OŚWIECENIE W EUROPIE I W POLSCE

I. Gospodarka i społeczeństwo w XVIII wieku

1) Wzrost liczby ludności

- eksplozja demograficzna w XVIII wieku - z 120 mln w 1700 r. do 190 mln w 1800 r.,
- spadek śmiertelności (szczególnie noworodków) - dbałość o higienę, poprawa
warunków sanitarnych, rozwój medycyny, upowszechnienie się opieki lekarskiej,
- skuteczniejsza walka z epidemiami - kwarantanny, kordony sanitarne,
- szczepienia ochronne
→ 1796 r., Edward Jenner - szczepionka na ospę,
- ograniczenie klęsk głodu - ziemniaki i kukurydza sprowadzone z Ameryki,
- poprawa zaopatrzenia w żywność - sieć utwardzanych dróg, publiczne spichlerze.

2) Rewolucja agrarna
- początek w Niderlandach,
- zastosowanie płodozmianu - system zagospodarowania ziemi uprawnej poprzez
podział jej na dwie części: zboże i rośliny użyźniające glębę (np. koniczyna),
- nauczono się uprawiać rośliny okopowe - buraki, rzepę, marchew, ziemniaki,
- XVIII w., Anglia - proces ogradzania - tworzenia dużych gospodarstw
wielozadaniowych (hodowla owiec, wełny produkcja zboża, mięsa, mleka),
- zwiększenie wydajności produkcji,
- produkcja rolna zaczęła przynosić właścicielom ziemskim (farmerom) znaczne
dochody, dzięki czemu mogli inwestować w produkcję przemysłową.

3) Rewolucja przemysłowa w Anglii, XVIII w.

- w innych państwach nastąpiła dopiero w XIX w.,
- XVIII w., Jethro Tull - skonstruowanie siewnika do zboża,
- wynalezienie młocarni - maszyna rolnicza służąca do omłotu zbóż (proces
oddzielania jadalnej części ziarna od słomy, do której jest przyczepiony),
- włókiennictwo:
→ 1733 r, John Kay - wynalezienie mechanicznego czółenka,
→ 1764 r., James Hargreaves - zbudowanie przędzarki wózkowej - Spinning Jenny -
Przędząca Joasia,
→ 1769 r., Richard Arkwright - udoskonalenie przędzarki o mechaniczny napęd
wodny,
- 1769 r., James Watt - budowa maszyny parowej
→ ciągnik Nicolasa Cugnota - pierwszy pojazd napędzany za pomocą maszyny
parowej,
→ zastosowanie w zakładach włókienniczych, kopalniach węgla, przemyśle
metalurgicznym, drukarniach,
- przemiany w hutnictwie i metalurgii:
→ powszechne użycie węgla i koksu (odgazowania węgla kamiennego) zamiast
drewna - przyśpieszenie produkcji,
→ nowe techniki obróbki metali,
→ wzrost zapotrzebowania na węgiel,
- powstawanie dużych zmechanizowanych zakładów wytwórczych.
 4) Skutki społeczne i gospodarcze rewolucji przemysłowej
- Wielka Brytania potęgą gospodarczą,
- migracje do miast,
- nowe ośrodki miejskie
→ przemysł metalurgiczny: Birmingham, Leeds, Manchester,
→ porty - Liverpool,
- narodziny klasy robotniczej - nadwyżka siły robotniczej = niskie zarobki,
- luddyści - Ned Ludd - robotnicy niszczący maszyny w fabrykach, ponieważ uważali je
za przyczynę swoich niskich zarobków.

5) Nowe koncepcje ekonomiczne

- fizjokratyzm, gr. physis - natura, kratos - władza, Francois Quesnay - podstawą
bogactwa jest produkcja - państwo powinno inwestować w rolnictwo, natomiast
przemysł i handel mają mniejsze znaczenie,
- liberalizm gospodarczy, Adam Smith - wolny rynek, wolna konkurencja = gospodarka
wolnorynkowa; praca, produkcja i handel nie powinny być regulowane przez państwo
a przez niewidzialną rękę rynku,
→ Adam Smith - szkocki filozof, etyk, twórca podstaw ekonomii, jego dzeło Badania
nad naturą i przyczynami bogactwo narodów (1776 r.) krytykuje merkantylizm i
wyraża swoje poglądy gospodarcze,
- leseferyzm - hasło francuskich fizjokratów Laissez faire! - Pozwólcie działać! -
postulat swobody prowadzenia działalności ekonomicznej jako podstawa
funkcjonowania gospodarki, fundament liberalizmu gospodarczego,
- europejskie monarchie realizowały założenia merkantylizmu: Francja, Jean-Baptiste
Colbert, minister Ludwika XIV, XVII w.

II. Oświecenie
- wiek XVIII - stulecie rozumu, oświecenie, wiek świateł.

Początki oświecenia
- Anglia, 1688 r. - chwalebna rewolucja, Anglia monarchią konstytucyjną,
- Francja, 1715 r. - śmierć Ludwika XIV.

Założenia
- kult rozumu, nieograniczone możliwości poznawcze rozumu,
- Cogito ergo sum, Kartezjusz,
- kryzys wartości propagowanych przez Kościoły chrześcijańskie, otwarta krytyka
dogmatów, instytucji Kościoła i uprzywilejowanej pozycji duchownych,
- prawa naturalne - przyrodzone każdemu człowiekowi (do wolności, własności),
- tolerancja religijna,
- koncepcja umowy społecznej.

Postawy względem religii:

- deizm - Bóg istnieje, ale nie ingeruje w życie ludzi na ziemi, dowodem na jego
istnienie jest świat, który stworzył; Paul d’Holbach, Wolter,
 - ateizm - brak istnienia Boga,
- oświecenie katolickie - propagowanie odnowy nauczania religijnego, edukacji osób
duchownych i wykorzenienie zabobonów wśród wiernych,
- uniwersalne wierzenia dla wszystkich ludzi - w każdej kulturze funkcjonuje
wyobrażenie Boga jako Istoty Najwyżej, zgodnie z rozumem należy odrzucić
dogmaty poszczególnych Kościołów.

Karol Monteskiusz (Francja)

- Listy perskie, 1721 r.,
- O duchu praw, 1748 r.
→ krytyka ustojów absolutystycznych - sprzeczność z prawami naturalnymi,
→ trójpodział władzy - zapewnia ochronę interesów członków społeczeństwa,
→ podział ustrojów na: despotie (władza jest skupiona w rękach jednej osoby, która
stoi ponad prawem; państwa starożytne), monarchię i republikę,
→ podstawa konstytucji Stanów Zjednoczonych, Konstytucji 3 Maja, konstytucji
rewolucyjnej Francji, ustrojów państw tworzonych w XIX i XX w..

Wolter, Francois-Marie Arouet (Francja)

- karanie więzieniem bez wyroku sądu, nieustanny wzrost podatków, okrucieństwo w
procesach sądowych, przywileje stanowe = łamanie prawa naturalnego,
- deista, antyklerykał.

Jean-Jacques Rousseau (Francja)

- Umowa społeczna, 1762 r. - rezygnacja z części wolności na rzecz dobra
społeczeństwa, rządy absolutne wypaczają te idee,
→ przyczyna wybuchu rewolucji we Francji w 1789 r.,
- Emil, czyli o wychowaniu, 1762 r. - traktat pedagogiczny.

Immanuel Kant (Niemcy)

Dwie rzeczy napełniają umysł coraz to nowym i wzmagającym się podziwem i czcią, im
częściej i trwalej się nad nimi zastanawiamy: niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne
we mnie.
- teoria poznania - połączenie racjonalizmu i empiryzmu - rozum i zmysłu uzuspełniają
się wzajemnie,
- krytycyzm - każde twierdzenie, zanim zostanie zaakceptowane, musi zostać
dokładnie sprawdzone.

John Locke (Anglia, XVII w.)

W zdrowym ciele zdrowy duch.
- Myśli o wychowaniu - dostrzeganie problemów dziecka, odejście od kar cielesnych i
zastraszania,
- koncepcja tabula rasa (czysta karta) - umysł człowieka w chwili narodzin jest czystą
kartą, niezapisaną żadnymi znakami,
- teoria rządów demokratycznych - podstawa w tworzeniu amerykańskiej Deklaracji
niepodległości.

Denis Diderot
- koncepcja wolności - jako dar natury nie może ona zostać odebrana człowiekowi,
 - tylko umowa społeczna uprawnia rządzących do sprawowania władzy.

Rene Descartes
- Rozprawa o metodzie, -

Wielka encyklopedia francuska, 1751-1780

- Jean d’Alembert, Denis Diderot, Wolter, Monteskiusz, Rousseau, Michał Kazimierz
Ogiński,
- ponad 70 tys. haseł, 3 tys. ilustracji,
- opublikowana w wielu krajach europejskich.

Rozwój nauki:
- Isaac Newton, angielski fizyk i matematyk - sformułował zasady dynamiki, prawo
grawitacji, wprowadził rachunek różniczkowy i całkowy,
- Antoine Lavoisier, francuski chemik - objaśnił rolę tlenu w związkach chemicznych,
proces spalania i oddychania organizmów żywych,
- Karol Linneusz, szwedzki uczony - klasyfikacja zwierząt i roślin według gatunków,
- Benjamin Franklin, amerykański fizyk i polityk - wynalazł piorunochron, wpadł na
pomysł stosowania czasu letniego,
- Alessandro Volta, włoski wynalazca - skonstruował kondensator i pierwszą baterię
elektryczną,
- bracia Joseph i Jacques Etienne Montgolfier - konstrukcja balonu wypełnionego
ogrzewanym powietrzem - 1783 r., wzniesienie się człowieka na wysokość
kilkudziesięciu metrów,
- James Cook, angielski odkrywca - na zlecenie Towarzystwa Królewskiego
przeprowadził ekspedycje na Pacyfiku - dotarcie do Australii i ogłoszenie jej
terytorium brytyjskim, opis Aborygenów, tworzenie map, nowe gatunki roślin i
zwierząt.

Rozwój edukacji i ośrodków naukowych

- obowiązek edukacyjny dla chłopców w Prusach,
- świeckie szkolnictwo podporządkowane państwu (1773 r., likwidacja jezuitów, którzy
zajmowali się szkolnictwem),
- akademie naukowe finansowane przez państwo,
- szkoły specjalne - kolegia nauczycielskie, szkoły rycerskie - Korpus Kadetów w
Rzeczypospolitej,
- salony kulturowe - spotkania literackie i artystyczne
→ kobiety angażowały się w życie publiczne - mecenat artystyczny: Maria Teresa
Geoffrin, Julie de Lespinasse,
→ najpopularniejsze w Paryżu
- loża masońska, masoneria, wolnomularstwo - ang. freemason
→ tajne stowarzyszenia skupiające zwolenników poglądów oświeceniowych,
krytyków Kościoła, których celem był rozwój intelektualny i działalność na rzecz
powszechnego dobra ludzkości, pokoju i tolerancji,
→ symbole masońskie: cyrkiel, węgielnicę, litera G w pięcioramiennej gwieździe -
słowo wielki/ greckie gnosis = wiedza,
→ każdy mason to nieobrobiony kamień, który poprzez wiedzę musi zostać
ukształtowany w odpowiedni sposób.
 Literatura oświeceniowa
- propagowanie racjonalizmu, piętnowanie systemu feudalnego, ludzkiej ciemnoty i
zabobonów,
- dydaktyzm - kształtowanie pożądanych postaw,
- Daniel Defoe, Przypadki Robinsona Crusoe,
- Jonathan Swift, Podróż Guliwera,
- Denis Diderot, Kubuś Fatalista i jego pan,
- Laurence Sterne, Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy; sentymentalizm -
powrót do do natury, uczuciowość.

Rokoko i klasycyzm
- Wiedeń - centrum muzyki: WOlfgang Amadeusz Mozart, Joseph Haydn.

III. Budowa imperium rosyjskiego

1) Rosja a Europa w XVII wieku

- Rosja była uznawana bardziej za kraj azjatycki niż Europejski, dopiero po
opanowaniu Ukrainy Zadnieprzańskiej zaczęto dostrzegać Rosję jako partnera
handlowego i sojusznika do walki z Turcją,
- plany carów opanowania szwedzkich portów nad Bałtykiem oraz tatarskich i
tureckich nad Morzem Czarnym (okno na świat).

2) Początki rządów Piotra I

- śmierć Fiodora w 1682 r., 9 letni Piotr na tronie,
- regencja Zofii (czasy największych wpływów polskich), nieudana próba detronizacji
Piotra,
- 1689 r. - Piotr I przejmuje władzę,
- 1696 r. - opanowanie w trakcie wojny z Turcją Azowa - portu prowadzącego do
Morza Czarnego,
- 1697 r. - nieudana próba antytureckiej koalicji - podróż Piotra I po Europie incognito
pod nazwiskiem Piotr Michajłow; praca jako zwykły robotnik,
- bunt strzelców - wybuchł podczas podróży cara po Europie; krwawe rozprawienie się
z buntownikami, nikt później nie miał odwagi buntować się.

3) Reformy Piotra I
- zmiany w obyczajach:
→ 1699 r., nakaz zgolenia bród wszystkim poddanych oprócz duchownych i
chłopów,
→ nakaz noszenia ubrań na wzór niemiecki,
→ nakaz palenia tytoniu (fajek) dla mężczyzn i nauki tańca dla kobiet,
- wprowadzenie kalendarza juliańskiego, liczenie czasu od narodzin Chrystusa, nie od
początku świata,
- 1703 r., budowa Sankt Petersburga nad ujściem rzeki Newy do Zatoki Fińskiej;
- 1711 r., zmiana Dumy Bojarskiej, która reprezentowała tylko warstwę
uprzywilejowaną na Senat Rządzący składający się z 9 wybranych przez cara osób,
→ zwierzchnictwo nad całą administracją,
 → przygotowywanie projektów ustaw,
→ funkcja sądu najwyższego,
- powołanie 9 kolegiów na wzór ministerstw,
- reforma administracyjna - podział kraju na gubernie z gubernatorami podległymi
senatowi na czele,
- wprowadzenie samorządu lokalnego w miastach,
- nałożenie na chłopów podatku pogłównego,
- samodzierżawie - rosyjska odmiana absolutyzmu,
- przeniesienie stolicy z Moskwy do Petersburga,
- 1721 r., Piotr I przyjmuje tytuł imperatora (cesarza) Wszechrosji i zmiana nazwy kraju
na Imperium (Cesarstwo) Rosyjskie → wielkomocarstwowe ambicje,
- utworzenie jednolitego stanu szlacheckiego,
- majątki ziemskie mogą być dziedziczne (tylko po mieczu, tylko jeden syn) i
niepodzielne,
- reforma wojskowa - obowiązkowa służba wojskowa lub cywilna;
→ tabela rang - ustala hierarchię urzędową i wojskową, każdy rozpoczynał służbę od
najniższej funkcji,
→ powiększanie armii,
→ budowa i rozwój floty wojennej,
→ stworzenie nowego regulaminu wojskowego,
→ utworzenie korpusy kadetów,
- wprowadzenie przymusu szkolnego dla chłopców w wieku od 10. do 15. roku życia,
- reforma alfabetu - zamiana cyrylicy na grażdankę (uproszczona wersja),
- 1721 r. - utworzenie Najświętszego Synodu, który miał sprawować władzę nad
Cerkwią, w którym zasiadali duchowni powołani przez cara,
→ podporządkowanie sobie cerkwii,
→ cerkiew = przeciwnik reform, symbol zacofania wg Piotra I,
→ zakaz przechodzenia z prawosławia na inne wyznania; tolerancja religijna.

4) Wielka wojna północna, 1700-1721 i jej następstwa

- przyczyny: plan zdobycia dostępu do Bałtyku przez Piotra I,
- utworzenie antyszwedzkiej koalicji (inicjatywa Piotra I): Rosja, Brandenburgia, Dania,
- Karol XII, król Szwecji,
- 1702 r. - zwycięstwa Rosji na północy, min. tereny, na których zaczął powstawać
Sankt Petersburg,
- 1709 r., bitwa pod Połtawą - klęska Karola XII, doszczętne zniszczenie armii
szwedzkiej,
- zaniepokojenie w Europie licznymi zwycięstwami Rosji,
- 1721 r., pokój w Nystad - zakończenie wielkiej wojny północnej; Rosja otrzymuje:
Estonię, Ingrię, część Karelli i Inflanty (których nie oddaje wedle swoich zobowiąz,ań
Rzeczypospolitej), Szwecja odzyskuje utraconą Finlandię,
- skutki: Rosja staje się potęgą nie tylko na Bałtyku, ale w całej Europie, przesunięcie
centrum państwa rosyjskiego za zachód, ogromne dochody z portów bałtyckich.

5) Walka o władzę
- 1725 r., śmierć Piotra Wielkiego,
- rządy imperatora Anny i Elżbiety - córek cara Piotra I
 → sojusz szlachty z tronem: zwiększenie znaczenia bojarów - uprzywilejowanie w
handlu, zwolnienie z obowiązkowej służby wojskowej, umocnienie władzy nad
chłopami,
- rządy Piotra III, siostrzeńca Elżbiety, wnuka Piotra I,
→ zginął w wyniku zamachu stanu, jego żona Katarzyna przejmuje władzę.

6) Rządy Katarzyny II Wielkiej

- filozof na tronie, Semiramida Północy; miła uznanie oświeceniowych elit: Wolter,
Diderot, d'Alembert,
- wzmocnienie władzy carskiej:
→ wszystkie decyzje podejmowane osobiście,
→ utworzenie Rady Cesarskiej składającej się z najbardziej zaufanych doradców,
→ likwidacja większości kolegiów,
→ ograniczenie kompetencji Senatu Rządzącego,
- konfiskata majątków kościelnych, likwidacja większości klasztorów,
→ zniszczenie sieci szkół prowadzonych przez duchowieństwo,
- chłopi pańszczyźniani przechodzą na własność państwa
→ ucisk chłopów,
→ bunty chłopskie
↳ 1773-74, powstanie Jemieliana Pugaczowa,
- zsyłki na Syberię do pracy w kopalniach - kara za przestępstwa polityczne i
kryminalne,
- 1764 r., likwidacja autonomii Kozaków zaporoskich - konsekwencja powstania,
- wsie potiomkinowskie, Grigorij Potiomkin - przenośne, fikcyjne wsie stworzone, aby
pokazać carycy Katarzynie jak dobrze idzie akcja kolonizacyjna.

7) Powstanie cesarstwa rosyjskiego

- walka o hegemonię w Europie Środkowej,
- 1756-63, wojna siedmioletnia - Rosja,Austria, Francja, Saksonia, Szwecja przeciwko
Prusom i Wielkiej Brytanii,
- polityka zagraniczna carycy Katarzyny oparta na rozszerzeniu granic kosztem
Rzeczypospolitej i Turcji,
- 1764 r. - Katarzyna II doprowadza do wyboru swojego kandydata podczas wolnej
elekcji w RP- Stanisława Poniatowskiego,
- 1768r., wypowiedzenie wojny Turcji,
→ 1774 r., pokonanie Turcji,
→ Rosja otrzymuje ważne strategicznie obszary nad Morzem Czarnym: na Krymie, u
ujścia Dniepru i w okolicach Azowa, podporządkowanie Gruzji,
→ sułtan zrzeka się zwierzchnictwa nad chanatem krymskim, który w 1783 r. został
włączony do Rosji,
- Stefan Torelli, Alegoria zwycięstwa Katarzyny II nad Turkami,
- koniec XVIII w. - Rosja staje się potęgą morską i handlową.

IV. Absolutyzm oświecony w Prusach i Austrii

1) Absolutyzm oświecony
- silna władza centralna, pełnia władzy skupiona w jednych rękach, władcą pierwszym
sługą państwa, król-filozof,
- koncepcja umowy społecznej,
- rozwój nowoczesnej, zawodowej armii,
- rozwój oświaty,
- rozwój gospodarczy,
- przeprowadzanie wielu reform,
- ograniczenie roli kościoła, polityka tolerancji religijnej.

2) Budowa potęgi Prus

- dynastia Hohenzollernów, królewskie państwa pruskie,
- 1618 r., unia personalna między Prusami a Brandenburgią,
- 1701 r., koronacja Fryderyka I na króla Prus w Królewcu - przekreśliła polskie
nadzieje na odzyskanie lenna pruskiego,
→ przyjął nowy herb państwa - czarnego orła w koronie z atrybutami królewskiej
władzy,
→ duże zdobycze terytorialne: 1720 r., traktat pokojowy ze Szwecją - część Pomorza
ze Szczecinem, wyspy Uznam i Wolin - dostęp do ujścia rzeki Odry,
- Fryderyk Wilhelm I,
→ król-sierżant
→ nie kontynuował zaborczej polityki ojca,
→ około 70% dochodów przeznaczanych na wojsko; żelazna dyscyplina,
wprowadzenie armii narodowej, gwardia olbrzymów (nigdy nie wykorzystana w
konflikcie zbrojnym)
→ dobrze zorganizowana administracja - podział na: prowincje (kamerzy na czele) i
mniejsze powiaty (landraci).

3) Absolutyzm oświecony Fryderyka II Wielkiego/ Hohenzollerna

- król-filozof, monarcha oświecony,
- 1740 r., koronacja,
- rozbudowa administracji centralnej - utworzenie kilku nowych ministerstw,
- reforma sądownictwa - podniesienie kompetencji sędziów, uproszczenie procedur,
kodyfikacja prawa, zakaz tortur w postępowaniu sądowym,
→ Ministerstwo Sprawiedliwości kontroluje funkcjonowanie sądownictwa,
- reforma szkolnictwa
→ 1763 r., obowiązek szkolny dla wszystkich poddanych,
→ laicyzacja szkół kościelnych,
→ pod koniec XVIII w. społeczeństwo Prus jest tym najbardziej wykształconym,,
- tolerancja religijna; dystansowanie się króla od religii, niechęć zarówno do
katolicyzmu jak i protestantyzmu,
- laicyzacja społeczeństwa, kontrola państwowa wszystkich organów kościelnych,
- sekularyzacja majątków kościelnych (przechodziły na własność państwa),
- polityka merkantylizmu
→ rozwój manufaktur,
→ nowe gałęzie produkcji, np jedwabnictwo,
- rozwój sieci dróg lądowych i wodnych,
- nowe uprawy (np, ziemniaki) i maszyny rolnicze,
- kolonizacja nowych obszarów (np. osuszanie bagien),
- rozwój kultury, sztuki, architektury,, np. zlecenie budowy wielu kompleksów
pałacowych.

4) Austria w czasie wielkich wojen

- 1701-1704, wojna o sukcesję hiszpańską,
→ koalicja antyfrancuska: Austria, Anglia, Holandia,
→ Filip V Burbon utrzymuje się przy władzy kosztem Niderlandów Południowych,
księstwa Mediolanu, Sardynii i królestwa Neapolu,
- 1733-1735 r., rywalizacja o sukcesję polską - Francja+Hiszpana - Stanisław
Leszczyński, Austria+Rosja - August III,
- 1713 r. - sankcja pragmatyczna - dokument króla Austrii Karola VI
→ regulacja zasad sukcesji w krajach rządzonych przez austriackich Habsburgów,
→ dopuszcza dziedziczenie w linii żeńskiej,
→ Austria, Czechy i Węgry tworzą jedno państwo,
→ dokument został spisany, aby zapewnić władzę najstarszej córce króla Karola VI -
Marii Teresie,
- wojny śląskie, 1740-1742; 1744-1745,
→ rywalizacja między Prusami a Austrią o Śląsk,
→ Śląsk pod panowaniem Prus (dzięki czemu stają się nowym mocarstwem)
- 1740-1748, wojna o sukcesję austriacką
→ Maria Teresa utrzymuje władzę/

5) Wojna siedmioletnia/trzecia wojna śląska, 1756-63

- wrogość między Prusami a Austrią; odzyskanie Śląska celem polityki austriackiej,
- przymierze: Saksonia, Rosja, Szwecja, Francja, Austria przeciwko Prusom (z
jedynym sojusznikiem - Królestwem Wielkiej Brytanii),
- odwrócenie przymierzy = nowy układ sił w Europie,
- 1763 r., zawarcie pokoju potwierdzającego przynależność Śląska do Prus.

6) Reformy Marii Teresy i Józefa II w Austrii

- centralizacja władzy,
→ ustanowienie Rady Państwa - pomoc w zarządzaniu krajem,
→ odrębne instytucje centralne zajmujące się polityką zagraniczną wewnętrzną,
skarbem i wojskowością,
→ nowy jednolity system administracji terenowej,
- reforma sądownictwa
→ rozdział administracji lokalnej od sądownictwa,
→ zmiana kodeksu karnego - ograniczenie stosowania kary śmierci, zakaz tortur w
postępowaniu sądowym,
→ jednolite przepisy dla wszystkich stanów społecznych,
- państwo policyjne
→ ograniczenie wolności słowa,
→ rozbudowa sieci tajnej policji,
- reformy gospodarcze
→ polityka merkantylizmu - państwo ściśle reguluje handel zagraniczny,
→ nowe zakłady tekstylne i metalurgiczne,
→ zniesienie cła i wewnętrznych regulacji dotyczących handlu,
- 1781-85, edykty znoszące poddaństwo
 → zniesienie pańszczyzny - prawo odwołane po śmierci Józefa II,
- józefinizm - nowa polityka wyznaniowa = laicyzacja,
→ likwidacja klasztorów, sekularyzacja majątków kościelnych,
→ likwidacja wszystkich zgromadzeń zakonnych oprócz tych niosących pomoc
chorym i zajmujących się edukacją,
→ zmniejszenie liczby księży w parafiach,
→ podporządkowanie hierarchii kościelnej państwu,
→ 1781 r., patent tolerancyjny - gwarancja swobody wyznaniowej,
→ poprawa sytuacji Żydów - możliwość wykonywania wielu zawodów dotychczas
zastrzeżonych jedynie dla chrześcijan,
- reforma systemu edukacji
→ rozbudowa świeckich szkół podstawowych i średnich,
→ reforma uniwersytetów,
- rozwój kultury - Wiedeń miastem muzyki.

V. Rzeczpospolita w pierwszej połowie XVIII wieku

1) Pierwsze lata unii polsko-saskiej

- śmierć Jana III Sobieskiego - chaos w Rzeczypospolitej,
- rywalizacja między stronnictwa magnackimi - zbrojne wystąpienie na Litwie
przeciwko dominacji rodu Sapiehów,
- 1697 r., wolna elekcje
→ kandydaci: francuski książę Ludwik Conti, syn Jana III - Jakub Sobieski, elektor
saski Fryderyk August Wettin,
→ wybór Ludwika Contiego na polu elekcyjnym, jednak część szlachty ogłosiła
królem Fryderyka Augusta (przekonanie o korzyściach politycznych i gospodarczych
dzięki unii z saksonią - program Jak Polskę przekształcić w kraj kwitnący i cieszący
się szacunkiem u sąsiadów),
- przejście króla z luteranizmu na katolicyzm - mit drugiego Jagiełły (króla, który przyjął
religię polską i połączył kraj z innym państwem, tworząc potęgę na skalę Europy),
- koronacja w Krakowie, nawiązująca do ostatniego Jagiellona na tronie Polski i Litwy,
- August II Mocny - przydomek wiążący się jedynie z ponadprzeciętną siłą fizyczną
króla, nie sukcesami w polityce wewnętrznej czy zagranicznej,
- unia Rzeczypospolitej i Saksonii
→ Saksonia była lepiej rozwinięta ekonomicznie, prowadziła szeroką wymianę
handlową (miśnieńska porcelana, kopalnie srebra i miedzi); przeważało wyznanie
luterańskie,
→ brak wspólnej granicy między, różnice społeczne i ekonomiczne - przeszkody w
przekształceniu unii personalnej w realną,
→ przyniosła RP wplątanie w wielką wojnę północną.

2) RP w czasie wojny północnej, 1700-21

- 1699 r., pokój z Turcją w Karłowicach - odzyskanie utraconych obszarów na
południowym-wschodzie,
- 1699 r., podpisanie układu z Rosją - wspólne wystąpienie przeciwko Szwecji, plan
odzyskania Inflant,
- 1702 r., bitwa pod Kliszowem - klęska wojsk polsko-saskich, zdominowanie kraju
przez Szwedów,
- 1704 r., wojna domowa w RP
→ konfederacja w Warszawie - detronizacja Augusta II; wybranie wojewody
poznańskiego - Stanisława Leszczyńskiego na nowego króla pod naciskiem Szwecji,
→ konfederacja sandomierska - zawiązana w obronie Augusta II; podpisali traktat
sojuszniczy z Rosją przeciw Szwecji,
- 1706 r., wkroczenie wojsk szwedzkich do Saksonii - August II oddaje koronę
Stanisławowi Leszczyńskiemu i zrywa sojusz z Rosją,
- 1709 r., bitwa pod Połtawą - pokonanie Szwecji przez Rosję i wkroczenie wojsk
rosyjskich na RP,
→ ucieczka Stanisława Leszczyńskiego i powrót Augusta II na tron,
→ uzależnienie króla od cara, Polska rosyjskim protektoratem,
→ stacjonowanie rosyjskich wojsk w RP,
→ carscy agenci - zrywanie sejmów,
- 1715 r., konfederacja tarnogrodzka - zawiązana przeciwko królowi Augustowi II, który
próbował wzmocnić swoją władzę; jako mediator między szlachtą a królem narzucił
się Piotr I i wymógł na obu stronach kompromis,
- 1717 r., sejm niemy - zatwierdzał kompromis między szlachtą a królem,
→ decyzje: Ministrowie z saksonii nie mają prawa ingerować w sprawy polskie, król
decyzje dotyczące RP może podejmować tylko na jej terytorium, monarcha jest
obowiązany przebywać na terenie RP przez ¾ roku, ograniczenie wojsk saskich
stacjonujących w Polsce, uchwalenie podatków na utrzymanie wojska, którego liczba
nie miała przekroczyć 24 tys., zmniejszenie kompetencji hetmanów (nie mogą
prowadzić własnej dyplomacji, sejmików i pozbawienie ich uprawnień podatkowych),
zakaz tworzenia konfederacji,
→ marszałek sejmu - Stanisław Ledóchowski
→ posłowie i senatorowie nie zostali dopuszczeni do głosu w obawie przed
zerwaniem obrad,
→ ustanowienia przyjęte pod presją wojska rosyjskiego,
→ uniemożliwienie wzmocnienia władzy królewskiej Augusta II,
→ pokazanie, że o sprawach wewnętrznych RP bezpośrednio zadecydowała Rosja -
przejaw niesuwerenności państwa polsko-litewskiego.
- do końca wojny bitwy toczą się głównie na terenie RP,
- 1721 r., zakończenie wielkiej wojny północnej - państwo polsko-litewskie jest po
przegranej stronie, brak nabytków terytorialnych i odszkodowań.

3) Ostatnie lata rządów Augusta II

- sojusz z Austrią, kształtowanie się koalicji antyrosyjskiej (Anglia, Austria, Saksonia),
- 1724 r., zamieszki religijny w Toruniu - protestanci napadli na kolegium jezuickie i
sprofanowali katolickie przedmioty kultu; skazanie na śmierć 9 rajców,
→ wystąpienie Prus, Anglii i Rosji przeciwko temu wyrokowi - obrońcy dysydentów;
śmierć Piotra I uchroniła RP przed interwencją zbrojną,
- początek XVIII wieku, zawarcie porozumienie między Prusami a Rosją w sprawie
Polski,
→ współpraca na rzecz utrzymania słabości RP - liberum veto, słaba pozycja króla,
wolna elekcja, niedopuszczenie do wzmocnienia polskiej armii,
- rywalizacja stronnictw magnackich - rywalizacja o najważniejsze urzędy (np.
hetmański) i wpływy
 → Familia (bracia Czartoryscy na czele) - dążenia do reform (skarbu, zwiększenie
liczby wojska)
→ stronnictwo Potockich, republikanie (skupiają przede wszystkim magnaterię z
ziem ruskich i litewskich) - przeciwni wzmocnieniu władzy królewskiej.

4) Wojna o polską koronę

- 1733 r., śmierć Augusta II
- ponowne wybranie Stanisława Leszczyńskiego na króla (poparcie Francji),
→ wystąpienie Austrii i Rosji przeciwko Rosji,
→ 35 tys. korpus wojska rosyjskiego - druga elekcja wybierająca elektora saskiego -
Augusta III,
- rosyjskie wojsko rozpoczyna wojnę z obrońcami Leszczyńskiego - wspomaga tylko
prawdziwych patriotów, czyli wyborców Sasa,
- 1734 r., oblężenie Gdańska przez wojska rosyjsko-saskie; ukrywał się tam Stanisław
Leszczyński → kapitulacja miasta, król ucieka Wisłą przebrany za chłopa,
- konfederacja w Dzikowie pod Sandomierzem - nawołuje do stawienia oporu Rosji i
walki o wolność RP,
- 1736 r., sejm pacyfikacyjny - August III Sas uznany jedynym legalnym królem RP.

5) Polityczna anarchia i próby reform w czasach Augusta III

- parlament przestał wypełniać swoje zadania; sejm pacyfikacyjny w 1736 r. jedynym,
który przyjął jakiekolwiek uchwały końcowe → zrywanie sejmów za sprawą liberum
veto,
- rywalizujące fakcje magnackie - nakaz zrywania sejmów i sejmików swoich klientom,
magnaci dysponowali prywatnymi wojskami i środkami finansowymi = walki
polityczne,
- August III Sas uczestniczył w europejskiej polityce, jednak reprezentując wyłącznie
Saksonię,
- RP nie liczy się na arenie międzynarodowej jako partner polityczny,
- brak polityki międzynarodowej,
- próby reform
→ Henryk von Brühl - pierwszy minister saski,
→ próba wprowadzenia stanu wyjątkowego - sejm pod węzłem konfederacji ⇉ brak
zgody ze strony Rosji - konfederacja = ograniczenie wolności,
→ dyskusja o potrzebie reform - program polityczny Głos wolny wolność ubezpieczający
- autorstwo przypisane Stanisławowi Leszczyńskiemu, List ziemianina do pewnego
przyjaciela z innego województwa - Stanisław Poniatowski związany z Familią,
Anatomia Rzeczypospolitej Polskiej - Stefan Garczyński, O skutecznym rad sposobie
- Stanisław Konarski,
↳ konieczność zniesienia liberum veto, reorganizacji i częstszego zwoływania
sejmów, odebranie praw wyborczych szlachcie gołocie, silna władza wykonawcza,
bank narodowy.

-
6) Reformy oświaty i ożywienie gospodarcze w Polsce

VI. Pierwsze lata rządów Stanisława

VII. Oświecenie w Rzeczypospolitej