EHM1022 Mühendislik Matematiği

H7D1: Kompleks Değişkenli Fonksiyonlar - Türev

R. Daşbaşı

03.04.2024

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 1 / 24

Türev

f , tanım bölgesi z0 noktasının |z − z0 | < ε komşuluğunu içeren bir

fonksiyon olsun. f fonksiyonunn z0 noktasındaki türevi

f (z) − f (z0 )
f ′ (z0 ) = lim
z→z0 z − z0

şeklindedir ve f ′ (z0 ) mevcut olması durumunda f , z0 noktasında

türevlenebilir bir fonksiyondur denir.
z − z0 = ∆z tanımı ile
f (z0 + ∆z) − f (z0 )
f ′ (z0 ) = lim
∆z→0 ∆z

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 2 / 24

Türev

dw ∆w
∆w = f (z0 + ∆z) − f (z0 ) =⇒ f ′ (z0 ) = = lim
dz ∆z→0 ∆z

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 3 / 24

Türev
1
Örnek 1: f (z) = , f ′ (z) =?
z

1 1 z − z − ∆z
∆w −
lim = lim z + ∆z z = lim z(z + ∆z)
∆z→0 ∆z ∆z→0 ∆z ∆z→0 ∆z

−∆z
z(z + ∆z) −1 1
= lim = lim = − 2, (z ̸= 0)
∆z→0 ∆z ∆z→0 z(z + ∆z) z

dw 1 1
=⇒ = − 2, veya f ′ (z) = − , (z ̸= 0)
dz z z2

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 4 / 24

Türev

Örnek 2: f (z) = z̄, f ′ (z) =?

∆w z + ∆z − z̄ z̄ + ∆z − z̄ ∆z
lim = lim = lim = lim
∆z→0 ∆z ∆z→0 ∆z ∆z→0 ∆z ∆z→0 ∆z

∆z ∆x − i∆y
∆z = ∆x + i∆y =⇒ lim = lim
∆z→0 ∆z ∆z→0 ∆x + i∆y
Reel eksen üzerinden yaklaşıldığında (∆z = ∆x + i∆y = ∆x + i0)
∆x − i0
lim =1
∆x→0 ∆x + i0
Sanal eksen üzerinden yaklaşıldığında (∆z = ∆x + i∆y = 0 + i∆y )
0 − i∆y
lim = −1
∆y →0 0 + i∆y
Limitler birbirine eşit olmadığından f (z) = z̄ fonksiyonunun türevi mevcut
değil.
R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 5 / 24
Türev

Örnek 3: f (z) = |z|2 , f ′ (z) =?

∆w |z + ∆z|2 − |z|2 (z + ∆z)(z + ∆z) − z z̄

lim = lim = lim
∆z→0 ∆z ∆z→0 ∆z ∆z→0 ∆z

(z + ∆z)(z̄ + ∆z) − z z̄ z z̄ + z∆z + z̄∆z + ∆z∆z

= lim = lim
∆z→0 ∆z ∆z→0 ∆z
 
∆z
= lim z̄ + ∆z + z
∆z→0 ∆z

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 6 / 24

Türev

Reel eksen üzerinden yaklaşıldığında

(∆z = ∆x + i∆y = ∆x + i0), ∆z = ∆z
 
∆z
lim z̄ + ∆z + z = lim (z̄ + ∆z + z) = z̄ + z
∆z→0 ∆z ∆z→0

Sanal eksen üzerinden yaklaşıldığında

(∆z = ∆x + i∆y = 0 + i∆y ), ∆z = −∆z
 
∆z
lim z̄ + ∆z + z = lim (z̄ − ∆z − z) = z̄ − z
∆z→0 ∆z ∆z→0

z̄ + z = z̄ − z yalnızca z = 0 noktasında sağlandığından f (z) = |z|2

fonksiyonu sadece z = 0 noktasında türevlenebilirdir.
∆w
z = 0 noktasında = ∆z =⇒ f ′ (z) = 0 sadece z = 0 noktasında
∆z

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 7 / 24

Türev

Üç önemli sonuç

f (z) = u(x, y ) + iv (x, y ) fonksiyonu belirli bir z = (x, y ) noktasında
türevlenebilir olabilir; onun haricindeki noktalarda türevi mevcut
olmayabilir.

f (z) = |z|2 fonksiyonu için u = z 2 + y 2 ve v = 0 olduğundan,

kompleks değişkenli fonksiyonun reel ve sanal kısımları bir z = (x, y )
noktasında tüm derecelerden sürekli kısmi türevlere sahip olabilirler,
yine de fonksiyonun kendisi ilgili noktada türevlenebilir olmayabilir.

f (z) = |z|2 fonksiyonunun u = z 2 + y 2 ve v = 0 reel ve sanal

kısımları düzlemin her noktasında süreklidirler. Bu kompleks
değişkenli fonksiyonun sürekli olması türevlenebilir olduğu anlamına
gelmez. Ancak kompleks değişkenli fonksiyon bir noktada
türevlenebilir ise ilgili noktada süreklidir.

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 8 / 24

Türetme Kuralları
d d d
c = 0, z = 1, [cf (z)] = cf ′ (z), c = sabit ∈ C
dz dz dz
d n
z = nz n−1 , n ∈ Z, (z ̸= 0)
dz
d
[f (z) ± g (z)] = f ′ (z) + g ′ (z)
dz
d
[f (z)g (z)] = f ′ (z)g (z) + f (z)g ′ (z)
dz
f ′ (z)g (z) − f (z)g ′ (z)
 
d f (z)
=
dz g (z) [g (z)]2

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 9 / 24

Türetme Kuralları
d
f [g (z)] = f ′ [g (z)] g ′ (z) veya
dz
df df dξ
w = f (ξ), ξ = g (z) =⇒ =
dz dξ dz

Eğer w = f (z) tek değerli bir ters fonksiyona (f −1 ) sahipse

dw 1
z = f −1 (w ) =⇒ =
dz dz/dw

dw dw /dt g ′ (t)
Eğer z = f (t), w = g (t) ise = = ′
dz dz/dt f (t)

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 10 / 24

Türetme Kuralları

Çarpımın türevi:

w = f (z)g (z)

∆w = f (z + ∆z)g (z + ∆z) − f (z)g (z)

= f (z)[g (z + ∆z) − g (z)] + [f (z + ∆z) − f (z)]g (z + ∆z)

= f (z)[g (z + ∆z) − g (z)] + [f (z + ∆z) − f (z)]g (z + ∆z)

∆w
lim = f (z)g ′ z) + f ′ (z)g (z)
∆z→0 ∆z

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 11 / 24

Türetme Kuralları
(1 + z 2 )4
Örnek 4: , (z ̸= 0) ifadesinin türevini bulunuz.
z2
d(1 + z 2 )4 dz 2
d (1 + z 2 )4 z2 − (1 + z 2 )4
= dz dz
dz z2 z4

z 2 4(1 + z 2 )3 (2z) − (1 + z 2 )4 (2z)

=
z4

2z(1 + z 2 )3 [4z 2 − (1 + z 2 )]
=
z4

2z(1 + z 2 )3 (3z 2 − 1) 2(3z 2 − 1)(1 + z 2 )3

= 4
=
z z3

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 12 / 24

Cauchy-Riemann Denklemleri

f (z) = u(x, y ) + iv (x, y ) fonksiyonu z0 = (x0 , y0 ) noktasında türevlenbilir

olsun.

z0 = x0 + iy0 , ∆z = ∆x + i∆y , ∆w = [f (z0 + ∆z) − f (z0 )]

∆w = [u(x0 + ∆x, y0 + ∆y ) + iv (x0 + ∆x, y0 + ∆y )] − [u(x0 , y0 ) + iv (x0 , y0

∆w [u(x0 + ∆x, y0 + ∆y ) − u(x0 , y0 )]

=
∆z ∆z

[v (x0 + ∆x, y0 + ∆y ) − v (x0 , y0 )]

+i
∆z

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 13 / 24

Cauchy-Riemann Denklemleri
∆w
f ′ (z0 ) = lim olduğundan ∆z karmaşık sayısı 0’a herhangi bir yönden
z→z0 ∆z
yaklaştığında geçerlidir.
Bu durumda yaklaşma yönü yatay eksen veya düşey eksen üzerinde
seçilebilir.
i) Yatay eksen üzerinden yaklaşılması: ∆z = ∆x + i0 = ∆x

∆w ∆w
f ′ (z0 ) = lim= lim
∆z
∆z→0 ∆x→0 ∆x
[u(x0 + ∆x, y0 ) − u(x0 , y0 )] [v (x0 + ∆x, y0 ) − v (x0 , y0 )]
= lim + i lim
∆x→0 ∆x ∆x→0 ∆x

∂u(x0 , y0 ) ∂v (x0 , y0 )
=⇒ f ′ (z0 ) = +i = ux (x0 , y0 ) + ivx (x0 , y0 )
∂x ∂x

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 14 / 24

Cauchy-Riemann Denklemleri

ii) Düşey eksen üzerinden yaklaşılması: ∆z = 0 + i∆y = i∆y

∆w ∆w
f ′ (z0 ) = lim = lim
∆z→0 ∆z ∆y →0 i∆y
[u(x0 , y0 + ∆y ) − u(x0 , y0 )] [v (x0 , y0 + ∆y ) − v (x0 , y0 )]
= lim + i lim
∆y →0 i∆y ∆y →0 i∆y

[v (x0 , y0 + ∆y ) − v (x0 , y0 )] [u(x0 , y0 + ∆y ) − u(x0 , y0 )]

= lim − i lim
∆y →0 ∆y ∆y →0 ∆y

∂v (x0 , y0 ) ∂u(x0 , y0 )
=⇒ f ′ (z0 ) = −i = vy (x0 , y0 ) − iuy (x0 , y0 )
∂y ∂y

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 15 / 24

Cauchy-Riemann Denklemleri

f fonksiyonunun z0 noktasında türevinini mevcut olaması için (i) ve (ii)

sonuçlarının birbirine eşit olması gerekir. Bu durumda

f ′ (z0 ) = ux (x0 , y0 ) + ivx (x0 , y0 ) = vy (x0 , y0 ) − iuy (x0 , y0 )

ux (x0 , y0 ) = vy (x0 , y0 ) (1a)

uy (x0 , y0 ) = −vx (x0 , y0 ) (1b)

Elde edilen (1a) ve (1b) denklemleri Cauchy-Riemann Denklemleri olarak

anılır.

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 16 / 24

Cauchy-Riemann Denklemleri

Teorem 1
f (z) = u(x, y ) + iv (x, y ) olsun ve z0 = x0 + y0 noktasında f ′ (z) mevcut
olsun. Öyleyse u ve v fonksiyonlarının (x0 , y0 ) noktasında birinci mertebe
kısmi türevleri mevcuttur ve bu kısmi türevler

ux = vy , uy = −vx (1)

Cauchy-Riemann Denklemlerini sağlar.

Ayrıca ux ve vx kısmi türevleri (x0 , y0 ) noktasında alındığında

f ′ (z0 ) = ux + ivx (2)

şeklinde yazılabilir.

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 17 / 24

Cauchy-Riemann Denklemleri

Örnek 5: Cauchy-Riemann Denklemlerinin f (z) = z 2 için sağlandığını

gösteriniz.

f (z) = z 2 = x 2 − y 2 + i2xy =⇒ u(x, y ) = x 2 − y 2 , v (x, y ) = 2xy

f ′ (z) = 2z, (sonlu her bölgede mevcut)

∂ 2 ∂
ux = (x − y 2 ) = 2x, vx = (2xy ) = 2y
∂x ∂x
∂ 2 ∂
uy = (x − y 2 ) = −2y , vy = (2xy ) = 2x
∂y ∂y

=⇒ ux = 2x = vy , uy = −2y = −vy ,

Ayrıca (2) gereği f ′ (z) = ux + ivx = 2x + i2y = z(x + iy ) = 2z

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 18 / 24

Cauchy-Riemann Denklemleri

Örnek 6: f (z) = |z|2 , f ′ (z) =?

f (z) = |z|2 = x 2 + y 2 + i0 =⇒ u(x, y ) = x 2 + y 2 , v (x, y ) = 0

∂ 2 ∂
ux = (x + y 2 ) = 2x, vx = (0) = 0
∂x ∂x
∂ 2 ∂
uy = (x + y 2 ) = 2y , vy = (0) = 0
∂y ∂y

ux = vy =⇒ 2x = 0, =⇒ x = 0,

uy = −vx =⇒ 2y = 0, =⇒ y = 0

f ′ (z), (0, 0) haricindeki noktalarda mevcut değildir. Ancak

Cauchy-Riemann Denklemleri f ′ (0)’ın mevcut olduğunu göstermek için
gerekli ancak yeterli değildir.
R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 19 / 24
Türevin mevcut olması için yeterli koşullar

Teorem 2
f (z) = u(x, y ) + iv (x, y ) olsun ve z0 = x0 + y0 noktasının bir
ε−komşuluğunda tanımlı olsun ve
(i) u ve v fonksiyonlarının x ve y ’ye göre birinci mertebeden kısmi türevleri
bu komşuluk içinde her yerde mevcut olsun,
(ii) bu kısmi türevler x0 , y0 noktasında sürekli olsun ve

ux = vy , uy = −vx

Cauchy-Riemann denklemlerini sağlıyor olsun.

Öyleyse f ′ (z0 ) mevcuttur ve değeri

f ′ (z0 ) = ux + ivx

şeklindedir. (sağ taraftaki kısmi türevler (x0 , y0 ) noktasında alınmalıdır.)

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 20 / 24
Türevin mevcut olması için yeterli koşullar

Örnek 7: f (z) = e z , f ′ (z) =?

f (z) = e z = e x+iy = e x e iy = e x cos y + ie x sin y

u(x, y ) = e x cos y , v (x, y ) = e x sin y
ux (x, y ) = e x cos y , vx (x, y ) = e x sin y
uy (x, y ) = −e x sin y , vy (x, y ) = e x cos y
=⇒ ux = vy , uy = −vx (her noktada)

Cauchy-Riemann denklemleri her noktada sağlanıyor ve birinci derece kısmi

türevler her noktada sürekli olduğuna göre

f ′ (z) = ux (x, y ) + ivx (x, y ) = e x cos y + ie x sin y = e z

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 21 / 24

Kutupsal koordinatlar

z = x + iy = re iθ , (z ̸= 0) =⇒ x = r cos θ, y = r sin θ

∂u ∂u ∂x ∂u ∂y ∂u ∂u ∂x ∂u ∂y
= + , = +
∂r ∂x ∂r ∂y ∂r ∂θ ∂x ∂θ ∂y ∂θ

∂v ∂v ∂x ∂v ∂y ∂v ∂v ∂x ∂v ∂y
= + , = +
∂r ∂x ∂r ∂y ∂r ∂θ ∂x ∂θ ∂y ∂θ

ur = ux cos θ + uy sin θ, uθ = −ux r sin θ + uy r cos θ

vr = vx cos θ + vy sin θ, vθ = −vx r sin θ + vy r cos θ,

ux = vy , uy = −vx =⇒ rur = vθ , uθ = −rvr

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 22 / 24

Kutupsal koordinatlar

Teorem 3
f (z) = u(r , θ) + iv (r , θ) z0 = r0 e iθ0 noktasının bir ε−komşuluğunda
tanımlı olsun.
(i) u ve v fonksiyonlarının r ve θ’ya göre birinci mertebeden kısmi türevleri
bu komşuluk içinde her yerde mevcut olsun,
(ii) bu kısmi türevler r0 , θ0 noktasında sürekli olsun ve

rur = vθ , uθ = −rvr

Cauchy-Riemann denklemlerini sağlıyor olsun.

Öyleyse f ′ (z0 ) mevcuttur ve değeri

f ′ (z0 ) = e −iθ (ur + ivr )

şeklindedir. (sağ taraftaki kısmi türevler (r0 , θ0 ) noktasında alınmalıdır.)

R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 23 / 24
Kutupsal koordinatlar
1
Örnek 8: f (z) = , (z ̸= 0), f ′ (z) =?
z2
1 1 1 1
f (z) = 2
= iθ 2
= 2 e −i2θ = 2 (cos 2θ − i sin 2θ)
z (re ) r r

1 1
u= cos 2θ, v =− sin 2θ
r2 r2
2 2 2 2
ur = − cos 2θ, vr = sin 2θ, uθ = − sin 2θ, vθ = − cos 2θ
r3 r3 r2 r2
2 2
rur = − cos 2θ = vθ , uθ = − sin 2θ = −rvr
r2 r2
 
2 2
f ′ (z0 ) = e −iθ (ur + ivr ) = e −iθ − 3 cos 2θ + i 3 sin 2θ
r r
−2 −2 2
= e −iθ 3 e −i2θ = 3 e −i3θ =⇒ − 3
r r z
R. Daşbaşı EHM1022 03.04.2024 24 / 24