रॉबी िडिस हा शोध

आिण बोध :१:

रं जन रघव
ु ीर इंदम
ु ती जोशी
माझी भिू मका िनबंधािवषयी
रॉबीना मी प्रथम १९९४/१९९५म ये भेटलो. कारण होते शासकीय मद्र
ु ण सं थेचे िडझाईन सत्र मी व
दीपक घारे नी आयोिजत केले होते व या किरता यांचा सहभाग अपेिक्षत होता. तो होऊ शकला
नाही पण मुलाखत मात्र िदली जी दपर्ण या सं थे या अंकात छापून आज चांगला द तेवज
ठरली. यां या अिल तते या वभावामळ
ु े आमचा संवाद तेथेच थांबला. यापव
ू ीर् रॉबी िडिस हा
आटर् कूल या थापने या समारं भाला माझे वडील कै. प्रा. र. प्र. जोशी, बीवायपी चे दादा पा ये
आिण यांचा मल
ु गा िवजय पा ये असे आ ही सवर्जण यां या मोटारीतन
ू वसईस १९८२म ये
धावती भेट घेतली होती.
यांवेळेस प्र यक्ष मी भेटू शकलो नाही. यानंतर मी “कॅग” (पूवीर्ची कमिशर्यल व आताची
क यिु नकेशन आ र्स िग ड) या किमटीवर असताना आ ही यांना २०११म ये “हॉल ऑफ फेम”
हा अ यंत मनाचा स मान दे ऊन स कार केला. यािनिम ाने प्रथमच रॉबीनचे काही काम प्रदिशर्त
कर या या िनिम ाने मला पिरिचत झाले. आमचे सहकारी सिचन पुथ्रानं यांनी यांचे ि हडीओ
शट
ु ींग केले पण दद
ु वाने यां या त येतीमळ
ु े काही िवशेष िवचार िमळाले नाहीत.
यानंतर िववेक सा तािहक, िहंद ु तान प्रकाशन िनिमर्त “िश पकार चिरत्रकोश- यकला खंड हा
िचत्रकार सह
ु ास बहुळकर आिण दीपक घारे प्रिस ध कलासमीक्षक संपािदत कला खंडात मी
प्रथमच मांडीत असले या उपयोिजत िचत्रकला िवभाग अकर्िचत्रकार वसंत सवर्टेन सह संपादन
करताना कोशा या आकृतीबधात रॉबी िडिस हानची मािहती पत्र यवहारा वारे िमळून मांडली. ते
करीत असताना यां या िवषयी कुतह
ू ल वाढले कारण मािहती काटे कोर प धतीने मांडणे आव यक
होते. यात काही िठकाणी रॉबी न याने भेटले व काही िठकाणी अजन
ू अनु रीत रािहले.
९ माचर् २०१४ ला यांचा वसईतील स काराला मी यां या िवषयी लोकांना मािहती सांगावी असे
रॉबीनीच माझे नावं सुचव याने सप्र
ु िस ध मराठी लेिखका सौ. वीणा गवाणकर फोन केला व
यानुसार यांचे पुतणे िच मय गावांणकारनी पुढील यव था केली. मा या किरता हा सव
ु णर् क्षण
होता. कारण या िनिम ाने रॉबीनचे योगदान अ यास यास िमळणार होते. सौ. वीणा गवाणकरानी
स कारानंतर मला प्र न केला यां या िवषयी मला िचत्रकार हणन
ू जागितक थरावरचे योगदान
समजन
ू सांगावे.
येथून आ हा तीघांचा मी, रॉबी आिण सौ. वीणा गवाणकर व काही वेळा आिकर्टे क्ट सी.वी.
गवाणकर सौ. वीणा गवाणकरांचे पती असे एकत्र चचार्/िवचार मंथन करीत आलो. आजपयर्ंत
रॉबीनची ए हडी दीघर् मल
ु ाखत विनमिु द्रत कर याचे मो ठ काम सौ. वीणा गवाणकरानी केले व
यांतून योगदांनाचा आलेख...पुढील पानावर...
मागील पानाव न...पिरचया मक पु तकं पाने िचत्रकार/लेखक मनोज आचायर्
यावा अशी इचछा यांनी यक्त केली. हा माझा भाऊ दे िखल यात सामील झाला.
गेले दीड वषर्भर मी व सौ. वीणा गवाणकर आज मी येथे मांडत असलेला हा िनबंध माझ
शोध घेत आहोत आिण लक्षात आले िक काही प्र न अजन
ू न सट
ु लेले घेऊन मांडत
रॉबी सवार्ंनाच अजन
ू अपिरिचत आहे त. आहे . काही न सट
ु लेले प्र न असन
ू दे खील रॉबी
मी या किरता माझे दोन िमत्र दीपक घारे खूप अप्रकािशत अपिरिचतच राहतात व यांचा
प्रिस ध कलासमीक्षक आिण सन
ु ील महािडक यरु ोप,य.ु के.इटलीतील िस दह त उपयोिजत
आज या भारतीय थरावरील जािहरात व िचत्रकार हणन
ू आप या संधभार्त शोध नवी
िडझाईन क्षेत्रातील नावजलेले यिक्तम व सकारा मक अ यासपण
ू र् िदशादे णारा असेल िह
यांना सहभागी क न घेतले. यात उदे श मा या संशोधनाची सकार मक बाज.ू
एकच होता मा या कडून सौ. वीणा
गवाणकराना योग्यती मािहती तपासन
ू दे णे.

मला प्रथम १९६०म ये व १९६७म ये प्रकिशत

“िश पांजली” या जे.जे. उपयोिजत कला सं थे या
अंकातून रॉबी िडिस हा पिरिचत झाले.
रॉबीसरां या कामाची या ती समजावून घे यासाठी खालीलप्रमाणे िवचार केला असताना

िमळालेली उ रं ...

१. िडझाईन ची याख्या: मूळ फ्रच भाषेतील श दात िचत्र-रे खाटणे असा आहे .

*Design a crash course, Paul Clark & Julian Freeman, silver books, Published in 2003. या िचत्र रे खाटणातून नवा िवचार व व तू िनिमर्तीचा मागर्

िमळतो. मला मल
ु ाखतीतन
ू वरीलप्रमाणे समाधानकारक उ र िमळाले नाही.

२. या क्षेत्रात काम कर यार्याना “ईनो हे टोअसर्, “िडझाईनअसर्” अथवा “प्रॉ लेम सो हसर्” असे हटले जाते. याबाबत आमचे

एकमत झाले.

३. या कामाची या ती रॉबीसरां या बाबत, यांचे िचत्र रे खाटण कौश य, सज

ृ नशीलता, किवचार प टता, संक पन व या या उपयोिज वाची

या ती आजपयर्ंत या कामातून िस ध झालेली. याबाबत आमचे एकमत झाले. परं तु िमळालेले यांचे एकूण

सािह य पाहताना सज
ृ नशीलता, किवचार प टता, संक पन व या या उपयोिज वाची या ती

आजपयर्ंत या कामातून िस ध झालेली पूणप

र् णे उमजन
ू घेता आली नाही यांचे वय व कौटुंिबक

घटना तसेच २०१४ची िह भेट खूप उिशराने होती.

४. जािहरात कला, िडझाईन क्षेत्रातील काम, दो हीतील फरकाची या या मनातील प टता. यां या मनात आहे पण ती पुरेशी

प ट होत नाही.

५. उ योजग वा या यां या अनुभवातून िनमार्ण झाले या क पना यात भारतीय व युरोिपय कामाचा याचा आलेख लक्षात घ्यावा लागेल

प्र यक्ष कामा या नमु यातून पाहणे. यां या मनातील ठोसपणे प्र यक्ष नमु यां वारे दाखवता येत नाही. परं तु

यांचे प्रकािशत लेखं व काही काम तसेच पत्र यवहार मात्र यांचा अिधकार/गण
ु व ा िस ध करतो.

७. महारा ट्र रा या या १९७०म ये याकला िशक्षणा या पन

ु रर्चनेत याचा सहभाग िकती होता व इतर िठकाण या याकला िशक्षणा या

पुनरर्चनेत यां या युरोिपय कामाचा उपयोग आज या जागितकीकरणा या संदभार्त काय झाला ? असे अनेक मूलभूत प्र नांची उ रे शोधावी

लागतील. ती दद
ु वाने खूप अ प टता दाखवते. मला इ.स. २००० या काळात िमळालेला

जागितकीकरणा या प्रिक्रयेतील कलािशक्षणाचा अनुभव मी या याशी जोड याचा प्रय न केला परं तु

तो अपरु ाच रािहला. ते १९७०म ये काळा या पढ

ु े होते, परं तु इ.स. २००० या जागितकीकरणा या

प्रिक्रयेत यां या ज्ञानाचा उपयोग आज करता येत नाही. तरी पुढील पानांवर मी तो शोध या या

प्रय न कर याचे ठरवले आहे .

मी केलेले कलािशक्षणातील प्रयोग व यांचा रॉबीन या जागितक ग्रािफक िडझाईन कायार्शी
असलेला मला उमजलेला संबध/संधभर्... रं जन रघुवीर इंदम
ु ती जोशी

A) क कले या मल
ु भत
ू घटकांचे न या संगणकीय प्रणालीतन
ू क िवचार क्षमता िवकिसत करणे जामळ
ु े
िन वळ ऑपरे टर न बनता उपयक्
ु ततेने याचा वापर होईल. कलेची संवद
े ना न घालवता कलािव याथीर्
याचा उपयोग क शकतील. मख्
ु य उ दे श संगणकीय क्लासेस करीत असलेली आटर् ची फसगत
थांबवणे. इ.स.१९९९/२००० म ये ठाणे कूल ऑफ आटर् ने प्रायोिजत केलेला १० मिह याचा कोसर्
B) िह संक पना मद्र
ु ण यवसायातील िचत्रकार नसले या परं तु िचत्र व अक्षरे छाप यायोग्य करणारे मद्र
ु क
यां यात स दयर् जाणीवा िवकिसत हा यात या तुने िशक्षण प धती मी व दीपक घारे नी सतत दोन
वष चचार् सत्र व वकर्शॉपस वारा िवकिसत केली. याचे दपर्ण या सं थे या अंकातून लेखा वारे ग्रिथत
केले.
C) िचत्रकार बाबुराव सडवेलकर हे १९७७म ये महारा ट्र रा य-कलासंचालक असताना यांनी १९७०म ये
न यानेच बदलेला महारा ट्र रा य कला िशक्षण अ यासक्रमाचे मू यमापन कर याचे ठरवले यात
“कॅलीग्राफी” िह फाईन आटर् व अॅपलाइड आटर् अ या दो हीत सवर् समावेशक प धतीने िशकवावी असे
ठरले. यानुसार मी हा िवषय इन फोमर्ल व फोमर्ल प धतीने िशकून दो हीस उपयुक्त केला. यामळ
ु े
सुंदर रे षा, अक्षर व अक्षर रचना संक पन असा िवकासक्रम मांडला. हा मह वाचा व तुिन ठ बदल
ते हापासून संपूणर् महारा ट्रात आजपयर्ंत अमंलात आहे .
D) माझी इ.स. २००० ते इ.स. २००३ िह तीन वष जागितक ग्रािफक िडझाईन कलािशक्षण प धतीने
राबिव यात गेली. मुंबईत हे प्रथमच घडत होते. मुक्तं अथर् यव थेचे फायदे मी प्र यक्ष अनुभवत होतो.
इ.स. १९७२ या सर जे.जे. उपयोिजत कला सं थे या फेलोिशप पासूनचा माझा कला िशक्षक अनुभव
पु हा न याने वया या प नाशीत अनुभवीत होतो. ि हगन अॅ ड लीग हे यु.के.चे कॉलेज जे खरतर
िन वळ रोजगार-िभमुख िशक्षणावर भर दे णारे , पण लोकाना ते इंग्लंडचे हणून आकषर्ण, यामुळे या
कोसर्चे िस याबस यानुसार आखलेले. िब्रटीश – बाहाउस िम ण.
E) हे कॉलेज कॅनडा दे शातील मात्र मा या किरता अ यंत मह वाचे ठरले. पण
ू प
र् णे जगप्रिस ध जमर्नी या
बाहाउस कूल संक पनेवर आधािरत. फाईन आटर् चे पांतर अॅपलाईड आटर् म ये करीत िव याथीर्
घडवत यवसाय उ च गण
ु ा मकता जोपासणारा करावा हे येय. अॅपलाईड आटर् या संक पनेत
संगीत,ना य,िचत्रपट आिण सािहि यक जाणीवा िवकिसत करणे अस िव तािरत येय.
मी प्रथमच मानवी मद ू या दोन भागा या वै यकीय व वैज्ञािनक प दतीतून तीन थरावर हणजे बौ िधक,
मनावर पिरणाम करणारे व मानवा या अवयवां या हालचाली आिण मदस
ू ंदेशवहन याचे संतुलन... पुढील

पानावर...
मागील पानाव न... यावर आधािरत प्र येक लेसन लान करावा लागे. परीक्षा प धती न घेता
प्रोजेक्टवर आधािरत सवर् िशक्षणक्रम. मला भारतीय वनी आधािरत कॅलीग्राफी व ग्रािफक्स
िशकव यास पूणर् वातं य होते. यात मी “ फ्रॉम होल टू िद पाटर् ” िह मी विडलांकडून िशकलेली
प धत अमंलात आणु शकलो. कॅनडात फ्रच भाषा मख्
ु य अस याने इंट्राक चरचा प्रयोग प्र यक्ष
जािहरात मोिहमा, ग्रािफक िडझाईन या भारतीय व फ्रच प्रितमांचा अ यास झाला. आजवर
िशक्षकांचे मू यमापन जाहीरपणे केलेले मला मािहत न हते ते लोकशाही प धतीने केलेजात असे
यामुळे िशक्षक िव यथीर् दोघांनीही सतत सतकर् व अपडे स राहावे लागे.
F) हे ितसरे कॉलेज यु.के. ि थत युिन हिसर्टी ऑफ हडरि फलड पूणप
र् णे यवसाय िभमुख असून
िन वळ िचत्रकार तयार न करता तो यावसाियक उ योजक हावा असे येय. ६०% भर
सज
ृ ना माक्तेवर आिण ४० % यावसाियक उ योजक. यामुळे भारतात हा कोसर् एक आ हानच
होते. वरील दो ही िशक्षण क्रमात दे वाणघेवाण प धतीने िव या यार्ंना व िशक्षकांना िशशव
ु ृ या
िमळा या.
G) इ.स. २०११ म ये िद एकोल ईन युट याब िह फ्रांस ि थत ग्रािफक िडझाईन कला सं था जी
हातानी रे खाटनावर भर दे णारी होती. ितथे मला रं ग भाषा व सं कृती यावर काम कर यास
िमळाले. यातून िप्रंट व इलेक्ट्रॉिनक मा यमांचा एकित्रत िवचार करावा लागे.
वसईत आटर् कूलची का गरज आहे ? हा रॉबीिन िलिहलेला लेख व याकिरता केलेली लाईन-
ड्राईंगस वसईचा इितहास,जीवनशैली, आिण यांना अिभप्रेत भ य िविवध कला सां कृितक िशक्षण.
या यां या व नाचा िवचार करतना मा या कलािशक्षणाचे प्रयोग तपासू लागलो. यां याशी
प्र यक्ष बोलन
ू ते समजन
ू घे याचा प्रय न करताना मला जाणवलेली तफावत आिण याची करणे
लक्षात येऊ लागली. याकिरता इंग्रजीतल लेख वाच यावर बरे चसे गैरसमज दरू होऊ लागले. या
लेखाचा माझा गोषवारा याप्रमाणे मला कळला.
रॉबी िडिस हा आटर् कूल... दोन वषर् पूवीर् या सं थेची थापना झाली. या दोन वषार्त
महारा ट्रात दखल घे यात इतकी चांगलीच प्रगती झाली असे नमूद केले आहे . खालीलप्रमाणे
िविवध िवभाग िव तार योजना होती.
१) कॉलेज ऑफ फाईन आ र्स २) कॉलेज ऑफ अॅपलाईड आ र्स अॅ ड अॅड हरटाइिजंग ३) कॉलेज
ऑफ आकीर्टेक्चर, फिनर्चर अॅ ड इं टीिरअर िडझाईन ४) कॉलेज ऑफ कॉ युटर ग्रािफक्स अॅ ड
िफ म मेिकंग ५) कॉलेज ऑफ इं ड टीयल िडझाईन ६) कॉलेज ऑफ युिझओलॉजी अॅ ड िह टरी
ऑफ आटर् ७) कॉलेज ऑफ पफ िमर्ंग आटर् : डा स, ड्रामा, युिझक
कलेची िव तारत जाणारी पे ती एकमेकांना पूरक असावीत िह मुख्य भूिमका घेतली होती. दस
ु र्या
लेखात रॉबी कॉलेजचा पिरसर कसा असावा हे मांडतात ते खूप मह वाचे आहे मला वाटले. कवी
रं िवद्रनाथ टागोर िनिमर्त शांतीिनकेतन संक पनेवर आधािरत परं तु याही पेक्षा न या जगा या
येणार्या संक पनेवर भारतातील प्रथमच असे हे िशक्षण संकुल असेल. याला ते सबळ कारणे
दे तात. मंब
ु ई वसई पासून ४५ िकलोमीटरवर यामळ
ु े औ योिगक, यापारी आिण िवकािसत
जाणार्या लोकव ती या सकारा मक पिरि थचा फायदा, नैसिगर्क, सां कृितक व पारं पािरक
कलाकारां या कौश य व िचकाटी अ या गण
ु ांनी सम ृ ध. मळ
ू आिदम कलाकारां या एैितहािसक
वार याने समृ ध. एैितहािसक वारसा हा न संपणारा खिजना आहे . रॉबी कॉलेजची व तू दे खील
मांडताना सुप्रिस ध गांधीं या त वांचा पुर कार करणारा थाप यिवशारद लॅ री बेकर शैलीत ते
असेल जेथे सािह य वापर पूणप
र् णे भारतीय मातीतील असे नमूद करतात. ते िवभागांची दे िखल
रचना यवि थत मांडतात ते याप्रमाणे १) ऑिफस िविवध िवभागां या िशक्षकांची वतंत्र
असतील. २) िविवध ज्ञानशाखां या ग्रंथालयाची योजना ३) युिझयम, ४) आटर् गॅलरी ५) प्रदशर्न
सभागह
ृ आिण ६) युिझओलॉजी अॅ ड िह टरी ऑफ आटर् किरता कुटीर सहा िवभागासाठी
खालीलप्रमाणे पण ती सवर् संकुलाला मक्
ु तपणे वावर यास असतील. यात वरील सवर् सात शाखा
अंतभत
ूर् असतील. १५०० ते २००० माणसांचा तेथे िन यं वावर असेल.

पढ
ु ील पानावर...
अतरा ट्रीय कीतीर्चे भारतीय लक्षात घ्यावे लागते. रॉबीनी “इंिडया हे
खगोलशा त्रज्ञ जयंत नारळीकर इंडस (िसंधू) सं कृती जी प्रगत व
आिण रॉबी िडिस हा एकाच वेळी लोकशाहीची जीवन शैली मानणारी
इंग्लंडम ये िशकत आिण आपली होती ती या संकुलात असेल असे
किरअर घडवत होत.( १९५६ ते नमूद केलय.” हे िवचार झेलणारे
१९७१चा काळ) दोघे िह आप या सहकारी नसणे अथवा िनवडता न येणे
क्षेत्रातील िदग्गजां या बरोबरीने काम वसई या व रॉबीन या द ु टीने दद
ु वी
करीत होते. िह तल
ु ना नाही. जयंत ठरले. याउलट पुणेकर सुदैवी ठरले.
नारळीकर हे िनिवर्वाद मा यवर “आयुका”ला चाअसर् कोिरया सारखा
शात्रज्ञ पण हणून उपयोिजत कला, थाप यिवशारद िमळाला पण रॉबीन
ग्रािफक िडझाईन हे उपयोिजत या मनातील लॅ री बेकर सारखा रॉबी िडिस हा कूल ऑफ
िवज्ञान, मल
ु भत
ू संशोधन असे थाप यिवशारद नाही िमळाला. आटर् ची संक पना िचत्र

समांतर आपण पाहू शकत नाही

का? दोघे िह भारतात व न आिण
कौटुंिबक गरजा लक्षांत घेऊनच परतले.
दोघांनीही वतंत्र पण सामािजक भान
ठे ऊन सं था उ या कर याचा प्रय न
केला. अथार्त जयंत नारळीकरानी
“आयुका” खालीलप्रमाणे िदले या “द
एटफो ड वे” या बौ दधमीर्य
त वानस
ु ार सं थाउभारत पुढे
यश वीपणे चालवली, पण रॉबी
िडिस हानी मनात योिजलेले
शांतीिनकेतन त वज्ञान मात्र या या
मनातील सवर्समावेशक
अतरा ट्रीय थरावरील कला संकुल
“आटर् कूल” या मा यमातून उभा
शकले नाहीत. मी जे हा या दोन
समांतर घटना पाहतो ते हा ज्ञाना या
दोन क्षेत्रातील बौि दक, सां कृितक
तफावत जाणवली. दोघां या या
प्रक पातील यां या बरोबर असले या
माणसां या कुवतीतील फरक हे दे खील
मागील पानाव न...

वसईत आटर् कूलची का गरज आहे ? हा रॉबीिन िलिहलेला लेख व

याकिरता केलेली िह लाईन-ड्राईंगस वसईचा इितहास,जीवनशैली, आिण
यांना अिभप्रेत भ य िविवध कला सां कृितक िशक्षण.
 या लेखाने रॉबीन याब दलचा आदर वाढला
आिण वसईकारनी एक चांगलं व नं संपन
ू टाकले.
आज रॉबी वयाने थकलेत. तरी मनात प्र न राहतोच
िक रॉबीनी वतःला यावेळेस िकती प्र यक्ष वाहून
घेतले हे दे खील पाहावे लागेल. परं तु अजन
ू ही
सज्ञ
ु पणाने िवचार क न वसईकर हे अि त वात
आणू शकतात. रॉबी डीिस हांचा शैक्षिणक प्रवास
सर.जे.जे. कूल ऑफ आटर् मधन
ू सु झाला १९५0
पासन
ू हणजेच ि हक्टोिरयन आटर् संक पनेतन
ू व
वसई आटर् कूलने १९८२ म ये तो भारतीय कला
िशक्षण संक पनेत ि थरावला. चाळीस वषर्तील हे
ि थ यंतर पाहताना मी यांचे िमत्रं यशवंत चौधरी
आिण दस
ु रे मनु दे साई यांनी िचत्रकार वी
आर.आंबेरकर, कलासंचालक ही. एन. आडारकर
यां या मागर्दशर्ना खाली १९६४/१९६५म ये केलेले
प्रयोग आठवले. याचा गोषवारा थोडक्यात दे तो.
सरजे.जे. उपयोिजत कला सं थेचे वािषर्क यकले या मल
ु भत
ू संशोधना मक
“िश पांजली” १९६५/६६ या अंकातून मला अ यासातून जगभरातील िविवध अ यास
िमळालेली मािहतीतील एकच पान दे त प्रणालीत िबंद,ू रे षा, रं ग, आकार, पोत,
आहे . कारण ती सवर् पाने मळ
ु ातूनच अवकाश तसेच घन आिण ॠण अथवा काळे
अ यास याची आहे त. १९७० या महारा ट्र पांढरे हे सावर्ित्रकच असतात. यां या
रा य कलासंचनालय आयोिजत न या एकित्रत/िम णातून आकृितबंध तयार होत
कलािशक्षण धोरणाची पुवार्िपठीकाच आहे . असतात. यांना मानवी संवेदनशीलते नुसार
इंग्रजी “ि हक्टोिरयन आिण आ र्स अथर्ं जोडत िवचारसंदेशवहन तयार होत
क्रा स” िवचारापासन
ू दरू जात असते. वैज्ञािनक या मदच
ू े डावे आिण
िवज्ञाना या व कले या स दयर् संक पनांची उजवे भाग एकरे षीय व अनेक समांतर
योग्य सांगड घालणारी बाहाउस कला जाणीव िनमार्ण करीत असते. हे थोडक्यात
िशक्षण प धतीने जाणारा होता. १९७० जमर्नीतील बाहाउस कला िशक्षण प्रणालीतून
नंतर याचे पडसाद यवसाियकांना न द सोपे क न िवकिसत केले. यात अथार्त
घेणारे होते. भरतीय किवचार प्रसारण व अनेक क्यांडीिन की, पॉल क्ली, िसझान,
जािहरात उपयोिजत भाषाच बदली. आपण यान गॉग अस थोर िचत्रकारां या प्रयोगाचा
याचा वेध १९५० पासन
ू या “कॅग” पाया आधीच तयार झालेला होता. आप या
(पूवीर्ची कमिशर्यल व आताची येथ प्रथम शांतीिनकेतन म ये रवींद्रनाथ
क युिनकेशन आ र्स िग ड) या अंकातून टागोरां या मळ
ु े जाणीव झाली. आप या
घेता येईल. िमत्रं सन
ु ील महािडक यांची महारा ट्रात प्र यक्ष प्रयोग १९६०म ये सु
तीन दशकाची िडझाईन व जािहरात झाले यात यशवंत चौधरी, मनु दे साई,
क्षेत्रातील कारकीदर् तपासताना ते समजू ए.डी. दे साई यांनी िशक्षणक्रम तयार केला.
शकेल. मी या चचवर भर दे याचे कारण यातील एक पान येथे िदले आहे . हा
इ.स. २००० पासन
ू भारतात क्राि तकारक बदल होता. यातूनच आज
जागितकीकरणा या िनिम ाने झालेले सवर्त्र अमंलात आलेला फ डेशन कोसर् िनमार्ण
ि थ यंतर यरु ोप व आिशया खप
ू जवळ झाला. सोबत मळ
ू नमन
ु ा १९६५/६६ मधला
येत असन
ू “ग्लोबल टू लोकल” हा न या व इतर मी िशकवताना तयार झालेले काही
इंटरक चरचा अनुभव मी घेतला. याची नमन
ु े. सपाट िविमतीय पासन
ू ित्रिमतीय
काही उदाहरणे पुढील प्रमाणे दे याचा ट्रक्चर ि थ यंतर कसे होते व यातून
प्रय न करतो. या सवर् चचत मला रॉबी अनेक उपयोिजत गो टी िनमार्ण करता
िडिस हा मह वाचा दव
ु ा वाटतात. येतात. पुढील पानावर...
इ.स. १९६४/६५ सर.जे.जे.उपयोिजत कालासं थे या िश पांजली अंकातील िह पाने खूप मह वाची
आहे त. यावरच १९७० नंतरचे महारा ट्र रा याचे कलािशक्षण बदले व १८५७ या हीक्तोरीयान
प धतीतून बाहे र पडलो. आज याचे पडसाद भारतीय ग्रािफक िडझाईन प्रोफेशन सना मा य करीत
आज या जागितकीकरणा या पिरभाषेत सहजपणे सामोरे जाता आले.
“बाहाऊस”चा वीकार हे
प ट करणारी इ.स.
१९६४/६५ सर.जे.जे.उपयोिजत
कालासं थे या िश पांजली
अंकातील िह पाने खप
ू
मह वाची आहे त. यावरच
१९७० नंतरचे महारा ट्र रा याचे
कलािशक्षण बदले व १८५७ या
हीक्तोरीयान प धतीतून बाहे र
पडलो. आज याचे पडसाद
भारतीय ग्रािफक िडझाईन
प्रोफेशन सना मा य करीत
आज या जागितकीकरणा या
पिरभाषेत सहजपणे सामोरे
जाता आले.
वरील दोन नमन
ु े मळ
ू
प्रयोगाचे व इतर मी
यातून प्रेिरत होऊन
िवकिसत केलेले नमुने
आहे त. यानुसार मी
रॉबीन या कामातून
शोधतो आहे .
 हे सवर् प्रयोग रं ग या
िवषयी व इतर मी यातून
प्रेिरत होऊन िवकिसत
केलेले नमुने आहे त.
यानुसार मी रॉबीन या
कामातून यांची कलर पॅलेट
शोधतो आहे . यांनी
यानस
ु ार पढ
ु ील पानावर
िदलेली कलर पॅलेट िदली
परं तु यातून यांचे रं ग
संगती शोध उलघडत नाही.
रॉबीनी िदलेली कलर पॅलेट परं तु यातून यांचे रं ग संगती शोध
उलघडत नाही.
येथे ते िडिस हा इंग्रजी “डी” अक्षरचा मल
ु भूत चौकोनी आकारािवषयी िडझाईन घटक हणून
यक्त करतात आिण लालरं गाचा प्रतीका मक वापर करताना प्र येक वषीर् तो बदलत जाईल असे
सुचवतात. तरी ते का बदलावे हे सांगत नाहीत यामुळे िदलेली कलर पॅलेट आिण यातून
यांचे रं ग संगती शोध उलघडत नाही.
मी जागितकीकरणा या प्रिक्रयेतील
कलािशक्षणक्रमातून आपण नेहमी
सहजपणे वापरीत असले या “िक्रयेटी ह”
श दाचे कोडे असे सोडवू शकलो. आठ
थरातून कोणतीही सज
ृ ना मक
कलाकृती जाते ते हाच ितला “िक्रयेटी ह”
हणता येईल. आज पयर्ंत आ हाला
इतके सोपे क न कुणी दाखवले न हते.
अ या प्रयोगातन
ू च वतंत्रपणे िवचार
कर याचे जाणीवपूवक
र् प्रय न िवकिसत
करता येतात. एक िव यथीर् नमुना.
रॉबी डीिस हां या
मोजक्या कामातील मला
आवडलेली िह दोन काम.
येथे ते अनेक िठकाणी
यक्त करीत असलेले
िवचार यांचा ठसा हणून
जाणवतात. आधी या
पानावरील मी यक्त केलेले
सवर् कसंक पन जाणवते.
ित्रिमतीय संक पने या
यक्यता, रं ग, पोत,
अक्षरांकन आिण सवार्त
मह वाचे वे टनर् आिण
इ टनर् फॉ सर्चे यप्रितमा
आयोजन अ यास या
सारखे आहे .
डावीकडील वर या िचत्रातील डच...पएट मोि द्रयन
िचत्राकार या भौिमितक िचत्रं शैलीचा प्रभाव
रॉबी िडिस हा या यावर झाला असं ते
अनेक वेळा नमद
ू करतात. िह उ या व
आड या रे षां या जाळीतून िवकिसत केली
होती. िपवळा, लाल, िनळा आिण का या
रे षा हे मख्
ु य य घटक. पढ
ु ील काही
नमु यातून रॉबीन या कामाव न प्रभाव
िदसू शकतो.
येथे पएट मोि द्रयन आिण अ बटर्
डूरारर् हे दो ही िचत्रकार यां या
कलाकृतींवर प्रभाव अस याचे
दशर्िवतात. रीयालीझम ते
अॅब ट्रॅ क्टशन ते कं त्र कीिवझम
असा कप्रवास िदसतो. याचवेळी
उजवीकडील खालील िचत्रात यां या
मळ
ू मातीतील वसई जवळील डहाणू
येथील वारली िचत्रकला ग्रािफक्स
साठी यांना खुणावते. आिदवासी
स ताहचे िभ ीिचत्र आिण शेजारील
याने िह कला जगापुढे आणली तो
यांचाच िमत्रं भा कर कुलकणीर्
( याने वतःच रे खाटलेले वतःचे
िचत्र-िच हं कला अंकातून
सौज यपूणर् साभार.)
हे िचत्र सप्र
ु िस ध ‘बगोल
कूल’म ये जिमनी रॉय
यांनी केलेले आहे . िवषय
“मेरी अॅ ड क्राई ट” तर
दस
ु रे “क्राई ट िवथ क्रॉस”
येथे घे याचे कारण रॉबी
िडिस हाचे वसईत
शांितिनकेतन या
संक पनेवर आधािरत आटर्
कूल व संकुल िनमार्ण
करावयाचे होते असो ते
झाले नाही...मागील
पानावरील रॉबीनचे येशू या
ग्रािफक्स मधील प्रितमा तर
िह प्रितमा येशच
ु ीच प्र यक्ष
शांितिनकेतन या ‘बगोल
कूल’ मधील आहे .
तळटीपेत मूळ इंग्रजी
मजकूर थोडक्यात संक पना
सांगणारा. इंग्रजीत
“परसे शन अॅ ड िरयािलटी”
हे रॉबी िडिस हा आिण
शांितिनकेतन या ‘बगोल
कूल’ मधील फरक पाहता
येईल. रॉबी िडिस हावरील
वे टनर् प्रभाव कायम
रािहला.
अ बटर् डूरारर्
या थोर
िचत्रंकारची िह
वरील आिण
खालील दोन
रे खाटने.
उजवीकडील
रॉबीनची दोन
केिचस. १९५६
पासन ू चा हा
प्रभाव.

वरील िसगारे टचे

िभ ीिचत्र िव याथीर्
असताना केलेले
१९५०/५२ म ये
यातून चेहेरा प्रितमा
पाकीटे क पकतेने
आकृितबंधात
मांडलेली. सद
ुं र कला
कौश य तर
खाल या बाजस
ू
येशू या िन वळ
का या रे षेतून
साकारले या िविवध
प्रितमा. ग्रािफक्स ची
उ म उदाहरणे
आहे त.
रॉबीन या सर जे.जे. त िव याथीर्दशेतील
िह सवर् िचत्र. डावीकडील दो ही
कमिशर्यल आिटर् ट बन याची पूवर्
तयारी तर उजवीकडील खर्या अथार्ने
“िडझाईन- केच” जे उपयोिजत िचत्रकार
बन यास बैठक तयार करते. तर
खालील दोन िचत्र ग्रािफक िडझाईनर
आिण अिभजात िचत्रकार जागत ृ
ठे व यास मदत करतात.
रॉबीन या सर जे.जे. त इ.स.१९५४/५५
मिधल िव याथीर्दशेतील हे रा ट्रीय
थरावर बिक्षस िमळालेले टॅ यम चे
िडझाईन आिण उजवीकडील
इ.स.१९५६/५७ या काळात लंडन म ये
पुढील िशक्षण घेत असताना जग
प्रिस ध “पेनरोझ” या वािषर्कात मिु द्रत
हो याचा िमळालेला मान या
िभ ीिचत्रास असे हे दो ही रॉबीचे
कमिशर्यल आिटर् ट मधन
ू ग्रािफक
िडझाईनर म ये पांतरीत बन यास
कारणीभत
ू ठरली. िह दोन िचत्र ग्रािफक
िडझाईनर आिण अिभजात िचत्रकार
हणन
ू रॉिबन या आयु यातील मह वाची
आहे त हे ते वतःदे खील मा य करतात.
यांचा पुढील िचत्रकलेचा प्रवास येथून
न या ट यावर गेला.

भाग पिहला संपला...भाग दस

ु रा पुढील प्रेझे टे शन दोन...