I.

Cywilizacje pozaeuropejskie

1) Ameryka - cywilizacje prekolumbijskie

- 20 tys. lat temu, Cieśnina Beringa - niegdyś most lądowy,
- nomadzi - zajmowali się myślistwem i zbieractwem, brak podziałów społecznych;
Czejenowie, Apacze,
- ludy półosiadłe - uprawa ziemi, hodowla zwierząt, przenoszenie się, co kilka lub
kilkanaście lat z powodu wyjałowienia ziemi, podział pracy, organizacja plemienna,
- ludy osiadłe - złożone struktury społeczne, budowanie miast, rolnictwo i hodowla z
nadwyżką żywności; Arawakowie, Majowie, Aztekowie, Inkowie,
- budowali piramidy schodkowe,
- religia: animizm, szamanizm (świat duchów, dusze mają ludzie zwierzęta, rośliny i
zjawiska przyrodnicze); politeizm astrobiologiczny - wiara w wielu bogów
utożsamianych ze zjawiskami przyrody i ciałami niebieskimi;

❖ OLMEKOWIE
- La Venta, San Lorenzo,
- ustanowili władzę królewską,
- handel, ceramika, pierwszy kalendarz, podstawy pisma hieroglificznego.

❖ MAJOWIE - Grecy Nowego Świata:

- półwysep Jukatan, dzisiejszy południowy Meksyk,
- miasta: Tikal, Copán, Palenque, ich mieszkańcy prowadzili ze sobą nieustanne
wojny,
- spadkobiercy kultury Olmeków,
- nigdy nie stworzyli jednolitego państwa,
- klan - podstawowa jednostka społeczna,
- kalendarz Majów, wytwarzanie ceramiki, tkanin, obróbka metalu, malarstwo,
snycerstwo,
- astrologia, matematyka - znali liczbę zero, pismo: obrazkowe - sylabiczne -
głoskowe,
- zabytki w większości zniszczone przez Hiszpanów w XVI w.,
- bogowie: Hunab Ku, Itzamna.

❖ AZTEKOWIE - Mexica:
- dzisiejszy środkowy Meksyk; na ziemiach po poprzedniej cywilizacji Tolteków,
- Tenochtitlan - stolica,
- państwo nie było scentralizowane, związek różnych plemion rządzonych przez
odrębnych zwierzchników,
- czterech władców - najważniejszy tlacatecuhtli (czczony jako bóg),
- rolnictwo, system doprowadzania wody do miast, wiedza astronomiczna,
- bogowie: Huitzilopochtli - bóg wojny, związany ze słońcem - składali mu ofiary z
ludzi, bo żywił się ludzką krwią; Quetzalcoatl - utożsamiali z nim przybyłych
Hiszpanów.

❖ INKOWIE
- najpotężniejsza cywilizacja, najlepiej rozwinięta,
- dzisiejsze Peru, Ekwador i Chile,
 - Cuzco - stolica imperium; Machu Picchu,
- bardziej scentralizowane,
- inka - król, uznawany za syna słońca (władza boska),
- podbijali kolejne plemiona i zmuszali je do płacenia podatków, danin oraz przejęcie
inkaskiej kultury, religii i języka,
- język keczua, pismo kipu - węzełkowe (nikt nie umie do dzisiaj odczytać)
- system dróg, mosty linowe, własne szkoły, poczta, porozumiewanie się za pomocą
znaków dymnych i ogniowych, rolnictwo tarasowe,
- medycyna, chirurgia, matematyka - system dziesiętny.

2) Azja
❖ Chiny:
- największe i najsilniejsze państwo,
- dynastia Ming, która obaliła władców mongolskich w XIV wieku,
- rywalizacja z Japonią o dominację w handlu azjatyckim,
❖ Japonia:
- cesarstwo,
- Toyotomi Hideyoshi - dokonał zjednoczenia Japonii,
- sioguni (szoguni) - dyktatorzy wojskowi - sprawowali faktyczną władzę w
imieniu cesarza, który miał głównie funkcje religijne,
- katolicka misja jezuity Franciszka Ksawerego w Japonii,
- 1587 r. - pierwszy edykt przeciwko chrześcijanom, katolicyzm postrzegany
jako zagrożenie dla jedności kraju; kolejne edykty antychrześcijańskie,
- izolacja Japonii, wykorzenienie chrześcijaństwa;
❖ Indie
- rozbite na wiele małych państewek,
- państwo Wielkiego Mogoła (afgańskie plemię Mogołów);
3) Afryka
- słabo rozwinięta,
- najlepiej rozwinięty obszar - północny Sudan, ujście rzeki Kongo,
- islam, państwa Mali, Songhaj,
- chrześcijaństwo, Etiopia (Abisynia),
- niewolnictwo.

II. Wielkie odkrycia geograficzne

1) Średniowieczna wiedza o świecie

- wiedza geograficzna nie przekroczyła poziomu starożytnej,
- zapomniano wielu odkryciach, teorii kulistości Ziemi nie uważano za prawdziwą,
- wiara w fantastyczne opowieści o potworach morskich,
- ingerencja Kościoła w naukę, wyjaśnianie świata religią, teocentryzm.

2) Przyczyny odkryć geograficznych

- chęć zysku i zdobycia sławy, brak srebra i złota w Europie,
- ciekawość świata,
- chęć odkrycia drogi morskiej do Indii i uniezależnienia kupców europejskich od
arabskich i Imperium Osmańskiego,
- kryzys handlu lewantyńskiego,
- kryzys ekonomiczny szlachty portugalskiej i hiszpańskiej,
- rozwój żeglugi i nawigacji: nowy typ statków - karawele i karaki, wynalazek kwadratu
i astrolabium,
- teza Paolo dal Pozzo Toscanelliego, że można dotrzeć do Indii, płynąc na zachód od
Europy (powstała na podstawie obliczeń Ptolemeusza).

3) Wyprawy portugalczyków
- XV w., kryzys gospodarczy, fale głodu i epidemie w Portugalii; poszukiwanie nowych
źródeł utrzymania,
- Henryk Żeglarz - królewski syn - infant (w Hiszpanii i Portugalii tytuł przysługujący
dzieciom królewskim), zwolennik zamorskiej ekspansji:
- 1446 r. - opłynięcie Zielonego Przylądka, dotarcie do Senegalu,
- 1471 r. - przekroczenie równika,
- 1487-88 - Bartolomeo Diaz, dopłynięcie do południowego krańca Afryki - nazwany
przez Diaza Przylądkiem Burz, nazwę zmienił król Portugalii - Jan V na Przylądek
Dobrej Nadziei,
- z Afryki płynęło złoto, kość słoniowa i niewolnicy;

4) Odkrycie Ameryki, 1492

- 1492 r. - zakończenie rekonkwisty, zdobycie Grenady; żołnierze utracili źródło
utrzymania,
- Krzysztof Kolumb
→ chciał udowodnić prawdziwość tezy Toscanellego;
→ przedstawił propozycję królowi Portugalii Janowi II, jednak władca odrzucił ją
(Portugalczycy chcieli szukać drogi do Indii, wzdłuż wybrzeży Afryki),
→ przedstawił swoje plany monarchom Francji i Anglii,
→ dopiero władcy Hiszpanii Izabela Kastylijska i Ferdynand Aragoński (którzy
dokonali zjednoczenia Hiszpanii) zdecydowali się częściowo zasponsorować
wyprawę,
- 3 sierpnia 1492 r., wyrusza wyprawa z hiszpańskiego portu Palos, 3 okręty: Santa
María, Pinta, Niña,
- odkrycie Bahamów - pierwsze spotkanie z ludnością Nowego Świata; Kolum nazywa
tubylców Indianami,
- odkrycie Kuby, myśleli, że to kraj Cipangu - Japonia (na podstawie relacji Marca
Polo),
- dotarcie do wyspy Haiti, którą nazwali Hispaniolą,
- kolejne wyprawy: wyspy Antyli, np Jamajka, Trynidad, Honduras.

5) W drodze do Indii i Nowego Świata

- po odkryciu Kolumba wzrosła liczba żeglarzy chętnych na dalekomorskie wyprawy,
- 1497 r., Vasco da Gama - odkrycie drogi morskiej do Indii;
→ wyprawa Portugalska, wyrusza z Lizbony,
→ umowa handlowa z hindusami,
→ odkrycie szlaku handlowego, początek dominacji Portugalii na Dalekim
Wschodzie,
- 1497 r., Giovanni Caboto (John Cabot) - Włoch na służbie króla Anglii - dotarcie do
Nowej Fundlandii i Labradoru,
 - 1499 r. - Juan de la Cosa, Alonso de Hojeda - dopłynięcie do wybrzeży Gujany,
- 1500 r., Pedro Álvares Cabral - odkrycie Brazylii:
→ Ziemia Świętego Krzyża, jednak przyjęła się nazwa Brazylia pochodząca od
drzewa Pao Brasil, z którego miejscowa ludność wytwarzała czerwony barwnik,
którym smarowała swoje ciała),
→ natychmiastowa chrystianizacja i przyjazd misjonarzy.
- Amerigo Vespucci - badał nowy kontynent, prowadził obserwacje przyrody; wiedział,
że to nie Indie, tylko nieznany dotąd Europejczykom ląd - Nowy Świat,
- Ameryka ← Amerigo Vespucci,
- Kolumbia ← Krzysztof Kolumb.

6) Opłynięcie ziemi, 1519-22

- Ferdynand Magellan
→ nazwał cieśninę łączącą Ocean Atlantycki ze Spokojnym Cieśniną Wszystkich
Świętych (obecnie Cieśnina Magellana),
→ nadał nazwę Ocean Spokojny, ponieważ żeglując nie napotkał żadnej burzy,
→ zginął w Filipinach podczas walk z tubylcami,
- wielki sukces wyprawy, udowodniła ona kulistość Ziemi i wykazała, że ma większy
obwód niż sądzono do tej pory.

7) Znaczenie wielkich odkryć geograficznych

- rozwój portów oceanicznych, np Sewilla, Lizbona, Kadyks, Londyn, Plymouth,
Amsterdam, Antwerpia, Nantes, Hawr,
- spadek znaczenia handlu hanzeatyckiego i miast włoskich,
- zmiany w gospodarce europejskiej,
- zmiana myślenia o świecie Europejczyków: kulistość ziemi, nieznane lądy, wielkość
globu,
- podważenie wiary w nieznane stwory morskiej zagrażające ludziom,
- zmiana europejskich obyczajów - kawa, herbata, kakao, tytoń, kukurydza, ziemniaki,
- zniszczenie cywilizacji prekolumbijskich.

III. Ekspansja kolonialna

1) Podbój Meksyku

IV. Europa w epoce wielkich odkryć

1) Rozwój demograficzny
- ożywienie gospodarcze od połowy XV w.,
- wzrost przyrostu naturalnego ludności - 85-90 mln ludzi w Europie w XVI w.,
- średnia długość życia 20-25 lat; ogromna śmiertelność niemowląt i dzieci,
- zwiększenie produkcji rolnej, rozwój transportu,
- migracja - Polacy na Ukrainę i Podole, Węgrzy opuszczali swój kraj po podbiciu
przez Turków, protestancki z Niderlandów do Anglii,
- wyjazdy do kolonii.

2) Rozwój miast
 - wzrost liczby mieszkańców miast - 10% Europejczyków żyło w miastach,
- 14 miast przekroczyło liczbę 100 tys. mieszkańców,
- Londyn, Rzym, Wenecja, Neapol, Mediolan, Palermo, Antwerpia, Sevilla, Lyon,
Augsburg, Moskwa, Gdańsk,
- upadek Lubeki (stała na czele Hanzy) i innych ośrodków w basenie Morza
Bałtyckiego (oprócz Gdańska, który był głównym ośrodkiem eksportu zboża).

3) Postęp techniczny i organizacja produkcji

- innowacje w sukiennictwie:
→ poziome krosno ręczne - warsztat tkacki,
→ warsztat samoprząśniczy - kołowrotek nożny,
→ zwiększenie produkcji tkanin, zmniejszenie jej kosztów,
- koła wodne:
→ hutnictwo - ułatwienie procesu produkcji żelaza i stali,
→ górnictwo - szybsze wydobycie,
- zmiana konstrukcji okrętów,
- drukarstwo,
- zegary sprężynowe,
- zmiana organizacji pracy
→ dotychczasowa organizacja produkcji nie mogła zaspokoić rosnącego popytu,
→ system nakładczy/chałupnictwo - produkcja gotowych wyrobów lub półfabrykatów,
wykonywana we własnym pomieszczeniu i własnymi narzędziami chałupnika dla
nakładcy, będącego organizatorem, dostawcą surowców i pośrednikiem między
wytwórcą a rynkiem zbytu,
System cechowy System nakładczy
cech zrzeszał najwyższej klasy rzemieślników systemem nakładu zostali objęci rzemieślnicy nie
należący do cechu
właścicielem całego materiału i narzędzi był mistrz właścicielem materiału i narzędzi był kupiec, który zlecał
cechowy, wykonanie pracy
cały proces produkcji był skomplikowany i znał go tylko produkcja została podzielona na wiele czynności
mistrz cechowy prostych, które mógł wykonać każdy
produkt był wytwarzany w jednym miejscu każdą czynność można było wykonać w innym miejscu

prace wykonywano ręcznie przy wykorzystaniu narzędzi prace wykonywano ręcznie przy wykorzystaniu narzędzi
prostych prostych
proces produkcji trwał długo proces produkcji trwał krótko

bardzo wysoka jakość, która imiennie gwarantował mistrz niższa jakość produktu niż w cechu –produkt był
(znak jakości) wykonywany z „półfabrykatów”
wysoka cena produktu cena była niższa niż w cechu

4) Rozwój handlu
- 3 strefy handlu: bałtycka (i Morza Północnego), atlantycka i śródziemnomorska,
- handel atlantycki zdominowany przez Hiszpanię i Portugalię - Madryt Lizbona →
złoto i srebro,
- Holendrzy stopniowo wypierają z Indii Portugalczyków i podporządkowują sobie
Indonezję,
- handel zbożem - do Gdańska przewożono całe zboże z Polski i Litwy (transport
rzeczny),
- kontynentalny handel bydłem - z Europy Wschodniej do Wenecji, Nadrenii i
Niderlandów.

5) Kredyty, banki i giełdy

- nowa epoka ekonomiczna - kapitalizm/gospodarka wolnorynkowa,
→ kapitał - środki przeznaczone na prowadzenie działalności gospodarczej,
→ najważniejsze źródło kapitału: eksploatacja kopalń szlachetnych kruszców,
- szybkie bogacenie się kupców,
- rozwój banków
→ weksle - zwiększenie bezpieczeństwa prowadzenia transakcji,
- domy kupiecko-bankierskie
→ prowadzone przez rodziny, np. Fuggerów, Welserów, Hochstätterów,
→ rodzina Fuggerów - najbogatsi ludzie w Europie,
↳ udzielali pożyczek władcom austriackiego Tyrolu oraz cesarzom z dynastii
Habsburskiej,
↳ jedna z gałęzi rodu działała w Polsce aż do czasów II wojny światowej pod
spolszczonym nazwiskiem Fukierowie (kamienica na Rynku Starego Miasta),
↳ Jakub II Bogaty - najsłynniejszy z Fuggerów,
↳ dom bankierski Fuggerów w Augsburgu upadł w 1607 r. z powodu udzielania
pożyczek Habsburgom hiszpańskim, którzy nie byli w stanie ich spłacić,
- spółki
→ handel dalekomorski był najszybszy i najbardziej niebezpieczny (piraci, sztormy) -
duże przedsięwzięcia handlowe wymagały wspólnych inwestycji wielu kupców lub
armatorów (osoba eksploatująca własny lub wynajęty statek, zatrudnia kapitana,
załogę oraz odpowiada za statek),
- giełda - miejsce zawierania transakcji,
→ 1531 r., założenie pierwszej giełdy na świecie w Antwerpii (ośrodek kultury
renesansu);
- zakładanie kompanii handlowych - monopolizacja handlu dalekomorskiego
→ pierwsze kompanie w Anglii: Kompania Lewantyńska, Kompania Afrykańska,
Kompania Moskiewska, Kompania Północnoamerykańska,
→ najważniejsze kompanie: holenderska Kompania Wschodnioindyjska i angielska
Kompania Wschodnioindyjska.

6) Inflacja i dualizm gospodarczy

- inflacja
→ dewaluacja - spadek realnej wartości pieniądza,
→ rewolucja cen, nożyce cen - droga żywność, tanie złoto,
- proces grodzeń w Anglii -masowe przekształcanie gruntów ornych w pastwiska w
XVI wieku
→ wypas owiec wymagał mniejszej siły roboczej - migracja bezrobotnych chłopów do
ośrodków miejskich - rozwój ekonomiczny kosztem ludności wiejskiej,
→ powstawanie zakładów włókienniczych,
- refeudalizacja
 → zmiana czynszu pieniężnego na pracy na folwarku - pańszczyznę,
- dualizm gospodarczy - dwie strefy gospodarcze w Europie, granica na rzece Łabie
uprzemysłowiony Zachód rolniczy Wschód

renta gruntowa czynsz w pieniądzu renta odrobkowa = pańszczyzna

pańszczyzna ograniczana zwiększana

wolność osobista chłopów rośnie maleje

efektywność ekonomiczna rośnie maleje

chłopskiego gospodarstwa rolnego

kierunek rozwoju gospodarstwa towarowy naturalny

chłopskiego

V. Kultura renesansu
VI. Reformacja i jej skutki
VII. Kontrreformacja i wojny religijne
VIII. Europa Zachodnia w XVI wieku
IX. Państwa Europy Wschodniej i Północnej