Spór o inwestyturę

- walka o dominium mundi (panowanie nad światem)

cezaropapizm - cesarz ważniejszy
papocezaryzm - papież ważniejszy
teoria dwóch mieczy - papież i cesarz
obóz gregoriański (papieski) i antygregoriański (cesarski)

1) Przyczyny:
- ingerencja w politykę, duchowi przejmowali władzę świecką (rozbicie w Italii),
- zeświecczenie kleru, feudalizacja kościoła,
- bunty przeciwko urzędującym papieżom, elekcje antypapieży, schizmy,
- symonia/świętokupstwo - kupowanie i sprzedawanie godności kościelnych,
- nepotyzm - obsadzanie najwyższych stanowisk i urzędów członkami rodziny,
- nikolaizm - nieprzestrzeganie celibatu,
- superbia - duma i buta - duchowni są zarozumiali,
- upadek moralny i intelektualny kościoła [dopiero sobór trydencki, 1545–1563,
nakazał duchownym nauczyć się pisać i czytać],
- zaniedbanie obowiązków,
- koniec świata w 1000 roku,
- wielka schizma wschodnia 1054 r.
katolicyzm prawosławie

łacina greka

duch św od ojca i syna duch św. tylko od ojca

krótsza liturgia, białe wino i długa i uroczysta liturgia (chór męski;

opłatek, nie ma organów), czerwone wino i
kwaśny chleb

msza przodem do wiernych liturgia tyłem do wiernych

papież głową kościoła ważni patriarchowie

chrzest poprzez pokropienie wodą chrzest poprzez zanurzenie

2) Ruch Odnowy - Kongregacja Kluniacka/ Ruch Kluniacki:

- XI w., Cluny (w Burgundii), opactwo benedyktyńskie,
- podlegali bezpośrednio papieżowi,
- zmodyfikowano regułę pobożności benedyktyńskiej: ora et labora, dyscyplina,
modlitwa, nauka, celibat, zakaz symonii,
- kongregacja kluniacka - sieć klasztorów podporządkowanych ośrodkowi w
Cluny,
- Pax et Treuga Dei - Pokój i Rozejm Boży - dni wolne (zakaz) od najeżdżania
się - wojny, powstrzymanie anarchii feudalnej i prywatnych zatargów,
- wybór papieża przez konklawe (zbiór kardynałów z całego świata; wcześniej
papieża wybierał: cesarz, kler i lud rzymski).

3) Reforma gregoriańska, Grzegorz VII

 ❖ dokument Dictatus papae (dyktat papieski), 1075 r.: -
- tylko papież może nadawać godności kościelne,
- papież ma wyłączną kompetencję koronowania cesarza; może też odwołać
cesarza,
- centralizacja władzy w Kościele (prawodawcza i sądownicza), ma ona
charakter nadrzędny w stosunku do świeckiej,
- megalomania Grzecha VII.

4) Spór o inwestyturę Grzegorz VII x Henryk IV:

- król niemiecki nie zgadza się na papocezaryzm; 1076 r., synod w Wormacji -
biskupi niemieccy popierają króla,
- klątwa papieska (zwolnienie poddanych króla z przysięgi wierności, duchowni mają
zakaz odprawiania mszy w jego intencji),
- 1077 Canossa, pójście do Canossy (papież przebywa w Canossie, bo ma urlop), wór
pokutny, przez 3 dni stał boso na śniegu w Canossie,
- Henryk IV najeżdża na Rzym, koronuje się na cesarza 1084 na cesarza, osadza
swojego papieża;
❖ rozwiązanie sporu o inwestyturę:
➔ konkordat wormacki, 1122 r. - ugoda między cesarzem Henrykiem V a
papieżem Kalikstem II,
- biskupi i opaci wybierani kanonicznie (według prawa kościelnego), papież
mianuje biskupów, cesarz nadaje im lenna, papież wręcza insygnia władzy
duchownej (pierścień/pastorał), cesarz wręcza insygnium władzy władzy
świeckiej (berło).
➔ I sobór laterański, 1123 r. - rozszerzył postanowienia konkordatu
wormackiego na wszystkie państwa chrześcijańskie.

5) Odrodzenie prawa:
- prawo kanoniczne jako spójny system, inspirowane prawem rzymskim,
- Gracjan - przeobrażenie Kościoła w zhierarchizowaną korporację
(klerykalizacja i biurokratyzacja).

Wyprawy krzyżowe - KRUCJATY

- św. Augustyn twierdzi, że wojna toczona w imieniu Boga jest w porządku.

PRZYCZYNY:
- pielgrzymki do Ziemi Świętej (Jerozolima, Grób Pański, Kalwaria) - miały one
charakter pokutny, podczas których wierni byli napadani,
- agresywna polityka Turków seldżuckich wobec chrześcijan,
- chęć udzielenia pomocy Bizancjum,
- treuga Dei - wojny między chrześcijanami są niedopuszczalne; chwalebne są
jedynie wojny z wrogami chrześcijaństwa,
- przeludnienie Europy (brak zaraz, epidemii).

WYPRAWA LUDOWA, 1096 r.,

 - synod w Clermont (Francja), 1095 r., papież Urban II → połączenie idei pielgrzymki
do Ziemi Świętej i świętej wojny; wezwanie chrześcijan z Europy Zachodniej do
udzielenia pomoc zagrożonemu przez Turków Bizancjum; obietnica rozgrzeszenia
uczestników wyprawy,
- Walter bez Mienia, Piotr Eremita - fanatyczni przywódcy,
- źle zorganizowana, brak broni, przygotowania = KLĘSKA

I WYPRAWA RYCERSKA, 1096-1099

- przywódcy: Rajmund z Tuluzy, Boemund II, Gotfryd z Bouillon, Hugon, hrabia
Vermandois,
❖ skutki:
- utworzenia hrabstwa Edessy, księstwa Antiochii,
- zdobycie Jerozolimy w 1099 r. - Królestwo Jerozolimskie z Gotfrydem z
Bouillon na czele (uważał siebie za obrońcę Grobu Pańskiego).

II KRUCJATA RYCERSKA, 1147 - 1149

- przyczyna: upadek hrabstwa Edessy,
- przywódcy: Konrad III (władca Niemiec), Ludwik VII ( król Francji),
- KLĘSKA WYPRAWY: nieudana próba odbicia hrabstwa Edessy i próba zajęcia
Damaszku,
❖ bitwa pod Hattin, 1187 r., sułtan Saladyn (zjednoczył Egipt) rozbił armię krzyżowców,
zdobył Jerozolimę.

III KRUCJATA RYCERSKA, 1189 -1192

- przyczyna: odpowiedź na działania Saladyna,
- przywódcy: Filip II August - król Francji, Ryszard Lwie Serce - władca Anglii, Fryderyk
I Barbarossa - święty cesarz rzymski (utopił się w rzece XD),
- wygrana chrześcijan, zdobycie Cypru.

IV KRUCJATA, 1202 - 1204

- przyczyny: papież Innocenty III nawołuje do krucjat; Wenecja zasponsorowała
przeprawę (chciała zdobyć Konstantynopol),
- 1204 r. - zdobycie Konstantynopola przez krzyżowców,
❖ skutki:
- pogłębienie podziałów między katolikami a prawosławnymi,
- upadek autorytetu Stolicy Apostolskiej (uczestnicy wyprawy mieli udać się do
Ziemi Świętej, nie do Konstantynopola),
- utworzenie Cesarstwa Łacińskiego kontrolowanego przez Wenecjan.

KRUCJATA DZIECIĘCA, 1212

- na czele 5cio letni Stephen de Cloyes, Morze Śródziemne miało się rozstąpić i
umożliwić dotarcie na Bliski Wschód, dotarli do Marsylii no i nie zadziałało XD,
- dzieci zostały wywiezione do portów muzułmańskich, sprzedane jako niewolnicy,
- KLĘSKA KRUCJATY, nie dotarła nawet do Jerozolimy.

V WYPRAWA KRZYŻOWA, 1217 -1221

- przywódcy: Andrzej II - władca Węgier, Leopold VI - władca Austrii,
- próba podbicia Egiptu.
VI WYPRAWA KRZYŻOWA, 1248 - 1254
- przywódca: Ludwik IX Święty - władca Francji,
- wyprawa na Egipt.

VII WYPRAWA KRZYŻOWA, 1270

- Przywódcy: Ludwik IX Święty, Karol Andegaweński,
- klęska wyprawy,
❖ upadek AKKI, 1291 r. - ostatnia twierdza krzyżowców (siedziba Zakonu
Krzyżackiego).

SKUTKI:
- wzmocnienie pozycji Kościoła, wzbogacenie instytucji kościelnych, wzrost roli
papiestwa (do IV krucjaty),
- powstanie i rozwój gospodarki towarowo - pieniężnej,
- handel ze Wschodem - handel lewantyński,
- wzbogacenie się włoskich miast - Wenecja i Genua,
- wzrost prestiżu rycerstwa,
- antysemityzm, utrwalenie rozbicia kościołów,
- nasilenie wrogości między katolikami a prawosławnymi,
- rozwój budowy statków,
- synkretyzm kultury,
- rozwój heraldyki - powstanie herbów rycerskich,
- powstanie zakonów rycerskich.

ZAKONY RYCERSKIE
❖ templariusze, 1118 r., Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona,
- “piątek trzynastego” - 13 października 1307, Filip IV Piękny organizuje akcję
uwięzienia templariuszy w celu konfiskacji ich majątku; niesłusznie oskarża
ich o herezję,
❖ joannici, 1154 r., Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników Świętego Jana, z
Jerozolimy, z Rodos i z Malty,
- istnieje do dziś pod nazwą Zakon Maltański (kawalerowie maltańscy),
prowadzi działalność charytatywną,
❖ krzyżowcy, 1190 r., Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w
Jerozolimie.

Gospodarka średniowiecznej Europy

I. Przyczyny rozwoju gospodarczego:

- wzrost demograficzny,
- powiększenie areału upraw,
- zakończenie kryzysów politycznych, stabilizacja monarchii,
- ustawianie najazdów obcych ludów (Normanów, Węgrów, Arabów),
- kolonizacja zalesionych i niezamieszkałych obszarów Europy,
- wyraźne ocieplenie klimatu.
II. Przemiany w rolnictwie
- zmiana drewnianych narzędzi na żelazne,
- wdrożenie dwóch nowych wynalazków: pługa (oranie pola), chomąta (drewniana
uprząż zakładana na nasadę szyi konia lub wołu),
- wprowadzenie nowej struktury upraw - TRÓJPOLÓWKI (XIII w.) → podział na
trzy pola (niwy): zboże ozime, zboże jare, ugór (pole leży odłogiem); zmiana co
rok.
❖ dwie strefy rolnicze w Europie: północna, południowa; granica wzdłuż Loary, Alp,
Dunaju i Karpat → odrębny kultury rolne.

III. Średniowieczne miasta, proces średniowiecznej urbanizacji

1. Ruch kolonizacyjny
- kolonizacja = lokacje,
- karczowanie lasów, osuszanie bagien w celu budowania nowych wsi i miast,
- zakładane przy głównych szlakach handlowych, miejscach targowych,
obwarowanych ośrodkach władzy, grodach, sanktuariach (kult relikwii
świętych = masowe pielgrzymki),
- mieszkańcy miast mieli więcej swobody osobistej:
➔ prawo wychodu - możliwość opuszczenia swojego miejsca
zamieszkania - mniejsze poddaństwo osobiste,
➔ Miejskie powietrze czyni wolnym.
➔ każdy, kto mieszkał w mieście rok i 1 dzień mógł się ubiegać o
przyznanie praw miejskich.
❖ lokacja wsi:
- zasadźca - osoba zakładająca wieś (Polak lub Niemiec),
- sołtys (były zasadźca) - ma wyłączne prawo do założenia młyna, karczmy;
reprezentuje wieśniaków w stosunkach z panem feudalnym,
- wolnizna - okres, kiedy nie trzeba było płacić podatków (od 2 do 20 lat).

2. Ośrodki miejskie:
- zabudowa: otoczone murami (bramy i baszty), ratusz, waga miejska,
pręgierz, zazwyczaj kościół na rynku, brak kanalizacji, brukowane ulice;
- władza sprawowana przez samorządy:
➔ na czele: burmistrz (Niemcy), przewodniczący kupców (Francja),
konsul (Włochy), doża (Wenecja),
➔ ława miejska (rajcowie) - “rada miejska”, organ kolegialny,
kadencyjność; aby być członkiem trzeba było być żonatym i mieć dom
w danym mieście.
- nowe zawody: piekarz, rzeźnik, szewc, kuśnierz, tkacz, kowal, młynarz,
- cechy rzemieślnicze:
uczeń (terminator) → czeladnik (towarzysz) → mistrz (majster)
- gildie kupieckie - zrzeszenia, które broniły interesów gospodarczych,
integrowały kupców, uzyskiwały przywileje i ułatwiały handel,
❖ Hanza: Liga/Związek Hanzeatycki - związek miast handlowych Europy
Północnej: Brema, Hamburg, Rostock, Wismar, Visby;
- ludność miejska:
➔ patrycjusze (patrycjat) - lichwiarze, wielcy kupcy, bankierzy, mieli
domy na własność,
 ➔ pospólstwo - drobni kupcy, rzemieślnicy, karczmarze,
➔ plebs - żebracy, najemni robotnicy w warsztatach, służba domowa,
część czeladników,
➔ margines - złodzieje, włóczędzy, prostytucja.
- średnia liczba mieszkańców średniowiecznych miast wynosiła ok. kilkaset
osób,
- największe ośrodki - Paryż, Kolonia, Mediolan, Florencja, Wenecja,
Norymberga (Wit Stwosz z Norymbergii), Neapol, Palermo.

III. Rozwój handlu:

- Polska: drogi pruskie → północ - południe, drogi ruskie → wschód - zachód,
- włoskie porty: Amalfi, Bari, Piza, Wenecja, Genua,
- Flandria (włókiennictwo),
- jarmarki,
- powrót do gospodarki towarowo pieniężnej: jednolity system pieniądza;
Wenecja - dukaty (największa wartość), Florencja - floreny,
- bankierzy - osoby, które szacowały wartość monet i wymieniały je na
obowiązujące w danym mieście; bank - wł. banco - ława, na której wykładano
monety,
- weksel - pisemne potwierdzenie dokonania operacji finansowej,
- Kościół zakazuje pożyczek na procent - lichwa - banki przejmują Żydzi,
których nie obowiązuje prawo kościelne.

Narodziny monarchii stanowej

- Francja, Anglia, XIII w.,
- społeczeństwo podzielone na stany,
- stan → grupa społeczna, która ma własne prawa, obowiązki, sądy, samorząd.

1) Przemiany społeczne:
❖ wczesne średniowiecze → ludzie wolni/niewolni, biedni/możni,
❖ X/XI w. (model propagowany przez środowiska intelektualistów z kręgów
duchownych - ruch pokoju bożego)
→ rycerstwo: łac. bellatores - wojujący;
→ duchowni: łac.oratores - modlący się, poddani: łac. laboratores - pracujący,
→ łac. aratores - orzący;
❖ XI/XIII w. - przekształcenie społeczeństwa feudalnego (wasale, seniorowie,
poddani) w społeczeństwo stanowe:
- przyczyny powstania społeczeństwa stanowego: reforma
gregoriańska, nadawanie immunitetów, lokowanie miast
średniowiecznych i osad,
➡ duchowieństwo: uczestnictwo w koronacjach, podległe papieżowi (a nie
władcy), mianowani głównie przez papieża, podlega prawu kanonicznemu
(sądy kanoniczne), nie płacą podatków, uczeni (szkoły przyklasztorne),
początkowo tylko szlachta mogła być duchownymi, nie było stanem równym:
niższe i wyższe duchowieństwo,
 ➡ szlachta - rycerze, którzy otrzymali tytuł dziedziczny (nobilitacja), mieli
obowiązek stawienia się na pospolitym ruszenia, w Polsce płacili małe
podatki, we Francji wcale,
➡ możnowładztwo - bogata szlachta, piastowali najwyższe urzędy, najbliżsi
współpracownicy króla, rada królewska (izba wyższa),
➡ rycerstwo - kodeks rycerski, dziedziczne majątki, konieczność
➡ mieszczaństwo - wolność osobista, dziedziczenie obywatelstwa, płacą
podatki, składają daniny, obowiązek obrony miasta,
➡ chłopi - dziedziczenie gospodarstwa, płacą podatki (pańszczyzna:
sprzężajna - uprawiali ziemię własnymi środkami, narzędziami przy użyciu
własnych zwierząt, piesza - bezrolni chłopi służyli u pana),
- każdy stan ma własne sądownictwo,
- hierarchiczność i statyczność; dziedziczenie;
- awans społeczny: nobilitacja - wyniesienie z niższej grupy społecznej do
stanu szlacheckiego, migracja ze wsi do miast (miejskie powietrze czyni
wolnym).

2) Powstanie reprezentacji stanowej:

- poszczególne stany domagały się gwarancji nabytych praw,
- rzymska zasada z Kodeksu Justyniana: Co wszytskich dotyczy, przez
wszystkich powinno zostać rozpatrzone i przyjęte - wykorzystywana do
umotywowania dążenia poszczególnych stanów do uczestnictwa we władzy,
- Marsyliusz z Padwy, Defensor pacis - każde prawo powinno być tworzone w
zgodzie z wolą ludu i stanowione przez reprezentację obywateli;
- przywileje generalne - nadawane poszczególnym stanom, władcy ograniczali
swoją władzę dopuszczając co współrządzenia uprzywilejowane grupy
(możnowładztwo, rycerstwo, duchowieństwo, mieszczaństwo),
➔ Wielka Karta Leónu, 1118 r., król Alfons I → decyzje (wojna i pokój,
pospolite ruszenie, polityka zagraniczna, podatki) podejmowane wraz
z radami biskupów, rycerzy i możnowładców.

3) Monarchia stanowa w Anglii:

- dynastia Plantagenetów - dążenia do wzmocnienia pozycji monarchy,
- konflikt króla Henryka II z arcybiskupem, kanclerzem Anglii Tomaszem
Becketem (próba wprowadzenia reform Kościoła angielskiego -
duchowieństwo miało podlegać sądownictwu królewskiemu, a nie
kościelnemu) - został zamordowany w katedrze na rozkaz króla Henryka II →
wywołało to bunt możnych,
- władca Ryszard Lwie Serce (głównie uczestniczył w krucjatach), doprowadził
do zadłużenia kraju,
- Jan bez Ziemi (brat Ryszarda Lwie Serce):
→ 1212 r. - papież nakładanie klątwę na władcę Anglii,
→ 1215 r., Wielka Karta Swobód, łac Magna Charta Libertatum:
● umowa między władcą a jego wasalami,
● zakaz nakładania nowych podatków bez zgody rady królewskiej,
● potwierdzenie przywilejów Londynu i innych miast,
● żaden człowiek nie zostanie pozbawiony majątku ani wygnany z kraju
bez wyroku sądu stanowego (swojego stanu),
 ● nieprzestrzeganie tych przywilejów mogło spowodować
wypowiedzenie władcy posłuszeństwa przez radę 25 baronów,
● źródło obecnie obowiązujących praw człowieka.
- Henryk III - nie respektował Wielkiej Karty Swobód - doprowadził do wojny
domowej
→ 1258 r., Prowizje oksfordzkie - reformy ustrojowe, które osłabiły władzę
królewską - powstanie rady 15stu (baronowie), zostały wymuszone na
Henryku III przez angielskich możnowładców pod przywództwem Szymona
de Montfort; nazywane przez niektórych historyków pierwszą konstytucją
angielską,
→ 1264 r., zwołanie pierwszego w historii parlament przez buntowników z
Szymonem de Montfort na czele,
- Edward I
→ 1295 r., parlament wzorcowy - wzór do naśladowania: Izba Lordów
(wyższa), Izba Gmin (niższa).

4) Stany Generalne we Francji;

- Filip II August - zjednoczenie Francji,
- Ludwik IX - zmniejszenie rozbicia, większa władze króla,
- Filip IV Piękny:
→ nałożył podatki na duchowieństwo,
→ prowadził liczne wojny z Anglią i Flandrią,
→ zlikwidował zakon templariuszy,
→ konflikt monarchy z papieżem - 1302 r., katedra Notre Dame w Paryżu,
Stany Generalne - przedstawiciele poszczególnych stanów poparli działania
władcy; 3 izbowy parlament: szlachta, duchowieństwo i mieszczaństwo (aż do
Wielkiej Rewolucji Francuskiej), kompetencja parlamentu - zgoda na
podniesienie podatków,
→ Gallikanizm - ruch zmierzający do uniezależnienia Kościoła francuskiego
od władzy papieskiej, ograniczenia uprawnień papieża na rzecz powiększenia władzy
króla.

Kościół w średniowieczu
- sobór - spotkanie biskupów całego Kościoła w celu ustanowienia praw kościelnych i
uregulowania spraw doktryny wiary i moralności, np.
→ 325 r., I sobór nicejski - credo,
→ 787 r., II sobór nicejski - zasady tworzenia ikon (potępienie obrazoburstwa),
- synod - zebranie przedstawicieli duchowieństwa i świeckich,
- kościół parafialny - kościół farny;

1) Duchowość monastyczna
● Ruch Monastyczny, III w., Bliskie Wschód; X w., Europa:
- podlegi papiezowi,
- nie płacili podatków,
- życie zgodne z zasadami, śluby zakonne,
- cenobityzm - wspólne zamieszkanie, praca, modlitwa, opat na czele,
 - anachoretyzm: życie w całkowitym odosobnieniu, surowa asceza,
- pustelnicy/eremici,
- powrót do źródeł chrześcijaństwa i pierwotnego przesłania Ewangelii,
- przykłady zakonów: karmelitanie, augustianie, kameduli, kartuzi,
premonstratensi (norbertanie);
● Cystersi (monastycyzm cysterski):
- nazwa zakonu od klasztoru w Citeaux - łac. Cistercium,
- byli benedyktyni,
- św. Bernard - propagator pobożności cysterskiej,
- dążenie do przywrócenia ewangelicznej prostoty, ascezy i
radykalnego ubóstwa,
- oryginalny styl architektoniczny - sklepienia krzyżowo - żebrowe, łuki
konstrukcyjne → prekursorzy zmian, powstanie architektury gotyckiej,
- eksperci w dziedzinie kolonizacji, upowszechniali nowoczesnej
gospodarki rolnej - własnymi rękami zagospodarowywali nieużytki
(osuszanie bagien, karczowanie lasów, samowystarczalne
gospodarstwa).

2) Herezje - poglądy sprzeczne z nauką Kościoła wyznawane przez chrześcijan

- XI w. fala herezji
- herezjarcha - założyciel i przywódca ruchu religijnego,
● Amalryk z Bene - połączenie myśli chrześcijańskiej z naukami Arystotelesa,
poglądy panteistyczne,
● Arnold z Brescii - potępienie własności kościelnej i nikolaizmu, został ścięty,
● humiliaci - antyklerykalizm, redukcja kultów religijnych do najprostszych form,
zniesienie sakramentów,
● waldensi, 1176 r., Piotr Valdo pod wpływem przeżyć związanych z klęską
głodu zrezygnował z majątku i zaczął głosić kazania pokutne, Biblia jedynym
autorytetem,
● katarzy (gr. katharoi - czyści)/albigensi (od miasta Albi, głównego ośrodka)
- odrzucenie nauki i instytucji Kościoła, własny Kościół i doktryna,
dualizm Boga (zło = Szatan, dobro = Bóg → dwie równorzędne siły),
- krucjata przeciwko katarom - rzeź w Béziers, palenie na stosach,
inkwizycja.

3) Zakony żebracze, XIII w.

- powstały w odpowiedzi na ekspansję ruchów heretyckich,
- działały w miastach, prowadziły szkoły miejskie,
- utrzymywały się z jałmużny,
● franciszkanie - Zakon Braci Mniejszych, 1209 r., św. Franciszek z Asyżu:
● dominikanie - Zakon Kaznodziejski, Dominik Guzmán.

Kultura średniowiecznej Europy

- elitarność - tylko najbogatsi mieli dostęp,
- uniwersalizm - łacina, katolicyzm, ruch monastyczny, siedem sztuk wyzwolonych,
- X - XI w. - renesans ottoński,
- siedem sztuk wyzwolonych: trivium - gramatyka łacińska, retoryka, dialektyka;
quadrivium - geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka,
- uniwersytety: typ paryski - Sorbona, typ prawniczy – Bolonia,
- teocentryzm → literatura, sztuka i nauka - rola służebna religii, tematyka
chrześcijańska, nadrzędny cel każdej aktywności człowieka = krzewienie wiary i
głoszenie chwały Boga,
- Biblia ubogich - łac. Biblia pauperum → obrazy, rzeźby, malowidła pomagają
analfabetom przyswajać treści religijne; sens symboliczny nadawany kolorom,
przedmiotom, roślinom, zwierzętom, np. święci z atrybutami; opisy objaśniające
umieszczone na obrazach,
- kazania, exempla - anegdoty o żywotach świętych, czerpane z Biblii, o charakterze
umoralniającym → Jakub de Voragine - Złota legenda,
- zwiększenie znaczenia rytuałów i ceremonii - manifestacja władzy: uroczysta
przysięga podczas hołdu lennego, koronacje, ceremonialne wjazdy, pogrzeby,
- zmiana stylu romańskiego na gotycki, XIII w.:

styl romański, X - XIII w. styl gotycki, XII - XV w.

masywne mury cieńsze mury

budulec: kamień budulec: cegła i piaskowiec

małe okna zakończone półokrągłymi duże okna zakończone ostrymi łukami

łukami

absydy, freski rozety, maswerki (dekoracyjny,

geometryczny wzór z kamienia lub z
cegieł do wypełnienia górnej części
okna, rozety)

sklepienie kolebkowe sklepienie krzyżowo - żebrowe

celowo zniekształcenie natury w celu naśladownictwo natury

uwydatnienia treści przenośnych

- scholastyka - metoda nauczania - dojść do prawdy przez dyskusję (formułowanie

pytania, przedstawianie sprzecznych argumentów, logika, mistrz (nauczyciel)
rozstrzyga spór),
- czerpanie z wiedzy antycznej (metafizyka, przyroda, logika) - Bernard z Chartres:
Jesteśmy karłami, którzy wspięli się na ramiona olbrzymów. W ten sposób widzimy
więcej i dalej niż oni, ale nie dlatego, żeby wzrok nasz był ostrzejszy lub wzrost
słuszniejszy, ale dlatego, iż oni dźwigają nas w górę i podnoszą o całą swoją
gigantyczną wysokość.
- tomizm - nauka św. Tomasza z Akwinu: zło to brak dobra, każdy dąży do
doskonałości, sformułowanie 5 argumentów na istnienie Boga; dominikanie
- nominalizm - nauka Wilhelma Ockhama, przeciwieństwo tomizmu: nauka - świat
realny, nie można udowodnić istnienia Boga argumentami; franciszkanie,
- Wulgata, IV/V w., św. Hieronim - przekład Biblii z greki i hebrajskiego na łacinę.
Imperium Mongolskie

1) Mongołowie:
- lud koczowniczy, utrzymywali się z pasterstwa, myślistwa i łupów wojennych,
- Wielki Step,
- Tatarzy, Merkici, Kereici,
- szamanizm,
- chan - tytuł władcy państwa,
- kurułtaj - zgromadzenie wodzów wszystkich plemion mongolskich.

2) Ekspansja Czyngis-chana:
❖ Czyngis-chan, Temudżyn, Czarny Wilk - zjednoczył plemiona mongolskie, w
1206 r. zwołał kurułtaj, podczas którego został wybrany na chana;
❖ armia mongolska (zmodernizowana przez Czyngis-chana): kawaleria - duża
ruchliwość, ciężkozbrojni wojownicy, łuki, oblężenia (katapulty), ataki z
zaskoczenia, pozorowanie ucieczek;
- pokonanie tureckiego ludu Ujgurów i tybetańskiego plemienia Tangutów,
- północne Chiny wraz z Pekinem - stolicą,
- muzułmański Chorezm,
- Krym,
- Step Kipczacki - 1223 r. - bitwa nad rzeką Kałką;
➔ podział imperium na 4 ułusy, rządzone przez synów; Złota Odra - ułus
zachodni, który miał największy wpływ na historię Europy - Dżoczi a
później Batu-chan na czele,
➔ szeroka autonomia podbitych krajów: lokalni władcy, tolerancja
religijna, handel,
➔ Pax Mongolica/ Pax Tatarica - pokój mongolski/tatarski.

3) Dalsze podboje:
- Chiny (sinizacja), Korea, Iran, Azerbejdżan, Gruzja, państwo Bułgarów
Kamskich (stolica Bułgar Wielki), Ruś Zaleskiej (zniszczenie Kijowa) - Ruś
pod panowaniem Tatarskim (jarłyk - pisemna zgoda chanów na sprawowanie
władzy książąt w zamian za płacenie daniny),
- najazdy na Węgry - bitwa na równinie Mohi,
- najazdy na Polskę - 9.04.1241 r. - bitwa pod Legnicą - Henryk II Pobożny -
stał na czele sił polskich, zginął w bitwie, ograbienie ziemi polskich przez
wojska mongolskie i wycofanie na południe ➜ najazdy na Polskę miały
charakter łupieżczy,
- najazdy na Anatolię, Armenię, kalifat Abbasydów (zdobycie i zniszczenie
Bagdadu), Mezopotamię.

4) Rozpad Imperium Mongolskiego:

- ocalił Europę, która nie była przygotowana na walkę z wojskami mongolskimi,
- XIV w., próba odbudowy Imperium Mongolskiego przez Timura
Chromy/Tamerlana.

Rozbicie dzielnicowe
1) Testament Bolesława Krzywoustego, 1138 r.
❖ przyczyny: uniknięcie kryzysu w państwie (monarchia patrymonialna) związanego z
wojną o tron po śmierci władcy,
- zasada pryncypatu - jeden z książąt ma władzę zwierzchnią nad pozostałymi -
książętami juniorami,
- zasada senioratu - zwierzchnictwo nie jest dziedziczone, a przekazywane
najstarszym przedstawicielom rodu - książętom seniorom,
- podział:
→ dzielnica senioralna: Małopolska, ziemia sieradzka i łęczycka - niepodzielna, nie
podlega dziedziczeniu; zwierzchnictwo nad Pomorzem,
→ Śląsk - Władysław II Wygnaniec,
→ Mazowsze - Bolesław IV Kędzierzawy,
→ zachodnia część Wielkopolski z Poznaniem - Mieszko III Stary,
→ ziemia sandomierska - Henryk Sandomierski,
→ ziemia łęczycka - księżna Salomea, wdowa po Bolesławie Krzywoustym - po
śmierci jej część miała dołączyć do dzielnicy senioralnej,
→ Kazimierz Sprawiedliwy - pogrobowiec (dziecko urodzone po śmierci ojca), nie
został uwzględniony w testamencie.

2) Walki o władzę:
↦ konflikt o ziemię łęczycką,
↦ Władysław II Wygnaniec najeżdża dzielnice braci
- rycerstwo odwraca się od Władysława (okrutne potraktowanie palatyna Piotra
Włostowica),
- 1146 r., zostaje wypędzony przez braci po nieudanej próbie pomocy ze strony króla
niemieckiego Konrada III; władzę zwierzchnią obejmuje Bolesław Kędzierzawy,
- interwencja Stolicy Apostolskiej - rzucenie klątwy na książąt juniorów; nie
przestrzegano tego interdyktu (zakaz odprawiania obrzędów religijnych na danym
terenie, przez grupę ludzi lub konkretną osobę),
- 1157 r., Fryderyk I Barbarossa - wyprawa przeciw książętom juniorom, oblężenie
Poznania, porozumienie w Krzyszkowie → Bolesław Kędzierzawy składa hołd lenny i
zobowiązuje się wziąć udział w wyprawie zbrojnej do Italii; kwestia powrotu
Władysława II Wygnańca nie została rozstrzygnięta,
↦ po śmierci Bolesława Kędzierzawego władzę zwierzchnią przejmuje Mieszko Stary
(ostatni raz zastosowanie zasady senioratu):
- rządy arbitralne, próba narzucenia władzy książętom juniorom,
- pozbawienie Mieszka Starego władzy,
↦ Kazimierz Sprawiedliwy (złamanie zasady senioratu)
- 1180 r., zjazd w Łęczycy: ograniczenie uprawnień monarszych urzędników w
kwestii dóbr kościelnych, zniesienie prawa przepadku - przejmowania przez
monarchę mienia ruchomego zmarłych biskupów - zapoczątkowanie procesu
emancypacji prawnej Kościoła w Polsce, efekt reform gregoriańskich;
- 1194 r. - śmierć Kazimierze Sprawiedliwego,
↦ Leszek Biały:
- 1195 r., bitwa nad Mozgawą - Mieszko Stary upomina się o władzę
senioralną; jego śmierć w 1202 r. kończy okres starań o utrzymanie senioratu
i pryncypatu; partykularyzm (dbanie wyłącznie o swoje interesy)
 - zmiana statusu Małopolski z dzielnicy senioralnej na dziedziczną (jako jedyna
do końca okresu rozbicia dzielnicowego pozostała jednolitym, niepodzielonym
księstwem),
- 1227 r., zjazd w Gąsawie - próba zakończenia konfliktu między potomkami
Mieszka Starego i ograniczenie samowoli księcia gdańskiego Świętopełka;
zamach zorganizowany przez Świętopełka - śmierć Leszka Białego, Henryk
Brodaty ranny.

3) Skutki rozbicia dzielnicowego:

- walki wewnętrzne,
- zniszczenie dzielnic, dzielenie je na coraz mniejsze,
- słaba obronność (inwazja wojsk mongolskich, 1241 r. - bitwa pod Legnicą),
- sprowadzenie Krzyżaków (Konrad Mazowiecki, 1226 r.)
- utrata ziem (zwierzchnictwo nad Pomorzem),
- osłabienie pozycji Polski, brak możliwości prowadzenia polityki zagranicznej na
szeroką skalę.

Rozwój gospodarczy ziem polskich w XII - XIII wieku

1) Przyczyny ożywienia gospodarczego:

- zapoczątkowanie wymiany pieniężnej,
- rozwój rolnictwa - trójpolówka, nowa narzędzia = więcej żywności,
- wzrost zaludnienia, pozyskiwanie nowych terenów,
- pozyskiwanie zysków przez feudałów - zachęcanie ludności do osiedlania się,
zwiększenia ilości poddanych - wolni goście (wędrujący zbiedzy), kolonizacja.

2) Kolonizacja na prawie niemieckim

- umowy zawierane między osadnikami a panami feudalnymi zgodnie z
prawem niemieckim - ludność przybywała z Niemiec,
❖ lokowanie wsi:
- umowy lokacyjne - określały obowiązki osadników i panów feudalnych,
- zasadźca,
- zazwyczaj jedna rodzina otrzymuje łan ziemi,
- wolnizna (zwolnienie ze świadczeń feudalnych) od 2 do 24 lat; później chłopi
musieli płacić czynsze pieniężne, składać daniny, wykonywać prace na rzecz
feudałów i płacić dziesięcinę Kościołowi,
- samorząd wiejski: zasadźca otrzymywał tytuł sołtysa, ława wiejska,
- układy przestrzenne wsi:
→ owalnica (wokół owalnego placu),
→ okolnica (centralny punkt - plac lub jezioro),
→ ulicówka (wzdłuż drogi),
→ widlica (skoncentrowanej wzdłuż 2-3 dróg rozwidlających się w kształcie
litery Y);
❖ lokowanie miast:
- zakładane z inicjatywy książąt, Kościoła i niektórych możnowładców,
 - pierwsze miasta założone w Polsce: 1211 r. - Złotoryja, 1217 r. - Lwówek
Śląski (zapoczątkowane przez Henryka Brodatego - ściągnął tam
saksońskich górników, aby pracowali przy odkrytych tam pokładach złota),
- prawa lokacyjne - zbiór przywilejów nadawanych przyszłym mieszkańcom i
statutów regulujących funkcjonowanie ośrodków:
→ prawo magdeburskie (wzorowane na statucie nadanym Magdeburkowi,
1035 r.) - prostokątny rynek, często ratusz w centrum, ulice przecinające się
pod kątem prostym tworząc regularną siatkę - Paczków, Wrocław, Kraków; od
Chełma i Środy Śląskiej założonych na prawie magdeburskim powstały
nazwy polskich praw lokacyjnych - chełmińskie i średzkie,
→ prawo lubeckie (Lubeka, 1226 r.) - brak rynku, którego funkcje spełniała
szeroka główna ulica; miasta portowe wzdłuż wybrzeża Bałtyku, np. Gdańsk,
Szczecin,
- zasadźca - wójt, samorządy.

3) Początki społeczeństwa stanowego:

- upowszechnienie się immunitetów (ekonomiczny - zwalniał całkowicie lub
częściowo z ciężarów nakładanych na mocy prawa książęcego; prawny -
wyłączał mieszkańców spod jurysdykcji władcy, prawo sądzenia przechodziło
na właściciela ziem, mogli ustalać wysokości podatków),
- wyodrębnienie się stanów: duchowny (reformy gregoriańskie, zjazd w
Łęczycy, podlegali prawu kanonicznemu), szlachta (emancypacja rycerstwa
od prawa książęcego), mieszczaństwo (lokacja na prawie niemieckim), chłopi
(około 80% ludności; lokacja na prawie niemieckim).

Sąsiedzi Polski w XII i XIII wieku

1) Marchia Brandenburska, 1157 r.,

- tereny Marchii Północnej i ziemie Słowian połabskich,
- Albrecht Niedźwiedź - pierwszy władca, prowadził krucjaty połabskie - z
podbitych ziem utworzył Marchię Brandenburską,
- ekspansywna polityka, intensywna kolonizacja,
- 1257 r. - podbicie Pomorza Zachodniego i Wielkopolski → Nowa Marchia,
- długotrwałe walki o Santok i Drezdenko (nadgraniczne grody).

2) Bałtowie:
- plemiona: Litwinowie, Żmudzionowie, Prusowie, Jaćwingowie,
- Litwini:
→ kolebka (Litwa właściwa) - Auksztota,
→ władca Mendog,1251 r. - chrzest,
→ władca Giedymin, XIV w. - zjednoczenie państwa,
→ najeżdżali Mazowsze;
- Prusowie:
→ Chrystian - biskup misyjny Prus,
→ zgromadzenie braci dobrzyńskich (siedziba Dobrzyń), przyłączeni do
Krzyżaków,
 - krucjaty północne, XIII w. - przymusowa chrystianizacja Bałtów; powstaje
Inflancki Zakon Rycerzy Chrystusa, “zakon kawalerów mieczowych”,
przyłączony do Krzyżaków.

3) Zakon Krzyżacki
- Zakon Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, Polska:
zakon krzyżacki, Niemcy i inne kraje zachodnie: zakon niemiecki,
- założony ok. 1190 r., podczas III krucjaty,
- wielki mistrz Hermann von Salza - dążenia do utworzenia państwa
krzyżackiego:
→ 1211 r., król węgierski Andrzej II nadaje mu część Siedmiogrodu, papież
uznaje te tereny za własność św. Piotra - papieską - 1225 r. wypędzenie
Krzyżaków z Siedmiogrodu,
→ 1226 r. - sprowadzenie Krzyżaków przez Konrada Mazowieckiego na
ziemię chełmińską do walki z pogańskimi Prusami, w Złotej Bulli cesarz
przyznaje zakonowi prawa do ziemi chełmińskiej oraz ziem pruskich
podbitych w przyszłości, papież potwierdził ich prawa, mieli jego protekcję,
- powstania antykrzyżacie na terenie Prus,
- 1283 r. - zakończenie podboju Prus,
- 1309 r. - przeniesienie stolicy zakonu z Wenecji do Malborka.

4) Ruś Kijowska
- śmierć księcia Jarosława Mądrego, XII w. - rozpad na niezależne dzielnice,
- Ruś Zaleska - podporządkowana chanom mongolskim i władcom Złotej Odry,
- rozwój Rusi Północnej, niezależnej od Tatarów - ośrodki: Psków, Nowogród
Wielki,
- usamodzielnienie Rusi Zachodniej składającej się z trzech obszarów:
→ Ruś Czarna - centrum w Grodnie,
→ Ruś Biała - centrum w Mińsku,
→ Ruś Czerwona = Księstwo Halicko- Włodzimierskie (król Daniel Halicki,
1253 r. koronacja w Drohiczynie, legendarny założyciel Lwowa).

5) Czechy:
- 1198 r., koronacja Przemysła Ottokara I (na jego cześć założono zamek
Królewiec) - otrzymał dziedziczny tytuł królewski ,dzięki poparciu udzielonemu
rodowi Staufów, poparty przez papieża,
- XIII w. - królowie czescy wchodzą w skład kolegium siedmiu elektorów
wybierających władcę niemieckiego,
- XIII w. - Przemysł Ottokar I wykorzystuje chaos polityczny w Rzeszy i
przejmuje władzę w księstwach: austriackim, stryjskim i karynckim; bitwa pod
Suchymi - 1278 r., w trakcie której zginął,
- po śmierci Przemysła Ottokara I władzę przejmuje jego syn Wacław II,
- rozwój gospodarczy Czech, grosz praski najpopularniejszą monetą w Europie
Środkowej.

Próby zjednoczenia królestwa polskiego

przyczyny:
- problemy z handlem i rozwojem gospodarki (częste walki, duże rozdrobnienie
dzielnic),
- nasilające się wpływy sąsiednich państw na polską politykę,
- brak silnej władzy centralnej, chaos,
- problemy z obroną kraju w trakcie najazdów obcych wojsk,
- chęć zdobycia większej władzy przez jednostki,
- straty terytorialne (Pomorze Zachodnie, ziemia lubuska, usamodzielnienie się
Pomorza Gdańskiego),
- brak kontroli nad kościołem (biskupstwa wypowiadały posłuszeństwo arcybiskupstwu
w Gnieźnie),
- dążenia kościoła do zjednoczenia - arcybiskup Jakub Świnka, proroctwo: cudowne
zrośnięcie się ciała św. Stanisława, zabitego i poćwiartowanego z rozkazu Bolesława
Śmiałego, zapowiada zjednoczenie Polski; biskup krakowski Wincenty Kadłubek pisze
o wspólnym pochodzeniu Polaków (Lechitów),
- niemieccy koloniści, poczucie odrębności, budowanie się świadomości wspólnotowej.

1) Walki o tron:
● Bolesław II Rogatka/Łysy/Srogi/Cudaczny XD - przegrywa ziemię w karty,
awanturnik,
● Bolesław Wstydliwy - 1279 r., umiera bezpotomnie; ostatni przedstawiciel linii
małopolskiej,
● Leszek Czarny - 1288 r., umiera bezpotomnie,
● walka o tron małopolski: Henryk IV Probus/ Prawy x Władysław Łokietek:
- zwycięstwo Henryka IV, rozpoczęcie starania o pozwolenie na
koronację u papieża,
- 1290 r., Henryk IV Probus umiera bezpotomnie, pozostawia
testament: księstwo krakowskie - Przemysł II, księstwo wrocławskie -
Henryk III,
● Wacław II (dynastia Przemyślidów, Czechy) występuje z pretensjami do
tronu,
● Przemysł II - 1295 r. - koronacja w Gnieźnie przez Jakuba Świnkę; zostaje
zamordowany w Rogoźnie,
● Wacław II Czeski - 1300 r. - koronacja na króla Polski przez Jakuba Świnkę;
wprowadza urząd starosty; oddaje po śmierci w 1305 r. władzę synowi
Wacławowi III, który rok później umiera,
● 1304 r. - Władysław Łokietek, ze wsparciem militarnym króla węgierskiego,
najeżdża tereny Wacława II Czeskiego,
● 1320 r. - koronacja Władysława Łokietka na króla Polski w Krakowie.