Teoria gospodarowania Arystotelesa sprowadzają się do interpretacji roli i znaczenia popierać własne manufaktury, chodzi o to aby Fizjokratyzm jako
by Fizjokratyzm jako pierwszy system
Doceniając znaczenie zróżnicowania
majątkowego opowiadał się za rozbudową i
umocnieniem klasy średniej. Była to zasada
umiarkowana. Opowiadał się za średnim typem
wolności.
Rozróżniał dwa typy gospodarki:
- naturalną,
- towarową.
Gospodarka naturalna (domowa) nazywana
przez niego ekonomia miał na celu zaspokojenie
potrzeb bez osiągania zysków. Osiągane tu
bogactwo miało formę naturalną, ponieważ
polegało na przyswajaniu dóbr przyrody
(rolnictwo, myślistwo, rybactwo).
Gospodarka towarowa – nastawia się na
zarobek (zysk), jej celem staje się zdobywanie
bogactwa w postaci pieniężnej. Działalność
skierowana na osiąganie bogactwa pieniężnego,
uznał on za niezgodną z naturą ponieważ opiera
się na wyzysku i przywłaszczeniu części dóbr
innych ludzi. Arystoteles potępia wielki handel
uprawiany dla zysku pieniężnego. Aprobuje
handel drobny, który służąc wymianie dóbr jest
zgodny z naturą.
Na podstawie obserwacji podziału pracy i
wymiany Arystoteles dochodzi do rozróżnienia
dwóch własności towaru: użytkowej i wymiennej.
Każda rzecz w jego przekonaniu może być
użyta w dwojaki sposób: do zaspokajania
potrzeby i do wymiany.
Porównać ujęcie własności przez
Arystotelesa i św. Tomasza.
Arystoteles -. Za podstawowe prawo
naturalne każdego człowieka Arystoteles uznał
prawo do życia społecznego, którego treścią
są:
- prawo do wolności politycznej,
- prawo do założenia rodziny,
- prawo do własności prywatnej.
Własność prywatna została uznana za
niezmienny i wieczny tryb własności. Stwarza
ona wg Arystotelesa wyższą wydajność pracy,
daje wyższą gwarancję pokoju i zgody, oraz
zapewnia większa troskę o rozwój. Z
powyższych względów Arystoteles przeciwny
jest własności wspólnej. Doceniając znaczenie
zróżnicowania majątkowego opowiadał się za
rozbudową i umocnieniem klasy średniej. Była to
zasada umiarkowana. Opowiadał się za średnim
typem wolności.
Św. Tomasz - cechą natury ludzkiej jest
egoizm. Z powodu egoistycznego charakteru
natury ludzkiej nie może istnieć wspólnota dóbr,
za słabe byłyby wówczas bodźce do pracy, a
więc i dochód społeczny byłby za mały.
Nie uważał, że własność prywatna jest wynikiem
prawa naturalnego, choć nie twierdził, aby było
sprzeczne z prawem naturalnym. Uznał
własność prywatną za instytucję prawa
pozytywnego, a więc prawa podlegającego
zmianom. Własność prywatna jest konieczna. Z
powodu egoistycznego charakteru natury
ludzkiej własność prywatna jest najbardziej
dogodna formą ustroju społeczno-
gospodarczego. Ustrój taki zmusza jednostkę do
maksymalnego wysiłku. Zwykły śmiertelnik chce
mieć rodzinę i pragnie zapewnić jej byt i
powinien powiększać swą zamożność. Pewien
stopień zamożności jest potrzebny dla
utrzymania poziomu moralnego. Własność
prywatna wymagając pracowitość
zapobiegliwość ludzi, jednocześnie daje większą
gwarancję spokoju i porządku w społeczeństwie
Teorie pieniądza w średniowieczu
W średniowieczu sformułowano dwie teorie
pieniądza, które nawiązują do luźnych teorii
Arystotelesa.
Teoria dominalna (nominalistyczna) głosi, że
pieniądz czerpie swoją wartość z mocy prawa i
zwyczaju (nomos- prawo, dominus- pan). To
monarcha nadaje wartość pieniądza, może
nawet wybijać pieniądze ze skóry – jego stempel
wystarcza by pieniądz miał wartość. Wartość
pieniądza określa umowa społeczna
Teoria kruszcowa (metaliczna) – pieniądz
czerpie swoją wartość z kruszcu z którego został
wykonany (złoto, srebro itp.)
Nauka społ.-ekonom św. Tomasza
Własność nie jest jednak celem samym w sobie
lecz posiada charakter funkcji społecznej. Winna
służyć społeczeństwu i spełniać swój cel, tj.
maksymalizować produkcję społeczną. Istota
własności należy do Boga stąd Tomasz z
Akwinu poddał własność wielu ograniczeniom.
Nie chciał on przede wszystkim dopuścić do
nadmiernej nierówności bogactw. Wyznawał
zasadę „złotego środka”. Prawa właściciela
ograniczył do samego tylko posiadania i
administrowania majątkiem, natomiast
użytkowanie dochodów z własności przeznaczył
dla ogółu. Egoizm rządzący produkcją miał być
wyłączony z dystrybucji, tzw. podziału dochodu
społecznego. Właścicielowi przyznane zostało
jedynie prawo skorzystania z otrzymanego
dochodu do wysokości zaspokojenia swoich
potrzeb odpowiadających statusowi jego
przynależności stanowej. Nadwyżką właściciel
miał się dzielić z ubogimi w postaci jałmużny.
Zadaniem jednostki jest także podwyższenie
uzyskanego już poziomu konsumpcji, ale w
sposób umiarkowany, tak aby nie stało się
przyczyną grzechu.
Myśl ekonomiczna epoki odrodzenia.
Prawo Kopernika Greshama.
Podstawowym źródłem poznania poglądów
wczesnych kanonistów jest „Kodeks prawa
kanonicznego”. Zagadnienia społeczne
własności oraz godności wykonywanych
zawodów. Za ideał uważa się własność wspólną
a nie doskonałości świadczenia jałmużny i
rezygnacji z pogoni za dobrami doczesnymi.
Zawód rolnika i rzemieślnika uznaje się za
godny pochwały, kupca – za moralnie
niebezpieczny, lichwiarza – za godny
potępienia. Lichwa – forma wyzysku dłużnika
przez wierzyciela polegająca na pobieraniu
wygórowanych procentów za pożyczone
pieniądze. Ustalając wartość pieniądza, pieniądz
traktuje jako towar, ma być równowartościowy w
stos. do tego, na co go się wymienia, przy czym
wartość pieniądza jako towaru może się różnić
od wart. pieniądza jako pośrednika wymiany i
miernika wartości. Istota pieniądza tkwi w jej
stałej wartości i małej zmienności w stos. do
innych towarów (dobry pieniądz powinien być
stały i niezmienialny). Monety powinny być bite
tylko z metali, kruszec sam ma wartość. W
obiegu wew. mogły się znajdować monety o
małej wartości wew. – nie naruszało to niczyich
interesów. Natomiast w obrotach w handlu zagr.
Wchodziły w grę tylko monety złote lub srebrne
–funkcja pieniądza światowego (moneta stawała
się towarem).
Prawo Greshana = Kopernika – pieniądz gorszy
wypiera pieniądz lepszy z obiegu.
Powstanie, etapy rozwoju i założenia
polityki gospodarczej
merkantyklizmu.
Podłoże ekonomiczne merkantylizmu stanowiły
odkrycia geograficzne, wynalazki XVI w.
(kompas, piece hutnicze), oddzielenie się miast i
wsi, pojawienie się kapitału kupieckiego – grupy
ludzi gromadzącej kapitał. Podłożem
ideologicznym była reformacja, która podzieliła
Kościół na katolicki („módl się i pracuj”) i
ewangelicki (trzeba inwestować, żyć
oszczędnie, rozwijać wytwórczość), oraz nurt
humanistyczny – Odrodzenie.
Jest to okres ostrej rywalizacji pomiędzy
ówczesnymi potęgami gospodarczymi.
Rywalizacja pomiędzy Anglią, Francją, Holandią
o surowce (ekspansja kolonialna), o rynki zbytu,
o prymat w Europie. Pobudza to ekspansję,
powoduje kolonializm, walka o panowanie na
morzu. Merkantyliści wysuwają postulat nad
wszystkim powinna panować interwencja
państwa. Państwo powinno regulować wszystkie
dziedziny życia gospodarczego. Protekcjonizm
państwowy – państwo powinno go stosować,
popierać, ułatwiać, pomagać w dziedzinie
wytwarzania i wymiany międzynarodowej
Prawdziwym bogactwem wg. nich jest pieniądz
kruszcowy. Żądali od państwa aktywnej polityki,
która ograniczałaby wywóz pieniądza z kraju.
Wczesny merkantylizm (monetaryzm,
bulionizm) akcentuje głównie potrzebę wzrostu
zasobów kruszcowych w kraju (złota, srebra,
miedzi); wynika to z uzasadnionego wówczas
przekonania, iż rozwój gospodarki towarowej
stanowi przesłankę i warunek produkcji
kapitalistycznej. W merkantylizmie właściwym,
decydującą rolę odegrała już uzyskanie wartości
dodatkowej, która rozpatrywana jest głównie od
strony cyrkulacji (bilansu handlowego). Celem
polityki merkantylistycznej jest wzrost
gospodarczy, realizowany głównie przez
kapitalistyczne uprzemysłowienie kraju przy
i zastosowaniu przyśpieszających ten wzrost
środków przymusu; bogaty jest kraj
uprzemysłowiony, ma on dodatnie saldo bilansu
handlowego. Dwie koncepcje pieniądza:
1.Metalistyczna– akcentuje wartość
wewnętrzną pieniądza, wartość pieniądza zależy
od wartości kruszcu z jakiego jest on wykonany;
2.Nominalistyczna– akcentuje wartość
zewnętrzną, czyli taką jaką nada mu państwo.
Dojrzały merkantylizm. Dojrzali merkantyliści
dochodzą do wniosku, że po to by gromadzić
pieniądze należy prowadzić handel zagraniczny.
W grę wchodzi handel z dodatnim saldem
eksportu (przewaga exportu nad importem).
Teoria bilansu handlowego zakłada dodatnie
saldo i temu podporządkowuje całą gospodarkę.
W drugiej połowie XVI w. merkantyliści
odchodzą od teorii kruszcu a zwracają uwagę
na: -konieczność wzrostu produkcji, -
konieczność wzrostu zatrudnienia, -na to by
produkować dla eksportu, który jest bogactwem.
Późny merkantylizm. Podstawą bogactwa i
potęgi jest eksport produktów rodzimych,
przetwarzanych, zawierających dużą ilość
rodzimej pracy i kapitału.
Podstawowe idee merkantylizmu:
1. Utożsamienie bogactwa z
kruszcem(pieniądzem kruszcowym), duża ilość
złota i srebra, środkiem na zdobycie złota i
srebra miał być dodatni bilans handlowy
(ochrona własnych dóbr), zakaz wywozu.
Merkantyliści uważali, że wymiana towarów
między narodami, każde kupno towarów
zagranicznych, każdy import powodował wypływ
złota za granicę, każda sprzedaż własnych
wytworów poza granicami czyli eksport oznacza
napływ do kraju złota i srebra.
Uważali że bogaty kraj to kraj który dużo
eksportuje a mało importuje.
2.Dodatni bilans handlowy jako środek
pomocniczy w zdobywaniu kruszców,
uzyskiwany jest za pomocą:
* Protekcjonalizmu
* Zakazowi wywozu kruszców
3.Polityki popierającej wywóz kruszców
Industrializm- uprzemysłowienie kraju
(produkcja, nadzór, kontrola), państwo powinno
pod wpływam handlu napłynęło jak najwięcej
złota.
4. Interwencjonizm państwowy.
Przedstawiciele merkantylizmu w
Europie zachodniej
Merkantyliści – troszczyli się o dobro własnego
państwa, bogacenie państwa, myśl
ekonomiczna miała charakter narodowy,
nacjonalistyczny. Nacjonalizm- dążenie do
wzbogacenia własnego narodu nawet kosztem
innych.
Hiszpania i płd. Włochy – bulionizm, Gaspares
Antonio Serra- włoski 1613r. – krótki traktat o
przyczynach, które mogą spowodować obfitość
złota i srebra w krajach nie mających kopalni.
Serra mówi o przewadze przemysłu nad
rolnictwem, które zależy od warunków
atmosferycznych. Holandia- charakter
handlowo- morski, I połowa XVII wieku-
największa potęga morska w Europie.
Przedstawiciel – Hugo Grotius, twórca prawa
międzynarodowego, traktat o wolności mórz.
Anglia- przedstawicielem John Hales,
opowiadał się za rozwojem przemysłu
sukienniczego- tkanin wełnianych. Lata 30 XVII
wieku- Tomasz Man 1630r. – bogactwo Anglii w
handlu zagranicznym. Mekrantylizm angielski
ma charakter rolniczo-przemysłowo-handlowy.
Man- zmienić ugory na pola uprawne, nie
importować – len i konopie można hodować u
siebie. Bardzo korzystne dla Anglii rozwój
własnej wytwórczości, bo to daje ludziom pracę,
rozwój rybołówstwa, domaga się ukrócenia
Holendrów na morzach. Francja- Bartuelemy
de Laffemas – merkantylista- uprzemysłowienie
Francji.
Antoine Montechietien 1615 – traktat,
uprzemysłowienie Francji, użył podejścia
ekonomia po raz pierwszy, podnieść rolnictwo,
ożywić rzemiosło, rozwiązać ????
Jan Baptysta Colbert- udzielał subsydiów na
powstawanie manufaktur prywatnych,
zmniejszał podatki tym co zakładali
manufaktury, nałożył cła antyeksportowe na
produkty rolnicze. Polityka Colberta- osłabienie
rolnictwa.
POLSKA - prawie cisza.
Krytycy merkantylizmu w Europie
zachodniej. Teoria pieniądza Huma.
W Europie pojawia się myśl, że nadmierna
ingerencja państwa w sprawy gospodarcze jest
zbyteczna, bo w życiu gospodarczym występują
pewne samoczynne mechanizmy tzw. prawa
natury, które powodują, iż ingerencja w sprawy
gospodarcze jest zbędna. Rozbudowany
interwencjonizm państwowy jest kosztowny.
Ograniczenie ekonomicznej roli państwa –
obniżenie kosztów funkcjonowania machiny
państwowej, możliwość obniżenia podatków.
XVII/XVIII- rozwój filozofii, XVII wiek- systemy
filozoficzne budowane w oparciu o dedukcję.
Francja - Największy filozof to Rene Descartes
Kartezjusz, autor dzieła „Rozprawa
Metodzie”, ekspansja kultury i języka
francuskiego. Piotr Boisquillebert (XVII/XVIII)
Prace: Podatek rolny we Francji, Traktat o
zbożach, Rozprawa o naturze bogactw,
pieniądza i danin 1711r. Rolnictwo to główna
gałąź gospodarki, dostarcza ona żywności i
surowców
Anglia – John Locke- filozof oświecenia,
twórca nowoczesnego empiryzmu-
rozumowanie, którego podstawą jest
doświadczenie, Lock przywiązywał wagę do
doświadczenia wewn. Przedstawiciel krytyki
merkantylizmu- William Petty (II poł XVII) –
opowiadał się za teorią wartości w oparciu o
pracę, Dudley Nort – opowiadał się za
wolnością handlu w skali światowej. Krytykował
bogaczy.
Dawid Hume (XVIII .) – przedstawiciel
liberalizmu gospodarczego, twórca ilościowej
teorii pieniądza. Wzrost cen wynikiem wzrostu
podaży pieniądza.
Teoria pieniądza Huma
Pieniądz nie ma żadnej samoistnej wartości,
czerpie wartość z faktu, że obiega, jest znakiem
wartości, umożliwia jej realizację ale nie wynika
z tego, że musi posiadać odrębną wewnętrzną
wartość. W miarę wzrostu ilości pieniądza w
danym kraju zaczyna spadać jego siła nabywcza
i rosną ceny, ogranicza to możliwości
eksportowe kraju. Wzrost cen w kraju stwarza
przesłanki wzrostu rozmiarów importu, bo
towary zagraniczne są tańsze niż krajowe.
Powoduje to przepływ pieniędzy od kraju
importującego. Hume widział, że jest
niebezpieczeństwo nadmiernej ilości pieniądza
w obiegu, zwolennik umiarkowanej inflacji.
Stał on na stanowisku, iż pieniądz jest tylko
środkiem obiegowym, lecz z uwagi na zmiany
cen dóbr, wywoływane powiększaniem się ilości
pieniądza kruszcowego, stały wzrost ilości
pieniądza może się okazać nawet szkodliwy.
Stawiał on więc koncepcję optymalnej ilości
pieniądza, twierdząc, iż istnieje pewna
odpowiednia i dostosowana do potrzeb obiegu
ilość pieniądza, która zależy od ilości dóbr,
tworzących dochód narodowy, oraz od wielkości
obrotów nimi i do szybkości obiegu pieniądza.
Dla wyrównania ewentualnych niedoborów w
ilości kruszcu w stosunku do potrzeb obrotu
dopuszcza wprowadzenie pieniądza
papierowego.
ekonomiczny Quesnay’a. Koncepcja
porządku naturalnego i produktu
czystego.
Fizjokratyzm to władza porządku naturalnego,
kierująca się prawami przyrody, prawa przyrody
ograniczają naszą wolność, nasze prawa, nasze
możliwości, nie możemy postępować zgodnie z
naszymi chęciami. Porządek naturalny został
ustanowiony przez Boga w momencie
stworzenia świata, posiada więc charakter
opatrznościowy i z tego względu jest wieczny i
niezmienny. Porządek naturalny obejmuje
zarówno prawa fizyczne jak i te które dotyczą
życia społeczeństwa, a więc prawa społeczne,
moralne. Rozciąga się na wszystkie stany i
sytuacje, w jakich ludzie mogą się znajdować
jedni względem drugich. Podstawowym hasłem
fizjokratów było hasło leseferyzmu, czyli
wolnej konkurencji, swobody działalności
gospodarczej. Zdaniem Quesnaya przyczyną
zła fizycznego i moralnego trapiącego ludzi jest
przekraczanie praw porządku naturalnego. Jest
to niewłaściwy użytek wolności ludzkiej, każdy
człowiek ma naturalne prawo czynić rozsądnie
użytek ze wszystkich posiadanych zdolności pod
warunkiem, że nie szkodzi ani sobie ani innym.
Spełnieniem tego warunku jest gwarancja
korzystania z praw naturalnych przez innych
ludzi. Porządek naturalny zapewnia jednostce
ludzkiej możliwość korzystania z wytworu rąk
ludzkich w odpowiedniej proporcji do wkładu
pracy. Porządek naturalny jest stanem idealnym
– jest to niejako punkt docelowy, do którego
ludzie powinni zdążać w życiu praktycznym.
Między ideałem a jego praktyczną realizacją
istnieje taka różnica, jak pomiędzy stanem
zdrowia a chorobą. Stan zdrowia jest ideałem, a
stan choroby jest dążeniem do wyzdrowienia i
odzyskania ideału. Idealny stan zdrowia jest
jednak praktycznie nieosiągalny. Porządek
tworzony przez ludzi nazywa Quesnay
porządkiem pozytywistycznym.
Wolność składa się z 3 filarów:
1. Wolności osobistej
2. Wolności gospodarczej(ekonomicznej)
3. Wolności do posiadania( prawo własności
prywatnej)
System ekonomiczny- fizjokratyzm:
* Koncepcja porządku naturalnego
* Koncepcja dochodu czystego Francoisa
Quesnay’a
* Koncepcja obiegu dóbr Francoisa Quesnay’a
Produkt czysty - Teoria produktu czystego
głosi, że tylko w rolnictwie zachodzi proces
otrzymywania nadwyżki ponad wyłożone
nakłady. Natura – ziemia, nie targuje się z
farmerem o to , co mu jest niezbędne, ale
dostarcza produkt fizyczny większy od jego
wydatków i kosztów utrzymania. Co więcej,
nadwyżka ta utrzymuje nie tylko farmera, lecz
także całe społeczeństwo. Sama ziemia, bez
nakładów, też daje produkt, ale zwykle jest ona
skąpa i daje niewiele. Nakłady podnoszą
o naturalną urodzajność gleby i można dowieść,
że są one także produktem ziemi – natury.
Tylko w rolnictwie występuje zjawisko
pomnażania wartości i tutaj właśnie powstaje
produkt czysty. Natomiast w rzemiośle,
przemyśle występuje tylko zjawisko dodawania
wartości. Robotnicy to „klasa jałowa”. Ponieważ
tylko w rolnictwie występuje produkt czysty to
tylko rolnicy powinni być opodatkowani –
koncepcja podatku jedynego.
Schemat obiegu dóbr w „tablicy
ekonomicznej” Quesnay’a.
Główni przedstawiciele fizjokratyzmu
we Francji i w Polsce.
Podstawowym hasłem fizjokratów było hasło
leseferyzmu, czyli wolnej konkurencji, swobody
działalności gospodarczej. Działalność
fizjokratów skupiała się głównie na wydawaniu
czasopism i na regularnych spotkaniach.
Niektóre z nich odbywały się w domu dr.
Quesnaya, a najważniejsze z nich w każdy
czwartkowy wieczór u markiza de Mirabeau.
Najwybitniejszymi postaciami ugrupowania byli
Pierre François Mercier de la Rivière (1720–
1793), którego L’Ordre natural et essentiel des
sociétés politiques (Porządek przyrodniczy i
istotny społeczeństw politycznych) (1767) stał
się najważniejszą pracą dotyczącą filozofii
szkoły; duchowny Nicolas Baudeau (1730–
1792), redaktor i dziennikarz fizjokratów;
Guillaume François Le Trosne (1728–1780),
prawnik i ekonomista; oraz najmłodszy członek
ugrupowania, sekretarz, redaktor i urzędnik
Pierre Samuel Du Pont de Nemours (1739–
1817), który w późniejszym czasie wyemigrował
do Stanów Zjednoczonych, gdzie założył słynną
rodzinną fabrykę prochu.
W Polsce Hugo Kołłątaj uznawał koncepcję
porządku naturalnego oraz decydującą rolę
ziemi i pracy w tworzeniu bogactwa narodu.
Opowiadał się za wolnością dla chłopów, ale
bez ich uwłaszczania. Stanisław Staszic uznaje
rolnictwo za główne bogactwo kraju . Głosi także
konieczność zapewnienia wolności wszystkim
stanom, która przyniesie wzrost wydajności
pracy. Jan Sebastian Dembowski - głosił
postulat zniesienia ceł i wniosek, że nie można
wspierać przemysłu poprzez zwiększanie
ciężarów podatkowych społeczeństwa. Ksiądz
Hieronim Stroynowski - uważał, że przemysł,
handel i pieniądz są potrzebne rolnictwu,
ponieważ stwarzają popyt na jego produkty.
Opowiadał się za wolnością działalności
przemysłowej, rzemiosła i handlu, likwidacją
cechów, ceł i wszelkich przywilejów, co będzie
sprzyjać powszechnej obniżce cen.
Teoria rozwoju gospodarczego wg.
Smitha
Adam Smith (1723-1790) - dzieło: „Badania nad
naturą i przyczynami bogactwa narodów”. Ojciec
teorii rynku, klasycznej ekonomii. Jest
zwolennikiem spontanizmu w rozwoju
gospodarczym, działania prawa wartości,
liberalizmu gospodarczego. Równocześnie jest
on wrogiem interwencjonizmu państwowego. To
zwolennik i entuzjasta rynku czystego; walczy z
merkantylizmem i protekcjonizmem; żąda
zniesienia wszelkich ograniczeń w handlu
zagranicznym. Uważa, że najważniejsza jest
produkcja i wzrost gospodarczy, a one mają
miejsce tylko na wolnym rynku. “Kapitalista
przemysłowy jest człowiekiem egoistycznym,
niemoralnym, ale tylko on może być siła
napędową rozwoju gospodarczego.
Kapitalista to więcej niż właściciel ziemski”.
Smith uważa, że stosunki ekonomiczne są
trwałe i naturalne oraz niezmienne; ale słusznie
twierdzi, że wolna konkurencja jest niezbędna i
jest głównym czynnikiem rozwoju, bo każdy
chce mieć większy rynek od drugich. Smith jako
pierwszy powiedział, że gospodarka rozwija się
zgodnie z planami i prawidłowościami.
Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
w ujęciu Smitha.
Smith jest autorem i prekursorem pojęcia
produktu narodowego. Mówi: “bogactwo kraju, to
nie pieniądze, ale roczny produkt ziemi i pracy”.
Jest to współczesny prototyp produktu i dochodu
narodowego. Smith operował dwoma pojęciami
pracy – produkcyjną i nieprodukcyjną. Wyróżniał
ja na podstawie dwóch kryteriów:
praca produkcyjna – dająca efekt w postaci
dóbr materialnych; nieprodukcyjna – nie
przynosząca takich efektów (usługi);
praca produkcyjna – opłacana ze
zakumulowanego kapitału społeczeństwa; praca
nieprodukcyjna – z dochodu poszczególnych
osób i rządu;
* tak więc pracownicy produkcyjni to wszyscy
pracownicy najemni oraz naukowcy i
nauczyciele;
* pracownicy nieprodukcyjni – duchowni,
prawnicy, lekarze, aktorzy, urzędnicy i wojskowi.
· W związku z drugim kryterium Smith doszedł
do wniosku, że wielkość pracy produkcyjnej
zawsze powinna być większa od wartości pracy
nieprodukcyjnej, w przeciwnym bowiem
wypadku nie będzie możliwości pokrycia jej.
Rola podziału pracy i akumulacji
podziału w ujęciu Smitha.
Podział pracy powoduje wymianę i jej
konieczność, a wymiana dynamizuje obrót
towarowo-pieniężny. Jest autorem i prekursorem
pojęcia produktu narodowego. Mówi: “bogactwo
kraju, to nie pieniądze, ale roczny produkt ziemi i
pracy”. Jest to współczesny prototyp produktu i
dochodu narodowego. “Praca to źródło
bogactwa”. Rozmiary owego bogactwa,
traktowano przez pryzmat pracy zależnie od
dwóch czynników: od liczby zatrudnionych w
produkcji; od wydajności pracy, czyli jej
efektywność. Smith uważa, że należy pogłębiać
podział pracy i w coraz szerszym stopniu stosuje
zasadę i nową technikę. Zwraca uwagę na
szczególną wartość pracy produkcyjnej. Mówi,
że praca nie tylko reprodukcje środki, ale
przynosi nadwyżkę, a nadwyżka to zysk.
Z punktu widzenia gospodarki jako całości, im
większy jest udział pracowników zatrudnionych
przy wytwarzaniu realnych dóbr materialnych,
tym większe bogactwo narodu. Ilość owych
pracowników z kolei zależna jest od stopnia
akumulacji kapitału.
Im większy rząd, tym zatrudnia on więcej
pracowników nieprodukcyjnych ze środków
ściągniętych w formie podatków od kapitalistów
z ich kapitału zakumulowanego, z którego oni
mogliby zatrudnić pracowników najemnych i
przyczynić się do wzrostu gospodarczego.
Dlatego też, im mniej rządu, tym lepiej.
A. Smith – twórca ekonomii
klasycznej.
Adam Smith (1723-1790) - dzieło: „Badania nad
naturą i przyczynami bogactwa narodów”.
Ojciec teorii rynku, klasycznej ekonomii. Jest
zwolennikiem spontanizmu w rozwoju
gospodarczym, działania prawa wartości,
liberalizmu gospodarczego. Równocześnie jest
on wrogiem interwencjonizmu państwowego. To
zwolennik i entuzjasta rynku czystego; walczy z
merkantylizmem i protekcjonizmem; żąda
zniesienia wszelkich ograniczeń w handlu
zagranicznym. Uważa, że najważniejsza jest
produkcja i wzrost gospodarczy, a one mają
miejsce tylko na wolnym rynku. “Kapitalista
przemysłowy jest człowiekiem egoistycznym,
niemoralnym, ale tylko on może być siła
napędową rozwoju gospodarczego. Kapitalista
to więcej niż właściciel ziemski”. Smith uważa,
że stosunki ekonomiczne są trwałe i naturalne
oraz niezmienne; ale słusznie twierdzi, że wolna
konkurencja jest niezbędna i jest głównym
czynnikiem rozwoju, bo każdy chce mieć
większy rynek od drugich. Smith jako pierwszy
powiedział, że gospodarka rozwija się zgodnie z
planami i prawidłowościami. Analizuje skutki
podziału pracy. Podział pracy powoduje
wymianę i jej konieczność, a wymiana
dynamizuje obrót towarowo-pieniężny. Jest
autorem i prekursorem pojęcia produktu
narodowego. Mówi: “bogactwo kraju, to nie
pieniądze, ale roczny produkt ziemi i pracy”. Jest
to współczesny prototyp produktu i dochodu
narodowego. “Praca to źródło bogactwa”.
Rozmiary owego bogactwa, traktowano przez
pryzmat pracy zależnie od dwóch czynników: od
liczby zatrudnionych w produkcji; od wydajności
pracy, czyli jej efektywność. Smith uważa, że
należy pogłębiać podział pracy i w coraz
szerszym stopniu stosuje zasadę i nową
technikę. Zwraca uwagę na szczególną wartość
pracy produkcyjnej. Mówi, że praca nie tylko
reprodukcje środki, ale przynosi nadwyżkę, a
nadwyżka to zysk. Praca produkcyjna to praca
spłacona z kapitału inwestycyjnego, a nie z
dochodu. Praca nieprodukcyjna jest spłacana z
dochodu. Rozważa także idee pieniądza –
traktuje go jako środek i narzędzie cyrkulacji, ale
czasami pieniądz przybiera formę towaru
(wykorzystywany do kapitalizacji). Smith uważa,
że jest to bardzo złe, bo sam pieniądz nie jest
produktem, niczego nie wytwarza. Smith
rozróżnia dwie wartości każdego dobra:
użytkową - która jest po prostu użytecznością
dobra; wymienna –czyli zdolność dobra do
wymiany na inne dobra.
Teoria wartości i podziału A Smitha.
Teoria wartości Smitha i dogmat Smitha
Odróżniał wartość użytkową od wartości
wymiennej (ilościowy stosunek wymienny
jednego towaru na inny) Skupił uwagę nie na
wartości ale na jej rynkowej postaci –
wartości wymiennej. Wartość użytkowa to
zdolność do zaspokojenia ludzkich potrzeb.
Wartość wymienna – najwyższą jej jest cena –
pieniężne wyrażenie wartości towaru.
Trzy koncepcje wartości wymiennej:
1. O wartości wymiennej towaru decyduje
nakład pracy niezbędny do jego wytworzenia.
2. Podstawą wartości wymiennej jest ilość pracy,
którą możemy uzyskać w wymianie za swój
towar.3.O wartości wymiennej towaru decydują
koszty produkcji, które ujął jako sumę
wynagrodzeń czynników produkcji – pracy,
kapitału, ziemi ( suma płacy, zysku i renty).
Wyróżnił społeczeństwo drobnotowarowe:
kapitalistyczne. W gospodarce drobnotowarowej
podstawą wartości jest nakład pracy a w
kapitalistycznej koszty produkcji. Z trzecią
koncepcją wiąże się wiąże się dogmat Smitha –
twierdzenie, że cena każdego towaru składa się
i rozpada na dochody, a więc jest sumą płacy,
zysku i renty. To twierdzenie nie jest słuszne,
produkt globalny składałby się z samych
dochodów a tak nie jest. Gdyby towary po ich
sprzedaży zamienione były tylko na dochody
przeznaczone na konsumpcję, to nie byłoby
środków na ponowienie procesów produkcji. To
ujęcie przeszkodziło Smithowi w kontynuowaniu
rozważań fizjokratów na temat reprodukcji.
Smith później zmienił swoje poglądy, wprowadził
dwa nowe pojęcia:-
dochód brutto – to roczny dochód-
dochód netto – to ta część dochodu brutto, która
może być przeznaczona na konsumpcje bez
naruszeń kapitału potrzebnego na ponowienie
produkcji. Te rozważania przeczą dogmatowi.
Wynika z nich że cena każdego towaru wynika
nie tylko z dochodów ale również części
stanowiącej wartość.
Teoria kapitału Dwie definicje
– rzeczowa
- wartościowa.
Ujął kapitał jako część zapasów przeznaczoną
do dolnej produkcji. Definiował kapitał jako
źródło przynoszenia i pomnażania wartości –
jako określoną sumę wartości. Dzielił kapitał na
trwały i obrotowy.Za kryterium podziału przyjął
sposób w jaki te części przynoszą zysk:-
kapitał obrotowy – na skutek cyrkulacji – obrotu.-
kapitał trwały – przynosi zysk nie biorąc udziału
w cyrkulacji ale musi współdziałać z kapitałem
obrotowym. Kapitał obrotowy zużywa się w
jednym cyklu produkcyjnym przenosi wartość w
nim zawartą na produkt wytworzony. Do kapitału
obrotowego Smith zalicza: pieniądze, zapasy
konsumpcyjne, znajdujące się w rękach
producentów, kupców, zapasy gotowych
zmagazynowanych produktów. Kapitał trwały to
maszyny i narzędzia pracy, budynki do celów
produkcyjnych i handlowych, nakłady
podnoszące urodzajność gleby, umiejętności,
kwalifikacje bezpośrednich wytwórców. Obrót
kapitału ujmował w sposób mechaniczny jako
fizyczne przemieszczanie się dóbr w których
kapitał jest uprzedmiotowiony. Nie analizował
ruchu wartości, ani zmian form kapitału. Teoria
pracy produkcyjnej. Do czasów Smitha
produkcyjność pracy łączono z jakąś określoną
dziedziną produkcji.- merkantyliści – praca w
handlu-fizjokraci – praca w rolnictwie w
gospodarstwach nowoczesnych. Smith nie łączy
produkcyjności z tym gdzie ona została
wydatkowana ale z tym co i w jaki sposób
wytwarzana. Wskazuje że istnieje praca która
pomnaża wartość np. praca robotnika przy
maszynie – pomnażanie wartości, istnieje tez
praca która nie wywołuje tych skutków np. praca
sprzątaczki. I. kryterium pracy produkcyjnej –
to praca która pomnaża wartość, która tworzy
nową wartość będącą źródłem zysku.
II.Kryterium pracy produkcyjnej – praca w
wyniku której powstaje dobro materialne –
kryterium rzeczowe. Nie jest to kryterium
słuszne ponieważ mówiąc o pracy produkcyjnej
bierzemy pod uwagę tworzenie wartości a nie
rzeczy np. praca w transporcie też jest pracą
produkcyjną chociaż nie tworzy nowych rzeczy
ale pomnaża wartość przewożonych towarów.
Pomimo braku konsekwencji w teorii Smitha tkwi
element postępowy mówiąc o pracy
produkcyjnej mówi o różnego rodzaju pracy
społecznej
Jan Baptysta Say jako główny
przedstawiciel ekonomii klasycznej
we Francji.
Miał poglądy liberalne a programowo głosił
konieczność oparcia badań na doświadczeniu i
obserwacji faktów, nie odrzuca dedukcji. Tworzy
w okresie rewolucji przemysłowej i w postępie
technicznym widzi główną drogę prowadzącą do
wzrostu bogactwa. Proces produkcji pojmuje
jako proces tworzenia i powiększania
użyteczności. Źródłem wartości dobra jest
jego użyteczność pojmowana w sposób
obiektywny. Użyteczność górną stanowi cena,
dolną koszty produkcji. Czynniki produkcji to
praca, kapitał i ziemia. Sey podkreśla rolę
przedsiębiorcy pracowitego, aktywnego,
wynalazczego kierownika produkcji. Teoria
produkcji Saya jest podstawą jego teorii
podziału. Dochody poszczególnych czynników
produkcji są wynagrodzeniem ich wkładu w
proces produkcji. Także procesy produkcji, ale w
specyficznym, Sayowskim rozumieniu, jako
procesy wymiany usług między czynnikami
produkcji, decydują o wysokości otrzymanych
wynagrodzeń- płacy, procentu, renty gruntowej i
dochodu przedsiębiorcy. Tak pojmowana teoria
podziału prowadzi jednak do określonego,
wniosku: podział dochodu w gospodarce
kapitalistycznej jest zawsze sprawiedliwy.
Twierdził, że gospodarka rozwija się
samoistnie , produkcja tworzy odpowiednie do
jej produkcji rynki zbytu. Czynnikiem
ograniczającym tempo rozwoju gospodarczego
jest proces akumulacji kapitału i możliwości
inwestycyjne ludzi.
Przesłanki Say’a:
Say uważał, że posiadanie dóbr u człowieka jest
nieograniczone. Nieograniczony jest też popyt
na te dobra.Nieograniczony jak popyt jest nasz
dochód, siła nabywcza ponieważ każde
wyprodukowane dobro wiąże się z kosztami a
koszt jest wynagrodzeniem czynnika produkcji, a
konsumenci są właścicielami.
Bez względu na to w jakim procencie na ten
koszt przypada renta gruntowa, płaca, czynsz,
cena sprzedaży, przychód ze sprzedaży również
stanowi czyjś dochód- robotnika, kapitalisty,
właściciela ziemi. Z prawa rynków Say’a płynie
wniosek, że rozmiary popytu efektywnego w
gospodarce są wyznaczane przez rozmiary
produkcji i przez wypłacone dochody tej
produkcji. W związku z procesem rynku Say’a
gospodarka nie może doświadczyć kryzysu
nadprodukcji, ponieważ powoduje odpowiedni
popyt a podaż tworzy odpowiedni popyt.
Produkując dane dobro zatrudniamy czynniki
produkcji i pracę, kapitał, surowce, opłacamy
właścicieli tych czynników. Oni te dochody
przeznaczają na zakup dóbr.
Każda produkcja generuje dochody dla różnych
grup , tworzy siłę nabywcza u konsumenta.
Może wystąpić sytuacja: nadprodukcja tylko na
jednym rynku ale jeśli konsumenci zmniejszają
popyt na jedno dobro, to muszą zwiększyć popyt
na inne dobro, aby rozdysponować dochody
jakie posiadają. Przedsiębiorstwo musi odkryć
na co popyt się zmniejszył a na co się zwiększył.
Kryzys nadprodukcji na wszystkich rynkach jest
niemożliwością. Państwo nie musi ingerować w
gospodarczy dopasowując popyt do podaży- to
mechanizm rynkowy.
Prawa rynku Say’a od początku były
krytykowane. Skrytykował je Karol Marks,
ekonomiści klasyczni i neoklasyczni,
zdecydowany cios jednak zadał Keynes w latach
30-tych XX wieku. Występując z tego, że w
gospodarce jest dokładnie na odwrót, że popyt
generuje podaż.
Prawo rynków Saya – podaż tworzy popyt.
Kluczem do zrozumienia prawa Saya jest
założenie, że to produkcja jest na pierwszym
miejscu. Proces ten może być widoczny w
różnicach pomiędzy małymi, biednymi, wiejskimi
miasteczkami i bogatszymi obszarami
znajdującymi się w okolicy dużych miast. W
małych miastach wartość produkcji jest mała, a
zatem ich możliwości tworzenia popytu są
ograniczone. Dlatego też asortyment, liczba i
różnorodność sprzedawców oraz stopień
specjalizacji jest niski. Natomiast w bogatszych
obszarach podmiejskich jest o wiele szerszy
wybór produktów, cechujący się zróżnicowaniem
sprzedawców oferujących wyspecjalizowane
dobra. Wpływ na to może mieć również fakt, że
na takich obszarach jest duża konkurencja,
ponieważ rynek jest w stanie utrzymać wielu
sprzedawców tego samego dobra. U podstaw
Prawa Rynków Saya leży założenie, że
produkcja pociąga za sobą wynagrodzenie za
pracę, kapitał i ziemię. Dodatkowo, Say traktuje
każdą pracę jako produkcyjną (w
przeciwieństwie do Adama Smitha), stąd każda
przynosi dochód jej wykonawcy. Człowiek u
Saya jest niewolnikiem konsumpcji i zawsze
będzie wolał nabyć więcej, niż mniej. Nigdy nie
ma dosyć dóbr. Wszelkie formy oszczędzania
nie są oznakami tezauryzacji, a jedynie
odroczeniem momentu konsumpcji w czasie i w
końcu zostaną spożytkowane. Say twierdzi, że
w całej gospodarce, w świetle powyższych
założeń, nie może wystąpić nierównowaga.
Wszelkie niedopasowania i drobne kryzysy
nadprodukcji możliwe są tylko w pojedynczych
sektorach i mają charakter przejściowy,
krótkookresowy. W długim okresie jednak
zapewnione jest pełne wykorzystanie zasobów.
Skąd to przekonanie o możliwościach
oczyszczających rynku? Say dowodził, że
oszczędzanie ma na celu przyszłą konsumpcję.
Idąc tym tropem możemy zrozumieć, że poprzez
odroczoną w czasie konsumpcję spodziewamy
się większych zasobów pieniądza w przyszłości.
Czyli – inwestujemy. Każda decyzja o
oszczędzaniu jest zatem swego rodzaju
inwestowaniem, a więcej powrotem środka
płatniczego na rynek, co umożliwia zakup dóbr.
W ten sposób każda potencjalna siła nabywcza
wraca na rynek.
Teoria ekonomiczna i ludnościowa
Tomasza Roberta Malthusa.
Z obserwacji społeczno- gospodarczej, której
znalazła się Anglia na przełomie XVIII i XIX
wieku, wynikało gwałtowne uprzemysłowienie,
urbanizacja, nędza szerokich mas proletariatu.
Malthus ujmuje związek pomiędzy ilością
ludności a ilością środków pożywienia. Malthus
stwierdził, że w przyrodzie występuje tendencja
wyczerpywania przez ludzi wszelkich źródeł
utrzymania. Według Malthusa pęd do
rozmnażania prowadzi na skraj przepaści.
Swoje rozumowanie oparł na dwóch
przesłankach żywność jest niezbędna dla
istnienia człowieka pociąg płciowy jest czymś
niezbędnym w naturze człowieka.
Na podstawie obserwacji Malthus stwierdził, że
co 25 lat liczba ludności się podwaja a ziemi nie
przybywa. Malthus doszedł do wniosku, że
zupełnie odmiennie kształtują się przyrosty na
świecie ludności ( gwałtowny) i żywności
(powolny).
Wzrost dobrobytu ludzi pracy- wzrost płac,
prowadzi to do wyższej rozrodczości. Wzrost
populacji proletariatu maże tu wynikać ze
spadku śmiertelności. Dzieci po ukończeniu 16
lat wkraczają na rynek pracy- podaż siły
roboczej rośnie, co przy mniejszym popycie
powodowało że spada cena pracy- płaca.
Spadek płac to spadek dobrobytu.
Prawo ludnościowe- Żelazne prawo pracy-
stwierdza, że ograniczenie płac do minimum
kosztów utrzymania, utrzymują klasy pracujące
w nie zmiennej ilości. Nie ma tendencji do
wzrostu lub spadku rozrodczości.
Teoria wartości Dawida Ricardo
David Ricardo (1772-1823) już jako makler
giełdowy i jeden z najbogatszych ludzi
ówczesnego Londynu, reprezentował interesy
klasy przemysłowej, zwalczając klasę właścicieli
ziemskich. Napisał dzieło „Zasady ekonomii
politycznej i opodatkowania”. Był przeciwnikiem
inflacji i domagał się dla pieniądza papierowego
pokrycia w złocie, co znalazło odbicie w jego
teorii obiegu pieniądza. Utożsamiał prawa
obiegu pieniądza papierowego z prawami
obiegu pieniądza kruszcowego, stając się tym
samym reprezentantem ilościowej teorii
pieniądza. Uważał, że każdy nadmiar pieniądza
ponad ilość niezbędną do obiegu powoduje
wzrost cen towarów. Istnieje zatem – jego
zdaniem – relacja między ilością pieniądza i
poziomem cen. Duża ilość pieniądza w obiegu
ma wpływ na wzrost cen, a wolna wymiana
międzynarodowa sprawia, że wyższe niż w
innych krajach ceny towarów automatycznie
wpływają na wzrost importu, co z kolei powoduje
odpływ z kraju złota. Ricardo był fanatykiem
akumulacji. Uważał ją za główny czynnik
wzrostu gospodarczego, umożliwiający zwyżkę
zatrudnienia i wzrost wydajności pracy. Ricardo
twierdził, że jedynym bodźcem rozwoju produkcji
kapitalistycznej jest zysk. Smith był zdania, że
ostatecznym celem kapitału jest bogactwo, w
istocie sprowadzające się do konsumpcji,
Ricardo zaś mawiał krótko: „kapitał stanowi tę
część bogactwa kraju, z której robi się użytek z
myślą o przyszłej produkcji”. Znaczy to, że
produkcja służy do dalszej produkcji, akumulacja
zaś do dalszej akumulacji. W procesie produkcji
powstają i towary, i dochody tym większe im
większa jest produkcja. Dochody w całości
wydatkowane określają podaż. W tej sytuacji
wzrost produkcji jest zarazem wzrostem zbytu.
Podaż towaru determinuje zawsze popyt na
towar – dysproporcja między nimi jest
niemożliwa, tak jak niemożliwa jest ogólna
nadprodukcja w kapitalistycznym systemie
wytwarzania. W historii późniejszej myśli
ekonomicznej to właśnie twierdzenie Ricarda
znane jest pod nazwą tzw. prawa rynków.
Podstawą całego systemu teoretycznego
Ricarda jest teoria wartości. Wartość dla niego
to ilość pracy zużytej na wytworzenie towaru.
Wartość towaru zależy w prostym stosunku od
ilości pracy w odwrotnym stosunku od jej
wydajności. Ricardo widzi różnicę między
wartością użytkową towaru i jego wartością
wymienną. Wyraźnie podkreśla, że kapitał
biorąc udział w procesie produkcji nie tworzy
nowej wartości, a jego wartość, przenosi się na
wytworzony towar. Wśród wielu rozważań
Ricardo są też są też dotyczące teorii pieniądza
i kredytu. Pieniądz jest towarem (o wartości
wymiennej decyduje czas pracy zużytej na
wykonanie towaru). Ricardo stwierdził, że żaden
towar nie może być doskonałym miernikiem
wartości. Towar i pieniądz są ekwiwalentne, gdy
kryją w sobie jednakowe ilości pracy.
Ricardowska teoria podziału obejmuje trzy
powiązane ze sobą teorie: renty, płacy i zysku.
Teoria renty stała się punktem wyjścia do
sformułowania ogólnego prawa malejącej
wydajności czynników produkcji. Prawo to głosi,
że jeżeli udział jednego z czynników produkcji
(ziemia, kapitał, praca) rośnie, podczas gdy
pozostałych jest stały, to stopa wzrostu produktu
globalnego będzie się zmniejszać. Podstawą
teorii płacy jest teza, że praca jest towarem,
płaca jest ceną, a rynek pracy grą popytu i
podaży, odchylającą płace od ceny naturalnej.
Ricardowska teoria zysku może być
sprowadzona do tezy, iż zysk jest prostym
potrąceniem z produktu wytworzonego przez
robotnika. Szczególnie miejsce w doktrynie
Ricarda zajmuje jego teoria kosztów
komparatywnych. Dowiódł nie tylko błędnych
poglądów merkantylistów dotyczących handlu
międzynarodowego, lecz także wsparł
argumentację Smitha o korzyści z wolnego
handlu zagranicznego.
Program pozytywny Sismondiego
To krytyk ekonomii klasycznej, który dostrzega
negatywne skutki postępu technicznego.
Chciałby aby postęp techniczny był stosowany w
gospodarce na zasadzie produkcyjności a nie
zysku. Wskazuje na występowanie kryzysów.
Słusznie wskazuje, ze system kredytowy
umożliwia nadmierna ekspansje produkcji ponad
rzeczywistą czyli jest nadprodukcja względna.
Dzieli gospodarkę na : sektor produkcji dóbr
konsumpcyjnych powszechnego użytku i
produkcji dóbr luksusowych. Wady systemu
opartego na pracy najemnej to: niewolnictwo,
system poddaństwa.
Dochodzi do potrzeby stosowania bardziej
sprawiedliwych zasad podziału dóbr
narodowych gdzie konieczny jest
interwencjonizm państwa.
Proponuje:
- rozwój produkcji na wsi, chłopi maja się stać
najlepszą warstwą ludności. Praca w rolnictwie
jest zdrowa i sprzyja wewnętrznej harmonii w
społeczeństwie.
-stworzyć warunki do utrzymania rzemiosła.
Rzemieślnicy maja być czynnikiem równowagi
pomiędzy produkcją a konsumpcją. Zawiązanie
korporacji rzemieślniczych celem wykorzystania
postępu technicznego.
- wzmocnić pozycję przetargową robotników
względem przedsiębiorców- związki zawodowe,
gwarancje zawodowe.
Opowiada się za wolna wymianą
międzynarodową. W czasach kryzysów państwo
powinno pomagać robotnikom poprzez roboty
publiczne
Główni przedstawiciele ekonomii
klasycznej w Polsce
Ojcem polskiej ekonomii był hrabia Fryderyk
Skarbek XVIII-XIX w. W 1818 r. objął Katedrę
Ekonomii i był jej kierownikiem do upadku
powstania listopadowego. Jego główne dzieło
ukazało się w Paryżu po francusku w 1829 r.
„Teoria bogactwa społecznego”, po 30 latach
ukazało się w języku polskim Pt. „Ogólne zasady
nauki gospodarstwa narodowego”.
Po rozbiorach powstały pierwsze uniwersyteckie
katedry ekonomii (Warszawa, Kraków, Wilno),
gdzie ekonomii klasycznej nauczali F. Skarbek,
D. Krysiński, W. Surowiecki. W 2. połowie XIX
w. nastąpiła intensyfikacja badań
ekonomicznych; J. Supiński i S. Szczepanowski
wypracowali program rozwoju gospodarczego
ziem polskich.
Porównać wartości Saya z
wartościami Smitha - BRAK
Powstanie i ogólna charakterystyka
kierunku marginalistycznego w nauce
ekonomii.
W drugiej połowie XIX wieku ekonomia
klasyczna znalazła się w fazie stagnacji. A to
dlatego, że gospodarki opisywane przez tę
ekonomię coraz częściej doświadczały
kryzysów, a ekonomia klasyczna w żaden
sposób nie potrafiła wytłumaczyć powstających
kryzysów gospodarczych.
Według ekonomii klasycznej w gospodarce nie
powinno być żadnych zgrzytów i kryzysów,
powinna się harmonijnie rozwijać.
W wyniku kryzysów zaczęły wybuchać liczne
konflikty, liczne waśnie pomiędzy klasą
kapitalistów.
Ta sytuacja gospodarcza doprowadziła do
powstania nowej teorii mikroekonomicznej tzw.
Rewolucji subiektywno – marginalistycznej.
Rewolucja subiektywno- marginalistyczna
polegała na utworzeniu zupełnie nowego
zestawu narzędzi analitycznych
wykorzystywanych przez ekonomistów do prac
badawczych. Zmiana ta zamieniła ekonomię
klasyczna w ekonomię neoklasyczną.
Marginalny- charakteryzuje ekonomie
badającą wartości krańcowe. Wartości, które
charakteryzują ostatnia jednostkę
konsumowanego dobra, ostatnia jednostkę
dobra wyprodukowanego przez przedsiębiorcę,
ostatnia jednostkę wyprodukowanego czynnika
produkcji, koszy i utarg związany z
wyprodukowaną ostatnia jednostką.
Subiektywny- charakteryzuje nowy sposób
postrzegania zjawisk. Ekonomia subiektywno-
marginalistyczna odwoływała się do praw
ekonomicznych, do psychologii człowieka, do
jego subiektywnych doznań. W ekonomii
subiektywno- marginalistycznej wartość została
sprowadzona na płaszczyznę subiektywnych
doznań, była określona na podstawie
subiektywnych doznań jednostki
gospodarującej, która z dobra korzysta.
Szkoły kierunku marginalistycznego
i ich przedstawiciele
1) Szkoła neoklasyczna.
a) przedstawiciele:
- A. Marshall; W.S. Jevons; J.B. Clark; A.C.
Pigon
Kluczowym przedstawicielem tej szkoły jest
Alfred Marshall profesor Uniwersytetu w
Cambridge autor szeregu podręczników
akademickich m.in. wydał w 1890 r. Pracy pt.”
Założenia ekonomiki”.
Marshall starał się nawiązać do poglądów
Ricarda. Chciał je połączyć z nowym,
subiektywnym punktem widzenia. W teorii ceny
rozwinął tradycyjną teorię gry podaży i popytu (o
poziomie cen decyduje gra podaży i popytu)
uznawał jedynie istnienie powiązań.
Teoria popytu
Posługiwał się pojęciem ceny popytu czyli ceny
którą konsument chce zapłacić za jednostkę
dobra i pojęciem krańcowej ceny popytu tj.
ceny którą chce zapłacić za ostatnią jednostkę
(cząstkę) danego dobra i uważał że ona
(krańcowa) decyduje o cenie rynkowej.
Marshall wprowadza nowy podział kosztów
produkcji na stałe i zmienne. Przyjmując za
kryterium podziału reakcję kosztów na zmianę
rozmiarów produkcji.
2) Szkoła austriacka.
a) przedstawiciele:
- E. von Bohm-Bawerk; F. Weiser
Ekonomiści szkoły austriackiej uważają, że
użyteczność krańcowa określa wartość lub jest z
nią wprost identyczna. Wartość została więc
sprowadzona do indywidualnego i subiek-
tywnego odczucia konsumenta. K. Menger
twierdził, że wartość nie stanowi cechy rzeczy,
tylko ocenę dobra przez człowieka i dlatego nie
może istnieć poza świadomością ludzką.
3) Szkoła lozańska.
a) przedstawiciele
-L. Walras; V. Pareto
Szkoła lozańska ujmowała zjawiska
gospodarcze od strony rynku i dążyła do
określenia warunków równowagi między podażą
a popytem. Zakładała, że w gospodarce
towarowo-pieniężnej występują samoczynnie
działające mechanizmy przywracające
równowagę gospodarczą. Ujmowała procesy
gospodarcze jako procesy tworzenia się
ilościowych relacji między rzeczami. Znając
takie parametry jak: gusta konsumentów,
technologia produkcji, warunki instytucjonalne
itd., można w ujęciu szkoły lozańskiej
matematycznie ustalić optymalne ilościowe
proporcje między poszczególnymi elementami
gospodarki, a więc wykreślić równowagę
gospodarczą.
Teoria wymiany i ceny szkoły
austriackiej.
Twierdzenie wymiany (równanie wymiany)
Wymiana dobra o mniejszej użyteczności
krańcowej na pewną ilość dobra o wyższej
użyteczności krańcowej trwa do momentu, gdy
użyteczności krańcowe obu wymienianych dóbr
stawały się sobie równe. W ten sposób
uczestnicy wymiany konsumenci osiągali
równowagę.
Ekonomiści szkoły austriackiej uważają, że
użyteczność krańcowa określa wartość lub jest z
nią wprost identyczna. Wartość została więc
sprowadzona do indywidualnego i subiek-
tywnego odczucia konsumenta. K.
Teoria wartości dóbr produkcyjnych z logicznego
punktu widzenia stanowi jedno z najsłabszych
ogniw teorii szkoły austriackiej. Ekonomiści tej
szkoły twierdzą, że wartość dóbr
produkcyjnych dóbr dalszych rzędów zależy
od wartości tych dóbr konsumpcyjnych, do
których produkcji służą; na przykład tkanina,
nici, igły, maszyny do szycia itp. czerpią swą
wartość z gotowego ubrania, przędza — z
tkaniny, surowa wełna — z przędzy itd. Jest
to więc rozumowanie wręcz przeciwstawne teorii
wartości opartej na pracy i wszelkiej teorii
kosztów produkcji, gdzie — stosując
terminologię ekonomistów austriackich — dobra
niższego rzędu czerpią zawsze swą wartość z
wartości dóbr wyższego rzędu np. ubranie — z
tkaniny, nici itd. . Szczególnie słabą stroną teorii
wartości dóbr produkcyjnych jest próba
wyjaśnienia wartości dóbr produkcyjnych, gdy
służą one do wytwarzania różnych dóbr
konsumpcyjnych o różnych wartościach
wynikających z oceny konsumenta
Dlaczego szkoła angloamerykańska
nosi miano neoklasycznej?.
Nooklasycyzm - kierunek w ekonomii zaliczany
do subiektywno-marginalistycznego. Powstał w
latach 70. XIX w. i uznawała się za
kontynuatora ang. szkoły klasycznej;
W ekonomii neoklasycznej zakłada się, że:
rynek funkcjonuje w sposób bardzo sprawny, a
wszystkie podmioty gospodarcze zachowują się
w sposób racjonalny. Ceny zawsze równoważą
popyt z podażą, zarówno w odniesieniu do dóbr,
jak i czynników produkcji;
• producenci dążą do maksymalizacji zysków, a
konsumenci starają się zmaksymalizować
użyteczność (czyli korzyść z konsumpcji dóbr);
• wszystkie podmioty mają też ograniczenie
budżetowe – nie mogą wydać więcej środków,
niż zarobiły;
• podmioty spotykają się na rynku, gdzie każdy
stara się zrealizować swoje cele, działając
niezależnie i wykorzystując wszelkie dostępne
informacje. W rezultacie działania rynku,
czynniki produkcji (kapitał i praca) używane są
do wytwarzania towarów i usług zgodnie z
potrzebami społeczeństwa. Swobodne
kształtowanie się cen towarów, usług i
czynników produkcji z jednej strony oraz
swobodne decyzje maksymalizujących zyski
producentów i inwestorów z drugiej powodują,
że społeczeństwo wytwarza z posiadanych
zasobów maksymalny możliwy do wytworzenia
PKB. Spośród czynników produkcji pierwszy –
praca – przyrasta głównie w wyniku wzrostu
liczby ludności, drugi zaś – kapitał – w wyniku
oszczędzania i inwestowania części dochodu
przez racjonalnie zachowujące się podmioty
gospodarcze
Zasadnicze rady dawane przez ekonomię
neoklasyczną nie uległy jednak zmianie:
1.głównym warunkiem przyspieszenia wzrostu
gospodarczego jest zapewnienie gospodarce
bezpieczeństwa i dobrego funkcjonowania
instytucji publicznych (np. wymiaru
sprawiedliwości),
2.sprawnego działania rynku
3.stworzenie odpowiednich zachęt dla
oszczędzania i przedsiębiorczości. Taka polityka
spowoduje, że wcześniej czy później każdy
naród wkroczy na ścieżkę przyspieszonego
rozwoju.
W świetle teorii neoklasycznej nie jest natomiast
możliwe przyspieszenie rozwoju poprzez
zwiększenie emisji pieniędzy albo zwiększenie
przez rząd deficytu budżetowego. Efektem
takiego zwiększenia nominalnego popytu będzie
zazwyczaj po prostu wzrost inflacji, na krótką
metę nie dający znaczących korzyści
wzrostowych, a na dłuższą metę wręcz
szkodliwy dla rozwoju.
Założenia metodologiczne Johna
Keyenessa
Keynes odrzuca założenia teorii
marginalistycznej. Zajmuje się badaniem
wielkości globalnej w skali mikro, całą
gospodarką, agregaty, wielkości zbiorcze,
dochód narodowy, konsumpcja, oszczędności.
Keynes uważa, że gospodarczy indeks i punkt
widzenia jednostki nie muszą się pokrywać z
indeksem i punktem widzenia całej gospodarki.
Uważa, że oszczędzanie jest dla jednostki
pozytywnym zjawiskiem jeśli zaś idzie o całą
gospodarkę to uważa, że blokuje to popyt.
Jego zdaniem w modelu gospodarki wszystko
jest zmienne. Odrzuca pogląd, że procesy
gospodarcze i dochodzenie do równowagi
trzeba badać w długim okresie czasu, gdyż
wówczas siły te można wychwycić. Keynes stara
się wytłumaczyć dlaczego gospodarka odchyla
się od stanu równowagi i jakie tendencje mają tu
decydujące znaczenie. Buduje model, w którym
jako parametry niezmienne w krótkim okresie
czasu przyjmuje: ilość i kwalifikacje siły
roboczej; ilość rozporządzanego wyposażenia
kapitałowego; poziom techniki; stopień
konkurencji; gusty i przywiązanie konsumenta;
struktura społeczna; czynniki podziału dochodu
narodowego. Uważa, że całe zło współczesnej
gospodarki polega na tym, że nie są w pełni
wykorzystywane wszelkie zdolności
wytwórcze. Jego model jest statyczny,
krótkookresowy, a nie dynamiczny. Przyjmując
istnienie pewnych wielkości jako dane ww., bada
przyczyny niedostatecznego popytu w
gospodarce, powodujące niepewne
wykorzystanie mocy produkcyjnych i bezrobocie.
Podstawą tej popytowej teorii kształtowania
się dochodu narodowego Keynesa jest teza
głosząca, że o poziomie dochodu
narodowego w danym okresie decyduje
popyt globalny społeczeństwa, uzależniony
od jego wydatków konsumpcyjnych i
inwestycyjnych. Wydatki konsumpcyjne są
względnie ustabilizowane; ich wahania w
poszczególnych fazach cyklu koniunkturalnego
nie przekraczają 20%. Natomiast poważnym
wahaniom (ok. 80%) ulegają wydatki
inwestycyjne i są one główną przyczyną wahań
rozmiarów dochodu narodowego. Nie interesuje
Keynesa wpływ realizowanych inwestycji na
rozmiary mocy wytwórczych, gdyż wiąże się to z
równowagą długookresową. Globalny popyt
mogą więc zapewnić inwestycje, gdyż chodzi
tu o popytowy a nie podażowy efekt
inwestycji.
Keynesowska teoria popytowa kształtowania
się dochodu narodowego: w krótkim okresie
czasu rozmiary produkcji i dochodu narodowego
są określane przez rozmiary globalnego popytu
w społeczeństwie. Popyt określa wydatki
społeczne tak konsumpcyjne jak i inwestycyjne.
Społeczeństwo może wydawać na inwestycje
mniej lub więcej w stosunku do konsumpcji.
Gdy inwestycje są większe od konsumpcji, to
globalny popyt spada, gdyż inwestycje
pochłaniają więcej środków. Dotyczy to
krótkiego okresu czasu, gdyż w długim okresie
popyt poinwestycyjny się zwiększy, bo wszelkie
inwestycje nakręcają popyt. Dlatego Keynes
twierdzi, że wzrost inwestycji zawsze prowadzi
do wzrostu dochodu narodowego, co dalej
prowadzi do wzrostu wielkości popytu (pomijając
krótki okres czasu).
Interwencjonizm państwowy w ujęciu
J. M. Keynesa.
Ogólnie rzecz biorąc w ekonomii funkcjonują
dwie grupy poglądów dotyczących
funkcjonowania gospodarki: wolnorynkowe i
interwencjonizm. Szczególną rolę w tym drugim
nurcie odegrał J. M. Keynes. Postulował on
aktywną rolę państwa na rynku. Jego zdaniem
główną przyczyną palących problemów w
gospodarce rynkowej (przede wszystkim
bezrobocia) jest niewystarczający popyt
globalny. Państwo powinno więc oddziaływać
na jego wzrost. W tym celu według Keynes'a
należy zapewnić w miarę dużą ilość pieniądza w
gospodarce oraz obniżyć stopy procentowe.
Operowanie stopami procentowymi powinno
zapewnić wzrost inwestycji, co powinno
skutkować powstaniem nowych miejsc pracy i
obniżeniem bezrobocia. Oprócz oddziaływania
na wielkość inwestycji prywatnych państwo
może realizować inwestycje publiczne.
Finansowanie inwestycji publicznych nie
powinno się jednak odbywać poprzez
zwiększanie obciążeń podatkowych, ale poprzez
np. dług publiczny. Nowe inwestycje oraz
związane z tym nowe miejsca pracy powinny
wpłynąć na zwiększenie popytu globalnego w
gospodarce. Wzrost globalnego popytu można
osiągnąć także stosując redystrybucję
dochodów poprzez m. in. zasiłki dla osób
bezrobotnych czy progresywny system
podatkowy. W opinii Keynes'a państwo powinno
wdrażać takie instrumenty, które będą
skutkować zwiększeniem dochodów
społeczeństwa i przedsiębiorstw, a tym samym
"przełożą się" na wzrost popytu globalnego. To
powinno z kolei pozwolić na lepsze
wykorzystanie potencjału kraju. Keynes uważał,
że najważniejszym problemem do rozwiązania
we współczesnych gospodarkach jest
bezrobocie, z którym należy walczyć nawet
kosztem rosnących cen. Są to podstawowe
założenia modelu interwencjonizmu
państwowego według Keynes'a. W tej koncepcji
państwo pełni rolę stabilizacyjną, zaś jego
działania są ukierunkowane przede wszystkim
na walkę z bezrobociem. W opinii Keynes'a
państwo powinno oddziaływać na gospodarkę,
ponieważ w rzeczywistości nie istnieje
doskonała konkurencja. Jednak zadaniem
państwa nie jest zastępowanie rynku, a jedynie
regulowanie cyklu koniunkturalnego. Państwo
powinno "dostrajać" koniunkturę (łagodzić
spadki, stymulować wzrost). Odmienne poglądy
reprezentują neoklasycy, według których
gospodarka jest wyposażona w automatyczne
mechanizmy, przede wszystkim elastyczne ceny
i płace. Interwencja państwa nie jest więc
wymagana, ponieważ rynek sam najlepiej
poradzi sobie z problemami gospodarki. Z kolei
keynesiści uważają, że nie można
jednocześnie walczyć skutecznie z bezrobociem
i inflacją. Państwo musi zdecydować, który
element ograniczać kosztem "zaniedbania"
drugiego, przy czym bezrobocie jest uważane za
problem ważniejszy. Z tego powodu skłaniają
się raczej ku wykorzystaniu polityki podatkowej
zamiast narzędzi monetarnych. Państwo
powinno zatem mieć silną pozycję, by mieć
możliwość zastosowania różnych instrumentów
w celu łagodzenia sytuacji na rynku, nie
ograniczając jednocześnie swobody działalności
podmiotów gospodarujących