhiễm của SARS-CoV-2 khỏe tâm thần của con người. Đối với trạng rối loạn ăn uống, rối loạn ám
trong mô thần kinh trung ương bằng những người nhiễm SARS-CoV-2, ảnh cưỡng chế và sang chấn tâm lý.

62
Số 3 năm 2022

Tác động lâu dài (sau khi khỏi Covid-19) bao gồm lo lắng, trầm cảm, lú lẫn và
các triệu chứng ít phổ biến hơn như tăng áp lực não, ảo giác khứu giác, hay
cáu gắt và rối loạn giấc ngủ.
Trẻ em là nhân tố đại diện đặc thù
cho các tác động của việc cách ly. Sự
hiểu biết và thái độ của một đứa trẻ
đối với sự cách ly xã hội phụ thuộc vào
kiến thức của cha mẹ các em về tầm
quan trọng của sức khỏe cộng đồng.
Cách ly và giãn cách xã hội có thể có
những tác động gây bất lợi cho các
chức năng tâm thần không điển hình
ở trẻ. Nhiều cơ sở giáo dục sử dụng
phương pháp học tập từ xa như một
chiến thuật để giảm thiểu sự lây lan
của Covid-19 dẫn đến sự giảm hoặc
thiếu tương tác xã hội với bạn bè,
giảm các hoạt động ngoại khóa, do
đó cản trở sự phát triển xã hội của trẻ.
Đại dịch Covid-19 có tác động
lên sức khỏe tâm thần không chỉ của
trẻ em mà còn của gia đình. Tháng
6/2020, một cuộc khảo sát về người
trưởng thành ở Hoa Kỳ cho thấy số
lượng các vấn đề về sức khỏe tâm
thần tăng cao, trong đó có 10,7% số
người được hỏi cho biết họ có ý định
tự tử trong 30 ngày qua, 13,3% bắt
đầu hoặc tăng cường sử dụng chất
kích thích để đối phó với sự căng
thẳng trong đại dịch, 30,9% cho biết
họ có các triệu chứng của rối loạn lo
âu hoặc trầm cảm và 40,9% trải qua
một số tình trạng sức khỏe tâm thần
hoặc hành vi tiêu cực. Mối quan hệ
cha mẹ - con cái cũng bị ảnh hưởng
đáng kể bởi bệnh tâm thần và tình
trạng lạm dụng chất kích thích làm
gia tăng các vấn đề sức khỏe tâm
thần ở trẻ. Trong thời kỳ suy thoái
kinh tế, số trường hợp lạm dụng trẻ
em ngày càng nhiều, bao gồm bạo
lực thể chất, tình cảm, tình dục, suy
dinh dưỡng và đều liên quan đến tỷ lệ
tử vong cao ở trẻ.
Giảm thiểu tác nhân gây căng thẳng tâm
lý do đại dịch Covid-19 gây ra
Với sự gia tăng toàn cầu về nguy
cơ gây căng thẳng tâm lý, các chiến
lược đối phó và các biện pháp can
thiệp nhằm giảm thiểu các triệu
chứng sức khỏe tâm thần trong đại
dịch Covid-19 đã được đề xuất. Đối
với trẻ em, điều cần thiết là khuyến
khích các hành vi lành mạnh để thiết
lập và duy trì cấu trúc cũng như hạnh
phúc của gia đình. Tình trạng sức
khỏe tâm thần của cha mẹ hay người
chăm sóc có thể ảnh hưởng đáng kể
đến sức khỏe tâm thần của trẻ em
và ngược lại. Những đề xuất này bao
gồm tập thể dục thường xuyên, thực
hiện chế độ ăn uống cân bằng, tránh
xa rượu và ma túy, ngủ đủ giấc và
phân chia thời gian nghỉ hợp lý khi
đọc sách, xem và nghe tin tức về đại
dịch.
Các trường học và cơ sở chăm sóc
sức khỏe có thể áp dụng các hướng
dẫn sơ cứu tâm lý (Psychological
First Aid - PFA) để giúp giảm bớt tình
trạng stress cấp tính và cung cấp cơ
sở để đánh giá nhu cầu chăm sóc
tâm thần nâng cao ở trẻ. Những rào
cản trong tìm kiếm điều trị tâm lý có
thể là sự kỳ thị, thời gian, sự thuận
tiện và tài chính. Kỳ thị có thể được
phân loại dựa trên yếu tố chủng tộc/
dân tộc/tôn giáo, khuynh hướng tình
dục, khuynh hướng di truyền hoặc
trình độ hiểu biết về sức khỏe tâm
thần. Ở cấp độ đại học, ngày càng có
Số 3 năm 2022
nhiều sinh viên có sức khỏe tâm thần
xuống dốc và trầm cảm.
Một đánh giá gần đây đã đề xuất
rằng các can thiệp sức khỏe tâm thần
kỹ thuật số nên được cung cấp qua
các nền tảng di động hoặc web để
người dân dễ tiếp cận. Do đại dịch
Covid-19, hầu hết mọi người đang
làm việc tại nhà hoặc đang trong khu
vực cách ly, các can thiệp sức khỏe
tâm thần kỹ thuật số có thể đem lại
hiệu quả tốt hơn cho mọi người. Một
nghiên cứu gần đây nhằm tìm hiểu
ý định sử dụng các biện pháp can
thiệp sức khỏe từ xa (Telehealth)
trong một nhóm dân số người Tây
Ban Nha chưa được tiếp cận với dịch
vụ tâm lý chỉ ra rằng, 78,9% người
tham gia mong muốn sử dụng dịch
vụ, mặc dù 90,6% trong số này chưa
bao giờ nghe nói về dịch vụ này trước
đó. Telehealth giúp thu hẹp khoảng
cách giữa khả năng tiếp cận các dịch
vụ chăm sóc sức khỏe với giá cả phải
chăng, đặc biệt là những người nước
ngoài, được chăm sóc tâm thần bằng
ngôn ngữ mẹ đẻ mà không cần thông
dịch viên.
Một điều thú vị là mối quan hệ
giữa người và vật nuôi trong đại
dịch. Một nghiên cứu ở Vương quốc
Anh khảo sát 5.926 hộ gia đình đã
báo cáo rằng, những gia đình có sở
hữu động vật nuôi có mức giảm sút
về sức khỏe tâm thần và cảm giác
cô đơn ít hơn so với các hộ gia đình
khác. Kết quả từ nghiên cứu này cho
thấy vật nuôi có thể giúp cải thiện
sức khỏe tâm thần có liên quan đến
Covid-19. Bên cạnh đó, các cuộc gọi
video cũng được đề xuất để làm giảm
sự cô lập xã hội và cảm giác cô đơn ở
người cao tuổi, mặc dù hiệu quả của
phương pháp này vẫn chưa rõ ràng ?
Đào Thị Hải Yến
(lược dịch từ Brain Research
Bulletin)
63
 Công nghệ, Sản phẩm và Đời sống
Sách mới của nhà xuất bản khoa học và kỹ thuật
Hai nhà máy thủy điện ngầm của Việt Nam
“H ai nhà máy thủy điện
ngầm của Việt Nam” là
công trình chuyên khảo đầu tiên
bằng tiếng Nga về những thành tựu
của các chuyên gia, cán bộ và công
nhân năng lượng Việt Nam. Cuốn
sách khái quát kinh nghiệm nhiều
năm xây dựng hai nhà máy thủy
điện ngầm ở Việt Nam với sự giúp
đỡ về kỹ thuật của các cơ quan
thiết kế, viện nghiên cứu khoa học,
xí nghiệp và chuyên gia Nga. Trong
đó, các vấn đề kỹ thuật trong thời
kỳ xây dựng, các giải pháp về bố trí
hạng mục đầu mối thủy lực, hoàn
thiện kết cấu công trình chính và
những phương pháp thi công giúp
rút ngắn đáng kể thời gian và giảm
giá thành xây dựng đã được trình
bày rất chi tiết. Không chỉ tổng kết
Sổ tay Thương mại hóa+
Đ ể hỗ trợ Việt Nam tiến đến gần
hơn các mục tiêu và cam kết
phát triển bền vững, "Sổ tay Thương
mại hoá+" nâng cao tác động tích
cực của nghiên cứu khoa học và phát
64
Số 3 năm 2022
cụ thể những dạng công việc thực
tế triển khai tại công trường, cuốn
sách còn đề cập đến những khía
cạnh xã hội, thể hiện tình hữu nghị,
triển công nghệ thông qua con đường
thương mại hoá được biên soạn dưới
sự phối hợp của Cục Phát triển Thị
trường và Doanh nghiệp Khoa học
và Công nghệ (NATEC) - chịu trách
nhiệm chủ trì Chương trình Thương
mại hoá Quốc gia của Việt Nam,
Tổ chức Nghiên cứu Khoa học và
Công nghiệp Khối thịnh vượng chung
(CSIRO) - cơ quan nghiên cứu ứng
dụng quốc gia Úc, và Tập đoàn IIG -
chuyên về thương mại hoá và đổi mới
sáng tạo của Úc.
“Sổ tay Thương mại hóa+” là một
tài liệu hướng dẫn, hỗ trợ các nhà
khoa học, viện nghiên cứu, trường đại
học và những bên liên quan nhanh
chóng đưa các kết quả nghiên cứu,
tài sản trí tuệ vào sản xuất, kinh
doanh, góp phần tạo động lực mới để
phát triển kinh tế dựa vào khoa học,
công nghệ và đổi mới sáng tạo.
Được xây dựng dựa trên các
nguyên tắc cơ bản với trọng tâm phát
tình đoàn kết cao cả của hai dân
tộc Liên Xô - Việt Nam.
Nội dung cô đọng trong hơn
400 trang sách là những bài học
vô cùng quý báu cho những ai làm
việc liên quan tới thiết kế, xây dựng
và vận hành nhà máy thủy điện.
Đồng thời, cuốn sách này cũng là
nguồn tài liệu thực tiễn bổ sung
những nguyên lý cơ bản trong xây
dựng đập đất đá và công trình tuyến
năng lượng ngầm cho các kỹ sư
thiết kế công trình thủy điện, giáo
viên và sinh viên các trường đại học
có liên quan tới xây dựng thủy điện
nói chung và xây dựng các công
trình thủy điện ngầm nói riêng ?
triển bền vững, cuốn Sổ tay không chỉ
hướng đến kết quả kinh tế (lợi nhuận)
mà còn tính đến cả yếu tố xã hội (con
người) và môi trường. Các nguyên tắc
này được mô tả rõ ngay từ bước đầu
tiên của tiến trình Thương mại hóa+
và được lồng ghép trong các bước
của Sổ tay, nhằm nâng cao nhận thức
cho người sử dụng.
Nhằm đảm bảo Sổ tay mang tính
thực tế, ứng dụng cao, và phù hợp
với bối cảnh Việt Nam, các quy trình,
công cụ, biểu mẫu, bí quyết và các ví
dụ điển hình trong Sổ tay được xây
dựng dựa trên thực tế triển khai các
dự án khoa học và thương mại hóa kết
quả nghiên cứu thuộc chương trình
Aus4Innovation, với sự hợp tác của
NATEC, các chuyên gia thương mại
hóa thuộc Trường Đại học Cần Thơ
(CTU), Viện Hàn lâm Khoa học và
Công nghệ Việt Nam (VAST) và Học
viện Nông nghiệp Việt Nam (VNUA) ?