Olmekowie

- najstarsza cywilizacja Ameryki Środkowej

- parali się handlem, produkcją ceramiki, rzeźb z kamienia
- opracowali pierwszy w Ameryce kalendarz

Majowie
- zamieszkiwali tereny Meksyku, Gwatemali, Salwadoru i Hondurasu
- zajmowali się uprawą kukurydzy, posługiwali się kamiennymi narzędziami, nie
znali koła
- mieli własne pismo hieroglificzne, stworzyli dzieła astrologiczne, religijne,
matematyczne, prowadzili dokładne obliczenia – wprowadzenie cyfry „0” (Grecy
Ameryki)
- rozwój malarstwa i architektury (świątynia Słońca i pałac w Palenque)

Aztekowie
- zamieszkiwali tereny środkowego Meksyku, osiedlili się nad jeziorem Texcoco,
założenie miasta Tenochtitlán (stało się ich stolicą)
- uprawiali kukurydzę, pomidory, dynię, fasolę i bawełnę
- zajmowali się rzemiosłem, produkowali tkaniny, biżuterię, zdobione naczynia
- opracowali pismo hieroglificzne, kalendarz na podstawie roku słonecznego oraz
system liczenia oparty na liczbie „20”
- religia – politeizm, kult Słońca i gwiazd

Inkowie
- zamieszkiwali Andy, w XV wieku ich imperium osiągnęło szczytowy rozwój –
teren plemienia Inków obejmowały dzisiejsze: Peru, Ekwador, część Boliwii,
Chile, Kolumbii i Argentyny
 - Cuzco – stolica Inków
- Inka – stojący na czele państwa władca, uważany za syna Słońca
- zajmowali się rolnictwem, hodowali ziemniaki, potrafili nawadniać pola,
stosowali nawozy
- opracowali własny kalendarz, zajmowali się astronomią
- mistrzowie architektury, komunikacji i łączności (drogi, wiszące mosty)
- surowe prawo inkaskie – porządek w społeczeństwie
- opracowanie pisma kipu (pisma węzełkowego) – jednego z najważniejszych
dokonań Inków

Przyczyny odkryć geograficznych:

- handel z Bliskim Wschodem – sprowadzanie przypraw, pachnideł, owoców,
barwników z Indii i Chin
- próby odnalezienia drogi morskiej do Indii
- nastawienie portugalskich i hiszpańskich żeglarzy na przygody oraz bogactwa

Wynalazki żeglugi:
- astrolabium – przyrząd nawigacyjny; wskazywał położenie okrętu względem
gwiazd
- kompas, busola – przyrząd służący do określania kierunku względem stron świata
- karawela – typ większego i szybszego okrętu

Odkrycia Portugalii
- największy rozwój żeglugi – panowanie Henryka Żeglarza, patrona portugalskiej
floty; dzięki organizowanym przez niego wyprawom odkryto: Wyspy Kanaryjskie,
Azory, Zielony Przylądek
- 1488 – dotarcie przez Bartłomieja Diaza do Przylądka Dobrej Nadziei
 - 1498 – Vasco da Gama dociera do Kalikat w Indiach

Wyprawy z inicjatywy Hiszpanii

- 1492 – wyprawa Krzysztofa Kolumba
- 1519-1522 wyprawa dookoła świata

Traktat w Tordesillas – umowa między Hiszpanią i Portugalią zawarta w czerwcu

1494 roku; dotyczyła podziału stref wpływów ziem nowo odkrytych

Ważni podróżnicy:

Krzysztof Kolumb (1451-1506), włoski żeglarz, podróżnik, znany jako odkrywca

Ameryki. W latach 1492-1493 (będąc w służbie króla Hiszpanii) zorganizował
pierwszą wyprawę w poszukiwaniu nowej, krótszej drogi morskiej do Indii. W
1492 statki Kolumba dopłynęły do wyspy, którą uznano za część Indii i nazwano
San Salvador (obecnie Watling, w archipelagu Bahama). Następnie odkrył Kubę i
Haiti.

Vasco da Gama (ok. 1469-1524), żeglarz portugalski, odkrywca morskiej drogi do

Indii (1497-1498); W latach 1502-1503 powtórzył swoją wyprawę do Indii. W
czasie jej trwania założył forty i kolonie handlowe w Somalii i Mozambiku. W
nagrodę za zasługi dla korony portugalskiej otrzymał w 1503 tytuł hrabiego de
Vidigueira. W 1524 mianowany wicekrólem wyruszył ponownie do Indii, gdzie
działały już liczne portugalskie kolonie handlowe.

Ferdynand Magellan (ok. 1480-1521), portugalski żeglarz i odkrywca w służbie

hiszpańskiej. W 1519 zorganizował wyprawę do Wysp Korzennych drogą
zachodnią. W październiku 1520 wyprawa dotarła do cieśniny, zwanej do dziś
Cieśniną Magellana, i wypłynęła na ocean, który żeglarze nazwali Spokojnym.
Karawele wzięły kurs na Moluki, ale wskutek nieścisłości ówczesnych map
dopłynęły do Marianów, a następnie do Filipin. Tu Magellan zginął walcząc z
tubylcami (27 kwietnia 1521). Wyprawa była jednak kontynuowana (przez Juana
Sebastiana Elcaño), dzięki czemu przeszła do historii jako pierwsza wyprawa
dookoła świata.

Amerigo Vespucci (1454-1512), włoski żeglarz i podróżnik, kupiec pochodzący z

Florencji, w służbie hiszpańskiej i portugalskiej. Za życia uznany za odkrywcę
Nowego Świata; na jego cześć nazwano go Ameryką.

Konkwistador (hiszp. conquistador „zdobywca”) tytuł nadawany zdobywcom

Ameryki Płd. i Środkowej w czasie konkwisty; żołnierz biorący udział w
konkwiście.

Najważniejsi konkwistadorzy:

Ferdynand Cortez hiszpański zdobywca Meksyku, członek wyprawy, która podbiła

Kubę. Po zdobyciu w latach 1519-1521 stolicy Azteków Tenochtitlán, a następnie
uwięzieniu władcy kraju, Montezumy, stał się namiestnikiem tych ziem.

Francisco Pizarro hiszpański odkrywca i zdobywca Peru. Chcąc poszerzyć swoje

posiadłości, namówił króla Hiszpanii Karola V, aby przyznał mu posiłki wojskowe
i tytuł wielkorządcy nowo zdobytych prowincji. Podbił państwa Inków. Pierwszą
osadą, którą założył, było San Miguel de Piura. Następnie dotarł do Cuzco, stolicy
Inków. Podstępem uwięził króla Atahualpę, wymusił od jego poddanych ogromny
okup w złocie i srebrze, następnie zajął stolicę. Założył swoją rezydencję – Miasto
Trzech Króli (Lima). Do końca 1534 podbił cały kraj. Prowadził bezwzględną i
okrutną politykę wobec podbitych Indian, którzy wszczynali powstania.

Skutki działalności konkwistadorów:

- Hiszpania w posiadaniu większości terytorium Ameryki Południowej i Środkowej
(Brazylia w rękach Portugalii)
- osadnictwo europejskie, powstawanie kolonii, gdzie wykorzystywano pracę
niewolników
- rozwój handlu (szlaki tworzące złoty trójkąt): złotem, metali szlachetnych oraz
niewolników
- nowe towary w Europie: bawełna, trzcina cukrowa, ryż, kukurydza, ziemniaki,
fasola, pomidory, papryka, tytoń
- przenoszenie europejskich chorób na tubylczą ludność Ameryki – epidemie ospy
wyniszczyły miliony Indian
- zniszczenie dorobku Indian – burzenie budynków, palenie kronik, przetapianie
biżuterii na sztaby złota itp.
- działalność misjonarzy (np. dominikanina Bartolomea de Las Casas) – starali się
zapewnić ochronę Indianom przed okrutnym traktowaniem przez konkwistadorów
- rozpowszechnienie kultury i języków europejskich (głównie hiszpańskiego).

Gospodarka:

Kompanie handlowe – wielkie spółki handlowe, przerwały monopol Hiszpanii i

Portugalii na dostarczanie do Europy towarów z kolonii; największymi
kompaniami były: Holenderska Kompania Wschodnioindyjska oraz Brytyjska
Kompania Wschodnioindyjska (powstałe na początku XVII wieku)

Korsarstwo – piractwo morskie, działalność rozbójnicza korsarzy; kaperstwo –

stosowany od XV do XVIII w. piracki proceder morski, gdzie jednostka z załogą
była wynajmowana i upoważniana przez dane państwo do łupienia statków innych
flot.

Wpływy kolonialne w XVII wieku

 Hiszpania: Ameryka Środkowa i Południowa, Filipiny

Portugalia: wschodnia część Ameryki Południowej, wybrzeża Indii i Afryki; 1640

– złamanie monopolu Portugalii na handel z Indiami

Holandia: Sumatra, Borneo, Moluki, południe Afryki

Francja: część Ameryki Północnej (obecnie Kanada)

Anglia: 1620 – początek kolonizowania Ameryki Północnej

Nowoczesne metody produkcji

- praca nakładcza – forma organizacji pracy, gdzie biedny rzemieślnik wykonuje
część danego artykułu, którą po niskiej cenie odkupuje kupiec i następnie składa
gotowy towar;
- manufaktura – forma masowej produkcji w kapitalistycznym systemie
wytwórczym, oparta na zorganizowanej pracy ręcznej; także fabryka oparta na
takiej formie produkcji;
- kapitalizm – system ekonomiczno-polityczny zapoczątkowany na przeł. XV i
XVI w., wytworzony na bazie feudalizmu i rozwinięty w oparciu o postęp
techniczny i technologiczny, polegający głównie na rozwoju przedsiębiorczości i
własności prywatnej związanej z gromadzeniem i inwestowaniem kapitału

Zmiany na wsi
- Wielka Brytania, popularna hodowla owiec (wzrost zapotrzebowania na wełnę)
- proces grodzenia pól – działania bogatszych właścicieli ziemskich w wyniku
których odbierali oni ziemię dzierżawcom i chłopom w celu przeznaczenia ich na
pastwiska
 Zmiany w gospodarce:
- tereny na zachód od rzeki Łaby – rozwój przemysłu, na wschód – rozwój
rolnictwa
- zakładanie pierwszych banków
- weksel – nowa forma płatności, szybko wyparła handel wymienny; dokument
kredytowy na specjalnym blankiecie, zawierał zobowiązanie bezwarunkowego
zwrotu określonej sumy w ściśle określonym czasie przez osoby, które ten
dokument podpisały.

Kultura odrodzenia:
- rozwój uniwersytetów (Padwa, Bolonia, Paryż, Oksford); nacisk na języki
starożytne oraz nauki ścisłe (matematykę, astronomię, fizykę)
- główny ośrodek – Włochy;
- mecenasi – osoby opiekujące artystami, wspierające rozwój sztuki i literatury;
najbogatszymi mecenasami renesansowymi byli książęta z rodu Medyceuszy z
Florencji
- sięganie do antyku – filozofii, literatury, odrodzenie starożytnych ideałów
- najważniejsze hasło ludzi renesansu – sentencja Terencjusza – „Człowiekiem
jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”
- humanizm - kierunek myśli filozoficznej, koncentrujący się wokół problemów
człowieka, jego natury, współżycia z przyrodą, propagujący jego wszechstronny
rozwój fizyczny i psychiczny, doskonalenie więzi ze sferą innych bytów oraz z
innymi ludźmi na zasadach zgody i harmonii; także postawa intelektualna i
moralna wyrażająca się zainteresowaniem sprawami człowieka, poszanowania
jego godności i wolności; humanizm stał się podstawą epoki odrodzenia
- architektura renesansu: nawiązania do antyku; kopuły wzorowane na Panteonie,
kolumny, balustrady

Ważne postaci renesansu:

- Jan Gutenberg – w 1450 roku wynalazł ruchomą czcionkę, zapoczątkował
 wówczas erę drukarstwa
- Galileusz – jeden z włoskich myślicieli, tak jak Kopernik uważał, że Ziemia kręci
się wokół Słońca; oskarżany przez Kościół jako heretyk
- Leonardo da Vinci – tworzył pod opieką Lodovica Sforzy; malarz, rzeźbiarz,
teoretyk sztuki, konstruktor, naukowiec, przeprowadzał badania anatomiczne nad
ludźmi i zwierzętami, próbował opracować maszyny podwodne i latające;
ważniejsze dzieła: Mona Lisa, Ostatnia wieczerza
- Michał Anioł – tworzył pod opieką Medyceuszy; malarz, rzeźbiarz, architekt,
poeta; największe dzieła: dokończenie Bazyliki św. Piotra w Rzymie, freski w
Kaplicy Sykstyńskiej, Dawid, Pieta
- Erazm z Rotterdamu – holenderski filolog i filozof, domagał się reformy
obyczajów i religii; przyczynił się do rozwoju studiów hellenistycznych; jedna z
ważniejszych prac: Pochwała głupoty.

Przyczyny reformacji:
- kryzys w Kościele katolickim: symonie (kupowanie urzędów kościelnych),
nepotyzm (obsadzanie stanowisk w Kościele krewnymi i znajomymi), sprzedaż
odpustów, osłabienie autorytetu Kościoła
- swobodniejsza krytyka Kościoła
- 1517 – Marcin Luter przybija kartę z 95 tezami dotyczącymi krytyki Kościoła –
narodzenie nowego ruchu religijnego – reformacji

1524-1525 – wojna chłopska w Niemczech; zbrojne wystąpienie chłopów oraz

niektórych miast w południowych i środkowych Niemczech. Niezadowolenie z
rosnącego ucisku ekonomicznego zbiegło się z postulatami reform religijnych;
rozwój reformacji rozbudził nadzieje chłopów na poprawę warunków bytu.
Chłopami dowodził Tomasz Münzer

1555 – pokój w Augsburgu; kończył wojny religijne w państwach niemieckich;

przyświecała mu zasada cuius regio, eius religio – „czyj kraj, tego obyczaj”
 1572 – noc Świętego Bartłomieja; rzeź hugonotów dokonana przez katolików w
nocy z 23 na 24 sierpnia w Paryżu. Mord nastąpił z inicjatywy Katarzyny
Medycejskiej i Henryka Gwizjusza. Zginęło ok. 3 tys. osób przybyłych na ślub
przywódcy hugonotów Henryka Nawarskiego (Henryka IV) z Małgorzatą de
Valois, córką regentki Katarzyny Medycejskiej.

Nowe wyznania:
- protestanci – osoby popierające reformację; zbór – gmina protestancka
- luteranizm – jeden z głównych systemów religijnych w protestantyzmie, oparty
na doktrynie M. Lutra, która uznaje zbawienie przez samą wiarę w Chrystusa,
odrzuca autorytet papieża, sakramenty oprócz chrztu i komunii, wprowadza do
liturgii język narodowy w miejsce łaciny; wyznanie ewangelicko-augsburskie.
- kalwinizm – jedna z głównych doktryn religijnych protestantyzmu, stworzona i
wyłożona w dziełach Jana Kalwina, która stała się podstawą ruchu wyznaniowego,
ujmowanego w rozmaite systemy i „wyznania” różniące się między sobą w
szczegółach dogmatycznych. Podstawą doktryny kalwinizmu jest rozwinięcie
nauki św. Augustyna o predestynacji, głoszącej, że Bóg jednych ludzi przeznaczył
na zbawienie, a innych na potępienie, stąd dla kalwinizmu moralność nie polega na
zdobywaniu zasług wobec Boga i „kupowaniu nieba”, lecz na spełnianiu dobrych
uczynków, które są dowodem przynależności do grona wybranych.
- anglikanizm – religia rozpowszechniona gł. w Anglii, uznaje głowę państwa za
głowę Kościoła, odrzuca liturgię, kult świętych i celibat; wyłonił się z Kościoła
katolickiego w XVI w. w związku ze sporem między Henrykiem VIII Tudorem a
papiestwem o unieważnienie małżeństwa króla z Katarzyną Aragońską; w 1534
parlament angielski uchwalił Akt supremacji, ogłaszający króla „jedyną i
najwyższą na ziemi głową Kościoła anglikańskiego”
- unitarianizm (arianizm, bracia polscy) – jeden z odłamów protestanckich;
najbardziej radykalny, odrzucał istnienie Trójcy Świętej oraz boskości Chrystusa,
krytykowali go luteranie i kalwiniści

Skutki reformacji:
- liczne powstania chłopskie
- wojny religijne, które zakończyły się dopiero w XVII wieku
- wyzwolenie się Holandii spod rządów katolickiej Hiszpanii; powstanie Republiki
Zjednoczonych Prowincji
- profanowanie kościołów katolickich w krajach protestanckich
- odejście od Kościoła katolickiego niemal 1/3 wiernych
- tłumaczenie Biblii na języki narodowe – powstawanie kultury i literatury
narodowej poszczególnych krajów.

Kontrreformacja:
Inkwizycja – główne narzędzie walki Kościoła z reformacją przed zwołaniem
soboru w Trydencie; zadaniem inkwizycji była walka z wszelkimi ruchami
heretyckimi, czarownicami i czarami, wszelkimi głosicielami teorii niezgodnych z
dogmatami i oficjalną doktryną kościoła. Ofiarami inkwizycji stawali się uczeni,
teologowie, ludzie niewygodni dla władz Kościoła lub lokalnych społeczności
katolickich.
Sobór trydencki – 1545-1563; przeprowadzenie reform w Kościele katolickim,
mającym na celu jego wzmocnienie
- sporządzono indeks ksiąg zakazanych (umieszczono w nim m. in. dzieła
innowiercze)
- ustanowiono jednolitą liturgię mszy
- sformułowano na nowo zasad katolicyzmu
- odrzucono koncepcje protestanckie, wzmocniono autorytet papieża
- zobowiązano biskupów do przebywania w diecezjach, proboszczów do
przebywania w parafiach
- zakazano kumulacji stanowisk kościelnych, w każdej diecezji miały istnieć
seminaria duchowne
- reforma szkół parafialnych

Towarzystwo Jezusowe (zakon jezuitów)

- odegrało znaczącą rolę podczas kontrreformacji
 - założone przez Ignacego Loyolę
- jezuici zakładali liczne szkoły, głosili kazania, zajmowali się działalnością
misyjną na nowo odkrytych ziemiach

Zmiany w Kościele katolickim

- przeprowadzenie zmian dzięki działalności jezuitów, pijarów oraz misjonarzy –
lazarystów
- powołanie urzędu nuncjusza – przedstawiciela papieża oraz kongregacji –
instytucji porządkujących władze kościelne
- rozwój nauki: historii chrześcijaństwa, archeologii
- 1582 – reforma kalendarza papieża Grzegorza XIII: wprowadzenie kalendarza
gregoriańskiego w miejsce juliańskiego
- znaczenie sztuki barokowej przy przyciąganiu wiernych do Kościoła

Wojna trzydziestoletnia (1618-1648)

- wojna na tle religijnym między księstwami niemieckimi, Holandią, Danią,
Szwecją wspieranymi przez Turcję i Francję z Austrią, Hiszpanią i Rzeczpospolitą
- walki zakończył pokój westfalski, który podtrzymał rozbicie religijne w
państwach niemieckich oraz ograniczył prawo narzucania religii przez władcę w
danym państwie.