"Ο Άγγλοs nρόξενοs ·

11

11 Ο Πέτρος Στ. Μαιφnς-Στάϊιως

1 γεννnθn κε το 1949.
i
Ο υποπλοίαρχοs Noel C. Rees Είναι δικnγόρος Αθnνών.
Από τις εκδόσεις « Ωκεανίδα »
και οι βρετανικέs μυστικέs υπnρεσίεs κυκλοφορεί επίσnς το Βιβλίο

Ελλάδα - Μέση Ανατολή του Κίτσος ΜαιΊτέζος.

Ο αγαππμένος των θεών,
1939-1944 και με δικn του μετάφρασπ
και επιμέλεια το ντοκουμέντο
Βpετανικn ποιΊιτικfJ και
αvτιστασιαι<ά κινnματα
στπν ΕιΊιΊάδα. Η απόppπτπ
έκθεσπ του ταγματάpχπ

Daνid J. Wal/ace (1943).

--

Πέτρος Στ. Μακρής-Στάϊκος

«0 Άγγλος Πρόξενος»
Ο υποπλοίαρχο ς Noel C. Rees
και οι Βρετανικές Μυστικές Υπηρεσίες

Ελλάδα - Μέση Ανατολή

(1939-1944)
 r!

Ο υnοπλοiαpχος Noel c:. Rees

 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

«Ο Άγγλος Πρόξενος»
Ο υποπλοίαρχος Noel C. Rees
και οι Βρετανικές Μυστικές Υπηρεσίες

Ελλάδα - Μέση Ανατολή

(1939-1944)

ΩΚΕΑΝΙΔΑ
ΑΘΗΝΑ*201 1
 i
!

© 2011, ΠΕτpος Στ. Μακρής-Στάϊκος -

Εκδόσεις Ωκεαvίδα ΑΕ
Δεpβεvίωv 38, 106 81 Αθήνα, τηλ. 210.38.06.137
e-mail: info @oceanida.gr
w\.\1W. oceanida.gr

ISBN 978-960-410-650-9
 ΠΕΡΙΕ ΧΟ ΜΕΝ Α

Εισαγωγή

KliΦA ,\A!O Α' ΓΕ:'ΙiΕΑΛ ΟΓΙΚΑ Ι : ΟΙ REES 27

κι::ΦΑΛΑ!Ο ΙJ ' Ι Έ Ν ΕΛΛΟΓΙΚΑ 2: ΛΠΟ ΤΗΝ SJS ΣΤΗΝ SOE . 43
ΚΕΦΑΛΑ !Ο Γ Π ΡΟΕΤΟΙΜΑΣ ΤΕΣ ΠΟΛΕΜΟ Υ ΚΑΙ ΚΑΤΟΧΗΣ:
ΕΛΛΑΔΑ 1939- 194 1 . . . .. . .

ΚΕΦΑΛΑ !Ο Δ' ι<ΓΑΛΑΖΙΟ AllΆTO Π ΕΛΑlΏΣ,, Τ

Η ΑΡΧΗ. ΧΙΟΣ-ΣΜΥΡΝΗ 1941- 1942 . . ............ 103

ΚJ;Φ ΑΛΑIΟ t' (( l.ΑΛΑΖΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓQΣ,, IJ

ΕΠΙΤΥΧΙ ΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ 1 39
ΚΕΦΛΛΛΙΟ ΣΤ' ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ lH: ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛIΤΙΚΟΙ . . . . . . . 171

ΚεΦi\ι\ΑJΟ Ζ' ΑΙΙΟΣΤΟΛΕΣ ΚΑΙ ΕΠΛΦΕΣ. ΚΑrΡΟ-ΛθΗΝΑ-ΣΜΥΡΝΗ, 1941-1942 203

ΚliΦ ΑΛΑ!Ο Η ' ,, το ΙΠ ΠΙΚΟ ΤΟΥ ΛΓΙΟϊ ΙΈΩΡΓΙΟΥΙJ 233

ΚΕΦΑΛΑIΟ θ' FRANK MACASKIE 267

ΚΕΦΑΛΑ !Ο (' J OHN ΑΤΚΙΝS ΟΝ . 279

ΚΕΦΑΛΛ ΙΟ ΙΛ ' ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ 1 :10 1

ΚΕΦΛΛΛΙΟ ΙΒ' ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ 11 331

ΚΕΦΑΛΛ!Ο ΙΓ' IΣΤΟΡΙΑ ΜΕΓΑΛΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΚ ΡΗ

ΚΕΦΛΛΛΙΟ ! Δ' ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ 2Η: ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 399

ΚΕΦΛΛΑ!Ο Jli' ΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ ((ΜΑΧΕΣ,, . . . . . . . . . . . . . . . 435

ΚΕΦΛΜ!Ο ΙΣΤ' ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ 1940-1943: ((MANDIBLES)) ΚΑΙ «ACCOLADEJ> 461

ΚΕΦΛΛΑJΟ ΙΖ' ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ 1943: ((ΤΟ ΕΠΑθΛΟ .. .>1 487

ΚΕΦΑΛΑΙU ΙΗ ' ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ 1943 : Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ 5 09

ΚΕΦΑΛΑJΟ Jθ' ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ 3Η: Ε.ΞΙ ΕΠΙ ΚΑΙΡΟΝ, ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΚΑΙ ΚΑθΑΡΣΗ 539

ΚΕΦΑΛΑΙΟ κ· ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΤΕΧΝΑΣΜΑ: «ZEPPELJN,, ΚΑ Ι .. NOAH'S ARK>) . 581

 i 1
1

8 ΠF:PlF: XO MENA i
·Ι

ΚΕΦΑΛΛΙΩ ΚΑ' ΠΛΡF.ΚΒΑΣΗ ΤΕΛΕΤΤΑΙΑ : ΗΜΕΡΊ::Σ ΛΤΙΜΩΣΗΣ

ΚΑΙ ΚΑΤ Λ Ι ΣΧϊΝ Η Σ 599

Κ ΕΦΛΛΑ !U κe· ΠΡΟΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ. .. . 675

ΚΕΦΑΛΑΙU κr· « ΓΑΛι\ΖΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΙΌΣ>1 JII. ΕΠlΣΤΡΟΦΕΣ ... 69.')

ΚΕΦΑΛΑIΟ Κ Δ ' ΕΛΛΗΝΕΣ, ΦΙΛΕΛΛΗ:-.;ΕΣ ΚΑΙ ΛΛ.ΛΟΙ.

ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΣΓV1ΠRΡΑΣΜΛΤΑ . . 723
'
1

ΕΙΙJΜΕΊ!'Ο «0 ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΛ ΤΗ ΣΜΥΡΙ\!Ηιι - ΕΥΧ.ΛΡΙΣΤΙΕΣ . 7.')1

,,ij
::
Συντομογραφίες χαι επεξηγήσεις . . . . 769
Ψευδώνυμα, χωδ ιχά ον6ματα χαι αρ ιθμοί 775
Πηγές χαι Βιβλιογραφία 785
Ευρ ετήριο ονομάτων
815
841
Εικόν ες
-

Το βιβλίο αυτό αφιερώνεται στη Ζωή Woolry-ch York,

την κόρη του Noel Rees . Όχι μόνο για τη συγκινητική
της αφοσίωση στην αποκατάσταση τη ς μνήμης του πα ­
τέρα της, αλλά και επειδή μου άνοιξε νέους ορίζοντες
ιστορικής έρευνας και γνώσης
Χρόνος δίκαιον άνδρα δείχνυσιν μόνος.

Σοφοκλής,
Οιδίπους Τύραννος, στ. 614
ΕΙ ΣΑ Γ Ω ΓΉ
ο
ΤΑΝ ΤΟΝ ΙΟΥΛΙΟ ΤΟΥ 1999 ολοκλήρωνα τη συγγραφή του Κίτσου Μαλ­
τέζου, ομολογημένο πρότυπό μου ήταν ο Mark Mazower και η προσέγ­
γισή του σην ανθρώπινη καθημερινότητα της Κατοχής, στο βιβλίο του Inside
Hitler's Greece. Όμως, πέρα από τη ρομαντική αριστερή τοποθέτησή του,
οMazower δεν έπαυε να είναι αλλοδαπός, με κύρια πηγή γενικής πληροφό­
ρησής του για την Ελλάδα και τους Έλληνες τους ντόπιους ομοϊδεάτες φί­
λους του.
Μετά το 1974, εκτός από τον Mazower υπήρξαν πολλοί αλλοδαποί ή ομο­
γενείς πανεπιστημιακοί ή υποψήφιοι πανεπιστημιακο ί, κυρίως Γερμανοί και
Βρετανοί, οι οποίοι ασχολήθηκαν με την ελληνική δεκαετία του '40, 1 εκμε­
ταλλευόμενοι το σχεδόν απόλυτο ιστοριογραφικό κενό που είχε αφήσει πίσω
της η λεγόμενη <ιΔεξιά:Η. Η τελευταία, όταν τα, δήθεν, ((ΧονσερβοκούτιαJJ ή το
πλαστό «Σύμφωνο του ΠετριτσίοωJ έπαψαν να αποτελούν όπλα για την κυ-
, '
ριαρχια της -εχφυλ ισμενης,
ι π λ' ι
εον, ως εννοιας- <ιε θ νιχοφροσυνης»,
ι '
εσιωπησε.

Τα λίγα της σημαντικά, λόγω πλούτου πληροφοριών, βιβλία που κυκλοφόρησαν

έκτοτε, δεν έπαψαν να χαρακτηρίζονται από έλλειψη αναλυτικού πνεύματος ,
προχειρότητα, ανυπαρξία επιστημονικής δομής, ή και όλα αυτά: μαζί.
Εάν επιθυμεί κανείς να διερευνήσει τα αίτια του αιφνίδιου αλλοδαπού εν­
διαφέροντος για την πρόσφατη ελληνική ιστορία και αν δεν θέλει να κατα­
φύγει σε μια «συνωμοσία της διεθνούς ΑριστεράςΗ, δεν μπορεί παρά να απο-
δ ωσει
' ' '
το φαινομενο στη συγκινηση που προκα ' λ εσαν, ι δ'ιως στην Ε υρωπη,
' η

δικτατορία του 1967 και η δράση των Ελλήνων αντιπάλων του καθεστώτος
f Ι
εκεινου -στρατευμενων κομμουνιστων εως και οπα
f Ι Qων
Ι της φι
λ ε λ ευ'θ ερης ι δ ε-

ολογίας - , από τον Μίκη Θεοδωράκη μέχρι τον Γιώργο Σεφέρη. Ας μη λη­
σμονούμε, επίσης, ότι η δικτατορία των συνταγματαρχών συνέπεσε χρονικά
'λ α , συχνα
με τα μεγα ι β ιαια,
' ι κινηματα
φο ιηyηκα ι '
στα πανεπιστημια της Ε υ-
,
ρωπης και της
Α ι ι ι ι
μερικης, οχι παντοτε αμοιρα απο την επι
ι 'δ
ραση των σο
β
ιε-

1. Ενδεικτικά: Hagen Fleischcr, lleίnz Richter, Martin Seckendorf, Richard

Clogg, Laι·s Baerentzcn, David C\ose, Olc Sωίth, χαι οι αγγλόφωνοι της ελλην ιχής
Διασποράς: John Ο. Iatrides και John L ouis H ondros.
16 ΕL ΣΑΓΩΙΉ

τικών μυστ ικών υπηρεσιών και -στην Ευρώπη- της Stasi, ε ιδικά στο Ελεύ­
θερο Πανεπιστήμιο του, τότε, Δυτικού Βερολίνου.

Α ποτε'λ εσμα Ι 1 1
των παραγοντων αυτων υπηρι,ε το να μα
\;" /θ Ι
ουμε -η να
ξ
αναμα-
Ι

θουμε- την ιστορία του τόπου μας, της δεκαετίας του '40, από αλλοδαπούς
ιστορικούς , στη συντριπτική τους πλειονότητα αριστερούς, με ποικίλη δια­
βάθμιση της πολιτικής τους στράτευσης. Η εκτεταμένη έρευνά τους στα μέ-
,
χρι τοτε παρ θ'
ενα β ρετανικα,
Ι γερμανικα,
1 Ι και α
αμερικανικα 'λλ α αρχε Ιια, α λλ'
α

και οι συνεντεύξεις τους με πολλούς πρωταγωνιστές της περιόδου 1941-1 944,

πλούτισαν σημαντικά την ιστορική μας γνώση, ενώ προσέδωσαν στα βιβλία
~ θ νες
τους οιε 1 Ι
κυρος και β αρυτητα.
Ι 'Ο μως ο'λ α αυταΙ με μια
Ι 'λα ξη: Τ ο ερ-
επιφυ Ι

γο τους αποτέλεσε τη δική τους εκδοχή για την ιστορία του τόπου μας, με μια
βεβαιότητα ή και μια αλαζονεία που εντυπωσιάζουν. Δεν υπήρξαν αθώα όλα
εκείνα τα βιβλία. Οι επιλεκτικές παραθέσεις κειμένων, ο σκόπιμος αεντα­
φιασμόςιι άλλων, η ταχυδακτυλουργική προχρονολόγηση ή μεταχρονολόγη­
ση βρετανικών εκθέσεων , χωρίς μάλιστα μνεία της πολιτικής τοποθέτησης
του συντάκτη τους, η ελαχιστοποίηση της σημασίας διαφόρων γεγονότων και
η μεγιστοποίηση άλλων, συγχρόνως και οι συχνά απαξιωτικοί -έως υβριστι­
κοί- χαρακτηρισμοί για κάθε αντίθετο προς το ΕΑΜ, ήταν μερικά από τα αρ­
νητικά χαρακτηριστικά τους. Ένα πρόχειρο παράδειγμα προσφέρει ο ίδιος ο
Mazower: Από τις 377 σελίδες του παραπάνω βιβλίου του αφιερώνει στα Τάγ­
ματα Ασφαλείας περισσότερες από 10, ενώ η ΟΠΛΑ περνάει απαρατήρητη,
στριμωγμένη σε 3 (τρεις) μόλις σειρές. Για τον αριθμό των θυμάτων της, για
τα κριτήρια της επιλογής τους, για τον σκοπό των δολοφονιών και για τις
ποικι
' λ ες οσο
1 Ι Ι
και σημαντικες επιπτωσεις τους,
λ ογος
' S:, Ι
ουυεις.
ο 'δ 1
ι ιος, επισης,

αντί για φωτογραφία, λόγου χάρη της Λέλας Καραγιάννη, η οποία. αγνοείται
στο βιβλίο του, επιλέγει να δημοσιεύσει φωτογραφία της Χρύσας Χατζηβα­
σιλείου, με τη λεζάντα, μάλιστα: «Αγωνίστρια (Activist) του ΚΚΕιι . Δ ια-
τρεχοντας
'
το συνο
f λο του β ι βλ'ιου, ματαια
f θ α. αναζητησει
f
κανεις
f Ι
τον τοπο και

Ι Ι χ ζ β λ 1 1 ξ' f
τον χρονο των «αγωνωνιι της ατ η ασι ειου κατα του ενου κατακτητη.

Ασφαλώς και υπήρξε μεγάλη αγωνίστρια η Χρύσα Χατζηβασιλείου - αλλά

αγωνίστρια για την επικράτηση του ΚΚΕ στην Ελλάδα. Τόσο πριν από την
<<επιμόρφωσήι> της στη σοβιετική KUTV όσο και, ιδίως, μετά. Αν αυτό ήθε­
λε να προβάλει ο Mazower με τη φωτογραφία της, θα μπορούσε , τουλάχι­
στον, να το διευκρινίσει στον αναγνώστη του. 2

2. Ένα άλλο παράδειγμα αποτελεί το έργο του Hagen Fleischer με κύριο τίτλο :
Im Kreuzschatten der Machte, Griechenland 194 1- 1944 ( Στη σκιά του ανταγωνι­
σμού των Δυνάμεων, Ελλάδα 1941-1944). Στην Ελλάδα, σε εποχή άκρατου αριστερού
λαϊκισμού, εκδίδεται ως Στέμμα χαι Σβάστικα - Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντί-
-
Ι:;JΣΑΓΩΙΉ 17

Μια δεύτερη <<συμβολή» στην ιστορική γνώση για τη συγκεκριμένη επο­

χή απο-τέλεσαν οι διδακτορικές διατριβέ ς Ελλήνων αριστερών ερευνητών -
προϊόντων, εν πολλο ίς, και αυτώ1J της δικτατορίας του 1967- σε βρετανικά πα­
νεπιστήμια. Ελέω ι<σοσιαλισμού» και της προσπάθειας του ΠΑΣΟΚ να οικει­
οποιηθεί και να εκμεταλλευθεί το νεοεαμικό ρεύμα των ετών 197 4-1985, οι
θ υρες
' των ε λληνικων
ι '
πανεπιστημιων 'ξ αν ορ θ ανοικτες
υπηρ ' γι ' ι
αυτους, ι
οπως

και για όποιον άλλο όμνυε στο όνομα της Αριστεράς. Σήμερα, μερικοί έχουν
/ /
ανα θ εωρησει τις πα λ ιες
' απο 'ψ εις τους, α 'λλ οι οχι.

περαιτερω
1
αποτε
'λ ' '
εσμα του εργου οσων, σε γενικοτατες γραμμες, αναφε -
Ι f Ι

ρονται παραπάνω, υπήρξε η παροχή στα δύο τμήματα του -ήδη από το 1968-
διασπασμένου ΚΚΕ και στα ποικιλώνυμα, ενωμένα ή διαιρεμένα, παράγωγά
τους πολύτιμου ηθικού ερείσματος που δεν θα μπορούσαν διαφορετικά να απο­
κτήσουν. Το αποτυχημένο κομμουνιστικό κίνημα του 1944, η δεινή ήττα του
λεγόμενου «Δημοκρατικού Στρατού» , το 1949, και η εσωκομματική τραγω­
δία του ΚΚΕ, στο Μπούλκες, στην Τασκένδη , στη Ρουμανία, στην Ουγγαρία
και α λλ ου' -ασφα λ ες
' δ ειγμα
' ' '
του τι επροκειτο να ακο λ ου θ ησει
' στην πατρι 'δ α
μας αν αυτό είχε επικρατήσει-, μόνο στη ρομαντική και ωραιοποιημένη εκ­
δοχή της «Εθνικής Αντίστασης,, μπορούσαν να βρουν, αν όχι δικαίωση, του-
λ αχιστον
' αντι'δ οτο . Του το προσφεραν απ λ'
' οχερα, συχνα εις ' β αρος
' της α λ η-
'
θειας.

Μια σημαντική πηγή πληροφοριών μας για την ίδια περ ίοδο, ειδικά για τα
χρόνια 1942-1 944, αποτελούν τα βιβλία με τις αναμνήσε ις των κορυφαίων
μελών της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής στην Ελλάδα, κυρίως των
Chrίstopher Montague Woodhouse, Edmund Charles Wolf Myers και
Nicholas Ge offrey Lempiere Hammond. Εναντίον τους, με σκοπό την εξου­
δετέρωσή τους ως αξιόπιστων ιστορικών πηγών, διατυπώθηκαν από το αλ-
/
λοοαπο,
~ ι λ ι ι ' ~ι ι Η ι ,
μεταπο ιτευτικο αριστερο ρευμα ουο μομφες. πρωτη, οτι αντ ιφα -

σκουν μεταξύ τους, ότι περιέχουν ανακρίβειες , ψέματα (sic) αλλά και απο­
κρύψεις γεγονότων. :J Η μομφή αληθεύει εν μέρει , με την εξής όμως διαφορά:
Από το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου , μάλιστα ακόμα μέχρι και σήμε-
/Α
ρα, τα Β ρετανικα ι ι
ρχεια, οπως επισης και τα υπο εκ
ι ι ι δ οσιν β ρετανικα
ι β ι βλ'ια

για την ιστορία της εποχής , τελούν υπό το άγρυπνο μάτι της κυβέρνησης του
Ηνωμένου Βασιλείου, του Foreign Office και της Secret Intelligence Ser-

στασης 1941-1944, προφανώς για να καταδείξει τους - κατά τον συγγραφέα του - δύο
εχθρούς του ελληνικού λαού.
3. Βλ. Ole Smith , <ιΤα. απομνημονεύματα χαι οι αναφορές των Βρετανών συνδέσμων
στην Ελλάδα», στο συλλογικό έργο Ελλάδα 1936-1944. Διχτατοpία-Κατοχή-Αντίσταση.
Πpαχτιχά Α' Δ ιεθνούς Ιστοpιχού Σuνεδp[οu [στο εξής: Ελλάδα 1936-1 944], σ. 606 χ.εξ.
18 F:ΙΣΑrΩJΉ

vice (SIS, κοινώς ΜΙ6), που υπάγεται σ' αυτό. Έτσι, όπως πιστεύω, οι όποιες ,
συνήθως δευτερεύουσες, πλημμέλειες στα βιβλία αυτά δεν οφείλονται σε πρό­
θεση των συγγραφέων τους, αλλά σε κάποιο είδος προληπτικής λογοκρισίας
ι
η οποια. 'θ ηκε στα κειμενα.
ασχη ι ι τους πριν δ ο θ ουν
ι στη δ ημοσιοτητα.
ι Π ιο συ-

γκεκριμένα., σε εποχή που τα αρχεία της SOE -χαι εν μέρει του Foreign Of-
fice- παρέμεναν επτασφράγιστα, ουδείς από τους τρεις θα τολμούσε να απο­
καλύψει όλη την αλήθεια για το τι πραγματικά συνέβη στο τρίπτυχο Λονδί­
νου-Μέσης Ανατολής-ελληνικών βουνών.r.
Η δεύτερη μομφή που τους αποδόθηκε ήταν πως το έργο τους -δημοσι­
ευμένο στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου- διακρίνεται για αντικομμουνισμό
και, δήθεν, προκατάληψη εις βάρος του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Για λόγους σκοπιμότη-
, ι ψ' r ι ι ~ ι ι ι
τας η χαι αγνοιας, ο ογος αυτος εχει γινει αποuεκτος περισσοτερο απο τον

προηγούμενο. Όμως: Εάν, λόγου χάρη, ανατρέξει κανείς στην αδημοσίευτη

<ιlστορία της Συμμαχικής Στρατιωτικης Αποστολής>) του Woodhouse (1945), !
ί
θα τον βρει να αποκαλεί τον Στέφανο Σαράφη «ανδρείκελω> του ΚΚΕ, χαρα­
:ι
κτηρισμό που δεν επαναλαμβάνει στα βιβλία του. Θα τον βρει , επίσης , να !
ισχυρίζεται πως, με λίγες εξαιρέσεις, οι όποιες πολεμικές δραστηριότητες του
ΕΛΑΣ είχαν σκοπό να δικαιολογήσουν τις χρυσές λίρες και τα. εφόδια που
διαρκώς απαιτούσε και ελάμβανε α.πό τους Βρετανούς. Επιπλέον: Ο Wood-
house υπήρξε ο πρώτος ο οποίος -ήδη το 194 7- αναγνώρισε την πλαστότη­
τα του <ιΣυμφώνου του Μελισσοχωρίου» , 5 αλλά. και ο πρώτος ο οποίος απο­
κάλυψε το -μέχρι τότε άγνωστο- φιλομοναρχικό τηλεγράφημα του Ναπο­
λέοντα Ζέρβα, προϊόν, αποκλειστικά, συστάσεων και παραινέσεων του ιδίου,
γεγονός που κατέστρεψε πολιτικά τον Ζέρβα.
Συνεχίζω: Εκτός από τις ήδη δημοσιευμένες -και αυτές στην αλλοδαπή­
εκθέσεις των Woodhouse, J ohn Melioι· Stevens και David J ohn Wallace,
υπάρχει σωρεία άλλων , των ετών 1943-1944, που είτε έχουν χρησιμοποιηθεί
αποσπασματικά στην παραπάνω βιβλιογραφία είτε και καθόλου. Κοινό χα­
ρακτηριστικό τους είναι ότι δεν γράφηκαν για να δημοσιευθούν. Ενδεικτικά,
θα επικα λ εσ θ ωι ι
μιαν απο τις π
λ' ο;:, ι ι
εον ενuιαφερουσες, οχι μονον για το περιεχο-
ι ι

'
μενο της α λλ α,
Ι κυριως,
Ι λογω
1
του συντακτη
1
της. Ανωτερο
1 ' λ εχος του ε λ-
στε

ληνικού τμήματος της SOE Καίρου, ο αντισυνταγματάρχης Peter McMullen

ι ι ι 'ζ ο;:, ι λ ι
ειναι απο εκεινους που υποστηρι ουν και επιuιωκουν τη μεταπο εμικη κυ-

1. Βλ. , λόγου χάρη, τον φάκελο The National Archives [στο εζής: TNAJ (PRO) 1'"'0
371 /67129 (1947) με τίτλο: <<Έλεγχος lγια τη δημοσίευσηJ του βιβλίου Agonίa, του Ε.
C. W. Myei-sιι , αλλά και τη δεύτερη βρετανική έκδοση της Ελληνικής πεpιπλσκής του
ιδίου (Alan Sutton, 1985), στην οποία προσθέτει νέα στοιχεία, τη δημοσίευση των
οποίων, όπως ομολογεί, κατέστησαν δυνατή το πρόγραμμα του BHC για την SOE αλ­
λά και η δημοσιοποίηση φακέλων της από τα Βρετανικά Αρχεία.
5. Βλ. C. Μ. Woodhouse, Appl e of Discord, σ. 295-297 (ι<Notes on Evidcnce»).
 F:ΙΣΑΓΩΓΗ 19

ριαρχία του ΕΑΜ. Τον Αύγουστο του 1943 τοποθετείται ως αξιωματικός-σύν­

δεσμος στην Πελοπόννησο, όπου η επαφή του με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ τον κάνει να
αλλάξει απόψεις. Απόσπασμα από την αδημοσίευτη πολυσέλιδη έκθεσή του
μετά την επιστροφή του στο Κάιρο , τον Ιανουάριο του 1944:6

π ριν , ' ' '

απο μερικους μηνες πιστευα οτι, πι θανον, , ' θα κατα λα
'β ουν την ε ξ ουσια, ,
,
θ α. ε ξ οντωσουν ' θ ε αντιπο λ'ιτευση και υστερα,
κα , '
β ασισμενοι στην προπαγσ.ν- '
δα (ιιΕμείς το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, που ανήκα.με στις Ένοπλες Δυνάμεις της Μέσης
Ανατολής, υπήρξαμε η μόνη αντιστασιακή οργάνωση που πολέμησε τους
Γερμανούς»), θα προβούν σε μια μεγαλόψυχη χειρονομία και θα εγκαταλεί­
ψουν την εξουσία, πιστεύοντας πως θα εξασφαλίσουν επαρκείς έδρες στις μα-
/ / /
λ ογες θα λου θ' 'ψ ουν
1
γειρεμενες εκ ' που ακο ησουν, ετσι ωστε ε ιτε να επιστρε

στην εξουσία ή τουλάχιστον να συγκροτήσουν μια ισχυρή αντιπολίτευση. Τώ­

ρα, πιστεύω πως εκτιμούν ότι είνσ.ι τόσο αντιπαθείς στον λαό, ώστε η καλύ­
τερη και μοναδική τους ευκαιρία είναι να κατακτήσουν και να διατηρήσουν την
εξουσία εναντίον κάθε επίδοξου διεκδικητή της .

Και για να κλείσω αυτή την παράγραφο, παραπέμπω επίσης στην έκθεση
του Θεόδωρου Μακρίδη , του στρατιωτικού ιιεγκέφαλοω> του ΚΚΕ , όπως τη
δημοσίευσε ο Γρηγόρης Φαράκος. Οι χαρακτηρισμοί του για τον ΕΛΑΣ και τη
' ι
μαχητικη του ιχανοτητα ειναι, συχνα,
ι ' β αρυτεροι
ι ' r
απο εκεινους των
Β ρετανων.
ι 7

Η πρώτη και πρωτοπόρα εκείνη γενιά των ιστορικών δημιούργησε επιγό­

νους . Επαγγελματίες ιστορικούς, αυτοαποκαλούμενους ιστορικούς ή απλούς
' ~
κομματικους προπαγανuιστες, ασχετους με την ' ' Ι στορισ..
' Ακομα
' και ο εκ με- '
ρους πολλών χειρισμός της ελληνικής γλώσσας (η ονομαστική απόλυτος περ­
νάει ημέρες δόξας λαμπρές) αποτελεί ασφαλές δείγμα για τη γενικότερη κα­ 1 ..

τάπτωση της -υπό αριστερή κυριαρχία- Παιδείας στη χώρα μας. Από πλευ­
ράς ουσίας , εδώ κυριαρχούν η αμάθεια ή, ακόμα χειρότερα., η ημιμάθεια.. Ένα
παράδειγμα.: Ουδείς από τους ιιyεννήτορες», πιστεύω, θα έγραφε ποτέ πως το
μεγάλο στρατιωτικό κίνημα του 1943 στη Μέση Ανατολή ξέσπασε ενόσω ο
Παναγιώτης Κανελλόπουλος βρισκόταν στο Λονδίνο. Κι όμως, το κείμενο με
τον ιστορικό σολοικισμό εγκρίθηκε ως διδακτορική διατριβή σε ελληνικό πα­
νεπιστήμιο, χωρίς καν να διορθωθεί. Ο νεαρός υποψήφιος διδάκτωρ ήταν αρι-
' , ι ι ι r ι ι
στερος , με ισχυρο , επισης αριστερο, «πατρωναJ> εναν απο τους «γεννητορες».

Δεύτερο χαρακτηριστικό των επιγόνων, η απροκάλυπτη πολιτική στρά-

6. Μουσείο Μπενάκη, Ιστορικό Αρχείο, Αρχείο Πελτέκη, Φάκελος 259/6: R . Ρ.

McMullen, ιιReport οη present conditions ίη the Peloponnese», σ. 2.
7. Τεκμηρίωση για όλα τα παραπάνω θα βρει ο σ.νσ.γνώστης στις σελίδες που ακο­
λουθούν.
20 F.ΙΣΑΓΩΙΉ

τευση, η ε ξυπηρετηση εκεινου του ανατριχιαστικου:

Ι Ι
1
«Τ ι 1
πρεπει να
λ'
εμεJJ.
8
Όπως έχω αλλού υποστηρίξει, επειδή ο ιστορικός λόγος της Αριστεράς υπήρ­
ξε: ανέκαθεν ταυτισμένος με την πολιτική της επιβίωση ή επικράτηση, το
<ιΤι πρέπει να λέμε:» αποτελεί χαρακτηριστικό και της νεότερης, ε:πιστημο­
νικοφανούς αριστερής ιστοριογραφίας. Εκεί που ακόμα και ο ακατάσχετος
βερμπαλισμός όσο και οι άφθονοι νεολογισμοί επιστρατεύονται για να αναλυ­
θεί, λόγου χάρη, «Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας μπροστά στην πρό­
κληση της Ιστορίας».
Τελευταίο χαρακτηριστικό των αριστερών και όχι μόνον ιστορικών της δε­
καετίας του '40, ανεξάρτητα από την ηλικία τους, αποτελεί η προχειρότητα·
όπως, επίσης, και η a priori «βεβαιότητά» τους σχετικά με πρόσωπα, πολι­
τικά κόμματα και γεγονότα του παρελθόντος. Ευγενής νεότερος πανεπιστη­
μιακός ανταποκρίθηκε στην παράκλησή μου και μου έστειλε την αδημοσίευ­
τη διδακτορική του διατριβή σε γερμανικό πανεπιστήμιο. Σε κάποια σελίδα
της μας πληροφορεί πως η αποτυχία του βενιζελικού κινήματος του 1935
«έδωσε τη δυνατότητα στις>> (εκλεγμένες από τον ελληνικό λαό) ι<αντιδρα­
στικές (sic) δυνάμεις να θέσουν υπό τον έλεγχό τους το σύνολο του κρατικού
μηχανισμού». Και για να συνεχίσω με τον κατήφορο: Έλληνας, διδάκτωρ του
King's College του Λονδίνου, μας γνωρίζει πως οι Γερμανοί είχαν εγκατα­
στήσει σταθμούς της Abwehr στο Ηράκλειο και στην ι<Κανέα». Φθάνε ι μέ­
χρις εδώ.
Με λίγες λαμπρές εξαιρέσεις, αυτή είναι περίπου η εικόνα της σύγχρονης
ελληνικής ιστορικής έρευνας και συγγραφικής παραγωγής. Χωρίς σεβασμό
,
στο αντικειμενο, αποτε
λ 1
ει συχνα
, ψ 1 ,
υχpο μεσο επαγγε
λ 1
ματικης και κοινωνι-

κής ανέλιξης μετριοτήτων, αλλά και, εν πολλοίς, άμεσο ή έμμεσο δημιούρ­

γημα των «γεννητόρων».
Στις εξαιρέσεις που προανέφερα αναμφίβολα περιλαμβάνεται και μια μι-
'
κρη ομαοα
,~ Ελλ, ,
ηνων πανεπιστημιακων η οποια, με τη μικροσκοπικη ανα
, , , λυ-
ση της ιστορίας γεωγραφικών περιοχών της χώρας αλλά και της συμπεριφο­
ράς ιδιαίτερων εθνικών ομάδων στη διάρκεια της Κατοχής, επιδιώκει να συμ­
βάλει στην έρευνα για την εμφυλιοπολεμική βία της συγκεκριμένης περιόδου.
Τα συμπεράσματά της δεν έγιναν αρεστά στην κομμουνιστική και, ακόμα πε-
' 'Ι ι Α ι ι ι ι
ρισσοτερο, στην κατ ονομα <ιανανεωτικη>> ριστερα, η οποια μεχρι τοτε απο-

λάμβανε την -ελλείψει αντιπάλου δέους- απόλυτη κυριαρχία της στην ελ-
ληνιχη' ιστοριογραφια. ' Το 'λ εσμα ηταν
αποτε Ι να πεσουν
' οι <ιανανεωτικες>1
' μα-
,

σκες και να επανέλθουμε στο γνώριμο από παλαιοτέρους καιρούς υβρεολόγιο:

«Φασίστες», «ταγματασφαλίτες», «χιτλερικοίι1, ιικομματικοί ινστρούχτορες>~,
ιι ψευτες>1, και αρκετα α
1 Ι 'λλ
α, οχι ι
' δ 1 ,
ιαιτερα τιμητικα για τους επικριτες .
' Σ
τη συ-

8. Πέτρος Στ. Μακρής-Στάϊχος, ιιΜνήμη Γρηγόρη Φαράχου», Η Καθημεpινή,

13.3.2009.
 ΕΙΣΑ! 'ΩJΉ 21

ι ι ι λ ι 'β Ί ι ι
νεχεια, οταν εγινε αντι ηπτο πως οι υ ρεις Λειτουρyουν αναστροψα, αντικα-

'
ταστα θ η καν με κομ ψ' ι εκφρασεις,
οτερες και πιο επιστημονικοφανεις ι ι
οπως:

<<Αναθεώρηση της Ιστορίας)) , ιιΕπιστροφή σε δόγματα της δεκαετίας του

1950», «Προσέγγιση της Ιστορίας από αγγλοσαξονική οπτική γωνία>>, και
άλλα παρόμοια.

Ήδη από τη Μεταπολίτευση και ύστερα, εκδόθηκαν μερικά βιβλία τα οποία

επέφεραν ρήγματα στο τείχος του ιστορικού Μύθου που, με τόση προσπά­
θεια, έχτιζε γύρω της η ελληνική Αριστερά, στο πλαίσιο της εκ μέρους της
ιιδιαχείρισης της ήττας>> της. Σημαντικ ότερο από αυτά ήταν οι Α1ιαμ1ιήσει ς
του Γιάννη Ιωαννίδη , του ανθρώπου ο οποίος ήταν το δεξί χέρι του Νίκου Ζα-
χαρια
' δ η, ι
τοσο προπο
λ ι
εμικα -τοτε αποτε
ι λ ι
ουσε και τον αποκ
λ
ε ιστικο παρα-
ι

λήπτη των οδηγιών της NKVD- όσο και μεταπολεμικά. Όπως ε ίναι σήμε­
ρα γνωστό, στη διάρκεια της Κατοχής ο Ιωαννίδης υπήρξε ο αφανής συν-ηγέ­
της του ΚΚΕ.
Το σοβαρότερο όμως πλήγμα στον αριστερό Μύθο προκάλεσε το ιστορ ικό
έργο του Γρηγόρη Φαράκου, ενός ανθρώπου με <<λόγο γνώσεως», καταπώς
λ εμε
,
οι νομιχοι.
, Σ ,
το εργο αυτο
, θ , ,
α γινει ευρεια αναφορα στις σε
, λ'δ
ι ες ετουτου
,
του β ι βλ ιιου. Κ ι ι
ατι, ωστοσο, που α
ξ'ζ
ι ει να επισημαν
θ ι
ει ε
δ ι ι
ω, ειναι μια αμεση
ι ι

'ψ ιμη - mea cu1pa του χα θ ηγητη J ο h η

1 1 1 1 1
συνεπεια του, συγκεκριμενα η -εστω ο

Ο. Iatrides, του Νέστορα των αγγλόφωνων ιστορικών της ελληνικής Δ ια­

σποράς. Ακολουθούν αποσπάσματα από άρθρο του στην εφημερίδα Το Βήμα
(8.3.2009):

Όταν, στη δεκαετία του '60, ξεκίνησα. να. ασχολούμαι σοβαρά: με το θέμα. των
επιδιώξεων και της στρατηγικής του ΚΚΕ σε σχέση με τη μετα.χατοχική Ελ­
λάδα, κατέληξα. στο συμπέρασμα ότι οι φόβοι της ιιεθνικόφρονης)> παράταξης
αλλά και των Βρετανών σχετικά: με την επιδίωξη κατάληψης της εξουσίας
από τους κομμουνιστές ήταν σε μεγά:λο μέρος είτε αβάσιμοι είτε υπερβολι­
κοί, προϊόν αντικομμουνιστικής προκατάληψης και παραπληροφόρησης.
Χρειάστηκα τελικά κάμποσα χρόνια για να αντιληφθώ πως τα συμπερά­
σματά μου αυτά για τους στόχους και την ταχτική του ΚΚΕ ήταν μόνο εν μέ­
ρει ορθά, ενδεχομένως και κάπως αφελή [... ]
Από τις έρευνες και τα στοιχεία που παραθέτει [ο Φαράκος] προκύπτει
π λ εον
/ αδ ια.μφισ βητητα
' πως απο1 τις πρωτες
' 'λ α.ς μερες
κιο 1 της κατο χη1 ς βα.-

σιχός στόχος του ΚΚΕ ήταν η κατάληψη και μονοπώληση της εξουσίας. Στη
λογική αυτή εντάσσεται πλήρως και η ίδρυση του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ[. .. ]

Το άρθρο του Ιατρίδη ακολούθησε απόλυτη σιωπή . Δεδομένου του κύρους

του και της συγγραφικής του προσφοράς στην ελληνική Αριστερά, ουδείς τόλ-
μησε ν α τον χα θυ β ρισει
ι
και να τον αποκα
λ' ι
εσει «φασιστα)) η ιιανα
ι θ
εωρητη».
ι
 ψ

22 f,f ΣΑJΏ ΓΗ

'Ι
σως συμπτωματικα , ισως κα.ι οχι,
, , , λ'
ιγο μετα. την ο
, λ
οκ
λ,
ηρωση της
β
ασι-

χής τριλογίας του Φαράχου , στην ((ανανεωτική>> αριστερή ιστοριογραφία αρ­

χίζουν να εμφανίζονται δύο τάσειζ: Η πρώτη συνίσταται στην εμφανή σκλή­
ρυνση , οπισθοχώρηση χαι περιχαράχωσή της σε παλαιά πρότυπα και μυθεύ­
ματα. της κομμουνιστικής Αριστεράς. Τεκμήρια υπάρχουν πολλά, μεταξύ τους
όμως προέχει η Ιστορία τη ς Ελλάδας του 2Οού αιώνα, Β' Παγκόσμιος Πό ­
λεμο ς 1940- 1945, Κατοχή- Αντίσταση (Επιμέλεια: Χρήστος Χατζη ιωσήφ­
Προχόπης Παπαστρατής). Ένα παράδειγμα: Στη σελίδα 139 του :tόμου Γ2,
δημοσιεύεται αφίσα με έναν Επονίτη να διαλαλεί με το χωνί: <<Βοηθήστε την
ΠΕΕΑ. Ψηφίστε την ΠΕΕΑ». Ακριβώς από κάτω αναγράφεται: «Πατριώτες:
Ολοζώντανοι οι 42 Αστυφύλακες προσχώρησαν στις Απελευθερωτικές Δυ­
νάμεις της ΠΕΕΑ» . Λίγοι θυμούνται σήμερα τι ήταν οι 42 αστυφύλακες που
((Ολοζώντανοι προσχώρησαν στην ΠΕΕΑ». Και για να μη θεωρηθώ ω:χναθεω­
ρητής» , αφήνω τον λόγο στον Γιάννη Ιωαννίδη και στο αδημοσίευτο όσο και
αυθεντικό, λόγω πηγής, 9 κείμενο δύο τηλεγραφημάτων του προς τον Γιώρ­
γη Σιά:ντο:

ΡΑΔΙΟΓΡΆΦΗΜΑ αριθ. 14-1 5/ 'tου ΠΓ

Αριθ. 14
Πολι'tιχό Γραφείο/Αθήνας/

Πελοπόννησος πληροφορεί 9 Απρίλη συνελήφθησαν με'tαξύ Αιγείρας και Δε:ρ­

βενά 50 Ασ'tυφύλακες και 7 Γερμανοί. Όλοι αυ'tοί e:σ'tέλλονταν ανάκρισιν για
να περάσουν στρατοδικείο όσοι θα επιβαρύνονταν [. Κ]αθ'οδόν κα'tά διαταγήν
Μεραρχίας εκ'tελέσθηκαν 42 από 'tους ασ'tuφύλακες. Η εχ'tέλεση έγινε χα't'
ανά:yχην λόγω εκκαθαριστικών επιχειρήσεων και κινδύνου απελευθέρωσής
των και αφού διεπιστώθη ότι επρόκειτο για χαφιεδόμουτρα. /Ακολουθεί/

Αριθ. 15
/Συνέχεια/ Κα'tά εκ'tέλεσιν δεν πάρθηκαν απαραίητα μέτρα και ανακαλύ­
φθηκαν τα πτώμα.τα(. ..] Αυτά προς κα'tατόπισίν σας .

27 Μάη Γιάννης/Ιωαννίδης/

Σ την Ι
παραπανω
Ι , !>
στορια ουοεις,
1 β
ε
β 1
αιως ,
λ ' Ι
ογος γινεται για το τραγιχο αυ -
Ι

τό γεγονός, οπότε η δημοσίευση της αφίσας μόνον σαρκασμό απέναντι στο

ΚΚΕ και στην ΕΠΟΝ θα μπορούσε να υποδηλώνει. Και επειδή κάτι τέτοιο δεν
'
συμ β αιvει, τα συμπερασματα ειναι προφανη.
ι ι ι

Ηδ ευτερη
Ι 1 1 Ιθ 1 Ι
ταση εγχειται στην προσπα εια μετατοπ ισης του ιστορικου εν -

9. ΑΣΚΙ, Κ. 145/Φ-7/3 2/43.

 ΕΙΣΑΙ'ΩΙΉ 23

δια.φέροντος από την περίοδο της Κατοχής και της έντεχνης στροψής του
προς την κομμουν ιστική ανταρσία των ετών 1946-1949, έτσι ώστε η Κατοχή
να παραμείνει αλώβητη, μακριά από περαιτέρω απομυθοποίηση. Φθάσαμε,
λοιπόν, στο σημείο να εγκαλείται το ΚΚΕ επειδή δεν δημοσιοποιεί τα. αρχεία
του της εποχής του <(Εμφυλίοω>, με εγκαλούντα., μάλιστα, ανώτατο στέλεχος
των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, τα οποία, με τη σειρά τους,
επιμένουν να κρατούν ακλειδωμένες>J τις εκθέσεις του Ανδρέα Τζήμα χα.ι αρ­
κετών άλλων που αφορούν την «Εθνική Αντίσταση)) χαι τα χρόνια 1941-1944.

Ενώ δεν συμβαίνει το αντίθετο, αποτελεί μάλλον σπάνιο γεγονός η ενασχό­

ληση ενός Έλληνα με τη ζωή και τη δράση ενός Βρετανού. Ιδίως , μάλιστα,
όταν το όνομά του είναι σχεδόν άγνωστο στην Ελλάδα και, επιπλέον, η δρά­
ση του εντοπίζεται στα χρόνια 1941-1944, ειδικότερα δε στις βρετανικές μυ­
στικές υπηρεσίες.
Ήδη στα χρόνια του Μεσοπολέμου, στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώ­
ρες, ο φόβος και η καχυποψία: απέναντι στη Μεγάλη Βρετανία:, την απονηρά
Λλβιώνα.» , αποτελούν φαινόμενο διάχυτο, με ιδιαίτερο αντικείμενο του φό­
βου την τότε υποβαθμισμένη lntelligence Service, φερόμενη ως αιτία κάθε
κακοδαιμονίας αυτού του τόπου.
Η εικόνα αρχίζει να. αλλάζει με τη συμμετοχή βρετανικών στρατευμάτων
στην άμυνα κατά της γερμανικής εισβολής στην Ελλάδα., τον Απρίλιο του
1941, όπως επίσης και στη Μάχη της Κρήτης, τον Μάιο της ίδιας χρονιάς.
Στην περίοδο της τριπλής -γερμανικής, ιταλικής και βουλγαρικής- κατο­
χής που ακολουθεί, η Μεγάλη Βρετανία. γίνεται πηγή ελπίδας για την απε­
λευθέρωση της χώρας αλλά και για έναν καλύτερο μεταπολεμικό κόσμο.
Δυστυχώς όμως, η αντιφατική πολιτική της για τις ανάγκες του πολέμου,
κυρίως απέναντι στην Ελλάδα, ενίσχυσε ποικιλότροπα τις έμφυτες διχα­
στικές ροπές του ελληνικού λαού και είχε ως αποτέλεσμα μια σειρά εμφυ­
λίων συγκρούσεων, την ηθική απαξίωση της χώρας και την αμαύρωση της
προσφοράς της στον αγώνα κατά του Άξονα. Όλα αυτά πληρώθηκαν πολύ
ακριβά στη δεκαετία: του '40 και στις επόμενες δεκαετίες, πληρώνονται δε
ακόμα.
Στη διάρκεια. του πολέμου κατά. του Άξονα εμφανίζεται μια νέα γενιά. Βρε­
τανών φιλελλ~νων, με κύριο εκπρόσωπό της, ιδίως λόγω συγγραφικού έργου,
τον ClHis Woodhouse. Όπως παρατηρεί ο ίδιος, 10 οι δια.φορές τους με τους
φιλέλληνες του πολέμου της Ελληνικής Ανεξαρτησίας υπήρξαν σημαντικές.
Εντούτοις , προσθέτει:

10. C. Μ. Woodhouse, The Philhellen es, σ. 168 χ.εξ.

 'f

24 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Οι φιλέλληνες που τους χώριζε πάνω από ένας αιώνας θα αναγνώριζαν οι μεν
τους δε. Θα αναγνώριζαν, επίσης, τους Έλληνες της εποχής τους και, φυσι­
κά, θα αναγνώριζαν τον Βύρωνα. ως πηγή της έμπνευσής τους. Μα.ς δίδαξε
όλους πως ιιήταν καλύτερο να πεθαίνεις κάνοντας κάτι, παρά μην χάνοντας
τίποταη.

Ενώ οι φιλέλληνες του 1821 τιμώνται από το ελληνικό κράτος και τον ελ­
ληνικό λαό, δεν συμβαίνει το ίδιο με εκείνους του 1941-1944. Εδώ τα πράγ­
ματα είναι πιο σύνθετα: Η ελληνική Αριστερά δεν λησμονεί ότι εξαιτίας των
Βρετανών έχασε την πολυπόθητη εξουσία στην Ελλάδα, στην οποία είχε φθά­
σει τόσο κοντά. Και ενώ θα περίμενε κανείς την αναγνώρισή τους από την ά.λ-
λη π
ι
λ ευρα, ι ,
χα.τι τετοιο
δ
εν συμ
β'
αινει.
Σ 'ί' ι '
ε συνυυασμο με το μισος που ενε-
'

, της
σπειρε ενα.ντιον ' ' '
Β ρετανιας η -συχνα απαν θ ρωπη- συμπεριφορα
ι της απε-
ι

, ι ι ξ ι ι "'' ο
ναντι στο ακαιρο κυπριακο αιτημα για ανε αρτησια, οι περισσοτεροι αποuι ουν

στους αΆγγλους>> την αλόγιστη αιματοχυσία των ετών 1943-1944 αλλά και
τα όσα τραγικά ακολούθησαν. Συνήθης είναι, επίσης, και η συμπλεγματική
/
'Ελληνα: (< Ο ι 'Άγγ λοι 'β α λ αν να
1 /
ερμηνεια. των γεγονοτων
' απο τον μεσο
' μας ε

φαγωθούμε μεταξύ μας. Δεν ήθελαν μια ισχυρή Ελλάδα». Το ότι σε μια ευ­
τυχή σύμπτωση βρετανικού (όμως και σοβιετικού) κυνισμού και ελληνικών
ε
ι
θ νικων Ι
συμφεροντων η χωρα μας παρεμεινε -εις
f Ι β αρος,
' 'λ
μα ιστα, τη ς
π ο-

λωνίας- εδαφικά ακέραιη και έξω από τον κομμουνιστικό ιιπαρά.οe:ισω>, αγνο­
είται από πολλούς.
Η στάση αυτή της ελληνικής κοινωνίας, προϊόν γενίκευσης και αοριστο-
1
λογιας,
' ο δ ηγει' αναποφευχτα στο ερωτημα:
' Π' '
ως αντιμετωπισαν οι Β ρετανοι'

την Ελλάδα στα χρόνια 1939-1944; Και αν θέλει κάποιος να αποφύγει τις γε­
νικεύσεις, δεν μπορεί παρά να διερωτηθεί: Ποιοι Βρετανοί; Ο Neville Cham-
berlain και, ιδίως, ο Ουίνστον Τσώρτσιλ; Η ηγεσία και οι αξιωματούχοι του
Foreign Office; Οι υπεύθυνοι του στρατιωτικού σχεδιασμού στο Λονδίνο και
στο Κάιρο; Οι ποικίλες βρετανικές μυστικές υπηρεσίες, τα στελέχη και οι
ι ι
πρακτορες τους;

Ο Noel Carlisle Rees δεν έδρασε στα ελληνικά βουνά, όπως η πλειονότητα
' φι λ ε λληνων
των Β ρετανων ι '
της νεοτερηι:; ι
γενιας. Π ιστος,
ι '
οσο λ'ιγοι, στο β υ-

ρωνιχό πνεύμα, αφοσιώθηκε στην απελευθέρωση της Ελλάδος από την άλλη
πλευρά του Αιγαίου πελάγους, από τη Σμύρνη. Για να βρεθε ί σύντομα και
εκείνος στη δίνη του αγώνα για την εξουσία στη μεταπολεμική Ελλάδα και
/ /
'
να υποστει τις συνεπειες της α ' λλοπροσα λλης β ρετανικης
' πο λ ιτικης. 'Ε τσι, η

ιστορία του αποτελεί τμήμα της ελληνικής ιστορίας.

Ο Noel Rees υπήρξε επικεφαλής της ΜΙ6, της ΜΙ9 και άλλων βρετανικών
μυστικών υπηρεσιών στη Σμύρνη, μέχρι την απελευθέρωση της Ελλάδος. Η
 1::12.:Α Π!Ι Ή 2 :ϊ

δράση του σ' αυτές τον κράτησε στο σκοτάδι και δεν είναι διόλου τυχαίο πως
στο μεγαλύτερο μέρος της σχετικής βρετανικής βιβλιογραφίας αναφέρεται
απλώς ως <(0 Άγγλος Πρόξενος». Σην ελληνική βιβλιογραφία: το όνομά του
μνημονεύετα ι κάπως συχνότερα: , συνήθως όμως παραλλαγμένο σε ((Ρηζ)> ,
((Ριζ», ((Ρέις» κ.ά.
Το βιβλίο αυτό είναι αφιερωμένο στην αφήγηση της ζωής του Noel Rees
και της προσφοράς του στην Ελλάδα του πολέμου και της αντίστασης κατά
του Άξονα.. Παράλληλα, επιχειρεί να περιγράψει πτυχές από τη δράση των
βρετανικών μυστικών υπηρεσιών της Μέσης Ανατολής στη χώρα. μας ή σε
σχέση με αυτήν , και να απαντήσει στα ερωτήματα. που τέθηκαν παραπάνω.
Επιδιώκει, τέλος, να αποκαταστήσει την αλήθεια. σχετικά. με πρόσωπα: και
γεγονότα. της εποχής εκείνης, έτσι ώστε να: κατανεμηθούν δίκαια. οι ευθύνες
πολλών, Ελλήνων και Βρετανών, για την ελληνική τραγωοία.. Και όλα. αυτά
χωρίς να. διεκδικεί τίτλους τελεσιδικίας. Όπως θα φανεί και από τις σελίδες
που ακολουθούν, το γνωστικό υλικό της περιόδου 1941-1944 συνεχώς εμπλου-
'ζ ι ιλ ι ι β ι λλ εται
τι εται και η ερμηνεια του, α.να. ογα κα ι με τα νεα ευρημα.τα, μετα α

διαρκώς. Τελεσιδικίες , εξάλλου, στην Ιστορία επικαλούνται μόνον οι αρνη­

τές της. Και για να παραφράσω τον John Lukacs: Δ εν έχουμε ακόμα τελειώ ­
σει με την Κατοχή.

Αθήνα, 5 Ιουνίου 2011

-

ΚΕΦΆΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
- ~ ·-

Γενεαλογικά 1:
Οι Rees

Στη Σμύρνη ανταμώνει ο Αδάμ τους αδελφούς Ρηζ, από τους λί­
γους Άγγλους που αγαπάνε την Ελλάδα για τους Έλληνες [ ... ]
Χρήστος Ζαλοχώστας 1

1. Το χpονιχό της σκλαβιάς, σ. 51.

Η
ΕΙΑ ΕΤΝΛΙ ΜΙΑ ΛΠΟ ΤΙ}; ΙΙΛΕΟΝ υποβαθμισμένες περιοχές της Ρόδου,
'
θ υμα. '
της α.να.ρχης '
τουριστικης α.να.πτυ
1 '
ξ ης του νησιου. Ε κει,
Ι στον πα.ρα.-

λ ια.κο'δ ρομο ' κ λ ειστα εστιατορια και ποικι' λ ες τα β ερ-

'
1
' ' '
συνα.ντα κανεις α.uεια
's:, η '

νες που υπολειτουργούν. Ανάμεσά τους , τα αναγκαία. καταστήματα. με <<σου-

βενιρι>
' α λλ'
α. και γρα.φεια. ενοικιασεως α.υτοκινητων και μοτοπο δη λ'
' ' ' ατων, που

αναγκάζουν τον διαβάτη να. εγκαταλείψει το καταπατημένο πεζοδρόμιο. Προ­

σπερνώντας βιαστικά το θλιβερό τοπίο, δύσκολα. παρατηρεί κάποιος μια βα­
ριά, μαύρη, διπλή καγκελόπορτα ανάμεσα σε δυο ψηλές κολόνες. Αν προσέ­
ξει λίγο περισσότερο, στην αριστερή από αυτές θα διαβάσει : << Villa Rees»,
ενώ στη δεξιά: << Villa Alice )}. Κι αν έχει την τύχη να. περάσει την καγκελό­
πορτα, σύντομα θα νιώσει πως γύρω του ο χρόνος έχει σταματήσει εδώ και
πολλά χρόνια: Μια. ατέλειωτη πέργκολα, πνιγμένη στα γεράνια, στο γιασε­
μί και στην κληματαριά, και μετά μία έπαυλη μεσογειακού ρυθμού, σαν κι
εκείνες που χτίστηκαν στα νότια παράλια της Γαλλίας και της Ιταλίας στη δε-
'
καετια του '20. π ροχωρωντας ' ' '
στον κηπο, αναμεσα σε αιωνο 'β ιους, θ εορατουc;
'
ευκάλυπτους μια συστάδα από αρμυρίκια και ύστερα η θάλασσα.. Απέναντι,
η Σύμη και η Τουρκία.
Μέχρι το φθινόπωρο του 1939, περνούσαν εδώ ευτυχισμένα καλοκαίρ ια ο
Noel Carlisle Rees και η οικογένειά του. Υπάρχουν ακόμα Ροδίτες που τον
θυμούνται από τους γονείς τους, ως ((τον άνθρωπο με το χαμόγελο και το χέ­
ρι πάντα στην τσέπη~ι. Στη διάρκεια του πολέμου , η έπαυλη επιτάχθηκε δια­
δοχικά από τους Ιταλούς και τους Γερμανούς για να στεγάσει τους στρατηγούς
τους. Μετά την προσάρτηση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα, το 1948, το
σπίτι βρέθηκε άδειο , λεηλατημένο: «Οι Γερμανοί», θα πουν με νόημα ο ι ντό­
πιοι. Ουδείς έμαθε ποτέ την αλήθεια. Ποιος ήταν, όμως, ο N oel Rees και τι
γύρευε στην ιταλοκρατούμενη Ρόδο του Μεσοπολέμου;
30 ΠRΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑίΚΟΣ

Τα πpώτα ίχνη των Rees εντοπίζονται στις αpχές του 19ου αιώνα σ' ένα μι­
κρό χωpιό της Νοτίου Ουαλίας, το St. Clears. 2 Εκεί γεννιέται το 1826 ο Tho-
mas Bowen Rees, πρωτότοκος γιος του ((Καταστηματάρχη>> Thomas Rees
/
και της Μ ary Β owen. φ αινεται πως οι γονεις του εχουν κα:ποια οικονομιχη
Ι 1 1 Ι

άνεση , ενώ , γεγονός σημαντικό για την εποχή, τόσο ο πατέρας του όσο και
οι θείοι του είναι εγγρά.μματοι.
Ορφανός από τα δεκαέξι του χρόνια, ο Thomas Bowen Rees, αφού τελειώ­
σει το σχολείο, βpίσκει δουλειά. σε μια τράπεζα. Λίγο πριν κλείσει τα είκοσι,
κpίνεται αρκετά ικανός ώστε να μετατεθεί στο σημαντικό της υποκατάστημα:
στο Μάντσεστερ, παγκόσμια τότε πρωτεύουσα της κλωστοϋφαντουργίας.
Είναι στο Μάντσεστερ που η ζωή του Thomas Bowen Rees αλλά.ζει ριζι­
κά. Το 1851, κάποιος πελάτης της τpάπεζας της ζητά.ει να. του συστήσει έναν
νεαρό υπάλληλο για να τον στείλει ως αντιπρόσωπο της εταιpείας του στη
Σμύpνη. Αποστολή του, η εξασφάλιση του εφοδιασμού της εταιpείας του με
ρίζες από αλιζάρι ή ερυθρ6δανο, από το οποίο παράγεται κόκκιν71 βαψή για
τα. β α.μ β αχεραΙ ι
υφασματα.. Q R ees δ'
εχετα.ι τη θ' ι
εση και υστερα ι ενα.
απο ι μα-
'
κρυ ταξ'δ ,
ι ι, με τραινο και π λοιο
Ι , β pισκετα:ι
Ι στη Σ μυρνη
Ι , στο σημαντικοτερο
,

εμπορικο
Ι λ ιμανι
Ι της
Τουpκ ιας
Ι .
Μ ονα δ ικοΙ του εφο
'δ ιο, συστατικες
Ι λΙ
επιστο ες

ι ι ι Η Ε κεινος
ι 'ο
1 1
προς ενα.ν τοπικο εμπορο, καποιον κυριο anson. σπευ ει να προει-

δοποιήσει τον φιλόδοξο νέο πως ζητά το ακατόρθωτο: Το εμπόριο του ερυ­
θρόδα:νου βρίσκεται στα χέρια λίγων επιχειρήσεων, με πρώτη ανάμεσά τους
τη βρετανική εταιρεία <<C. Whittall & Co.». Θα είναι αδύνατο, του δηλώνει,
να μπει σ' αυτή την α.yορά. Δύο χρόνια α:pγότερα, σε ηλικία είκοσι επτά. ετών,
ο Thomas Bowen Rees ελέγχει το 50% της διακίνησης του ερυθρόδανου.
Το δεύτερο σημαντικό γεγονός στη ζωή του Thomas Bowen Rees συμ­
βαίνει το 1854. Στον Boudjah,:-1 στο χωριό λίγο έξω από τη Σμύρνη, όπου ζουν
Ι ι Β ι ι 'ζ 1
οι περισσοτεpοι απο τους ρετανοuς επιχειpηματιες , γνωρι ει και ερωτευετα:ι

ένα. κορίτσι, δεκαεπτά: ετών τότε, -την lda J osephine Langdon. Με ρίζες στη
Βοστόνη του 1645, οι Langdon έχουν συνδεθεί στο πέρασμα των αιώνων με
αρκετές από τις πιο επιφανείς οικογένειες της Αμερικής και έχουν αφήσει
στην αμερικανική ιστορία πειστήρια πατριωτισμού αλλά και πνευματικής πα­
ρουσίας. Δύο από τους γιους της οικογένειας εγκαθίστανται στη Σμύρνη στις
αρχές του Ι 9ου αιώνα και ένας από αυτούς, ο J oseph Langdon, ο πατέρας
της lda, διακρίνεται για τη φιλοξενία του ως άτυπος πρόξενος της Αμερικής
στη Σμύρνη. Αργότερα πτωχεύει και επιστρέφει στην πατρίδα του.

2. Τα όσα ακολουθούν βασίζονται, κυρίως, στο βιβλίο του Tom Β. Rees, Merchant
Adventures in the .L evant. Two British families of privateers, consuls and traders 1700-
1950, αλλά και στις αναμνήσεις της Ζωής Rees Wool1-ych York (στο εξής: Ζωής Rees].
3. Για τους Έλληνες της Σμύρνης: Μπουτζάς, εξ ου και ο Νέος Βουτσάς στα Με­
σόγεια της Αττικής.
 «0 ΑJΊ 'ΛΟΣ Π ΡΟΞΕΝΟΣ ,, 3)

Ο Thomas Bowen Rees και η Ida J osephine Langdon παντρεύονται το

ι ιξ ~ ι Η ι ι ι '
1856 και αποκτουν ε ι παιuια. οιχονομικη τους κατασταση ειναι τοσο αν-
θηρή, ώστε: στα τέλη του 1865 σκέπτονται να αφήσουν τις ε:πιχε:ιρήσε:ις σε:
διαχειριστές και να επιστρέψουν στην Αγγλία. Το 1867, ο Thomas Bowen
Rees βρίσκεται ε:yκατε:στημένος κοντά στο Λίβερπουλ και ξεκινά μια νέα
' ' ' ' ' λλη ουσια, αναγκαια τοτε: για την κ λω-
ε:πιχειρηση, α:υτη τη φορα με: μια α ' ' '
στοϋφαντουργία, τη valonia. Όμως, η οικονομική κατάρρευση των Αρμενίων
' του παρασυρει
προμηθ ευτων ' και τον '~
ιuιο, οτcοτε '
' β ρισκε:ται ι
υπερχρεωμε:νος.

Έτσι, πουλάει όλη του την περιουσία: στην Αγγλία και επιστρέφει στη Σμύρ­
νη το 1874. Το 1877 αναλαμβάνει την τροφοοοσία του βρετανικού στόλου
στον Εύξεινο πόντο με μοσχαρίσιο κρέας από την Οδησσό. Σιγά: σιγά: εξοφλεί
τα χρέη του και ξαναρχίζει τις δραστηριότητές του στο γενικό εμπόριο. Μέ­
χρι τον θάνατό του, το 1899, είναι ο αποκλειστικός προμηθευτής κρέατος για
το βρετανικό Ναυτικό στην Ανατολική Μεσόγειο.

Η επιστροφή των Rees στη Σμύρνη είναι επώουνη για τα έξι παιδιά της οι-
' ~'
κοyενειας, ιuιως ' ' '
για τα τρια αγορια, τα οποια εχουν συνη θ'ισει στο περι β'λ
α: ' -
λον των β 'λ'
ρε:τανικων σχο ειων. Σ τη Σ' Ι
μυρνη ομως, η κοινωνια:
' 'εινα:ι πιο ανοι-

,
χτη απο τη
' , ~'
β ρε:τα:νικη, οι χαρες και οι uια:σκεuασεις
~, περισσοτερες .
Σ'
υντομα:,
'
'β οι yινοντα:ι
οι τρε:ις εφη Ι κα: λ' Ι και κυνηyοι.
οι ιππεις
1
Τλ Ι
ε ειωνουν το σχολ'
ειο στα:

δεκαέξι τους χρόνια και καθώς έχουν κληρονομήσει από τον πατέρα τους το
εμπορικό δαιμόνιο, ρίχνονται , ο καθένας με τη σειρά του, στην επιχειρημα­
τική ζωή.
Ο John Rees, ο πρωτότοκος, εγκαθίσταται στην Κύπρο -τότε υπό βρε­
τανική κατοχή- και δημιουργεί μια επιχείρηση προμήθειας με ντόπιο κρέας
των '
β ρετανικων Ι
στρατιωτικων και ναυτικων
' δυνα:μεων
Ι του νησιου
'
. Τ α κερ
Ι δη
ι ι ι ι ι~ ι ι '
εινα:ι α:ρκετα: ωστε να επιτ ρεπουν στον ιu ιο και στον συνετα:ιρο του μιαν ανε-

τη ζωή στους κύκλους της βρετανικής παροικίας, ενώ ο J ohn διακρίνεται και
ως εξαιρετικός ιππέας στους συχνούς ιπποορομια:κούς αγώνες της Κύπρου.
Φαίνεται πως η ζωή του θα κυλούσε ήρεμα στο νησί, εάν το 1881 δεν μεσο­
λαβούσαν τα γεγονότα: της Αιγύπτου, μιας χώρας που τυπικά: μεν ανήκε στην
Οθωμανική Αυτοκρατορία, ήταν όμως υπερχρεωμένη και τελούσε υπό τον
Ι οικονομικο
ασcpυκτικο Ι και , συνακο' λου θα, πο λιτικοf ε
'λ εyχο των πιστωτων
Ι της ,

Βρετανών και Γάλλων, στους οποίους είχε υποχρεωθεί να μεταβιβάσει και

τις μετοχές της στη Διώρυγα του Σουέζ.
Τον Σεπτέμβριο του 1881, εθνικιστές αξιωματικοί, με επικεφαλής τον συ­
νταγματάρχη Achrned Urabi, επαναστατούν κατά της τουρκικής δυναστι­
κής οικογένειας. Τον Απρίλιο του 1882, οι εθνικιστές ελέγχουν την κυβέρνηση
και τον Ιούνιο ολόκληρη την Αίγυπτο, διεκδικώντας την ανεξαρτησία: της από
32 ΠΕΤl'ΟΣ ΣΤ. ΜΑ ΚΡΗ Σ - ΣΤΑΪΚΟΣ

την ευρωπαϊκή κυριαρχία. Όλα αυτά. αποτελούν μια καλή δικαιολογία για τη
Μ εγαΙ λ η Β Ι Ι
ρετανια ωστε να επεμ
Ι β
ει στρατιωτικα στην
Ι Α' 1
ιγυπτο, με απωτερο

στόχο τη διασφάλιση των ευρωπαϊκών συμφερόντων στο Σουέζ. Οι στρατιω-

τικες
' Ι
και ναυτικες δ υναμεις
1
για την εισ β ολ'
η αντ λ ουνται απο ,
Ι την Κυπρο
' και

τη Μά.λτα ενώ, ως προμηθευτής τους, τις συνοδεύει ο John Rees με τον αδελ­
φό του William. Οι Βρετανοί αποβιβάζονται στο Σουέζ, στις δύο άκρες της
Διώρυγας, και αρχίζουν την πορεία τους προς βορρά. Η αποφασιστική μά.χη
δίνεται στις 13 Σεπτεμβρίου του 1882, στο T el-el-Kebir, όπου οι Αιγύπτιοι
αιφνιδιάζονται και ακολουθεί σφαγή. · Σε λίγο , η Αίγυπτος τίθεται υπό βρε-
, 1 λ θ' Σ δ' Ι Ι Ι
τανικη κυριαρχια, για να ακο ου ησει το ου αν , τοτ ε αιγυπτιακη κτηση.

Εδώ η επανάσταση ξεσπάει το 1881 και ο κυβερνήτης της χώρας, ο στρατη­

γός Gordon, αποφασίζει να την εγκαταλείψει μαζί με τη φρουρά του. Το Λον­
δίνο δεν επιθυμεί να εμπλακεί σ' έναν ακόμα δαπανηρό πόλεμο και αρνείται
να αποστείλει δύναμη ικανή να εξασφαλίσει την υποχώρησή του, παρ' όλα
του τα απελπισμένα τηλεγραφήματα. Τελικά., την ύστατη στιγμή οι απόψεις
αλλάζουν και ένα εκστρατευτικό σώμα , υπό τον στρατηγό, sir Garnet Wolse-
ley, τον νικητή του Tel-e l-Kebir, σπεύδει στο Σουδάν μέσω του Νείλου. Οι
αδελφοί Rees έχουν προηγηθεί.
Γύρω στα 1882, ο John Rees είναι πλέον ο αποκλειστικός προμηθευτή ς
κρέατος για τα στρατεύματα κατοχής της Αιγύπτου και έχει εγκαταστήσει ένα
'
γραφειο στο Κ'αιρο, απο Ι οπου
Ι δ ιευ θ'υνει τις επιχειρησεις του με τη β οη
Ιθ εια 1

του William. Την ίδια εποχή καταφθάνει στο Κάιρο και ο τρίτος αδελφός , ο
Thomas Bowen ΙΙ, 4 δεκαέξι ετών τότε. Είναι εκείνος ο οποίος το 1884 ανα­
χωρεί για το Σουδάν, ώστε να προλάβει το εκστρατευτικό σώμα του Wolseley
/ / δ/
και να εξασφα λισει τον εφο ιασμο του, κατι που πετυχαινε ι . 1 στερα απο
/
ω-
f ιγ 1 δ

δεκα μήνες στην Αφρική επιστρέφει στην Τουρκία, ενώ τα αδέλφια του πα­
ραμένουν στην Αλεξάνδρεια, όπου διευρύνουν τις επιχειρηματικές τους δρα­
στηριότητες. Το 1886, ο J ohn Rees αγοράζει το 95% των ομολόγων και ένα
μέρος του μετοχικού κεφαλαίου μιας εταιρείας βυθοκόρων στη Διώρυγα του
Σουέζ, επένδυση που μέχρι το 1956 θα αποφέρει σημαντικά κέρδη στην οι-
,
κογενεια. Σ'υντομα εξ'λλ
α '
ου, τα τρια αδ'λ
' ε φια στρεφονται και στον εφοπ λισμο,
'
με την ίδρυση τη ς εταιρείας ((Talbot Stea mship Company)), η οποία εκμε­
ταλλεύεται ατμόπλοια χωρίς ναύλωση (tramp steamships) για τη μεταφορά,
σε ολόκληρη τη Μεσόγειο, κάρβουνου, ξυλείας και άλλου, ποικίλου φορτίου.
Ο J ohn Rees πεθαίνει σε ηλικία είκοσι εννέα ετών και η περιουσία του δια­
νέμεται ανάμεσα στους αδελφούς του.
Ο William R ees εγκαθίσταται στην Αλεξάνδρεια, όπου και παντρεύεται
την πανέμορφη κόρη του πρόξενου H e nry Barker, απόγονου βρετανικής οι­
κογένειας προξένων και επιχειρηματιών , γνωστής σε ολόκληρη την Ανατο-

4. Στην ,
οικογενε ια R ees τα ονοματα
' επανα λ αμβ ανονται
' απο' γενιαΙ σε γεν ια.
'
 33

λική Μεσόγειο ήδη από '!Ον 180 αιώνα. Ανάμεσα στους καλεσμένους στην
'τελετή, ο Παύλος Καβάφης, αδελφός του μεγάλου Αλεξανδρινού. Το 1903, οι
William και Thonιas Bowen Rees ΙΙ [στο εξής: Τ. Β. Rees ] ιδρύουν μια. κτη­
ματική εταιρεία. και το 1907 την εταιρεία του ξενοδοχείου ((Windsonι. Πα­
ράλληλα, ε ίναι και οι δύο ιδρυ'tικοί και πλειοψηφούντες μέτοχοι της ναυτι­
λιακής εταιρείας ((Egypt and L evant Steamship Companyn, η οποία σε λίγο
απορροφά: την ((Talbotn. Λίγο πριν από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο William
Rees εγκαταλείπει 'την Αλεξάνδρεια και εγκαθίσταται οικογενειακά στψJ
Αγγλία.. Οι επιχειρήσεις του θα παραμείνουν στα χέρια '!ου αδελφού '!ου.

Ο Τ. Β. R ees εξελίσσεται σύν'tομα σε μεγισ'tά:να.. Εγκα.τεσ'!ημένος στη Σμύρ­

νη από '!Ο 1886 και δια.θέτοντας ήδη ένα πρώτο καλό εισόδημα από το 10%
των κερδών των εταιρειών της Αλεξάνδρειας, αρνείται να εργαστεί στις επι­
χειρήσεις του πατέρα του. Αντίθετα , καθώς έχει εξασφαλίσει τη φήμη του
ικανού και έμπειρου δια.χειριστή στους ναυτιλιακούς και επιχειρηματικούς κύ­
κλους του Λονδίνου και της Σμύρνης, το 1889, είκοσι ούο μόλις ετών, τους
χα.λ ειΙ '
να τον υποστηρι'ξουν στις νεες του εμπορικες
1 '
δ ραστηριοτητες, με αντι-

κείμενο τη μεσιτεία και την πρακτορεία. Στους συνεταίρους που θα αποχτή­

σει περιλαμβάνεται ο λόροος Carlisle, από το Σίτι του Λονδίνου. Την ίδια
Ζ ωη Θ Werry ' δ'εει
1 1 1 1
χρονια. παντρευεται τη ~ εοφανια και ο γα.μος του τον συν με

μιαν από τις πιο παλιές βρετανικές οικογένειες καπεταναίων, πλοιοκτητών,

κουρσάρων (σε καιρό πολέμου και με βασιλική εντολή), των λεγομένων <φri­
vateers>ι,5 και προξένων. Ο πρώτος yνωσ'tός πρόγονος της Ζωής, ο πλοίαρ­
χος John Werry (1660-174 1 ), εξελίσσεται σε σημαντική προσωπικότητα της
βρετανικής εμπορικής ναυτιλίας και έτσι, μετά: τη συνταξιοδότησή του στα
1723, εκλέγεται ως ένας από τους είκοσι ((Πρεσβύτερους Αδελφούς)) (Elder
Brethren) στην <<Αδελφότητα της Αγίας Τριάδας», τη γνωστή ως ((Trinity

5. Ο θεσμός του prιvateering λειτοlιργησε σε διάφορα ναυτικά κράτη από τον 160
μέχρι τα μέσα του Ι 9ου αιώνα. Οι Βρετανοί privateers ήταν κυβερνήτες εμπορικών
σκαφών οιονεί επιταγμένων σε καιρό πολέμου. Με γραπτές εντολές του βασιλέως ή της
κυβέρνησης (Letteι·s of Marquc) αναλάμβαναν το καθήκον να επιτεθούν σε εμπορικά
πλοία του εχθρού, με σκοπό να τα κυριεύσουν μαζί με το φορτίο τους. Ο θεσμός υπήρ­
ξε ιδιαίτε ρα σύμφορος για την κυβέρνηση, εφόσον δεν δαπανούσε χρήματα για τον εξο­
πλισμό των σκαφών , τη ναυτολόγηση των πληρωμάτων κλπ., ενώ είχε ως αποτέλεσμα
τη διατάραξη των εμπορικών μεταφορών του εχθρού. Από την άλλη πλευρά, οι επεν­
δυτές κα.ι οι πλοιοκτήτες αποκόμιζαν σημαντικά. οφέλη από τα privateers. Ο πιο γνω­
στός στη αγγλική ιστορία privateer υπήρξε: ο sir Fι·ancis Drakc. Το privateering απα­
γορεύτηκε το 1856 με τη Συνθήκη των Παρισίων.
34 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'ΗΣ -ΣΤΑΪΚΟΣ

House>1.r; Το 1729 εκλέγεται αναπληρωτής πρόεδρος (Deputy Mastei·) του

οpγανισμού και πεθαίνει ως α.ξιοσέβα.σ-το πρόσωπο το ι 7 41.
Δισέγγονος του John Weπy, ο Francis Weny ακολουθεί και αυτός το
επάγγελμα των προγόνων του, δηλαδή την εμπορική ναυτιλία και περιστα­
σιακά το privateering. Γεννημένος στα. ] 745, το 1779, ως κυβεpνήτης ενός
privateer, εμπλέκεται σε να.υμα.χία. με μια γαλλική φρεγάτα., διπλασίου με­
γέθους κα.ι εξοπλισμού από το δικό του σκάφος. Ύστερα α.πό πολύωρη μάχη
-σώμα με σώμα.- με πολλούς νεκρούς και τραυματίες, ο Werry παραδίδεται
και ως αιχμάλωτος πολέμου βρίσκεται κρατούμενος στην Ισπανία. Απελευ­
θερώνεται -το 1792 και το 1793 διορίζεται από τον Βρετανό πρωθυπουργό -
τον William Pitt τον Νεότερο- πρόξενος στη Σμύρνη. Εκεί οι πρόξενοι θε­
ωρούνται ωι:; οι επικεφαλήι:; της εθνικής τους κοινότητας, περιποιούνται τους
ομοεθνείς τους ταξιδιώτες, οργανώνουν τις εθνικές εορτές και φιλοξενούν άλ­
λους διπλωματικούς αντιπροσώπους, όπως και επιφανείς ντόπιους. Παράλ-
λ η λ α, , ,
ομως, εργο του
λ,
α.χιστον του
Β , 'ξ ,
ρετα.νου προ ενου εινα.ι κα.ι η κατασκο-

πία, με άλλα. λόγια η συλλογή πολιτικών κα.ι στρατιωτικών πληροφοριών και

η αποστολή τους στην κυβέρνηση, ιδίως στον βρετανικό στόλο της Μεσο-
'
γειου.
Σ , , 'ζ ,
τα οικογενειακα. αρχεια. σω οντα.ι ακομα ευχα.ριστηριες επιστο
, λ'
ες του

λόρδου Νέλσονα και άλλων ναυάρχων.

Ένας από τους διάσημους φιλοξενούμενους του Francis Werry είναι ο
George Gordon, δηλαδή ο Λόρδος Βύρων, ο οποίος φθάνει στη Σμύρνη στα
1810 και διαμένει στο σπίτι του για τρεις, περίπου, εβδομάδες. Εκεί ο Βύρων
ολοκληρώνει το δεύτερο Άσμα (Canto) του Childe Harold's Pilgrimage. Θύ­
μα της γοητείας του νεαρού ποιητή, η Elizabeth Werry είναι εκείνη που κό-
βει μια μπουκ
ι λ
α απ
' τα μα
λλ ι ι
ια του, πριν εκεινος αναχωρησει για την
ι Κ
ων-

σταντινούπολη, μαζί με τον αχώριστο φίλο του J ohn Hobhouse.

Ο Francis Werry πεθαίνει το 1829 και στα χρόνια που ακολουθούν δύο
α.κόμα Werries θα διοριστούν πρόξενοι, ο ένας μάλιστα στη Σμύρνη.

Επιστροφή στον Τ. Β. Rees. Από τον γάμο του αποκτά δώδεκα παιδιά, από
τα οποία θα ενηλικιωθούν τα δέκα, πέντε αγόρια και πέντε κορίτσια.. Τα ονό-

6. Ως εταιρεία, το ((Trinity House» ιδρύθηκε το J 514, με καταστατικό του Ερρίκου

Η'. Τα καθήκοντά του άλλαζαν με τους αιώνες. Κυριότερα ανάμεσά: τους υπήρξαν ο
έλεγχος της ναυσιπλοtα.ς στον Τάμεση και του ελλιμενισμοό των εμπορικών πλοίων
στο Λονδίνο, η ανοικοδόμηση φάρων που τότε ήταν ιδιωτικοί, η φιλανθρωπία κ.ά. Σε
καιρό πολέμου είχε, επίσης, την ευθύνη για τον έλεγχο των καπετάνιων των σκαφών ,
τ-η ναύλωση εμπορικών πλοίων και την προμήθεια πλοηγών για. τον Τάμεση. Σήμερα,
το αTrinity House1J έχει την ευθύνη μόνο των φάρων.
 «0 Α ΓΓΛ()Σ ΠΡUΞΕ'J ΟΣ ,, .35

ματα των αγοριών: Johnnie, Tonιmie , William, Noel και Freddie. Και ενώ
ι δ f ι λ' 'ζ ι ι
τα χοριτσια εχπαι ευονται για να γινουν χα ες συ υγοι και μητερες, τα αγο-

ρια αποφοι-τούν όλα από το Harrow School, ένα από τα δύο καλύτερα (το δεύ­
τερο είναι -το Eton), κα-τ' ευφημισμόν <<δημόσιαJι βρετανικά. σχολεία.
Στον Boudjah, ο Τ. Β. Rees κτίζει ένα μεγαλόπρεπο στcίτι με δεκαπέντε:
υπνοδωμάτια, αίθουσα χορού, βιβλιοθήκη, αίθουσα μπιλιάρδου, καπνιστήριο
λλ αΙ β ρεφοχομειο , οτcου τα νεογεννη-τα παιδ ια του παραδ'δ Ι
1 1 1 1
α και ι ονται στη με-

ριμνα Ελληνι'δ ων ' 'δ ων.

τροφων και νταντα Γ'υρω ' ' Ι
απο το σπ ι-τ ι υπαρχουν απε-
'

ραντοι κήποι με τριανταφυλλιές -δημιούργημα Άγγλων κηπουρών - , ένας

αμπελώνας και ένα πάρκο όπου εκτρέφονται ζαρκάδια. Στον Boudjah, επίσης,
αγοράζει και μερικά άλλα σπί-τια, τα οποία θα φανούν ιδιαίτερα χρήσιμα στη
διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Στη Σμύρνη χτίζει ένα κτήριο για τα
γραφεία της εταιρείας «Τ. Bowen Rees & Co.>J, η οποία εκμεταλλεύεται τα
κέρδη από τα σκάφη των οικογενειακών επιχειρήσεων, και αγοράζει ένα τμή-
μα της απο βα'θ ρας, 'Ι οπου
μπροστα απ αυτο Ι ,
δ'
ενουν τα π λο ια του. Στο κοσμι-
1

κό θέρετρο Lidjah κτίζει μια έπαυλη για τις θερινές διακοπές της οικογέ­
νειας, ενώ στον κόλπο της Σμύρνης αγοράζει ένα νησί (μέχρι σήμερα, ((Το
νησί του Reesιι) για το κυνήγι -της πέρδικας. Τέλος, έχει δικά του άλογα στον
Ιππικό Όμιλο της Σμύρνης , στον οποίο είναι έφορος.
Το ξέσπασμα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και η πρόσδεση της Τουρκίας
στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων αλλά.ζουν τη ζωή αρκετών βρετανικών
οικογενειών του Boudjah. Έτσι, ο Τ. Β. Rees και η οικογένειά του εγκα­
ταλείπουν την Τουρκία και εγκαθίστανται στη Μυτιλήνη , από όπου πλέον
εκείνος διευθύνει τις επιχειρήσεις του. Το σπίτι του στον Boudjah γίνεται η
έδρα του Τούρκου Στρατιωτικού Διοικητή της Σμύρνης. Την εποχή της Μυ­
τιλήνης , ο Τ. Β. Rees αγοράζει ένα σπίτι στην Κηφισιά, στην οΟό Τατοίου,7
και ένα γραφείο στην Αθήνα, στον αριθμό 46 της οδού Σταδίου. Στο μεταξύ
ο στόλος της ccTalbotι> έχει ανανεωθεί και στα τρία νέα πλο ία -των 3.000
τόνων το καθένα- θα προστεθεί ένα τέταρτο, 7.000 τόνων. Όλα εκτελούν
τακτικά το δρομολόγιο Σμύρνη-Λονδίνο. Ο πόλεμος, όμως, και η θλιβερή
βρετανογαλλική εκστρατεία στα Δαρδανέλια θα κάνουν τον Τ. Β. Rees ακό­
μα πλουσιότερο.
Ήδη το φθινόπωρο του 1914 έχει εξασφαλίσει τον εφοοιασμό του βρετα­
νικού στόλου που ναυλοχεί στο λιμάνι της Τενέοου για όλο το 1915. Έτσι ,
τώρα δημιουργεί μια προωθημένη βάση στο ιστορικό λιμάνι του Μούδρου,
στη Λήμνο, όπου και εγκαθίσταται μαζί με τον συνέταιρό του Henry de
Jongh. Λίγο αργότερα εξασφαλίζει τον εφοδιασμό του γαλλικού εχστpα-τευ­
τικού σώματος, αλλά και του βρετανικού. Τον Ιανουάριο του 1915, γράφει

7. Το σ7tίτι αυτό, μέχρι την πλήρη χα:τα:στροφή του α:πό εμπρησμό πριv α:πό μερικά.
χρόνια:, στέγαζε τη Χ.ΑΝ. Κηφισιάς.
36 ΠΙΠΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΑΙΚΟΣ

στον J ohnnie, τον πρωτότοκο γιο του που έχει εγκατασταθεί στο Λονδίνο ως
μεσίτης στο Χρηματιστήριο Ναύλων, γνωστό ως Baltίc Exchange:

Θεωρω' '
πως ειναι ι δ ιαιτερα
' πι θανο' να στα λ ει' '
απο την Α'ιγυπτο ενα
' εκστρα- .
τευτικό σώμα από Αυστραλούς και άλλες βρετανικέι:; δυνάμειι:; στα Δαρδανέ­
λια [. .. ] Βρισκόμαστε σε εξαιρετική θέση προκειμένου να εφοδιάσουμε ένα εχ-
' /
στρατευτικο σωμα με μοσχαρισιο κρεας ,
Ι 1 ψ
ωμι και
' λ
αχανικα.
' κ
αι αν μπορε -
1

σουμε να εξασφαλίσουμε το συμβόλαιο για μία μεγάλη δύναμη, ας πούμε

50.000 ή 100.000 ανδρών, αυτό, κατά. πάσα πιθανότητα, θα σημάνει μια: πε­
ριουσία[ ... ] Στέλνω με το κότερο τον Tommie [τον δευτερότοκο γιο του) και
τον Cl1arlie Maltass στην Τένεδο, ώστε σε περίπτωση που ο στόλοι:; χρεια-
'
στει οτι δ ηποτε,
' '
να β ρισχοvται ι
επιτοπου ( ... ) Γ ραφω,
ι '
επισης, '
στον αρχιστρα-

τηyο, στην Αίγυπτο [... ]

Οι προβλέψεις του Rees επαληθεύονται και τον Απρίλιο του 1915 αρχίζει
η συμμαχική απόβαση στη Χερσόνησο της Καλλίπολης. Σκοπός της εκστρα-
'
τειας, το ανοιγμα των
ι Σ τενων
ι των
Δαρυα.νε
~-- λ'ιων για την ενισχυση
ι της
p ωσιας
ι

και η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Οι πέντε πρώτες μεραρχίες που

αποβιβάζονται είναι βρετανικές. Θα ακολουθήσουν δυνάμεις της Γαλλίας, της
Αυστραλίας και της Νέας Ζηλανδίας, συνολικά. 16 μεραρχίες , ενώ τα βρετα-
/
λ εμικα λ οια λ ιμανι Μ ου'δ ρου
1 1 1
νικα πο ' π που συγκεντρωνονται στο του υπερ -

βαίνουν τα 18.
Η ι ~
επιχειρηση εφοοιασμου ειναι τεραστια και περι
ι ι ι λ
αμ
β' ι
ανει, εκτος απο μο-
ι

σχαρισιο και
' β ο δ ινοf κρεας,
f
πο
λλ ες
Ι Ι ~ f f β 'ξ
εχατονταοες τονους καρ ουνο, καυσο υ-

λα, καφέ, σοκολάτα, ρύζι, μακαρόνια, σαπούνι, γραφική ύλη , έπιπλα για τα
έμπεδα, συρματόπλεγμα και δεκάδες άλλων ειδών. Η γνώση των Rees για
ι ~ ι λλ ι t λλ' ι
τις παραγωγικες ουνατοτητες των ε ην ικων νησιων α α και της πρωτευ-

ουσας, οι γνωριμίες τους σε κύκλους διπλωματών, όπως επίσης και οι πιστο-

ι
ληπτικες δ ι
υνατοτητες της οικογενειας,
ι β
οη
θ ι ι
ουν πατερα κα ι γιο να αντεπε-

ξέλθουν στη ζήτηση.

'Ο πως
/ / 1 1
Δ αρ δανε'λ ια ληγει
' 'δ ο-
ειναι γνωστο, η συμμαχικη εκστρατεια στα α

ξα και με εκατόμβη νεκρών, τον Δεκέμβριο του 1915. Τα λογιστικά. βιβλία

1
δ εν Ο ιασωθ' 'δη των R ees απο την επι-
1 1 1
της εταιρειας εχουν ει και ετσι τα χερ

χείρηση παραμένουν άγνωστα. Όσο για τον Μούδρο , θα ξαναγίνει γνωστός

ύστερα από τρία χρόνια: Στις 30 Οκτωβρίου του 1918 υπογράφεται εκεί η
συνθηκολόγηση της Τουρκίας.

Το 191 9, η οικογένεια Rees επιστρέφει στη Σμύρνη, όπου αναλαμβάνει την

ακίνητη περιουσία της, δημευμένη από τους Τούρκους το 1916. Σε ένδειξη ευ-
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΙ Ό Ξ Ε\ϊJΣ ,, 3ί

'
yvωμοσυνης ' οτι
για το γεγοvος ' τα πεvτε
' του παι δ ια
' επε' ζησαν του πο λ'εμου ( οι
Johnnie, Tommie και Willie είχαν υπηρετήσει σ-το βρετανικό Ναυτικό, ενώ οι
Noel και Freddie ήταν ακόμη μαθητές) , ο Τ. Β. Rees παραγγέλνει στην Αγ-
, ε' να εκκ λησιαστικο' οργανο
γλια ' για το παρεκκ λ'ησι των Αγιων ' '
Π αντων στον

Boudjah. Την ίδια εποχή αγορά.ζει και δύο πορθμεία που εκτελούν το δρομο­
λόγιο Σμύρνη-Τσεσμές. Έτσι περνούν τέσσερα ήρεμα χρόνια, μέχρι να έρθει η
Μικρασιατική Καταστροφή. Λίγες ημέρες πριν φθάσουν οι Τούρκοι στη Σμύρ-
νη, οι R ees '
αναχωρουν για ΤΊ)'J Αθ'
ηνα '
με το κοτερο τους. ' Το '
σπιτι τους εγκα-

ταλείπεται και εκεί καταφεύγουν αρκετοί Έλληνες φυγάδες. Σε λίγο οι Τούρ­

κοι τους αvακαλύπτουν και ακολουθεί σφαγή. Η κατοικία λεηλατείται.
Ο Τ. Β. Rees ουδέποτε επιστρέφει στη Σμύρνη . Τώρα αποφασίζει να εγκα­
τασταθεί στηv Αλεξάνδρεια και να μετατρέψει το εκεί γραφείο σε κέντρο των
επιχειρήσεών του. Όμως, λίγο αργότερα, το 1923 , πεθαίνει στην Αθήνα από
πνευμονια, σε
1
η
λ / 1 1 '
ικια πενηντα επτα ετων, αφηνοντας τους γιους του
Ι
πα-
ι

μπλουτους. Η ναυτιλιακή αυτοκρατορία για την οποία τους προόριζε , ουδέποτε

θα ολοκληρωθεί ...

Ο J ohnnie Rees, παντρεμένος με τη Haydee Giraud, επιστρέφει στο γρα­

φείο της <(Τ. Βο,νeη Rees & Cο.ιι στο Λονδίνο. Όμως, εκείνη αισθάνεται δυ­
στυχής με τον γκρίζο ουρανό και το κρύο της Αγγλίας, και έτσι τον πιέζει να
μετακομίσουν στη Νότιο Γαλλία. Εκεί τα πράγματα αντιστρέφονται. Η αφό­
ρητη πλήξη του Johnnie από την κοινωνική ζωή, οδηγεί την οικογένεια πί­
σω στην Αλεξάνδρεια και στις επιχειρήσεις. Κύριος συνέταιρός του σ' αυτές
γίνεται τώρα ο πολύς Ευγένιος Ευγενίδης. Λέγεται πως στις αρχές της δε­
καετίας του '30 ο Ευγενίδης βρέθηκε σε άσχημη οικονομική κατάσταση, από
την οποία τον έβγαλε ο Tommίe Rees , γνώριμός του από την Αθήνα. Σε έν­
δειξη ευγνωμοσύνης , ο Ευγενίδης προσφέρει αργότερα στην (<Τ. Bowen Rees
& Cο.ιι ίση συμμετοχή σε όλες του τις ναυτιλι~χές επιχειρήσεις στην Αλε­
ξάνδρεια και τη Σμύρνη, μέσω της εταιρείας (<Scandinavίa and Near East Co.
Ltdι>. Εκείνη πρακτορεύει αρκετές από τις μεγάλες ευρωπαϊκές ναυτιλιακές
εταιρειες -σουη δ ικες , φι λ αν δ ικες, νορ βηyικες, ουyγρ ιχ ες και α
'λλ ες- και ετσι
1 1 1 1
' '
την πραχτόρευσή τους στην Αλεξάνδρεια, στη Σμύρνη και στον Πειραιά. 8 ανα­
λαμβάνουν οι Rees, μέσω του J ohnnie, ο οποίος αποχτά και τον τίτλο του επί­
τιμου πρόξενου της Σουηδίας και της Φιλανδίας. Η πίεση της δουλειάς τον
οδηγεί στον πρόωρο θάνατο, το 1945.

8. Πριν από μερικά, τουλάχιστον , χρόνια, σ' ένα παλιό κτήριο στην Ακτή Μιαούλη
του Πειραιά:, όπου κάποτε στεγάζονταν τα γραφεία τωv Rees, υπήρχε ακόμα η πινα­
κίδα της ιιSvenska Oricnt Linien>J την οποία πρακτόρευαν.
38 ΠΕΤΙ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΊΆΥκω;

Ο Tommie Rees εγκαθίσταται στη Γλυφάδα , στο ιδιόκτητο σπίτι του. Στη
θάλασσα, απέναντι , βρίσκεται αγκυροβολημένη η τεράστια θαλαμηγός του,
η ((Latharnaιι. Το 1926, με απόφαση της δικτατορικής κυβέρνησης Πάγκα­
λου, ιδρύεται η Φίλιππος Ένωσι ς Ελλάδος (J ockey Club) με 24 μέλη και
πρόεδρο τον Αλέξανδρο Διομήδη, τον μετέπειτα διοικητή της Εθνικής Τρα­
πέζης της Ελλάδος. Στα ιδρυτικά της μέλη περιλαμβάνονται οι Άγγελος Κα­
μπάς, Τζων Γχλαβάνης, Κώστας Ζαρίφης, Ιωάννης Σερπιέρης, Ιωάννης Ράλ­
λης, Δημήτριος Βούλτσος, Νικόλαος Τρικούπης, Tommie Rees και άλλοι.
Σ κοποιΙ της
'Ε νωσης, η θ' , \:' '
εσπιση κανονων για τις ιππουρομιες, η εποπτεια των
/
ι ι ξ ι θλ ι ι λλ ι δ ι
αγωνων, η αναπτυ η του ιππιχου α ητισμου και α οι, που ομως ου εμια

σχέση έχουν με το ιπποδρομιακό στοίχημα. Ο Tommie Rees πεθαίνει το 1944,

στη Νότιο Αφρική.
Ο Willie Rees αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση. Αδικημένος από τον πα­
τέρα του, 9 επιστρέφει στο βρετανικό Νάυτικό ως αξιωματικός πληροφοριών,
ιδιότητα που θα διατηρήσει και μετά την εγκατάστασή του στην Αθήνα, όπου
αντιπροσωπεύει, μεταξύ άλλων , τα τρακτέρ της ι\Fοrdιι. Στην Αθήνα , επί­
σης, παντρεύεται μια Ρωσίδα καλλονή, τη χορεύτρια Nadeja Krukowsky.
Το l 932 αποτελεί χρονιά σταθμό για τις ελληνιχές ιπποδρομίες. Ο Willie,
με κεφάλαια δικά του και των αδελφών του, αγοράζει μεγάλο πακέτο μετο­
χών της ((Προνομιούχου Εταιρείας Ιπποδρομιών» 10 και μαζί με τον άλλο με­
γαλομέτοχο, τον Μίμη Κωστόπουλο, καταστρώνουν τα σχέδια για τη μεγα­
λύτερη ανάπτυξη του Ιπποδρόμου Φαλήρου. Ανάμεσα σ' άλλα δημιουργούν
και το διάσημο ιπποφορβείο στη Λαζαρίνα της Θεσσαλίας, με υπεύθυνο τον
εξάδελφο των Rees, Nat Barker, μέλος αργότερα της αποστολής ιιHarling»
που θα ανατινάξει τη γέφυρα του Γ οργοπόταμου. Ακολουθεί η επιστροφή του
βασιλέως Γεωργίου Β' στην Ελλάδα, οπότε ο Ιππόδρομος αναπτύσσεται ακό­
μη περισσότερο , με δεδομένη την πρόθεση του βασιλέως να τον καταστήσει
εφάμιλλο των ευρωπαϊκών. Επί δικτατορίας Μεταξά, τέλος, οι αδελφοί Κω­
στόπουλοι μεταβιβάζουν το σύνολο των μετοχών τους στον Willie R ees, λό­
γω του ότι είναι Βρετανός και έτσι ενδεχομένως θα απέφευγαν την κρατικο­
ποίηση του Ιπποδρόμου. Από τότε ο Willie γίνεται ιδιοκτήτης -του.
Στη διάρκεια του πολέμου ο Willie Rees και η οικογένειά του εγκαθίστα-

9. Τον είχε στείλει (μετά το Harrow) σε ναυπηγεία. στην Ιρλανδία, ως μαθητευ6-

μενο, προκειμένου να γίνει νηογνώμων, έτσι ώστε να αποφεύγει στο μέλλον την χα.τα.­
βολή υψηλών αμοιβών σε άλλους νηογνώμονες .
1Ο. Τον Δεκέμβριο του 1923, η τ6τε κυβέρνηση Γονα.τά παραχώρησε σε ορισμένους
φιλίππους επιχειρηματίες το προν6μιο της διεξαγωγής ιπποδρομιών στην Ελλάδα και η
σχετική σύμβα.ση κυρώθηκε με βασιλικό διάταγμα. (επί αντιβα.σιλεία.ς Παύλου Κουντου­
ριώτη). Έτσι συστάθηκε η ι\Προνομιούχοc, Εταιρεία ΙπποδρομιώνJι, με κύριους μετ6χοuς
τους αδελφούς Σταύρο και Μίμη Κωστόπουλο, δημιουργούς της ((Άλφα Τράπεζα Πίστεωc,ιι.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΙΙ!'ΟΞ ΕΝΟΣ » .19

νται στη Νότιο Αφρική , όπου φιλοξενούν τον διάδοχο Παύλο, τη σύζυγό του
πριγκήπισσα Φρειδερίκη και τα τρία παιδιά τους, για. να μετακομίσουν αρ-
'
γατερα σ•ην Αλt" 'δ ρεια ,
εr.,αν ' Ι
οπ ου εκεινος επιστρεφει
' στις υπηρεσιες
' π ληροcρο-

ριών του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού. Μετά τον πόλεμο, γυρίζουν στην
Ελλάδα, οπότε και καταβάλλεται προσπάθεια για την ανασύσταση των ιπ­
ποδρομιών , η οποία θα καρποφορήσει μέχρι τη δικτατορία του 1967. Στο με­
ταξύ ο Wίlli e έχει γίνει ο αποκλειστικός εισαγωγέας του δικύκλου ιι Ves paJ>,
ενώ έχει εισαγάγει στην Ελλάδα και το ΠΡΟΠΟ , με προμήθεια 3% επί των
ακαθαρίστων χε.ροών του ΟΠΑΠ που εισπράττει η <ιΕταιρεία Ιπποδρομιών».
Αυτό το 3 % από το ιπποδρομιακό στοίχημα και το ΠΡΟΠΟ θα ωθήσε ι τους
δ ικτατορες
f ο Ιt" 1 δ Ι Ι f
να τον εκ ιωr.,ουν απο τις ιππο ρομιες, με συνεπεια την παρακμη

τους σε όλη τη οιάρκεια της δικτατορίας. Πάντως , μέχρι και σήμερα στον
Ιππόδρομο απονέμεται κά:θε χρόνο το έπαθλο «Ουίλιαμ Ριζ>> . Ο Willie Rees
πεθαίνει στην Αθήνα, το 1979.

Ο Noel αποτελε ί τ71 μεyάλ71 εξαίρεσ71 στ71ν οικογέ νεια των Rees. Γεννιέται
στις 17 Δεκεμβρίου του 1902,•οπότε -κατά τη βρε-τανική παράδοση- του δί­
νεται το όνομα Noel (Χριστούγεννα). Λίγο αργότερα, βαπτίζεται με ανάδο­
χο τον λόρδο Carlisle, οπότε το όνομά: του δια.μορφώνεται σε Noel Carlisle
Rees. Μέτριος μαθητής στο Harrow, δια.κρίνεται όμως στα αθλητικά και
ιδίως στην κολύμβηση. Μετά την αποφοίτησή του παραμένει για μερικά χρό­
νια στο Λονδίνο , για πρακτική εξάσκηση στην «Τ. Bowe n Rees & Co.». 'Υστε­
ρα, με απόφαση του πατέρα του , φεύγει για την Αλεξάνδρεια, προκειμένου να
αναλάβει το εκεί γραφείο. Όμως, η άφιξη στην Αλεξάνδρεια. του J ohnnie, ο
>' θ'
οπο 'ιος uια '
'δη την π λ ειο ψ ηφια 'tων οικογενεια.κω\) μετοχων, του στερει
ετει η ' ' '
' θε
κα δ υνατοτητα
Ι Ι πρωτο β ου λ'ιας.
επιχειρηματικης 'Ετσι, '
μετα. τον θ'
ανατο του

πατέρα. του , παράλληλα με τη σκληρή δουλειά του στην Αλεξάνδρεια αφο­

σιώνεται στα πραγματικά. του ενδιαφέροντα , που είναι η θάλασσα., οι ιππο­
δρομίες και το κυνήγι. Αποκτά δικά του άλογα, στον Ιππόδρομο Φαλήρου και
στην Αλεξάνδρεια, και συμμετέχει στις ιπποδρομίες, αρκετές φορές ως ανα-
'
βατης. Α 'ζ Ι Ι
yορα ει, επισης , το πρωτο του κοτ ε ρο, το
Ι
«Ι caros>>, και μ
, α.υτο' ορ-

γώνει το Αιγαίο πέλαγος, όπου αποκτά γνωριμίες και φιλίες ανάμεσα στους νη­
σιώτες. Οι ελληνικές θάλασσες και τα νησιά γίνονται το πάθος του , όχι ως επι­
χειρηματία αλλά. ως απόγονου ναυτικών διαμέσου των αιώνων. Η σχέση του
με: τη θάλασσα κάνει τον Noel περισσότερο Werry παρά Rees.
'Ενας αποΙ τους αγαπημενους
' Ι
του τοπους Ι
για το κυνηγι ε ,ιναι η Ρ'~
ουος . Ε ρω-

τεύεται το νησί και το J 927, είκοσι πέντε μόλις ετών , εξασφαλίζει, κατ' εξαί­
ρεσιν, τη σχετική ά.δεια από τους Ιταλούς για να αγοράσει ένα κτήμα. 12
στρεμμάτων στην Ιξιά. Οι Ιταλοί είναι ιδιαίτερα φειδωλοί στην παραχώρηση
40 ΠΙ<:ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤλϊΚΟΣ

των αδειών αυτών, όμως σε περιπτώσεις όπως του Noel τις χορηγούν με την
ελnίδα 6τι θα προσελκύσουν κεφάλαια. χα.ι επενδύσεις από την Αλεξάνδρεια..
Ωστόσο εκείνος δεν τους ανταποδίδει τη χάρη. Ο πυργίσκος του σπιτιού -μι­
κρογραφία εκείνου στον Boudjah- που ανοικοδομεί στο χτήμα είναι διακο­
σμημένος με τα χρώματα της βρετανικής σημαίας, ενώ η ίδια η βρετανική ση-
'
μαια χυματι'ζει τοσο
ι στη β 'λ ι '
ι του οταν
ι α, οσο και στο αυτοκινητο ι κυχ λ οφορει '
στο νησί. Ως αποτέλεσμα., ο Noel καλείται ταχτικά στην Κα.ραμπινιερία της
Ρόδου για να του γίνουν οι ανάλογες συστάσεις. Από την άλλη πλευρά, ανοι-
'
χτοχερης και γεννα.ιο
/ / 1/
'δ ωρος χα θ ως ειναι, β οη θ α πο λλους στο νησι. '
Ο Noel αποκτά σύντομα τη φήμη του ι<Ωρα.ίου R eesJ> («Le beau R eesJ>) και
1
'λογες. ψ Ύ) λ'ος και γερο δ εμενος,
'
/
οι σχεσεις του με τις γυναικες ειναι ανα. ' γοη-

τεvτικός και γλεντζές, θεωρείται playboy της εποχής. Οι καλοί του φίλοι στην
Αλεξάνδρεια και στην Αθήνα είναι όλοι Έλληνες. Μερικά ενδεικτικά ονόμα­
τα: Μίκης και Αλέξανδρος Μελάς, Αντώνης Μπενάκης, Παντελής Ψύχας,
Ανδρέας (ιιΦούληςJ1) Καλλίνσκης , Αλέξανδρος Μυλωνάς, Αλέκος Μαλαμί­
δης, Νίκος Μπαλτατζής, Όθων Κοντόσταυλος, και αρκετοί άλλοι. Με ορι­
σμένους απ' αυτούς οι κυνηγετικές εξορμήσεις με το «lcarusJ> φθάνουν μέχρι
τη Βόρεια Ήπειρο , όπου αφθονεί ο αγριόχοιρος.
Είναι στην Αλεξάνδρεια. που ο Noel γνωρίζει και ερωτεύεται την Alice
Diab, κόρη της Ελένης Ξύδη και άγνωστου πατέρα. Παλαιά και γνωστή σην
Αθήνα η οικογένεια Ξύδη, συνδέεται μέσω γάμων με τους Δραγούμη, τους
Κριεζή και τους Καζούλη . Η Ελένη είναι ιδιαίτερα καλλιεργημένη: Απαγ-
γε λλ ει απο
' / Σ αι'ξ πηρ
/
μεχρι
/
Γ α λλ ους ποιητες και παι'ζει χαλα πια.νο.
1 1 1 /
<< Ζ ωηρη>J
για την εποχή της, είναι συχνά καλεσμένη στους χορούς των Ανακτόρων στα
τέλη του 19ου αιώνα. Μάλιστα, σατιρική αθηναϊκή εφημερίδα τής είχε αφιε­
ρώσει τους ακόλουθους στίχους: «Όμορφη μελαχροινή/ ελιποθύμησεν εχθές/
απ' την συγκίνησή της/ γιατί ο τρανός ο βασιληάς/ εχόρεψε μαζί της/ κι έγι­
νε το ξύδι μέλι».
Όταν εμφανίζεται η εγκυμοσύνη της, οι αδελφοί της στέλνουν την Ελένη
στην Αλεξάνδρεια, όπου την αναλαμβάνει η οικογένεια Καζούλη . Εκεί θα
γεννήσει την κόρη της, ενώ οι Καζούλη τής βρίσκουν και σύζυγο, πρόθυμο να
δ ωσει ι ι του στο παι δ'ι της. Κ ι ενω
ι στην οικογενεια
ι ψ ι θ υρι'ζεται πως
1
το ονομα

ο πατέρας του παιδιού είναι μέλος της ελληνικής βασιλικής οικογένειας, ένας
Γάλλός κυβερνητικός αξιωματούχος στον Λίβανο, ο Michel Diab, αναλαμ-
'
β ανει, ι ι 'λ ι ι
τυπικα και μονο, τον ρο ο του γεννητορα της κορης της.
Η ι
νεα οικο-

γένεια εγκαθίσταται στην Αλεξάνδρεια.

Προφανώς για να μην επαναληφθούν τα παρατράγουδα της μητέρας της,
η οικογένειες Ξύδη και Καζούλη παντρεύουν την Alice μόλις στα δεκαοχτώ
'
της χρονια, με συνοικεσιο.
, Σ'ζ , , δ
υ υγος της και πατερας του μονα ικου τους παι-
,
διού, του Δημήτρη, ο επιχειρηματίας Αντώνης Ράλλης. Έτσι, μόλις η Αλίκη
γνωρίζει τον Noel στην Αλεξάνδρεια, ο αποτυχημένος γάμος διαλύεται.
 «0 ΑΙ'ΓΛΟΣ lll'OΞENω: ,, 41

Το νεαρό ζευγάρι παντρεύεται στις .30 Αυγούστου του 1928. Από τtς κο-
,
σμικες
')
στη ,ε;ς της
'
εποχης:

Χθες, εις τ-ηv εν Κηφησία έπαυλιν τψ κυρίας Αλεξάνδρας Ξύοη, ετελέσθη­

σαν οι γάμοι της χ. Αλίχηc; Ράλλη μηά του χ. Νόελ Ριζ. Τους νυφικούς στε­
φάνους αντήλλαξε η χ. Έφη Απέργη, ενώ ο κ. Ουίτωλ ήτο ο ιψπέστμαν>J. Η
νύφη , θαύμα ωραιότητας , έφερε τουαλέτταν από λευκό σατέν, με μαχρυτάτην
ι Τ β'' ι ι ι 'λ 'ι s:,r ι
ουραν. ο εΛο συνεχρατειτο γυρω απο το κεφα ι μ ενα φαpuυ ιιμπαντο>J,

κεντημένο με μαργαριτάρια.. Παρευρέθη στενός χύχλος συγγενών χαι φίλων.

Σημειώνουμε μεταξύ άλλω,1, την ερίτιμον κυρίαν Μ. Ν. Δραγούμη , την κ.
Παπαδάκη, την κ. Παύλου Μελά, την χ. Καλλέργη, τον χ. Απέργην , τον κ.
Κ. Δεμερτζήν , τον χ. Μαζαράκην , τον χ. Μιχαήλ Μελάν, τον χ. Φίλιππον
Δραγούμη, τον χ. και την χ. Πετσάλη , τον χ. και την χ. Λεβίδη Ι ... ] Μετά
την τέλεσιν του μυστηρίου οι κεχλημένοι απήλαυσαν το πλουσιότατον χυλι­
χεfον, όπου ο καμπανίτης έρρεεν ακαταπαύστως προσδώσας πολύ κέφι στην
ωραίαν συγχέντρωσιν.

Στα επόμενα χρόνια, η Αλίκη Rees αντψετωπίζει πρόβλημα τεκνοποιίας.

Και όταν επιτέλους έρχεται στον κόσμο η κόρη τους, η Ζωή Ελένη Rees,
δεν θα περάσει πολύς καιρός και το ανάθημα των θρήσκων γονιών της, ένα
μεγάλο ασημένιο καντήλι, θα κοσμήσει την Ιερά Πύλη στην Παναγία Κρε­
μαστή της Ρόδου. Από τότε ο Noel αφοσιώνεται στη δουλειά: του και ακόμα
περισσότερο στην οικογένειά του.
Οι Rees ζουν στην Αλεζάνδρεια και συμμετέχουν στη γλυκιά ζωή του Με­
σοπολέμου. Πάρτι και γλέντια σε κότερα και θαλαμηγούς, ορχήστρες και
καλλιτέχνες που μετακαλούνται από την Ευρώπη και άλλες, που όταν κλεί-
, ι 'ζ 'Υ ι Ω ι ι
νουν τα. κοσμιχα κεντρα συνεχι ουν να πcω.,ουν στα σπιτια.. στοσο ο στενος

φιλικός τους κύκλος παραμένει ελληνικός. Και μόλις αρχίζει το τραγούδι , ο

Noel με την μπάσα φωνή του συνοδεύει στα. ρεφρέν: ((Εις τον αφρό, εις τον
αφρό της θάλασσας/ η αγάπη μου κοιμάται,/ παρακαλώ σας κύμα.τα./ μη μου
τηνε ζυπνάτε/ Γιαλό, γιαλό πηγαίναμε/ κι όλο για. σένα λέγαμε/ γιαλό να πας
γιαλό να 'ρθεις/ τα. λόγια. μου να. θυμηθείς ... J>.
Τα. χα.λοχα.ίρια. τους τα περνούν στη Ρόδο, σε κροuαζιέρεc; στο Αιγαίο, και
στην Κηφισιά , στο θρυλικό ζενοδοχείο ((Cecil». Μέσω της οικογένειας Ξύδη ,
στις γνωριμίες τους έχουν προστεθεί ο Γιώργος Σεφέρης, ο Κωστής Παλαμάς,
ο Σοφοκλής Βενιζέλος και άλλοι. Όσο για τις διασκεδάσεις, αχώριστοι σύ-
δ'υο
/ θα
/
απασχολ' β ι βλ'ιο,
/ 1
ντροφοι, τους σ ' α.υτες εινα.ι προσωπα που ησου'J α.υτο το

η Μιχα.έλα Αβέρωφ και ο Νίκος Καμπάνης.

Στα τέλη Αυγούστου του 1939, ο Noel με την οικογένειά του βρίσκονται
στην Αθήνα, εκείνος για να παραλάβει στον Πειραιά την καινούργια του θα­
λαμηγό , την ατμοκίνητη «Bι·anwen>J. Όμως, το ξέσπασμα του Β ' Παγκο­
σμίου Πολέμου, στις 3 Σεπτεμβρίου , αλλάζει δραματικά: τη ζωή του. Η θα-
42 Π.F:ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ -2.:ΤΛ!ΚΟΣ

λαμ ηγός του επιτάσσεται από το Βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό και οδηγείται
στο Σουέζ, ενώ ο Noel παρουσιάζεται στη Βρετανική Πρεσβεία προκειμένου
να προσφέρει τις υπηρεσίες του. Παράλληλα, έχει ήδη στρατολογηθεί στη
Section D της SIS. 11 'Οταν επιστρέφει στην Αλεξάνδρεια υπηρετεί, ως πο­
λίτης, στο HMS «Nile)), μια υπηρεσία πληροφοριών του βρετανικού Ναυτι­
κού, υπό τον αρχιπλοίαρχο Henry Β. Rawlings. 12 Για όλα αυτά, όμως, αμέ­
σως παρακάτω.

11. Βλ. την α.πό 4. 9. 1939 απάντηση του George Taylor σε σημείωμα. του Hugh
Dalton: ΤΝΑ (PRo) HS 5/508.
12. Τα. γραφεία. της υπη ρεσίας βρίσκονταν στο Ras-el-Tin , στον κόλπο της Αλε-
ξάνδρειας.
 ΚΕΦΛ ΛΑίΟ ΛΕΥΤΕ ΡΟ

Γενεαλογικά 2:
Από τnν SIS στnν SOE

Ο θρύλος της SIS, ως μίας εξαιρετικά: αποτελεσματικής, σατα­

νικής και ιοιαίτερα ανελέητης βρετανικής μυστικής υπηρεσίας,
ε ίχε οιατηρηθεί στα χρόνια του Μεσοπολέμου.

Richard Deacon 1

1. Α History of BΓitίsh SecΓet Servίce, σ. 320. Παρακαλείται θερμά ο αναγνώστης

να δώσει ιδιαίτερη προσοχή σ' αυτό το κεφάλαιο, κλειδί για τα όσα περιγράφονται στα
επόμενα. Ι1 ελληνική βιβλιογραφία δεν έχει μέχρι τώρα ασχοληθεί σοβαρά με τη δαι­
δαλώδη δομή των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου
Πολέμου, κάτι που εμποδίζει την κατανόηση και του ρόλου που, άμεσα ή έμμεσα, έπαι­
ξαν στα ελληνικά πράγματα.
Μ
Ε ΕΤΟΣ ΙΔΡΥΣΕΩΣ ΤΟ 1909, η βρετανική Μυστική ή Ειδική Υπηρεσία.
Πληροφοριών ( S ecret lntelligence Service, SIS) αποτελεί το τμήμα
εξωτερικού του νεοσύστατου τότε Γραφείου Μυστικών Υπηρεσιών ( S ec ι·e t
Service Bureau). 2 Η νέα υπηρεσία. υπάγεται αρχικά στο υπουργείο Πολέμου
(War Office), γι' αυτό και το δεύτερο ακρωνύμιό της ήταν και, για. λόγους
ιστορικούς, παραμένει Μ Ι6. :J Όμως , έναν χρόνο μετά. περιέρχεται στη δικαι­
οδοσία του βρετανικού Ναυαρχείου (Ad miι·alty), με το σκεπτικό ότι το Ναυ­
τικό είναι εκείνο που τη χρειάζεται περ ισσότερο. Το 1916 η ΜΙ6, ακόμη σε
11

εμβρυώδη κατάσταση, αλλάζει όνομα, γίνεται Mll (c) και επιστρέφει στο
υπουργείο Πολέμου, ενώ από το 1917 τίθεται οριστικά υπό τον πλήρη έλεγ­
χο του υπουργείου Εξωτερικών (For eign Office). Πρώτος τηc; αρχηγός το­
ποθετείται ο πλοίαρχος (sir ) 5 Mansfield George Smith-Cumming, ένας άν­
θρωπος που έκανε τους συνομιλητές του ν' ανατριχιάζουν όταν χτυπούσε στο
πάτωμα. το ξύλινο πόδι του. 6 Ο Cumming, γνωστός τότε ως ((Πλοίαρχος

2. Το τμήμα εσωτερικού του S ec1·et S ervice Bureau θα αποτελέσε ι η ΜΙ5, η υπη­

ρεσία αντικατασκοπίας και εσωτερικής ασφαλείας, η οποία αργότερα υπάγεται στο
υπουργείο Εσωτερικών (Home Office).
3. Militaι-y Inte lligen ce 6, δηλαδή 60 Τμήμα Στρατιωτικών Πληροφοριών. Στην
Ελλάδα, η ΜΙ6, συχνά και εσφαλμένα, αναφέρεται ως Μ δεκαέξι.
4. Nigel W est, ΜΙ6, S ecret BΓitislι Intelligen ce Service Operations 1909- 1945,
σ. 6.
5. Η θέση ενός τίτλου ή ενός βαθμού σε παρένθεση υποδηλώνει τη μεταγενέστερη
απονομή του.
6. Το 19 14, το αυτοκίνητο που οδηγεί ο γιος του Cumming, με επιβάτη τον ίδιο, σφη­
νώνεται σ' ένα δέντρο και αναποδογυρίζει. Ο γιος εκτινάσσεται από το αυτοκίνητο και
πέφτει με το κεφάλι στο έδαφος. Όταν ο Cumming ακούι::ι τον τραυματισμένο νέο να
παραπονιέται ότι κρυώνει, προσπαθεί να βγει από το αυτοκίνητο, όμωζ το τσακισμένο πό­
δι του έχει ι::γκλωβιστεί στις λαμαρίνες. Τότε , βγάζει ένα μαχαίρι, το κόβει και σύρι::ται
μέχρι το κορμί του γιου του για να το σκεπάσει με ένα σακάκι. Αργότερα, βρίσκουν και
τους δύο αναίσθητους. Βλ. Compton Macken zie, Greek Memories, σ. 90-91.
46 11F.TP02: ΣΤ. ΜΑ Κ ΡΗΣ-ΣΊΆ ΥΚΟΣ

Spencen>, υπογράφει με το αρχικό γράμμα του επωνύμου του, ((C>>, παράδο­

ση που θα τηρήσουν έκτοτε όλοι οι αρχηγοί της ΜΙ6. Από τότε και μέχρι σή­
μερα, «C» σημαίνει ιω επικεφαλής της SIS)).
Σκοπός της SIS είναι η κατασκοπία σε ξένες χώρες, δηλαδή -κατά τον
πλέον γνωστό ορισμό- η συλλογή πληροφοριών, η ανάλυση και ερ μηνε ία
τους και, τέλος, η διάθεσή τους σε εκείνους που θα τις χρησιμοποιήσουν. 7
Όμως , η ΜΙ6 όχι λίγες φορές παρεμβαίνει και στα εσωτερικά ξένων χωρών.
Έτσι, ενδεικτικά, τον Ιούνιο του
1917 ο διάσημος συγγραφέας και πρά­
κτο ράς της W. Somerse t Maugham είναι εκε ίνος που -μέσω Ιαπωνίας και
ι
Βλ α δ ι β οστοκ- ι ι
μεταφερει α.πο τη
Νι
εα
Ύ ι
ορκη τη
β ι ι ι
ρετανιχη ο ι κονομ ι κη εν ι-

σχυση στον σοσιαλιστή πρωθυπουργό της Ρωσίας Αλέξανδρο Κερένσκι.

Ένας άλλος θρυλικός της πράκτορας , οSidney Reilly [πραγματικό όνομα.:
Sigmund (ιιShlomo))) G e orgevich Rose nblum], με σκοπό να προκαλέσει
την επανάληψη των εχθροπραξιών ανάμεσα στη Ρωσία και τη Γερμανία,
οργανώνει τη δολοφονία του Γερμανού πρέσβυ στη Μόσχα, Wilhelm Graff
νοη Mirbach, στις 6 Ιουλίου του 1918. Ταυτόχρονα, έχει σχεδιαστεί και
8

η δολοφον ία του Λένιν , ο οποίος όμως , ειδοποιημένος , θα διαφύγει. Στις 31

Αυγούστου, μια δεύτερη απόπειρα εις βάρος του, με δράστη τη F anya
Kaplan, τον αφήνει τραυματισμένο από δύο σφαίρες. Σύμφωνα με μετα­
γενέστερους υπολογισμούς, οι δραστηριότητες αυτές της ΜΙ6 και του
Reilly κόστισαv τη ζωή σε 8.000, περίπου, αντιφρονούντες, οι οποίοι εχτε-
'
λ εστηκαν ' δ ιαδ ικασιες
με συνοπτικες
ι ι ι ι δ ι
το αμεσως επομενο χρον ι κο ιαστη-

μα.

Από το 19 21 η κατασκοπία στις διάφορες χώρες ανατίθεται στα λεγόμε­

να ιιΓραφεία Ελέγχου Διαβατηρίων» (Passport Control Offices, PCOs) που
στεγάζονται στις αντίστοιχες πρεσβείες. Επικεφαλής του κάθε ((Γραφείοω>
είναι συνήθως και ο σταθμάρχης της ΜΙ6 , ενώ το προσωπικό του περιλαμ­
βάνει και διερμηνείς, γραμματείς και ταχυδρόμους, ανάλογα με τη σημασία
του . fJ Επιδίωξη του Foreign Office είναι να κρατήσει την κατασκοπία μα­
κριά από τις διπλωματικές αποστολές και τους Στρατιωτικούς Ακόλουθους
- ιινόμιμη» πηγή πληροφοριών. Έτσι, οι προϊστάμενοι των «Γραφείων», ως
/ /
επ ι' το π λ ειστον
' αποστρατοι αξ ιωματ ικοι
' , δ εν εχο υν δλ
ιπ ωματιχη 'δ '
ι ιοτητα

και ασυ λ 'ια, ενω' αποτε λ ουν

' μονιμο
ι ι
πονοκεφα λο για τις πρεσ β ε ιιες οπου
ι υπη-

ρετούν. Σημαντική πηγή εσόδων από τις θεωρήσεις των δια.βα.τηpίων , τα

<<Γραφεία» θα μετατραπούν, ύστερα από λίγα χρόνια, σε κέντρα οικονομι κών

7. F. Η. Hinsley, BΓitish Intelligence ίn the Second World WaΓ, σ . 3.

8. Ο νοη Mirbach είχε διατελέσει πρέσβυς της Γερμανίας στην Ελλάδα , μέχρι την
είσοδό της στον πόλεμο στο πλευρό της Entente.
9. Απdι·e Gerolymatos, Gueπilla WaΓfare & Espionage in GΓeece 1940-19,14,
σ. 84 χ.εξ.
 «() ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟ Ξ ΕΝ ΟΣ » 47

α-τασθαλιών και ένα από αυτά σημαδεύεται από την αυτοκτονία του επικε­
φαλής του. ιο
Στη διάρκεια της θητείας του, ο Cumming υφίσταται ισχυρές πιέσεις από
τους πολιτικούς για τη μείωση των δαπανών των «Γραφείων», κάτι που οδη-
yει στο κ λ'
' εισιμο αρκετων και στη ' λ ειτουργια
' α'λλων '
με μειωμενο προσωπι-

κό: Από τα 28 ιι ΓραφείαJJ που λειτουργούσαν το 1921, το 1923 έχουν καταρ­

γηθεί εκείνα της Μαδρί-της, της Λισαβόνας, της Ζυρίχης και του Λουξεμ­
βούργου, ενώ λειτουργούν με μειωμένο προσωπικό τα ιι ΓραφείαJJ -της Ρώμης
και της Χάγης . Αυτή είναι η κατάσ-ταση της SIS που κληρονομεί ο επόμενος
αρχηγός της, ο ναύαρχος, sir Hugh (ιιQuexJJ) Sinclair. 11
Φανατικός αντικομμουνιστής, ο Sincla ir στρέφει την προσοχή της ΜΙ6 στη
Σ ο β ιετικη''Ενωση. Παρ' ο'λο που η οικονομικη' της κα:τα:σταση
' επι δεινωνεται,
'
για την άντληση πληροφοριών η SIS χρησιμοποιεί καλοπληρωμένους Λευκο-
'
ρωσους εμιγκρε 'δ ες στο
/
Πα ρισι και στην Κωνσταντινουπο λη,
1 /
οι οποιοι εμφα-

νίζονται να διαθέτουν κρυφούς διαύλους επικοινωνίας με αντιφρονούντες στο

εσωτερικό της χώρας. Όμως τα αποτελέσματα είναι πενιχρά: Οι πληροφορίες
1
υπερτονι'ζουν την ισχυ
ι του Κοκκινου
' Σ τρατου,
ι ι ειυησεις
ενω ~' για σημαντ ικα γε-

γονότα, όπως οι αιματηρές εκκαθαρίσεις που πραγματοποιεί ο Στάλιν στο στρά­

τευμα 12 και η αντίδραση των χωρικών στη βίαιη εκβιομηχάνιση -της χώρας,
δεν φθάνουν στο Λονδίνο. Σταδιακά, η ΜΙ6 γίνεται αναξιόπιστη. Από την άλ­
λη πλευρά, θέτοντας τη Σοβιετική Ένωση ως μοναδικό της στόχο αδυνατεί
να παρακολουθήσε ι τη ραγδαία: ανάπτυξη της ναζιστικής Γερμανίας. Αποκο­
ρύφωμα της αβελτηρίας της και αφορμή για την περαιτέρω υποβάθμισή της, η
παράλειψή της να ενημερώσει έγκαιρα τη βρετανική κυβέρνηση και τους άλ­
λους ι<πε:λάτες>ι της για την κατάληψη της Ρηνανίας (Rheinland) από τα γερ-

ιο. Επρόκειτο για τον ταγματάρχη Hugh Reginald Dalton , προϊστάμενο του ιιΓρα­
φείουι> στη Χάγη, ο οποίος αυτοκτόνησε τον Σεπτέμβριο του 1936. Οι έρευνες που ακο­
λούθησαν κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι είχε καταχραστεί έσοδα από τις θεωρήσεις
των διαβατηρίων. Το πρώτο σκάνδαλο είχε ξεσπάσει στη Λευκωσία, το 1929. Ακολού­
θησαν η Βιέννη, η Αθήνα και η Πράγα. Άλλ.α. ιιΓραcρε:ία», όπως εκείνα της Χάγης, της
Ρώμης και της Πράγας, αδυνατούσαν να ισοσκελίσουν τους ισολογισμούς τους. Βλ.
West, ό.π., σ. 42-44 .
11 . 1873- 1939. Ο Sinclair κατετάγη στο βρετανικό Ναυτικό το 1886 και στη διάρ­
κεια. του Α' Παγκοσμίου Πολέμου εντάχθηκε: στον πανίσχυρο Τομέα Ναυτικών Πλη­
ροφοριών (NID) '!Ου Ναυαρχείου, επικεφαλής του οποίου τοποθετήθηκε: το 19 J 9. Βλ.
www.spartacus.schoolnet.co.uk. και We st, ό. π., σ. 37 χ. εξ.
12. Το καλοκαίρι του 1937, ο Στάλιν προχώρησε σε ευρύτατες εκκαθαρίσε ις στο σο­
βιετικό στράτευμα. Τα πρώτα θύματά του υπήρξαν ο στρατάρχηι; M ikhail Tucha-
chewski και άλλοι επτά στρατηγοί , που εκτελέστηκαν τον Ιούνιο 'tης χρονιά.ι; εκείνης
με την κατηγορία της προδοσίας. Ακολούθησαν περισσότεροι από 35.000 αξιωματικοί,
ανάμεσά τους το 90% των Σοβιετικών στρατηγών .

ι.
·' ; ';

..
48 ΠΕΤΙ'ΟΣ ΣΤ. ~·fΑΚΡΗΣ-2.:ΤΛϊΚΟΣ

μανικά στρατεύματα, τον Μάρτιο του 1936, και για την κατάληψη της Αιθιο­
πίας από τον Μουσολίνι , τον Μάιο της ίδιας χρονιάς. ι :Ι
Στις ημέρες του Sinclair, η SIS προχωρεί σε σημαντικές διαρθρωτικές
α.λλαyές και επεκτάσεις ενώ , επίσης, καθιερώνει κωδικούς για τους επ ικε­
φαλής των σταθμών της προκειμένου να επικοινωνεί μαζί τους. Στις παρα-
'
μονες και στη δ ιαρχεια
' του Β' Π αγκοσμιου
' Π ο λ'εμου, το προσωπιχο των χε- '
,
ντριχων γραφειων της στο
' Λ \::'' 'ζ \::'ς,Ι ' '
ονοινο υιαμοιρα εται σε uεκα τομεις ο ι οποιο ι

διακρίνονται με το αντίστοιχο γράμμα του λατινικού αλφαβήτου. Οι πέντε

πρώτοι που ενδιαφέρουν εδώ είναι οι εξής: 1. Πολιτικές υποθέσεις ΙΙ. Στρα­
τός ΠΙ. Ναυαρχείο· IV. Αεροπορία και V. Αντικατασκοπία. Οι επικεφαλής
τους διακρίνονται με το γράμμα του αντίστοιχου τομέα με την προσθήκη σ'
'
αυτο ενος πεζου
Ι ' a, και ο ι βοηθ οι' τους με την προσθ'
ηκη ενος ' b . 'Ε τσι, ο επι -
κεφαλής, λόγου χάρη, του ναυτικού τομέα πλοίαρχος <ιBurny)) Russe ll είναι
γνωστός ως IIIa, ο βοηθός του ως Πlb , χ.ο.χ. Σκοπός των τομέων είναι να
διοχετεύουν στις αντίστοιχες υπηρεσίες τις εισερχόμενες πληροφορίες που τις
αφορούν.
Για κάθε σταθμό καθιερώνεται ένας πενταψήφιος κωδικός αριθμός. Τα δύο
πρωτα' ψ ηφια ' '
αντιπροσωπευουν τον αρι θ μο1 του χρατους
' οπου
' αυτος
' ε δ ρευει.
1

Η Ελλάδα είναι ο αριθμός 4 1, η Τουρκία ο 18, η Γαλλία ο 27, η Μεγά.λη Βρε­

τανία ο 22 κ.ο.κ. 14 Το τρίτο ψηφίο αντιπροσωπεύει τον επικεφαλής του σταθ­
μού ή τον υφιστάμενό του. Έτσι, ο Αξιωματικός Ελέγχου Διαβατηρίων (PCO)
στην Ελλάδα φέρει τον κωδικό αριθμό 411 00. Ειδική πρόβλεψη υπάρχει και
για τους πραχτορες:
, Σ , ,
την περιπτωση τους, ο τριτος αρι
, θ , 2' λ' ξ
μος υη ωνει τον α ιω-

ματικό της SIS που τους επιστράτευσε, ενώ οι δύο τελευταίοι τον αύξοντα
αριθμό του επιστρατευμένου πράκτορα. Για παράδειγμα, ο τρίτος πράκτορας
που επιστρατευεται απο τον επικεφα λ'
' ης του στα θ μου στην
' ' Τ ουρχια,
' αποκτα '
τον κωδικό αριθμό 18103.

Ο βρετανικός στρατηγικός σχεδιασμός στη δεκαετία του '30, βασισμένος σε

εσφαλμένες πληροφορίες και εκτιμήσεις αλλά και σε υπεραισιόδοξες βλέψεις,
περιορίζει τη βρετανική συμμετοχή σ' έναν ενδεχόμενο πόλεμο με -τη Γερ-
μανια
' μονο σ-τον αερα
'
1
και στη θ'λ
α ασσα. ο ι ' '
τραυμα-τικες εμπειριες απο τον '
Μεγάλο Πόλεμο, όπου εκατοντάδες χιλιάδες νέοι χάθηκαν σ-τα χαρακώματα
θ'εσεις 'λη ψ η θ'εσεων θ ρου,
1
'
και σε αχαρπες επι για την χατα αμυντιχων του εχ
1

συγχρόνως και η αντίληψη ότι η ήττα της Γερμανίας, το 1918, οφειλόταν

13. West, ό.π., σ. 57.

14. Διαφορετικά: 4 1-land, 18-land, 27-land, 22-land χ.ο.χ. Βλ Τ~Λ (PRO) HS
8/ 1014, όπου ο πίνακας με τους κωδικούς αριθμούς όλων των χωρών.
 «0 ΑrrΛΟΣ ΠΡΟΞΙ::ΝΟΣ » -19

στην οικονομική της κατάρρευση -συνέπεια του αποκλεισμού της α.πό το

β ρε-τανικο' Ν ' οπως,
. αυ-τικο-, ' '
επισης, κα.ι στην '
κα-τα.ρρα.κωση -του ηθ ικου -του '
στρα.τεύματός της, δημιουργούν την εντύπωση ότι η επιτυχία μπορεί να επα-
ληφ θ ειι χωρις
να.
ι ι ι ι
την ευρε ια χρηση χερσα ιων
δ ι
υνα.μεων.
Τ
ο
β'
αρος,
λ ι ι
οιπον, πε-

φτει στον ψυχολογικό και, κυρίως, στον λεγόμενο οικονομικό πόλεμο: Η 15

ι β ι ι ι , λ ι
καταστροφη των ιομηχανικων εyχαταστασεων και των πηγων πρωτων υ ων

του εχθρού στην ίδια του τη χώρα και στο εξωτερικό, σε συνουα.σμό με τον ναυ­
τικό αποκλεισμό , πρόκειται να έχουν ως αποτέλεσμα τον λιμό που θα οδη­
γήσει σε λαϊκή εξέγερση και ανατροπή του ναζιστικού καθεστώτος. Ο ψυχο­
λογικός πόλεμος, δηλαδή η προπαγάνδα, και ένα ισχυρό εσωτερικό μέτωπο
αντιφρονούντων θα συμβάλουν και αυτά στη σύντομη λήξη του πολέμου. Σύμ­
φωνα με τφ ίδια αντίληψη, που αδυνατεί να προβλέψει την αυστηρότητα και
τη σκληρότητα. της κατοχής στις χώρες τις οποίες κατακτούν οι Γερμανοί, η
ι ι δ ι Ο ι θ ι ξ
πεινα. , η ταπε ινωση και τα ι α.νικα τη ς η μοκρατιας και τη ς ε νικης ανε α.ρ-

τησίας θα προκαλέσουν την εξέγερση των λαών των κατεχόμενων χωρών.

Τον Σεπτέμβριο του 1939, ο πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας Neville
Cha mbe1·la in δηλώνει:

Έχω την αίσθηση ότι α.υτός [ο πόλεμος] δεν θα διαρκέσει πολύ. Η επιθυ μία.
για. την α.ποφυyή του είνα.ι τόσο δια.δεδομένη κα.ι τόσο βαθιά ριζωμένη, που
σίγουρα θα εκδηλωθεί με κά:7tοιο τρόπο. Φυσικά, το πρόβλημα είναι ο ίδιος ο
Χίτλερ. Μέχρις ότου εκείνος εκλείψει χα.ι το σύστημά του κα.τα.ρρεύσει, δεν
μπορε ί να υπάρξει ειρήνη. Όμως, αυτό στο οποίο ελπίζω είναι, όχι μια. στρα.-
ι
/
, νικη
τιωτικη - πο λ'
υ αμφι β'λλ
α ι
ω αν χα.τι ι
τετοιο ι αι εφικτο-
ειν ι α. λλ α
' η καταρ-

pευση του εσωτερικού μετώπου της Γερμανίας. Γι' αυτό ε ίναι αναγκαίο να
1
[
1 1
δ ι ι 1fi
πειστουν οι ερμανοι οτι εν μπορουν να νιχησουν.

Με δεδομένο ότι ο Chambe rlain έχει αποκλείσει τους αεροπορικούς βομ­

βαρδισμούς της Γερμανίας, το ζητού μενο τώρα είναι ποιος θα αναλάβει τον
((οικονομικό πόλεμο» στην πράξη. Το AnschlufS, η ένωση της Αυστρίας με τη
Γερμανία, στις 12/13 Μαρτίου του 1938, επισπεύδει τις εξελίξεις: Στα τέλη
του ίδιου μήνα ο Sinclaiι· ((δανείζεταιιι από το War Office έναν έμπειρο και
ικανό αξιωματικό, τον (συνταγματάρχη ) του Μηχανικού Lawrence D. Grand,
χα.ι του ζητά να δημιουργήσει έναν καινούργιο τομέα στις βρετανικές μυστι-

] 5. Βλ. ΤΝΑ (PRO) CΛΒ 66/11/12: <ιWaι· Cabinet. Future Strategy. Λpprec iati on
by The Chief's or Staff Comιnittee» (4 .9.1 940), σ. 5, α.ρ. 16: «Η εξα.σθένισ·η της Γερ-
1· μανία.ς, μέσω τη ς δια.ρχώς αυξανόμενης οικονομική ς πίεσης , πρέπει να. αποτελέσει το
θεμέλιο της στρατηγικής μαςιι.
16. Oavid Starfoι·d, BΓilain and European R esistance 1940-1 945, σ. 10 χ.εξ., χαι
~::_-:· ο ίδιος, ιιΤhe Dctonator Conccpt: Bι·itish Stratcgy, SOE and Europe an R esistance
t.~. After thc F a ll οΓ F ι·anceι>, Journal of Contemporary Histol'y (1975), τόμ . 10, σ. 185.

ί
50 ΠΕΤΓ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'ΗΣ-ΣΤΑΙΚΟΣ

κές υπηρεσίες, αυτόν που τελικά θα λάβει την ονομασία Τομέας D (Section
D ) 17 της SIS. Καθήκον του Grand είναι να ερευνήσει τις δυνατότητες μυ­
στικών επιθετικώv εvεργειών σε καιρό πολέμου και να καταστρώσει τα αντί­
στοιχα σχέδια, που θα περιλαμβάνουν δολιοφθορές, ανορθόδοξο πόλεμο, την
πρόκληση πληθωρισμού, εργατικών αναταραχών και οτιδήποτε ά.λλο μπορεί
να εξασθενίσει τον εχθρό. Θα πρέπει, επίσης, να ερευνήσει, σε ποιους θα ανα­
τεθούv τα παραπάνω. Ο ίδιος ο Grand στην πρώτη του αναφορά., με ημε ρο­
μηνία 31.5.1938, θεωρεί ως μεθόδους εργασίας στο εσωτερικό της Γερμα-
,
νιας: α.
Τ ι ' ' ιοι- οι- λ <ι- '
η χρησιμοποιηση οργανωσεων που υφιστανται ηοη, οη αοη των

κομμουνιστών· β. Τη χρησιμοποίηση μεμονωμένων εργατών για ιδιαίτερα

επικίνδυνες επιχειρήσεις δολιοφθοράς, και γ. Την <<ηθική δολιοφθορά.», όπως
την αποκαλεί, δηλαδή τους «ψιθύρους» κλπ., με πιθανούς οργανωτές της τους
Εβραίους. 18
Την ίδια περίπου εποχή, ε:πικεφαλήc; ενός μικρού τομέα ερευνών του War
Office, με: την ονομασία GS"', τοποθετείται ένας άλλος αξιωματικός του Μη­
χανικού, ο αντισυντ-αγματάρχης J ohn F. C. Holland. Η αποστολή του χα-
'ζ ι Π ι οι- ι ι 'C
ρα.κτηρι εται κατεπειγουσα: ρεπει να οιερευνησει την αναπτυι,η και εφαρ-

μογή μεθόδων και μέσων ανορθόδοξου πολέμου και αντάρτικου, βασισμένος

στις εμπειρίες από 'tον πόλεμο των Μπόερς, τον Λόρενς της Αραβίας, τις Ιν­
δίες, το αντάρτικο στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, τις ταραχές στην Ιρλανδία
στα χρόνια 1919-1920 και τον IRA, ακόμα και από το αντάρτικο των Κινέ­
ζων κατά των Γιαπωνέζων, που ορα ήδη από το 1937. Η τελική ονομασία
της υπηρεσίας του θα είναι MI(R). 19 Στο διάστημα που ακολουθεί, η Ml(R)
λαμ β ανει
Ι αποστο λ ες
' που μπορουν να εκτε λ εστουν απο ενστο λ ες μοναοες,
Ι 'ι'
1 1 1 1
α.να

ενώ οι αποστολές της Section D είναι μυστικές και απόρρητες.

Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος ξεσπάει στις 3 Σεπτεμβρίου του 1939 και λίγο
αργότερα ο Hugh Sinclair αντικαθίσταται από τον υποστράτηγο (sir) Stewart
G. Menzies. 20 Την εποχή εκείνη η SIS κάθε: άλλο παρά έτοιμη είναι για έναν
δεύτερο πόλεμο της Μεγάλης ΒpΕτανίας με τη Γερμανία. 21 Με εξαίρεση τις

17. Κατά την επικρατέστερη εχδοχή, από τη λέξη destruction (=καταστροφή).

18. Wil!iam Mackenzie, The Secret History of SOE, σ. 4, και Μ. R. D. F oot, SOE,
The Special Operations Executίve 1940- 1946, σ. 11.
19. Military Intc!ligence (Rcsearch), δηλαδή Στρατιωτική Υπηρεσία Πληροφο­
ριών (Τμήμα Ερευνών). Mackenzie, ό.π., σ. 7 χ.εξ.· Foot, ό.π., σ. 12 χ.εξ.
20. 1890- 1968. Απόφοιτος του Eton και με ανδραγαθίες στοv Μεγάλο Πόλεμο, ο
Menzics παντρε6εται, σε δε6τερο γά:μο, μία από τις κόρες του βαθ6πλουτου Rupert
Beckett, προέδρου της «Westminster Bankn και ιδιοκτήτη της εφημερίδας Yorkshire
Post, γεγονός που του εξασφαλίζει την πρόσβαση και στα ανάκτορα του Μπάκιγχαμ.
Επί δώδεκα μήνες πριν αναλάβει τη θέση του ιιC>>, ήταν ο υπαρχηγός της SIS. Απο­
σ6ρθηκε το ] 951 .
2 1. David Stafford, Churchill and Secret SeΓvice, σ. 153.
 «0 ΑΓΓΛ ΟΣ ll! Ό Ξ ΕΙ\ΟΣ,, 51

ουδέτερες χώρες και ιδίως τα Βαλκάνια, όπου έχει εγκαταστήσει ένα ευρύτα­
το δίκτυο πρακτόρων, αρκετοί σταθμοί της έχουν καταργηθεί λόγω του
Anschlufs και της γερμανικής επέκτασης ή εξουδετερωθεί από την Λbwehr,
τη γερμανική υπηρεσία κατασκοπίας και αντικατασκοπίας. :η Οικονομική στε-
, '
νοτητα και ενα αποτυχημενο συστημα ' ' '
<< Γ ραφε 'ιων Ελ'εγχου Δ ια β ατηριωνι>, το

οποίο παρέχει ελάχιστη κάλυψη στους πράχτορές -της ενώ εκτρέφει τη οωpο-

22. Ο όρος Ab\vehΓ (=Αντικατασκοπία) είναι παραπλανητ~κός και οc,πίλεται στην

υποχρέωση που επέβαλε η En ιente στηv ηττημένη, μετά τον Α ' Παγκόσμιο Πόλεμο,
Γc:ρμαvία, να δ'ατηρεί υπηρεσίες πληροφοριώv μόνον για αμυντικούς λόγους. Η Abwehr
ιδρύεται το 1921 , αλλά μέχρι το 1938 παραμένει μια σχετικά ασήμαντη, ολιγοπρόσω­
πη υπη ρεσία. Η αναδιάρθρωσή της γίνεται τον Φεβρουάριο του 1938, όταν ο Αδόλφος
Χίτλερ καταργεί το υπουργείο Πολέμου και ιδρύει το Oberkommando der- WehΓmacht
(OKW, Ανώτατη Δr.οίκηση των Γερμανικών Ενόπλων Δυνάμεων), που περιλαμβά νει
τις Ανώτατες Διοικήσεις των τριών 'Οπλων (OKll, Στρατού· ΟΚΜ, Πολεμικού Ναυτι­
κού, και OKL, Πολεμικής Αεροπορίας). Τότε θα λάβει και την ορι.στική τη ς ονομασία,
Amt Λusland/Λbwehr im Oberkonιmando deι· Wehrmacht. Η ιστορία της ΛbwehΓ
είναι ταυτισμένη με εκείνη του ναυάρχου Wilhelm Ca naΓis, του από το 1935 αρχηγού
της. Γεννημένος το 188ϊ στο Aplcrbeck, κοντά στο Ντόρτμουντ, ο Canaris κολακεύ­
εται να πιστεύει πως είναι απόγονος του Έλληνα αγωνιστή του 1821 Κων σταντίνου
Κανάρη, κάτι που δεν επιβεβαtώνεται. Στα χρόνια 1913-1935 υπηρετεί , ως αξιωματι­
κός του γερμανικού Πολεμικού Ναυτικού, σε: διάcρορα πλοία και θέσεις, από τα νησιά
Φόκλαντ μέχρι την Ισπανία και τη Βόρεια Θάλασσα. Ζει από κοντά την κομμουνιστι-
' ξ'εγερση
κη ε των π ληρω ματων
' στη ναυτικη 'β'
αση -του Κ ιε'λ ου και, λ'ογω αντικομ μουνι-

σμού, προσχωρεί νωρίς στο Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα ( 'SDA Τ'). Όμως, ήδη από το
1937 αρχίζει να. διαφωνεί με τον Χίτλερ , όταν εκείνος αποφασίζει να συνδράμει τον Ιω-
'
σηφ Σ τα'λ ιν ' ' ' '
στις εκκα θαρισεις του σο β ιετικου στρα.του , απαγορευοντας την ενημερωση '
των Γερμανών αξιωματικών για τα τεκταινόμενα, ώστε να μην ε ιδοποιήσουν σχετικά
τους Σοβιετικούς συναδέλφους τους, και καταστρέφοντας φακέλους της AbwehΓ που
είχαν σχέση με τη γερμανο-σοβιετική συνεργασία. Λίγο πριν από τον Β' Παγκόσμιο
Πόλεμο, ο Ca naι·is γίνεται , κρυφά, πολέμιος του Χίτλερ , πιστεύοντας ότι εκείνος οδη­
γεί την πατρίδα του σε ολοκληρωτική καταστροφή . Έτσι, προκειμένου να αποτρέψει τον
επικείμενο πόλεμο, έρχεται σε επαφή με ανώτατους Βρετανούς αξιωματούχους, χωρίς
όμως αποτέλεσμα, διότι η Μεγάλη Βρετανία την εποχή εκείνη προτιμά μια ει.ρηνική
συνύπαρξη με τον Χίτλερ και τη συνεργασία μαζί του κατά της Σοβιετικής 'Ηνωσης, πα­
ρά την ανατροπή του . Παρ' όλη την επιτυχία της Abwehr στη Φιλανδία και τη συμβολή
στη γερμανική απόβαση στη Νορβηγία, τα επιτεύγματά της είναι περιορισμένα για
διάφορους λόγους. Έναν από τους κυριότερους αποτελεί ο ίδιος ο Cana1·is, που συμμε­
τέχει σε σχέδια απαγωγής ή δολοφονίας του Χίτλερ, καλύπτει πράκτορές του που δί­
νουν μυστικά, όπως και ο ίδιος, πληροφορίες στους Συμμάχους. Διατηρεί επαφή με τους
Βρετανούς ενώ παράλληλα διοχετεύει ψευδείς πληροφορίες στον Χίτλερ, όπως, λόγου
χάρη, σχετικά με την αμυντική ικανότητα της Μεγάλη ς Βρετανίας . Είναι, εξάλλου,
εκείνος που πείθει τον δικτάτορα της Ισπανίας, στρατηγό Fran cisco Fι·anco, να μην επι­
τρέψει τη διέλευση από την Ισπαν ία γερμανικών στρατευμάτων γ ια να καταλάβουν
το Γιβραλτάρ. Ένας άλλος λόγος είναι η υπονόμευση της Λbwehr από τα SS και τη μυ-
52 ΠΕΤ.1-'ΟΣ ΣΤ. Μ ΑΚΡΙΙΣ-ΣΤΑ'iΚΟΣ

δοκία τους και τα οικονομικά σκάνδαλα, αναγκάζουν συχνά την ΜΙ6 να προ­
σφεύγει για βοήθεια στις γαλλικές μυστικές υπηρεσίες. 2 ;~ Με εξαίρεση την
Κωνσταντινούπολη, δεν υπάρχει σταθμός της στη Μέση Ανατολή ' και την
21

Ανατολική Μεσόγειο. Από την άλλη πλευρά, πολλά στελέχη της SIS βλέ­
πουν με συμπάθεια τη ναζιστική Γερμανία. Παράδειγμα, ο IVa, πτέραρχος
Frederick Winterbotham, ο οποίος, συμπλέοντας με τις απόψεις μεγάλης με-
ρι'δ ας του β ρετανικου
' κατεστημενου,
' 'ζει οτι
υποστηρι ' η Μεγα'λη Β ρετανια
' και
η Γερμανία πρέπει να ενωθούν κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Τον Μάρτιο του
1939, ο ίδιος ο Sinclair, όταν του προσκομίζουν αποδείξεις για τα πολεμικά
σχέδια της Γερμανίας κατά της Μεγάλης Βρετανίας , τις απορρίπτει με το
σχο'λιο: << Π ροκειται
' για ανησυχητικες φημες που τις κυκ λοφορουν
' ' ' Εβ '
• ραιοι και

Μπολσεβίκοι». 25
Παρ' όλα αυτά, η ΜΙ6 σημειώνει και επιτυχίες: Στις 11 Μαρ­
τίου του 1939 ειδοποιεί ότι οι Γερμανοί θα εισβάλουν στην Τσεχοσλοβακία στις
14 του μηνός . Ωστόσο, οι πληροφορίες της χαρακτηρίζονται ως ((ανατριχια­
στικά παραμύθια» ή αντιμετωπίζονται με δυσπιστία. 26

Ήδη από τη δεκαετία του '20, η ΜΙ5 έχει δημιουργήσει ένα δίκτυο πρακτό­
ρων της στο εξωτερικό, που φέρουν τον τίτλο του Αξιωματικού Αμυντικής
Ασφαλείας (Defense Security Officer, DSO). Το σύστημα παρουσιάζει με­
ρική επιτυχία. και γι' αυτό, ειδικά στη Μέση Ανατολή, τον Ιούνιο του 1939 δη­
μιουργείται μία. ιδιαίτερη στρατιωτική υπηρεσία. με την ονομασία Κέντρο

στιχή τους υπηρεσία, τη Sicheι·heitsdienst (SD), με επικεφαλής τον διαβόητο Reinhard

Heydrich, παλιό προστατευόμενο και, αργότερα, αντίπαλο του
Canaris. Ύστερα από
το σκάνδαλο Vermehren, ο Canaris καθαιρείται, ενώ δύο ημέρες μετά την αποτυχη­
μένη απόπειρα δολοφονίας του Χίτλερ (20. 7.1944) συλλαμβάνεται από τα SS. Έπει­
τα από την καθαίρεσή του, η Λbwehr απορροφάται από την RSHA (Reichssicherhei-
tshauptamt, Κεντρική Κρατική Υπηρεσία Ασφαλείας), υπό τον Hein1·ich Himmler, με
αποτέλεσμα ο γερμανικός στρατός να στερηθεί από τις μυστικές του υπηρεσίες. Το τέ­
λος του Canaris είναι τραγικό. Απαγχονίζεται δύο φορές -την πρώτη ((για να πάρει μια
γεύση θανάτοωJ- στις 9 Απριλίου του 1945, στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως του
Flossenbtirg στη βόρεια Βαυαρία. Πηγές: Richard Basset, Hίtler's Spy Chief: The
Wilhelm Canaι·is Mystery· Stephen Pope χαι Elizabeth-Λnne Wheal, Dictionary of
the S econd World War, χ.ά.
23. Hinsley, ό.π., σ. 10· W est, ό.π., σ. 79 χ.εξ.
24. Ο εσφαλμένος χαι παραπλανητικός όρος <<Μέση Ανατολή», αντί του ορθού ιιΕγ­
γύς Ανατολή», χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από το επιτελείο το\J στρατηγού
Wavell στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου χαι έκτοτε χαθιερώθηχε.
25. ιι[ .. .J alarmist rumors put fonνa1·d by Jews and Bolsh eviks>>. Πηγή:
www.spartacus.schoolnet.co. uk.
26. David Dilks (ed.), The Diarίes of Sίr Alexander Cadogan 1938-1915, σ. 155-156.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞF.Νω; » 53

Πληροφορ ιών Μέσης Ανατολής (M iddle East lntelligence Center, MEIC) με

αρχικά συγκεχυμένες αρμοδιότητες . 2 ί Από τον Αύγουστο του 1940, εκτός
από τη Μέση Ανατολή το MEIC συγκεντρώνει πολιτικές πληροφορίες και
από τις βαλκανικές πρωτεύουσες αλλά και τη Μόσχα. Τον Μάρτιο του 1943,
το MEIC αντικαθίσταται από μια νέα υπηρεσία, το Κέντρο Πολιτικών Πλη­
ροφοριών (Political lntelligence Center, PIC). Είναι η εποχή που η Μέση
Ανατολή δεν αποτελεί πλέον κέντρο επιχειρήσεων , ενώ το ενδιαφέρον επι­
κεντρώνεται τώρα στις πληροφορίες πολιτικού χαρακτήρα.
Από τον Δεκέμβριο του 1939, αυτόνομα μεν αλλά και σε συνεργασία με το
MEIC δραστηριοποιείται μια άλλη υπηρεσία., η Υπηρεσία Πληροφοριών Ασφα­
λείας Μέσης Ανατολής (Security lntelligence Middle East, SIME), με επι­
κεφαλής 'ίον συνταγματάρχη Raymund Maunsell. Η SIME είναι υπεύθυνη
απέναντι στα. τρία Σώματα για. την αντικατασκοπία, τα. αντισαμποτά:ζ, τον έλεγ­
χο και την έγκριση των διαβατηρίων και των ταξιδιωτικών εγγράφων σε ολό­
κληρη τη Μέση Ανατολή. Λίγο αργότερα, με εντολή του Menzies ο αναπλη­
ρωτής αρχηγός του επιτελείου του, πλοίαρχος Cuthbert («Cuι·lyJ>) Bowlby, ορ­
γανώνει στο Κάιρο τον πρώτο σταθμό της SIS με την παραπλανητική ονομασία
Inter-Services Liaison Department, ISLD. Αναπληρωτής του ορίζεται ο πλω­
τάρχης Bίll Bremner, ενώ ο Στρατός Ξηράς εκπροσωπείται από τον συνταγ­
ματάρχη J ohn Teague και η Αεροπορία. από τον αντιπτέραρχο Teddy Smith-
Rose. Ως επικεφαλής του ελληνικού τμήματος τοποθετείται ο συνταγματάρ­
χης Edward Dillon. Στο επιτελείο της ISLD θα υπηρετήσουν, επίσης, οι J ohn
Bruce Lockhart και Archie Gibson. Στο επόμενο διάστημα, η ISLD και η
SIME συνεργάζονται στενά και στεγάζονται σε δύο ορόφους του κτηρια.κού συ­
γκροτήματος του Βρετανικού Γενικού Στρατηγείου στο Κάιρο, στον αριθμό 9
της Sharia el Bi1·gas, γνωστού και ως «Grey Pillars>> (Φαιοί Κίονες).
Στις 10 Μαίου -του 1940 ο (siι·) Ουίνστον Τσώρτσιλ, μέχρι τότε Πρώτος
Λόρδος του Ναυαρχείου , γίνεται πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας και
σχηματίζει κυβέρνηση συνασπισμού. Την ίδια ημέρα η Γερμανία εισβάλλει
στο Βέλγιο, στο Λουξεμβούργο, στην Ολλανδία, ενώ επιτίθεται και σ-τη Γαλ­
λία. Στις 26 Μα:ίου αρχίζει η εκκένωση των συμμαχικών στρα-τευμά:των από
το λιμάνι -της Δουνκέρκης και στις 14 Ιουνίου ο ι Γερμανοί μπαίνουν στο Πα­
ρίσι. Από τότε αρχίζει η περίοδος της βρετανικής ιψοναχικότητας>ι, αν και
όπως εύστοχα παρατηρεί ο Μ. R. D. Foot 28 μιλώντας για τον ελληνοϊταλι­
κό πόλεμο: «[ ... ]προς γενική έκπληξη, οι Έλληνες κράτησαν τις θέσεις τους
'θ ησαν τον εχθ ρο, κατι που
και απω ' ' λησμοναται
' πο λ' ' απο' τους Β ρετα-
υ συχνα

νούς ρήτορες, όταν κάνουν λόγο για τη μοναχική θέση της Αγγλίας α.πένα-

27. Βλ. Η. Ο. Dovey, ιιΤhe Middl e East Intelligencc Center)), Intellίgence and
National S ecurity, τόμ. 4, τχ. 4, σ. 800 χ.εξ.
28. SOE, σ. 233.
54 ΠΙΠ/'ΩΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ -ΣΤΑίΚΟΣ

ν-tt σ-τον Άξονα.η. Όμως, τώpα οι αποφάσεις λαμβάνονται με γρήγορους ρυθ­

μούς και σύντομα αποφασίζεται η δημιουργία: μιας νέας παραστρατιωτικής
υπηρεσίας , η οποία θα προκύψει από τη συνένωση της Section D, της MJ(R)
και του «Electra House», όπως αποκαλείται η βρετανική υπηρεσία <ιμαύρης»
' s:- 'Υ ι ι ι '>:' β λ ι ι
προπαγανuας. στερα απο εντονες παρασκηνιακες uια ου ευσεις , κυριως για

τον πολιτικό έλεγχο της νέας υπηρεσίας, και με πολλές υποχωρήσεις του
Τσώρτσιλ απέναντι στους Εργατικούς , αποφασίζεται η υπαγωγή της SOE
(Special Operations Executive, Υπηρεσία Ειδικών Επιχειρήσεων) -αυτό εί­
ναι το όνομα της νέας υπηρεσίας- στο νεοσύστατο (3.9.1939) υπουργείο Οι­
κονομικού Πολέμου (Minist1·y of Economic Warfare, MEW), επικεφαλής
του οποίου τοποθετείται -παρά τη θέληση του Τσώρτσιλ, στον οποίο προ­
καλεί αποστροφή- ο σοσιαλιστής καθηγητής στο London School of Econo-
mics και βουλευτής του Εργατικού Κόμματος (λόρδος) Hugh Dalton. 29 Το κα­
ταστατικό της SOE συντάσσεται, κατά τραγική σύμπτωση, από τον Cham-
be1·lain, τελευταία του προσφορά, όχι πλέον στην Ειρήνη αλλά στον Πόλεμο.
Με απόλυτη μυστικότητα, η SOE ιδρύεται, τυπικά , αργά το βράδυ στις 16
Ιουλίου του 1940, και φαίνεται πως τότε ο Τσώρτσιλ απευθύνει στον Dalton
την περίφημη φράση που του αποδίδεται: «Se t Europe ablaze !)) (Βάλτε φω­
τιά στην Ευρώπη!). :Jο Μονά.χα ο Menzi es αργεί να πληροφορηθεί τι ακριβώς
συμβαίνει . Κανείς δεν τον έχει ενημερώσει και μόλις τον Σεπτέμβριο ανα­
καλύπτει πως του έχουν αφαιρέσει από την SIS ολόκληρη τη Section D. 31 Το
ι ι
γεγονος αυτο και οιαφορα α
'>:' ι ι λλ ζ'
α, μα ι και η
Ο ι
ιαφορα νοοτροπ ιας, με
' θ '~
οοων ερ-

γασίας και πολιτικών στόχων ανάμεσα στις δύο υπηρεσίες, θα καταστήσουν

εφεξής τις σχέσεις τους συχνά τεταμένες έως και εχθρικές. Η πλήρης εξο­
μάλυνσή τους θα επέλθει μόνον στα τέλη του 1944.
Σκοπός της SOE είναι οι αποσταθεροποιητικές δραστηριότητες και οι δο-
λ ιοφθορες
ι
εις
β ' θ ι
αρος του εχ ρου.
'Q πως , ι ι ι
προκυπτει απο το κειμενο ενος μετα-

γενέστερου (1942) μνημονίου που ορίζει τις σχέσεις της με το Foreign Of-
fice,32 η SOE οφείλει: α. Να ενισχύσει την ανυπακοή και, αν είναι δυνατόν ,
την εξέγερση, σε όλες τις εχθρικές χώρες και σ' εκείνες που κατέχονται από
τον εχθρό· β. Να παρεμποδίζει την πολεμική προσπάθεια του εχθρού στις πε­
ριοχές αυτές, μέσω δολιοφθορών και ανταρτοπολέμου· γ. Να χτυπήσει τα συμ-

29. Βλ. David Stafford, Churchill and Secret SeΓvice, σ. 186-187, χαι ο ίδιος, <<The
D e tonatoι-Concept ... ιι , ό.π., σ. 185.
30. Τα χεντριχά γραφεία τηι; SOE στο Λονδίνο στεγάστηκαν αρχικά: στο ξενοδο­
χείο ιιSt. Ermin's>ι, στην οδό Caxton, και στη συνέχεια στον αριθμό 64 της Bakcr
Street, όπου και η υποτιθέμενη κατοικία του Sherlock Holmcs. Από τότε, η Bake1·
Stι·eet ταυτίστηκε με την SOE.
31. Foot, ό.π., σ. 21.
32. W. Mackcnzie, ό.π. , «Παράρτημα Dι>, σ. 759 χ.εξ.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞF:ΝΟΣ,, 55

φέρον'tα 'tOU εχθρού και 'τις πεμτποφα.λαγγtτιχες δραστηpιόηJ-τες με ανορ­

θόδοξα μέσα χαι, τέλος, να. δημιουργήσει <ψεταχατοχιχές οργανώσεις» :~:~ σε
~'
οποιοοηποτε 'λλο μερος
α Ι Ι
του κοσμου Ι επιτραπει' [ π. χ. στην
της Τ ουρχια
' ] για
το ενδεχόμενο κατάληψής του από τον Άξονα.:14
Τα έγγραφα που παραθέτει ή επικαλείται ο Mackenzie, ο συγγραφέας της
επίσημης ισ-τορίας της SOE,:1 ~ δεν απαντούν στο ερώτημα ποιες ήταν οι δυ­
νάμεις που θα πραγματοποιούσαν τους στόχους της στις εχθρικές χαι τις χα-
, ' '
τεχομενες απο τον εχθ ρο χωρες. ' 'Ε τσι, '
αποκτα ι δ ιαιτερη
Ι σημασια,
' '
ει δ ιχα για

την Ελλάδα, ένα σημείωμα του Τσώρτσιλ προς τον Chamberlain, με ημερο­
μηνία ] 1 . 7. 1940. ;16 Μιλώντας για την υπό σίιστασιν οργάνωση, ο Βρετανός
πρω θ υπουργος ' αναφερει:
'

Εντούτοις, όταν έδειξα αυτό το έγγραφο και χρησιμοποίησα αυτά τα επιχει­

ρήματα στον Λόρδο Σφραγιδοφύλακα [Clement Atlee] 37 φάνηκε απογοη­
τευμένος από το γεγονός ότι ο Dalton δεν πρόκειται να γίνει ο επικεφαλής
του Κλάδου Επιθέσεων Εξωτερικού. Νομίζω ότι, χατά την άποψή του, εφό­
σον η επίθεσή μας κατά της γερμανικής κυριαρχίας πρέπει αναγκαστικά να
στηριχθεί κυρίως σε αριστερά επαναστατικά κινήματα, κάποιος συνδεδεμέ­
νος με το Εργατιχό-Σοσιαλιστιχό Κόμμα θα έπρεπε να έχει ανάμιξη σ' αυτόν.
Προσωπικά πιστεύω ότι τα αριστερά στοιχεία θα μπορούσαν εύκολα να. εφο­
διαστούν υπό τον Vansittart38 και είμαι βέβαιος ότι θα υπάρξουν δυσκολίες
ανάμεσα στον Dalton και στις εμπλεκόμενες στρα-τιωτικές υπηρεσίες [. .. ]

33. Ο όρος <ψετακατοχικέςJJ -μετάφραση του βρετανικού ιφost-occupationalιJ- εί­

ναι αδόκιμος, διότι στην ελληνική γλώσσα «μετακατοχικόςJ> σημαίνει «Ο μετά τη λήξη
της χα.τοχήςιJ και όχι ιιο μετά την επιβολή τηςη, όπως στην αγγλική. Χρησιμοποιείται
εδώ ελλείψει άλλου και προκειμένου να αποφευχθεί η πα.ράφρασή του.
34. Από τις τρεις υπηρεσίες που συνενώθηκαν αρχικά στην SOE, το «Electra House>>
θα αποτελέσει τη βραχύβια SOl, που σύντομα ενσωματώνεται στην Υπηρεσία Πολιτι­
κού (Ψυχολογικού) Πολέμου (Po!itical Warfarc Exccutive, PWE). 11 Section D και
τμήμα τη ς Mf(R) θα αποτελέσουν την S02 και αυτήν πλέον εννοούμε ως SOE. Πά­
ντως η συγχώνευση γίνεται σταδιακά και ολοκληρώνεται το φθινόπωρο του 194 1.
35. Βεβαίως, το έργο του πριν δοθεί στη δημοσιότητα είχε λογοκριθεί από το Forcign
Office, δηλαδή από την SIS, και αρκετά αποσπάσματά του έχουν παραλειφθεί «για λό­
γους Εθνικής Ασφαλείαςιι, με αρκετή, μάλιστα, δόση «γεροντοκορισμούJJ, όπως παρα­
τηρεί ο Foot προλογίζοντας το βιβλίο.
36. Βλ. ΤΝΑ (PRO) CAB lOJ/2 40/2, σ. 15. Τα τονισμένα. γράμματα είναι δικά μου .
37. C!ement Atlee ( J 883- 1967). Σοσιαλιστής πολιτικός και καθηγητής στο London
School of Economics. Από το ι 922 βουλευτής του βρετανικού Εργατικού Κόμματος
και από το 1935 ηγέτης του. Πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας ( 1945-1951 ).
38. Ο sir Robert G. Vansittart (1881-1957) διετέλεσε Μ όν ιμος υφυπουργός Εξω-
τερικών στα χρόνια 1930-1938. Τον διαδέχθηκε ο siΓ Alexander Cadogan. Στην SOE
κατείχε τη θέση του εκπροσώπου του Foreign Office .
56 IJF.TPOl: ΣΤ. ΜΑΚΙ'ΗΣ-ΣΤΑ lκω.:

Με δεδομένη την επιλογή των ααριστερών επαναστατικών κινημάτων)),

δηλαδή των κομμουνιστών, ως της αιχμής του δόρατος της SOE, στο μνημό­
νιο που πpοα.ναφέpθηχε περιλαμβάνεται και μια ασφαλιστική δικλίδα, σύμ­
φωνα με την οποία

[... ι τίποτε δεν αποκλείει στην so~ την εκπλήρωση των σκοπών της μέσω
αλλοδαπών, συμμάχων υπηκόων, έστω και αν αυτοί δεν είναι οπαδοί της συ­
γκεκριμένης κυβέρνησης, ακόμα και αν είναι αντίπαλοί της, με την προϋπόθε­
ση ότι η SOE εγγυάται πως οι πράχτορές της δεν θα ενθαρρύνουν οποιαδήπο­
τε πολιτική παράταξη και δεν θα συμμετάσχουν σε δολοπλοκίες εναντίον κυ­
βέρνησης που αναγνωρίζεται από την κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητος. J!)

Σε ποιο βαθμό η SOE αθέτησε την παραπάνω δέσμευσή της ως προς τη'J
Ελλάδα, δεν έχει ακόμη ερευνηθεί. Στη συνέχεια του βιβλίου αυτού θα δοθούν
μερικά δείγματα. Γεγονός, πάντως, είναι πως η ΜΟ4,4.Ο μία από τις ποικίλες
ονομασίες της SOE Κα'tρου, δεν θα αργήσει να λάβει το προσωνύμιο αΑιμο­
φόροςJ>, δηλαδή παράγων εμφύλιας αιματοχυσίας. Από το καλοκαίρι του 1 9ιJ 1,
το Κάιρο γεμίζει από στελέχη και πράκτορες της SOE, <ιπροοδευτικούς>J και
ιι '
δ ημοκρατες>>, ' ' Ακραιο' παραuειγμα
σοσια λ ιστες και κο μμουν ιστες. 'S> ε κεινο
' του

(ταγματάρχη) Ν orman J ohn ( αJ anΊes))) ΚΙ ugmann, αριστούχου Οξφορδιανού,

μέλους του βρετανικού Κομμουνιστικού Κόμματος από το 193 3 και μέχρι τον
'λ εμο στρατο λ'ογου πρακτορων γ ια τ ις σο β ι ετικες μυ στικες υ πηρεσιες.
πο ' ' ' ' Το
1942, ο KlugnΊann τοποθετείται στον τομέα τη ς SOE για τη Γιουγκοσλαβία,
ως δεύτερος στην ιεραρχία μετά τον αριστερό δημοσιογράφο και θαυμαστή του
Basil Davidson (<ιJ. Β. Graig>>). Η συνήθης , μεταπολεμική , εξήγηση για τη
χρησιμοποίηση του Klugmann από την SOE είναι πως η ΜΙ5 δεν διέθετε τον
φακελ ο
'' του που ειχε καταστραφει σ
' ' ' εναν
' ' τους
απο β ομ βαρ δ ισμους
' του Λ ονuι-
S>'

νου . Όμως, όπως απέδειξε πρόσφατη έρευνα, η SOE τον προσέλαβε αλόγω
της αξίας του» και παρά τις επανειλη μμένες προειδοποιήσεις της ΜΙ5 και της
SIME σχετικά με το πολιτικό του παρελθόν. 41 Ένα ακόμα χαρακτηριστικό πα­
ράδειγμα είναι εκείνο του υπολοχαγού 01·mond υ ren, ο οποίος εργάζεται στην

39. W. Mackenzie, ό. π. , σ. 762. Π ροκαλεί , πάντως, εντύπωση η επιλογή των κομ­

μουνιστών ως της κύριας επιθετικής δύναμης κατά των Γερμανών , σε εποχή που ίσχυε
ακόμα το σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότοφ. Ίσως, όπως και η ίδια η SOF:, να αποτέλε­
σε προϊόν απελπισίας από τη γερμανική προέλαση αλλά και υπεραισιοδοξίας για τις
δυνατότητες της νέας υπηρεσίας. .
40. Λπό το όνομα του Σώματος που είχε υποστηρίξει τον Λόρενς της Αραβίας και την
εξέγερση των Αράβων κατά των Τούρκων ( 1916- l 9 18).
4 1. Βλ. Roderic k Bailey, ((Comn1unist in SOE: Explaining James Klugmann's R e-
cruitment and Rctentionι>, Intelligence and National Secuι-ity, τόμ. 20, τχ- 1, σ. ϊ2-97.
γ

«Ο ΑlΤΛΟΣ Ill'lE1NOΣ» 5ί

Baker Street, στο τμήμα. της Ουγγαρίας. Ο U ren συλλαμβάνεται από την
ΜΙ5 τον Ιούνιο του 1943 και ομολογεί ότι είναι κρυφό μέλος του βρετανικού
Κομμουνιστικού Κόμμα.τος (CPGB) και ότι έδωσε πληροφορίες για την πολι­
τική κλπ. της SOE στην Ανατολική Ευρώπη στον Douglas Springhall, μέλος
της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος. 42 Γενικά, στη δεκαετία. του '30 η
Σοβιετική Ένωση στρατολογεί πράκτορες στα πανεπιστήμια της Οξφόρδης
και του Κέμπριτζ, με αποτέλεσμα οι βρετα.νιχές μυστικές υπηρεσίες, ήδη το
1939, να είναι διαβρωμένες από την Κομιντέρν. Κλασική περίπτωση, οι Harold
(((Kim») Philby, Guy Burgess, Anthony Blunt, Donald Maclean και J ohn
Cairncross, απόφοιτοι του Κέμπριτζ και πράκτορες των Σοβιετικών, από τα
μέσα της δεκαετίας του '30. Ο Philby, ειδικότερα, υπηρετεί στην ΜΙ6 και
στην SOE, η δράση 'tου δε: σ'ttς βρετανικές μυστικές υτcηρεσίες διαρκεί μέχρι
το 1963, οπότε δια.φεύγει στη Σοβιετική Ένωση, για να γίνει αργότερα σύμ­
βουλος στην KGB.

Στις 23 Δεκεμβρίου του 1939, στο War Office δημιουργείται μια νέα υπηρε­
σία με την ονομασία ΜΙ9, ως υποτομέας του Τομέα Στρατιωτικών Πληροφο­
ριών (Military Intellige nce Division, DMI). Κύριοι σκοποί της ΜΙ9 είναι η
δ ιεuκο'λ υνση ~ 1 1 J
των αποuρασεων, η οργανωση της επιστροφης των
δ J
ραπετων

κα.ι των φυγάδων στην Αγγλία, και η συγκέντρωση και διανομή πληροφο­
ριών σχετικά: με τις διαφυγές και τις δραπετεύσεις. Πρώτος επικεφαλής της
ΜΙ9 τοποθετείται ο (ταξίαρχος) Norman Crockatt, ο οποίος αργότερα προά­
γεται σε αναπληρωτή διευθυντή του DMI (Deputy Director of Military
Intelligence, DDMI). Όμως, η επέκταση του πολέμου στη Βόρειο Αφρική και
στα Βαλκάνια οδηγεί στη δημιουργία και άλλων υπηρεσιών: Στις 13 Σε­
πτεμβρίου του 1940, ο στρατάρχης Rodolfo Grazianί (γνωστός στους Άρα­
βες ως ((El J azanι ή ((Ο χασ&:πηςιJ) με πέντε ιταλικές μεραρχίες προελαύνει
από τη Λιβύη στην Αtγυπτο, για να σταματήσει μόνο μπροστά. στις κύριες
βρετανικές αμυντικές θέσεις, στη Mersa Matruh. Είναι τότε που ο αρχιστρά­
τηγος sir Archibald Wavell μετακαλεί στο Κάιρο τον αντισυνταγματάρχη
Dudley Wrangel Clarke (((Galvestoω>) απασχολημένο, την εποχή εκείνη,
με την εκπαίδευση των κομάντος της Ml(R) στη Μεγάλη Βρετανία, και του
αναθέτει τη δημιουργία μιας νέας υπηρεσίας που θα λάβει την επιφανειακά:

Οφείλω ευχαριστίες στον καθηγητή Μ . R. D. Foot για την υπόδειξη του άρθρου. Βλ.,
επίσης, Peter Wrigtιt, Spy Catcher, σ. 249, και Basil Davidson, SρeciaI Opera tίons
Europe-Scenes froιn the anti-nazi war, σ. 83-87 χα.ι 100-101.
42. Stephen Dorrill, ΜΙ6, Fifty Yea1·s ofSpecial Operations, σ. 8· Bailey, ό.π. , σ.
89.
58 ΠΕΤΡΟ~ ΣΤ. ΜΑΚl'ΗΣ-ΣΤΛ!Χω;

α.θώα ονομασία: Δύναμις ((Α» (((Α» Force). 43 Σκοπός της ιιΑ» Force είναι να.
' ' θ ε μεσο πα.ραπ λ'
οργα.νωσει τη με κα. ' 0
α.νηση του εχvρου.
' Μυσ"Cικα.' -α)λ ' κα.ι
1. α

ως κάλυψη για "Cα. κύρια. χαθήκον"Cά της- ο Clarke αναλαμβάνει χα.ι "Cην ορ­
γάνωσ-η τ-ης ΜΙ9 -ως "Cομέα. "CΎ)ς «Α>> l<"'orce-"4 σε ολόχλ-ηρη τη Βόρειο Αφρι­
κή χαι την Ανατολική Μεσόγειο.
Σε λίγο η ιιΑι> Force προσλαμβάνει και μία. ιιπερίεργηι> προσωπικότητα.,
αναγκαία. για την αθέατη πλευρά. του πολέμου. Πρόκει"Cαι για τον καθηγητή
Ε. Titterington, μέχρι τότε επιφορτισμένο από την αιγυπτιακή χυβέρνησ-η
με την προσ"Cασία. του βασιλιά. Farouk α.πό ενδεχόμενη απόπειρα. δολοφονίας
"CΟυ με δηλητήριο, εξ ου και το προσωνύμιό του ιιTitters the Taster» (Titters,
ο δοκιμαστής). Αρχικά., ο Titterington α.ναλα.μβάνει τη δημιουργία. πλαστών
ταυτοτήτων και ταξιδιωτικών εγγράφων για τις ανάγκες της ΜΙ9. Όμως, σε
λίγο καιρό τού ανατίθενται νέα. καθήκοντα., σχετικά με την πλαστογράφηση
εγγράφων του εχθρού και την παρα.πλάνησή του. Με τον βαθμό πλέον του
ταγματάρχη και επιχει:ρα.λής μιας ομάδας που διαθέτει έναν Πολωvό πλα­
στογράφο, μερικούς άλλους ειδικούς και το αναγκαίο εργαστήριο με συμπα-
θητ ιχες
' μελ'
α.νες και τα λοιπα.' ' ' 'λ ος του πο λ'
α.παιτουμενα, μεχρι '1Ό τε εμου κα-

τασκευάζει -για όλες τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες- μεταξύ άλλων,

43. Ο Dudley Clarke, μία από-τις κορυφαίες μορφές του ιιΜυστικού ΠολέμουJ>, γεν­
νήθηκε στο Γιοχάνεσμπουργκ το 1899. Μετά την εγκατάσταση -cης οικογένειάς του
στο Λονδίνο χατατάσσε-cαι στον στρατό, ενώ για ένα διάστημα υπηρετεί και στο Roya 1
Flying Corps ως πιλότος. Το 1936 βρίσκεται στην Παλαιστίνη, όπου υπηρετεί ως επι­
κεφαλής του επιχειρησιακού προσωπικού του στρα-cηγού siι· J ohn Dill, θέση στην οποία
θα τον κρατήσει και ο διάδοχος του Dill, ο Wavell. Το 1939 και στις αρχές του 1940
-cαξιδεύει στην Αφρική , στη Νορβηγία και στην Ιρλανδία για διάφορες ειδικές αποστο­
λές, ενώ όταν ο sir Jolιn Dill τοποθετείται αρχηγός του Αυτοχρα:τοροωύ Γενιχού Επι­
τελείου (CIGS) τον παίρνει κοντά του ως στρατιωτικό βοηθό. Τον Νοέμβριο του 191\0
φθάνει στο Κάιρο, όπου μένει μέχρι το τέλος του πολέμου, με ιδιαίτερα σημαντικές
επιτυχίες στην παραπλάνηση των Ιταλών και των Γερμανών. Ο Clarke είναι ο πρώτος
που χρησιμοποιεί τον όρο ((κομάντος)) για τους άνδρες των ειδικών δυνάμεων , εντυπω­
σιασμένος από τις αντίστοιχες μονάδες στον δεύτερο πόλεμο -των Boers. Αποστρατεύ­
εται σύντομα: μετά τον πόλεμο και το 1953 ζητάει από τις βρετανικές Αρχές, χωρίς απο­
τέλεσμα, να του επιτρέψουν τη δημοσίευση ενός βιβλίου με θέμα -την παραπλάνηση
στον πόλεμο. Μέχρι τον θάνατό του, το 1974, ελπίζει ότι θα δημοσίευε την ιστορία της
(<Αι>
Force, κάτι που δεν πραγματοποιείται. Βλ. Thaddeus Holt, The Deceiveτs. Allied
Milίtaτy Deception in the Second Woτld War, σ. 9 κ.εζ. χαι 791.
44. Βλ. Μ. R. D. Foot και J. Μ. Langlcy, ΜΙ9, σ. 87 χ.εξ. Είναι, εξάλλου , χαρα­
κτηριστικό των συνθηκών που επικρατούσαν στο Κάιρο, τον πρώτο καιρό του πολέμου,
ότι η (ιΑι> Force εγκαταστάθηκε αρχικά σ' ένα σπίτι που στέγαζε οίκο ανοχής, στο
Ka sι·-el-Nil. Ο Dudley Claι·ke ήταν πολύ ευγενής για να διώξει τα ιικορίτσιαη και έτσι
περιόρισε τα γραφεία του σ-το -cμήμα εκείνο του σπιτιού όπου δεν ασκούσαν το επάγ­
γελμά τους.
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠJΌΞtΝΟΣ » 59

3.21 Ο πλαστές ταυτότητες, 3.418 πλαστές άδειες και 3. 149 πλαστές υπο-
, ι ι λ' ι β, ι ι , 'ζ
γραφες, ενω μια του αχιστον φορα. αφει χα.ποιον ... καφετη, ωστε να μοια ει

με Άραβα. 45

Στις 21 Σεπτεμβρίου του 1941 , επικεφαλής της ΜΙ9, υπό τον Dudley
Clarke, τοποθετείται ο αντισυνταγματάρχης Anthony C. Simonds , &ι; αφο­
σιωμένος μέχρι τότε στην οργάνωση του ελληνικού τμήματος της SOE
Καtρου. 'ί Κυρίως χάρις σ' αυτόν και στους συνεργάτες του στα. τέλη του 1944,
1

εποχή της διάλυσής της, η ΜΙ9 έχει καταστεί μία από τις πιο δραστήριες βρε­
τανικές μυστικές υπηρεσίες στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο Simonds είνα ι
εκείνος που προσλαμβάνει μία ακόμα ιιπερίεργη)) προσωπικότητα, τον J asper

45. Για το έργο του Tiιιerington δημιουργήθηκαν, διαδοχικά, δύο μυστικές υπηρε­
σίες. Το 1941 η ((Ομά.δα Εκτυπώσεως (Τύπου Χ)» [Printing Section (Type Χ)] και το
1942 η ιιΤεχνική Ομάδα της "Λ" Foι·ce» (ιιΑ>ι Force T echnical Unit). Βλ. Holt, ό.τι:.,
σ.29 χ.εξ. Πρβλ. West, ό.π., σ. 127.
46. Γεννημένος το 1909 από ε{>πορη οικογένεια του Μπερκσάφ, ο Λnthony Simonds
υπηρέτησε: στον βρετανικό στρατό από το 19 31 έως το 1952. Έκ-τοτε εγκαταστάθηκε
στην Κύπρο ως ανθοπαραγωyόζ. Κατά τη διάρκεια τψ τουρκικής εισβολής, το 197 tl, το
σπίτι του στην Κυρήνεια βομβαρδίστηκε χαι καταστράφηκε τελείως. Μαζί με αυτό, ο
Simonds έχασε όλο το αρχείο του αλλά και τα απομνημονεύματά του, τα οποία ανα­
γκάστηκε να ξαναγράψει. Λν και τότε εγκατέλειψε τη11 Κύπρο, λίγο αργότερα ξαναγύ­
ρισε και ξεκίνησε να πουλάει μεταχειρισμένα βιβλία. Τδιαίτερα αγαπητόζ στους Κυ­
πρίους, επέστρεψε στην Αγγλία το 1997, όταν άρχισε να πάσχει από τη νόσο του Αλ­
τσχάψερ. Πέθανε το 1999, όμως πολλοί στην Κύπρο τον θυμούνται ακόμα να φοράει
συχνά τον ((Παναμά>J του και μία γραβάτα των Βρετανtκών Ειδικών Δυνάμεων (BΓitish
Special Forces). Εκτός από τα αδημοσίευτα απομνημονεύματά του, με τίτλο ιιPieces
ofWanι [στο εξής: Siiηonds] -ένα αντίγραφό τους είχε την καλοσύνη να μου παραχω­
ρήσει η χήρα του , κ.
Ba1·bal'a Simonds-, ο Simonds έγραψε και λεπτομερή ιστορία της
ΜΙ9, που βρίσκεται στα Βρετανικά Κρατικά Αρχεία (The National Archives: Public R c-
cord Officc WO 208/3253 χαι IIS 7/172-173 [στο εξής: Sin1onds με τα στοιχεία του αντί­
στοιχου φακέλου]). Των κειμένων αυτών γίνεται ευρεία χρήση στις επόμενες σελίδες.
47. Στα, συχνά γλαφυρά, απομνημονεύματά του ο Simonds αφηγείται πως ανάμεσα
στους πρώτους πράκτορες της SOE που προσέλαβε για να δράσουν αργότερα, εθελοντι­
κά, ιιπίσω από τις εχθρικές γραμμές~> ήταν ο Monty Woodhouse, ο Patrick Leigh-
Fermoι· και ο J. Μ.F. May. Λίγο αργότερα, δέχετοcι την επίσκεψη τψ Helcn Quilliam,
που προορίζεται να τεθεί επικεφαλής των υπαλλήλων της υπηρεσίας του. Ο Simonds
θέλει να της γνωρίσει τους συνεργάτες του. Όμως, ο W oodhouse βρίσκεται να διαβάζει
Όμηρο στα: ελληνικά, ενώ ο captain May κρυμμένος πίσω από την πόρτα του γραφείου
του: 1ιΔι::ν εγκρίνω τις γυναίκες στα γραφεία των μυστικών υπηρεσιών>J , η δικαιολογία
του. Στο γραφείο του Le igJι-FermoΓ τον βρίσκουν να κοιτάζει έξω από το παράθυρό του:
ι1Αχ, ταγματάρχα, μόλις σκεπτόμουν ταχτικές του ανταρτοπολέμουJJ, θα του πει. Αργό­
τερα ο Simonds ρωτάει και πάλι τον Leigh-Fermor τι έχανε προηγουμένως στο παρά­
θυρο: ι1Ταγματάρχα, κάθε πρωί, στις 9.30, στο απέναντι διαμέρισμα ένα όμορφο κορίτσι
σηκώνεται απ' το κρεβάτι τελείως γυμνό. Ε! 'Ηρθατε πάνω στην ώρα!))
60 ΠΡ.ΤΡΟ2.: ΣΤ. ΜΑΚΡΙ-ΙΣ-2.:ΤΑ ϊΚΟΣ

Maskelyn, παγκοσμίως διάσημο <ιμάγο» που προπολεμικά μεσουρανούσε στο

ι<St. Geoι·ge's Halln του Λονδίνου. Ο Maskelyn σώζει πολλές ζωές δραπετών­
αιχμαλώτων πολέμου με τις πολλές εφευρέσεις του, όπως ειδικά πριόνια για
συρματοπ λ εγματα
' (h acksaws ) '
κρυμμενα '
σε ταχουνια απο' μποτες.
' Δ ιακρινε-
'
ται, επίσης, στην τέχνη της παραλλαγής. Δημιουργήματά του τα χιλιάδες
ξύλινα ομοιώματα αρμάτων μάχης, φορτηγών αυτοκινήτων και κανονιών που
θα στηθούν στην έρημο για την παραπλάνηση των Γερμανών , ή τα Ούο τα­
χύπλοα σωστικά σκάφη της RAF -προορισμένα για το Αιγαίο πέλαγος- στα
οποία θα δώσει τη μορφή ψαράδικων καϊκιών. 48

Υποχρεωτικά:, πρέπε ι να γίνει αναφορά σε δύο ακόμα σημαντικές βρετανικές

υπηρεσίες: Είναι η Υπηρεσία Φωτογραφικής Αναγνωρίσεως (PR) και η λε­
γόμενη Κυβερνητική Σχολή Κωδίκων και Κρυπτογραφίας (Goveι·nment Co-
des and Cypher School, GC & CS). Λίγα λόγια για τη δεύτερη:
Το 1919 ιδρύεται στη Βαρσοβία το λεγόμενο «Τμήμα Κωδίκων>>, το οποίο
σύντομα μετονομάζεται σε «Γραφείο Κωοίκων». Το «Γραφείο» υπάγεται στο
Γενικό Επιτελείο του πολωνικού στρατού και έργο του είναι η κρυπτογραφία
και η κρυπτανά:λυση, ειδικότερα η αποκρυπτογράφηση των σημάτων του
Κόκκινου Στρατού κατά τον σοβιετοπολωνικό πόλεμο του 1919. Η απόκρουση
της σοβιετικής αντεπίθεσης και η λήξη του, το 1921, οφείλονται εν πολλοίς
στο έργο του «Γραφείου Κωδίκων».
Τον Δεκέμβριο του 1932, ο λοχαγός Maksymilian Ciςzki, υπαρχηγός του
«Γραφείου Κωδίκων» και υπεύθυνος του γερμανικού του τομέα (BS-4), στην
προσπάθειά του να σπάσει τους γερμανικούς κρυπτογραφικούς κώοικες αρχί­
ζει να εφαρμόζει μαθηματικές θεωρίες. Το γερμανικό Ναυτικό, ήδη από το
1926, χρησιμοποιεί την κρυπτογραφική ηλεκτρομηχανική συσκευή με την
ονομασία «Enigωa», ενώ ο γερμανικός Στρατός την αποκτά το1928. Έτσι,
το ιιΓραφείο Κωδίκων» παραγγέλλει στην εταιρεία κατασκευής ραοιοφώνων
ιιΑVRA>> την κατασκευή αντιγράφων του «Enigma>>, προσαρμοσμένων στις
'
απαιτησεις του.
Μ
ε τις
/ /
συσκευε ς αυτες
~ / Ι
και με uικες τους εφευρεσεις οι
π
ο-
,
λ ωνοι
ι Ι 1 Ι fιf}
προχωρουν στην αποκρυπτογραφηση των γερμανικων σηματων. ·
Στις 26 Ιουλίου του 1939, πέντε εβδομάδες πριν από το ξέσπασμα του Β '
Παγκοσμίου Πολέμου , στο Σαξονικό Ανάκτορο, στη Βαρσοβία , οι υπεύθυνοι
του «Γραφείου Κωδίκων» αποκαλόπτουν σε εκπροσώπους των γαλλικών και

48. Simonds, ό.π. · Holt, ό.π., σ. 28 χ.εξ.

49. Για τα αμέσως παραπάνω χαι τα όσα ακολουθούν, βλ. http: en.wikipidia.org.
wiki/Bίuro Szyfrόw, Enigma machine. Πρβλ. Hinsley, ό.π., σ. 13 χ.εξ., χαι Peter
Ca!vocoressi, Τορ SecΓet UltΓa, σ. 31 χ.εξ.
,
«0 ΑίΤΛΟL: ΠΙ'ΟΞJ::ΝΟΣ» 61

των β ρε-ι-ανικων
1
υπηρεσιων π
' λ ' 1 1
ηpοφοpιων -ι-α επι-ι-ευγματα τους στην ατωκpυ-

πτογράφηση των σημάτων του γερμαvικού «Enigma)) και τις προόδους τους
στην τεχνολογία και στο λογισμικό του. Όμως, λίγες ημέρες μετά τη γερ­
μανική εισβολή στην πατρίδα τους, οι Πολωνοί διαφεύγουν στη Γαλλία , αρ­
χικά στο Παρίσι και κατόπιν στη Νότιο, «Ελεύθερη Γαλλία)), όπου συνεχί­
ζουν τηv εργασία τους, τώρα σε συνεργασία με τους Βρετανούς, μέχρι την
οριστική διαφυγή τους από εκεί, τον Νοέμβριο του 1942.
Στη Μεγάλη Βρετανία η επιχείρηση αποκρυπτογράφησης των γερμανικών
σημάτων, μέσω του ιιEnigma», λαμβάνει τεράστιες διαστάσεις. Σε ένα με­
γάλο κτήριο στο Bletchle y Park, πενήντα χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Λον­
δίνου, απασχολούνται πολλές εκατοντάδες ανθρώπων, κρυπτογράφοι, α.πο­
κρυπτογράφοι, στρατιωτικοί, μαθηματικοί, μηχανολόγοι-ηλεκτρολόγοι και
εμπειρογνώμονες. Η επιχείρηση -ως πηγή των προϊόντων της υποκλοπής­
ονομάζεται αρχικά((Bonifache)), για να μετονομαστεί αργότερα σε << Ultra>> ,
.~· .
από το «Ultra Secret». Διοικητικά υπάγεται στη μυστική υπηρεσία Κυβερ­
.~·;.

νητική Σχολή Κωδίκων και Κρυπτογραφίας, που τελεί υπό τον έλεγχο της
SIS (ο Menzies είναι ο επικεφαλής και του Bletchley Park) και κατ' ακο­
λουθίαν του Foreign Office. Είναι τέτοια η επιτυχία του «Ultra», ώστε το
1941 οι Βρετανοί γνωρίζουν όλα τα γερμανικά σχέδια για τη Μάχη της Κρή­
της,50 αλλά και για την επίθεση (επιχείρηση «Barbarossa>>) του Χίτλερ κατά
της
'
Σ ο β ιετικης 'Ε 1
νωσης, γ ια την οποια την προει
δ Ι Ι Ι
οποιουν χωρις να γινονται

πιστευτοί. Το <ιUltra>> πρόκειται να ' παίί,ει αποφασιστικό ρόλο στο μέτωπο

της Βορείου Αφρικής, ιδίως στη λεγόμενη Μάχη του Ατλαντικού. Το 1945
ο Ουίνστον Τσώρτσιλ δηλώνει : ι<Κερδίσαμε τον πόλεμο χάρις στο "Ultra">ι .
Κατά τον Hinsley, και αν ακόμα δεν έκρινε την τύχη του πολέμου, το <ιUltra>ι
συντόμευσε τη διάρκειά του τουλάχιστον κατά δύο χρόνια .

50. H insJey, ό.π., σ . 82 χ.εξ.

 Κ Ε ΦΑΛΑΙU Τ ΡΙΤΟ

Προετοιμασίες Πολέμου και Κατοχιίς:

Ελλάδα 1939 -1941

Πόσο συχνά είχε τονίσει ο Grazzi ότι μπροστά στις επιθετιχές

βλέψεις της Ιταλίας οι Έλληνες είχαν ξεχάσει όλες τις πολιτι­
χές τους διαφορές , ότι ο Μεταξάς , αντίθετα με όλα όσα χανείς
θεωρούσε προηγουμένως ως πιθανά, είχε αναδειχτεί σε ηγέτη
αυτού του λαού που πρόθυμα ανέλαβε όλα τα βάρη της επι­
στράτευσης! Δεν τα είχε διαβάσει όλα αυτά ο Ciano; Μάλλον
απίθανο.

Ehren~ard Sch1·amm-von Thadden 1

Στα. Βα.λχάν ια., η [Section] D είχε δουλέψει με τελείως διαφο­

ρετιχούς όρους από ό,τι η M.l.R. Σημαντικότερος από αυτούς
ήταν ότι ακολουθώντας εντολές από το Λονδίνο είχε συνεργα­
στεί, σχεδόν αποχλειστικά, με πρόσωπα πολιτικά αντίθετα προς
τις κυβερνήσεις των αντιστοίχων χωρών.

Ταγματάρχης Ian Piric 2

l. Gτiech enland und die Gτossmachte im zweiten W eltkrieg, σ. 104 .

2 . l a n Pirie, ((SOE activities in Greece ( J 940-1942)», ΤΝΑ (PRO) HS 7/150-151
[στο εξής : P irie ], σ . 129.
,

ο
ΙΙΩΣ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΛΛΛF.Σ ΟΥΔΕΤJ.:ΡΙ.:Σ ΧΩΡΕΣ, που όμως διαρκώς λιγοστεύουν,
έτσι και στην Ελλά.δα στα τέλη της δεκαετίας του '30 η κατασκοπία ορ-
"Ι
για1.,ει. Δ εκα
ι δ ες Γ ερμανοιι ((τουριστες>J
' '
και «φοιτητεςJ> α λ ωνι'ζ ουν τη χωρα,
ι

κρατώντας σημειώσεις και σχεδιάζοντας χά.ρτες. Στην Αθήνα λε ιτουργούν έξι

'δ' J ι ι 1
yερμανικα ικτυα κατασκοπιας, με σημαντικοτερο εχεινο του συνταγματαρ-

χη Christian Clemm νοη Hohenberg, πιο γνωστού στην Αθήνα ως ω:ρον

Κλεμ>J, παλαιού στελέχους της Abννehr και Στρατιωτικού Ακόλουθου στη
Γερμανική Πρεσβεία από το 1937.· Ένα ά.λλο δίκτυο λειτουργεί στη Γερμα­
3

νική Αρχαιολογική Σχολή, εvώ ο διευθυντής της, ο W alter Wrede, φέρει από
το 1934 τον τίτλο του Landesgruppenleiter, του αρχηγού της γερμανικής
ναζιστικής οργάνωσης στην Ελλάδα. Αμέσως μετά την κατάληψη της πρω­
τεύουσας από τους Γερμανούς, στις 27 Απριλίου του 1941, ο ίδιος και ο Γερ­
μανός επιχειρηματίας Hans Heine θα εμφανιστού'J δημόσια με στολέ ς της
Wehrmacht. 4 Σε έκθεσή του, εξάλλου, ο επικεφαλής του σταθμού της Abwehr
στο Αμβούργο Nikolaus Ritter («Dr. Rantzaω>) αναφέρει: 5

Ως προπαρασκευαστικό μέτρο, ήδη το 1940 είχα στείλει στην Ελλάδα δύο αζιω­
ματικούς που εμφανίστηκαν ως επιχειρηματίες και έμειναν αρκετές εβδομάδες

3. Ο νοη Hohenberg, πρωσικής καταγωγής, γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1891. Τε­

λείωσε το γυμνοcσιο στη Γερμανία και επέστρεψε στη Σμύρνη, στην οικογενειακή επι­
χείρηση. Το 1911 κατατάσσεται στον γερμανικό στρατό . Δεκανέας την ίδια χρονιά,
προάγεται το 191 4 σε έφεδρο λοχαγό. Τραυματισμένος στη Φλάνδρα, στη διάρκεια του
πολέμου, παραμένει στο στράτευμα μέχρι το 1923 - από το 1919 ως αξ•.ωματιχός πλη ­
ροφοριών. Το 1919-1920 σπουδάζει πολιτικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο της Κολο­
νίας και το 1935 επανέρχεται στον στρατό, ως αξιωματικός της Λbν;ehr. Βλ. Αναστά­
σιος Π. Ζολώτας, Γεpμανιχαί πpοτάσεις εψήνης διαpκούντος του Ελληνοϊταλιχού πο­
λέμου, ((Παροcρτημα», σ. 257-260.
4. Βλ. M ark Mazower, Inside Hitler's Greece, σ. 5 χ.εξ. και 24. Για τον Hohenberg
και τα γερμανικά δίχτυα κατασκοπίας, βλ., επίσης, Σπύρος Κώ"tσης , Μ{δας 614, σ. 188
χ. εξ., και John Louis Hondros, Occupation & Resistance, The Greek Agony 1941 -
1944, σ. 114 χ.εξ.
5. Paul LcνNkίllιn , German Military Intelligence, σ. 139.
66 ΠΙΠΡΟΣ Σ'f. ΜΑΚl'ΗΣ-ΣΤΛΤκω:

σε ένα από τα καλύτερα αθηναϊκά ξενοδοχεία. Αποστολή τους ήταν να συλλέ­

ξουν όσες πληροφορίες μπορούσαν και να έρθουν σε επαφή με πιθανούς πρά­
κτορες, δηλαδή να δημιουργήσουν τις βάσεις μιας οργάνωσης που θα άρχιζε να
λειτουργεί την κατάλληλη στιγμή , σε περίπτωση που η Ελλάδα θα γινόταν θέ­
ατρο επιχειρήσεων. Ήταν εφοδιασμένοι με συσκευή ασυρμάτου και επικοινω­
νούσαν καθημερινά από τα δωμάτιά τους με την έδρα -τους στο Αμβούργο.

Εκτός από την πολιτική και τη στρατιωτική , υπάρχει και η ο ικονομική

κα:τα:σκοπία::r; Επικεφαλής του δικτύου είναι ο πολιτικός μηχανικός Hans Otto
Dyckhoff, εγκατεστημένος στην Ελλά.δα: ήδη από το 1926 ως υπά.λληλος του
υπουργείου Τηλεπικοινωνιών. Στα: χρόνια πριν α:πό την Κατοχή, με την κά­
λυψη πλέον του αντιπροσώπου διαφόρων γερμανικών βιομηχανιών , έχει εξε­
λιχθεί σ' έναν από τους σημαντικότερους Γερμανούς πράκτορες στην Ελλάδα.
/
Ασχολ ειται t 1 1
κυριως με τη στρατιωτικη και τη ναυτικη κατασκοπια, παρα
/ 'λ
-
ληλα όμως και με την οικονομική κα-~:ασκοπία, όσο και με την προπαγάνδα.
Ζει στην Αθήνα με μεγάλη οικονομική άνεση, ενώ η ρωσικής καταγωγής γυ­
ναίκα του, Tanaka Dyckhoff, διατηρεί ερωτικές σχέσεις με Έλληνες αξιω­
ματικούς, στους οποίους φέρεται να έχει εξομολογηθεί τις δραστηριότητες του
άνδρα της. Όσον αφορά τις βρετανικές οικονομικές δραστηριότητες στην Ελ­
λάδα, υπεύθυνοι για την παρακολούθησή τους είναι ο
Helmuth Riechof, διευ­
θυντής της <ιSchenker
Hellenic Transport Cο.ιι, και ο Ernst Wallenstein,
υπάλληλος της «Baunι Telephone Co. », και αργότερα του Γεωργίου Κα­
μπούρογλου, εισαγωγέα ηλεκτρικών συσκευών.
Μια από τις εντυπωσιακές επιτυχίες των γερμανικών μυστικών υπηρε­
σιών στην Ελλά.δα συνδέεται με τις δραστηριότητες ενός διεθνούς απατεώ­
να,7 του Dr. Aι·thur Tester. Γεννημένος στη Στουτγάρδη από Βρετανό πα­
τέρα ιρλανδικής καταγωγής -πρώην πρόξενο στην ίδια πόλη - και Γερμανί­
δα μητέρα, ο Tester ζει από πολύ νέος στη Μεγάλη Βρετανία και αποκτά τη
βρετανική υπηκοότητα το 1925. Ανώτερο, προπολεμικά, στέλεχος του Βρε­
τανικού Φασιστικού Κόμματος (British U nion ofFascits) υπό τον sir Oswald
Mosley, φθάνει στην Πάτρα τον Οκτώβριο του 1939 με την εντυπωσιακή θα­
λαμηγό του «Lucindaιι, ως Βρετανός επιχειρηματίας. Η θαλαμηγός επιτάσ­
σεται αμέσως από το Βρετανικό Ναυαρχείο και αφού την παραδίδει ο ίδιος
στο Πορτ Σάιντ, ο T ester επιστρέφει στην Αθήνα, όπου έρχεται σε επαφή με
τον Φίλιππο Μεσσηνέζη. Εκείνος, παραπλανημένος από τα άψογα αγγλικά

6. Βλ. ΤΝΑ (PRO) WO 204/12954: <1Note of Abwe hr 1. Wi and Amt VI. Wi

Activitics in Gι·eeceιι.
7. Μεταξύ άλλων, το 1927 ο T estel' είχε απελαθεί από τη Γαλλία ως κατάσκοπος
των Γερμανών, ενώ το ] 937 ήταν καταζητούμενος στην Ολλανδία για δολία χρεοκοπία
και πλαστογραφία . Για τις επιχειρηματικές του δραστηριότητες, βλ. ΤΝΛ (PRO) FO
837/200Α .
,.
,·

«Ω Α !ΤΛΟΣ ΠΡΩΞF:\JΟΣ » 67

του αλλά και από τις συστατικές επιστολές της Βρετανικής Πρεσβε ίας στη'J
Αθήνα, του εκμισθώνει ένα διαμέρισμα τεσσάρων δωματίων στο κτήριό του ,
στην οδό Πανεπιστημίου και Αμερικής 8, όπου ο Teste1· εγκαθιστά την επι­
χείρησή του μαζί με τον συνέταιρό τουAgop Savoyan. Παράλληλα, μισθώ­
νει τη βίλα του Κωστή Αθάνατου, στην Κηφισιά, όπου με τη Margit Tester,
τη Γερμανίδα γυναίκα του, δίνουν συχνά δεξιώσεις με καλεσμένους επίλεκτα
μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας και της βρετανικής παροικίας.
Ύστερα από αυτά ο Tester έρχεται σε επαφή με τον Ναυτικό και τον Εμπο­
ρικό Ακόλουθο της Βρετανικής Πρεσβείας στην Αθήνα, στους οποίους και υπο­
βάλλει ένα μεγαλεπήβολο σχέδιο: Να αγοράσει ολόκληρη την κτηνοτροφική
παραγωγή σην Ελλάδα, στη Γιουγκοσλαβία και στη Ρουμανία, με διπλό σκο­
πό, να στερήσει δηλαδή τις ποσότητες αυτές από τους Γερμανούς αλλά και να
' '
τις προσφερει για αγορα στους Β ρετανους
' και τους Γ'λλ
α ους, Ι
που επιση ς ανα-

ζητούν τρόφιμα στις βαλκανικές χώρες για τα δικά τους αποθέματα λόγω του
πολέμου. Παρ' όλη τη δυσπιστία του Foreign Office και των συναρμόδιων
β ρετανικων
Ι Ι
υπουργειων, ' ποσατητες
ο Τeste1· αρχι'ζει να αγορα'ζει σημαντ ι κες '
κρέατος στη Γιουγκοσλαβία και στη Ρουμανία, προκαλώντας μεγάλη ανα­
στάτωση στους Βρετανούς, όχι μόνον διότι οι τιμές που προσφέρει για τη με­
ταπώλησή τους είναι εξωφρενικές, αλλά και επειδή ο ίδιος εμφαν ίζεται στις
βαλκανικές χώρες ως εκπρόσωπος της βρετανικής κυβέ ρνησης. Μοναδικοί
~(... Βρετανοί υποστηριχτές του, ο πρέσβυς της Μεγάλης Βρετανίας στην Αθήνα,
κ
t~:-
sir Mίchael Palaίret , και ο Ναυτικός Ακόλουθος, Η Nalder. 8
~;. 'Οπως αναφέρεται,!) το πιο τολμηρό εγχείρημα του Teste1· αποτελεί η κρου­
~;.:
αζιέρα που οργανώνει το καλοκαίρι του 1940 στη δυτική Πελοπόννησο και
fϊ: στα νησιά του Ιονίου πελάγους. Ανάμεσα στους καλεσμένους του , ο Βρετα­
νός πρέσβυς. Στη διάρκεια της κρουαζιέρας ο Palairet γνωρίζεται και συζη­
τά με δύο ακόμα καλεσμένους, δόο ((Καναδούς επιχειρηματίες)), που δεν εί­
ναι άλλοι από τον Wίlhelm Canaris και τον R einhard Heydrich. Ο δεύτε-
;. ρος, ' λ ιστα,
μα '
φερεται να Ι
οργανωνει αποΙ τοτε
' το δ'ικτυο της SD στην Αθ ηνα.
Ι

~~·: Σιγά σιγά, οι ελληνικές υπηρεσίες πληροφοριών που παρακολουθούν τον

Tester αντιλαμβάνονται τον ρόλο του ως κατασκόπου, όμως προσπάθειες για
~Σ­ την απέλασή του προσκρούουν στη δυσπιστία και τη σταθερή άρνηση του
ρι. Palairet. Τελικά, ο Tester εξαφανίζεται τον Σεπτέμβριο του 1940, έχοντας
Ι
αφησει το προσωπικοf του απλ'
ηρωτο και οφει'λ οντας τα μισ θ ωματα
Ι Ι
τεσσαρων

μηνών στον Μεσσηνέζη. Εκείνος προχωρεί σε κατάσχεση των επίπλων του

8. ΤΝΑ (PRO) FO 371/23759, FO 371/24899 και FO 371/ 33207.

9. Νικόλαος Αρχιμανδρίτης, Ψuχολοyιχός Πόλεμος, Κατασχοπεία, Αντικατασχοπε[α,
τόμ. Β', σ. 758 χ.εξ. Ο Αρχιμανδρίτης επικαλείται σχετικά τις δημοσιευμένες ( εφ.
Ακρόπολις, 1959) αναμνήσεις του Hans Riegler, ενός Γερμανού πράχ-τορα στην Αθή­
να.. Τα λεγόμενά του, πάντως, δημοσιεύονται εδώ με κάθε επιψύλαξη.
68 ΠRΤΡΟΣ ΣΤ. Μ Λ ΚΡ112:- ΣΤΛΥΚΟΣ

, ,
γραφειου, τα οποια αγορα ει η
'ζ 1ονικη, Τ ,
ραπε
ζ
α και ε
ξ
οφ
λ , '
ει το προσωπικο και

τον ίδιο. Όταν όμως ο Μεσσηνέζης επιστρέφει από το μέτωπο, τον Μάιο του
1941, πληροφορείται από τηv Ιονική Τράπεζα πως μετά την είσοδο των Γ ερ­
μανών στηv Αθήνα εκπρόσωπός της είχε κληθεί από τοv Tester στο τεράστιο
γραφείο του, σ' έ:vα κτήριο γερμανικώv υπηρεσιών , όπου τοv υποδέχθηκε με
στολή των SS και του ζήτησε πίσω τα έπιπλά του. Ο Testeι- έμεινε στην
Αθήνα ολόκληρο το καλοκαίρι του 1941 ... ω
Υπάρχουν, όμως, και Έλληνες στην υπηρεσία των γερμανικών μυστικών
υπηρεσιών. Ένας από αυτούς είναι ο Χρήστος Νικολόπουλος, γεvικός διευ­
θυντής της «Deutsche Lufthansa,, στην Ελλάδα. Στις αρχές του 1940, ο Νι-
'
κολ οπου λος παρασημοφορειται απο τον ι'δ ιο τον
Χ'ιτλ ερ, ενω
' την ι'δ ια εποχη 1
' '
συνδέεται με το τμήμα VI (Υπηρεσία Πληροφοριών Εξωτερικού) της SD στο
Βερολίνο. Από τότε, η κύρια δραστηριότητά του στην Αθήνα επιχεντρώvεται
'θ εια ανατροπης της κυ β'ερνησης
στην προσπα ' Μ ετα ξ'
α και την αντικαταστα- '
σή της με άλλη, γερμανόφιλη. Οι ενέργειές του τελούν υπό την αιγίδα του
Γερμανού πρεσβευτή στην Αθήνα, πρίγκηπας Viktor zu Erbach-Schδnberg,
ο οποίος για ευνόητους λόγους θέλει vα παραμείνει αφανής. 11
Οι γαλλικές μυστ ικές υπηρεσίες στεγάζοvται στο κτήριο της Γαλλικής
Αρχαιολογικής Σχολής, που διαθέτει και ασύρματο. Στη διάρκεια του ελλη­
νοϊταλικού πολέμου, ο Γάλλος Στρατιωτικός Ακόλουθος (της Κυβέρνησης
του Vichy) αρχίζει να διαβιβάζει μέσω αυτού πληροφορίες για τα ελληνικά
επιχειρησιακά σχέδια στο Γενικό Προξενείο της Ιαπωvίας στην Αλεξάνδρεια,
από όπου διοχετεύονταν στους Ιταλούς. Μόλις οι δραστηριότητές της αυτές
γίνονται αντιληπτές, η Σχολή υποχρεούται να κλείσε ι. f2
Η εκπροσώπηση των βρετανικών μυστικών υπηρεσιώv στηv Αθήvα είναι
και αυτή πλούσια. Ενώ στη δεκαετία του '20 ως Αξιωματικός Ελέγχου Δια­
βατηρίων αναφέρεται ο F. Β. Welch, πρώηv βοηθός του Βρετανού Στρατιω­
τικού Ακολούθου, στις παραμονές του πολέμου ως σταθμάρχης της ΜΙ6 μνη­
μονεύεται ο Albert Crawford. 13 Εκείvο , όμως, που εvτυπωσιάζει είναι ο αριθ­
μός των Βρεταvών πανεπιστημιακών που στρατολογούνται στις μυστικές

1 Ο. Το καλοκαίρι του 1944, ο TesteΓ εντοπίζεται στη Ρουμανία με γερμανικό δια­

βατήριο (το βρετανικό τού έχει αφαιρεθεί) και ωι; συνεργιiτηι; των Γερμανών. Έκτοτε
η τύχη του αγνοείται. ΤΝΑ (PRO) HS 9/1453/5.
11 . Αναφοριi, από 20.12 .1940, του τμήματος VI της SD προς το γερμανικό υπουρ­
γείο Εξωτερικών (Τ- 120/379/ 285981). Πρβλ ΤΝΛ (PRO) HW 19/ 341 (ιιUnΓegistered
agents))).
12. Richaι·d Clogg, Anglo-Greek Attitudes: Studies in History, σ. 113.
13. West,ό.π.,σ. 34χαι 124. Σε επιστολή του, από 11.7.1941,προι;τονΧ. Σιμό­
πουλο ο ήδη τότε πρωθυπουργός Εμμανουήλ Τσουδερός θα κατηγορήσει τον Cπιwford
ότι συνωμοτεί εναντίον του. Εμμανουήλ Τσουδερός, Ιστοpιχό Αpχείο [στο εξής: Αpχείο
Τσουδεpού] , τόμ. Α', σ. 11 5.
 «0 ΑΓΓ ΛΟΣ ΠΡΟΞΙ.;i"ΟΣ ,, 69

υπηρεσίες. Ενδεικτικά: Η Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή, υπό τον Geι·ard

Mackworth Young, αποτελεί κέντρο κατασκοπίας, ενώ ο κάποτε αναπλη­
ρωτής διευθυντής της, ο διαπρεπής αρχαιολόγος
Stanley Casson, υφηγητής
της Αρχαιολογίας στην Οξφόρδη και βετεράνος του μετώπου της Θεσσαλο­
νίκης στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, επιστρέφει στην Αθήνα το 1940 και ως
επικεφαλής του Τμήματος Πληροφοριών της Βρετανικής Στρατιωτικής Απο­
στολής συνεργάζεται με τη S ection D. Αργότερα, το φθινόπωρο του J 943,
εντάσσεται στην SOE Λονδίνου. Από το Κάιρο , εξάλλου, φθάνει στην ελλη­
νική πρωτεύουσα ένας ακόμα διαπρεπής Οξφορδιανός και αρχαιολόγος, ο (sir)
David Hunt, επίσης ως αξιωματικός πληροφοριών. Το Βρετανικό Συμβού­
λιο, με4.000 μαθητές το 1940 και διευθυντή τον Robin Βuι·η, γίνεται το κέ­
ντρο της βρετανικής προπαγάνδας. Ο Allan J. Β. Wace, ο διάσημος αρχαιο­
λόγος ο οποίος είχε πραγματοποιήσει τις ανασκαφές στις Μυκήνες, δραστη­
ριοποιείται και πάλι στην MIS. Έτσι, δεν μοιάζει αδικαιολόγητο το περιπαι­
κτικό σχόλιο που κυκλοφορεί τις ημέρες εκείνες: <ιΗ Οξφόρδη κυριαρχεί στη
Βόρεια Ελλάδα και το Κέμπριτζ στα νότια της χώρας)). 14
Στο παρεκκλήσι του νοσοκομείου «Ευαγγελισμόςη, ο θεόρατος ((πατήρ Δη­
μήτριος», ο λαοφιλής εφημέριός του, με θητεία μοναχού στο Άγιον Όρος και,
όπως υποστη ρίζεται , εξομολογητής των βασιλικών Ανα.κ-τόρων, είναι Βρετα­
νός και ονομάζεται David Balfour. Ο Balfour δεν ανήκει στις βρετανικές
Ι '
μυστικες υπηρεσιες, α
λλι ' Ι ι Ι ,
α χρησιμοποιειται απο αυτες οταν προκειται να ανα-

κριθούν Ρώσοι εμιγκρέδες. Όμως, μετά την Απελευθέρωση θα επιστρέψει

στην Αθήνα, όχι πλέον ως Ορθόδοξος ιερέας αλλά ως μέλος του προσωπικού
της Βρετανικής Πρεσβείας και συνεργάτης της ΜΙ6. 1 5 Στο Κολωνάκι, επίσης,
στον αριθμό 9 της οδού Μέρλιν, όπου το Βρετανικό Προξενείο, δύο άλλοι Βρε-

l 4. Clogg, ό.π., σ. 33. Η εξήγηση ποu δίνεται είναι ότι οι πανεπιστημιακοί, χuρίωc;
οι αρχαιολόγοι και οι ελληνιστές, γνώριζαν χαλά την Ελλάδα και μιλούσαν πολύ καλά
την ελληνική γλώσσα.
15. Ο David Balfour (1903-1989) υπήρξε σημαντική πνεuματική φυσιογνωμία. Με
θεολογικές σπουδές στο Βέλγιο, στην Π ράγα και στο Βατικανό, το 1932 εγκαταλείπει
το καθολικό δόγμα και γίνεται μοναχόc; της Ρωσικής Ορθόδοξηc; Εκκλησίας. Το 1935
φθάνει στο Άγιον Όρος , όπου παραμένει επί έξι μήνες ωι:; ασκητής. Όμωc;, μετά την άρ­
νηση της Ιερής Κοινότητας να δεχτεί την αίτησή του για μόνιμη παραμονή του ως μο­
ναχού της ρωσικής Μονής τοu Αγίου Παντελεήμονα -λόγω του παρελθόντος του στον
καθολικισμό και στην Ουνία- , διατάσσεται η απομάκρυνσή του από το Άγιον Όρος. Ο
.Balfour ~ρίσκει τότε καταφύγιο στη Μονή Πεντέλης, ενώ με απόφαση του αρχιεπι­
σκόπου Χρύσανθου ονομάζεται ιιπνευματικός>> . [Βλ. Σωφρόνιος (αρχιμανδρίτης), Αγώ­
νας Θεογνωσίας, Η αλληλοypαφ[α τοu Γέpοντος ΣωφpονΕου με τον Λ. Μτr:&λφοup, σ.
354 χ.εξ. , 360 χ.εξ. , 385 χ.εξ. και 387 χ.εξ.] Το 1937 διορίζεται βοηθός εφημ.έρr.οc; στο
παρεκκλήσι του ιιΕuαγγελισμού» και σύντομα γίνεται εφημέριοι:; στον ίδιο ναό. Πα­
ράλληλα, σπουδάζει θεολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διδάσκει στο Ινστιτούτο
70 Π"ΕΤΡω: ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ -ΣΊΆίΚΟΣ

τανοί είναι εκείνοι που για λογαριασμό της SIS κινούν τα νήματα: Ο Thomas
Bowman και ο γενικός πρόξενος Graham Sebastian. Γεννημένος το 1886 στο
Αμπερντίν , ο Bowman είναι μικρόσωμος και κακοφτιαγμένος αλλά και φανα-
τικος, '
Σ κοτσε'ζος. Εγκατεστημενος ' ' '
απο πο λλα χρονια στην Αθ'
ηνα, '
εχει δ ιορι-
στεί επίτιμος πρόξενος ήδη από το 1928. Είναι ιδιοκτήτης των «Λατομείων
Διονύσουι> από το 1920 και κατοικεί μόνιμα στο πολυτελές ξενοδοχείο «Maje-
sticJJ, στη yωνία των οδών Πανεπιστημίου χαι Σανταρόζα. Αν και φανατικός
υποστηρικτής των βενιζελικών, ο Bowrnan είναι φίλος όλων των ελληνικών
κυβερνήσεων. Στη διάρκεια της δικτατορίας Μεταξά, μέσω του βιομήχανου
και εμπόρου όπλων Πρόδρομου Μποδοσάκη-Αθανασιάδη, κατορθώνει να συν­
δεθεί στενά με τον Κώστα Μανιαδάκη , υφυπουργό Ασφαλείας του δικτατορι-

Αγγλικών Σπουδών, στην οδό Ερμού. Τον Απρίλιο του 1941 εγκαταλείπει την Ελλά­
δα για να βρεθεί στην Αλεξάνδρεια. Αδυνατώντας εκεί να εξασφαλίσει θέση ιερέα, χα-
'
τατασσετα ι στον '
β ρετανιχο ,
στρατο και τοπο θ' '
ετειται σε μια απο τις πο λ''
υαρι θ μες β ρε-

τανιχές μυστικές υπηρεσίες στο Κάιρο. Το φθινόπωρο του 19.43, εντάσσεται στην ISI,J),
στην οποία γίνεται βοηθός του Ed\vaι·d Dillon χαι σύνδεσμος της υπηρεσίας με την
εξόριστη ελληνική κυβέρνηση. Ως πράκτορας της TSLD, πραγματοπο ιεί χαι μερικές
αποστολές στο Αιγαίο, μεταμφιεσμένος σε μοναχό . Αργότερα θα γίνει Β ' γραμματέας
της Βρετανικής Πρεσβείας στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση και θα παίξει σημαντι­
κό, παρασκηνιακό ρόλο στΙΧ ελληνικά. πράγματα. Με την προσωρινή απελευθέρωση της
Σάμου (Σεπτέμβριος 1943) καταφθάνει εκεί στις 27 Οκτωβρίου, συνοδεύοντας, ως πο­
λιτικός σύμβουλος, τους Εμμανουήλ Σοφούλη και Αλκιβιάδη Μπουρδάρα. Το 1944 επι­
στρέφει στην Αθήνα ως ταγματάρχης-επικεφαλής διερμηνέας της Βρετανικής Πρε­
σβείας και το 1 946 τοποθετείται Α' γραμματέας της. Είναι η εποχ·ή, παραμονές της
κομμουνιστικής ανταρσίας, που η εφημερίδα του ΚΚΕ, Ελεύθεpη }.,Αλάδα θα τον κατη­
γορήσει ως τον ιιΡασπούτιν των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών)), μομφή που θα επα­
ναλάβει το 1947 ο Κώστας Καραγεώργης, με ιδιαίτερη αναφορά στην ιδιότητά του ως
πράκτορα πριν από τον πόλεμο. Την ίδια εποχή, ύστερα από απαίτηση του Γεωργίου Β',
απομακρύνεται από την Ελλάδα κΙΧι τα επόμενα χρόνια θα υπηρετήσει ως γενικός πρό­
ξενος στη Σμύρνη, τη Γένοβα χαι τη Γενεύη . Το 1978 ανακηρύσσεται διδάκτωρ του
Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, με θέμα διατριβής <<Τα πολιτικά και ιστορικά έργα του
Συμεώνοι;, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 0416/ 1429))), βάσει αγνώστων εγγράφων
που ι::ίχε ανακαλύψει προπολεμικά στη Ζαγορά του Πηλίου. Οι Times του Λονδίνου
στη νεκρολογία που του αφιέρωσαν ανέφεραν μεταξύ άλλων: ιιΕλάχιστες αμφιβολίες
υπάρχουν πως κάτω από τα εκκλφιαστικά ρούχα είχε δρciσει στην προπολεμική Ελλάδα
ως Βρετανός κατάσχοποςιι. Παρ' όλη την οργίλη αντίδραση της οικογένειάς του χαι
φίλων του, η εφημερίδα ουδέποτε επανόρθωσε. Πάντως, την ιδιότητά του ως προπο­
λεμικού κατασκόπου αρνείται χαι ο βιογράφος του, ο
Richard Gaunt, από το αδημοσί­
ευτο βιβλίο του οποίου, ιιΤhe
Life and Times of Davίd Balfour)), αντλήθηκαν οι πε­
ρισσότερες από τις παραπάνω πληροφορίες. Ο Richard Gaunt (πλήρεζ όνομα: Richard
Gaunt AΓnold-Baker) υπήρξε ο αξ~ωματούχος της ΜΙ6 που ανέκρινε τον Rudolf HefS,
όταν τον Μάιο του 1941 προσγειώθηκε στη Σκοτία. Μετά τη ιισυνταξιοδότησή11 του ο
Arnold-Bakeτ έζησε στην Αθήνα. Πέθανε το 2003.
'1''

«0 ΛΓΓΛΟ2: ΠΡ ΟΞF.ΝΟΣ » 71

κού καθεστώτος, και να γίνει καθοδηγητής του Γιάννη Διάκου , 16 της ιιφαιάς
'
προσωπικοι:η-rας)> που β' '
ρισκεται παντατε δ'ιπ λ α στον uικτατορα,
~ ι ι
ακομα και
s:, '
στις συνεuριασεις του υπουργικου' συμ β ουr-ιου.
"Ι'' ·Ι "'

Τον Σεπτέμβριο του l 939, 18 η Section D ορίζει ως πρώ-rο εκπρόσωπό τη ς

στην Αθήνα έναν Βρετανό επιχειρηματία με το όνομα J. R. Shotton, αντιπρό­
σωπο στην Ελλαδα, τη Γιουγκοσλαβία και την Τουρκία της εταιρείας (<lngersoll
Rand>> , που καλύπτει στις χώρες αυτές και τις δραστηριότητες -της ΜΙ6. Ο
Shotton όμως, ως μερικά απασχολούμενος με την οργάνωση, δεν ανταποκρί­
νεται στις απαιτήσεις της. Την εποχή εκείνη η Ελλάδα παρουσιάζει μηδαμινό
στρατηγικό ενδιαφέρον για τη Μεγάλη Βρετανία, της οποίας η προσοχή επι­
χεντρώνε-ται στη Γιουγκοσλαβία και, ιδίως, στην Αλβανία - υπό ιταλική κατοχή
ήδη από τις 7 Απριλίου του 19 39. Για τον λόγο τούτο, τον Μάιο του 1940 φθά­
νει στην Αθήνα ένας ακόμα Οξφορδιανός, ο Aι'thur Goodwill, πρώην διευθυντικό
στέλεχος τη ς εταιρείας ι<Shell>) στην Αυστραλία και τώρα επικεφαλής της
Section D στη Μέση Ανα·ωλή. 19 Αποστολή του, να εξετάσει τις δυνατότητες
'
ανατρεπτικων ενεργειων στην ' Αλβ ανια
' ' s:, '
εν γνωσει των uυσχερειων που θα αντι-

μετώπιζε ένα τέτοιο εγχείρημα, με δεδομένη την αποτελεσματικότητα -rης ελ­

ληνικής Αστυνομίας αλλά και τη σταθερή απόφαση του δικτάτορα Ιωάννη Με­
ταξά να αποφύγει κάθε πρόκληση εις βάρος της Ιταλίας. 20
Σε έκθεσή του από -την Αθήνα, ο Goodwill αναφέρει πως «υπάρχει ένας πυ-
' t' Ι Ι 'λ Ι
ρηνας εc,αιρετικα ικανων και απο υτα εμπιστων
Β ρετανων
Ι του επιχειρηματι-

' χοσμοω>.
κου ' 21 Α πο' αυτους επι λ εγει
' Ι πεντε,
' Ι
οι οποιοι θ α λα'βουν το προσωνυ- '
μιο ιιΟι Απόστολοι» και θα αποτελέσουν την απαρχή της ελληνικής SOE. Ως
επικεφαλής της τοποθετείται ο Η.
J. Sinclair (ιιMark>>), αρχιμηχανικός της
«Ηλεκτρικής Εταιρείας Μεταφορών>> -της γνωστής, τό-τε, αPowen> 22 -, και

16. Ο Γιάννψ Διάκος γεννήθηκε το 1889 στη Ναύπακτο. Δημοσιογράφος το επάγ­

γελμα, υπήρξε επί πολλά χρόνια στενός συνεργάτης του Ιωάννη Μεταξά, αργότερα δε
μυστικοσύμβουλος και του βασιλέως Γεωργίου. Το 194 l εγκατέλειψε την Ελλάδα με
την κυβέρνηση Τσουδερού και εγκα"tαστάθηκε στις ΗΠΛ.
17. Πρβλ. , εμμέσως , Bickham S\νeet-Escott, Baker Street Irregular, σ. 6 1.
ιs. Τα όσα ακολουθούν βασίζονται, κυρίως, στον Pirie και στο ((Report by Capt. C.
J. Harris, οη early activitics of SOE Greece (Turkey))), [ΤΝΑ (PRO) HS 5/71 DJ , με
συμπληρώματα από τη διαθέσιμη βιβλιογραφία και άλλο αρχειακό υλικό.
19. ΤΝΑ (PRo) HS 9/300/ 3.
20. Sweet-Escott, ό.π. , σ. 2.i.
2 l. Pil"ie, σ. l · ΤΝΑ (PRO) HS 5/508.
22. Η ιιPO\VerJ> χωριζόταν σε δύο α.υτοτe:λείς εταιρείες, την ιιPower & Traction Co.)),
η οποία είχε κατασκευάσει τον ηλεκτρικό σιδηρόδρομο και εκτός από αυτόν ήλεγχε το
τραμ, τα. λεωφορεία (τα λεγόμενα ιιπράσινα>>) και μερικά: ταξί της Αθήνας, και την
11Power & Light Co. ι>, υπεύθυνη για την παραγωγή και παροχή ηλεκτρικού ρεύμα.τος
στην πρωτεύουσα.
72 Π~ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡ112:-ΣΤΑ1ΚΟΣ

ακολουθούν ο G. L. Bailey («Peten>), πρόεδρος της εταιρείας για την αποξή­

ρανση της λίμνης Κωπαtδος (<ιLake Copais Reclamati on Company>>) , ο
Saunders (ιιLuke>>), πράκτορας των «Lloyd's>> στην Ελλάδα και ειδικός στα
ναυτιλιακά, ο Peter Kemp (ιιJοhω>) και ένας ακόμα Βρετανός ποu εργάζεται
στην «Power», ο Meickel («Mathew»). Επειδή, εξά:λλοu, και ο Sinclair μό­
νον μερικώς μπορεί να ασχοληθεί με τη S ec tίon D, ο Goodwill θα ζητήσει
Λον δ'ινο να στε ι'λοuν στην Αθ ηνα εναν
Ι θ α εχε
' ι ως κα'λυ-
1
απο το ' υπαρχηγο
' που

ψη τη θέση του μόνιμου γραμματέα της ARP, της Υπ-ηρεσίας Αεράμυνας της
βρετανικής κοινότητας. Έτσι, αφού πρώτα περάσει από το Κάιρο , στις 3 Ι
Μα"tου του 1940 φθάνει εδώ ο (ταγματάρχης) lan Blacklaws Masson Pil'ie,
ο ουσιαστικός αρχηγός της S ection D στην Αθήνα και, αργότερα, τοu ελληνι-
,Ι
χου τμηματος της SOE στο καιρο.
Ι Σ κοτσε'ζος και αυτος,
Ι Ι
τριαντα πεντε Ι
ετων '

τότε, απόφοιτος του Harrow και του Trinity College της Οξφόρδης -με σπου­
δές στη νεότερη ιστορία-, ο μικρόσωμος, κοσμοπολίτης και πάντα καλοντυ­
μένος Pirie φαίνεται πως δίνει την εικόνα ενός «ενήλικου και κομψού Έρω­
τα~>. 23 Η Αθήνα δεν του είναι άγνωστη διότι προπολεμικά είχε -χωρίς επιτυ­
χία- αποπειραθεί να εγκαταστήσει ένα νεκροταφείο σκύλων στα περίχωρα της
πρωτευουσας.
ι 'Q μως ι ι
και αρκετες απο τις τωρινες ι
ι δ' ι ~;-ι
εες του ειναι εr.,ισου επι-

πόλαιες και εξωφρενικές. Ανάμεσα σε άλλα και προκειμένου να πετύχει την

τόνωση του ηθικού των πολιτών όταν οι Γερμανοί καταλάβουν την Αθήνα, προ-
, • 'θ Ι Ι
τεινει να παραγγε"' συν μουσικες υπο οχες για το χαρτι τουα
δ Ι 1 λ1
ετας.
Θ 'ζ
~ α παι συν

τον ελληνικό Εθνικό 'lμνο μόλις κάποιος τραβήξει το χαρτί. Αλλά και στα ελ­
ληνικά πολιτικά ζητήματα, στην αρχή τουλάχιστον, ο Pirie παραμένει σε επί­
πεδο ευφυολογημάτων: ιιΠώς μπορώ να σεβαστώ μια βασιλική οικογένεια»,
λ εει,
/ 1
«οταν
δ '
εν ειναι πιο πα
λ 1 Ι 1 Ι Ι Ι
ια απο την οιχογενεια ενος εμπορου κρασιων;»
Η

κατοικία τουPirie, στην Πλατεία Λυκαβηττού, γίνεται το πρώτο στρατηγείο

της ελληνικής Section D. Και ενώ, κατά τον Antony Beevor,24 απέτυχε στην

23. Antony Beevor, Crete, The Battle and the R esistance, σ. 27-28. Από τον ατο­
μικό του φάκελο στην SOE (ΤΝΑ (PRO) HS 9/ J 191/8] προκύπτει ότι μέχρι τον Μάρ­
τιο του 1940 ο Pirie απασχολήθηκε ως «ταχυδρόμος» της ΜΙ6, με μισθό 5 λίρες την
εβδομάδα. Είχε:, επίσης, λάβει μέρος στη φυγάδευση του Georg Dimitrov, ηγέτη του
Αγροτικού Κόμματος της Βουλγαρίας. Σε: εμπιστευτική εξάλλου έκθεση με ημερομη­
νία 9.12.1944 και συντάκτη τον αντισυνταγματάρχη D. Talbot-Rice, αναφέρεται : «0
αξιωματικός αυτός διαθέτει βαθιά γνώση της Ελλάδος και των προβλημάτων της. Δια­
θέτει, επίσης, μεγάλη ικανότητα στον γραπτό λόγο. Τα ενδιαφέροντά: του εστιάζονται
κυρίως στην πολιτική και επικεντρώνονται βασικά στην Ελλάδα. Αναμφίβολα θα μπο­
ρούσε να χρησιμοποιηθεί σε οποιαδήποτε θέση που να έχει σχέση με: την Ελλάδα, αν
και οι πολιτικές απόψεις -του θα καθιστούσαν πολύ δύσκολη γι' αυτόν την υποστήριξη
μιας πολιτικής με την οποία ο ίδιος δεν συμφωνεί απόλυτα)).
24. Στο ίδιο. Πολύ αργότερα, στις 22. 6.1943, ο Edward Warn er, σύμβουλος για τις
ελληνικές υποθέσεις στη Βρετανική Πρεσβεία στο Κάιρο, θα γράψε ι στον Pierson Di-
 «Ο Λ !ΤΛΟΣ ΠΡ Ο ΞF:ΝΟl; » 73

αποστολή του, την οργάνωση της ελληνικής αντίστασψ;, ο Ρωe πέτυχε να

σταθεροποιήσει τον προπολεμικό, θυελλώδη ερωτικό του δεσμό με την «εκρη­
κτική)) Νίκη Δεμερτζή , τραγουδίστρια στην κοσμική ((AI"gentina)), στην αρ­
χή της οδού Φιλελλήνω'J. Προκειμένου να. την πά.ρει μαζί του στην Κρήτη,
λ'ιγο
/
πριν απο την εισο δ ο των Γ ερμανων
' Λθ η'Jα.
1
1
παντρευοντα.ι στην '
Λίγο πριν επισψέ:ψει στο Κά.φο , ο Good\νill επεκτείνει την οργάνωση στη
Θεσσαλονίκη. Με τη βοήθεια του (sir) HaI"old Caccia, Α' Γραμματέα της
Βρετανικής Πρεσβείας και στελέχους της SIS, σψα.τολογεί τον Καναδό ταγ­
ματάρχη Α. F. Menzi es (((Sussex»), τον άνθρωπο της ΜΙ6 στη Θεσσαλονί­
κη, που δρα. εκεί με την κάλυψη του Impel"ial War Gravcs Commissioner
(Αρμοστή για τους αυτοκρατορικούς στρατιωτικούς τάφους). Στην αρμοδιό­
τητα του Menzies υπάγονται , επίσης, μερικά. νησιά του Ιονίου και του Αι­
γαίου πελάγους, η Γιουγκοσλαβία χαι η Βουλγαρία. Τα νεκροταφεία., εξάλλου,
που ελέγχει παρέχουν ασφαλείς κρυψώνες για. τα εκρηχτικά που θα μετα.­
φερθού'J εκεί, όπως ασφαλή κρυψώνα παρέχει και το υπόγειο της Μητρόπο­
λης Καβά.λα.ς. Ο μητροπολίτης Χρυσόστομος, ο μετέπειτα. Αρχιεπίσκοπος
Αθηνών, γίνεται σύντομα συνεργάτης της Section D.
Στις l Ο Ιουνίου του 1940, η Ιταλία κηρύσσει τον πόλεμο κατά της Μεγά­
λης Βρετανίας και της Γαλλίας, ενώ την ίδια. εποχή στο Λονδίνο θεωρούν την
επίθεσή της κατά της Ελλάδος ως επικείμενη. Το μεγάλο ερωτηματικό για.
τη βρετανική κυβέρνηση και το Foreign Office είναι τι θα πράξει ο Μεταξάς,
αν δηλαδή θα παραδοθεί αμαχητί στον Άξονα ή θα πολεμήσει . Πα.ρ' όλο που
/ / /
'
εχουν στη δ ια'θ εση' τους τοσο τις δ ικες του κατηγορηματικες ' δ ια β ε β αιωσεις,
όσο και τις σχετικές συνεννοήσεις Ελλήνων αξιωματικών με τους Γάλλους,
από τον Οκτώβριο του 1939 μέχρι τον Ιανουάριο του 1940,25 οι προετοιμασίες
των Βρετανών αποσκοπούν στην αντιμετώπιση και των δύο ενδεχομένων.
Για την περίπτωση της υποταγής, το καλοκαίρι του 1940 σχεδιάζεται πραξι­
κόπημα κατά του Μεταξά και η Section D στρέφεται στον πρώην βουλευτή
και ηγετικό στέλεχος του Λαϊκού Κόμματος Σπύρο Θεοτόκη, ο οποίος όμως

χοπ του Foreign Office: (([ ... J Me: χατέλαβe: τρόμος, όταν πληροφορήθηχα πως lo Pirie]
χυριαρχe:ί απόλυ'ία σ'ίην Bake r Street , σe: ό,τι αφορά τα e:λληνιχά ζητήματα>> [ΤΝΑ
(PRO) FO 371/ 37197/ R 5657].
25. Οι συνe:ννοήσεις αu'ίέ ς είχαν αποτυπωθe: ί σe: έγγραφα 'ίου γαλλικού υπουργe:ίου
Εξωτe:ρικών που κα'ίασχέθηκαν από τους Γερμανούζ στη Vitry La Charite, -τον Ιού­
νιο του 1940. Έ-τσι , οι Γερ μανοί γνώριζαν cχπό τότε ότι η ιιουδετe:ρότητα)) ϊου Μετα­
ξά ή-ταν επίπλασ-τη και όχι ειλtχρινής . Πe:ριλή ψe:ις των e:γyράφων αυ-τών e:νσωματώ­
θηχαν σ'ίη γe:ρμανική διακοίνωση που επιδόθηκε σ'ίον Έλληνα πρέσβυ στο Βe:ρολίνο
χατά την κήρυξη του πολέμου κατά της Ελλάδος, αλλά χαι στη σχετική γe:ρμα.νιχή
Λευχή Βtβλο. ΑΑ , R 12 7792 κ.e:ξ.· πρβλ. S ch1·amm-von Thadden, ό. π. , σ. 29, 3 3, 49 ,
54, 58 και 115.
74 ΠΕΤl'ΟΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΙΙΣ - ΣΤΑΪΚΟΣ

αρνείται κάθε συμμετοχή. 26 Παράλληλα, έρχεται σε επαφή με τον Γεώρ­

γιο Ρού σσο, επικεφαλής των βενιζελικών-((πλαστηρικών» της ελληνικής
κοινότητας της Αιγύπτου , με σκοπό τη δημιουργία ανεξάρτητου νησιωτικού
ελλ-ήνικού κράτους με έδρα την Κρήτη. Ελπίζεται, μάλιστα, ότι θα προ­
σχωρήσουν σ' αυτό μονάδες του ελληνικού στόλου και του στρατού , που θα
πολεμήσουν μαζί με βρετανικές μονάδες κατά της Ιταλίας. 27 Στο πλαίσιο
του σχεδίου, τον Ιούλιο του ] 940 ένα βρετανικό υποβρύχιο, με προέλευση
την Αλεξάνδρεια, αποβιβάζει στην Κρήτη ένα από τα πρωτοπαλίκαρα του
στρατηγού Νικολάου Πλαστήρα., τον πράκτορα της Section D Σήφη Πα.­
παδοκωνσταντά:κη («Sphinx»). Αποστολή του, να συναντήσει τον στρατη­
γό Εμμανουήλ Μάντακα προκειμένου να. οργανώσουν πραξικόπημα κατά:
του Μεταξά εάν υποκύψε ι στον Άξονα. Σύντομα , η φλυαρία των Κρητικών
θα προκαλέσει τη σύλληψη του «Sphinx>> και ο Έλληνας πρόξενος της Με­
γάλης Βρεταν ίας στα Χαν ιά θα αντιμετωπίσει αρκετές δυσκολίες μέχρις
ότου εξασφαλίσει την επιστροφή του στην Αίγυπτο. 28 Για τον ίδιο λόγο,
εξάλλου, επιστρέφει στην Κρήτη -ως πράκτορας πλέον της MI(R) κα ι με
την ιδιότητα-κάλυψη του υποπρόξενου στα Χανιά- ο διαπρεπής , μονό­
φθαλμος αρχαιολόγος John Pendl eb UlΎ, πρώην έφορος αρχαιοτήτων στην
Κνωσό και ιδιαίτερα δημοφιλής στο νησί. 29 Αποστολή του, η προετοιμασία
της άμυνας σε ενδεχόμενη ιταλική επίθεση ή η πρόκληση επανάστασης α:ν
ο Μεταξάς δεν πολεμήσει τον Άξονα . :iO Αργότερα, βαριά τραυματισμένος

26. Βλ. ι(Ελλάδα: Προσωπικότητες (Σχέδιο)11, ΤΝΑ (PRO) HS 5/224. Η ανυπό­

γραφη έκθεση έχει συνταχτεί το 1944.
27. Αντιναύαρχος Π. Κώνστας, «Οι Μυστικές Υπηρεσίες Μέσης Λνατολήι:;ιι, εφ.
Έθνος, 62η συνέχεια. Το σχέδιο ήταν γνωστό στην Αθήνα και μνεία του χάνει ο Με­
ταξάς στον λόγο του της 30. 10.1940 προς τους ιδιοκτήτες και αρχισυντάκτες του αθη­
ναϊκού Τύπου. Βλ. Εταιρεία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας (εχδ. ), Αποκαλύψεις για τον
πόλεμο του 1940-1941 , σ. 7-8.
28. Pirie, σ. 17-18.
29. Ο Pendlebury έφθασε με υδροπλάνο στο Φάληρο, τον Ιούνιο του 1940, μαζί με
άλλους τέσσερις πράκτορες της MI(R), ανάμεσά τους ο Nicholas Hammond και ο J.
Μ. F. May, που συναντήσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Όμως η κάλυψη των τεσ­
σάρων, ως Ηεπιχειρηματιών>> , δεν έπεισε τις ελληνικές Αρχές και έτσι αναγκάστηκαν
να φύγουν για την Αίγυπτο. Ο PendlebuιΎ λόγω (1διπλωματικής>1 ιδιότητας εισήλθε
στην Ελλάδα και έφθασε στην Κρήτη, στις 1 2 Ιουνίου. Βλ. Imogene Grundon, The
Rash A dventurer, Α Life of John Pendlebury, σ. 243-245.
30. Βλ. την, από 26.6.1940, αναφορά του ταγματάρχη George Tayloι· [ΤΝΑ (PRO)
llS 5/497]. Ο Gcorge Taylor ( 1903-1979), ένας ιιανελέητος» πολυεκατομμυριούχος βιο­
μήχανος από την Αυστραλία, υπήρξε ο υπαρχηγός του συνταγματάρχη Lawrence Gι·and
και άμεσος συντελεστής στη δημιουργία της Section D. Επικεφαλής, αρχικά, της S e-
ct ion D για τα Βαλκάνια, έγινε αργότερα διευθυντής του τμήματος επιχειρήσεων της
•
~:
«0 Α JΤΛ ΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ ,, 75

στη Μάχη της Κρήτης, ο Pendlebury εκτελείται από τους Γερμανο6ς, σε

ηλικία. τριάντα. επτά ετών. Στις9 Μαρτίου του 1941 είχε γράψει στη γυναί­
κα. του: ΗΣ' αγαπώ και σ' αποχαιρετώ [ ... J». :Η Μετά την κατάληψη της Κρή ­
της , μια ειδική γερμανική μονάδα , υπό τον βαρόνο Eberhard νοη Kίinzberg
(Sonderkommando Kilnzberg), θα ερευνήσει τα αρχεία του Βρετανικού Προ­
ξενείου στο Ηράκλειο , όπου θα βρεθεί άφθονο υλικό για τις δραστηριότητες
και το κατασκοπευτικό δίκτυο του P endlebury, το οπο ίο έφθανε μέχρι τη
Ρόδο.
/
κα θ οριστικο γεγονος για τις
Ι / Ι Ι λ Ι Ι
πα.ραπανω κινησεις ειναι ο τορπι ισμος - απο

ιταλικό υποβρύχιο- του καταδρομικού (<Έλλη>> στο λιμάνι της Τήνου , στις 15
Αυγο6στου του 1940. Λίγες ημέρες μετά, στην Αλεξάνδρεια υπογράφεται το
επίσημο ελληνοβρετανικό πρωτόκολλο για το κίνημα.. Όμως όλες οι προε­
τοιμασίες του παύουν στις 28 Οκτωβρίου του 1940 ...
Από την άλλη πλευρά: Ο γιατρός Θεοχάρης Καρβούνης, με ακίνητη περι-
'
ουσια ι
και γνωριμιες στην Αλβ ανια., ' ' ς:,ι
μεταφ ε ρει -και στις ουο π λ ευρες
ι των συ -

νόρων- μισό τόνο εκρηκτικών, για να χρησιμοποιηθούν σε περίπτωση ελληνοϊ­

ταλικού πολέμου. Στο δεύτερο ταξίδι του ωστόσο , θα προδοθεί από τον οδη­
γό του ταξί που χρησιμοποιεί και θα επιστρέψει δέσμιος στην Αθήνα. Περίπου
την ίδια εποχή , φθάνει στην Αθήνα ο ταγματάρχης Bill Barbrook -στον Με­
σοπόλεμο αστυνομικός στην Αλβανία, επί Ζώγου Α' -, ειδικευμένος στην κα­
ταπολέμηση της Πέμπτης Φάλαγγας. Ο Barbrook εγκαθίσταται στη Βρε­
τανική Πρεσβεία., δήθεν ως βοηθός του Στρατιωτικού Ακόλουθου, συνταγμα­
τάρχη J aspeI Blunt. Στην πραγματικότητα είναι ο εκπρόσωπος της MI(R)
στην Ελλάδα.
Στις 13 Σεπτεμβρίου οι Ιταλοί εισβάλλουν στην Αίγυπτο, δημιουργώντας
το μέτωπο της Βορείου Αφρικής. Η θέση της Ελλάδος στην εξέλιξη του πο­
λέμου γίνεται πλέον κρίσιμη. Έτσι , ήδη στις 24 Σεπτεμβρίου, ο siI Michael
Palairet δέχεται την εντολή σε περίπτωση σύρραξης με την Ιταλία να ενι­
σχύσε ι την αποφασιστικότητα. των Ελλήνων να πολεμήσουν, εντολή που θα
επαναληφθεί στις 28 Οκτωβρίου. Η βρετανική αυτή στάση επεξηγείται και
αναλύεται σε υπόμνημα του Foι·eign Office, στις 15 Οκτωβρίου: «Εν όψει
της προε'λ ασης των 1τα λ ων
Ι στην Α'ιγυπτο, αποτε λ ει/ Ι αναγκη
επιτακτιχη ' να

αντισταθούν οι Έλληνες σε ιταλική επίθεση, έτσι ώστε να αποσπαστεί η προ­

σοχή του Μουσολίνι από τη Βόρειο Αφρική. Παράλληλα, το Foreign Office
ελπι'ζει οτι
Ι /
ετσι
θ θ Ι
α χρησιμοποιη συν ε
λλ / Ι
ηνικες αερονα.υτικες
β Ι /
α.σεις κατα του

SOE και, τελικά, υπεύθυνος στο Λονδίνο, μεταξύ άλλων, και για την SOE Κα"tρου . Βλ.
Nige \ West, S ecret War, The Stoη of SOE, Britain 's Wartim e Sabotage Organisa-
tion, σ. 9, .50 και 60. Πρβλ. S\νeet-Escott, ό.π. , σ. 21-22.
31. Becνor, ό. π. , σ. 3 χ.εξ. και 71 · W. Mackenzie, ό.π., σ. 134· PiΓie, σ . 4.
76 Π J<:ΤΙ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚJ'ΗΣ-ΣΤΛΤΚΟΣ

ιταλικού στόλου, κάτι που θα δημιουργήσει τη μεγάλη διαφορά στην Ανατο­

λική Μεσόγειο ι ...1)).32

Από τον Σεπτέμβριο του 1940, οι Sebastian κα.ι Bo\vman α.ρχίζου'J να παίζουν
συμβουλευτικό ρόλο σ-rην ελληνική Section D, ενώ ο Menzies τής εξασφα­
λίζει τη συνεργασία των αδελφών Αλέξανδρου, Κώστα και Σωτήρη Ζάννα,
μελών διαπρεπούς οικογένειας της Μακεδονίας. Ο Αλέξανδρος Ζάννας είναι
πολιτικός, τελευταίος υπουργός Αεροπορίας του Ελευθερίου Βενιζέλου και
προσωπικός φίλος του sir Alexande r Cadogan. Πρώτη προσφορά του στην
SOE είναι η διάθεση του βενιζελικού κομματικού μηχανισμού για τη δημι­
ου ργία δικτύου διασποράς «ψιθύρων>> εναντίον των Γερμανών στη Μακεδο-
, Ι 1 Ι δ Ι f 33
ν ια, οπου οι υπηρεσιες προπαγαν ας τους ειναι ισχυροτατες.

Τις ημέρες εκείνες, η Section D (οργανικό πλέον τμήμα της S02) έχε ι
εγκατασταθεί στο δώμα. του Βρετανικού Π ροξενείου και αρχίζει να απομα­
κρύνεται από τον εκπρόσωπο τη ς ΜΙ6 στην Αθήνα, διό-τι εκείνος και, ιδίως,
ο βοηθός του 34 συνεργάζον-rα.ι στενά με τον συνταγματάρχη Δημή-τριο Ξένο,
επικεφαλής της Διεύθυνσης Εθνικής Ασφαλείας. 3"' Κατά τον Sinclair, μάλι-

32. Maι·tin van Crcveld, ιιPrclude to Disaster: the British decision ιο Λid GΓcece,
1940-194 111, Journal ofC011tempoΓaΓy Hίstoιy ( 1974), τόμ. 9, σ. 65 χ . εξ. (66), και ο
ίδιος, HitieΓ's StΓategy. The Balkan Ciue, σ. 88.
33. Σε σχετική έκθεση του M en zies, με ημερομηνία 14.2.19,11 [ΤΝΑ (PRO ) HS
5/ 287, σ. 00028] , αναφέρεται πως επικεφαλής του στρατιωτικού τομέα της γερμανικής
προπαγάνδας ήταν ο γνωστός πρώην συνταγματάρχης Γεώργιος Πούλος, που εκτελέ­
στηκε ως δωσίλογος μετά την Απελευθέρωση. Ως επικεφαλής του πολιτικού τομέα κα.ι
ως ο πλέον επικίνδυνος προπαγανδιστής μνημονεύεται κάποιος Α lmeida , διευθυντής
στη Γενική Διοίκηση Βορείου Ελλάδος.
34. Το όνομά του έχε ι απαλειφθεί α.π6 την έκθεση P irie.
35. Στη Διεύθυνση Εθνικής Ασφαλείας, υπό τον Ξένο, υπάγονταν όλες οι άλλες ελ­
ληνικές υπηρεσίες πληροφοριών, όπως η Υπηρεσία. Παρακολουθήσεως ΛΝ,οδαπών , η Ει­
δική Ασφάλε ια. κ.ά. Στις αρχές Απριλίου του 1911, ο Μανιαδάκης στέλνει τον Ξένο
στο Κάιρο προκειμένου να έρθει σε επαφή με τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες. Ανε­
πιθύμητος στην SOE και στους βενιζελικούς κύκλους του Καίρου, ο Ξένος φεύγει για το
Λονδίνο χαι τους πρώτους μήνες του 1943 διορίζεται Στρατιωτικός Ακόλουθος στην Ελ-
λην ικη' π ρεσ βεια
' στην '
ο υασινγκτον, ' ' '
με σκοπο τον σχηματισμο στρατιωτικων μονα ' δ ων
α.πό Ελληνοαμερικανούς. Παράλληλα, συνεργάζεται στενά με την OSS (για την οποία.,
παρακάτω), ένα. στέλεχος τη ς οποίας, ο αντισυνταγματάρχης Ulius A moss, τον χαρα­
κτηρίζει ως τον ιιπλέον έξυπνο απ6 όλους τους κατασκόπους και τους σαμποτέρ των
ΒαλχανίωνJJ. [NARA, RG 226 : R e cords of the Officc of Strategic S ervices (OSS)
EntΓy 21 Ο, Ηοχ no. 409, ιι lnforω ation οη Greek Inte \ligence SeΓνice, 1942-194 3>J,
και Entry 216, Βοχ ηο. 9, «RepoΓt οη GΓcek Inte lligence SeιΎίce, Sept. l 944JJ.] Ο Σα-
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞF:ΝΟΣ ,, 77

'
στα, ακομα και οι υπο
ψ ιες
' ι s;,.
για την καταοοση του
/
καρ β ουνη πεφιουν
Ι στον

PC0,: ένα δείγμα πρώιμης διαφοροποίησης ανάμεσα στην SIS και την SOE.
16

'ο μως τ ωρα

Ι Ι θ' .,,., Ι λ '
η οργα'ιωση οια ετει και ουο νεα στε εχη:
.,,. Τ Ι Ι
ο πρωτο ειναι ο οπα-

δός του Πλαστήρα και προσωπικός φίλος του Bowman, Μίλτος Σπυρομήλιος,
πρώην υπάλληλος των «Ralli Brothers», με καταγωγή από τη Χιμάρα και με
οικογενειακές περγαμηνές από τον βορειοηπειρωτικό αγώνα. :η Το δεύτερο
είναι ο Χρήστος Γκόγκας. Εκείνον θα τον συστήσει στον Pirie ο William
Hutchinson, παλαιός πράκτορας της ΜΙ6 που τώρα διαμένει στην Αθήνα και
εργάζεται στην «Power». Με καταγωγή από την 'Ηπειρο και την Πάτρα,
γεννημένος όμως στην Κωνσταντινούπολη, ο Γκόγκας, Έλληνας πολίτης
«παρά. τη θέλησή τοω>, πολύγλωσσος και πρώην υπαξιωματικός του βρετα­
νικού στρατού, είναι εισαγωγέας βρετανικών προϊόντων στην Αθήνα , με γρα­
φείο στον αριθμό .5 της οδού Κοραή. Θα τον ξαναβρούμε στη Σμύρνη, ως υπο­
λοχαγό C. J. Haπis. Ένας ακόμα Έλληνας συνεργάτης, εξάλλου , είναι ο Μι­
χάλης Παπαμανώλης, έμπιστος του Μανιαδάκη, υπάλληλος του υπουργείου
Εμπορίου, πρόεδρος της ((Δωδεκανησιακής Νεολαίας» και εκδότης ~:ης δε­
καπενθήμερης εφημερίδας Δωδεκανησιακά Νέα. :18
Την εποχή της εγκατάστασής της στην οδό Μέρλιν η ελληνική SOE, λό­
γω της γεωγραφικής θέσης της Αθήνας, έχει ουσιαστικά. μετατραπεί σε SOE
Νοτιοανατολικής Ευρώπης, ενώ έχει αυξηθεί και το βρετανικό της προσωπι­
κό. Σ' αυτό έχουν προστεθεί ο υπολοχαγός Η G. Watts, με βοηθό τον W. Η.
Weir, υπεύθυνο για τη φροντίδα, τη συσκευασία και τη μεταφορά εκρηκτικών
και άλλου υλικού δολιοφθορών μέσα στην Αθήνα. Επίσης, ο λοχαγός Reginald

μπατακάκης [βλ. Θεόδωρος Σαμπατακάκης, Ταυτότητες πpαχτόpων χαι χωδιχά ονό­

ματα. Η δραστηριότητα των βpετανιχών υπηρεσιών πληροφοριών στην Ελλάδα ( 1939-
1944), σ. 133 και σημ. 69] συγχέει τον Δημήτριο Ξένο με τον , κατά πολύ νεότερό του,
Στέψσ.νο Ξένο, τον μετέπειτα αρχηγό της Κρατικής Υπηρεσίας Πληροφοριών, -της γνω­
σ-τής ΚΥΠ.
36. Βλ. την αναφορά του ((Mark>1: T2'JA (PRO) HS 5/362, σ. 00061 χ.εξ. Σημειώνω
ότι σε όσα κείμε·Jα μου δόθηκαν τυπωμένα από μικροφίλμ, τους αριθμούς πλαισίου ανα­
φέρω ως αριθμούς σελίδας.
37. Σύμφωνα με τον ατομικό του φάκελο στην SOE [Τ:'\ΙΑ (RO) HS 8/7041 τόσο πριν
όσο και μετά την ι-ταλική επίθεση κατά της Ελλάδος, ο Σπυρομήλιος ήταν υπεύθυνος
για τη διείσδυση πίσω από -τις γραμμές του εχθρού στην Αλβανία και πρόσφερε πολλά
στην εξουδε-τέρωση των γραμμών επικοινωνίας των Ιταλών. Ο ίδιος και μια από τις
ομάδες του μπήχαν στη Χιμάρα αρχε-τές ώρες πριν από τις ελληνικές στρατιωτικές δυ­
νάμεις.
38. Ο Παπαμανώλης υπήρξε ο κύριος συντελεστής της δημιουργίας -του Δωδεκανη­
σιακού Συν-τάγματος. Αργότερα συνελήφθη από -τους Ιταλούς και ήταν ένας από τους
Έλληνε<:;, κρατουμένους που βρήκαν -~:ραγικό θάνατο, όταν -i:o πλο\ο που --~:ους με-~:έ.φεpε
στην Ιταλία βυθίστηκε.
ί8 l!RTPOΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ-ΣΤΛΤΚΟΣ

Garnet Barwell, με συνεργάτη τον Vίcenzo Giamalvia, που της προμηθεύουν

καtκια, 39 ο J. Marshall , ως λογιστής, και ο Β. P1·iestley, ως ταμίας της. Υπάρ­
χουν όμως και οι ταχυδρόμοι. Είναι εκείνοι που μεταφέρουν εκρηκτικά σε διά­
φορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Ανάμεσά τους, οι J. W. T ydeman, Α. J.
Gι·e atι·ex και J. Ellerbeck.
Στις 28 Οκτωβρίου του 1940, ο Ιωάννης Μεταξάς -με πλήρη επίγνωση ότι
η προσπάθειά του για τη δημιουργία σύγχρονου ελλην ικού κράτους ματαιώ­
νεται οριστικά- 110 αντιτάσσει ένα περήφα 1JΟ ελληνικό «0Χlιι στο ιταλικό τε­
λεσίγραφο που του επιδίδεται νωρίς τα χαράματα, λίγες ώρες πριν από τη λή­
ξη του. Ο κόμης Emanuele Grazzi, ο Ιταλός πρέσβυς, που του έχει επιδώσει
το -πραγματικά ιταμό- τελεσίγραφο, αισθάνεται αηδιασμένος . Αργότερα θα
γράψει για τη στιγμή του αποχαιρετισμού του από τον Μεταξά:: 4 1

Αν στην μακρά: σταδιοδρομία μου στην υπηρεσία του κράτους υπήρξε μια στιγ­
μή κατά την οποία εμίσησα το επάγγελμά μου, μια στιγμή κατά την οποία το
καθήκον του αξιώματός μου μού φάνηκε σταυρός, όχι μόνο θλιβερός α"JJ.ά: και
ταπεινωτικός. Η στιγμή αυτή ήταν όταν άκουσα εκείνα τα αποκαροιωμένα
λόγια που πρόφερε ο πρεσβύτης εκείνος, 42 που είχε αναλώσει ολόκληρη την
ζωή του, αγωνιζόμενος και υποφέροντας για τη χώρα του και τους Βασιλείς του,
και που, κατά την ύστατη εκείνη στιγμή, προτιμούσε να επιλέξει για την πα­
τρίοα του τον δρόμο της θυσίας και όχι τον ορόμο της ατιμώσεως. Υποκλίθη­
χα μπροστά του με τον βαθύτερο σεβασμό και βγήκα από το σπίτι του[ .. . ]

Είναι , τώρα, η ώρα του ελληνοϊταλικού πολέμου και του έπους της Αλβα­
νίας, για το οποίο, πολύ αργότερα, ο Anthony Eden θα αναφέρει: «Εμείς ανα­
δείξαμε τον Μοuσο [Μουσολίνι] ως Μεγάλη Δύναμη. Πρώτοι οι Έλληνες τον
ξεφούσκωσαν». 43 Το ίδιο πρωί, ο Bowrnan επισκέπτεται τον Μανιαδάκη για
να τον συγχαρεί. «Δεν με πίστευες, όταν σου το έλεγα», θα του πει εκείνος .
Από την ημέρα εκείνη, εξάλλου, ο Άγγελος Βλάχος θυμάται: 4 4

39. Από τον Μά:ιο του 1940, ο Banvell ανέλαβε τις επαφές με Βρετανούς καπετά­
νιους εμπορικών πλοίων, μεταξύ Κωνσταντινούπολης, l Ιειραιά: και Αλεξάνδρειας, με
σκοπό την εξασφάλιση των υπη ρεσιών τους για την SOE. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 9/99/8.
110. Στις 23 Λυγούστου του 1940, ο Μεταξά:ς γρr:Χφει στο Ημεpολόyι6 του (τόμ. 8, σ.
500): (\Έναρξις εnιστρατεuσεως 8ψ; χα.ι 9ης Μεpα.ρχία.ς. - 'Εως τας 3 1/2 πρωί. - Εσω­
τερική μου απελπισία. Το έργον μου καταρρέει; Νυν υπέρ πά:ντων ο αγών».
11. Εμμανοuέλε Γ ρά:τσι, Η αpχή του τέλους. Η επιχείpηση χ.ατά της Ελλάδος, σ. 286.
42. Κατά: τον Grazzi, ό.π., ο Μεταξά:ς, με αλλοιωμένη φωνή και χωρίς να ολοκλη­
ρώσει τη φράση του, του είχε πει: ιιVous etes les plus fo1·ts ... )), δηλαδή: F.ίστε οι πιο
ισχυροί. ..
43. Anthony Eden (Th e Rt. H on. Tbc Earl of Α νοη), The Eden Memoirs. Facing
the DictatoΓs, σ. 31 1 .
41. 'Λγγελος Σ. Βλά:χος, Μια φοpά χι ένα χαιpό ένας διπλωμάτης, τόμ. Α', σ. 67.
 «0 ΛΓΓΛΩΣ ΠΡΩΞF: ΝΟΣ» 79

Χιλιάδες κόσμος ζητωκραύγαζαν και όρμησαν στον περίβολο του Υπουργείου

Εξωτερικών που πλημμύρισε από έξαλλους νέους και κύκλωσε το αυτοκίνη­
το του Μεταξά που παρουσιάστηκε στην εξώπορτα για να επιβιβαστεί. Κρα­
τούσε το μπαστούνι του στο χέρι και τον πλαισίωναν οι δύο σωματοφύλακές
του, ο [Ευ.] Δενδρινός και ο Ρασιάς, δύο κολοσσοί με πιστόλι στην πίσω τσέ­
πη. Όταν το πλήθος τον είδε, παραφρόνησε. Στεκόμουν λίγο πιο πίσω του και
είδα τον δικτάτορα να ζει την ωραιότερη, ίσως, στιγμή της ζωής του. Έχανε
νόημα με το μπαστούνι του να μεριάσουν οι σωματοφύλακες χαι παραδόθη­
κε στην ανθρωποπλημμύρα που τοv σήκωσε στους ώμους χαι τον πήγε, κραυ­
γάζοντας τον εθvικό ύμνο, απέναντι στο Γενικό Επιτελείο [ ... ]

Μέσα στο γενικό πατριωτικό παραλήρημα των πρώτων μηνών του ελλη­
νοϊταλικού πολέμου μοναδική εξαίρεση αποτελεί το ΚΚΕ, που δεν αρκείται
στα θεωρητικά μανιφέστα κατά του πολέμου και την προτροπή του στους
Έλληνες στρατιώτες να: μην πολεμήσουν πέρα από τα σύνορα της Αλβαν ίας .
Οι δρόμοι της Αθήνας γεμίζουν με αντιπολεμικές προκηρύξεις, ενώ πράκτο­
ρες του ΚΚΕ εμφανίζονται στα στρατολογικά γραφεία. Ο Αλέξανδρος Λα­
γκαδάς, στρατιώτης του αλβανικού μετώπου, θυμάται: 45

Όταν εγώ παρουσιάστηκα στο 1ο Σύνταγμα., όπου σήμερα εδρεύει η Αμερι­

κανική Πρεσβεία, έρχονταν διάφοροι, μας αγκάλιαζαν και μόλις ετοιμαζόμα­
σταv χαι λαμβάναμε -τα ρούχα μας, μας έδιναv προκηρύξεις και μας έλεγαν:
((Μην πολεμάτε τους Ι-ταλούς, συμφιλιωθεί-τε: μαζί -τους)) [ ... 1

Την
/
ωρα που ο ε
/
λληνιχος
/
στρατος απω
/
θ ει τους 1τα λους πε ρα απο τα συνορα
1 1 / 1

της Αλβανίας, το Λονδίνο δέχεται τους χειρότερους καθημερινούς βομβαρδι-

45. Από συνέντευξή του στο περιοδικό ί\μυνιχ & Διπλωματία, τεύχ. 175, σ. 88 χ.εξ.
(90). Πρβλ. την έκθεση του Μανιαδά:χη που αναδημοσιεύει ο Hagen Fle isch cr, Στέμ­
μα χαι Σβάστικα - Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης rστο εξής : Στέμμα],
τόμ. l, σ. 140. Βεβαίως, σε λίγο θα ακολουθήσει η λεγόμενη l η επιστολή του έγκλει­
στου στη Γενική Ασφάλεια Αθηνών γενικού γραμματέα του KKF:, Νίκου Ζαχαριάδη,
με την οποία καλεί τους κομμουνιστές να πολεμήσουν τον εισβολέα. Η επιστολή αυτή
-<ισημαία)J του ΚΚΕ στην Κατοχή αΊJ..ά και σήμερα ακόμα- πέραν του ότι αναιρέθηκε
πλήρως με επόμενη (3η κατά σειράν) και Ηθαμμένψ επιστολή του Ζαχαριάδη, ούτε τον
<~πατριωτισμό)) του αποδεικνύει ούτε και εκείνον της μεταγενέστερης ηγεσίας του ΚΚΕ.
Σε μερικά χρόνια, θα θεωρείται μόνον τμήμα της ιστορίας του κομμουνιστικού κινήμα­
τος στην Ελλάδα. Πάντως, ανεξάρτητα από τις εντολές του ΚΚΕ χαι τα απαιχνίδιω) του
Ζαχαριάδη, οι κομμουνιστές πήγοcν στο μέτωπο και πολέμησαν γενναία., τουλάχιστον
μέχρι τη γερμανική εισβολή. Μετά, τα στελέχη του ΚΚΕ και της ΟΚΝΕ υπήρξαν οι
πρώτοι που λιποτάκτησαν, με τη δικαιολογία ότι κινδύνευαν να συλληφθούν (Σταύρος
Κασιμάτης, συνέντευξη). Στην πραγματικότητα, δεν ήθελαν να πολεμήσουν κατά: των
Γερμανών λόγω του συμr.pώνου Ρίμπεντροπ-Μολότοr.p.
80 ΠF:ΤΡΟΣ ΣΤ. MAKl'lll:-ΣIΆ!KOl:

σμούς από τη Luftwaffe. Και στις στιγμές της βρετανικής δυστυχίας, κυ­
κλοφορεί ένα σατιρικό τραγούδι που θα γίνει της μόδας: 46

What a surprise for the Duce, thc Duce,

He can't put it oveΓ the Grceks!
What a surprisc for the Duce, theγ do saγ
He's had no spaghetti for weeks!

Την ίδια, περίπου, εποχή, ο

Pirie αποχτά βοηθό, μετακαλώντας στην Αθή­
να τον Davίd Pawson, τον <<εξ α.πορρήτωνJ> αναπληρωτή του δ ιευθύνο'ΗΟς
συμβούλου της «PowerJ>, ο οποίος ζει στην Αθήνα από το 1933. Τον Αύγου­
στο του 1940, ο Pawson εκπαιδεύεται στο Κάιρο, ως υπολοχαγός του Μη­
χανικού. Με έτος γεννήσεως το 1908, είναι μετρίου αναστήματος, ξανθός και
γαλανομάτης, με άσχημο, ασπρουλιάρικο δέρμα. «Μοιάζει με ηλίθιοn , θα
γράψει αργότερα ο Pil'ie, ((αλλά στην πραγματικότητα. είναι πολύ σκληρός.
Η συνεργασία μαζί του είναι κάπως δύσκολη, διότι είναι οξύθυμος , ελάττωμα.
~ ι
που επιυεινωνεται απο τα προ
ι βληματα.
ι ι 'ζ
υγεια.ς που α.ντιμετωπι ε ι )).
4 7 Π α.ρ '

όλη την πα.γερότητά του, ο Pawson είναι δεξιοτέχνης στις μηχανορ ραφίες και
όσο περνάει ο καιρός δεν κρύβει την αντιπάθειά: του προς τον βασιλέα και
τους β ασ ι λ οφρονες
' 'θ ι ι ι ι
και τη συμπα. εια του στους πασης φυσεως αριστ ερους,

β α θ ια
ι ι ι ι ι 'ζ ι
επηρεασμενος α.πο τη μετεπειτα γραμματεα και συ υγο του, την

Pamela Lovibond. Πρώην βοηθός στο γραφείο του Ακόλουθου Τύπου στη
Βρετανική Πρεσβεία της Βουδαπέστης και γραμματέας κατόπιν του Pirίe, η
Lovibond είναι έναν χρόνο μεγαλύτερη από τον Pawson και διαθέτει ελ&.-
, θ η λυκοτητας
χιστα στοιχεια ' ' της. Ε ιναι
στο πcφουσιαστικο ' '
ομως ι δ ιαιτερα
'
δραστήρια γυναίκα, μέλος του βρετανικού Εργατικού Κόμματος και οπαδός
ακραίων σοσιαλιστικών αντιλήψεων ... 48

46. (tΤι έκπληξη για τον Ντούτσε, τον Ντούτσε,/ Δεν μπορεί να τα βάλει με τους Έλ­
ληνες!/ Τι έκπληξη για τον Ντούτσε , λένε πως/έχει εβδομάδες να φάει σπαγγέτι! » Βλ.
John Bi eπnan χαι Coiin Srnith, War without Hate, The Descrt Caωpaign of 1910-
194 3, σ. 35. Την εποχή εκείνη, οι στίχοι τραγουδήθηκαν και από τη Σοφία Βέμπο.
47. Βλ. ιιFrorn: DΗ/Λ (Pirie ), P er son ality notes for CaesaΓJJ , ΤΝΛ (PRO) HS 5/688.
48. Σύμφωνα με τον ατομικό της φάκελο στην SOE [ΤΝΑ (PRO) llS 9/ 1156/8], η
Lovibond ήταν άτομο μέσης ευφυίας, με αγάπη για την κοινωνική ζωή. Από το 1930 μέ­
χρι το 1939 είχε εργαστεί στο ι1Λthen eum Club» του Λονδίνου, αρχικά ως δαχτυλογρά­
φος και αργότερα ως βιβλιοθηκάριος. Το 1939 δούλεψε για λίγο στο Forcign Officc, στη
συνέχεια στο υπουργείο 1Ιλη ροφοριών και κατόπιν στη Βουδαπέστη, με τον κωδικό αριθ­
μό 5087. Σχετικά. με τον χαραχτήρα της χαι τα πολιτικά. της φρονή ματα, σε μεταγενέ­
στερες (19'13- 1944) αναφορές περιγράφεται ως λίγο υστε ρική, απότομη και πικρόχολη
στα σχόλιά. της σχετικά με τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες , τις οποίες αποκαλεί
(ιGestapOJ> σε ό,τι την αφορά . Γνωσ-τή για τις φιλοχομμουνιστιχές τη ς συμπάθειες χαι
 «0 Λ ΓΓΛ ΟΣ ΠΡΟΞF,ΝΟΣ ,, 81

Ο Pirie αφήνει τη'J οργάνωση της ελληνικής S02 στον Pa\vson και ο ίδιος
, , , , , ,
λ ειται
~ ~ Σ

α.σχο με τον τομεα της ειοικοτητας του, την προπαγανuα. χετικες συ-

ζητήσεις θα κάνει αρχικά με τον Caccia, τον Gerard Young και τον βοηθό του ,
τον Ακόλουθο Τύπου στη Βρετανική Πρεσβεία, David Wallace. Πρώτη βρε­
τανική επιτυχία στον τομέα της προπαγάνδας, η -πριν από την επίθεση του
Μουσολίνι- κυκλοφορία σε 30.000 αντίτυπα του ποιήματος του Αχιλλέα Πα­
ράσχου, llρος τους Ήρωας της Κερκύρας . Ο Ιταλός πρέβυς επισκέπτεται
τον Μεταξά για να διαμαρτυρηθεί. Όμως θα λάβει την απάντηση πως είναι
δύσκολο να απαγορεύσει κανείς έναν κλασικό ποιητή ...
Η έναρξη του πολέμου με την Ιταλία βρίσκει τον Pirie έτοιμο και μια άτυ­
πη επιτροπή προπαγάνδας να λει-τουργεί ήδη. Μέλη της, οι J. Altmayeι·,
Branislav (((BΓanko») De nic , ο επιχειρηματίας Emile Routie1· και ο δημο­
σιογράφος Γιώργος Χανιώ-της, αθλητικός συντάκτης στην εφημερίδα: Ελεύ­
θερον Βήμα. Ο AltmayeΓ είναι Γερμανοεβραίος, πρώην εκδότης της εφημε­
ρίδας Frankfurter Zeitung. Ειδικός στην ανατρεπτική προπα:γά.νδα και φυ­
γάς του ναζιστικού καθεστώτος , έχει εγκατασταθεί στη Γιουγκοσλαβία: και
από εκε ί τον φέρνουν στην Αθήνα. Ο Denic είναι ο Ακόλουθος Τύπου στην
Πρεσβεία: της Γιουγκοσλαβίας, ε'Jώ ο RoutieΓ έχει ξεμείνει στην Αθήνα , όπου
κάποτε ήταν αρμόδιος για τη γαλλική προπαγάνδα:. Είναι εκείνος που προ­
μηθεύει στην ομάδα τα κείμενα των εφημερίδων πριν λογοκριθούν.
Η ιδέα των ((Πανβα:λκα:νικών εκπομπών» από το ελληνικό ραδιόφωνο ανή­
κει στονAltmayer. Ο Γιάννης Καζούλης, ένας εθνικός ευεργέτης, γόνος γνω­
στής οικογένειας της Αλεξάνδρειας,4 !) με καταγωγή από τη Ρόδο, -την ειση­
γείται στον υφυπουργό Τύπου και Τουρισμού Θεολόγο Νικολούδη και εκείνος
~'
οεχεται. Ολ οχ
' ληρος ~
ο σχευιασμος ' '
των εκπομπων και το σχετικο υπομνημα ' '
προς τον Νικολούδη ετοιμάζονται από τον Bailey και γενικός διευθυντής του
προγράμματος αναλαμβάνει ο Χανιώτης. Με ένα μικρό «επίδομα» 4.000
δραχμών τον μήνα, που χορηγείται στον α:ρχιλογοκριτή Σπύρο Σελλήνα, το
πρόβλημα: της λογοκρισίας παρακάμπτεται και οι υπεύθυνοι για τις εκπομπές
((ψυτεύοντα:υ> στη Ραδιοφωνία από τον Χα,Jιώτη. Τον Ιανουάριο του 1941, οι
εκπομπές μεταδίδονται σε πολλέ ς γλώσσες: τουρκική , ρουμανική, βουλγαρι­
κή, ιταλική, αγγλική, γερμανική, γαλλική και ισπανική. Το αγγλικό δελτίο
και το αντίστοιχο προπαγανδιστικό σχόλιο διαβάζει ο ίδιος ο Young. Ύστερα
από διαφωνία του όμως με τον Νικολούδη, θα τον αντικαταστήσει -με με-

δραστηρι6τητες στα ελλη'Jικά. πολιτικά πράγματα τψ; Μέσης Ανατολής, καταλήγει να

επισύρει την προσοχή της ΜΙ5, έτσι ώστε να διαταχτεί -τελικά, άκαρπη- έρευνα για εν­
δεχ6μενη προπολεμική κομμουνιστική δραστηρι6τητά της στο Λονδίνο. Πρβλ. Θέμης
Μαρίνος, Ο εφιάλτης της Εθvιχής Αvτ{στασης (Πpοσωπιχές Μαpτυpίες 194 1-1 944),
. ~ τόμ. Α', σ. 121. Για την επίδρασή της στον Pawson: Michael WaΙ"d, συνέντευξη.
49. Ο Γιάννης Καζούλης υπήρξε δωρητής του ελλην ικού Πολεμικού Ναυτικού.
82 ΠΕΤΡΟ2.: ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΑΪΚΟΣ

γά:λη επιτυχία. αλλά: και με μειωμέvη βρετανική επιρροή - ο Ανδρέας Μιχα.­

λόπουλος. 50
Στον εκδοτικό τομέα: Τα Χριστούγεννα του 1940 τυπώνοvται 230.000
κάρτες σε έξι σχέδια και όλες παραδίδοvται στον Bowman, ο οποίος τις στέλ­
νει στοv Μανιαδά:κη. Εκείνος φροντίζει για την αποστολή τους στο μέτωπο.
Ο Μα.νια.δάχηι:;, μάλιστα, ενθουσιάζεται τόσο με τις κάρτες , ώστε ζητάε ι άλ­
λες 500.000. Τελικά, θα. τυπωθούv 100.000 επιπλέον. Σε λίγο τα. σχέδια πολ­
λαπλασιάζονται από Έλληνες επιχειρηματίει:; και οι κάρτει:; αρχίζουν να πω­
λούνται στα περίπτερα. Τέλος, στις 6 Απριλίου του 1941, οι δρόμοι της Αθή­
νας γεμίζουν με 120.000 αφίσες, ;του διακωμωδούν τον Χίτλερ και τον
Μουσολίνι. Τις έχουν σχεδιάσει δύο Έλληνες πολιτικοί γελοιογράφοι και
έχουν τυπωθεί στις εγκαταστάσεις της εταιρείας ((Ασπιώτη-ΕΛΚΑ)). Όμως
ο Νικολούδης δεν τις εγκρίνει, για να μην ερεθιστούν οι Γερμανοί όταν μπουν
στην Αθήνα., και οι αφίσες καλύπτονται με δικές του -έτοιμες ενόψει του Πά­
σχα που πλησιάζει- μ' ένα σχέδιο του Γιώργου Γουναρόπουλου , την Παναγία
να. κρατάει προστατευτικά έναν στρατιώτη. Το επόμενο βράδυ, ο Pirie στέλ­
νει να κολλήσουν πάνω στις αφίσες του Νικολούδη τις 60.000 δικές του που
έχουν απομείνει και προορίζονται για την επαρχία.. Ο Νικολούδης δεν διαθέ­
τει άλλες και έτσι όλες οι αφίσες , οι δικές του και εκείνες του Pirie, σχίζο­
νται ... 51
Παρ' όλες όμως τις επιτυχίες του στηv προπαγάνδα, ο Pirie αμφισβητεί­
ται ως επικεφαλής της ελληνικής 802. Στις 11 Μαρτίου του 1941, ο Taylor
52
γράφει στον CD (sir Frank Nelson):

Είναι cpαvερό πως η Αθήνα, ως το νέο Στρατηγείο και, σύντομα, το μόνο μέ­
ρος από το οποίο θα μπορούμε να δουλέψουμε, πρέπει να γίνει η βάση μου.
Πολύ περισσότερο, μάλιστα, εφόσον ο εκπρόσωπός μας εκεί, ο DH/A IPirie]
παρ' όλον ότι έχει χάνει πολύ καλή δουλειά. και είναι πολύ συμπαθής σε
όλους, διαθέτει ειδικό βάρος πολύ χαμηλότερο από εκείνο ενός πραγματικού
αρχηγού.

50. Ο Μιχαλόπουλος, ιδιαίτερος γραμματέας του Ελ. Βενιζέλου ( 1920-1923), υπη­

ρέτησε από το 1941 έως το 1943 ως υφυπουργός Τύπου και Ι Ιληροφοριών της εξόριστης
χ.uβέρνησης. ίπήρξε ο σύ,ιδεσμος ανάμεσα σ' εκείνην και τις βpετανικές αλλά και τις
αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες. Βλ. Andre Michalopoulos, Greek Fire.
51. Pirie , σ. 90-91. Πρβλ. Γιώργος Σεφέρης, Μέpες Δ', σ. 61.
52. CD ήταν ο ((εκτελεστικός» προϊστάμενος της SOE, δηλαδή ο επικεφαλής των
επιχειρήσεων . Τη θέση αυτή κατείχαν , κατά σειράν, ο (siι·) Frank Nelson (Αύγουστος
1940-Μάιος 1942), ο sίr Charles Hambro (Μάιος 1942-Σεπτέμβριος 1943) και ο στρα­
τηγός (sir) Colin Gubbins (Σεπτέμβριος 1943-τέλος του πολέμου).
 «0 Λ ΓrΛ ΟΣ lΗΌ.ΞΕ ΝΟΣ ,, 83

Οι ίδιες απόψεις επικρατούν και στο ForeίgnOf'fi ce. Εντούτοις η φορά

των πραγμάτων θα κρατήσει τον Ρίrίe στη θέση του. :;:3

.·ί

Τις πρώτες ημέρες του πολέμου φθάνει στην Αθήνα. ο πεπεφα.μένος στις συ­
νωμοσίες αντισυνταγματάρχης Stanley William Bailey, επικεφαλής της
Sectίon D στην Κωνσταντινούπολη. Όπως αφηγείται ο Pίrie, 54 ι<[η επίσκε­
ψη του Bailey] κατέστησε την D της Αθήνας πολύ περισσότερο πολιτικοποιη­
μένη από ό,τι ήταν στο παρελθόνη. Ο Pirie θα φέρει σε επαφή τον Baίl ey με
τον Bo\vman και οι απόψεις των δυο τους θα συμπέσουν. Κατά τον Macken-
zίe,55 η πολιτική φιλοσοφία της Section D την εποχή εκείνη συνοψίζεται στα.
εξής: Στην κλίκα. (sic) του Μεταξά έχουν εισχωρήσει πολλά φιλογερμα.νιχά
' '
στοιχεια. χαι εινα.ι α.μφι'β ολο αν αυτη
'θ α. υ ψ ωσει
' ' '
το α.ναστημα. της σε περιπτω- '
ση γερμανικής επίθεσης. Αν ο Μεταξάς δεν πολεμήσει, ίσως χρειαστεί ένα.
πραξικόπημα για. την ανατροπή του. Αλλά και αν πολεμήσει, η κυβέρνησή του
θα είναι άχρηστη ως εξόριστη κυβέρνηση: Η γερμανική προπαγάνδα θα μπο­
ρέσει να ξεσηκώσει σάλο με τα πεπραγμένα της και υπάρχει αφθονία Ελλή­
νων πολιτικών που εύκολα. θα προσχωρήσουν σε μια γερμανική προπαγανδι­
στική εκστρατεία, με σύνθημα. ι<Κάτω ο Μεταξάς!ιι. Από την άλλη πλευρά , η
προσφορά των οπαδών του Μεταξά και των πολιτικών στην παράνομη οου-
, θα ειναι
λεια ' ε λ' '
αχιστη εως μηυενικη
s:- ' . «Α π λ''
οι αν θ ρωποι του λ αουιι
' εινα.ι
' '
εκει-
νοι που πρέπει να αναλάβουν τα καθημερινά σαμποτάζ, με τη σιωπηρή υπο-
στηpιξη κοινων πο λ ιτων και οχι των πο λ ιτικων της
, ' ' ' ' Αθηνα
' ς.

'
Μ ε β αση 'J ψ εις α λλ'
τις παραπανω σκε ' '
α και το γεγ ο ν ος οτι οι πα λ αιοιJ φι'λοι

των Βρετανών, οι βενιζελικοί, λόγω των πολλών στρατ ιωτικών κινημάτων

του παρελθόντο ς δια.θέτουν συνωμοτ ική πείρα μοναδική στην Ευρώπη, οι
Bailey, Bowman χαι Pirie καταλήγουν στο συμπέρασμα. ότ ι μόνον εκείνοι
- αποτελούν το κατάλληλο όπλο για την ανεξαρτησία της Ελλάδος. Παράλλη ­
,~, λιχ, όπως πιστεύουν, η επανένταξη στο στράτευμα μεγάλου αριθμού αποτά­
/· χτων βενιζελικών αξιωματικών αποτελεί εγγύηση ότι η Ελλάδα θα πολεμή­
'' \ σει σε περίπτωση γερμανικής εισβολής. 'Ετσι, αποφασίζουν να έρθουν σε επα.­
, φή με όσο το δυνατόν περισσότερου ς βενιζελικούς, να. πιέσουν για την επα­
νένταξη των αποτάκτων του 1935 και, ταυτόχρονα, να επιδιώξουν μια γεν ική
' πολιτική αμνηστία. που θα περιλαμβάνει και τους, πε ρίπου ι. 900, φυλακι­
'·,· σμένους και εξόριστους κομμουνιστές, ώστε να μπορέσουν να τους χρησιμο­
:. ποιήσουν για. τους σκοπούς της SOE.

53. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/166.

"': 54. Pirie, σ. -Η.
::55. W. Mackenzic, ό.π., σ. 138.
84 ΠΕΤl'ΟΣ ΣΤ. Μ ΑΚΡΗΣ -ΣΤΑΥΚΩΣ

Ο νέος φόβος, ότι ο Μεταξάς θα υποκύψει στη Γερμανία: χωρίς πόλεμο, γί­
νεται έμμονη ιδέα στον Bailey. Και όταν στις 1Ο Δεκεμβρίου του 1940 λαμ­
βάνει την εσφαλμένη πληροφορία ότι έχει σταματήσει η αποκατάσταση των
βενιζελικών αξιωματικών -η επανένταξή τους στο στράτευμα: αποτέλεσε
πρωτοβουλία: του αρχιστράτηγου Αλέξανδρου Παπάγου και έχανε έξαλλο τον
Μεταξά όταν την πληροφορήθηκε-, τηλεγραφεί από τη'J Κωνσταντινούπολη
στον Piri e:

[ ... ]
Β. Είμαι ενοχλημένος από τη διακοπή της επανένταξης των βενιζελικών
που συνεχιζόταν όσο βρισκόμουν στην Αθήνα.
C. Τούτο υποδηλώνει ότι οι cρόβοι που εκcρράστηκαν από τον D/Il37 tH.
G. Watts) μπορεί να πραγματοποιηθούν.
D. Είναι προφανής η ευκαιρία να ασκήσουμε όλη την πολιτική μας επιρ­
ροή μέσω του Claudius 1Bowman l με ενδεχόμενη χρησιμοποίηση των
tJ 0.000 που χρειάζονται για τον σκοπό αυτό [ ... ]
F. Εάν εμφανιστούν ενδείξεις ότι οι cρόβοι που εκφράστηκαν πραγματο­
ποιούνται, η άποψη των ειδικών εδώ είναι ότι η ελληνική υποστήριξη προς
εμάς θα μπορούσε να εξασφαλιστεί με την εγκαθίδρυση στρατιωτικής δικτα­
τορίας από τον Πάγκαλο, με την υποστήριξη των βενιζελικών.
G. Σε παρακαλώ, ζήτησε από τον Claudius να ερευνήσει το θέμα και να
συντάξει λεπτομερή αναφορά προς εμένα και το Λονδίνο. Επίσης, συζήτησε
σχετικά με τον Caccia. 56

Όσον αφορά. τη γενική αμνηστία, η πρώτη κρούσις θα γίνει από τον Atlee:
Στις 1] Νοεμβρίου απευθύνει επιστολή στον βρετανό υπουργό Εξωτερικών,
λόρδο Halifax, και του ζητά. να υποβληθεί στην ελληνική κυβέρνηση η πρό-
, Ι λ Ι ξ' Ι
τα:ση για γενικη αμνηστια των φυ αχισμενων και ε οριστων ((α:ριστερων φρο-

νημάτων)). ':>Ί Το Foreign Office εξάλλου , έναν μήνα αργότερα:, με τηλεγρά­

φημά του προς τον Palairet ζητά να πληροφορηθεί τον ακριβή αριθμό των
φυ
Ι
λ ακισμενων κα:ι ε
ξ'
οριστων ((για πο
λ / Qικηματα:>J
ιτικα α
/ / /
κατα την ενα:ρ
ξ
η του

πο λ εμου.
' Σ'υμφωνα: '
με τον συνταχτη του τη λ εγpαφημα:τος:
'

56. D/IT.2 προς D/HA, 14.12.1940, ΊΝΑ (PRO) HS5/287, σ. 00053. Η απάντηση του
Pirie αποστέλλεται στις 6.1 . 1941: Επικαλούμενος πληροφορίες του Bo\vnta n, γνωρί­
ζει στον Bailcy ότι η επανένταξις των βενιζελικών προχωρεί «απροσδόκητα ικανοποι­
ητικάιι. Κατά τον Pirie , ο Πάγκαλος θεωρείται από όλους πολύ μεγάλος (για δικτά­
τορας). Ως εναλλακτική λύση, με βρετανική υποστήριξη , προτείνει έναν δημοφιλή στο
στράτευμα μετριοπαθή βενιζελικό συνταγματάρχη, τον <<ήρωα της μάχης της flίνδοωι.
Λίγες ημέρες μετά: γνωστοποιεί και το όνομά: του: Κωνσταντίνος Δαβάκης . Στο {διο, σ.
00048 και 00046.
57. ΤΝΑ (PRO) FO 371 /24910/R 8218.
 «0 Α ΓΓΛΟΣ Τ11'0ΞΕ Ν02: » 8.)

Η βρετανική κοινή γνώμη τρέφει ζωηρό ενδιαφέρον για το ζήτημα και θα

προκαλούσε γενική ικανοποίηση μία ανακοίνωση, κατά τ-ην οποία η Ελλάδα
είναι τόσο ενωμένη στην πολεμική της προσπάθεια, ώστε ο στρατηγός Με­
ταξάς δεν χρειάζεται να ασκεί πλέον τον αυστηρό έλεγχο, που όπως φαίνε­
ται ήταν αναγκαίος κατά την περίοδο που προετοίμαζε τη χώρα για την nο­
λεμική της προσπάθεια.

Ο PalaiΓet απαντά την επομένη:

Αν στη Βρε-τανία (σε βενιζελιχούς ή άλλους κύκλους) υφίσιαιαι η εν-τύπωσις

ότι δεν επικρατεί απόλυιη ενότητα στην Ελλάδα, η εντύπωσις αυτή πρέπει
να διαλυθεί αμέσως. Ολόκληρο το έθνος έχει συνταχθεί με τον Μεταξά, όπως
έχω ήδη αναφέρει."8

Σιγά σιγά ο κύκλος διευρύνεται: Ο Bowman θα συστήσει τους υπόλοιπους

στον υποναύαρχο Γεώργιο Μπούμποuλη;) χι εκείνος θα τους φέρει σε επαφή
9

με τον στρατηγό Θεόδωρο Πάγκαλο , του οποίου αποτελεί το φερέφωνο. Τον

Ιανουάριο του 1941, άλλωστε, ο Pawson, μέσω της Έλλης Παπαδημητρίου,
μιας αριστερής και μαχητικής διανοούμενης ,<iΟ θα συνδεθεί με μία από τις πιο
δραματικές μορφές της δεκαετίας του '40, τον συνταγματάρχη Ευριπίδη Μπα-

58. Βλ. τα τηλεγραφήματα 1055/ϊ .12.1940 (FO) καt 1300/8.12. 19,1 0 (Palai ret)
ό.π. Σιο Χpοvολόyιο Γεγονότων (1940-1944) -της Ακαδημίας Αθηνών, σ. 140, η φρά­
ση του τηλεγραφήματος Palairet σχετικά. με τον Μεταξά έχε ι ιιλογοκριθείη, με συνέ­
πεια την αλλοίωση του νοήματός του . Η περικοπή είναι ιιδιχαιολογημένη», διότι το
πλήρες κείμενο θα ανέτρεπε ένα από τα βασικά. συμπεράσματα της διδακτορικής δια­
τριβής ενός από τους επιμελητές του Χpονολοyίου. Βλ.Procopis Papastratis, Britjsh
Pσlicy towards Greece during the Second World Wai- 194 1-194'1, σ. 217, όπου ανα­
φέρεται: ((Διότι η Αγγλία παρέβλεψε το γεγονός ότι η κυβέρνηση Μεταξά., που ήταν
αντιπαθής στη μεγάλη πλειοψηφία του ελληνικού λαού και δεν μοιραζόταν μαζί του τη
θέλησή του για αντίσταση , επιθυμούσε να αποφύγει μια σύγκρουση με τη ναζιστική
Γερμανία, με την οποία είχε στενή ιδεολογική συγγένειαιJ.
59. Ο Μπούμπουλης δολοφονήθηκε από την ΟΠΛΑ, τον Δεκέμβριο του 1944 .
60. Η Έλλη Παπαδημητρίου γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1906. Φοιτήτρια της Γεω­
πονικής στη Μεγάλη Βρετανία, διέκοψε τις σπουδές της μετά τη Μικρασιατική Κα­
ταστροφή, επέστρεψε στην Ελλάδα και διορίστηκε γραμματέας στον οργανισμό V andeI-
bilt, που βοήθησε σημαντικά την εγκατάσταση στην Ελλάδα των προσφύγων της Μ ι­
κράς Ασίας . Με τον Pa\vson τη συνέδεσε ο Baiwc ll. Από τότε , η 1Ιαπαδημητρίοu ανέ­
λαβε τη στρατολόγηση κομμουνιστών στην Αθήνα αλλά και τη συνεργασία με τον Ευ­
ριπίδη Μπακιρτζή , για τους σκοπούς της SOE. Σχετικά με τη μεταγενέστερη δράση
της στη Μέση Ανατολή, βλ. παρακάτω. Πέθανε στην Αθήνα το J 993, ως δραστήριο
μέλος της κομμουνιστικής Αριστεράς . Ο Francis Noel BakcI, σε σημείωμά του προς
-
86 ΠF:ΤΡΟ2: ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑlΚΟΣ

κιρτζή, από-τακτο του αποτυχημένου βενιζε:λικού πραξικοπήματος του 1935.

Μορφωμένος και τιμημένος στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο με ένα DSO, ο Μπα­
κιρτζής ανήκει ιδεολογικά στην κομμουνιστική Αριστερά και φέρει το προ­
σωνύμιο ((Ο Κόκκινος Συνταγματάρχης». 61 Σύμφωνα με τον Γιώργο Θεοτο­
κά, πάντως, θυμίζει (<μάλλον τους προοδευτικούς παιδαγωγούς του 1925JJ. 62
Εκείνος και η Παπαδημητρίου θα οργανώσουν, όσο προλάβουν, το κατοχικό
δίκτυο της SOE στην Αθήνα.
Στη Θεσσαλονίκη η Section D εκπαιδεύει 300-,tOO άνδρες, ανθρώπους
του Ζάννα, στη χρήση των πολεμικών της μέσων, ενώ χάρις στον πλωτάρχη
Ιωάννη Τούμπα -άλλο απότακτο του 1935 και συνεργάτη της Section D-r;3
θα μεταφέρει εκεί, κρυφά από τις ελληνικές Αρχές, 5,5 τόνους εφοδίων, κυ­
ρίως πλαστικών βομβών, για χρήση μετά την κατάληψη της χώρας από τους
Γερμανούς. Στο νησί Σούδα, στην είσοδο του ομώνυμου όρμου της Κρήτης , ο

τον Edward Boxshall της SOJ<: Λονοίνου ΓΤΝΑ (l'RO) IIS 5/6641 αναφέρει σχετικά με
την Παπαοημητρίου και τα εξής: «Ήτα'; μια μέτρια ποιήτρια και έγραφε ένα μακρύ
έπος για τον διωγμό των Ελλήνων από την Τουρκία. Πολιτικά, βρ ισκόταν αρκετά χο­
ν-tά προς την άκρα Αρισ-τερά και είχε στενές σχέσεις με τους κομμουνιστές, τόσο π ριν
όσο και κατά τη διάρκεια της δικτατορίας Μεταξά. Πάντως ουδέποτε παραΟέχτη χε σ'
εμένα ότι ήταν μέλος του κόμματος. Είχε ταξιοέψει σ' όλη την Ελλάδα, είχε ταξιδέψει
στα νησιά με ιδιοκτήτες καϊκιών και είχε ζήσει στην Ήπειρο με Αλβανούς ληστές. Επί­
σης, διατηρούσε φιλικές σχέσεις μ' έναν από τους μεγαλύτερους Έλληνες λαθρεμπόρους
ναρκωτικών, στον οποίο -αν δεν είχε παρέμβει η Αστυνομία- θα με ε ίχε γνωρίσει το
1938, σ' ένα χασισοποτείο του Πειραιά [... J1J.
61. Ο Ευριπίδης Μπακιρτζής γεννήθηκε στις Σέρρες το 1897. Αρχηγός του επιτε­
λείου του Νικολάου Πλαστήρα το 1922, διορίστηκε αργότερα Στρατιωτικός Ακόλουθος
στη Σόφια και στο Βουκουρέστι. Επικεφαλής της ελληνικής στρατιωτικής κατασκο­
πίας στα χρόνια 1932-1933, έλαβε μέρος στο κίνημα του 1935, εξο ρίστηκε: και επα­
νήλθε στην Αθήνα με την αμνηστία του βασιλέως Γεωργίου. Συνελήφθη στις 3 Αυγού­
στου του 1936 και εξορίστηκε στα Αντικύθηρα, από όπου απέδρασε και εγκαταστάθη­
κε: στη Ρουμανία, συντηρούμενος, κυρίως , από την οικογένεια Ζάννα. Μετά την ιταλική
επίθεση, εξέφρασε: με τηλεγράφημά του τη νομιμοφροσύνη του προς το καθεστώς και
έτσι επέστρεψε στην Αθήνα. 'Ενα άρθρο του στην εφημερίδα Ανεξάρτητος ( 3. 7. 1936)
δίνει το πολιτικό του στίγμα της εποχής του πολέμου . Μερικά αποσπάσματα: «Δικτα­
τορίαι ηθικαί και ανήθικοι οεν υπάρχουν. Υπάρχουν μόνον ΤΑΞΙΚΑΙ ΔΤΚΤΛΤΟΡΙΑΙ [ ... ]
Αντιθέτως η δικτατορία του προλεταριάτου αποτελεί προοδευτικόν μοχλόν της ιστορίας
[... ] Κατά την γνώμην μας εις την Ελλάδα, εάν υπάρχει πολιτική χρίσις, υπάρχει διό­
τι ο εργαζόμενος λαός αφυπνίζεται και ζητεί διχαιοτέραν κατανομήν του εθνικού πλού­
του, ενώ συγχρόνως προετοιμάζεται οιά ν' αναλάβει αυτός την διακυβέρνησιν της χώ­
ραςJJ. Πάντως, και τότε, όπως και αργότερα, ο Μπακιρτζής αρνήθηκε: να προσχωρήσει
στο ΚΚΕ, διότι δεν εκτιμούσε την ηγεσία του. Βλ. Ν. Μάργαρης (επιμ.), Εupιπ{δης
Μπαχιpτζf;ς, Μελέτες, λόγοι , σημειώσεις, ο .27 χ. εξ. και 177.
62. Γιώργος Θεοτοκάς, Τετpάδια Ημεpολοy{οu (! 939- 1953), σ. 22,1.
63. Ο Τούμπας είχε επανέλθει στην ενεργό υπη ρεσία τον Σεπτέμβριο του 1940.
~·· ·

«0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΙ'ΟΞJ::Ν 02.: » 8ϊ

Sinclaiι· δημιουργεί ένα μικρό οικοτροφείο, όπου με επικεφαλής τον υπολο­

χαγό C. J. Hamson εκπαιδεύονται είκοσι, περίπου, πράκτορες της Section
D, κυρίως εργάτες της ιιΡοweηι. Στην Αθήνα, ο Pawson συνεργάζεται στενά
με τον Μπακιρτζή, ο οποίος θα λάβει τη συμβολική κωδική ονομασία ιιΠρο­
μηθέας" από την οδηγία που του δίδεται να ξεκινήσει τη δράση του όταν θα
έχει καταλαγιάσει ο θόρυβος από την υποδούλωση της χώρας. Στην πραγ­
ματικότητα η οδηγία εκφράζει τον φόβο του Pawson μήπως ο Μπακιρτζής
και η ομάδα του επιχειρήσουν πραξικόπημα. κατά του Μεταξά:. 64 Όμως, σε
λίγο ο Μπακιρτζής βλέπει μια πιθανότητα επανένταξής του στο στράτευμα
και γι' αυτό παραδίδει την οργάνωση στον ανθυποπλοίαρχο Χαράλαμπο Κου­
τσοyιαvνόποuλο, επίσης απότακτο του 1935. Ο Κουτσογιαννόπουλος, ο αν­
θυποπλοίαρχος Δημήτρης Μπαρδόπουλος -άλλος βοηθός του Μπακιρτζή­
και η ομάδα τους θα συγκροτήσουν τον ιιΠρομηθέα π,, . 65 Στις 22 Απριλίου
του 1941 , πέντε ημέρες πριν από την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα,
φθάνουν από το Βελιγράδι Ούο συσκευές ασυρμάτου, ενώ ο Pawson διαθέτει
ήδη έναν ((πρώτης τάξεως" ασυρματιστή, ο οποίος προορίζεται για τον χει-
'
ρισμο τους. ' '
Τ ο ονομα. του ειναι
1 Άγης κα1.,α1.,ης
ΥΎ και τον εχει
1
εκπαι δ ευσει
Ι η

ΜΙ6. Ύστερα όμως από την άρνηση του Καζάζη να τους παραλάβει, ο
Pawson τους εμπιστεύεται στον «Προμηθέα Πιι . 66 Οι συσκευές είναι μικρής
εμβέλειας (μέχρι την Κρήτη) και συνοδεύονται από κώδικες και σχέδιο ση­
μάτων. Στους Κουτσογιαννόπουλο και Μπαρδόπουλο παραδίδονται από τον
Pawson και 12 κιβώτια με βόμβες και άλλα υλικά δολιοφθορών , που εκείνοι
θα κρύψουν σ' ένα ειδικά. μισθωμένο σπίτι, στον αριθμό 34 της οδού Σεβα­
στουπόλεως .6 7 Πολύ μεγαλύτερη ποσότητα. εκρηκτικών, εξάλλου (1,5 τόνο
σε 58 τενεκέδες λαδιού), αφήνει ο Sinclair σε έμπιστους ανθρώπους του, ερ­
γάτες της ιιPowerJJ. 6R
Στην Αθήνα, επίσης, ο Nicholas Hammond αναλαμβάνει την εκπαίδευση
Ελλήνων στη χρήση ασυρμάτου και εκρηκτικών. Ο ίδιος θυμάται: 69

64. Αδημοσίευτη επιστολή, από 12. 1 .1965, του Pawson προς τον Σπύρο Μαρκεζίνη.
Βρίσκεται στο Αρχείο Σπύρου Μαρκεζίνη στην Εταιρεία των Φίλων του Λαού (ΕΦΛ).
65. Η ομάδα συμπληρώθηκε, στην πρώτη φάση της, με τους ανθυποπλοιάρχοuς ΒΝ
Ηλία Ντεγιάννη , Παναγιώτη Ευαγγελινό και Γεώργιο Αναστασόπουλο, αν και οι δύο
τελευταίοι διέφυγαν σύντομα στη Μέση Ανατολή.
66. Pirie , σ. 122. Σχετικά με το όνομα και τη διεύθυνση του ασυρματιστή, βλ. στο
ί.διο, σ. 112.
67. Υπόμνημα του Δημ. Μπαρδόποuλου, με χρονολογία 16.1.1 945 [ΤΝΑ (PRO) IIS
8/482].
68. Piric, σ. 95 και 170, όπου και τα ονόματά τους.
69. Nicholas H ammond, Ventu1·e ίnto Greece, With the Greek Gueril/as 1943-
1944, σ. 13. Ο Hammond ήτα.ν, ήδη τότε, λέκτορας στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ.
88 ΠΙΠΊ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡ112:-ΣΤΑ1ΚΟΣ

Η υπηρεσία όπου εντάχθηκα, η Υπηρεσία Ειδικών Επιχειρήσεων ήταν συν­

δεδεμένη με τη Βρετανική Πρεσβεία. Σκοπός της ήταν, όχι να βοηθήσει την
ελλην ική επίθεση αλλά, μυ στικά, να εκπαιδεύει Έλληνες ως χειριστές ασυρ­
μάτου και σαμποτέρ, προκειμένου να δράσουν στην Ελλάδα οποτεδήποτε αυ­
τή θα υπέκυπτε στον Άξονα. Οι Έλληνες που είχαν επιλεγεί γι' αυτή την εκ­
παίδευση ήταν αντίθετοι προς την ελληνική κυβέρνηση . Ανάμεσά τους υπήρ­
χαν μερικοί βενιζελικοί (φιλελεύθεροι δημοκράτες ) μεγαλύτερης ηλικίας.
Όμως τον κύριο όγκο αποτελούσαν κομμουνιστές, που είχαν διατηρήσε ι την
παράνομη οργάνωσή τους, ακόμα και μετά τη θ έση του κομμουνιστικού κόμ­
ματος εκτός νόμου από τον Μεταξά, το 1936. Λυτοί ήταν οι πιο σκληροτρά­
χηλοι, αφοσιωμένοι στη Ρωσία, που τότε βρισκόταν σε ειρηνικές σχέσεις με
τη Γερμανία χαι συνεταίρος της στον διαμελισμό της Πολωνίας [ ... ] Στην
πολιτική αυτή η SOE μού φάνηκε παραπλανημένη και, έτσι , έπεισα τους
επιτελικούς αξιωματικούς να διευρύνουν τον κύκλο της στρατολόγησης. Ήταν
όμως, πολύ αργά..

Οι δραστηριότητες του Hammond δεν εξαν"!λούνται σ"!ην εκπαίδευση υπο­

ψηφίων ασυρματιστών και δολιοφθορέων. ιιΑθώες» εκδρομές του με την οι-
,
κογενεια του αποστρατου' π λ'
οιαρχου του Π ο λ εμικου'Ν αυτικου' Ε υγ ε' νιου

(ι(Τζένη») Βαλασάκη στο Σούνιο, καλύπτουν συνεννοήσεις μεταξύ των δύο αν­
δρών για τη λαθραία εξαγωγή από την ({Εταιρεία Πυpι"!ιδοποιείου-Καλυχο-
'
ποιειου» το υ Μ πο δ οσακη
' ' 'λων, πυρομαχικων και
σημαντ ικων ποσοτητων οπ' '
εκρη κτικών. Το εργοστάσιο είναι εξοπλισμέ νο με τα πιο σύγχρονα μηχανή­
ματα, χάρις στα κέρδη "!Ου Μποδοσάκη από την πώληση όπλων στους (tΔη­
μοκρατικούς>J του ισπανικού εμφυλίου πολέμου, και ο Βαλασάκης είναι ένας
από "!ους διευθυντές "!Ου . 7 0 Σε λίγο αρχίζουν να υπογράφονται εικονικά συμ­
βόλαια για τη δήθεν προμήθεια πολεμικού υλικού στις βρετανικές δυνάμεις
στη Βόρειο Αφρική και το ίδιο αυτό υλικό εξάγεται λαθραία από το εργοσ"!ά­
σιο, για να φθάσει σ"!αδιαχά στα χέρια των ανθρώπων της SOE, με προορισμό
το Βελιγράδι, -το Βουκουρέσ-τι και -τη Βουδαπέσ-τη. 7 1 Ο Σεπτέμβριος , εζάλ-

70. Ο Ευγένιος Βαλασάκης ( 1891-1 972) είχε αποστρατευθεί το 1926, αλλά παρέ­
μεινε δραστήριος οπαδός και φίλος του στρα"t'ηγού Στυλιανού Γονατά. Υπήρξε ένας από
τους πλέον ση μαντικούς ιιαφανείς» της κατοχικής περιόδου και θα τον συναντήσουμε
συχνά σε επόμενα κεφάλαια. Με σύσταση ή με την άδεια του Μεταξά, ο Μ ποδοσάχης
χρησιμοποίησε ως διευθυντές του εργοστασίου του και των θυγατρικών του εταιρειών,
όπως τα «Ναυπηγεία ΒασιλειάδψJ στον Πειραιά, κυρίωι:; βενιζελιχούς αξιωματικούς,
απότακτους ή απόσ"rρατους του κινήματος του 1935. Ανάμεσά τους, οι (ναύαρχοι) Κων­
σταντίνος Αλεξανδρής και Πέτρος Βούλγαρηι:;, και ο πλοίαρχος Νικόλαος Τσαyyάρης,
αρyόπρα επικεφαλής της Ελληνικής Υπηρεσίας Π ληροφοριών (HIS) στο Κάιρο.
71. Ilarri s, ό.π., σ. J · Pit'ie, σ. 19-20· Πέρσα Μεταξά (συν. ) · Κώστας Χατζιώτης,
Πpόδpομος Αθανασιάδης Μποδοσάχης 1891 -1979, σ. 176 χ.εξ. Η Abwehr, πάντως, εί-
i"

89

λου, του 1940 βρίσκει τον Hamm ond στην Κύπρο. Εκε:ί εμφανίζεται ως δη­
μόσιος υπάλληλος από την Παλαιστίνη που επισκέ πτ εται τα νησιά λόγω αρ­
χαιολογικού ενδιαφέροντος. Στην πραγματικότητα αναζητά Έλληνες από -cα
Δωδεκάνησα, ικανούς και πρόθυμους να επανδρώσουν ένα χα·tκι. Σκοπός του
είναι, αφού τους εκπαιδεύσει στη χρήση -cων εκρηκτικών, να τους χρησιμο­
ποιήσει για δολιοφθορές σε ιταλικέ ς ναυτικές βάσεις των Δωδεκανήσων ... η
Η Έλλη Παπαδημητρίου στρατολογε ί και εκε ίν η ορισμένα άτομα, προ­
φανώς κομμουνιστές . 7·3 Στην ομάδα αυτή και σε μιαν άλλη, στρατολογημέ­
νη από τον Σπυ ρο μήλιο , η SOE θα αφήσει εφόδ ια και μερικά χρήματα για
την περίοδο της Κατοχής. Η Παπαδημητρίου, εξάλλου, θα συνδέσε ι τον
Pa wson με τον ση μαντικότερο πράκτορά του μέχρι τις αρχές του 194 3. Πρό­
κειται για έναν ((άρχοντα)) του αθηναϊκού υποκόσμου, τον λαθρέμπορο ναρ-
κωτικων και καπνου
, Ι Γ ε δ εων
. Ι Αγγε λ' λ Ι 1
δ Ι
οπου ο, ο οποιος α.φου εκπα.ι ευ τε ι για.

μικρό χρονικό διάστημα στη Σούδα, θα. δράσει με διάφορα ψευδώνυμα , κυ­
ρίως μεν ως ι(Γεράσιμος Αλεξάτος )) ή ((ΟδυσσέαςJ>, αλλά και ως ((Στέφανος >>,
ιιΜπάρμπα Γιάννης», ((ΚώσταςJ> κ.ά. Ο <ιΑλεξάτος» ορίζεται, αρχικά, ως σύν­
δεσμος ανάμεσα στον ((Προμηθέα» και τον Pawson. ιι, Διάγραμμα που εκπο­
νεί ο δεύτερος, τον Αύγουστο του
1941 , απεικονίζει τη διάρθρωση της S ection
D μέχρι την κατάληψη της Ελλάδος από τους Γερμανούς: 75

χε πληροφορηθεί τις δραστηριότητες αυτές του Μποδοσάκη, γι' αυτό χαι στους προ­
σχηματικούς λόγους που επικαλέστη κε η Γερμανία για την επίθεσή της χατά τη ς Ελ­
λάδος περιέλαβε και την ιιπαράδοση πολεμικού υλιχού στην Λγγλία>> . Βλ. Εμ. Τσου­
δερός, Διπλωματικά παpασχf;νια 794 7- 1944, σ. 246. Ο Τσουδερός, αγνοώντας την πραγ­
ματικότητα, χαρακτηρίζει τον γερμανικό ισχυρισμό ((φαιδρό» .
72. Βλ. Τ:\!Λ (PRO) HS 5/ 499. Αξίζει να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με τον H ammond,
ένας Έλληνας πλωτάρχης ονόματι Γεωργιάδης είχε αφιχθεί πριν από εκείνον στην Κύ­
προ για τον ίδιο σκοπό .
73 . W. Macke n zie, ό.π., σ. ΗΟ.
74. Ο Αγγελόπουλος είχε γεννηθεί στο Σόμα της Μιχράι; Λσίας το 1900. Μιλούσε
άπταιστα τουρχιχά χαι περνούσε εύκολα για Τούρκος. Μετά τη Μικρασιατική Κατα­
στροφή η οικογένειά του εγχαταστάθηχε στη Μυτιλήνη. Εχε ί ο Αγγελόπουλος συ­
γκρότησε ομάδα που λήστευε εύπορους περαστικούς σε επαρχιακούς δρόμους. Στη συ­
νέχεια ήρθε στην Αθήνα, όπου επιδόθηκε σε λαθρεμπορικές δραστηριότητες, για τις
οποίες και χαταδιχά:σθη χε αρκετές φορές ερήμην . Νομικός του σύμβουλος υπήρξε ο
κομμουνιστής δικηγόρος χαι λογοτέχνης Ασημάκης Πανσέληνος. Βλ. το βιβλίο του τε­
λευταίου, Τότε που ζούσαμε, σ. 305 χ.εξ. Πρβλ. ΤΝΛ (PRO) IIS 8/ 472. Ο Αγγελόπου­
λος ήταν ο λ αθρέμπορος που ήθελε να γνωρίσει η Παπαδημητρίου στον N oe\ Bake1·.
75. ι<Memω·andum by DH/62 concerning communications \Vith G1·cece (13.8.1941 )»,
ΤΝΑ (PRO) IIS 5/509, σ. 00168 χ.εξ. (OUI 69).
90 Πb:ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚl'ΗΣ-ΣΤΑ 1Κ 01

Pirie
1
Pawson

Menzies Σπυρομήλιος Sinclair Παπαδημητρίου

1

Αλ. Ζάννας Μικρή ομάδα Υπάλληλοι Κομμουνιστές ιι Προμηθέας»

ι '
γνωστων του της ((Powenι στην Αθήνα 1
Βενιζελικοί στην Αθήνα στην Αθήνα Βενιζελικοί
στη Θεσσα- στην Αθήνα
λονίκη

·:·
Τρίτη , 28 Ιανουαρίου του 1941. Στις 11. 30 το πρωί, ο Palaίret τηλεγραφεί
στο Λονδίνο: Ο Μεταξάς είναι βαριά άρρωστος. Έχει εσωτερική αιμορραγία
και του γίνονται μεταγγίσεις αίματος. Παρ' όλο που ελπίζουν πως η υγεία. του
θα αποκατασταθεί , θα είναι αδύνατο να. ασκήσει τα καθήκοντά του τουλιiχι­
στον για έναν μήνα.. Στην Αθήνα. τηρείται απόλυτη μυστικότητα σχετικά με
το γεγονός. 76 Με νεότερο τηλεγρaφημά του, αργά το βράδυ, ενημερώνει το
Foreign Office: «Δεν αναμένεται ότι ο πρωθυπουργός θα ζήσει μέχρι το
πρωί». Παράλληλα, επισκέπτεται τον βασιλέα για να. πληροφορηθεί τις προ­
θέσεις του. Στη 01.40 της 29ης Ιανουαρίου , μεταδίοει:

Ερώτησα την Αυτού Μεγαλειότητα τι προτίθεται να πράξει [ .. . Ι Μου απή­

ντησε ότι προτίθεται να διορίσει αμέσως διάδοχο του στρατηγού Μεταξά, ως
απόδειξη του ότι δεν υπάρχει αλλαγή στην πολιτική που ακολουθείται. Έχει
σκεφθεί τον κ. [Αλέξανδρο l Κοριζή, υπουργό Υγείας υπό τον Μεταξά και
τραπεζίτη. 77
Του είπα πως θεωρώ αμφίβολο αν ένας τέτοιος διορισμός θα επιβάλει τον
σεβασμό του έξω κόσμου ή αν θα εξασφαλίσει την εθνική ενότητα στην Ελ­
λάδα. Δεν θα ήταν προτιμότερο να αναλάβει η Αυτού Μεγαλειότης προσω­
ρινά την πρωθυπουργία; Στην αντίρρησή του ότι υπήρχαν πολλά διοικητικά
~ ,
καv, κοντα στα οποια υεν
~ θ , .. , θ' , '
1 α ηταν υυνατον να ανταποκρ ι ει, απηvτησα οτι τα

διοικητικά καθήκοντα θα μπορούσε να τα αφήσει στους υπουργούς του και ο

ίδιος να ασχοληθεί με τη διεξαγωγή του πολέμου, που είναι και το πιο ση-

76. ΤΝΑ (PRO) FO 371/ 29862/R 649, όπου και τα επόμενα τηλεγραφήματα.
ί? . Η υπόδειξη του Κοριζή ως πρωθυπουργού φέρεται να έγινε από τον Γεώργιο
Βλάχο, εκδότη της εφημερίδας Η Καθr;μεpινή. Είχε προηγηθεί άρνηση του Μανιαδά­
κη να αναλάβει την πρωθυπουργία. ΕΦΛ , Αρχείο Μανιαδάχη.
 91

μαντικό. Θα μπορούσε να διορίσει έναν Αντιπρόεδρο που θα ήταν ταυτόχρο­

να. και υπουργός Εξωτερικών. Με ερώτησε : (<Δεν πιστεύετε πως ο διεθνής Τύ­
πος θα με κατηγορήσει ότι επιδιώκω μια. [προσωπική] δικτατορία.;)) Του απή­
ντησα. ότι δεν το πιστεύω, διότι θα. δηλώσει ότι το μέτρο είναι προσωρινό,
α λλ α' και πω ς, α.ν κατι τετοιο συμ βει,
' ' ' δ εν θ'
α. εχε ι '
σημασ ια . Του '
ειπα πως αι-

σθάνομαι ότι είναι το μόνο πρόσωπο στην Ελλάδα που, υπό τις παρούσες συν­
θήκες, μπορεί να αναδεχθεί άμεσα το τεράστιο γόητρο και κύρος του στρα­
τηγού Μεταξά. Και ότι ο διορισμός ενός απλού διακοσμητικού προσώπου θα
προκαλέσε ι ανησυχία στην Ελλάδα και οεν θα γίνει κατανοητός στο εξωτε­
ρικό. Mou απήντησε ότι διστάζει πάρα πολύ να προχωρήσει σε ένα παρόμοιο
βήμα. Όμως οεν μου το απέκλεισε.

Στις 6. 20 τα χαράματα της Τετάρτης, 29 Ιανουαρίου του 1941 , ο Ιωάννης

Μεταξάς πεθαίνει στα χέρια του Μανιαδάκη. Παρ' όλες τις αντιρρήσεις και
τις υποδείξεις του Palairet, το ίδιο πρωί ορκίζεται πρωθυπουργός ο Αλέξαν­
δρος Κοριζής. 78 Ο μόνος από την κυβέρνηση που αντιδρά έντονα στην επιλογή
του είναι ο Νικολούδης, ο οποίος πιστεύει ότι πρωθυπουργός πρέπει να γίνει
ένας στρατιωτικός ή ο αρχιεπίσκοπος. 79 Προκειμένου όμως η κυβέρνηση να
φανεί ενωμένη, δέχεται να μην παραιτηθεί. Τώρα όλοι ετοιμάζονται για την
κηδεία του Μεταξά, που έχει οριστεί για την Παρασκευή, 31 Ιανουαρίου . Η
πλέον εκτενής περιγραφή της από αλλοδαπό ανήκει στον Palairet: 80

Η κηδεία του εκλιπόντος πρωθυπουργού έγινε χθες, μέσα σε γενικό και βα­
θύ πένθος και με την παρουσία τεραστίου πλήθους. Οι δρόμοι των Αθηνών
αποκλείεται να έχουν δε ι συχνά τόσο μεγάλη συγκέ ντρωση ανθρώπων , όπως
αυτή που πραγματοποιήθηκε για να τιμηθεί ο νεκρός δημόσιος άνδρας και
στρατιώτης.
Η σορός του είχε μεταφερθεί από την Κηφισιά το μεσημέρι της 29ης Ια-

78. Στον αμέσως παραπάνω φάκελο του FO περιλαμβάνεται και 10 σχέδιο ενός εκτε­
νούς τηλεγραφήματος προς τον Palairet, στο οποίο εκτίθενται οι απόψεις της βρπαν ι­
χής κυβέρνησης για τη διαδοχή του Μεταξά. Έτσι , θεωρείτα~ ως ιδεώδης λύσις η ανά­
ληψη της πρωθuποuργίας από τον αρχιστράτηγο Αλέξανδρο Παπάγο, με αντιπρόεδρο
τον Κοριζή, αλλά και ο σχηματισμός μιας χuβέρνηση ς «εθνικής ενότητος)), που θα πε­
ριλαμβάνει βενιζελικά και φιλελεύθερα στελέχη. ιιΟι περισσότεροι φιλελεύθεροι ηγέ­
τες>>, προστίθεται, ιιέχοuν αποδε ίξε ι ότι είναι έτοιμοι, ακόμα και κάτω από ένα τέτοιο
καθεστώς, να λησμονήσοuν τις χομμα1ικές τους διαφορές, την κρίσιμη αuτή ώρα για
τον τόπο, 'και το τελευταίο εμπόδιο για τη συ μμετοχή τους [εν . ο Μεταξάς] θα πρέπει
τώρα να έχει εκλείψει )). Προφανώς, με1ά την ορκωμοσία του Κοριζή 10 τηλεγράφημα
δεν απεστάλη.
79. Πρβλ. Ρ. J . Vatikiotis, Popular A utocracy in Greece 1936-1 947 -Α Political
Biography ofGen eral Ioaυnis Metaxas, σ. 203.
80. ΤΝΑ (PRO) FO 37 1/29862/R 2064 .
92 ΠJΠΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙlΣ-ΣΊ'Α I ΚΟΣ

νουαρίου και είχε εκτεθεί σε δημόσιο προσκύνημα στη Μητρόπολη, ολόκλη­

ρη την 30ή Ιανουαρίου και μέχρι το μεσημέρι της 31 ης . Πήγα στη Μητρό­
πολη το πρωί της :ΗJής Ιανουαρίου, συνοδευόμενος από το προσωπικό μου.
Εκείνοι, με τον ναύαρχο [C. Ε. ] Tιll'le , τον υποστράτηγο [Τ. G.] Heywood
και τον υποστράτηγο της Αεροπορίας [J. Η.] d'Albiac, ενώθηκαν μαζί μου
για να απευθύνουμε τον ύστατο χαιρετισμό στον επιφανή νεκρό. Προκειμένου
να το κα-.ορθώσουμε, ο ιδιαίτερος γραμματέας του στρατηγού Μεταξά κ. Αν­
δρουλής είχε την καλοσύνη να διακόψει για λίγο την είσοδο του μεγάλου πλή­
θους που όλη την Ύ)μέρα συνέρρεε ση ΜητρόπολΎ).
Στη νεκρώσιμη ακολουθία παρέστησαν η Αυτού Μεγαλειόης ο βασιλεύς
και όλα τα μέλη τηι:; βασιλικής οικογενείας που βρίσκονται στην Ελλάδα,
όπως επίσης η χήρα του εκλιπόντος βασιλέως Αλεξάνδρου και η κόρη της.
Παρίσταντο όλοι οι ανώτατοι κρατικοί λειτουργοί. Το Διπλωματικό Σώμα
' ' '
εκπρο σωπου σαν, οχι μονον οι πρεσ ' β εις α λλα' και οι Α κο' λου θ οι των πρεσ βε ι ων
'
και πολλά μέλη του προσωπικού τους. [ ... l Η απουσία του Γερμαvού πρέ­
σβεως, πρίγκηπας Erbach , προκάλεσε πολλά σχόλια, αλλά δόθηκε η εξήγη­
σις ότι οφείλεται σε ασθένεια. Στην πραγματικότητα η Γερμαvική Πρεσβε ία
εκπροσωπήθηκε μόνον από έναν γραμματέα [ ... ]
Μετά τη νεκρώσιμη ακολουθ ία σχη ματίσθηκε η πομπή και πέρασε αργά
μέσα από τους κατάμεστους από κόσμο δρόμους, προς το κοιμητή ριο [ ... ] Η
σορός του στρατηγού Μεταξά είχε τοποθετηθεί πάνω σε κιλλίβαντα πυρο­
βόλου και ανάμεσα σ' εχείνουι:; που τη συνόδευαν ήταν μια ομάδα τραυμα­
τιών από το μέτωπο. Στους δρόμους ήταv παρατεταγμένα αγόρια και κορί-
-τσια -της ιι
,
Ν εο λ αιας>> (της οργανωσης
, 1 'θ
που -τοσο επικρι ηκε α
λλ , 1 ,
α η-ταν τοσο

μέσα σην καρδιά του στρατηγού Μεταξά) . Πολλά από αυτά έκλαιγαν.
Είχε σκοτεινιάσει όταν η πομπή έφθασε στο κοιμητήριο (όπου την ανέ­
μεναν ο βασιλεύς, ο διάδοχος, ο πρίγχη ψ Πέτρος και ο πρίγκηψ Φίλιππος) και
έπεφτε η νύχτα όταν οι πενθούντες διαλύθηκαν, αφού -το φέρετρο είχε τοπο­
θετηθεί στον οικογενειακό τάφο των Μεταξά και είχαν ριφθεί οι τελευταίες
τιμητικές βολές πάνω από το μνήμα [. .. ] 8 1

Ο Νικολούδης και οι Βρετανοί δεν είναι οι μόνοι που θεωρούν τον Κοριζή
ακατάλληλο για πρωθυπουργό. Σε λίγο αρχίζουν οι αντιδρά.σεις και από το
'
μετωπο: Ανωτατοι
' α ξ ιωματικοι' ' '
-αναμεσα: τους ο στρατηγος ' 1ωαννης
' Π ιτσι-
'
κας- απευθύνουν επιστολή στον βασιλέα και του τονίζουν ότι δεν είναι δια-
τε
,
θ ειμενοι , ,
να συνα:ινεσουν σε ενα υπουργικο συμ
J β 'λ
ου ιο που το αποτε
λ ,
ουν

81. Κάπως διαφορετική η περιγραφή του πρέσβυ των HIIA στην Αθήvα, Lincoln
MacVeagh: ιιΟι δρόμοι ήταν κατάμεστοι από κόσμο και τα παράθυρα γεμάτα από θε­
ατές, πελιδνούς και δυστυχείς. Όμως, λίγοι ήταν οι υστερικοί που έχλαιyαv. Ο λαός
έ μοιαζε περισσότερο συγκλονισμένοι; και τρομαγμένοι;, παρά. θλιμμέvοςι)·
John Ο.
Iatrides (επιμ.), Ambassador MacVeaglι R eports: Greece, 1933-19,17, σ. 293. Βλ. ,
επίσης, τη σ. 376, όπου και ύμvος του Mac V eagh για τον Μεταξά..
 «0 ΛΙ'Γ ΛΟΣ Π ΡΟΞF.ΝΟΣ ,,

ιια.νίκανοι και χρηματοθήρες>>, με πρωθυπουργό έναν τραπεζίτη. Και ενώ ο

Bowman εξασφαλίζει ένα αντίγραφο της επιστολή ς, που θα το διαβάσουν ο
Palajret, ο PjTj e και ο υποστράτηγος G01·don Heywood, ο βασιλεύς Γεώργιος
με απόλυτη μυστικότητα φεύγει με αεροπλάνο για τα Ιωάννινα, ελπίζοντας
να. συναντήσει τον Πιτσίκα και να. μεταπείσει τους στρατηγούς. Στην Αθήνα,
πάντως, ο Μανιαδάκης δηλώνει εμφαντικά πως ((ελέγχει τον Κοριζή>1 -στην
1 , , β ι ι λλ' ι ι
πραyματικοτητα. ειναι ο αφανης συγκυ ερνητης της χωρας - , α α και οτι ((Εί-

ναι ακόμα απόλυτα υπεύθυνος για την ασφάλεια~>. Δεδομένου ότι ο Γεώργιος
και ο νέος πρωθυπουργός έχουν πλέον πανηγυρικά επαναλάβει τη δήλωση
του Μεταξά προς τη βρετανική κυβέρνηση , ότι η Ελλάδα θα πολεμήσει χα-
'
τα. τη ς Γ ερμανιας
'
/
<ψε χα θ ε θ υσια»,
' /
αυτο που φο β ουνται τωρ α αρκετοι
' ' / - 'Ελ-
/
Β ρετανοι- δ εν
ειναι ο Π ιτσ 'ικας αλλ' ~
' ενυεχομενο
' πραξ ικοπη-
'
1
ληνε ς και α ε:να

μα, ιψια ανοησία» του Πάγκαλου ... 82 Και, πραγματικά., στις 6 Μαρτίου του
1941 ο Erbach τηλεγραφεί στο Βερολίνο:

Ο πρώην δικτάτοραι:; Πάγκαλος δεν ήρθε σε επαφή μαζί μου αλλά με τον
πρέσβυ της Ρουμανίας. Από συμφώνου με μερικές προσωπικότητες που έχουν
ταχθεί με την εθνιχοσοσιαλιστική ιδεολογία:, χωρίς όμως επιρροή, του ανέ­
πτυξε το σχέδιο για ένα. πραξικόπημα:, με σκοπό την εγκα:τά.στα.ση φιλογερ­
μανικής κυβέρνησης. Το πρόγραμμά της θα περιλαμβάνει την προσχώρηση
στον Άξονα, την υποταγή της στις αποφάσεις μιας μελλοντικής ευρωπαϊκής
Διάσκεψης Ειρήνης, τον τερματισμό του πολέμου με την Ιταλία, με βάση το
status quo, χα.ι ενδεχομένως την απόσυρση των ελληνικών δυνάμεων στα σύ­
νορα.. Ο συνωμότης παρακάλεσε για ενθαρρυντική αντιμετώπιση από τη γερ­
μανική πλευρά [ .. .]8:3

Ο E1·bach, προβληματισμένος από το αμφισβητήσιμο των «προσωπικο-

/ / / /
τητωνJJ που επ ικα λ ειτα ι ο Π αγχα λος, α λλα και απο το γεγονος
1
, ' ο ι 0 ιος
' οτι
'
ο στρατηγος ι
απεχει ' την πο λ ιτιχη
απ ο '
ι επιι Ο εκαπεντε '
χρονια, επιφυ λ'
ασσε-

ται να απαντήσει. Έτσι, στο τηλεγράφημά του καταλήγει: ιιΧαιρέτισα. κά­

θε τι που θα εν δυναμώσει τη φιλοαξονική διάθεση του ελληνικού λαού και

82. Βλ. δύο εκθέσε ις του Pirie προς τον Baile~r, από 7 χαι 12 Φεβρουαρίου 1941
[ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 287, σ. 00033 χ.εξ.J. Σύμφωνα, μά.λιστα, με την πρώτη από αυτές,
ο Κοριζής αρχικά αρνήθηκε να ορκιστεί πρωθυπουργός. Όταν όμως ο Μανιαδάκης τον
ιιπείλησε χυδαία, ότι «θα του ... τον τάφο», ά.λλαξε γνώμη. Ασφαλώς, η πληροφορία προ­
έρχεται από τον Bo\νman.
83. Bundcsarchi v Be1·Ιin, «Politisches Archiv. Λus\va1·tiges Amt. Bίiro Statssecre-
tar. Akte n betrcffend Grieche nland», τόμ. 1, R 223075; Τηλεγράφημα 172/6. 3.1911
του Erbach προς το Βερολίνο . Το τηλεγράφημα, δυστυχώς διαστρεβλωμένο , παραθέ­
τει και ο Crcveld , ό.π. , σ. 133, όπου χαι ά.λλες ελληνικές προτάσεις για τον τερματι­
σμό του πολέμου , με παραπομπή στα αντίστοιχα γερμανικά. τηλεγραφήματα:.
94 Πt:Τ!'ΟΣ ΣΤ . ΜΑΚΡΗΣ - ΣΊΆlΚ Ο Σ

θα συνετίσει την κυβέρνηση, όμως , όπως πάντα, δεν αναμίχθηκα στην εσω­
τερική διαμάχη για την εξουσία». Τελικά, στις 26 Μαρτίου του 1941 ο Γερ­
μανός πρέσβυς θα λάβει την εν-τολή να διακόψει κάθε συζήτηση με τους
'Ελληνε:ς. 8 ι.
Ο Κοριζής, σε αντίθεση με τον Μεταξά, 8 " δέχεται την έλευση βρετανικών
στρατευμάτων στην Ελλάδα, παραπλανημένος, όπως υποστηρίζεται, από τον
Eden, ο οποίος του υποσχέθηκε: 100.000 αξιόμαχους άνδρες έναντι των
58.000 που, τελικά, αποβιβάσθηκαν. 86
Το ερώτημα. σχετικά. με τους λόγους της παροχής βρετανικής στρατιωτι­
κής συνδρομής προς την Ελλάδα έχει αποτελέσει -αποτελεί δε ακόμα- αντι-
'
κειμενο συ ζητησεων.' Μ ια. '
συνοπτιχη α λλ α '
Ι και ει λ ικρινη απα.ντηση
Ι δ'ινε:ι ο

(στρατιiρχης, sir) Archibald Wavell : 8 ί

Από πολιτική άποψη, εξασφαλίζαμε προφανή πλεονεκτήματα. Με τη στρα­

τιωτική υποστήριξη των Ελλήνων συμμάχων μας ενθαρρύναμε άλλους, π.χ.
την Τουρκία και τη Γιουγκοσλαβία, να αντισταθούν. Η στάση μας αυτή θα μας
βοηθούσε να πείσουμε: τις ΗΠΑ και τον υπόλοιπο κόσμο ότι σκοπεύαμε να
παλέψουμε: μέχρι το τέλος και θα εξύψωνε το κύρος μας. Η ενδεχόμενη δυ-

81. Perc~' S chramm (επιμ. ), Kτίegstagebuch des Oberkommando8 deΓ Wehι-macht

1940- 1945 [στο εξής: ΚΤΒ OKWJ, ημίτομος J, σ. 364.
85. Ο Μεταξάς πίστευε ότι η αποβίβαση στη Θεσσαλονίκη της μικρής στρατιωτι­
κής δύναμης που προσέφεραν οι Βρετανοί, θα αποτελούσε επιζήμια πρόκληση εις βά­
ρος της Γερμανίας και θα προκαλούσε την άμεση επίθεσή της κατά της Ελλάδος, με
αποτέλεσμα τη ματαίωση της νικηφόρας έκβασης του πολέμου με την Ιταλία. Γt' αυ­
τό και πρότεινε η δύναμη αυτή να συγκεντρωθεί στην Αίγυπτο, ώστε να είναι έτοιμη
για επέμβαση όταν χρειαστεί. Βλ. το τηλεγράφημα αρ. 81 / 1 7. l . l 94 1 του Palaii-et προς
το W a1· Office. ΤΝΑ (PRO) WO 208/5358.
86. Για τη φερόμενη ως ((ατιμία>J του Eden, βλ. Αλέξανδρος Ζα.ούσης, Οι δύο Όχθες,
1939-1 945, Μέρος Α', σ. 222, καt τις εχεί παραπομπές. 1Ιρβλ. όμως και το τηλεγράφη­
μα Τ. 1 38/4.5.1941 του Τσώρτσιλ προς τον Βρετανό πρέσβυ στην Άγκυρα: «3. Στέλνα­
με στρατό στην Ελλάδα, μέχρι 100.000 άνδρες, όσο ταχύτερα μας επέτρεπε: η από θα­
λάσσης μεταφορά, όταν η πρόοδος της εχθρικής εισβολής κατέστησε τη συνέχιση της
αποστολής πεptττήιJ. ΤΝΑ (PRO) CAB 101/217. Το πιθανότερο είναι ότι ο Eden υπο­
σχέθηκε δυνάμεις που πίστευε ή ήλπιζε ότι θα φθάσουν έγκαιρα στην Ελλάδα. Για την
πλέον λεπτομερή ανάλυση του ζητήματος, βλ. Robin Higham, Diary of a Disasteτ,
British Aid to GΓeece, 1940-7 94 1, σ. ί6 χ.εξ., αλλά και σ. 146-1 4 ί, όπου ο πίνακας των
βρετανικών δυνάμεων που είχα'J ιιπροσημε ιωθε ί1> για την Ελλάδα. Ο συγγραφέας απο­
δίδει στον Edc n την κύρια ευθύνη για την πανωλεθρία των Βρετανών κατά τη γερμανι­
κή επίθεση, ενώ υποστηρίζει ότι αν δεν είχε πεθάνει ο Μεταξάς η καταστροφή θα είχε
αποφευχθεί, εφόσον, αποψασισμένος να πολεμήσει τουζ Γερμανούς έστω και μόνον για
την τιμή τ·ης θυσίας, θα είχε πει έ'Jα νέο (<'Οχο> στον Βρετανό υπουργό Εξωτερικών.
87. Field-Marshal Earl Wave l1, «The British Expedition to Greece, 19,111>, Anny
Quarterly (Ιανουάριος 1950), σ. 178 χ.εξ. ( 181 ).
 «0 Α!ΤΛΟΣ ΠΡΟ ΞJ::Ι\ΟΣ » 95

νατότητα να σταματήσουμε τους Γερμανούς ή να τους επιβάλουμε μια μαχρά

χαθυστέρηση , θα μας βοηθούσε να χερδίσουμε τον χρόνο που τόσο είχαμε
ανάγκη, προχειμένου να α.ναπτύξοιψε τον πολεμικό μας εφοδιασμό.

Η αντίδραση του Χίτλερ στο γεγονός θα έχει κατα.στροφιχές συνέπειες για

το σχέδιο «Baι·baωssa>>, δηλαδή την εκστρατεία κατά της Σοβιετικής Ένω­
σης: Στις 17 Μαρτίου, ο Fίihrer, αντί για την χα.τάληψη μόνοv της Βορείου
Ελλάδος όπως αρχικά σχεδίαζε, διατάσσει την εκδίωξη τωv Βρετα:vών από
ολόκληρη τηv Ηπειρωτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο. Και ενώ η συ­
γκέντρωση στη Βουλγαρία των γερμανικών δυνάμεων που προορίζονταt γtα
την επίθεση κατά τηc; Ελλάδος έχει σημαντικά καθυστερήσει, ιδίως λόγω
χαιρ ικώv συνθηκών , τώρα πρέπει vα προστεθούν και νέες μεραρχίες, με συ­
νέπεια την περαιτέρω καθυστέρηση στη μεταφορά τους στη Σοβιετική Έvω-
ση '
-μετα το περας της' ε λλ ηνικης εχστρατεια.ς -, οπως προ βλ επεται
' ' '' στο

~·· ι<Baι·baωssa ».
Στις
2 Μαρτίου του 194 1 , όταν αρχίζει η αποβίβαση στρατιωτικών μονά­
δων τους στον Πε ιραιά (επιχείρηση «Lustre» ), οι Βρετανοί διαπιστώνουν έκ­
πληκτοι ότι καθημερινοί επισκέπτες στο λιμάνι είναι μία ομάδα. Γερμανών
με επικεφαλής τον von Hohenberg: Καταγράφουν τον αριθμό των στρατιω­
τών που καταφθάνουν, τον αριθμό, τον τύπο και τα στοιχεία. τωv φορτηγών αυ­
τοκινήτων , τα όπλα. που μετα.ψέρονται και ό,τι άλλο τούς είvαι χρήσιμο. Στη
συνέχεια, ο νοη Hohenberg πηγαίνει στη Γλυφάδα., όπου στρατοπεδεύουν οι
Νεοζηλανδοί και σε άπταιστα: αγγλικά συζητά μαζί τους, προσπαθώντας να
αποσπάσει πληροφορίες. Είναι τότε που ο Sinclair προτείνει να. χρησιμοποι­
, 'δα το υ «για να στει'λ ει μερικοuς
ησε ι την ομα: Ι Γερμανους
Ι στο νοσοκομειω>.
' ο

ίδιος προσφέρεται να προκαλέσει και ένα «ατύχημα>> στο αυτοχίvητο του νοη
Hohenberg, όμως οι ιδέες του αυτές απορρίπτονται από τον Palairet, ο οποίος
που δεν εγκρίνει παρόμοιες μεθόδους ... 88
Το Σάββατο, 6 Απριλίου του 194 1, οι Γερμανοί εφαρμόζοντας το σχέδιο
<<Marita>> εισβάλλουν ταυτόχρονα. στη Γιουγκοσλαβία και στην Ελλάδα, και
στις 9 Α πρι λ ιου
' '
μπαινουν στη Θ
• εσσα λ ονικη.
Ι '
Λ'ιγες ωρες Ι
πριν , στη μια Ι
μετα:

τα: μεσάνυχτα και «σε ατμόσφαιρα πατριωτικού ενθουσιασμούJ>, ο Menzies, με

τη βοήθεια του Ζάννα, του Τούμπα χα.ι των ανδρών του τελευταίου, εκπαι-
~ 1
υευμενων απο τον ι
/ 'δ
ιο τον
s
« ussex», Ι 1!; Ι
εχει ανα.τινα"ει το φρουριο-κανονιο-
9
στάσιο στο Καραμπουρνού. Β Προηγήθη χε, τον Μάρτιο του 1941 , στενή συ-

88. Βλ. την αναφορά του ιιMarkn , ό. π.

89. Βλ. τη σχετική έκθεση του Menzies, ΤΝΛ (PRO) HS 5/ 422. Πρβλ. Ιωάννης Ν.
Τούμπας, Εχθpός εν όψει 1940-1 94 5, σ . 49 χ.εξ., όπου και τα ονόματα των μελών της
ομάδας. Μετά την ανατίναξrι, ο M enzics, ο Τούμπας χαι ο Ζάννας με τψ οιχοyένειά
του έφυγαν με θαλαμrιγό για τον Πειραιά.
96 ΠF.ΤΡΟ Σ 2:Τ. Μ Λ Κ ΡΗ Σ - ΣΤΑΤΚΟΣ

'ιε ργασία ανάμεσα στη Section D και στον συνταγματάρχη Ξένο , με αποτέ ­
λεσμα κοινοί πράκτορες να καλύψουν ολόκληρη την περιοχή της Μακεδονίας
και της '
Θ ρακης.
/
Π ρακτορες, α _,
'λλ ωστε , του .::.ενου στα β'
ορεια και τα ανατο-

λικά. της Θεσσαλονίκης εφοδιάζονται με τριάντα βαλίτσες -από τις εκατό,

συνολικά. , που θα διανεμηθούν- του τύπου «εξοπλισμός του φοιτητή1J. Η κά­
θε μία περιέχει διάφορα. εκρηχτικά με οδηγίες χρήσης, δύο πιστόλια, σφαίρες,
μερικές σιδερένιες γροθιές και 100 λίρες σε δραχμές.
Ο Pawson, με τη βοήθεια του Hammond, θα κάψει αποθήκες βάμβακος
έξω από τη Λιβαδειά. και θα ανατινάξει ορισμένες γέφυρες στην οδό Αθην ών­
Θηβών. Παράλληλα, ανατίναξη διαφόρων στρατιωτικών στόχων στη Μακε­
δονία θα γίνει από τον λοχαγό P eter Fleming, 90 που φθάνει από το Λονδ ίνο
-ειδικά για τον σκοπό αυτό- επικεφαλής της αποστολής ΥΑΚ. Στην Αθήνα,
όμως, τα πράγματα για τη S ection D είναι διαφορετικά: Σχέδιά της για κα­
ταστροφή του εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος της ιι PowerJJ
προσκρούουν στη σκληρή αντίδραση του βασιλέως, διότι το αποτέλεσμα θα
είναι να υποφέρει ο πληθυσμός της Αθήνας. Και όταν, στις 23 Απριλίου , ο
Piι·ie επιμένε ι και εξηγεί στον στρατηγό Henry Maitland («J umbω>) Wilson
πως για να. μην εκτεθεί ο βρετανικός στρατός, η ανατίναξη θα γίνει από δική
του ομάδα με πολιτικά., εκείνος τον προειδοποιεί ότι θα δώσει εντολή στις δυ­
νάμεις του να πυροβολήσουν αμέσως οποιονδήποτε σαμποτέρ εμφανιστεί με
πολιτικά, Βρετανό ή Έλληνα ... 91
Οι Γερμανοί συνεχίζουν ακάθεκτοι την προέλασή τους προς τον Νότο. Η
μοναδ ικη '
ι σο β αρη -α'ξ ια θ αυμασμου' ' ,
και σε β ασμου- αντισταση που τους προ -

βάλλεται είναι εκείνη των οχυρών τη ς γραμμής Μεταξά , ενώ το Βρετανικό

Εκστρατευτικό Σώμα (British Expeditιonary Force, BEF , ή , για την Ελλά­
δα, <ιWJ> Force) θα κρατήσει για λίγο -και με πολλούς νεκρούς- τις Θερμο­
πύλες, όπου έχει συμπτυχθεί. Ο Κοριζής αυτοκτονεί στις 18 Απριλίου το από­
γευμα και το ίδιο βράδυ ο βασιλεύς καλεί στο Γενικό Στρατηγε ίο, στο ξενο­
δοχείο της <ιΜεγάλης Βρετανίας>J, τον Ανδρέα Μ ιχαλόπουλο. Του ανακοι-
' 'θ εση' δ ιορισε
' ι
/ /
β ερνηση
/
λ ειστικο θ'η -
νωνει την προ του να αμεσα κυ με αποκ κα

κον να συνεχίσει τον πόλεμο μέχρις εσχάτων. Ύστερα, του ζητά να συμμε­
τάσχει σε κυβέρνηση υπό τον πρώην Δήμαρχο Αθηναίων Κώστα Κοτζιά, στον
οποίο έχει αναθέσει την πρωθυπουργία έπειτα από σύσταση του Μανιαδάκη.
Ο Μιχαλόπουλος, ως πρώην ιδιαίτερος γραμματέας του Ελευθέριου Βενιζέ­
λου, γνωρίζοντας δε και τις ακραίες θέσεις και πράξεις του Κοτζιά στο παρελ-

90. Αδελφό του lan Flcn1ing, του «πατέραι) του Jan1cs Bond. Στη διάρκεια του πο­
λέμου ο lan Fleming υπήρξε στέλεχος του ;\!IJ).
9] . Pirie , σ. 110. Ο Pawson είχε ήδη επισκεφθεί το εργοστάσιο με πλαστή ταυτό­
τητα, δήθεν ως επιθεωρητής, και είχε καταρτίσει πλήρη σχέδια. για. την τοποθέτηση των
εκρηκτικών .
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕ ΝΟΣ ,, 97

θόν, αρνείται και αντιπροτείνει να κληθούν προσωπικότητες από τον βενιζε-

ι
' χωρο.
λικο !)
'~ ') Την '"'
ιuια ι
απο ψ η υποστηρι'ζει και ο Α χι λλ'εας Κυρου,
' ,._,
συνεκuοτη ς

της εφημερι ας
'δ Ε '
~ στια,
ι
που ειναι παρων.
ι Δ' ι ι
υο η τρεις ωρες αργοτερα, κατω απο
ι , ι

ι ι λ' Κ ζ ι ι 'θ ι
βρετανικη πιεση, η εντο η του οτ ια αιρεται και οι προσπα ειες στρεφο-

νται σε προσωπικοτητε ς απο τον

' ι β ενιζε λ ικοι χωρο.
ι

Τις ημrkρες εκείνες, του πολιτικού χάους και της ηττοπάθειας , έντεχνα
καλλιεργημrkνης από τη γερμανική Πrkμπτη Φάλαγγα, δύο είναι οι όροι που
επιβάλλονται από τη βρετανική στρατιωτική ηγεσία, τους στρατηγούς Wavell
και Wilson, προκειμένου να διοριστεί κάποιος πρωθυπουργός της Ελλάδος:
-~
Πρώτον, να συμπεριλάβει προσωρινά: τον Μανιαδά:κη στην κυβέρ'Jηση, ώστε
να προστατευθεί η δημόσια τάξις 9 :~ και, δεύτερον, να μεταφέρει την έδρα της
κυ β ερνησης
'
στην
Κ ι
ρητη, την οποια οι
ι Β ι
ρετανοι πιστευουν οτι
ι ι θ
α κρατησουν
ι

μέχρι το τέλος του πολέμου. Μέχρι τις 4 το πρωί της 19ης Απριλίου, παρε­
λαύνουν από τη «Μεγάλη ΒρετανίαJJ διάφορες πολιτικές προσωπικότητες,
ι ι Θ λ' Σ 'λ ι ζ ι ι ι
α.ναμεσα τους ο ~ εμιστοκ ης οφου ης , ο οποιος ηταει ακροαση απο τον

Γεωργιο
ι Β' για να του υη
~ λωσει
ι ι
πως «ειναι πο λ' ι
υ αργαJJ για πο λ ιτικη
ι κυ β'
ερ-

νηση και να προτείνει «ουναμικήν, ισχυρά:ν στρατιωτικήν κυβrkρνησινJJ. 94 Το

μεσημrkρι της ίδιας ημέρας -Μεγάλο Σάββατο του 1941 - ο βασιλεύς με σύ­
σταση του Κύρου καλεί τον βενιζελικό στρατηγό Αλέξανδρο Μαζαρά:κη, στον
οποίο προσφέρει την αντιπροεδρία, με πρωθυπουργό τον ίδιο. Ο Μαζαράκης
εγκαθίσταται στη <ιΜεγά:λη Βρετανίαιι, στο γραφείο του πρωθυπουργού, και
αρχίζει τις επαφές με ολόκληρο το παλαιοβενιζελικό φάσμα, προτείνοντας
υπουργεία στον Κύρου, στον στρατηγό Θεόδωρο Μανέτα -εκείνος απορρί­
πτει τον όρο περί Μανιαδά:κη-, στον διοικητή της Τραπέζης της Ελλάδος
Κυριάκο Βαρβαρέσσο , στον πρέσβυ Ιωάννη Πολίτη, στον στρατηγό Δημή­
τριο Νότη Μπότσαρη και στον πρόεδρο του Συμβουλίου της Επικρατείας
Στάμο Παπαφράγκο. Ο ίδιος ο Μαζαράκης αποδέχεται τον όρο της Κρήτης,

92. Michalopoulos, 6.π. , σ. 17· MacVe agh, 6.π., σ . 343.

93. Fie ld Ma1·shal Lord Wilson of Libya, Eigl1t Years Overseas, σ. 95· Pirie, σ.
55. Ο Pirie σε άλλο κείμενό του [«Evacuatίonιι, T:"JA (PRO) HS 5/509, σ. 00049] ανα­
φέρει: <ιΣτη διάρκεια μιας εζαιρετικά: δύσκολης εβδομάδας, ο Μανιαδάκης κράτησε
θαυμασια
f / /
την κοινωνικη συνοχη στην πρωτευουσα, κατι που πρεπει να
1 1 1 β 'θ
οη ησε σημα-

ντικά την κυρίως επιχείρηση εκκένωσης (των βρετανικών δυνάμεων). Αφοπλισμένα

ελληνικά στρατιωτικά: τμήματα συνέρρεαν στην πόλη και πολλά: από αυτά είχαν μείνει
χωρίς φαγητό για τρεις ημέρες. Όμως, ένοπλες περίπολοι της Χωροφυλακής είχαν στα­
λεί στους δρόμους και η τάξη τηρήθηκεJJ. Στην αριστερή βιβλιογραφία, η διατήρηση του
Μαν ιαδάκη στο υπουργικό συμβούλιο αποδίδεται στον βασιλέα Γεώργιο. Όσο για τον
ίδιο τον Μανιαδά:κη , ήταν τόσο ιψισητόςι> , ώστε μεταγενέστερα, το 1956 και το 1958,
να εκλεγεί βουλευτής Κορινθία:ς και το 1964, Αθηνών.
94. Πέτρος (πρίyκη ψ) , 1Ιμεpολ6yια Πολέμου 1940- 194 1, σ. 31 7· Κώστας Μανια­
δά:κης, «Η τραγική εβδομά:ςJJ (αδημ.), F.ΦΛ, Αρχείο Μανιαδάκη, φάκελος ll'.
98 ΠF:Τ ΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙΙΣ -ΣΤΑΙΚΟΣ

αλλά εκείνος του Μανιαδάχη τον χάνει δισταχτικό. Εξάλλου, θέλει πρώτα να
διαπιστώσει την κατάσταση του μετώπου. Την επομένη, Κυριακή του Πάσχα,
ο ,
Μ α ζαρακης ,
χαι οι υπουργησιμοι αναχοινωνουν στον , β ασι λ'
εα ' 'ψ ει
οτι, ενο

της yερμανιΧ'ής επελάσεως , ο σχηματισμός κυβέρνησης είναι περιττός χαι

έτσι αρνούνται να ορκιστούν. 95 Την πρωθυπουργία. ανα.λάμβάνει ο ίδιος ο βα­
σιλεύς Γεώργιος , με αντιπρόεδρο τον ναύαρχο Ιωάννη Σακελλαρίου, ο οποίος
..,.,
αποοεχεται τη
θ' ' , i:,f
εση μονον υστερα απο, σχεuον
β' , θ
ια ιο , πε ι αναγκασμο του εχ
'
μέρους του Μανιαδάκη.
Το ίδιο πρωί, 20 Απριλίου του 194 1, ο Pirie φθάνει στο Βρετανικό Προ­
ξενείο, όπου βρίσκει τους S e bastian, Bowman χαι Σπυρομήλιο να συζητούν
με τον ΑλΕ:ξανδρο Ζάννα: Προσπαθούν να τον πείσουν να δεχτεί την πρωθυ-
πουργια. ' 'Ο μως, ' '
εχε ινος αρνε::ιται να εγκατα λ ει'ψε ι την Αθ'ηνα και υπ οστηρι- '
ζει πως καθήκον κάθε Έλληνα ηγέτη είναι να. μείνει μαζί με τον ελληνικό
λ αο,
, (ιτην οπισ θοφυ λ'
ακη του πο λ ιτισμου».
'Ο'χρονος ωστοσο τρεχε ι και οι ''
Γερμανοί πλησιάζουν. Τη συνέχεια αφήνω στον Pirie: 96

Εκείνη την εποχή , το προξενείο,Ηί που στην πράξη ε ίχε υποκαταστήσει την
πρεσβεία, αναζητούσε εναλλακτική λύση , για την περίπτωση μιας άρνησης εκ
μέρους του στρατηγού. Είχε βολιδοσκοπήσει διάφορους ιιπιθανούςJJ αλλά κανείς
τους δεν δεχόταν τον όρο της Κρήτης. Ο Pirie τότε παρατήρησε: ότι, αντί να
προσπαθούν να πείσουν διαφόρους -ιιπρώτης τάξεωςJJ- πιθανούς πρωθυπουρ­
γούς να μεταβούν στην Κρήτη, θα μπορούσαν να ψάξουν στον κατάλογο εκεί­
νων που επιθυμούσαν να πάνε εκεί και, επιστρατεύοντας όλη -τους τη φαν-τασία,
να διερευνήσουν αν κάποιος από αυ-τούς μπορούσε να γίνει πρωθυπουργός. Η
ιδέα άρεσε στον Se bastian και ένας πίνακας 600-700 προσώπων που είχαν ζη­
τήσει άδεια να ταξιδέψουν σ-την Κρήτη ετοιμάστηκε από τον κλητήρα. 98 Δια.­
τρέξαμε όλο τον πίνακα και γράψαμε σε ένα κομμάτι χαρτί τα ονόματα των
θ
«Πι ανων>J.
, Τ ' ,
ο πρωτο ονομα που προεχυ
, ψ ,
ε ηταν εκεινο του
, Τ ..,.
σουοερου;
, 99 που

95. Αλέζανδρος Μαζαράκης-Αινιάν, Απομνημονεύματα, σ. 609-6 !0. Αντίθετα με

τον Μανιαδάκη, ο Μαζαράκης δεν αναφέρει τον Κύρου ως υπουργοποιήσιμο.
96. Ρίι-ίe, σ. 56 χ.εξ.
97. Τον καιρό της κατάρρευσης του μετώπου, το στρατηγείο της Section D είχε με­
ταφερθεί σ' ένα κτήριο δίπλα στο Βρετανικό Προξενείο, με το οποίο το συνέδεε μια
τρύπα στη μεσοτοιχία.
98. Την εποχή εκείνη η Κρήτη (όπως και η Λήμνος) είχε ήδη, με τη συναίνεση της
ελληνικής κυβέρνησης, <<καταληφθεί>~ από τους Βρετανούς, γι' αυτό και η μετάβαση
εκεί απαιτούσε δική τους άδεια.
99. Ο Εμμανουήλ Τσουδερός (1882-1956) υπήρξε βενιζελιχός πολιτικός, βουλευτής
στην Κρήτη από το 1906. Ύ πουργός Συγκοινωνιών το l 924 και στη συνέχεια Ο ικονο­
μικών το.1924, το 1925 διορίζεται υποδιοικητής της Εθνικής Τραπέζης και το ] 931 διοι­
κητής της Τραπέζης της Ελλάδος. Το 1938 παίζει αφανή ρόλο στο αντιμεταξιχό κίνη­
μα της Κρήτης, ενώ διατηρεί στενούς δεσμούς με τους Βρετανούς. Το 1939 σuλλαμβά-
 «0 ΑΓ ΓΛΩΣ 11 1'0 ΞΕ Ν0Σ » l)<)

έτσι τέθηκε επικεφαλής του πίνακα της πρώτης δια.λογής, με έξι, περίπου,
ονόματα.
Ο Bo\vman του τηλεφώνησε αμέσως στο διαμέρισμά του, όπου βρισκόταν
υπό κράτησιν , 100 και του είπε ότι του στέλνει κάποιον της απολύτου εμπι­
στοσύνης του. Ο Τσουδερός δέχθηκε και ο Bowman κανόνισε με τον Pi1·ie να
οδηγήσει τον Σπυρομήλιο στο σπίτι του. Ο Σπυρομήλιος συζήτησε περίπου
μία ώρα με τον Τσουδερό, ο οποίος αρχικά αρνήθηκε, λέγοντας: ((Δεν είμαι
ούτε γιατρός, ούτε εργολάβος κηδειών11. Τελικά, όμως, δέχθηκε την πρωθυ­
πουργία, σε περίπτωση άρνησης του Μαζαράκη. Αμέσως ο Bowman πληρο­
φόρησε σχετικά τον πρέσβυ 101 και εκείνος του είπε πως το απόγευμα θα ενη­
f:~~-...
μέρωνε τον βασιλέα. 102 f... J Λργά την Τρίτη το απόγευμα, η νέα κυβέρνηση ,
συνοδευόμενη από τον Bowman, αναχώρησε με αντιτορπιλικό για την Κρή­
τη, από ένα μικρό λιμάνι στη βορειοανατολική ακτή της Αττικής [ ... ] 103

Στο μεταξύ, το βράδυ της Δευτέρας, 21 Απριλίου, φθάνει από το μέτωπο

ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και εκ μέpους του Πιτσίκα επισκέπτεται τον
Bowman, προκειμένου να τον ενημερώσει σχετικά με την υπογραφή της ανα­
κωχής. Εκείνος τον φέρνει σε επαφή με τον Τσουδερό και η συνάντησή τους
γίνεται την ίδια νύχτα. Την επομένη, ο Κανελλόπουλος επισκέπτεται το Βρε­
τανικό Προξενείο για να συναντήσει τον Sebastian. Εκεί θα ξαναμιλήσει με
τον Bowman, ο οποίος θα του προτείνει να τον πάρει μαζί του στην Κρήτη.
Όμως ο Κανελλόπουλος αρνείται, δηλώνοντας πως η θέση του βρίσκεται στην

νεται και εκτοπίζεται στη Σύρο, για τη συμμετοχή 'Cου σε σχεδιαζόμενο πραξικόπημα
κατά του Μεταξά. Πρωθυπουργός στην ελληνική εξόριστη κυβέρνηση, από 21.4.194 1
έως 14.<1.1944. Μεταπολεμικά, διετέλεσε αντιπρόεδρος στην κυβέρνηση του Θεμι­
στοκλή Σοφούλη (1945-1946) και υπουργός σε: διάφορες κυβερνήσεις. Φανατικά βασι­
λόφρων στη διάρκεια της Κα-τοχής, μετά την Απελευθέρωση αναίρεσε όσα υποστήριζε
τα προηγο6μενα χρόν ια.
] 00. Εδώ ο Pirie χάνει λάθος. Ο Τσουδερός είχε ήδη ορκιστεί ως υπουργός των Οι­
κονομικών στη νέα κυβέρνηση, 6στε:ρα από πρόταση του Βαβαρέσσου . Ο Μανιαδάχης,
ό.π., απορεί ίιποιες μυστηριώδεις δυνάμεις11 τον μετέτρεψαν από υπουργό σε πρωθυ­
πουργό!
101. Ο PaJai1·et παρέμεινε ως πρέσβυς της Μεγάλης Βρετανίας στην εξόριστη ελ­
ληνική κυβέρνηση στο Κάιρο μέχρι το 194 3, οπότε -τον δια.δέχθηκε ο (sir) R eginald
L eeper. Τότε τοποθετήθηκε στην ίδια θέση, αλλά στο Λονδίνο.
102. Δεν έκρινα πρέπον να παραθέσω τη συνέχεια της αφήγησης Pirie, σχεηχά με
το πώς, χα·τ' αυτόν , ο Τσουδερός έπεισε τον Μαζαράκη να αποποιηθεί την πρωθυ­
πουργία. Με επιφ6λαξη αντιμετωπίζει την αφήγηση και ο W. Mackenzie, ό.π., σ. 144,
ο οποίος αποφεύγει να τη μνημονεύσει.
103. Στο συλλογικό έργο με τίτλο Ιστοpία της Ελλάδας του 2006 αιώνα, Β' Πα­
γκόσμιος Πόλεμος 1940- 1945 (;)Κατοχή-Αντίσταση, ο Παπαστρατής (τόμ. Γ1 , σ. 204)
υποστηρίζει ότι ο Τσουδερός αποτέλεσε την τρiτη επιλογή ι<-της βρετανικής πρεσβείας
(sic) μετά την άρνηση του Γεωργίου να σχηματίσει εθνική κuβέρνησηη.
ιοο ΠRΤl'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - l:ΤΑΤΚΟΣ

Αθήνα. Και όταν ο Bowman τον πιέζει περισσότερο, θα λάβει την απάντηση:
«Δεν θα ήθελα να αποτελέσω βάρος για τη βρετανική κυβέρνησηη. 10 4
Στις 23 Απριλίου αρχίζει η επιχείρηση HDemon)) , η αποχώρηση της ητ­
τημένης <<WJJ Force από την Ηπειρωτική Ελλάδα. Και θα ήταν παράλειψη
να μην αναφερθεί κανείς στην ατμόσφαιρα της Αθήνας τις ώρες εκείνες:

ο ' '
αποχαφετισμος ηταν β α θ ια' '
συγκινητ ι κος. Η ' '
αυτοκινητοπομπη ηταν μα-

κριά και, καθώς τα αυτοκίνητα περνούσαν από τους δρόμους, οι Αθηναίοι στα­
ματούσαν για να επευφημήσουν τον Wilson, έτσι ώστε να αισθάνεται περισ­
σότερο σαν ήρωας κατακτητής, παρά σαν διοικητής ενός στρατού που εγκα­
τέλειπέ τους Έλληνες στη μοίρα τους, στα χέρια των ναζί.
Οι άνδρες φώναζαν «Ζήτω! JJ, οι γυναίκες έραιvαν τα αυτοκίvητα με άvθη,
φωvά.ζοντας ιιΣας ευχαριστούμε» και «Να ξαναγυρίσετειι. Επευφημούσαv, επί­
σης, τοv πρίγκηπα Πέτρο, τον vαύαρχο Σακελλαρίου, υπουργό τωv Ναυτικών ,
και τον Μανιαδάκη, υπουργό Εσωτερικής Ασφαλείας, για τους οποίους ο
Wilson είχε υποσχεθεί στον βασιλέα ότι θα τους έπαιρνε μαζί του. 105

Στα τέλη Μα·tου του 194] , οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες έχουν εγκα­
ταλείψει κάθε τμήμα του ελληνικού εδάφους. Μοναδική εξαίρεση, ο λοχαγός
Richard O'Brien McNabb της MI(R), ο οποίος προσφέρεται να παραμείνει
στην Ελλάδα για να οργανώσει αντάρτικο και δολιοφθορέι:;. Η Section D τον
εφοδιάζει με ένα αυτοκίνητο, χρήματα, όπλα και εκρηκτικά και τον φέρνει σε
επαφή με την οικογένεια Μαυρομιχάλη, ώστε να δράσει στην περιοχή τη ς
Μάνης, μακριά δηλαδή από την Κεντρικη Ελλάδα και τη Μακεδονία, όπου θέ­
λει να έχει την αποκλειστικότητα. Ο McNabb, ύστερα από αμφιλεγόμενη
δράση αρκετών μηνών, καταλήγει γλεντζές, μέθυσος και προδότης. HJG Τελι­
κά -προδομένο τον ίδιο- θα τον συλλάβουν οι Ιταλοί τον Μάιο του 1942, στο
σπίτι της ηθοποιού Καίτης Οικονόμου («Κάτι ΝτφιντάουαJ>) στην Αθήνα. ιιπ
Η ενίσχυση του McNabb αποτελεί μια από τις τελευταίες δραστηριότητες

104. Piric, ιιΤhe background to S.O.E. activities in Grcece (23 .1 2. 1941 )ιJ , Τ~Ά
(PRO) HS 5/664· Έκθεση του Bo\vman (22.12.1941 ) προς το FoΓeign Office, ΤΝΛ
(PRO) FO 371 /33197/R 3056.
105. Antony Heckstall-Smith και Η. Τ. Baillie-Grohman, Greek TΓagedy 194.1 , σ.
126-127. Κατά τους ίδιους συγγραφείς, οι Βρετανοί εγκατέλειψαν στην Ελλάδα 8.000
αυτοκίνητα παντός είδους, όλα τα αντιαεροπορικά. τους πυροβόλα, τα πυροβόλα τους των
25 λιβρών και τον μεγαλύτερο αριθμό των πολυβόλωv χαι των όλμων τους.
106. Βλάχος, 6.π., σ. 104-105. Βλ. και παρακάτω.
107. Όπως αποδείχθηκε , η Ντιριvτά.ουα δεν είχε ευθύνη για την κατάδοση του
McNabb. Υπεύθυνος ήταν ένας yvωστός Αθηναίος τυχοδιώχτης και καταδότης, ο Κώστας
Πετρουτσόπουλος. Η αμοιβή του για την προδοσία ήταν 2.500.000 δραχμές. Βλ. τηv από
7.1.1 943 επιστολή του Simonds προς την SOE LΤΝΛ (PRO) WO 208/ 3391] χαι την από
16.5. 1944 υπεύθυνη δήλωση του Κωνσταντίνου Αλτζερινάχου [ΤΝΑ (PRO) WO 208/3358J.
 «0 ΛΙΊ'Λ02.: 11.Ι'ΟΞJ:: J\ΟΣ,, 101

της Section D στην Ελλάδα.. ΙΙ αποτίμησή τους περικλείεται σε μία. φράση του
Sinclai1·: ιιΠοτέ δεν έχω δει να. ξοδεύονται τόσα. πολλά χρήμα.τα. , με τόσο πε-
' "\. /
νιχρα. α.ποτεΛεσμα.τα.... ιι
IU8

Με την πτώση της Κρήτης, η ιιFestung EuropaιJ (Φρούριο Ευρώπη), κατά

την προσφιλή έκφραση των Γερμανών στρατιωτικών, βυθίζεται στην απομό­
νωση και στο σκοτάδι της Κατοχής. Στην Ηπειρωτική Ελλάδα, οι Βρετανοί
έχουν αφήσει 2.000 νεκρούς και τραυματίες και 14.000 αιχμάλωτους των
Γερμανών. Στην Κρήτη, ο απολογισμός είναι βαρύτερος: Το Βρετανικό Βα­
σιλικό Ναυτικό αριθμεί l .828 νεκρούς και 183 τραυματίες , ενώ το Βρετανι­
κό Εκστρατευτικό Σώμα 1. 751 νεκρούς και αγνοούμενους , 1. 738 τραυματίες
και 12. 254 αιχμάλω-τους των Γερμανών. Άλλοι 5.000, κατώτεροι αξιωματι­
κοί, υπαξιωματικοί και οπλίτες , κρύβονται στα βουνά προσπαθώντας να βρουν
Ι δ Ι Ι
τροπο
1
ιαφυγης απο το νησι ... 109
Στην Ανατολική Μεσόγειο, η Σμύρνη, χάρη στη Χερσόνησο του Τσεσμέ
(της Ερυθραίας), θα συγκεντρώσει σύντομα. πολλαπλές δραστηριότητες των
βρετανικών μυστικών υπηρεσιών, αναγκαίες για τη'J καταπολέμηση του
εχθρού. Όμως, ISLD, NID, αΑJι Force και ΜΙ9 στη Σμύρνη σημαίνουν ένα
όνομα.: Noel Ree s.
Το φθινόπωρο του 1940, ο Noel δεν ακολουθεί την τύχη της Section D, αλ­
λά τίθεται στη διάθεση της ΜΙ6. Τον Δεκέμβριο, εκείνος και η οικογένειά
του εγκαταλείπουν την Αλεξάνδρεια για τη Σμύρνη. Από εκεί, ο Noel έρχε­
ται στην Αθήνα:, όπου τον περιμένει ο Sebastia~ για. να. του παραδώσει τον διο­
ρισμό του ως υποπρόξενου στη Χίο , κάλυψη για τις δραστηριότητές του στην
ISLD. 110 Στα: τέλη Δεκεμβρίου του 1940, στο λιμάνι της Χίου καταπλέει η
επιβλητική ιι Valdora>> , το ποντοπόρο κότερο του Fι-eddie Rees. Επιβάτες
του, ο Noel και η ο ικογένειά του . «Λόρδικ0>ι το αποκαλούν οι ντόπιοι, ενώ οι
πιο πονηροιΙ , εντυπωσιασμενοι
Ι α.ποΙ το πανυ
'ψ η λ ο κα:τα:ρτι
Ι /-
του, δ εν θ' α:ργη

σουν να: ψιθυρίσουν: ιιΚατασκοπευτικό πρέΠει να 'ναι ... JJ 111

108. Αναφορά του ιιΜaΓkι>, ό.π.

109. Beevoι·, ό.π., σ. 54 , 218 χαι 346.
11 Ο. Το έγγραφο του διορ•.σμού φέρεt χρονολογία 14.1 2.1 940. llρέ πει να σημειωθεί
ότι, κατά τον J. S. GuaΓd, lmpτovise and Daτe. WaΓ in theAegean 19-43-19·15, σ . 93,
ο Noel R ees είχε και προπολεμικά εργαστεί για τις βρετανικές υπηρεσίες πληροφοριών
και είχε εγχαταστήσει ένα δίχτuο επαφών στα Δωδεκάνησα, όταν έκανε χροuαζιέρες με
το χότερό του. Σε ερώτηση μου, όμως, για την πηγή της σχετικής πληροφορίας, ο GuaΓd
απήντησε: <<Δεν θυμάμαι>J. Εν πάση περιπτώσει, από τα όσα ακολουθούν στα επόμενα
χεψάλαια σχετικά με τα Δωδεκάνησα, η άποψή του μοtάζει να επιβεβαιώνεται.
111 . Αντώνης Γλύκας, συνέντευξη. Στην πραγματικότητα, η 1ιValdoΓa>>, χωρίς να
είναι χατασκοπεuτικό σκάφος, διέθετε ασύρματο τηλέφωνο.
 ΚΕΦΑΛΛΙΩ ΤΕΊΆ ΡΤΟ

« Γαλάζιο Αιγαίο Πέλαγος» Ι

Η αρχή

Χίος- Σμύρνn 1941-1942

Θα επιθυμούσα, εντούτοις, να σου πω -και μέσω εσού σε όλο

το προσωπικό της Μ.Ι.9, όπως και σε εκείνο των άλλων φίλων
που μας βοήθησαν , Βρετανούς και Έλληνες - το πόσο εξαιρε­
τικά: έχω εκτιμήσει τη συνεργασία μου μαζί τους στο έργο που
με τόση επιτυχία. πραγματοποιήσαμε , από τότε που έπεσε η
Ελλά:δα και ο Noel βοήθησε το πρώτο εκε ίνο πλοίο , με φορτίο
βρετανικές μονάδες που διέφευγαν ι ... ]
Το όνομά του έρχεται πρώτο στον νου, όμως και ο Vem, ο
Braun, ο Γονατάς, ο Διαμαντάρας, ο Μίλτον, ο Χριστόφορος
είναι μόνον μερικοί από εκείνους στους οποίους θα ήθελα να
διαβιβάσω τις πιο θερμές μου ευχές , τόσο για τις μελλοντικές
τους υπηρεσίες σ' αυτόν τον πόλεμο όσο και ατομικά.

Πλωτάρχης V!adimir Wo!fson (10 Μαίου 194-1 )1

1. Από εnιστολή του προς τον ταγματάρχη της ΜΙ9 Αλέκο Καρυδιά. Βλ. Simonds,
ΤΝΛ (PRO) HS 8/5233 , «Παράρτημα Α'ιι του κεφαλαίου Η' , σ. 30.
,

Σ
ΤΤΣ ΛΡΧΕΣ ΤΟΥ 1930, ένας εύπορος Χιώτης εργολάβος, Πέτρο Χατζηκυ­
ριάκο τον λέγανε, έβαλε όλο του το μεράκι χι έχτισε τη μελλοντική κα­
~.
τοικία του στον αριθμό 20 της οδού Βασιλέως Γεωργίου Α''2 στην πόλη τψ;
Ε

!.·.-
·.' Χίου, απέναντι από τον Δημοτικό Κήπο. Η οικοδομή διαθέτει τρεις εισόδους,
?
,, μία την κεντρική για τον πρώτο όροφο, με βαριά: δρύινη πόρτα, μια για το ισό-
·i

~· γειο και μια

' Ι
τριτη Ι
για το υπογειο. ΙΙ εσωτερικη
· Ι σκα ,
'λ α που ο δ ηγει στον πρω - '
~'·
το όροφο είναι μαρμάρινη και τα ταβάνια στους μεγάλους χώρους υποδοχής
έχουν ξυλόγλυπτη επένδυση. Από τα τέλη Δεκεμβρίου του 1940, στη μεγάλη
βεράντα του επάνω ορόφου δεσπόζει ο βρετανικός θυρεός και κυματίζει η βρε­
τανική σημαία. Ο Noel με την Αλίκη, τη μητέρα της και τη Ζωή θα κατοική­
σουν στον πρώτο όροφο, ενώ το ισόγειο θα στεγάσει τις προξενικές υπηρεσίες,
με επικεφαλής τον Brian de Jongh, μόλις εκείνος φθάσει από την Αθήνα.
Τους πρώτους μήνες του 1941, η ζωή στη Χίο κυλά.ει σχετικά ήρεμα. Οι
ντόπιοι ανησυχούν για τα 6.000 παιδιά του νησιού που βρίσκονται στο μέτω­
πο και παρακολουθούν από τον Ραδιοφωνικό Σταθμό Αθηνών την απόκρου­
ση της «Εαρινής ΕπίθεσηςJJ του Μουσολίνι. Δήμαρχος της Χίου, από το 1929,
είναι ο Λεωνής Καλβοκορέσης και Στρατιωτικός Διοικητής ο αντισυνταγμα­
τάρχης Δημήτριος Μπακογιά:ννης. Εκτός από τους επισήμους, η σημαντικό­
τερη προσωπικότητα του νησιού είναι ο γιατρός-χειρουργός Ματθαίος Ζύμα­
ρης. Γεννημένος το 1909 στην Αλεξάνδρεια, ο Ζύμαρης ακολουθεί πρότυπες
χειρουργικές μεθόδους, είναι ο διευθυντής του νοσοκομείου της Χίου, ενώ δια­
θέτει και δική του κλινική στην προκυμαία. :3 Με κείνον , λοιπόν, πραγματο­
ποιεί ο Noel τις πρώτες του επαφές για την οργάνωση της κατασκοπίας στο
νησί σε περίπτωση κατάληψής του από τον εχθρό. Λίγο αργότερα προστίθε-
, Ι ,
ται ενας ακομη συνεργατης, ο ιιτριατατικος>>
, 4 Γ,
ιαννης
π '
απαστεφανου.
Μ
ε

2. Σήμερα «Δημοκρατίας1ι.
3. Πέθανε στη Χίο το 1998, αφού προηγουμένως είχε ανακηρυχθεί Επίτιμος Ανα­
πληρωτής Καθηγητής του Αριστοτελε[ου 1Ιανεπιστη μίου Θεσσαλονίκης.
4. α Τριατατ~κούςιι αποχαλούσαν τους υπαλλήλους των ΤΤΤ (Τηλεγραφείο-Τηλε­
φωνείο-Ταχυδρομείο ) , προδρόμων του μετέπειτα OTF: και των ΕΛΤ Λ.
106 ΠΕΤΙ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ1'ΗΣ- ΣΤΑΪΚΟΣ

7tροϋπηρεσία στην ΜΙ6 της Σμύρνης, στα χρόνια 1914-1 916, 5 ο Παπαστεφά­
νου αρνεί't'αι να δεχτεί έναν ασύρματο που του προσφέρεται για να μεταδίδει
7tληροφορίες, ενώ προτείνει τη λαθραία σύνδεση του τηλεφωνικού καλωδίου
Χίου-Τσεσμέ με το τηλέφωνο της κλινικής του Ζύμαρη, ώστε μέσω αυ't'ού να
μεταδίδονται πληροφορίες στην ISLD. Μοναδικό εμπόδιο, το 't'ουρκικό τη­
λεγραφείο , που πρέπει να χορηγήσει στην ISLD τηλεφωνική γραμμή στον
Τσεσμέ. Το πρόβλημα θα λυθεί από τον Noel με τακτικές επισκέψεις στον
Τσεσμέ και ση Σμύρνη. Ο Κώστας Κατσουλάκης θυμάται: 6

Μια μέρα, ο πατέρας μου, ο Γιώργος Κατσουλάκης, κι εγώ δοκιμάζαμε το και­

νούργιο μας χαtκι, τον <ιΤαξιάρχηιι, μέσα στο λιμάνι της Χίου, μόλις το 'χαμε
ρίξει στη θάλασσα. Ο Νόελ καθόταν στο καφενείο ιιΜ.bΛΙΣΣΑιι και έστειλε
κάποιον να με φωνάξει. Πήγα με ντροπή, έτσι βρώμικος που ήμουνα από τον
ταρσανά, και εκείνος με ρώτησε: ((Πόσα θέλεις για να με πηγαίνεις στον Τσε­
σμέ; Αν δέχεσαι, θα σου δίνω δέκα χιλιάδες δραχμές το μήνα και οι βενζίνες
δικές σουιι. Από τότε τον πήγαινα ταχτικά απέναντι. Καθόταν μια δυο μέρες
στη Σμύρνη και μετά επιστρέφαμε. Τι έκανε στη Σμύρνη δεν γνωρίζω.

Δεν θα περάσει πολύς καιρός και το τουρκικό Γενικό Επιτελείο Στρατού

εκδίδ ει ειδική διαταγή , ώστε η ISLD να αποκτήσει τηλεφωνική σύνδεση
στον Τσεσμέ:, με το πρόσχημα ότι η γραμμή ανήκει στην τουρκική Υπηρεσία
Πληροφοριών.
Στις 28 Μαρτίου, μπροστti στο δημαρχείο της Χίου προσέρχονται υπό τα
όπλα οι έφεδροι των κλάσεων 192 3 και 1 921. Η χιαχή εφημερίδα Η Πρόο ­
δος αναφέρει: 7

Την ΙΟην ακριβώς κατήλθεν εκ του Δημαρχείου ο κ. Ανδρέας Λαιμός 8 και

εγίνετο η έπαρσις της σημαίας υπό τους; ήχους της Φιλαρμονικής, ενώ οι έφε­
δροι και ο συγκεντρωμένος κόσμος αποκαλυφθείς εχαιρέτα μετά σεβασμού
την ανυψουμένην βραδέως κυανόλευκον. Ακολούθως όλοι οι προσκαλούμε­
νοι συνταχθέντες εις φάλαγγα κατά τριάδας και έχοντες επικεφαλής τον χ.
Λαιμόν, προηγουμένης δε της Φιλαρμονικής και μιας ελληνικής ως και μιας
αγγλικής σημαίας, εξεκίνησαν εκ του Δημαρχείου. Διερχομένη κάτωθεν του
Αγγλικού Προξενείου η φάλαγξ εσταμάτησε, η Φιλαρμονική ανέκρουσε τον
Αγγλιχόν ύμνον Ι ... ]

5. Γιάννης Παπαστεφάνοu , <<lποχλοπή τηλεγραφικής συνδέσεως τον καφό της Κα-

τοχής στη Χίο» , Χιακή Επιθεώpησις, τχ. 33, σ. 107 χ.εξ.
6. Κώστας Κατσοuλάκης , συνέντευξη.
7. ((Μίαεπιβλητιχήτελετή1ι, 29. 3.194 1 ,σ. 1.
8. Τις ημέρες εκείνες, ο εφοπλιστής Ανδρέας Λαιμός εκτελούσε χρέη δημάρχου λό­
γω ασθενείας του Καλβοκορέση.
,
«0 Α ΙΊ'ΛΟΣ ΠΡΟΞΕ ΝΟΣ ,, 107

Όπως έχει προγραμματιστεί , ο Noel βγαίνει στον εξώστη. Με τρεμάμενα

χέρια -δεν ε ί'Jαι συνηθισμένος να απευθύνεται σε ακροατήριο- διαβάζει το
χειμενο του στα αγγ λ ικα.
' ' ' Δ'ιπ λ α 'ζει ε νας ε φ ε δ ρος, ο
του, το μεταφρα ' ' δ ικηγο-
'
ρος Γιάννης Καλούδης. Η Ανάμεσα σ' άλλα , θα επαναλάβει τα λόγια. του λόρ­
δου Νέλσωνα. πριν από τη ναυμαχία του Trafalgar: ιιΗ Αγγλία περιμένει σή­
μερα από τον καθένα να πράξει το καθήκον του!))
Στις 3 Απριλίου φεύγει για το Κάιρο, όπου έχει μετακληθεί για να αναλά­
βει τη θέση του πολιτικού συμβούλου στην επιχείρηση της <ιΑ>J Force για
την πα.ραπ ,
λανηση των Ι τα λ'
ων, '
σχετικα με την επικειμενη ' '
β ρετανικη '
απο-

βαση στη Ρόδο. 10 1Ι επιχείρηση ματαιώνεται την ίδια ημέρα και η παρουσία
του Noel στο Κάιρο είναι περιττή. Εντούτοις, εκεί γνωρίζεται με τον Anthony
Simonds και, όπως αφηγείται εκείνος, 11 οι πολύτιμες πληροφορίες που έδω­
σε στις μυστικές υπηρεσίες σχετικά με τα Δωδεκάνησα υπήρξαν καθοριστι-
'
κες για την κατοπινη ε ' ξ'λ
ε ι ξ'
η του σ ' αυτες. ' 'Ο ταν, '
ομως, επιστρεφει στη ' Χ'ιο ,
η ατμόσφαιρα βαραίνε ι απότομα. Στις 26 Απριλίου οι Γερμανο ί καταλαμβά­
νουν τη Λήμνο και στις 27 ο Ραδιοφωνικός Σταθμός Αθηνών παύει να λει­
r τουργεί , η We hrmacht έχει καταλάβει την πρωτεύουσα. Η Χίος μένει χωρίς
ι
πληροφόρηση και παρ' όλο που οι Χιώτες δεν πιστεύουν πως οι Γερμανοί θα

ί καταλάβουν το νησί τους, η αγωνία είναι φανερή και εκδηλώνεται , κυρίως,

με τη συγκέντρωση τροφίμων στα σπίτια. Κάθε βράδυ, πολλοί μαζεύονται
ε'ξ ω απο' το προ ξ ενειο
' μηπως
'
12

'θ οuν νεα.

και μα ' Α πο' την α'λλη π λ ευρα,
' η β ρε-
τανική σημαία, που εξακολουθεί να κυματίζει, αποτελεί απόδειξη πως το νη­
σί δεν κινδυνεύει ακόμα ...
Στα τέλη Απριλίου, η <ι V aldor·a>> μεταφέρει στην Τουρκία όλους τους Βρε­
τανούς υπηκόους της Χίου . Τη γυναίκα του και τη Ζωή ο Noel θα τις κρατήσει
μαζί του μέχρι το τέλος, παρά τις συνεχε ίς τηλεγραφικές εντολές να εγκα­
ταλείψουν αμέσως το νησί. Στο μεταξύ, δύο ομάδες από 180-200 Νεοζηλαν­
δούς και Αυστραλούς, οι οποίοι είχαν πολεμήσει στην περιοχή του Ολύμπου,
μεταφέ ρονται από Έλληνες στη Σκιάθο, από όπου, στις 25 Απριλίου, φεύ­
γουν για τη Χίο με βενζινόπλοια. Στη Χίο, ο Ανδρέας Λαιμός πληρώνει τους
ναύλους και δανείζει στους επικεφαλής των δύο ομάδων 150.000 δραχμές. 13

9. Λργότερα, ο Καλούδης θα βασανιστεί άγρια από τους Γερμανούς, μεταξύ άλλων

για να τους αποκαλ(ιψει πού κρύβεται ο πρόζενος.
10. ΤΝΛ (PRO) CAH 154/ 1, σ. 28. ΙΤ απόβαση στη Ρόδο έφερε την κωδική ονομα­
σία «Coι-di te» ( συνέχεια της εr-ιχείρησης ιιMandi b lesJ1), για την οποία θα γίνει λόγος
σε χωριστό κεφάλαιο.
11. Τ Λ (PRO) WO 208/3253, κεφ. ]), σ. 3-1.
12. Λεωνής Καλβοχορέσης, Χpονιχόν Κατοχής της Χίου παpά των l "'εpμ.ανών, σ. 8.
13. Rπικεφαλής των Αυστραλών ήταν ο ταγματάρχης Ρ. Λ . Gulle n χαι των Νεο­
ζηλανδών ο υπολοχαγός Λ . C. Trousdale.
108 ΠJ::Ί'ΡΟΣ 2:Τ ΜΑΚ Ι'J..!Σ-ΣΤΑlΚΟΣ

Αφού δέχον'tαι 'tη φιλοξενία των κατοίκων -για τη δια'tροφή τους δημιουρ­
γεί'tαι ειδικό συσσί'tιο στο δημοτικό σχολείο-, στις 29 Απριλίου 'to βράδυ,
Ι ζ λ'θ θ λ Ι
1
f f f
κατω απο τις ητωκραυγες του π η ους που εχει συγκεντρω ει στο ιμανι,

αναχωρούν για την Κρήτη μ' ένα πλοίο 150 τόνων, που μεταφέρει και 400
Έλληνες αξιωματικούς.
Στις 3 Μαtου , με 'tO σούρουπο, ο (ιΤαζιάρχης>> του Κατσουλάκη εγκατα­
λείπει το λιμάνι της Χίου για τον Τσεσμέ. Επιβά'tες του, καθιστοί στο χαίκι
'β ο των γερμανικων
για τον φο Ι υπο β ρυχιων,
1 οι R ees. 'Ο ταν ομως
1 φ θ'
ανουν στον

προορισμό τους, ο Noel δέχεται ένα τηλεφώνημα και αμέσως μετά επιστρέ­
φει σ'tη Χίο, για να πραγματοποιήσει την πρώ'tη -άτυπη όσο και συμβολι­
κή- επιχείρηση της ΜΙ9 στην Ανα'tολική Μεσόγειο. Ο Gavin Long γράφει: 11'

Επειδή δe:ν υπήρχε χώρος στο πλοίο, είχε ξεμείνει στη Χίο μια ομάδα από 97
άνδρες που αργότερα αυξήθηκαν σε 1 33, υπό τον υπολοχαγό [E. j King. Ο
στρατιωτικός διοικητής , ο λιμενάρχης και ο δήμαρχος με λύπη τους είχαν
ανακοινώσει στον King ότι τα καύσιμα του νησιού δεν επαρκούσαν για τη
μεταφορά. τους με κα'tκι στην Κρήτη. Θα μπορούσαν, όμως, να φροντίσουν
για ένα καtκι με προορισμό την Τουρκία. 'Υστερα από περαιτέρω προσπά­
θειες, προκειμένου να βρεθεί ένα σκάφος ικανό για μεγαλύτερη δtαδρομή,
απέπλευσαν με τον χ. Noel Rees, Βρετανό υποπρόξενο στη Χίο, για τον
Τσεσμέ, όπου, μετά από μικρούς δισταγμούς, έγινα'J θερμά δεχτοί. Με την
ενθουσιώδη βοήθεια του Rees, του συνταγματάρχη [C. Ε. «Billy>>] I-lughes
-ενός Αυστραλού- και άλλων εξασφάλισαν ένα κότερο, το ιιCalamaι·a>>. Με
αυτό, η ομάδα του King και άλλοι δέκα αξιωματικοί και άνδρες από τη Μυ­
τιλήνη, υπό τον λοχαγό ΙJ. Β.] Harkness, διέπλευσαν τα ιταλοκρατούμενα
Δωδεκάνησα. και έφθασαν στην Κύπρο στις 7 Μα.tου [... ]

Κυριακή, 4 Μα.ίου 'tΟυ 1941. Ένα αναγνωριστικό αεροπλάνο χάνει γύρους

πάνω από τη Χίο. Στις τέσσερις 'tO απομεσήμερο, από τον εξώστη του σπι-
τιου του στην προχυμαια ο
, Ι Αν δ ρεας
1 Λαιμος
Ι παρατηρει' με τα κια
'λια τρια σκα-
Ι '
φη, δύο αντιτορπιλικά κι ένα α'tμόπλοιο, να περνούν 'tις Οινούσσες και να κα­
τευθύνον'tα.ι προς το λιμάνι. Τα. δύο αντιτορπιλικά, τα ιιLyra» και ιιLupa», εί­
ναι ιταλικά , ενώ το ατμόπλοιο, 'tO ιιNorburg>>, είναι γερμανικό και ανήκει στην
ιιDeutsche Levante LinieΩΙ>. Μεταφέρει 1.500 άνδρες, του Ιου Τάγματος του
440ού Συντάγματος Γρεναδιέρων, υπό τον ταγματάρχη Gottwald Winkler.
Ύστερα από τρία τέταρτα της ώρας, στις 4.45, αρχίζει, αμα.χητί, 15 η παράδο­
σις της Χίου στους Γερμανούς. Έχει προηγηθεί , την ίδια ημέρα, η κατάληψις

14. Gavin Long, Α ustralia in the War of 1939-19,15. Greece, Crete and Syria, σ. l 86.
15. Ο Μπα:χογιάννηι:; είχε προ-τείνει ένοπλη αντίσταση χατά των εισβολέων. Δεδο­
μένου όμωι:; ότι διέθετε μόνον 200 άνδρες, εν όψει του όγκου των γερμα:νιχών μονάδων
η ιδέα εγκαταλείφθηκε. Καλβοκορέσης, ό.π., σ. 23.
 «0 ΛΓΓΛΟΣ Πl'ΟΞΕ\ΙΟΣ,,

της Λέσβου."' Τα δύο νησιά δεν παρουσιάζουν καθ' εαυτά ενδιαφέρον για τους
Γερμανούς. Εκείνο που τους ενδιαφέρει είναι να μην τα καταλάβουν οι Βρε-
τανοι, ετσι ωστε να τε θ ουν σε χινυυνο οι πετρε"αιοπηγες της
' ' ' ' ' "' • ' Ρ ουμανιας.
'
Στις εβδομάδες που ακολουθούν, αρχίζουν τη δράση τους ο Ζύμαρης και ο
Παπαστεφάνου. Ο πρώτος είναι ο <<Φίλος)) για τους μυημένους, αDer raffi-
nierte HundJJ (Το πονηρό σκυλί) για τους Γερμανούς. Εφοδιασμένος από τον
NoeI Rees με περίστροφα και χειροβομβίδες, διευρύνει την ομάδα του που θα
φθάσει τα 40 άτομα, κυρίως συγγενείς του αλλά και βαρκάρηδες, καπετά­
νιους και πλοιοκτήτες από τις Οινούσσες. 1 ί Σκοπός της, η κατασκοπία στο νη­
σί και, από τον Ιούνιο του 1941, η υποδοχή και προώθηση προς την Τουρκία
των ανδρών που προορίζονται για τον ελληνικό στρατό στη Μέση Ανατολή.
Αργότερα, το 1942, για τον σκοπό αυτό θα συσταθεί ειδική επιτροπή που θα
1
s:, θ Ι ,
συνυε ει με αντιστοιχη στην
Αθ Ι
ηνα.
ΜΙ λ
ε η -ι;ης επιτροπης
Χ' Ι
ιου ειναι ο
ΖΙ
υ-

μαρης, ο λιμενάρχης Αγησίλαος Αστεριάδης και ο -ι;αγματάρχης Χρήστος

Γχιων. Η επιτροπή των Αθηνών αποτελείται από τον αντισυνταγματάρχη
Ανδρέα Γεωρyόπουλο, τον ανθυπολοχαγό Βασίλειο Παναγόπουλο και τον λο­
χαγό Αναστάσιο Κοντογιάννη. Σύμφωνα με χειρόγραφο σημείωμα του συ­
νταγματάρχη Παυσανία Κατσώτα, iR ο σύνδεσμος ανάμεσα σης δύο επιτροπές
θα αποκατασταθεί ως εξής:

(Θα) κληθεί ο Ζύμαρης εις Τσεσμέ: υπ6 Ρηζ δι' ευρυτέ:ραν συνενν6ησιν. Ο λι­
μενάρχης φροντίσει εύρει πλοιάριον διά σύνδεσμον Χίου-Αθηνών, μέχρι απο­
στολής πομπού όστις λειτουργήσει συμφώνως οδηγίας Ρηζ. Μετά αποκατά-

16. Ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες για την κατάληψη της Λέσβου, βλ. σην έκθεση
ανάκρισης του Αντώνη Μιταράκη fTNA (PRO) WO 208/335·1, Peport ηο. 89/
Η. J 1.1941 l. Ανάμεσα σε πολλά άλλα, ο Μιταράκης αναφέρει και το κωμικοτραγικό,
πως οι Γερμανοί, διόλου ευχαριστημένοι με τους οίκους ανοχής της Μυτιλήνης, υπο­
χρέωσαν τον δήμαρχο να δημιουργήσει έναν καινούργιο, ειδικά για τα στρατεύματά
τους. Επελέγη ένα κτήριο που επιπλώθηκε με έξοδοι του δήμου και, ακολούθως, ανά­
γκασαν τον δήμαρχο να συνοδέψει τον επικεφαλή ς αξιωματικό τους κοιτά την επίσκε­
ψή του στους οίκους ανοχής της πόλης, όπου δ ιάλεξε τα ιιχορίτσιαJJ γ ιοι το επίσημο
ιιMaisond e plaisir>>.
1ί. Βλ. την έκθεση του Ιωάννη Πετράκη, έγγραφο αρ. 28, στο Philip Argcnti, Th e
Occupation of Chio.<ι by th e Germaιι.<ι and their Λd1ninistration of the Island 79-1 1-
1911, σ. 253 χ.εξ. Ο Πετράκης αναφέ ρει, δυστυχώς, ελάχιστα ονόματα συνεργατών του
Ζύμαρη (Γιαλούρη , Ζυ μαράκη, Αλεξανδρίδη και Κρίτωνα Καλούδη). Πάντως , στην
από14.8.19,12 έκθεση ανάκρ ιση ς του (τότε) ευέλπιδος Αντώνη Δροσοyιάννη [ΤΝΑ
(PRO) WO 208/3358] αναφέρεται πως όταν έφθασε στη Χίο , εκε ίνο ι που τον έκρυψαν
ήταν ο δικηγόρος lΊάννης Καλούδης, ο έ μπορος Γεώργιος Πλατή ς, ο Κωνσταντίνος
Μπ ιρλίδη ς και ένας γιατρός που (προφανώς , σκόπιμοι) δεν θυμάται το όνομά του.
] 8. Το σημείωμα. δεν έχει χρονολογία, πάντως όμως ανάγεται στο Ι 942. Βρίσκεται
στο αρχε ίο του υποστράτηγου Ευάγγελου Αποκορίτη, προς τον οποίο και κοινοποιε ίται.
110 ΠΙΠΡΟΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ-ΣΤΛΪΚΟΣ

στασιν συνδέσμου, πρώτη αποστολή γίνει φροντίδι επιτροπής Χίου, δευτέρα

κλπ. διά συμπεφωνημένου τηλεγραφήματος μεταξύ Χίου-Αθηνών, π.χ. ιιΜα­
ρία Χούλη υγιαίνω) σημαίνει τρόπος διαρροής εκανονίσθη, οργανώσατε απο­
στολήν. Εκάστη αποστολή αποτελεσθήσεται εκ 15-20 προσώπων. Εν τω με­
ταξύ θα καταφθάσουν εις Χίον διαβατήρια του Βρ. Προξενείου δι' αυτούς [... ]

Η κλινική του Ζύμαρη γίνεται η έδρα της οργάνωσηζ, ενώ στην ανατολι­
κή nλευρά: του νησιού, από τα Καρδάμυλα και τις Οινούσσες μέχρι τα Νένη­
τα, υπάρχουν συνεργά:τεζ, παρατηρητές των παραλίων και των κινήσεων των
γερμανικών δυνάμεων. Μερικοί από αυτούς, όπωζ ο υποτελώνης Δημοσθένηζ
Μωρα'tτης -ο παρατηρητής στις Οινούσσες-, έχουν επιλεγεί προσωπικά από
τον Noel. 19 Η οργάνωση θα προωθήσει αρκετές χιλιάδες αξιωματικών, υπα-
ξ ιωματικων,
' ' και στρατευσιμων
στρατιωτων ' στην Τ ουρκια,
' οπωζ
' και 'Ελληνεζ

πολιτικούς. 20 Η μεταφορά τους στα τουρκικά. παράλια γίνεται νύχτα, κυρίως

από την Αγία Ελένη, τον Καταρράκτη και από μια προεξοχή ξηράς μετά το
μοναστήρι του Μερσινιδίου. Από απέναντι τους ειοοποιούν ότι το καtκι έρ-

19. Επιστολή του Γιάννη Δημ. Μωρα'tτη προς τη Ζωή Rccs, με ημερομηνία
18.11. 1998.
20. Η μόνη συγκροτημένη ελληνική στρατιωτική δύναμη που έφθασε στη Μέση
Ανατολή, ήταν η Ταξιαρχία Έβρου, η οποία πέρασε την ελληνοτουρκική μεθόριο στις 7
Απριλίου του 1941. Κατά την είσοδό της στα τουρκικά εδάφη , με εντολή των Λρχώ'J η
Ταξιαρχία αφοπλίστηκε, κάτι που οδήγησε στην αυτοκτονία τον διοικητή της, υπο­
στράτηγο Ιωάννη Ζήση. Στις 19 Απριλίου η Ταξιαρχία συγκεντρώνεται στο στρατόπε­
δο της Περγάμου και εκεί αρχίζουν παρατράγουδα: Δύο ((νομομαθείς}) έφεδροι υπολοχα­
γοί υποστηρίζουν ότι η μονάδα βρίσκεται σε καθεστώς αιχμαλωσίας πολέμου χαι, επο­
μένως, παύει να ισχύει η στρατιωτική πειθαρχία. Συνέπεια, με την υποβοήθηση της
Πέμπτης Φάλαγγας, η ανυπακοή στις διαταγές, οι στάσεις και ο προπηλακισμός των
αξιωματικών, οι ξυλοδαρμοί και οι λιποταξίες, με θλιβερό αποτέλεσμα να εκφράζουν
Τούρκοι στρατιωτικοί τη λύπη τους για το κατάντημα των Ελλήνων. Παρ' όλα αυτά,
όπως αναφέρει ο Χριστόδουλος Τσιγάντες (ιιΗ Μέση Ανατολή", Έθνος, 15η συνέχεια) ,
ιιη μεγάλη πλειοψηφία των αξιωματ•.κών και των στρατιωτών άκουσε την φωνή της Πα­
τρίδας, όταν τους μίλησε ο Αποκορίτης, που ήταν στρατιωτικός ακόλουθος στην Άγκυ­
ρα και κατεβήκανε: κάτω ... JJ. Έτσι, όταν στις αρχές Ιουνίου δίνεται η πρώτη άδεια για τη
σταδιακή αναχώρηση της Ταξιαρχίας για τη Μέση Ανατολή, συγκεντρώνονται συνολι­
κά 166 αξιωματικοί, 1.083 οπλίτες και 170, περίπου, χωροφύλακες και ιδιώτες . Πολλοί
από αυτούς που αρνήθηκαν να ακολουθήσουν μεταφέρονται αργότερα στο στρατόπεδο­
κάτεργο της Νίγδης, στο εσωτερικό της Τουρκίας, όπου δουλεύουν για την κατασκευή
μιας σιδηροδρομικής γραμμής. Πρέπει να σημειωθεί πως -κάτω από τις γερμαν ικές πιέ­
σεις- στο ίδιο στρατόπεδο κλείνονται και πολλοί Έλληνες αξιωματικοί που φθάνουν στην
Τουρκία. Ανάμεσά τους, οι συνταγματάρχες Γεώργιος Βαγενάς και Ανδρέας Καλλίνσκης,
ο Γιάννης Τσιγάντες και ο θρυλικός αεροπόρος Παντελής Ψύχας . Ανάμεσά τους , επί­
σης, και ο (τότε) ανθυπολοχαγός Στράτος Παλιατσάρας, ο οποίος θυμάται το στρατόπε-
 «0 Α Γ ΓΛΟΣ ΠΡΟΞ Ι<:Ν02.: » 11 J

χεται με φωτιές που ανάβουν στο ακρότατο σημείο της χερσονήσου του Kara-
burun. 21 Όμως και οι Γερμανοί δεν μένουν άπρακτοι: Όσο η επισιτιστική
κατάσταση του νησιού χειροτερεύει, όλο και πιο συχνά χορηγούν, σε εμπόρους
αλλά και σε ιδιώτες, άδειες μετάβασης στην Τουρκία για την προμήθεια τρο­
φίμων , με τον όρο να τους φέρουν πίσω πληροφορίες. Τους ενδιαφέρουν τα
αεροδρόμια , η τοποθεσία και το μέγεθός τους , ο αριθμός των αεροπλάνων
εκεί, ποιος παραλαμβάνει τους φυγάδες από τη Χίο, οι Έλληνες και οι Βρε­
τανοί αξιωματούχοι που έρχονται σε επαφή μαζί τους. Καλοί πατριώτες, δί­
νουν ψευδείς πληροφορίες, φαίνεται όμως πως άλλοι φέρνουν πίσω αληθινές. 2 '2
Σύντομα, εξάλλου , η Χίος γίνεται ενδιάμεσος σταθμός για τους Γερμανούς
πράκτορες που αποστέλλονται στην Τουρκία. Οργανωτής της μεταφοράς τους,
ο λοχαγός των SS Stephen Sandner , ο κύριος πράκτορας των Γερμανών στο
Αιγαίο.:z:i
Ο Παπαστεφάνου, με τους δικούς του συνεργάτες, ασχολείται με την τη­
λεφωνική σύνδεση Χίου-Τσεσμέ. Νύχτα, κάτω από τη μύτη των Γερμανών,
εντοπίζουν το καλώδιο του Τσεσμέ στον πυργίσκο καλωδίων στο Κοντάρι και
το συν ,
δ εουν '
με το ιατρειο του Ζ υμαρ
' η, ' '
παρεχοντας του τη δ υνατοτητα
' να επι-
24
κοινωνεί τηλεφωνικά με τον Noel R ees στη Σμύρνη. Η γραμμή αυ'!ή θα λει­
τουργήσει μέχρι τον Μάιο του 1942, οπότε ο Παπαστεφάνου, προδομένος ,
θα καταφύγει στην Τουρκία. 25 Παράλληλα, ο ίδιος, με δήθεν υπερωρίες στο
τηλεγραφείο της Χίου υποκλέπτει και τα μηνύματα των Γερμανών προς τα

δο διάσπαρτο από οστά Ελλήνων στρατιωτών που είχαν πεθάνει εκεί, αιχμάλωτοι μετά:
τη Μ ικρασιατική εκστρατεία:. Στα τέλη, περίπου, του 194 1, οι Βρετανοί υποχρεώνουν
τους Τούρκους να τους επιτρέψουν την αναχώρηση για το Χαλέπι. Για τα γεγονότα της
Περγάμου, βλ. lΈΣ-ΔΙΣ, Ο Ελληνικός Στpατός στη Μέση Ανατολή, σ. 15 χ.εξ., ονόμα­
τα δε και λεπτομέρειες στους αδημοσίευτους ψοcχέλους ΓΕΣ-ΔΩ:, Φ. 802/Ε/1 -4.
21. Η Χίος απέχει από τα τουρκικά παράλια 7-9 ναυτικά μίλια. Την εποχή εκείνη ,
ένα μηχανοκίνητο κα:tχι χρειαζόταν μία: ώρα για να περάσει απέναντι, ένα χαtχι με πα:-
',
νι περιπου15 '
, ωρα: ' β αρχοc
και μια: ' '2 ,5 ωρε
με κουπια: ' ς, περιπου.
,
22 . Αναφορά α:ρ. Α362 του Συμμαχικού Γραψείου Ανακρίσεων (ΑΙΟ ) της Χάιφας,
ΤΝΑ (PRO) WO 208/3357.
23. Βλ. ΤΝΑ (PRO) WO 204/12955 και το σήμα: 31 /24 .6.1943 του ιιΛπόλλωναJ>,
ΤΝΑ (PRO) HS 5/544. Τον Φεβρουάριο του 1945, οι Βρετανοί που επιδίωκαν να συλ­
λάβουν τον Sandneι·, διέθεταν τρεις αντιφατικές εκδοχές για την τύχη του: Είχε δο­
λοφονηθεί και ληστευθε[ στη Χίο από κάποιον Κουτσογιάννη , ε ίχε διαφύγει στην Τουρ­
κία, κρυβόταν στην Αθήνα.
24. Καλβοκορέσης, ό.π., σ. 71.
25. Ο δαιμόνιος Ζύμα:ρης συνέχισε , παρ' όλα: αυτά, την τη λεφωνική του επικοινων ία
με τη Σμύρνη, χρησιμοποιώντας πλέον τη γραμμή που συνέδεε την πόλη της Χίου με
το Κοντάρι, μέχρι που ο ι Γερμανοί απομόνωσαν το καλώδιο Χίου-Τσe:σμέ. Ατομική του
προσπάθεια να αποκαταστήσει τα καλώδια απέτυχε. Καλβοκορέσης, ό. π.
11 2 Πr:ΤΡΟΣ ΣΤ. \1ΛΚΡ!ΙΣ - l:ΤΛIΚΟΣ

φυλακια
f Ι Ι Ι
τους στο νησι, στα οποια
δ' ~ Ι δ' ξ
ινουν εντοΛες για την κατα ιω η οσων
/
προσπαθούν, 'tις σκοτεινές νύχτες, να το εγκαταλείψουν μ.ε κα'tχια. χ.αι βάρ­
κες. Σώζονται, έτσι, πολλές ζωές.

Στις 26 Απριλίου του 1941 ,'26 ο ταξίαρχος Dudley Clarke, με εντολές του
Wavell , αναχωρεί για ειδική αποστολή στην Τουρκία. Το ταξίδι του είναι ((l\1-
, δ Ι 'δ
κογκνιτω> και ως μονα ικο του εφο ιο
δ θΙ λf
ια ετει μια προσωπικη επ ιστο η του
f

αρχιστράτηγου προς τον sir IIughe Montgomery Knatchbull-Hugessen

(«Snatch>>), τον Βρετανό πρέσβυ στην Τουρκία. :!Ι Φθάνει στην Άγκυρα στις
28 Απριλίου το πρωί και αφού συναντηθεί με τον πρέσβυ και τον Στρατιωτι­
κό Ακόλουθο (στρατηγό) Allan C. Arnold , το ίδιο βράδυ αναχωρε[ με τραί­
νο για την Κωνσταντινούπολη.
Στην Κωνσταντινούπολη από τον Δεκέμβριο του 1939 έχει δημιουργηθεί
ένα Διυπηρεσιακό Βαλκανικό Κέντρο Πληροφοριών Onter-Service Balkan
lntelligence Centre) με επικεφαλής τον Arnold και στενό συνεργάτη του
τον Satvet Lutfi Tozan Μπέη, για τον οποίο θα γίνει λόγος σε άλλο κεφάλαιο.
Οι περισσότεροι σταθμοί τηςSIS στα Βαλκάνια και στην Ανατολική Ευρώ­
πη έχουν κλείσει, ήδη από τον Ιούνιο του l 940, και οι σταθμάρχες συγκε­
ντρώνονται στην Κωνσταντινούπολη, η οποία -λόγω και της γεωγραφικής

26. Βλ. ΤΝΑ (PRO) CAB l 54/ 1, σ. 25 κ.εζ.

27. Ο Knatchbull-Hιιgessen δεν υπήρξε ό,τι λαμπρότερο είχε να επιδείξει η βρε­
τανική διπλωματία και τα φλύαρα όσο και, συχνά , ανούσια τηλεγραφήματά "!Ου προ­
καλούσαν εκνευρισμό, τόσο στο Foι·eign Office όσο και, προσωπικά, στον Τσώρτσιλ.
Αργότερα, θα πέσει θύμα μιας από τις σημαντικότερες υποθέσεις κατασκοπίας του πο­
λέμου. ()υπηρέτης του, ο Αλβανοβόσνιος E lyesa Bazna (ψευδώνυμο ιιCίceωιJ ), θα φω­
τογραφήσει πολλά και άκρως απόρρητα έγγραφα από το χρηματοκιβώτιό του -ανάμε­
σά τους την κωδική ονομασία (<ιΟνerl οι·dιι) της απόβασης στη Νορμανδία- και αντί
αδροτάτης αμοιβής (με πλαστά όμως, όπως θα αποδειχθεί, χαρτονομίσματα) θα τα πα­
ραδώσει στον Ludwig Moyzish, επικεφαλής της SD στην Άγκυρα. Οι Σύμμαχοι στά­
θηκαν τυχεροί, διότι στο Βερολίνο ο Γερμανός υπουργός Εξωτερικών Γιόαχιμ φον Ρί­
μπεντροπ θα θεωρήσει τα έγγραφα πλαστά και παραπλανητικά. (Για το μέγεθος ης
καταστροφής που λίγο έλειψε να προκαλέσει ο ((Ciccω», βλ. Nicholas Elliot, N ever
Judge a Man by his Umbrella, σ. 132 χ.εξ. Πρβλ. FO 370/2930, όπου και η επίσημη
βρετανική εκδοχή.) 'Οταν, το 1943, ο Anthony Simonds επισκέπτεται τον Arnold στην
Άγκυρα, εκείνος θα του μιλήσει με τα χειρότερα λόγια για τον Knatchbull-Hιιgessen.
Είναι καλοκαίρι και τα παράθυρα στο γραφείο του Arnold ανοιχτά. Ο Simonds, ανή­
συχος μήπως ο πρέσβυς (το δικό του γραφείο βρίσκεται ακριβώς από κάτω) ακούσει
τους χαρακτηρισμούς του Arnold, τον ρωτάει: ((Δεν φοβάσαι ότι θα σ' ακούσει;» Η απά­
ντηση του Στρατιωτικού Ακόλουθου: ιιΜα γιατί, στο διάβολο, νομίζεις ότι αφήν ω τα
παράθυρα ανοιχτά;ι> Simonds, ό.π.
r .
«0 ΛrrΛΟΣ Π ΡΟΞΕΜJ Σ ,,

της θέσης- σ{ιντομα. θα εξελιχθεί σε πρωτεύουσα της διεθνούς χα.τα.σκοπία.ς

και των διεθνών δολοπλοκιών. Ενώ σ'tα.θμάpχης της SIS στην Κωνσταντt­
νούπολη είναι ο παλαr.ός PCO Arthur Whittall, 28 συν'tονιστής όλων των υπη­
113

l
f.·
.

ρεσιών τοποθετείται ο συνταγματάρχης Harold Lehrs (ιιG ibbyJ>) Gibson,

μέχρι πριν από λίγο σταθμάρχης στην Πράγα και βαθύς γνώσ'tης των βαλ­
κανικών πραγμάτων. Βοηθός του τοποθετείται ο ταγματάρχης Rodn ey
ι
Bond. 29 Επικεφαλής της SOE (Sο2γ3 ο βρίσχεται ο AlfΓed George Gardyne
ι de Chastelain χαι του NID, του Βρετανιχού Ναυαρχείου, ο ρωσοεβρα.ϊκής χα­
τα.γωyής πλωτάρχης Vladimir (((VovOJ)) Wolfson,:H έχοντας ως κάλυψη την
ιδιότητα. του α.να.πληρω'tή Ναυτικού Ακολούθου . Σε συνεργασία. με τις τουρ­
κικές μυστιχέ:ς υπηρεσίες, ο Wolfson έχει ήδη δημιουργήσει το ιιΑγγλο-Τουρ-
κικο' Γρα.φειο
' Α σφα. λ εια.ςη,
' ' μετα.ξ'υ α'λλων, τη συ λλ ογη' π ληροφοριων
με σκοπο, '
για οποιονδήποτε φθάνει στην Τουρκία από τα Βαλκάνια.. Ο Wolfson βελ­
τιώνει την κατάσταση και στην οργάνωση του Arnold, που έχει προδοθεί
στους Γερμανούς ήδη μια βδομάδα. μετά τη δημιουργία. της. Πα.ρούσα στην
Κωνσταντινούπολη είναι και η SIME, με πολλούς πράκτορες, ανάμεσά τους
και Έλληνες, όπως ο γνωστός κοσμηματοπώλης Φραyκούλης Γαρυφάλλου.
Την ευθύνη της αναλαμβάνει ο ταγματάρχης Guy Thompson, πρώην DSO
στην Κύπρο.
Ο Dudley Clarke φθάνει στην Κωνσταντινούπολη στις 29 Απριλίου χα.ι
καταλύει στο πολυτελές «Park Hotel>), δίπλα στη Γερμανική Πρεσβε ία, ξε­
, νοδοχείο ιδιαίτερα προσφιλές στους Γερμανούς και τους Ιταλούς. Αποστολή

28. Ο Λrthuι· Whittall δεν ήταν άyνωστοc; στην Ελλάδα. Το 1916, ως υπολοχαγός,
υπηρέτησε στη βρετανική Στρατιωτική Κατασκοπία και τοποθετήθηκε λιμενάρχης τη ς
Πάτρας, με πράκτορες στο Μεσολόγγι, την Κυλλήνη, το Κατάκωλο, το Γαλαξίδι και
την Κόρινθο . 'Οταν, τον Δεκέμβριο του 1916, η έδρα των βρετανικών μυστικών υπη­
ρεσιών μεταφέρθηκε από την Λθήνα στην Ερμούπολη της Σύρου, ανέλαβε αντίστοιχα
χαθήκοντα εκεί και στην Ύδρα. Mackenzi e, ό.π., σ. 35ί και 54 J.
29. Σύμ9ωνα με τον θρύλο, ο Rodney Bond ήταν εκείνος που έσωσε τον Peteι· F le-
ming κατά τη φυγή των Βρετανών ατ.:ό την Ε/J,άδα. Έτσι, όταν ο Ian Flem ing απο­
φάσισε να γράψει τα βιβλία του, έδωσε στον ήρωά του το όνομα Bond, σε ένδειξη ευ­
γνωμοσύνης προς τον σωτήρα του αδελcpού του. Σχετικά με την κατασκοπία στην Κων­
σταντινούπολη, βλ. χαtBarry Rubin, Istanbul Intrigucs.
30. Υlε ην ίδρυσή της, η
SOJ.<: χωρίζεται σε δύο κύριους τομε ίς: την SOl για την
προπαγάνδα χαι την S02 για τις δολιοφθορές κλπ. Η SO l απορροφάται σύντομα από
την Υπηρεσία Πολιτtκού ή Ψυχολογικού Πολέμου (Political ή P sychological Waι·fare
Executive, PWE). ΙΙ S02 παραμένει αυτό που γνωρίζουμε ως SOf: και, ειδικότερα για
την SOE Καίροu , ως Μ04, Force 1 33 χλπ.
31. Ο Wolfson, έφεδρος αξιωματικός του Ναυτικού, πολύγλωσσος χαι γοητευτικός
σαν άνθρωπος, είχε γεννηθεί στην Οδησσό και, όπως λέγεται, είχε υπηρετήσει τόσο
στο ρωσικό Αυ-τοχρατοριχό Ναυτικό, όσο χαι σε εκείνο των ΗΠΑ . Βλ Holt, ό.π., σ. 20
χαι 30.
114 Πt:ΊΊ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'ΗΣ-ΣΤ ΑΤΚΟΣ

του είναι, ανάμεσα σ' άλλα, να αποκαταστήσει μόνιμη επαφή με πράκτορες

οι οποίοι θα μπορέσουν σ-τη συνέχεια να χρησιμοποιηθούν ως δίαυλοι που θα
του διοχετεύουν παραπλανητικό υλικό στον εχθρό. Επίσης, η δημιουργία μιας
/ Ι λλ 1 1 β
οργανωσης για τον εντοπ ισ μο και την περισυ ογη προσωπικου των ρετα-

νικών Ενόπλων Δυνάμεων στις κατεχόμενες χώρες των Βαλκανίων , με σκο­

πό τη λαθραία μεταφορ~ τους στη Μέση Ανατολή μέσω Τουρκίας. :i 2 Ως ιδα­
νικό συνεργάτη του στα δύο σχέδια, βρίσκει τον Wolfson, ο οποίος παράλληλα
με τα κύρια καθήκοντά του αναλαμβάνει, εθελοντικά, και τις δραστηριότη­
τες της «AJJ
Force και της ΜΙ9 στην Κωνσταντινούπολη. Τις ίδιες -υπό τον
Wolfson- δραστηριότητες στη Σμύρνη, επίσης εθελοντικά και επίσης πα­
ράλληλα με τις δραστηριότητές του στην ISLD, αναλαμβάνει ο Noel Rees,
που φθάνει και εκείνος, ύστερα από λίγο , στην Κωνσταντινούπολη . Ο Si-
monds γράφει: :3 :J

Ο ταξίαρχος εξασφάλισε τη βοήθεια των δύο αυτών αξιωματικών για το έρ­

γο της ΜΙ9, όπως επίσης και για το δικό του έργο. Από τον Μάιο του 19.-11
μέχρι την αναχώρησή τους από την Τουρκία, στα τέλη του 1944, ο πλωτάρ­
χης Wolfson και ο υποπλοίαρχος Noel R ees (όπως ο βαθμός που του απονε­
μήθηκε αργότερα) υπήρξαν οι κύριοι εκπρόσωποι της ΜΙ9 στην Τουρκία [ ... ]
Πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι οι δύο αυτοί αξιωματικοί ανέλαβαν εθελοντι­
κά το βαρύ έργο της ΜΙ9 , παράλληλα με τα δικά τους καθήκοντα. Η ΜΙ9
οφείλει ευγνωμοσύνη στους εν λόγω αξιωματικούς και στο προσωπικό τους,
για την ακατάπαυστη ενεργητικότητα και τη σκληρή δουλειά: που της προ­
σέφεραν .

Στις 16 Μαtου ο Dudley Clarke εγκαταλείπει την Κωνσταντινούπολη.

Μέχρι τότε, έχει πετύχει τη δημιουργία εννέα διαύλων παραπλάνησης του
εχθρού. Έλληνες, Τούρκοι, Βούλγαροι, Ιρακινοί, Ρώσοι και Σουηδοί θα απο­
τελούν πλέον τους αποδέκτες των ψευδών πληροφοριών που εφεξής θα φθά­
νουν στη Βρετανική Πρεσβεία με ειδικό κώδικα. Εκείνοι, με τη σειρά τους,
θα τις διοχετεύουν στον κύκλο των συναναστροφών τους, με τελικό προορισμό
τους Γερμανούς. 34 Το 1942, εξάλλου, θα εγκατασταθεί στην Κωνσταντινού-

32. Έχει σημασία, για όσα ακολουθούν, ότι το καταστατικό της ΜΙ9 , εκείνη τουλά­
χιστον την εποχή, δεν προέ βλεπε τα ίδια και για τον ελληνικό στρατό.
33. ΤΝΑ (PRO) WO 208/ 3253, κεφάλαιο D, σ. ιJ.
34. Από τη Σμύρνη, τα ίδια θα κάνε ι και ο Noel: ((Στέλναμε , επίσης, ψευδή μηνύ­
ματα, με αποδέκτες τους Γερμανούςη, θυμάται ο Peter Payne, De la Mer Egee aux
rives de Ja Seine, σ. 61. Ο Πέτρος Payne γεννήθηκε στην Αθήνα το 1920, από πατέ­
ρα Βρετανό και μητέρα Ελληνίδα. Ως Βρετανός υπήκοος, σε ηλικία είκοσι ενός ετών πο­
λέμησε στη Μακεδονία και στην Κρήτη, με την ((W)> FoΓcc. Ύστερα υπηρέτησε στην
Κύπρο και , αφού εκπαιδε ύτηκε στην Παλαιστίνη ως αξιωματικός, προσελήφθη στην
.r .

«0 ΑΓΓΛΟ2: ΠΡUΞΕ ΝΟΣ ,, 115

πολη και μηχανισμός αποκωδικοποίησης σημάτων του εχθρού (((Enigma>>), ο

οποίος θα λειτουργήσει μέχρι το τέλος του πολέμου. 35
Σε αντίθεση με τους Βρετανούς, οι Γερμανοί διαθέτουν ως διπλωματικό
τους εκτφοσωπο στην ' ' Άγχυρα ' ι-'
μιαν απο τις ει.,εχουσες πο λ ιτι κες τους προ -

σωπικότητες, τον πρώην καγκελάριο Franz νοη Papen. ;Jι; Στην Κωνσταντι-

ISLD και το 1943 βρέθηκε στη Lμύρνη, υπό τον Noel R ees, ως μεταφραστής σημάτων.
Στη συνέχεια επέστρεψε στο Κάιρο, για να πέσει με αλεξίπτωτο στην Λλβανία το 1944.
Μετά την απελευθέρωση της Αθήνας , υπηρέτησε, ως πολιτικός σύμβουλος, στο επιτε­
λείο του στρατηγού Ronald Scobie. Στα μεταπολεμικά χρό•ιια έζησε ανάμεσα στην
Αθήνα και στο Παρίσι. Πέθανε το 2003 και στα, παραπάνω, απομνημονεύματά •ου (κυ­
κλοφόρησαν σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων) αναφέρει: «Αν και κατά το ήμισυ Βρε­
τανός, είμαι γέννημα-θρέμμα της Αθήνας. Ένας γνήσιος Λθηναίος .. .ιι
35. Με τον μηχανισμό αυτό έγινε και η υποκλοπή των σημάτων του f:ΑΜ-F:ΛΑΣ
στη διάρκεια του κινήματος του Δεκεμβρίου 1944, ενώ η υποκλοπή των σημάτων του
~- ΕΛΑΣ συνεχιζόταν μέχρι και τον Φεβρουάριο του 19-15. Βλ. τα σήματα 78270/20. 3.1945
(DMI προς Arnold) και 1', Χ 23764/9.2. 1945 (στρατηγός Tcι·cnce S. Airey προς VMI) :
ΤΝΛ (PRO) WO 204/893. Πρβλ. ΤΝΛ (PRO) ffiV 4 1/ 347. Βλ., επίσης, ΤΝΑ ( PRO)
HW 14/ 122, από όπου προκύπτει ότι οι Βρετανοί είχαν ήδη υποκλέψει το , από
29.1. 1945, σήμα του Γενικού Στρατηγείου του ~ΛΑ~ (με την υπογραφή του ί\ρη Βε­
λουχιώτη) προς όλες τις μονάδες του, με την εντολή να κρύψουν τον καινούργιο τους
. οπλισμό και να τον αντικαταστήσουν με παλιά όπλα. Ο κρυμμένος οπλισμός, που πε­
ριελάμβανε όλμους, πολυβόλα και βαρύ πυροβολικό, έπρεπε να επαρκεί για τον εξο­
πλισμό 20.000 ανδρών. Η σχετική αναφορά, λόγω της πολιτικής της βαρύτητας, προ­
κάλεσε σάλο στους κύκλους της ΜΤ6, έφθασε μέχρι τον Menzies και εκείνος αποφάσι­
σε να μη δημοσιοποιηθεί μέχρι την επιστροφή του Eden στη Μεγάλη Βρετανία. Τελικά,
από ό,τι φαίνεται, το σήμα παρέμεινε απόρρητο και διοχετεύτηκε διακριτικά στην ελ­
ληνική κυβέρνηση , με αποτέλεσμα να αρχίσουν οι έρευνες για τον κρυμμένο οπλισμό
μέσα στο 1945. Ηλ. lΈ~-ΔΙΣ, Αpχεία Εθνιχής Αντιστάσεως [στο εξής: ΛΕΑ], τόμ. 4,
σ. 368 χ.εξ. , όπου οι πίνακες με το κρυμμένο πολεμιχό υλικό που είχε ανευρεθεί μέχρι
τον Λύγουστο του 1945. Σημειώνω, ότι τα ΑΕΑ μού δόθηκαν το 1999 σε CU-ROM, με
συνέπεια να υπάρχουν, ενδεχομένως, αποκλίσεις στην αρίθμηση των σελίδων.
36. Ο Fι·an z J oseph Hcrnιann Michael Maria νοη Papen γεννήθηκε το 1879, από
πλούσια και αρχοντική οιχογέ•Jεια της Βεστφαλίας. Κατετάγη στον γερμανικό στρατό
και έφθασε στον βαθμό του αντισυνταγματάρχη . Στρατιωτικός Ακόλουθος στην Ουά­
σινγκτον το 1914, προσπάθησε να εξασφαλίσει όπλα για τη Γερμανία, επιχείρησε όμως
και την πρόκληση δολιοφθορώ'J σε εργοστάσια που παρήγαν όπλα για την Ententc, με
αποτέλεσμα να απελαθεί από την Αμερική. Το l 9Hi γίνεται σύνδεσμος της γερμα•Jικής
~- κυβέρνησης και τω•J Ιρλανδών επαναστατών, με σκοπό την αγορά και την προμήθεια
σ' αυτούς όπλων που θα χρησιμοποιηθούν στην αιματηρή εξέγερσή τους κατά των Βρε­
τανών, τη Δευτέρα του Πάσχα της ίδιας χρονιάς. Επιστρέφοντας στη Γερμανία, γίνε­
ται μέλος του Κόμματος του Κέντρου, στο οποίο, καθότι φιλομοναρχιχός , ανήκει στη
δεξιά πτέρυγα. Παρ' όλα αυτά, στις προεδριχές εκλογές του 1925 δεν υποστηρίζει τον
υποψήφιο του κόμματός του αλλά τον στρατάρχη Paul νο η Hidenburg. Την l η Ιουνίου
του 1932 , ως πρόεδρος πλέον , ο Hidenburg ορίζει τον νοη P apcn καγκελάριο, απολύο-
116 ΠΕΤΙ 'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ ΡΗΣ - ΣΤΛΪΚΟΣ

νούπολη, άλλωστε, αρχίζει τότε τη δράση της η ΚΟ ΝΟ ( Kri egsoι-ganis a­

tion:n Nahe Osten, η Abwehr Εγγύς Ανατολήι:;) με αχτίνα δράσης από την
Περσία μέχρι την Αίγυπτο. Επιχεφαλ~ς της -και αυτός με την κάλυψη του
αναπληρωτή Στρατιωτικού Ακολούθου- ένας δικηγόρος και μετέπειτα πολι­
τικός, ο έφεδρος λοχαγός Dr. Paul Leverkϋhn:JR («Poster>J). Πολύ-τιμη βοη-

ντας τον Heίnrich Brίιning που ανήκε στο Κόμμα του Κέντρου. Με το στίγμα του ((Εφιάλ­
τηιι χαι χωρίς επαρκή κοινοβουλευτική χάλυψη, ο νοη Papen προσεγγίζει τον Χίτλερ χαι,
προκειμένου να τον εξευμενίσει, επαναφέρει στη νομιμότητα τα. Τμήμα-τα Εφόδου (Sturm-
Abtcilungen, SA) που ο Βrίιηίηg είχε θέσει εκτός νόμου. Στις 2 Δεκεμβρίου του 1932
εξαναγκάζεται σε παραίτηση και διάδοχός του ορίζε-ται ο σψατηγός Κιιι·t νοη Schlcicher.
Τώρα ο νοη Papen συνωμοτεί με τον Χίτλερ κατά τοι; νοη Scl11eiche1· και, όταν εκείνος
παραιτείται, στις 30. 1. J 933, ο Χίτλερ, με η βοήθειά του , δωρίζεται καγκελάριος. ΤΙ) θέ­
ση του αντικαγχελάριου αναλαμβάνει ο von Papen, με την ελπίδα ότι θα συγκρατήσει ή
θα θέσει τον Χίτλερ στο περιθώριο. Το αποτέλεσμα είναι ότι σύντομα περιθωριοποιείται
ο ίδιος, οπότε αρχίζει και πάλι να συνωμοτεί, αι;τή τη φορά κατά του Χίτλερ. Μετά -τη Νύ­
χτα των Μεγάλων Μαχαιριών (30 Ιουνίου-2 Ιουλίου 1934 ), οπότε δολοφονούνται πολλά
από τα ηγετιχά στελέχη και τους άνδρες των SΛ lμαζί καt ο νοη Schleiche1· με τη γυ­
ναίκα του), ο γοη Papen τίθεται σε κατ' οίκον περιορtσμό α/J,ά σύντομα θα δεχτεί τη θέ­
ση του πρέσβυ στην Λυστρία, όπου προετοιμάζε~ το έδαφος για το AnschlιιfS. Το 1939
διορίζεται πρέσβυς στην Τουρκία, θέση που θα κρατfισει μέχρι. το 194ι1. Στ-η διάρκεια της
θητείας του εκεί, θα γίνει θύμα απόπειρας δολο9ονίας από πράκτορα του Σοβιετtκού Προ­
ξενείου στην Κωνσταντινούπολη. Ο von Papen έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διατήρηση
της ουοετερότητας της Τουρκίας κατά -τη διάρκεια του πολέμου, αλλά και σ-τιι; διαπραγ­
ματεύσεις με τον Πρόεδρο των 1{ΠΑ Φράνκλιν Ρούζβελτ για τη σύνα.ψη ανακωχής -με
προϋπόθεση -την απαγωγή χαt εκτέλεση -του Χίτλερ -, ώστε να μην καταστραφεί τελείως
η Γερμανία. Αργότερα, κατηγορούμενοι; στη Δίκη τηι; Νυρεμβέργη<;, κηρύσσεται αθώοι;,
για να χαταδιχασθεί το 1947, σε άλλη δίχη, σε ποινή κάθειρξης οχτώ ετών, από τα οποία
θα εκτίσει τα δύο. Πέθανε το 1969, αφού προηγουμένως ( l %2) είχε δημοσιεύσει τα απο­
μνημονεύματά του. Πηγές: Franz νοn Papen, Menιoirs, χ.ά.
37. Kι·iegsorganisationen (ΚΟ) αποχαλούσαν οι Γερμανοί τους σταθμούς της Λb­
\Veh1· στις ουδέτερες και σ-τις σύμμαχές τους χώρες. Στις κατακτημένες χώρες ot σταθ­
μοί έφεραν την ονομασία Ast (Ab\νehι·stell e). Η Ast Αθηνών ενεργοποιήθηκε τΟ'J Μάιο
του 1941 με έδρα ένα σπίτι στη γωνία της Λεω9όρου 25ης Μαρτίου και της οδού Οί­
της, στο Παλαιό Ψυχικό. Ως πρώτος της επικεφαλής τοποθετείται ο πλωτάρχης Licdig,
πρώην βοηθός του Γερμανού Ναυτικού Ακολούθου στην Ελλάδα. Αργότερα, την ίδια ,
χρονιά, τον διαδέχεται ο συνταγματάρχης Dι·. Ludwig Dischlcr, μέχρι τότε επικεφα­
λής της Ast Βρυξελλών. Το καλοκαίρι του 1942 ο Dischler αναλαμβάνε ι την Ast Θεσ­
σαλονίκης και τη θέση του στην Αθήνα καταλαμβάνει ο αντισυνταγματάρχης W alter ,
S e nsburg. Όταν τον Ιούνιο του 1943 ο στρατάρχης Wi!hclm νοη List μεταφέρε ι την .
έδρα του στη Θεσσαλονίχη , ωc; διοικητής της HeeresgΓuppe J<', η A st Θεσσαλονίχηι; :
αποκτά τον πρωτεύοντα ρόλο στην Ελλάδα τον οποίο κατείχε μέχρι τότε η Αθήνα. Τον :
Αύγουστο του 1943 ο Sensbuι·g παραδίδει τη'; Ast Αθηνών στον πλωτάρχη S okol χαι
έναν μήνα μετά η υπηρεσία διαλύεται. Βλ. Ί'ΝΑ (PRO) KV 2/977.
38. Ο Paul Leverkίihn ( J 89 3- 1960) σπούδασε νομικά στα πανεπιστήμια του Εδιμ- .
βούργου, του Μονάχου, του Βερολίνου και αλλού. Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Lϋ- :
 «0 Α Ι'Ι'Λ ΟΣ Πl'ΟΞΕΝΟΣ » ι 17

θός του, μία φανατική Καθολική με καταγωγή από το Χαλέπι της Συρίας, η
ιιαδελφήη Paula Koch (« Wachterιι), αργότερα. ωτε6θυνη της Abwehr σ'!α
Άδανα. Ο Leverkίlhn ανήκει στο α.νηχιτλερικό περιβάλλον του Canaris, κά­
τι που , βέβαια., δεν τον εμποδίζει να κάνει σωστά. τη δουλειά. του. Προκειμέ­
νου, εξάλλου, να. μη διαταραχτούν οι καλές της σχέσεις με τις τουρκικές μυ­
στικές υπηρεσίες , από τους στόχους της Ab\vehr στην Κωνστα.ντινο6πολη
/
ξα.ιρειτα.ι η κα.τασκοπια. εις β'α.ρος '!ης Τ οuρκιας. Το θ'
1
ε ' κα ηχον ''
αυτο εχει ανα-

λάβει η ΚΟ ση Σόφια («Seppιι) της Βουλγαρίας.

Στην Τουρκία. υπάρχει και ελληνική διπλωματική παρουσία.. Πρέσβυς στην
Άγκυρα. είναι ο Ραφαήλ Ραφαήλ, διπλωμάτης ικανότατος μεν, όμως, όπως θα.
φανεί σ'!η συνέχεια., και άνθρωπος που θέλει να. '!α έχει καλά: με όλους. Τη θέ­
ση του Στρατιωτικο6 Ακολο6θοu κατέχει ο (υποστράτηγος) Ευάγγελος Απο-
, ι ι 'θ ι ι δ ι ι
κοριτης, χα.ρις στις αοκνες προσπα ειες του οποιου κα.τεστη υνα.τη η προω-

θηση της Ταξιαρχίας Έβροu στη Μέση Ανατολή. 3!J Στην Κωνσταντινούπολη ,
τέλος, γενικός τφόξενος είναι ο Γεώργιος Κούστας. Το 1942 θα. τον α.ντικα.­
τα.στήσει ο Δημήτριος Πα:πά.ς, βενιζελικός και αντιμοναρχικός, μέχρι τότε
γενικός πρόξενος στο Κάιρο. 40 Για τη Σμύρνη , αμέσως παρα.κά.τω.

beck ( 1922 ) εργάστηκε στο γερμανικό υπουργείο Εξωτερι.χών χαι. στη συνέχεια στην
Ουc:ίσινγχτον (D.C.) και στη Νέα Υόρχη, ως τραπεζίτης. Το 1930 επιστρέφει στη Γερ­
μανία. και δικηγορεί στο Βερολίνο μέχρι το 1939, οπότε διορίζεται πρόξενος στην Ταυ­
ρίδα.. Από το 1941 έως το 1944 κατέχει τη θέση του επικεφαλής της Λbw ehr στην
Κωνσταντινούπολη . Μετά τον πόλεμο, το 1953, ο Leνcι-kϋhn εκλέγεται βουλευτής με
το Χριστανοδημοκρατικό Κόμμα (CDU), θέση που διατηρεί μέχρι τον θά,ιατό του. Κα­
τά τα έτη 1958- 1 959 διατελεί και ευρωβουλευτής. Πηγή: \VW\V .de . wikipedia. org.
39. Βλ. παρ., σημ.18. Ο υποστράτηγος Ευάγγελος Λποχορίτης γεννήθηκε στην
Αμφιλοχία το 1895. Ανθυπολοχαyός του Μηχανικού το 191 5, πολέμησε στον Λ' l Ια­
yχόσμιο Πόλεμο και στη Μικρά Ασία. Συνταγματάρχης το 1930, υπασπιστής του βα­
σιλέως Γεωργίου ( 1935-1 937). Προϊστάμενος της Διεύθυνσης Μηχανικού στο υπουργείο
Στρατιωτιχών, συνετέλεσε στην κατασκευή των οχυρών της ιιΓραμμής Μεταξά». Από
τον Οκτώβριο του 1938, Στρατιωτικός Ακόλουθος στην Άγκυρα. Μετά τον πόλεμο, διευ­
θυντής Μηχανικού του ΓF:Σ χαι tδpυτής της Σχολής Μηχανικοί>. Πρόεδρος και στ-η συ­
νέχεια. γενικός διευθυντής του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας ιΕΙΡ) . Τψήθηκε με
πολλά r.αράσημα και μετάλλια. Πέθανε το 1968.
40. Ί f ταν τέτοια. η σύγχυση τις πρώτες εβδομάδες μετά την πτώση της Κρήτης,
ώστε όσους νέους προσέρχονταν στο Ελληνικό Προξενείο του Κα·t ρου προκειμένου να
καταταγούν εθελοντικά στις ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις, ο Παπάς τους έστελνε στη ...
Λεγεώνα των Ξένων , με συνέπεια. α.ρχετές λιποταξίες. Η τακτική αυτή άλλαζε, όταν
τον ενημέρωσαν για την πρόθεση δημιουργίας ελληνικού στρατού στη Μέση Ανατολή.
Βλ ΓΕΣ-ΔΙΣ, Φ 802/Ε/1 .
118 ΠΕΤl'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ Ι'ΗΣ-ΣΤΑϊ ΚΟΣ

Σμύρνη 1941 . Τα σημάδια. α.π6 την χα.τα.στροφή του 1 922 είναι α.χ6μα. φα.νε­
ρά. Κενοί χώροι χάσκουν ανάμεσα. σε σε ιpέζ σπιτιών και σε χορτα.ρια.σμένα.
ι δ ι ι ι ι ι ι β'δ
ε ρ ε ι π ια., στους ρομους χα.ι στα. χτηρια. εινα.ι εμφα.νεις οι οπες α.πο τ ις ο ι ε ς

χα.ι τ ις σφαίρες. Όσο περνούν οι μήνες , η π6λη γεμίζει απ6 Βρετανούς κα.ι
Γερμανούς στρατιωτικούς και πράκτορες. Όλοι με πολιτικά, λόγω της ουδε­
τερότητας της Τουρκίας, εξαναγκάζονται σε μια αλλόκοτη συμβίωση: Συ -
'ζουν στα 'δ
/
χνα. ι ια εστια.τορια., στα 'δ
ι ια μπαρ, α.κομα και στα 'δ
ι ια. μπορντε'λ α. στο
'
λιμάνι, εκεί από όπου κάθε βράδυ οι απόμακροι ήχοι της jazz σπάνε την ησυ-
, ι Π ι ι ι β' δ ι
χια. της νυχτα.ς. ου και που πια.νουν χα.ι κου εντα. οι μεν με τους ε, ειτε για

ι
να α.ποσπασουν π
, ' '
ληροφοριες ει τε για ν ~ ακουσουν απο
'ψ εις, χατι
ι ' ι
π ου οχι σπα-

νια δημιουργεί και διπλωματικά επεισόδια . 41

Κοινό τους γνώρισμα, η α.νησυ-
'
χια για τους '
δ ικους τους, πισω
1 στην πατρι'δ α. η
1 στα. μετωπα
1 του πο λ'
εμου.

Στον Boudjah, αντίθετα , όλα είναι όπως παλιά και οι οικογένειες που επέ­
στρεψαν εδώ μετά το 1922 συνεχίζουν τη ζωή τους με την προπολεμική νω-
'λε ια. Τα. β ρα
'δ ια, σ υγ χεντρωσεις
ι ι σπιτι
ι ι
1 1
χε απο σε σπιτι, γ ια. χα.ρτι η για κου-

βέντα., κοιν ων ικές συναθροίσε ις στο HTennis Club», στις παρυφές του χω­
ριού. Στα. χείλη πολλών βρίσκονται δύο τραγούδια. της Vera L ynn, της
Βρετα.νίδα.ς Σοφίας Βέμπο . Το πρώτο, το ((White C!iffs of DoνeΓJJ, είναι συμ­
βολικό. Το δεύτερο, το ι< We will meet again>J, είναι το τραγούδι του ανώνυ­
μου στρατιώτη από το μέτωπο:

Th ere 'JJ be blιιe birds ovei-

the white Cliffs of Dover
tomorrow, just you wait and see.
ThereΊJ be Jove and laughter and
piece ever after, tomorrow when
the world is free ι J42...
Don't know where, don 't know when
but Ι kno w we ΊJ nιeet again, some
sunny day. K eep smiling through,
just like you al~vays do, till the
blue skies drive the dark clouds
... ]
far away ι 4:3

4 1. Ένα τέτοιο, παρ' ολίγον, επεισόδιο περιγράφει ο Μαρίνος , ό.π., τόμ. Β', σ . 310-
3 l l . Το απέτρεψε με ακαριαία παρέμβασή του ο Noe! R ees.
42. Θα πετάξουν πουλιά της ευτυχ{ας πάνω/από τους άσπpους yκpεμούς του Ντόβεp./
Αύpιο, πεpίμ.ενε και θα δεις./Θα υπάpξει γέλιο και αγάπη και/ειpήνη για πάντα, αύpιο
όταν/ο Κόσμος θα είναι ελεύθεpος [... ]
4 3. Δεν ξέpω πότε, &ν ξέpω πού,/l,έpω όμως ότι θα βpεθούμ.ε ξανά, μ.ια/ηλιόλουστη
μέpα. Κpάτησε το χαμόγελό σοu,/όπως έκανες πάντα, μέχρι που/ο γαλάζιος ουpανός να
διώξει τα μαύpα σύνvεφα/μαχpιά [ ... ]
 "Ο Λ ΓΓΛΟΣ ΠlΌΞ Ι':ΝΟΣ » 119

Πίσω στη Σμύρνη. Στη λεωφόρο απέναντι από τις γραμμές του τραίνου
που καταλήγουν στον σιδηροδρομικό σταθμό Alsanς ak (Αλσαντζάκ) βρίσκε­
ται το Βρετανικό Προξενείο, με γενικό πρόξενο τον Cecil Hole, μέχρι το
194] γενικό πρόξενο στη Θεσσαλονίκη. Εδώ και το γραφείο του sir Charl es
Morrisson Bell , του επικεφαλής της ΜΙ5 (SIME) στη Σμύρνη. Σε μικρή
1 1 / 1 1
αποσταση, ενα πα λ αιο δ ιωροφο σπιτι σε σχημα Γ , με χηπο χαι στα
'βλ ους. Ε ι' -
1 1

ναι η «Annexe» (το <<Παράρτημα») του προξενείου , που σταδιακά. θα συγκε­

ντρώσει το προσωπικό της ΜΙ6, της ΜΙ9 και της SOE. Προς το παρόν στε­
γάζει μόνο, στον πρώτο όροφο, τον Billy Hughes και τους μηχανικούς του. Δί­
πλα σχεδόν, η άνετη πανσιόν της Grace Williams. Και αυτή έχει πρόσοψη
στη λεωφόρο , όμως διαθέτει και κήπο, αθέατο από τον δρόμο. Στην άκρη του
υπάρχει ένα άλλο μικρό διώροφο κτήριο με βεράντες . Στη «Williaιηs'
Pensioω>, όπως θα μείνει στην Ιστορία, θα φιλοξενηθούν μέχρι την απελευ­
θέρωση 'της Ελλάδος στελέχη και πράκτορες των συμμαχικών μυστικών υπη-
/
Σ μυρνη. Τ ο
/ /
μικρο κτηριο προορι'ζεται για «ει δ ι-
/ 1
ρεσιων,
' πεpαστικοι απο τη

κούςJΙ προσκεκλημένους. Τέλος, κοντά στο λιμάνι υπάρχει μία ακόμα παν­
σιόν , εκείνη της κυρίας Caoukhi. Εδώ θα διαμένουν δωρεάν τα πληρώματα
των καϊκιών , όταν φθάνουν στη Σμύρνη για ανάπαυση και διασκέδαση.
Στην προκυμαία, άλλες διπλωματικές αντιπροσωπείες: Το γωνιακό ανά­
κτορο του Γαλλικού Προξενείου και λίγο πιο κάτω, προς το λιμάνι, τρία συ -
' Ι 1 'ζ Ι Ι δ ξ Ι
νεχομενα κτηρια, τα οποια στεγα συν, απο αριστερα προς τα ε ια, τα προ -

ξενεία της Ιταλίας, της Ελλάδος και της Γερμανίας. Οι τρεις σημαίες που κυ­
ματίζουν στις στέγες τους θυμίζουν εκείνες της Ακρόπολης: ((Ο Ιησούς μεταξύ
/ / / / / / /
των δ υο ληστων>>, οπως λ'ενε στην Αθ ηνα. Γερμανος 'ξενος , απο
γενικος προ

το ] 9 31, είναι ο Walter Holstein, έμπειρος διπλωμάτης καριέρας, γεννημέ­

νος στην Κωνσταντινούπολη και με προϋπη ρεσία αποκλειστικά στην Τουρ­
κία ήδη από το 1907. ι.ι. Ο Holstein αναφέρεται απευθείας στο Βερολίνο ή
στον νοη Papen και δεν ανήκει στην Abwehr. Τη διεύθυνση της κατασκοπίας,
στην Abwehrstelle Izmii-, έχει αναλάβει ένας Αυστριακός αριστοκράτης, ο
ανθυποπλοίαρχος Kurt Wassel' νοη I-lubmershofen («HelimeΓs»).''ι~ Το Ιτα­
λικό Προξενείο -γενικός πρόξενος ο Gi useppe Biondelli- είναι ιδιαίτερα
δραστήριο, ενώ υπεύθυνος για την εξαγορά των Τούρκων αξιωματικών της
Αστυνομίας και της Υπηρεσίας Πληροφοριών είναι ο χωλός αλλά και πα-

44. Ο Ilolstein έμεινε στη Σμύρνη μέχρι --:α τέλη Σεπτεμβρίου του 1943, οπότε χαι
έφυγε για το Βερολίνο. Τον διαδέχθηκε, μέχρι τη διακοπή των διπλωματικών σχέσεων
Γερμανίας-Τουρκίας, τον Αύγουστο του 1944, ο Dr. HeΓbcrt Dittmann. Βλ. Gencι·a L­
konsulat deΓ Bundesι·epublik Deutsc'1\and lzΠΊiΓ, ι<ΖuΓ G eschichte des Gencralkon-
sulats lzmirJ>.
45. αΛppendix C,ι, στο έγγραφο ΚΗ/ 1590/27.1.1 <J44: αGcΓnιa n Secret Service in
Turkey>>, ΤΝΛ (PRO) FO 195/ 2594.
120 llEΊ'J'Ol: Π. ΜΑΚΡΙΙΣ-ΣΤΛ\ΚΟΣ

νούργος Edgardo Maffioli. Ο Maffioli συνδέεται στεvά με τοv Ιταλό διευ­

θυντή της vηματουργίας ((GiraudJJ και εκείνος προμηθεύει μπάλες νήματος σε
τιμή διατίμησης στους Τούρκους αξιωματούχους που του στέλνε ι . Στη συνέ-
/ / / / '
χεια, οι Τ ουρκοι που λ αvε το vημα στην εr,
Ί ευ'θ ερη αγορα σε τριπ λ'
ασια τιμη

και καρπώ'JΟ'Jται τη διαφορά, με αποτέλεσμα να θησαυρίζουν. Στη Σμύρνη,

εξάλλου, υπηρετούv πάνω από 15 Ιταλοί προπαγανδιστές και 25 πράκτορες. 46
Ορισμένοι απ' αυτούς είναι άνθρωποι του ανθυποπλοία.ρχου Luigi Antoniotti,
του επικεφαλής ενός κέντρου πληροφοριών στην Αθήvα. Από το 1942 ο
Antoniotti επικοιvωνεί μαζί τους με ασύρματο εγκατεστημένο σ' ένα επι­
ταγμένο διαμέρισμα , στον αριθμό20 της οδού Πατριάρχου Ιωακείμ στο Κο­
λωνάκι. ϊ Όσο για την Ελλάδα, ενώ μέχρι τον Απρίλιο του 1941 γενικός πρό­
4

ξενος στη Σμύρνη είναι ο Ιωάννης Δ. Στεφάνου, ως διάδοχός του ορίζεται ο

α.κροαριστερόι:; και σοβιετόφιλος Αριστομένης Μηλιαρέσης.ι, 8 Ο Μηλιαρέσης
θ' αφήσει πίσω του μέτριες επιδόσεις και αμφιλεγόμενες εντυπώσεις.
Σε απόσταση 81 χιλιομέτρων από τη Σμύρνη, σ-τηv κάποτε ελληνική Κρή­
νη, που -πολλά χρόvια τώρα- οvομάζεται <;esme (Τσεσμέ ή Τσεσμές), η ει­
κόνα είναι τελείως διαφορετική: Μια βρώμικη πόλη 2.000 κατοίκων, γεμά­
τη ερείπια -ανάμεσά τους ο ναός του Αγίου Χαραλάμπους-, πολλά χαμόσπι­
τα κι ένα άθλιο ξενοδοχείο. 49 Σε λίγο η Κρήνη θα μετατραπε ί σ' έ'Jα απέραντο
στρατόπεδο προσφύγων από την Ελλάδα.

Σ' αυτό το πλαίσιο αρχίζει τη δράση του ο Noel R ees. Οι συνθήκες, όμως, εί­
ναι απελπιστικές. Η Μεγάλη Βρεταvία διαρκώς ηττάται και το βάρος του
μοναχικου '
ι της, π λ'εον, αγωνα κατα του ' Ά"C
t.,Ονα. ι
γινεται '
τωρα ~
υυσ β'
αστακτο.

Μετά την πανωλεθρία της Κρήτης αρχίζουν τα πικρόχολα σχόλια· ακόμα και
για το Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα (BEF) θα πουν κάποιοι ευφυολόγοι
του Λονδίνου πως σημαίνει αΠίσω Κάθε Δεκαπενθήμερο!JΙ (Back Every Fort-

,16. Βλ. την από 8. l l . 1942 έκθεση του ((Αλεξά.τοuΗ, Τ'\ΙΑ (PRo) HS 5/ 526, και το
δtάγpαμμα. -των ι-τα.λ•.χ.ών μυστικών unηρεσιών στην Τοuρχ(α, ΤΝΑ (PRO) HW ι 9/342.
47. Το ((Κέντροη αυτό λετουρyούσε ως τμήμα του SJS (Servizio de Informazioni
Scgrele) της Υπηρεσίας l!ληροφοριών -του ιταλικού Ναυτικού. '\ΙΛRΛ, RG 226, Entry
21 4, box no. ·1 : HReport οη the Γecon struc tion οΓ the SIS Cent cr in A thens from 2
June 194 1to8Septcmbcr1943>).
48. Μεταξύ άλλων, βλ. Michael Woodbine Parish, Aegean Adventures 19,J0-1943
and the end ofChurchill's dream, σ. 1 ϊ6.
49. Το 1921 χα-τοικούσαν στον Τσεσμέ 9. 481 Έλληνες έναντι 1.ϊΟΟ Τούρκων . 1Ι
πόλη διέθετε έξι ενορίει;, με Μη-τρόπολη τον Άγιο Χαράλαμπο . Το 192 1-192 2 υπήρ­
χαν εκεί και δύο ελληνικά σχολεία. Νίκος Ανδριώτης, ιιΤο μ.ιχpό ταζείδω. Η άφιξη χαι
εγχατάσταση των Μιχpασιατών πpοσφύγων στις Οινούσσες, σ. 28.
 i·

«0 ΑΙΤΛΩΣ Π ΡΩΞΕΝΟΣ» 121

night). ;;ο Σε αντίθεση με την SOE που έχει αφήσει πράκτορες, χρήματα και
1 ' Αθ Ι ( 1 Ι , ) 1 Μ
εκρηκτικα, τοσο στην ηνα οπου υπαρχει και ασυρματος οσο και στη α-

κεδονία, η MJ6 δεν έχει λάβει παρόμοια μέτρα και οι λιγοστοί πρά.κτορές της
στην πρωτεύουσα συλλαμβάνονται γρήγορα. Τα σχέδια για ένα πανελλήνιο
δίκτυο πληροφοριών, που έχουν ετοιμάσει ο Μανιαδάκης και ο Ξένος, αχρη-
' , ,
στευονται υστερα απο την ακουσια -και παρα τη
, ' '
β ρετανικη αντι' δ ραση- απο-

μάκρυνση του πρώτου από το Κά.ιρο:; ι και τη συνακόλουθη διάλυση του ((Κλι­
μακίου των Μυστικών Υπηρεσιών Αθηνών>>. Η ΜΙ9 Μέσης Ανατολής δεν έχει
ακόμα αναγνωριστεί από το W ar Office ως στρατιωτικός οργανισμός και δεν
διαθέτει μόνιμο προσωπικό. Διαθέτει μόνον εθελοντές και ελάχιστους αξιω­
ματικούς, ((δανεικούςη από άλλες υπηρεσίες. Δεν υπάρχουν καί:κια που να της
Ι Ι Ι λλ Ι θ λ Ι Ι Ι Ελλ 'δ Ι
ανηχουν ουτε α α μεσα α ασσιας μεταφορας απο και προς την α α, ου-

τε και χρήματα. Τους πρώτους εκείνους μήνες, ο Noel πληρώνει τις δαπάνες
από την τσέπη του και χρησιμοποιεί όποιο μέσο μεταφοράς είναι διαθέσιμο. 52
\> λ \> β λ Ι
O ιυιος, εκτος απο ενα uιπ
f\> 1 1 1 1 f
ωματικο uια ατηριο και τον τιτ ο του πρωην υπο-
1

πρόξενου στη Χίο , οεν διαθέτει ά.λλη επίσημη ιοιότητα ούτε και κάλυψη. Είναι,
απ Ι
λως, Ι
«Ο κυριος R eeS>>. Ε κεινο
' ομως
Ι που δ ιαθ ετει
' Ι
ειναι θ ε'ληση και πεισμα.
'
Μαζί και το μεγάλο κύρος που το όνομά. του διατηρεί ακόμα στην Του ρκία.
Παραμένουν μέχρι σήμερα κλειστοί οι φάκελοι σχετικά με τις επαφές και
τις συνεννοήσεις για τη δημιουργία του βρετανικού δικτύου κατασκοπίας στην
Τουρκία. 5:3 Εν πά.ση περιπτώσει , ως επικεφαλής της ISLD στη Σμύρνη ο Noel
εγκαθίσταται αμέσως στο «Παρά.ρτημαJJ , στο μεγάλο γραφείο του ισογείου,
με τ
ι
ζαμοπορτα στον κηπο.
ι Μ αζ'ι του , στο δ'ιπ λ α αριστερα
ι γραφειο,
ι ι
ο στενο-

50. Beevor, ό.π., σ. 227.

51. Τηλεγράφημα 2689/1.8.1941 του Foreign Of'fice προς το Κάιρο. ΤΝΑ (PRO)
HS 5/362, σ. 000035.
52. l<,oot χαι Langle)', ό.π., σ. 91.
53. Περιέχονται στους φακέλους ΤΝΑ (PRO ) FO 195/2582- 2583 (ι<Corresponden ce
a nd minutcs relating to the organisation of >νartime intc lligcnce work in Turkey»).
Προσπάθειά μου να τους Μνοίξω)), βάσει του Frecdom of Tnfo1·n1a tion Act (Νόμος για
την ελευθερία της πληροφόρησης), συνάντησε ην κατηγορηματική άρνηση του Fore ign
Office (βλ. τψ ΜΤ6). Μερικές άγνωστες λεπτομέρειες περιέχει το βιβλίο του Keith
JeffcιΎ, ΜΙ6 - The Hist01y of the Secret Intelligence Se1-vίce 1909- 1949, σ. 4 17 χ.εξ.
Γνωστό, αντίθετα, είναι όιι ατcό την πλευρά της ΜΙ9 υπήρξε ολόκληρος σχεδιασμός για
τη δημιουργία αποθηκών εφοδίων, καταλυμάτων και δικτύου μεταφορών. Εδώ , σημα­
ντικό ρόλο έπαιξε μία μονάδα του βρετανικού Βασιλικού Μηχανικού, με την επωνυ­
μία-κάλυψη ((Road Construι:tion Cornpanyι1 (Εταιρεία Οδοποιίας) και με διευθυντή
στη Σμύρνη έναν πανύψηλο Αυστραλό συνταγματάρχη, τον C. Ε . «Billy11 Hughes, για
τον οποίο έγινε λόγος και πιο πάνω. Ο Hughes είχε 'ζήσει πολλά χρόνια και ήταν per-
sona grata στην Τουρκία, όπου είχε υπηρετήσει στους Αυιοκρατορικούς Τάφους, όπως
ο Menzics στην Ελλάδα.
122 ΠΕΤΡΟΣ 2:Τ. ΜΑΚΡΙΙ Σ-ΣΤΑi' ΚΟΣ

τερός του συνεργάτης χαι δεύτερος στην ιεραρχία, ο Χρήι:Jτος Γονατάς. Με χα-
τα.γωγη απο τη' ' Μ ιχρα.'Λ'
σια ' '
χα.ι με οικογενε:ιακες περγαμηνες α.πο την ' Ε πα-
νάστα.ση του 1821, ο Γονατάς έχει διαφύγει στα τέλη Απριλίου από τη Μυτι-
'
ληνη , '
οπου δ ια.χειριζ'
οταν τα π λ οια.
' του Ηarry Ρaterson, ενω' εφερε
' '
κα.ι τον τιτ-

λο του επίτιμου προξένου της Μεγάλης Βρεταν ίας. 5 1ι Ευγενής , σοβαρός και
λ ιγομ ι'λητος, ξ'ερει να. γινεται
' ' κα.ι ανεχφρα.στος
παγερος ' '
οτα.ν ' κα-
η πcφουσια. '
ποιου τον ενοχ λ ει.
' Τ ριτο
' 'λ ος
με ' '
της πρωτης α.υτης ομα. 'δ ας ' '
ειναι ενας πα λιος
'
γνώριμος του Noel, ο έμπορος και κτηματίας από τις Οινούσσες Νίκος Δια:­
μαντάρα.ς , που -χα.ι αυτός- έχει διαφύγει από τη Χίο λίγο πριν από τη γερ­
μανική α.πόβα.ση. 53 Ο Δια.μα.ντάρας γίνεται ο υπεύθυνος για. την υποδοχή και
τη διακίνηση των φυγάδων και των προσφύγων στον Τσεσμέ. Σε λίγους μή-
νες, οι δ ρα.στηριοτητες
' ' του προ δ'δ
ι ονται στους Γερμανους
'' της Χ'ιου κα.ι ετσι

στις 8 Νοεμβρίου του 1941 η Μαρία. Δια.μα.ντάρα, η γυναίκα του, του γράφει: 56

Νίκο

Ήλθαν δύο κύριοι στο σπίτι μας, οι οποίοι με παρακάλεσαν να σου γράψω. Η
Γερμανική υπηρεσία έχει πληροφορίες ότι εσύ δουλεύεις για την Αγγλία, ότι
είσαι επικίνδυνος. Οι κύριοι αυτοί σου προσφέρουν να δουλεύης για τη Γερ­
μανία. Τα λεπτά που σου δίνουν οι Εγγλέζοι, εάν εξυπηρετήσης τη Γερμα­
νία θα τα παίρνης διπλά. Εξαρτάται μόνον να δώσης το λόγο σου, άλλως πρέ­
πει να ξεύρης ότι είμαστε όλοι χαμένοι. Σε οχτώ μέρες πρέπει να σκεφτής και
να απαντήσης. Να απαντήσης και σε περιμένουν ποια μέρα θα 'ρθης για. να
μιλήσης με τους κυρίους.
Νίκο να δώσης γρήγορα απάντηση, διότι παρακολουθούμεθα υπό της Γερ­
μανικής αστυνομίας.
Σε χαιρετώ
Μαρία

54. Γεννήθηκε το 1897 στις ελληνικές Κυδωνίες (Αϊβαλί) της Μικράς Ασίας. Σπού­
δασε γεωπονική στη Μεγάλη Βρετανία, διότι η οικογένεια της μητέρας του διέθετε
μεγάλες εκτάσεις γης στη Μικρά Ασία. Μετά την Καταστροφή του 1922 κατέφυγε
στη Μ υτιλήνη, όπου και απέκτησε την ελληνική ιθαγένεια. Μεταπολεμικά τοποθε­
τήθηκε πρόξενος της Μεγάλης Βρετανίας στον Βόλο, ενώ αργό,ερα έζησε στη Νέα
Σμύρνη, στψ Αθήνα. Πέθανε λησμονημένοι:; το 1969, χωρίς να αφήσει απογόνους.
55. Ο Νίκος Διαμαντάρας (1878-1961) γεννήθηκε στο Deniz Gcren, στη Χερσόνησο
της Ερυθραίας. Πρόσφυγας στις Οινούσσες το 1911, επέστρεψε στη Μ ικρά Ασία το 1919.
Και πάλι πρόσφυγας το 1922, ανέπτυξε μεγάλη δράση στιc; Οινούσσες υπέρ των εχεί προ­
σφύγων. Το 1927 έγινε πρόεδρος του σωματείου τους (ιΚαρτερίαJJ, ενώ μετά το βενιζελι­
κό πραξικόπημα του 1935 κατηγορήθηκε ως συμμέτοχος αλλά αθωώθηκε λόγω αμφιβο­
λιών. Προφανώς, από πολύ νωρίς υπήρξε συνεργά,ης της Ml6, γι' αυτό και η πρώιμη συ­
νεργασία του με τον Noel R ees, τον οποίο βοήθησε σημαντικά κατά την εγκατάστασή του
στη Χίο. Βλ. Ανδριώτης, ό.π., σ. 56-57 και 85, όπου υπάρχουν και κάποιες ανακρίβειες.
56. Αρχείο Νίκου Διαμαντάρα.
 «0 Α!'l'ΛΟΣ ΠΙ'ΟΞΕΝΟΣ,, 123

Ο Νίκος Διαμαντάρας είναι πατριώτης και αδιαφορεί για. την έκκληση της
γυναίκας του και τις απειλές των Γερμανών. Σε λίγο, η Μαρία Δια.μα.ντάρα
και η κόρη τους συλλαμβάνονται και μεταφέρονται στο στρατόπεδο «Παύλος
Μελάς>> στη Θεσσαλονίκη, όπου θα. κρατηθούν ωc; όμηροι σχεδόν μέχρι την
Απελευθέρωση.
Στα δυτικά παράλια. της Τουρκίας οποιαδήποτε δραστηριότητα της ISLD
ή της ΜΙ9 πρέπει να έχει την κάλυψη της Milli Emniyet, της πανίσχuρηc;
τοuρκικης
1 Μ υστιχης
Ι Α στυνομιας
Ι Ι 'θ '
που ειναι υπευ υνη yια την εσωτεριχη ασι:ρα-
'
' Ι κ Ι 1
λεια., την κατασκοπια και την αντικατα.σκοπια. εντρικη προσωπιχοτητα.

της Milem, όπως είναι η συντομογραφία της, ο Naςi Μπέης, άνθρωποι-κλει­

διά. οι διοικητές της στις διάφορες περιοχές. Με υποχρεωτικό (((~ώρω> του­
λάχιστον 1.000 λίρες Τουρκίας τον μήνα, είναι οι πληροφοριοδότες των βρε­
τανικών μυστικών υπηρεσιών. Παρέχουν, επίσης , προστασία στους Βρετα­
νούς και στους Έλληνες πράκτορες, στα. πληρώματα των καϊκιών και σ'
εκείνους που αποβιβάζον'tαι στις τουρκικές ακ'tές, όταν η φυγάδευσή τους
από την Ελλάδα. είναι προγραμματισμένη, όταν έρχονται με αποστολή ή όταν
προορίζονται για τον ελληνικό ή τον βρετανικό στρατό. Τέτοια χρήσιμα πρό­
σωπα: είναι ο προσωπικός φίλος του Noel Rees, Shevket Μπέης, και ο βοη­
θός του, Selaheddin Μπέης. Ο Shevket έχει την έδρα. του στη Σμύρνη και εί­
ναι υπεύθυνος για ολόκληρη τη Χερσόνησο του Τσεσμέ. Στο Κουσάντασι δε­
σπόζει ο υπολοχαγός Tahsin Tander Μπέης, ο οποίος προπαγανδίζει την
t: ' της
α.νει..,αρτησια Σ' ' την κη δ εμονια
αμου
υπο ' της Τ ουρκιας,
' ' τοπικος
ενω ' προ-
'
εδρος είναι ο Τουρκοκρητικός και φιλέλληνας Ali Μπέης. Διοικητής των
Ι
τουρκικων παρακ'tιων
1 φυ λ ακιων
1 -απο' τον Κ'β
α ο Κ'
ορακα '
μεχρι την καναπι-
Ι

τσα- είναι ο ανεψιός του, λοχαγός Reι;et (Ρετζέτ) Μπέης. Όμως χρήματα ζη­
τούν και άλλοι Τούρκοι: τελωνειακοί, λιμενικοί, υγειονομικοί, ακόμα και οι
υποδιοικητές ...
Οι πληροφορίες σχετικά με δίκτυα διαφυγών στην κατεχόμενη Ελλάδα
φθάνουν στον Noel Rees από δύο πηγές. Η πρώτη είναι οι Αυστραλοί και
Νεοζηλανδοί φυγάδες, για τους οποίους έγινε λόγος παραπάνω. Η δεύτερη εί­
ναι οι ανακριτικές εκθέσεις των εκατοντάδων Ελλήνων -στρατιωτικών και
πολιτών- που ήδη από τον Ιούνιο του 1941 εγκαταλείπουν τη χώρα για να
φθάσουν στη Μέση Ανατολή με κάθε δυνατό μέσο και από ποικίλους τόπους
προέλευσης. 57 Επειδή στη Σμύρνη δεν υπάρχει ακόμα το αναγκαίο προσω­
πικό, η ανάκρισή τους γίνεται στο Χαλέπι, στη Χάιφα ή στην Κύπρο, και τα

57. Περιέχονται στους ψαχέλους ΤΝΑ (PRO) WO 208/ 3353-3358. Τα στοιχεία των
φακέλων αυτών θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη βάση για έναν «χά.ρτψ> των Αθηνών
και της Αττικής στη διάρκεια της Κατοχής, αναγκαίο για την ιστορική μνήμη αλλά
και χρήσιμο συνδετικό στοιχείο ανάμεσα στα γεγονότα και στο ιστορικό περιβάλλον
' 'β ησαν.
οπου συνε
-
124 ΠΙ::ΊΊ.'Ο Σ ΣΤ. ΥfΛΚΡΙΙΣ - ΣΊΆΙΚ02;

στοιχεία που καταγράφονται είναι άφθονα όσο και πολύτιμα: Στρατιωτικές

, '
εγκατα.στασε ις και εργοστα.σ ια του εχvρου στην a ' Aa'
uηνα , στην '
Αττικη, σε α
'λ-

λες πόλεις και στα νησιά, μονάδες των Γερμανών και των Ιταλών , σχεδια­
γράμματα. λιμανιών και αεροδρομίων, φυλακές, παρατηρητήρια, φυλάκια και
ναρκοπέδια. Στις περισσότερες από τις εγγραφές που ενδιαφέρουν την NID ,
την ISLD και την ΜΙ9 προστίθενται, χειρόγραφα, τα αρχικάW. (Wolfson) και
NR (Noel Rees), διό'tι εκείνοι πρέπει να λάβουν γνώση τους. Εδώ ένα από­
σπασμα. έκθεσης για 'tις θαλάσσιες διαδρομές και τις περιπολίες του εχθρού,
'tO 1941 :58

Όλα τα χα."tκια πάνω από 30 τόνους έχουν τώρα επιταχθεί από τον Άξονα.
Τα χαtκια με πληρώματα αποκλειστικά Γερμανούς ή Ιταλούς είναι βαμμένα
γκρι. Στη μέση του σκάφους υπάρχει ένα μεγάλο κόκκινο τετράγωνο με τη
σβάστικα άσπρη, και διάφορα γράμματα στις δύο πλευρές. Στην περίπτωση
του Πειραιά , τα γράμματα αυτά είναι ιιΧι) στα αριστερά. χα.ι ιιL)) στα δεξιά..
Εάν τα πληρώματά τους είναι γερμανικά, έχουν υψωμένη τη σημαία του γερ­
μανικού Ναυτικού. Αν είναι ιταλιχά, την αντίστοιχη ιταλική. Η πορεία που
ακολουθούν τα ιδιόκτητα ή επιταγμένα καtχια με κατεύθυνση τον χόλπο της
Σούδας είναι η ακόλουθη:
Φεύγοντας από το λιμάνι του Πειραιά στρέφονται προς τα νότια, νοτιοδυ­
τικά για να κάνουν τον γύρο του ακρωτηρίου Λειβάδια, στη βορειοδυτική
άκρη της νήσου Αίγινας. Ύστερα στρέφονται νότια, νοτιοανατολικά για να
περάσουν ανάμεσα στη νήσο Μονή και την Πέρδικα της Αίγινας . Από εκεί,
συνεχίζουν νότια, προς την νήσο Πόρος, όπου υπάρχει ιταλικό φυλάκιο. Κα-
'
τοπιν, π
λ, ,
εουν κοντα στην παρα
λ'
ια και περνουν
, (απε ξω η,
1 ,
αναμεσα
) ,
απο τις

νήσους Τσελεβίνια, βόρεια της Ύδρας, με κατεύθυνση πλέον νότια, προς τις
ακτές της Πελοποννήσου και το λιμάνι του Γέρακα.

Α πο' τις ι'δ ιες εκ θ' '

εσεις γινεται γνωστο στη ' Σ μυρνη
' '
οτι η Α
· μα.λ'ια. Βουρεκα.
' πα-

ρέχει άσυλο σε Βρετα.νούς 59

στο σπίτι της, στην οδό Χαλκοκονδύλη 19, και
ότι ο ήδη γνωστός μας Ευγένιος Βα.λα.σάχης, όπως και ο πλοίαρχος Αλέξαν­
δρος Λεβίδης, έχουν οργανώσει στην Αθήνα δίκτυα. προστασίας και φυγά-

58. Οι πληροφορίες προέρχονται από τον Σταύρο Σχαφίδα, ιδιοκτήτη καϊκιού που
βυθίστηκε από το βρετανικό υποβρύχιο llMS/S ιιProteu sJJ . Το υποβρύχιο πε ρισυνέλε­
ξε τον ναυαγό Σχαφίδα και τον αποβίβασε στ-ην Αλεξάνδρεια. Δίπλα στο απόσπασμα
υπάρχει η γνωστή χειρόγραφη προσθήκη: ιιΝR+Wη · ΤΝΑ (PRO) WΩ 208/ 3355.
59. Με τον όρο «ΒρετανοίJJ εννοούνται στρατιώτες και βαθμοψόροι από τη Μεγάλη
Βρετανία, αλλά και από την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδια (οι λεγόμενοι Anzacs)
αδιάκριτα, διότι δεν έχουν περισωθεί σχετικοί κατάλογοι.
 «0 Αl' ''ΛΟΣ ΠΙΌΞΕ ΝΟ Σ,, 125

δευσήζ τους. ι;ο Επίσης, ότι ο α.ντισυντα.γμα.τάρχηζ Δημ'ήτριος Πόγκας προ­

σ-τατε6ει πάνω από 100 Βρετανο6ς, τους οποίους έχει εγκαταστήσει σε διά­
φορα σπίτια στην Αθήνα και την Αττική. Όμως, επικοινωνία μαζί τους, προς
δ εν δ υνατη.
' Δ υνατη , αντι'θ ετα , οσο και επειγουσα ειναι η επα-
1
'
το παρον , '
ειναι ' ' '
φή με τις Βόρειες Σποράδες, ήδη από τον Απρίλιο του 1941 κέντρο συγκέ­
ν-τρωσης και μεταφοράς στην Τουρκία Αυστραλών και Νεοζηλανδών που
' '
έχουν μεινει π ι σω και κρυ'β ονται στα νοτια του ' Ολ'υμποu, στο Π η' λ ιο, στην πε-

ριοχή του Βόλου, στον Αλμυρό, στη Στυλίδα και την Εύβοια. 61
Αφανής αρχηγός της οργάνωσης, ο τελώνης και λιμενάρχης Σκιάθου Ευ­
άγγελος Χρυσοφάχης. Αναλαμβάνει με άξιους συνεργάτες τους ναυτικούς -
απλούς ψαράδες- του νησιού τη μεταφο ρά των φυγάδων, που ολοένα αυξά­
νουν, στη Σκόπελο, την Αλόννησο χαι τη Σκύρο. Στη Σκιάθο, επίσης, πρω­
ταγωνιστικό ρόλο παίζει μια αντρογυναίκα, η Συραϊνώ Κάλλιαρη, παντρεμένη
με -τον ψαρά Γιώργο Κάλλιαρη και γνωσ'tή ως <(Η Καλλιαρίναη. ί>L Εκείνη ,

60. Η Αμαλία Ηουρέ:χα σύντομα οργανώθηκε στο ~ΑΜ χαι είναι η μετέπειτα λαί­
δη Αμαλία Fleη1ing. Ο Λλέζανδρος Λεβίδης είχε παραιτηθεί από το :"Jαυτιχό το l 932
και από τότε, μέχρι το 1935, διετέλεσε διευθυντής της Πολιτικής Αεροπορίας. Λίγα
χρόν ια πριν από τον θάνατό του έγραψε τα (<ΧατοχιχάJJ του απομνημονείψατα, με τίτ­
λο «Για χάρη τψ αλήθεtας. lnte]Jigence και Αντίσταση 194 1-1 94.1», ένα σημαντικό κεί-
μενο με αρκετες
' Ι
ομως ιστορικες
, 'β ειες .
αναχρι ' ' του εχει
Μ εγα'λ α τ μηματα ' / ι
ενσωματωσε

ο Gerol~'matos, ό.π. , λόγος για τον οποίο το θεωρώ ως εν μέρε ι αδημοσίευτο. Πολιτι­
κά, ο Λεβίδης ανήκει στον στενό χύκλο του στρατηγού Στυλιανού Γονατά. Σε αντίθε­
ση με τον Βαλασάχη, ο Λεβίδης διατηρεί φιλικές σχέσεις με το ΕΑΜ, γι' αυτό, όπως
πιστεύω, ο Ιlαναyιώτης Λυχουρέζος (Κόδpσς, Χpσνιχό από την Εθνcχή Αντίσταση, σ.
133) τον χαρακτηρίζει ως αέναν ονειροπόλο ιδεολόγο δημοχράτψ.
61. Για όσα ακολουθούν , βλ. Ευάγγελος Χρυσοφάκης, (ιΚλιμάχια διαφυγώνη, Ιστο­
ρικόν Αpχείον Εθνιχής Αντιστάσεως rστο εξής: ΙΛ.Ε"'Α], τόμ. Α', τχ. 2, σ. 32 χ.εξ. · Νί­
τσα Κολιού, Ά.yνωστες πτυχές Κατοχής χαι Αντίστασης 1941-19·14, τόμ. Β', σ. 1.057
χ.εξ. · Ευάγγελος Λναγνώστου, ΗμεpολόyωV' Long, ό.π., σ. 67 χαι 186 χ.εξ.· Ανώνυ­
μος, αΗ χαραυγή της Εθνικής Αντιστάσεως)), σε 85 συνέχειες , από 25.12.1952, στην
εφημερίδα του Βόλου , Η Θεσσαλία. Επίση ς, Π. Κουσουλάκος, «Το ηρωικό νησάκιJJ,
και Περικλής Σφυρίδης, ιιΨυχή μπλε χαι κόχχινηη, στο συλλογικό έργο Σ:ιι:ύpος ανε­
μόεσσα, με εισαγωγή χαι επιμέλε ια Κερασιάς Κάραλη, σ. 184 χ. εξ. και 60 χ . εξ . , αντί­
στοιχα. Σημαντικά στοιχεία μού πρόσφεραν χαι οι συνεντεύξε ις με επιζώντες πρωτα­
γωνιστές ή τα παιδιά τους στην Αλόννησο, τη Σκόπελο και τη Σχύρο.
62. Ο Michacl Caroll ( Gates ofthe Wind, σ. 18) γνώρισε την Κάλλιαρη , είκοσι τρία
χρόνια αργότερα : ιιΧωρίς μορφή στο σώμα της, ντυμένη με μια ξεθωριασμένη μπλε χαι
μαύρη χωριάτικη φορεσιά, σέρνεται με βαρύ βήμα στην παραλία. Το πρόσωπό της εί­
ναι γέρικο και ρυτιδιασμένο, με πλακουτσωτή μύτη και ωχρό δέρμα, τεντωμένο πάνω
στα μήλα του προσώπου της, κάτι που του δίνει μια μογγολική όψη, την ίδια που φαί­
νεται χαι στα λοξά της μάτια. Είναι τα μάτια της που τραβούν την προσοχή, μ' εκείνη
την πέτρινη ό ψη στο βλέμμα της , μια σκληρότητα που δεν φεύγει ούτε όταν χαμογε-
126 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'Ηl>ΠΑίΚΟΣ

χωpίς καμιά. προφύλαξη, παpαλαμβά.νει και φιλοζενεί τους Βρετανούς, εκεί­

νος με την τράτα του συμμετέχει στη προώθησή τους στα γύρω νησιά. μαζί με
τους κυβερνήτες άλλων καϊκιών, όπως οι Νίκος Τζούμας, Νίκος Καραστατή­
ρας, Παναγής και Κώστας Χρήστου, και άλλοι. Πετρέλαιο τους προμηθεύει
κρυφά ο λιμενάρχης Βόλου Γεώργιος Δρακόπουλος.
Τη γενική ευθύνη έχει ο λογιστής Γιάννης Χανάς, απόφοιτος της αγγλι­
κής Εμπορικής Σχολής της Σμύρνης. Ο Χανά.ς γυρίζει τα νησιά, οργανώνει τη
μεταφορά των φυγάδων και κανονίζει τη διαφυγή τους στην Τουρκία, που γί­
νεται βράδυ λόγω του φόβου των γερμανικών αεροπλάνων. Σύμφωνα με ανα­
φορά. δύο νέων από τη Σκόπελο, τα γερμανικά αεροπλάνα που περνούν κα­
θημερινά. πάνω από τις Βόρειες Σποράδες, εκτελώντας το δρομολόγιο από
τη Θεσσαλονίκη προς την Αθήνα και αντίστροφα, φθάνουν τα σαράντα, ενώ
ι
τα περισσοτερα ι
πετουν σε χαμ η λ' 'ψ ος.
ο υ Α κο λ ου θ ειι ενα
ι ι
αποσπασμα
1
της αφη-

γησης του Χανά :6:3

Ήμουν στη Σκόπελο όταν με ειδοποίησαν ότι στον Μουρτιά της Αλοννήσου
ξεμπάρκαραν ερχόμενοι από τη Σκιάθο έντεκα Άγγλοι. Πήγαμε με τον αστυ­
νομικό σταθμάρχη 1. Παναγιωτόπουλο σην Αλόννησο, όπου βρήκαμε ξα­
πλωμένους στην αμμουδιά τους έντεκα να περιμένουν συμπαράσταση. 'Η ταν
3 L Μαtου 1941. Τους οδηγήσαμε στο χωριό και για δύο μέρες τους φιλοξε­
νήσαμε σ' ένα δωμάτιο του σχολείου. Ύστερα τους κατευθύναμε στο Πα'tη­
τήρι. Τη μέρα έμεναν στο δάσος και τη νύχτα στο σπίτι του Ν. Τσάμη. Όλος
ο πληθυσμός της Αλοννήσου πρόθυμα προσέφερε τα αναγκαία για τη συντή­
ρησή τους. Με τη σειρά οι γυναίκες στην άκρη του δάσους μαγείρευαν ψά­
ρια, αυγά, κρέας κλπ., ενώ άλλες έπλεναν και άλλες μπάλωναν κουρέλια. Η
ομάδα αποτελούνταν από δέκα Αυστραλούς και έναν Νεοζηλανδό, υπό τον λο­
χία Σκέρετ. Ένας της ομάδας, ο δεκανέας Κ. Κάμπελ, μου αφηγήθηκε την
64
περιπέτειά του και πώς συναντήθηκε με τους άλλους [ ... ]

Από έλλειψη πετρελαιοκίνητου σκάφους, η ομάδα παραμένει στην Αλόν­

νησο αρκετές μέρες. Πραγματοποιείται και έρανος, για ψωμί, καύσιμα και
ναύλο, και τελικά στις 11 Ιουνίου τους μεταφέρουν στη Σκύρο. Εκε ί τους
παραλαμβάνει ο προϊστάμενος ρυτινοσυλλογής Γιάννης Μπαλωτής και τους

λάει, αποκαλύπτοντας τα αραιά χρυσά: δόντια της>>. Κατά τον Caroll, η Κάλλιαρη , στα
1963- 1964, γυρνούσε στις ταβέρνες της Σκιάθου και μάζευε τ' αποφάγια για τον άνδρα
της που περίμενε απέξω. Πάντως, στη Σκιάθο, ακόμα και σήμερα, υποστηρίζεται πως
ήταν παθολογικά φιλάργυρη.
63. Βλ. Ανώνυμος, ι<Η χαραυγή της Εθνικής Αντιστάσεωςιι, ό.π.
64. Επρόκειτο για τον λοχία C. J. SccITett του 2ου Τάγματος που είχε δώσει μιαν
από τις τελευταίες μάχες στον Πηνειό. Ο C. C. Campbell ήταν απλός στρατιώτης και
είχε αποδράσει από γερμαν ική αιχμαλωσία. Long, ό.π. , σ . 67, σημ. 7.
 !
i
1
«0 Λ Γ ΓΛΟΣ 11/'ΟΞ Ι•: ΝΟΣ ,, 127

κρύβει σ' ένα παλαιό ορυχείο στην Ατσίτσα, στη δυτική πλευρά του νησιού ,
μέχρι τις 14 Ιουνίου, οπότΕ φεύγουν για την Τουρκία με το πετρελαιοκίνη­
το ιιΆγιοζ Σώζων » του Δημήτρη («Τάχοωι) Ευσταθίου. Μεμονωμένα ταξί­
δια στην Τουρκία θα χάνουν, επίσης , ο Θοδωρής Ευσταθίου , ο Κώστας Γα­
ρουcpαλής και ο Γιάννης Νικ~λά.ου, ενώ ο Δημήτρης Καραμπίνης είναι εχεί­
νοζ που πολλά βράδια ανάβει φωτιές στις Ρένες για να οδηγήσει στον
απάνεμο όρμο τα χα·tκια που φθάνουν στη Σκύρο. Ο γιος τού Γιά.ννη Μπα­
λωτή θυμάται:

Εγώ ήμουνα μικρό παιδί τότε χαι με χρησιμοποιούσαν για να προσέχω μη

φανεί κανένας ανεπιθύμητος. Οι χαφιέδες ήταν πιο επικίνδυνοι από τους Ιτα­
λούς. Μου είχαν , μάλιστα, πει ότι αν φύγω θα σκοτώσουν τον πατέρα μου.
Όταν, λοιπόν, έφθαναν Άγγλοι, ο πατέρας μου, χωρίς να το γνωρίζω, ξέστριβε
το χορ
f
δ ονι f Ι
απο το ταγαρι του χαι ε
'β ζ f f Ι Ι
α ε μεσα ενα τσιγαροχαρτο, με μηνυμα

για τον αγγλομαθή φίλο του, τον έμπορο Δημήτρη Γιαλούρη, μετανάστη, πα­
λιά, στην Αμερική. Εκείνος έχανε τις συνεννοήσεις μαζί τους. Ύστερα, μου
έδινε το ταγάρι, με δαδί μέσα, για την περίπτωση που θα με πιάνανε, χαι
πήγαινα με τα πόδια στον Γιαλούρη . 6 "

Στη Σκύρο, εντυπωσιακή είναι και η δράση του Ανέστη Μπαλωτή. Από
τον Μάιο του 1941 περιέρχεται με το καtχι του τα παράλια της Ηπειρωτιχήζ
Ελλάδος και της Εύβοιας και μεταφέρει από εκεί Βρετανούς φυγάδες στο νη­
σί. Συλλαμβάνεται από τους Ιταλούς , αλλά δραπετεύει και ενώνεται με την
ομά.δα του ασυρμάτου που έχει εγκαταστήσει ο Noel στη Σκύρο . Στα τέλη του
1942, η ομάδα, φοβούμενη τα γερμανικά αντίποινα, διαφεύγει στη Μέση Ανα­
τολή, οπότε ο Μπαλωτής κατατάσσεται στις ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις,
για να ενταχθεί το 1944, ως λοχίας, σην ΠΙ Ελληνική Ταξιαρχία. Τραυμα­
τισμένος βαριά στη Μάχη του Ρίμινι, επιστρέφει στην Ελλάδα και πεθαίνει
από το τραύμα του, στα τέλη της δεκαετίας του '40. 66 Στη Σκύρο, εξάλλου ,
υπάρχει ένας ακόμα αγγλομαθής, επίσης παλαιός μετανάστης. Πρόκειται για
τον δικαστικό κλητήρα του νησιού , τον Μανώλη Βιργιλίου. Με άλλους Σκυ-

65. Μανώλης Μπαλωτής, συνέντευξη. Σε μεταγενέστερη συνομιλία μας, ο ίδιος με

παρακάλεσε να μνημονεύσω και τα ονόματα των συνεργατών του πατέρα του. Αυτοί
ήταν : Ο Μελέντης Μελέντης, τον οποίο αργότερα συνέλαβαν και βασάνισαν οι Ιταλοί,
αλλά: δεν μίλησε , ο Μανώλης Φεργάδης, ο Δημήτρης Καλημέρης και η Καλή Καλη­
μέρη, η, κατά την τοπική διάλεκτο, ((Μανού>ι (γιαγιά) Καπιτσαλού.
66. ΤΝΑ (PRO) WO 208/5475. Για τη γενναιότητα που επέδειξε ο Ανέστης Μπα­
λωτής τιμήθηκε με τον Πολεμικό Σταυρό Γ' Τάξεως χαι το Μετάλλιο Εξαιρέτων Πρά­
ξεων , ενώ οι Βρετανοί τον τίμησαν με το Βασιλικό Μετάλλιο Ανδρείας στον Αγώνα
για την Ελευθερία.
.....
] 28 ΠΕΤΡΟΣ ί:Τ. ΜΑΚΡΙΙΣ -ΣΤ Λ ΤΚΟΣ

ριανούς, όπως ο Νίχος Πηλιάτης, 0 ί δραστηριοποιείται χαι αυτός στην από­

χρυψη χαι τη φυγάδευση των Βρετανών, ενώ οι ντόπιοι γιατροί Γιώργος Νι­
χολάου χαι Γιώργος Λάμπρου φροντίζουν τους τραυματίες που υπάρχουν ανά­
μεσά τους. Όταν αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1941, ο ι Ιταλοί θα ερευνήσουν
το νησί για χρυμμένους Βρετανούς, ο επικεφαλής τους θα πει στον Βιργιλίου:
«Εσείς ασφαλώς γνωρίζετε πού χρύβονται>J. Και εχείνος, ετοιμόλογος , θα του
απαντήσει: <ιΜήπως αφήσατε χαι χανέναν για να χρύβεται;JJ Ο Βιργ ιλίου θα
βρεθεί δύο φορές στη Σμύρνη, όπου συναντάται με τον Noel Rees. Στην πρώ-
' ' ' ,.,,
τη, μα λ ιστα, απο αυτες χανονι1.,εται και, αγνωστου υ '
'ψ ους, αμοι β η' του για την

περίθαλψη χαι τη μεταφορά των Βρετανών στην Τουρχία.

Ο υπολοχαγός Τ. Α. Μ. Boulter, αφού δραπετεύει από ομάδα αιχμαλώ-
,
των που πορευεται προς τη '
Λαμια, συναντα ' και α'λλ ους φυγαυες
'~ σ' ' '
εν α απο-

μακρο ορεινό χωριό της Οίτης. Μετά πορεία ημερών, φθάνουν στην ακτ-f) και
στις
, ενας
22 1ουνιου , ψ , ' , ,
αρας τους περναει απεναντι, στην
Ε 'β
υ οια:

Εδώ, καθισμένοι ανάμεσα σε Έλληνες, άκουσαν από το BBC ότι η Γερμανία

είχε εισβάλει στη Ρωσία. Οι Έλληνες τους έχαναν να νιώθουν τόσο άνετα,
'
ωστε ' ' '
ο'λ οι, π λην του Β ou ι teI", αποφασισαν να με ινο υν εχει που β ρ ι σχονται. '
Εκείνος περπάτησε ανάμεσα στους λόφους, προς την ανατολική ακτή της Εύ­
βοιας και ύστερα κατά μήκος της, ψάχνοντας, μάταια, για ένα πέρασμα. Τώ­
ρα μιλούσε χάτι λίγα ελληνιχά και, τελικά, βρέθηκε σε ένα μοναστήρι. Οι
μοναχοί τού φέρθηκαν με μεγάλη συμπάθεια, ενώ ο μητροπολίτης κανόνισε
με έναν ψαρά να τον περάσει στη Σκύρο, πρώτο σταθμό στη διαδρομή πολ­
λών στρατιωτών που διέφευγαν. Στη Σκύρο διέσχισε το νησί και έφθασε στην
πόλη. Εκεί συνάντησε έναν Έλληνα που είχε ήδη πληρωθεί από τον πρόξε­
νο στη Σμύρνη για να στέλνει φυγάδες στην Τουρκία. Έφθασε στη Σμύρνη
στις 25 Ιουλίου [. .. ) 68

6ί. Όταν το καλοκαίρι του 2006 επισκέφθηκα τον Τlηλιάτη στο σπίτι του, στη Λι­
ναριά, ήταν 101 ετών. Από τα λεγόμενά του κατάλαβα ότι η προσφορά του στις διαφυγές
Ελλήνων και Βρετανών, σε συνεργασία με τον Μποιλωτή και τον Βιργιλίου , ήταν ιδιοcί­
τερα σημαντική. Χαρακτηριστικό είναι και ένα απόσπασμα επιστολής που του έστει­
λε το 1946 ο τότε λοχαγός Γιάννης Σορόκος : ιιΜη μπορώντας -επί του παρόντος του­
λάχιστον- να σας συναντήσω προσωπικώς για να σας σφίζω το χέρι, επιχειρώ με το
χαρτί αυτό να σας διαβιβάσω τας απείροuς ευχαριστίας μου για τα όσα τις δόσχολες
εκείνες ημέρες κάνατε για μας. Μη υπολογίζοντας κόπους χοιι προπαντός κινδύνους,
εθέσοιτε τον εαυτόν σας εις την διάθεσίν μας, αψη φώντας τους κινδύνους που επεσύρα­
τε προσωπικώς επάνω σοcς και στην οικογένειά σας κατά δεύτερον λόγον [... ]» Ο Νί­
κος Πηλιάτης πέθανε τον Δεκέμβριο του 2006.
68. Long, ό.π., σ. 189.
 «0 ΑΤΓΛΟΣ Πl'ΟΞΕΝω:» 129

Λίγο πριν ο λοχίας SceιTett εγκαταλείψει την Αλόννησο, ο Χανάς του δί­
νει ημερομηνία, ώρα, σύνθημα και παρασύνθημα (((Scerrett>J και ((ΛάμαρψJ β 9 )
για να χρησιμοποιη θ ουν απο οποιο ηποτε σκαφος επικοινωνησει μα ι :ου,
Ι 1 δ' Ι 1 ζ'

προκειμένου να τον βοηθήσει στη φυγάδευση όσων Βρετανών μπορεί. ;Ο Ο

Scerrett πρέπει να γνωρίσει τα παραπάνω στην πρώτη βρετανική Αρχή που
Τ ο δ ια'β ημα' Ι ουνιου,
1 1 1 1 1 1
θα συναντησει. του πιανει τοπο και στις 24 ενω πηγαι-

νει με τη βάρκα του από τη Σκόπελο στην Λλόννησο, ο Χανάς βλέπει μπρο­
στά του ένα τρεχαντήρι. Στο τιμόνι ο Κώστας Φλωρούς και επιβάτες δύο
άγνωστοι. Ο πιο μεγάλος είναι ο καπετάν Μιχάλης Παντελής, ο οποίος του
δηλώνει ότι έρχεται από το ... <<Βρετανιχό Ναυαρχείο)). Στην πραγματικότη­
τα είναι απεσταλμένος του Noel Rees και θέλει να γνωρίσει τους πρωταγω­
νιστές των διαφυγών. Αφού συναντήσει την Κάλλιαρη και άλλους στα νησιά,
0 καπετάν Παντελής φεuγει για τον Τσεσμέ στις 28 Ιουνίου. Μεταφέρει μία
1
αναφορα του
χανα
Ι και δ' / Ι δ'
υο φωτογραφιες του, προκειμενου να του εκ ωσουν συ-

στατική επιστολή, ώστε να τον εμπιστεuονται οι Βρετανοί φυγάδες κι εκεί­

νοι που τους κρύβουν.
Στις 21 Ιουλίου ο καπετά'J Παντελής με την πετρελαιοκίνητη «Νίκη)) του
(ιιFiat>>) επιστρέφει από τον Τσεσμέ και δένει σ'!ο Πατητήρι . Τότε, όπως
Ι Ι λ θ Ι 71
πισ'!ευουν οι ντοπιοι, αποκαλυπτε'!αι οη προκειται για κοινο α ρεμπορο,
f , / /

κάτι που προκαλεί την αγανάκ'!ηση όσων ασχολούνται με τις διαφυγές και,
ιδίως, '!Ου τελώνη Λλοννήσου Γιάννη Μαντούβαλου . Όμως, αυτή τη φορά ο
καπετάν Παν'!ελής κομίζει το συστατικό έγγραφο και, επιπλέον, δύο επι­
στολές προς τον Χανά, μία του Noel Rees 72 και μία του Διαμαντάρα. Είναι
η πρώη επαφή των βρε'!ανικών μυστικών υπηρεσιών της Μέσης Ανατολής
με την κατεχόμενη Ελλάδα. Η επιστολή '!Ου Διαμαν,άρα αναφέρεται στα
χρήμα'!α και τα καύσιμα που αποστέλλονται. Εκείνη του Noel έχει ουσια­
στικό περιεχόμενο. Αφού του εκφράζει την ευγνωμοσuνη του για τη μέχρι
τώρα. προσφορά του, του δίνει οδηγίες για τις διαφυγές. Και συνεχίζει:

(4) Να οργανώσετε αμέσως ένα ευέλικτο και αξιόπιστο δίκτυο πληροφο­

ριών, ανάμεσα στο νησί σας, στον Βόλο και, ειδικά, στη Θεσσαλονίκη, με
σκοπό τη συλλογή και αποστολή σ' εμάς των πληροφοριών εκείνων που θα
κρίνετε σημαντικές.

69. Η Λάμαρη είναι χωριό της Εύβοιας.

70. Αρχείο Γιάννη Χανά: Μεταπολεμική αναφορά του προς την Allied Screening
Commission Greece (Συμμαχική Εξεταστ•.κή Επιτροπή Ελλάδος), χ. χ.
71. Με-τέφερε από την Τουρκία και πουλούσε καυστική σόδα, αναγκαία για την πα­
ρασκευή σαπουνιού. Λίγο αργότερα του απαγορεύτηκε να πιάνει στο Πατητήρι και έδε­
νε στο νησί Ξερό (1 Ιεριστέρα).
72 . Στο αρχείο του Γιάννη Χανά βρίσκονται τέσσερις από τις συνολικά πέντε επι­
στολές του Noel Rces.
130 ΠF:ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑ)ΚΟΣ

Τύπος των πληροφοριών που ζητά.με:

(α) Όλες οι κινήσεις του εχθρού (στρατιωτικές μονά.δες, πλοία, αεροπλά-
να). ·
(β) Σιδηροδρομικές και θαλάσσιες συγκοινωνίες στην Ελλά.δα και στα νη­
σιά.
(γ) Αριθμοί μονά.δων, αριθμοί συνταγμάτων, ονόματα και διακριτικά. με­
ραρχιών των ιταλικών (ή γερμανικών) Δυνάμεων Κατοχής, στην Ελλά.δα και
στα νησιά..
(δ) Ονόματα ή/και αριθμοί πλοίων.
(ε) Κά.θε πληροφορία, κατεπείγουσα ή ιδιαίτερης σημασίας, πρέπει να απο­
στέλλεται στον Τσe:σμέ με το ασφαλέστερο και ταχύτερο μέσον, ακόμα και
αν ο καπετάν Παντελής και το καίκι του δεν βρίσκονται στην Αλόννησο.

Γ ια λογους
, ασφα λ ειας,
1 στο ε ξ'
ης ο χανας ' ' '
πρεπει να αναφερετα.ι και να υπο-

γράφει ως S 16. Και ο Noel καταλήγει: <ιΑφοό μελετήσετε προσεκτικά. το πε-

'
ριεχομενο της επιστο λ'ης α.υτης,
' πα.ρα.κα λ'ω να την καταστρε'ψ ετε».
Τις επόμενες εβδομάδες ο Χα.νά.ς επισκέπτεται τον Βόλο, όπου ζει ο αδελ­
φός του, ο Βαγγέλης Χανάς. Εκείνος θα τον φέρει σε επαφή με τον δικηγό­
ρο Κωνσταντίνο («Ντίν0>>) Κουμουνδοόρο, ιψια από τις εξέχουσες προσωπι­
κότητες της ελληνικής ΜΙ9», κατά. την έκφραση του Simonds. 73 Ο Κου­
μουνδούρος όχι μόνον κρύβει Βρετανούς, Πα.λαιστίνιους και Κύπριους, αλλά.
μαζί με άλλους συμμετέχει κα.ι σε δολιοφθορές εις βάρος των Ιταλών. Παρ' όλο
που ο
ι
χανας του
ι δ ι ι ι 1
ειχνει το συστα.τικο του εγγρα.φο, αρνειται να του εμπι-

στευθεί τους Βρετανούς και συμφωνούν να: το πράξει μόνον αφού μεταδοθεί
επιβεβαιωτικό μήνυμα από τον ραδιοφωνικό σταθμό του Καtρου. Δοκιμαστι-
'
χα στε 'λ:νει στα νησια ' Κ'υπριους κα.ι Π α. λ α.ιστινι
' ους . Στο μετα ξ'υ, '
ο χα.πεταν

Παντελής πηγαινοέρχεται στην Αλόννησο και παραλαμβάνει τους φυγά.δες ...

Τον Αύγουστο του 1941, με πρωτοβουλία του αντιπροέδρου της εξόριστης
ελληνικής κυβέρνησης, ναυάρχου Αλέξανδρου Σακελλαρίου, δημιουργείται
στο Κάιρο η πρώτη Ελληνική Υπηρεσία Πληροφοριών, η ΥΠΕΠ, με την κω­
δική ονομασία NIPS και επικεφαλής της τον πλοίαρχο, τότε, Παναγιώτη
Κώνστα. Έδρα της το Ελληνικό Προξενείο στην Kasr el Din, ώστε ο Κών­
στας να διαθέτει διπλωματική κάλυψη. Τον ίδιο μήνα ο
Noel αποκτά. τον πρώ­
το του βαθμό, εκείνον του εθελοντή-εφέδρου (RNVR) ανθυποπλοίαρχου του
«Ειδικοό Κλάδου» (Special Branch) του NID, δηλαδή της Υπηρεσίας Πλη­
ροφοριών του Βρετανικού Ναυαρχείου. Τις ίδιες ημέρες, με εντολή του Si-

7 3. Ο Κωνσταντίνος Κουμουνδούρος γεννήθηκε στον Βόλο το 190 1. Δ ικηγόρος Βό­

λου από το 1926, ήταν στην αρχή τη ς Κατοχής έφεδρος υπολοχαγός της Στρατιωτικής
Δικαιοσύνης. Αργότερα προήχθη σε λοχαγό και τιμήθηκε με πολλά βρετανικά και ελ­
ληνικά παράσημα. Μεταπολεμικά, το 1948, μετατέθηκε στην Αθήνα, όπου δικηγόρη­
σε μέχρι τον θάνατό του, τον Σεπτέμβριο του 1961.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ,, 1Ί1

monds φθάνει στη'J Τουρκία ο υπολοχαγός Mark Olgivie-Grant. Αποστολή

του είναι η εξεύρεση καϊκιών που θα τεθούν στη διάθεση του Noel για την
πραγματοποίηση των διαφυγών από την Ελλάδα. Τελικά, αγοράζεται ένα και
μισθώνεται ένα δεύτερο/ 4 ενώ ο Noel παροτρύνεται να αποχτήσει και άλλα,
όταν δοθεί η ευκαιρία. ϊ:i Το πρόβλημα τώρα είναι η εξεύρεση πληρωμάτων
Ι λ' Ι Α 1 ο 1 1
και πρακτορων για αποστο ες στα νησια του ιγαιου. πρωτος καπετανιος

που στρατολογείται είναι ο ψαράς και παλιός λαθρέμπορος Σταμάτης Μη­

νιώτης, από το χωριό Νένητα της Χίου. Ένας από τους γιους του, ο Γιώργος
Μηνιώτης, αφηγείται: 7 θ

Ο Νόελ Ρηζ γνώριζε τον πατέρα μου, διότι όταν βρισκόταν ακόμα στη Χίο,
1 ψ' Ι Μ Ι λ Ι ' Ι
του πηγαινε cφια στο σπιτι. ια μερα, οιπον, εμφαvιστηχε στο καφενειο

του Κασσιώτη ίί ο Νίκος Κοσμίδης που έχανε τον έμπορο και πηγαινοερχό­
ταν στον Τσεσμέ, δήθεν για να αγοράζει τρόφιμα, στην πραγματικότητα όμως
για να μαζεύει πληροφορίες για τους Γερμανούς. ϊS Σε ένα από τα ταξίδια του,
τον φώναξε ο Νίκος Διαμαντάρας που τον γνώριζε και του έδωσε έναν φάκε­
λο για τον πατέρα μου, λέγοντάς του αυστηρά ότι περιμένει από εκείνον να
φερθεί σαν Έλληνας. Την άλλη μέρα ο Κοσμίδης επέστρεψε στη Χίο και πα­
ρέδωσε τον φάκελο στον Κασσιώτη. Ο Κασσιώτης ήταν τότε γύρω στα σα­
ράντα, σοβαρός άνθρωπος, ο πρώτος διερμηνέας των Γερμανών. Όμως, δεν
έπαυε να είναι και μεγάλος πατριώτης. Στη συνέχεια εκείνος έδωσε τον φά­
κελο στον Μενέλαο, τον οδηγό του λεωφορείου, και αυτός τον έφερε το βρά­
δυ στον πατέρα μου. Μέσα είχε ένα γράμμα του Ρηζ που χαλούσε τον πατέ­
ρα μου να πάει στον Τσεσμέ κι ένα άλλο χαρτί, στα τούρκικα, που ήταν η
άδεια από τον Τούρκο λοχαγό στον Τσεσμέ.
Ένα πρωί, ο πατέρας μου, ο αδελφός μου ο Νικολής χι εγώ είχαμε πάει με
τη βάρκα μας, όπως συνήθως, για ψάρεμα. Έξαφνα, ο πατέρας μου μας είπε

711. Επρόκειτο για το πολυτελές ΙΙ/Κ <ιScntoza)), που ανήκε στον Richard Wilkin-
son. Το σκάφος χρησιμοποιήθηκε αρχικά για τη φωτογράφιση των δυτικών παραλίων
της Τουρκίας και αργότερα για τη μεταφορά εφοδίων από την Κύπρο. Για όποιον εν­
διαφέρεται, το «Scntoza» υπάρχει ακόμα και βρίσκεται αγκυροβολημένο στο Μικρολί­
μανο. Σήμερα ανήκει σε γνωστή αθηναϊκή οικογένεια.
75. Το τρίτο του καtκι ναυπηγείται στην Αλεξάνδρεια και θα το παραλάβει τον Οκτώ­
βριο του 1941.
76. Γιώργος Μηνιώτης, συνέντε:υζη, και ο ίδιος, <<Ήμουν κι ε:γώ εκεί» (α:δημ.), σ . 6
χ.εξ.

77. Το καφενείο Κασσιώτη δεν υπάρχει πια. Βρισκόταν στην κεντρική πλατεία της
Χίου και διέθετε αντιαεροπορικό καταφύγιο.
78. Ο Κοσμίδης, εκτός από πράκτορας των Γερμανών, εμφανίζεται και ως συνεργά­
της της οργάνωσης «Εθνικοκοινωνική Επα:νάστα:σις11 (Ε.Ε.) των Ανδρέα: Κουλουφά­
κου, Νικολάου Αντωνακέα: και Παναγιώτη Βασιλάκη, που είχε δημιουργηθεί στην Αθή­
να τον Οκτώβριο του 194 1. Βλ. ΑΕΑ, τόμ. 7, σ. 428 χ.εζ. (432).
132 ΠJ..;ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ-ΣΤΛΪΚΟΣ

ότι θα πάμε στο Μποuγάζι, 79 έτσι λέγαμε τα δύο μικρά νησιά που ανήκαν
σ"tην Τουρκία, Ί:Ο Πάσπαργο και το Μακρον-1)σι, δύο μίλια ανατολικά "tΎ)ς
Χίου. Όταν φτάσαμε εκεί, ο πατέρας μου μας αποκάλυψε ότι προορισμός μας
ήταν ο Τσεσμές. Τελικά, γύρω στη μία το μεσημέρι, είχαμε πλησιάσει 40
μέτρα από το φανάρι του Τσεσμέ, όταν ακούσαμε τουφεκιές. Στην ξηρά ήταν
τέσσερις Τούρκοι στρατιώτες που μας φώναζαν να πλησιάσουμε. Βγαίνοντας
στΎ) στερια., ο ' Τ σαους,
' ο δ εκα.νεας,
' '
εσπρω εξ β αναuσα
' '
τον πατερα. μου, β ρι'ζο-
ντα.ς Γχιαουρλάρ, δηλαδή άπιστοι. Ο πατέρας μου τότε έβγαλε το χαρτί στα
'
τουρχικα και του το ε 'δ ωσε. Ε χεινος,
' '
στην αρχη προσπα.'θ ησε να το δ ια β'
ασει

ανάποδα. Εμείς γελούσαμε, κάτι που τον εξόργισε περισσότερο. Στο τέλος,
επει δ η, , , , 'λ λ ,
'β λ
τοσο εχεινος οσο και οι υπο οιποι ηταν αvα. φα ητοι, εστει ε το χαρ-
,
τί μ' έναν στρατιώτη στον λοχαγό του, στον Τσεσμέ. Όταν ο στρατιώτης
επέστρεψε, σήκωσε τα ρούχα του και έδειξε στον δεκανέα τα σημάδια στην
πλάτη του από το μαστίγωμα που είχε υποστεί. ιιΗ σειρά σου τώρα>>, είπε
στον δεκανέα. ((Σε περιμένει ο λοχαγός>). Σε λίγο έφτασε ο Δια.μαντάρα.ς και
πήρε τον πατέρα μου στο τελωνείο του Τσεσμέ. Μετά πήγαν σ' ένα καφε­
νείο. Εκεί έφτασε χι ένα μαύρο αυτοκίνητο. Ήταν ο Άγγλος υποπρόξενος
που ήρθε από τη Σμύρνη ...

Στις 18 Αυγούστου επιστρέφει στην Αλόννησο ο καπετάν Παντελής , με:

νέα έγγραφα από την Τουρκία και τη δεύτερη επιστολή του Noel Rees. 80
Ένα απόσπασμά της:

Παρακαλώ ενημερώστε τους ενδιαφερομένους, στην ηπειρωτική χώρα και

στα νησιά, ότι ύστερα από συμφωνία. ανάμεσα σ' εμάς και τις τοπικές Αρχές,
κάθε άνδρας μεταξύ 18 και 40 ετών θα μπορε ί να. αποβιβασθεί εδώ. Φυσικά,
θα ήταν προτιμότερο να διαθέτει διαβατήριο, αλλά και χωρίς αυτό θα. γίνει δε­
χτός. Από εδώ θα. αποσταλεί σε άλλη χώρα όπου θα εκγυμναστεί, προκε ιμέ­
νου να επανέλθει και να ελευθερώσει την αγαπημένη σας πατρίδα από το
πέλμα. του καταχτητή. Παρακαλώ να θεωρήσετε: ως ένα. από τα καθήκοντά:
σας την ευρύτερη δυνατή διάδοση των παραπάνω. Θα ήταν ενδεδειγμένο, σε

79. Στην πραγματικότητα, μπουγάζι (=στενό πέρασμα) λεγόταν το στενό ανάμεσα

στις Οινούσσες χαι στη Χερσόνησο του Τσεσμέ, ουσιαστικά: το σύνορο ανάμεσα στην Ελ­
λάδα και την Τουρκία.
80. Μία άλλη επιστολή που ουδέποτε έφθασε στον προορισμό της, προερχόταν από
το Ελληνικό Προξενείο Σμύρνψ; και είχε ως παραλήπτη τον Μητροπολίτη Χίου, Πα­
ντελεήμονα. Αναφέρει τ•.ς κατηγορίες των αξιωματικών και στρατευσίμων που χρειά­
ζεται ο ελληνικός στρατός στη Μέση Ανατολή, αλλά και τις απολαβές τους : ιιΕν τω
Ελληvιχώ Στρατώ θα λαμβάνωσιv μισθόν, οπλίτης Λίρας Αιγύπτου .J. 50, Δεκανεύς 6,
Λοχίας 8, Επιλοχίας 10. Ο μισθός αξιωματικού άρχεται από λίρας Αιγύπτου :30-70 Συ­
νταγματάρχου, πλην ωρισμένων εκτάκτων επιδομάτων. Τροφή στρατιωτικού, καθη με­
ρινώς κρέας, την πρωίαν πρόγευμα κατά το Αγγλικόν σύστημα>>.
 "Ο ΑΙΤΛΟΣ ΠΡΟΞF:ΝΟΣ» 133

κάθε πόλη και σε κάθε χωριό να σχηματιστεί μια μuστική επιτροπή ποu θα
επιλέγει και θα. προωθεί σ' εμά.ς όσους συμπατριώτες σας κρίνει ικανούς να
πολεμήσουν για την ελεuθερία. Δεν θα επιτραπεί να αποβιβασθούν εδώ ηλι­
κιωμένοι, γυναίκες και παιδιά. Να το έχετε κατά νουν \ ... J

Ο Χανάς λαμβάνει και μια σειρά επιστολών ποu πρέπει να παραδοθούν

στην Λθήνα και στον Πειραιά. Ανάμεσα στους παραλήπτες ο γιατρός Λεωνί­
δας Πολυμενά.κος, στην οδό Σόλωνος 42, και ένα άγνωστο πρόσωπο που κα­
τοικεί στον αριθμό 3 της οδού Πλουτάρχοu. Και οι δύο μπορούν να προσφέ­
ρουν πολύτιμες πληροφορίες, ενώ ο δεύτερος, με την κατάλληλη οργάνωση,
είναι σε θέση να στέλνει στις Σποράδες μικρούς κάθε φορά αριθμούς Βρετα­
νών οι οποίοι κρύβονται στην Αθήνα. Τέλος, του αποστέλλονται και 100.000
δραχμές, που πρέπει να φθάσουν στη Θεσσαλονίκη. Προορίζονται για δύο μέ­
λη της τοπικής Άγγλο-Ελληνικής Ένωσης, τον Ευάγγελο Χα:λκιόπουλο και
τον(;) Μουράτογλου,8 1 που και αυ-τοί στέλνουν στον Τσεσμέ φυγάδες. Έτσι,
ο χανας , 1
' '
και οι συνεργατες του χα λουνται τωρα να σ υν δ'
εσοuν τη Μ'
εση Ανα-

τολή με την Λθήνα και τη Θεσσαλονίκη.

Το δέμα με τα χρήματα μεταφέρει στη Θεσσαλονίκη ο δικηγόρος Σώτος
Δημητριάδης. Την αποστολή στην Αθήνα για την εκτέλεση των παραπάνω
εντολών αλλά και τη συλλογή στρατιωτικών πληροφοριών, χρησίμων για πι­
θανούς βομβαρδισμούς της RAF , αναλαμβάνει με επιτυχία ο Γιώργος Καρά­
δης (S 16β), το δεξί χέρι του Χανά. Αφού ολοκληρώνει το έργο του που περι-
λαμ βανει
1 1 ψ J
και επισκε η του -με
ψ δ J J J 'ξ
ευ η ταυτοτητα εργασια.ς- στο εργοτα ιο

κατασκευής της οδού Κορίνθου-Πατρών, επιστρέφει στη Σκόπελο και στέλ­

νει στη Σμύρνη το ακόλουθο δελτίο πληροφοριών:

Στο Αχμέτ Λγά [Προκόπι] στο 520 χιλιόμετρο της οδού Χαλκίδας-Μαντου­
δίοu, αναπαύονται κάτω από πυκνά πλ_ατάνια Γερμανοί των επιχειρήσεων
Κρήτης. Αρκετός στρατός και άφθονο πολεμικό υλικό. Το εξακρίβωσα αυτο­
προσώπως. Δεξιά και αριστερά της οδού Κορίνθου-Πατρών, ιταλικός στρατός
κατασκηνωμένος [... ]

81. Ο Ευάγγελος Χαλκιόπουλος, ήδη τιμημένος με βρετανικά μετάλλια από τον Λ'
Παγκόσμιο Πόλεμο, επισκεπτόταν Βρετανούς τραυματίες σε γερμανικό νοσοκομείο στΎ)
Θεσσαλονίκη και τους προμήθευε τρόφιμα και άλλα είδη. Όταν η είσοδος πολιτών στο
νοσοκομείο απαγορεύθηκε, εξακολούθησε τις επισκέψεις μεταμφιεσμένος σε γιατρό.
Επίσης, έκρυβε Βρετανοός σε φιλικά σπίτια και τους εφοδίαζε με χρήματα. Συνελήφθη
δύο φορές από τους Γερμαvούς και έμεινε στη φυλακή για δέκα μήνες. Στοιχεία για τον
Μουράτογλου δεν βρέθηκαν, προέχυψα'J όμως πληροφορίες για άλλα πρόσωπα στη
Θεσσαλονίκη, που πρόσφεραν αντίστοιχες υπηρεσίες, όπως η γιατρός Ελένη Ζωγραφί­
δου, η Ελένη Λάππα και η Ελένη Ψωμά. Βλ. ΤΝΛ (PRO) WO 208/5475.
134 ΠΙΩΊ,ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ -ΣΤΑίΚΟΣ

Λίγες ημέρες αργότερα, από τον ραδιοφ ωνικό σταθμό του Λονδίνου θα
Ι τα αποτε λ'εσματα της αναφορας:
ακουστουν ' Β ρετανικα' αεροπ λ'
α να πο λυ β'
ο-

λησαν στρατοπεδευμένα ιταλικά στρατεύματα κατά μήκος της οδού Κορίν­

θου-Πατρών και βομβάρδισαν γερμανική συγκέντρωση στη θέση Αχμέτ Αγά
της Ε υ'β οιας. φ Ι Ι '!;; f Ι
αινεται πως οι κροτοι τ ω ν εκρη r.,εων ακουστηκαν μεχρι τ η

Σκόπελο.
Στα τέλη Αυγούστου φθάνει στον Χανά η είδηση πως ο Κουμουνδούρος
καταδιώκεται από τους Ιταλούς και κρύβεται στον Βόλο. Με τη βοήθεια του
Βαγγέλη Χανά, του Βάγγου Γκλαβάνη και του καπετάν Σταμάτη Φλωρού
διαφεύγει στη Σκόπελο , όπου για δύο μήνες φιλοξενείται στο σπίτι του Χα­
νά. ' Υ στερα φεύγει για τη Σμύρνη και επιστρέφει τον Δεκέμβριο, με εντολή
να τον αντικαταστήσει στον συντονισμό των δια.φυγών και της κατασκοπίας. 82
Φ ερνει
Ι μαζ'ι του και συσκευη ασυρματου
Ι α λλ'
1 1
α και ασυρματι στη.

Κάποια μέρα του Σεπτέμβρη , ο καπετάν Παντελής μεταφέρει στην Αλόν­

νησο έναν Έλληνα αξιωματικό με ειδική αποστολή στην κατεχόμενη Αθήνα
(επιχείρηση ((Hellasn). Πρόκειται για τον λοχαγό Γιάννη Καραμπότσο ((<'Ελ­
ληνα)) ),8:1 ο οποίος είναι εφοδιασμένος με συστατική επιστολή του Noel R ees
προς τον Χανά:, μαζί με την παράκληση να του παρασχεθεί κάθε διευκόλυν­
ση. 84 Ο Βαγγέλης Αναγνώστου με την πετρελαιοκίνητη ι(Ελένη» του τον με­
ταφέρει στο Μαντούδι και από εκεί συνεχίζει τον δρόμο του για την πρωτεύου-

82. Βλ. Π. Ε. Κώνστας (αντιναύαρχος), Λι πολιφ.ιχα{, πολιτιχα{ χαι διπλωματιχα{

αναμνήσεις μου, της δεκαετίας
1940- 1950, σ. 242. Τα όσα αναφέρονται εκεί σχετικά με
το δίκτυο διαφυγών των Βορείων Σποράδων, ιιυπό τΟ'J έφεδρον αξtωματικόν Κουμουν­
δούρον>1, είναι ανακριβή, όπως αποδεικνύεται και από τις επιστολές του Noel R ees. Η
εντολή για την αντικατάσταση του Γιάννη Χανά από τον Κουμουνδούρο προκύπτει από
αφήγηση του πρώτου. Βλ. Κολιού, ό. π., σ. 1.065. Αν αυτή αληθεύει, το γεγονός πρέ­
πει να οφείλεται στα παράπονα του Χανά και άλλων για τις οικονομικές τους απολα­
βές από τις διαφυγές. Βλ. , ενδεικτικά, την έκθεση ανάκρισης των Γιάννη Χανά, Κώ­
στα Αγά.λου και Γιώργου Καράδη στον ΤΝΑ (PRO) WO 208/ 3356, αναφορά αρ. 322/
8.3.19·12. Βλ. και παρακάτω.
83. Ο Γιάννης Καραμπότσος ( 1909- 1969) υπήρξε γενναίος αξιωματικός . llγήθηκε
σε επικίνδυνες αποστολιtς στην έρημο της Βορείου Αφρικής και αργότερα, στο Ρίμινι,
τραυματίστηκε βαριά στο αριστερό τοu χέρι. Αποστρατεύθηκε με τον βαθμό του τα­
ξίαρχοu και μεταπολεμικά διορίστηκε νομάρχης Λαρίσης και Θεσσαλονίκης. Η δικτα­
τορία του 1967 τον βρήκε γενικό γραμματέα τοu υπουργείοu Εσωτερικών. Πρέπει να ση­
μειωθεί ότι στη διάρκεια της Κατοχής υπήρξε και άλλος αξιωματικός με το ψευδώνu­
μο ιι'Ελληνας>J . Επρόκειτο για τον ανθυποπλοίαρχο Νικόλαο Καλλιανέση, για τον οποίο
θα γίνει λόγος σε άλλο κεφάλαιο.
84. Σύμφωνοc με τη διαταγή που είχε λάβει ο Καραμπότσος από τον Κώνστα, στη
Σμύρνη έπρεπε να επισκεφθεί το Βρετανικό Προξενείο και να αναφερθεί στον R ., ο
οποίος θα τον διευκόλυνε για το ταξίδι του. Βλ. Π. Κώνστας (αντιναύαρχος), <1Αι Μυ­
στιχαί Υπηρεσίαι Μέσης Ανατολής ( 1941-1 943))), εφ. Έθνος, 4η συνέχεια.
 «0 Α ΓΓΛΟΣ Ιl!'Ο ΞΕΝΟΣ ,, L35

σα, όπου φθάνει στις 19 Οκτωβρίου μεταμφιεσμένος σε έμπορο αυγών. Στην

'θ ,.. Ι Ι
τσέπη του, για κα ε ενuεχομενο, ενα τσιγαρο που περιεχει κυανιο.
1 Ι Α
ποστο-
1

λή του είναι να πραγματοποιήσει επαφές στην Αθήνα και να μεταφέρε ι στη

/
Μεση Ανατο λ' Ι::' 1
η αι.,ιωματιχους, αποΙ κατα
'λογο που εχουν
Ι ετοιμ.ασει
/
ο Κ'
ωνστας

και ο Χριστόδουλος Τσιγάντες. Ο δεύτερος θυμάται: 85

Έcρυγε ο λοχαγός τότε: ο Καραμπότσος ι ... ] Ένας πληθωρικός παίδαρος, με

γελαστά. μά.τια, παράτολμος και ζωηρός [ ... ] Έcρυγε ο Καραμπότσος και γύ-
ρισε. Μίλησε με πολύν κόσμο, έπεισε μερικούς μικρούς, μα οι ανώτεροι δεν
κουνήσανε. Άλλος δεν ήθελε να cρορέσει στέμμα. Άλλ.ος ζητούσε υποβρύχιο
για να κοπιάσει, άλλος την e:ξασcράλιση της οικογενείας του, εcρ' όρου ζωής και
προκαταβολικώς. Λίγοι μόνο ακούσανε και μερικοί άλλοι ήρθανε από δική
τους πρωτοβουλία [ ... ]

Όταν επιστρέφει, ο Καραμπότσος συνοδεύεται από μια ομάδα 14 αξιωμα­

τικών . 86 Όλοι , μαζί με 12 Βρετανούς φυγάδες , θα μεταφερθούν στον Τσεσμέ ,
πάλι από τον Αναyνώστου ...

Όπως θα φανεί και σε επόμενα κεφάλαια, ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος

του 1942 είναι μήνες καταστροφών για την ISLD, την ΜΙ9 και τους συνερ­
γάτες τους. Ενώ στη Σκιάθο βρίσκονται αρκετοί φυγάδες, ανάμεσά: τους και
ο λοχαγός Ηλίας Χαραλάμπους, εμφανίζεται ξαφνικά: ο λιμενάρχης Βόλου και
ειδοποιεί τον Χρυσοφά:κη ότι έχουν προδοθεί και κινδυνεύουν. Πραγματικά: ,
στις 17 Ιανουαρίου φθάνει στο νησί ένα απόσπασμα καραμπινιέρων με πλή­
ρη οπλισμό και ασύρματο. Οι Ιταλοί αρχίζουν αμέσως τις έρευνες. Πρώτη
τους δουλειά: να περικυκλώσουν το σπίτι της Συραϊνώς Κάλλιαρη. Όμως εκεί­
νη πηδάει από ένα παράθυρο και διαφεύγει. Τότε επιστρατεύουν τον άρρενα
πληθυσμό του νησιού για να την καταδιώξει. Ύστερα: συλλαμβάνουν και κα­
κοποιούν πολλούς. Ανάμεσά: τους, ο αγροφύλακας Νίκος Λιακόπουλος , ο οδη­
γός των Βρετανών στους κρυψώνες της Σκιάθου, και ο γιατρός Γιώργος Που­
λάκης, ο οποίος θα οδηγηθεί στην τύφλωση από τα βασανιστήρια. Ο Δρακό-
που λος / /
κακοποιειται επισης, ενω συ
/ λλ β'
αμ ανεται και ο
χ ,
ρυσοφακης, που ομως
/

',;~
ι.·

Χριστόδουλος Τσιγάντες, ιιΗ Μέση Ανατολήη, εφ. Έθνος, 2Ίη συνέχεια.

:
:·~ :, 85.
86. Επρόκειτο για τους συνταγματάρχες Λνδρέα Λέγγερη και Γεώργιο Βαγενά, τους
''
;;.. αντισυνταγματάρχες Στυλιανό Μανιδάκη, Αθανάσιο Δασκαρόλη , Δημήτριο Λάιο και
Φώτη Μεσσηνόπουλο, τους ταγματάρχες Παύλο Δημόπουλο, Γεώργιο Κουκλάκη, Αν­
δρέα Θεοχαρόπουλο και Γεράσιμο Λάμαρη, τους λοχαγούς Ανδρέα Σαπκαρά, Νικόλαο
Ασημακόπουλο και Κυριακόπουλο, τον υπολοχαγό Εμμανουήλ Ζαχαράκη και τον αν­
θυπολοχαγό Χαράλαμπο Παπαποστόλου που σκοτώθηκε στο Ελ-Αλαμέιν.
Ι .'36 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΛΚl'ΗΣ-ΣΤΑίΚΟΣ

έχει προλάβει να ειδοποιήσει τα τηλεγραφεία της Αλοννήσου και της Γλώσ­

σας Σκοπέλου. Εκείνον τον επιβιβάζουν στο περιπολικό τους σκάφος, τον ((Φί­
λιππο», που αποπλέει αμέσως για τη Σκόπελο. Στ-η διάρκεια της διαδρομής,
για να τον αναγκάσουν να μιλήσει , τον δένουν μ' ένα σχοινί και τον πετάνε
στη θάλασσα. Όταν τον ανασύρουν είναι πλέον αναίσθητος. Τελικά , πιάνουν
και την 1ιΚαλλιαρίνα» και της τρυπάνε τους μηρούς με ξιφολόγχες. Χωρίς
αποτέλεσμα.
Στην Αλόννησο, άλλη τραγωδία. Ο Γιώργος Αλεξίου, ο πρόεδρος της κοι-
νοτητας,
' ειναι Ι '
β ασιχος συντε λ εστης
' των δ ιαφυγων
' στο νησι. ' Μ ο'λ ις π ληρο-
φορουνται
' Ι νεα, εκεινος,
τα κακα ' ο
1
'
κ ουμουν δουρος και ο '
Γ ιαννη ς Μ αντου
'βα-
λος κρύβονται στο καλύβι ενός τσοπάνου. Όταν, ωστόσο, φθάνουν οι Ιταλοί,
αμέσως στέλνουν τον αντιπρόεδρο Κώστα: Στρουφλιώτη και τον ενωμοτάρχη
Πέτρο Γχορλό για να τους συλλάβουν. Μόλις εμφανίζονται στο καλύβι, οι άλ-
λο ι / /
πιστe:υουν οτι ηp
/ θ
αν να: ενω
θ /
ουν μα
ζ' / / 1 θ Ι
ι τους , γιατι ετσι εχουν σ υνεννοη ει.

Ο Γχορλός διώχνει τον, άγνωστό του , Κουμουνδούρο και περνάει χειροπέδες

στον Μαντούβαλο. Όταν όμως επ ιχειρεί 'Jα κάνει το ίδιο και στον Αλεξίου,
επακολουθεί συμπλοκή και ο Αλεξίου τραυματίζεται με μαχαίρι στην ωμο­
πλάτη και στους μηρούς. 87 Μέσα στη φασαρία, ο Μαντούβαλος πηδάει δέ­
σμιος από ένα: παράθυρο και φεύγει. Οι Γκορλός και Στρουφλιώτης, νομίζο-
ντας οτι ο ' Αλ ε ξ'ιου εχει
Ι πε θ ανει,
Ι ' '
τον e:γκατα λ ειπουν αιμοφυρτο και σπευυουν
Ι \:>

να ειδοποιήσουν για τη διαφυγή του Μαντούβαλου. Οι Ιταλοί τον εντοπίζουν

κρυμμένο πίσω από έναν θάμνο και τον πυροβολούν με οπλοπολυβόλο, για
να τον συλλάβουν τραυματισμένο . Λίγο αργότερα, στις 7 Φεβρουαρίου, ο Γιάν­
νης Αθανασίου και δύο από τ' αδέλφια του βρίσκουν τον Αλεξίου ημιθανή και
τον μεταφέρουν στην παραλία. Στον δρόμο προς τα εκεί βρίσκουν και τον
Ι
κουμουν δ ουρο. Ε κεινον
Ι θ α τον αφησουν
1 ~ Ι
στο ..:.ερο, ενω τον
' Αλξ'
ε ιου τον με-
' Ι Λ 1 1 'ζ 1 J.
ταφερουν στο νησακι εχουσα , οπου τον φροντι ουν περιμενοντας το χαικι

του καπετάν Παντελή.

Στη Σκόπελο, κύριος στόχος των Ιταλών είναι ο Χανάς. Η μονάδα τους
αποβιβάζεται στη Γλώσσα στις 26 Ιανουαρίου και αμέσως κινητοποιεί την
Αστυνομία για να τον συλλάβει. Εκείνος, ειδοποιημένος, κρύβεται, ενώ τρεις
ημέρες αργότερα το πετρελαιοκίνητο κα'tκι του Παναγή Χρήστου τον παρα­
λαμβάνει από τον Στάφuλο και τον μεταφέρει στο Ξερό, όπου βρίσκει κατα­
φύγιο στο κονάκι του μπάρμπα Θοδωρή Λυκούργου. Όμως και εκεί θα φθά-

87. Το γιατί έγινε η συμπλοκή, ενώ οι τέσσερις είχαν συμφωνήσει να διαφύγουν μα­
ζί από το νησί, παραμένει ακόμα και σήμερα άγνωστο. Στα διαθέσιμα κείμενα οι εκδοχές
είναι ποικίλες, όπως ποικίλες είναι και οι εκδοχές που άκουσα στην Αλόννησο σχετικά
με τα γεγονότα. Εδώ παρατίθεται η πλέον αληθοφανής. Πάντως, μεταχατοχιχά , ο Γχορ­
λός διχάστηκε: από Δικαστήριο Δωσιλόγων , αφέθηκε όμως ελεύθερος διότι τα αδικήματα
που είχε διαπράξει είχαν υποπέσει σε παραγραφή.
 «0 Α fΤΛΟΣ ΠΡΟΞF:ί\ΟΣ » 137

σουν σε λίγο οι Ιταλοί. Έτσι, αναγκάζεται να κρυφτε( στο βουνό, σε μια σπη­
λιά. Στον κρυψώνα του θα του φέρουν τον Κουμουνδούρο, ενώ από φυγάδες
Σκοπελίτες πληροφορείται ότι οι Ιταλοί τον έχουν επικηρύξει αντί 100.000
' , εκατο, οκα'δ ων λ α δ ιου' και εκατο' οκα'δ ων σταριου.' Το κειμενο
δραχμων ' της

επική ρυξης διαβάζεται και στην εχκλησία. Στο μεταξύ, ο Παναγιώτης Χρή ­
στου και ο Γιώργος Ευσταθίου -επίσης καταζητούμενοι- παραλαμβάνουν
τους 21 Βρετανούς που βρίσκονται στα Σκάτζουρα και φεύγουν για την Τουρ­
κία. Τελικά, στις 12 Φεβρουαρίου τα ξημερώματα, ο Χανάς με τον Κουμου'J­
δούρο, τον τραυματισμένο Αλεξίου και άλλους αναχωρούν με το κα"tκι του κα­
πετάν Πα,Jτελή για τον Τσεσμέ. Ο Αλεξίου πεθα(νει σε νοσοκομείο στην
'
Τ ουρκια, ' ' '
'λους.
μαχρια απο συγγενεις και φι Η ,
ταφη του θα ' ' ...
γιν ε ι εκει

Στα μέσα Φεβρουαρίου του 1942, η οργάνωση διαφυγών και κατασκοπίας

των Βορείων Σποράδων έχει διαλυθεί. Ανάμεσα στις αι-τίες της καταστροφής,
ο ερασιτεχνισμός , η έλλειψη κάθε μορφής ιεραρχίας αλλά και μυστικότητας.
Έχει ωστόσο στο ενεργη-τικό της τη φυγάδευση προς την Τουρκία, ουσιαστι-
, ' ,
χα τη σ ωτηρια, ενος σημαντιχου αρι θ μου ' ' , οπως
Β ρε τανων, ' και Ελλ'
ην ων που

προορίζονται για τον ελληνικό στρατό της Μέσης Ανατολής. 88 Σε συνθήκες

, ,
ε υρυτατης -αχομα τοτε - ε
, θ ,
νιχης ομο
ψ , ,
υχιας, γυ'Jαικες, αν
J δ
ρες και παι
δ ,
ια της

Σκιάθου, της Σκοπέλου, της Αλοννήσου και της Σκύρου πρόσφεραν πολλά
στον συμμαχικό αγώνα και στη δημιουργία ενός διαύλου επικοινωνίας της
Μέσης Ανατολής με την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη της Κατοχής. Πρόσφε­
ραν , επίσης , στην εικόνα της σκλαβωμένης Ελλάδας που παρέχει βοήθεια
ζωής στους συμμάχους της. Σε λίγο καιρό θα αρχίσουν οι διαφοροποιήσεις:
Αρκετοί από τους πρώην συνεργάτες θα προσχωρήσουν στο ΕΑΜ και αργό­
τερα στον ΕΛΑΣ και το ΕΛΑΝ . 'Λλλοι, όπως ο Γιάννης Χανά.ς και ο Γιώργος
Καρά.δης, θα ενταχθούν στις ελληνικές Ενοπλες Δυνάμεις στη Μέση Ανα­
1

τολή. Μερικοί, όπως ο Αναγνώστου και ο Παναγιώτης Βλάικος, στρατολο­

γούνται από τ'f)v OSS (Office of Strategic Services), την αμερικανική ομό­
λογο της SOE και αμητέρα)) της CIA. 89 Στα χρόνια 1943-1944 συμμετέχουν

·,
_.,., .. 88. Ο Χρυσοψάχης τους υπολοyίζει σε 2.000, αριθμό uπερβολαό. Σύμψωνα με το
δη μοσίευμα στη Θεσσαλ{α, ο συνολικός αριθμός ήταν 180 Βρειανοί και 60 Έλληνες. Ο
αριθμός αυτός μοιάζει πολύ μικρός σε σχέση με τις θυσίες και τη δαπάνη που κόστισε.
Όμως , αν ληψθούν υπ' όψιν τα αυστηρά μέτρα και η καταδίωξη των Ιταλών, που συνέ­
χεια πύκνωναν, είναι σημαντικός.
89. Η OSS , η πρώτη κεντρική υπηρεσία πληροψοριών των ΙΙΓΙΑ, ιδρύθηκε τον Ιού­
> νιο του1912, κατά το πρότυπο -τη ς SOE και βάσει σχεδίων που εκπόνησε ο I an Fle-
'
ming. Επικεφαλής της τοποθετήθηκε: ο (στρατηγός) William (1ιWild Bill)i) D onovan ,
που υπήρξε χαι η ψυχή της. Οι σχ_έσειc; της με τψ, sοε δεν ήταν πάντοτε αρμονικές,
κυρίως διότι με το πρόσχημα του ιι βρετανικού ιμττεριαλισμούη που συνέχεια κατήγ­
γεΊ-λαν, οι Αμερικανοί προσπαθούσαν να υποκαταστήσουν τη Μεγάλη Βρετανία στις ζώ­
νες τη ς επιρροής τη ς. Στην Ελλάδα, η OSS έδρασε κυρίως δίπλα στον ~ΛΑΣ, με αpι-
138 ΠΕΤΙ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ l'Η Σ -ΣΤΑiΚΟΣ

σε επικίνδυνες αποστολές στο Αιγαίο πέλαγος , για να αντιμετωπιστούν, αρ-

, ,
γοτεpα., με πεpιφpονηση α.πο την ε
, λλ ,
ηνικη πο
λ ,
ι-rεια.
90 'Ο ,
σο γ ια. α.υτοuς που συ-

νέλαβαν οι Ιταλοί, αυτοί απασχόλησαν, σχεδόν αποκλειστικά, την -τοπική

ιστοριογραφία. Οι κατηγορούμενοι είναι 50 και η δίκη τους γίνεται το καλο­
καίρι του 1942 στοv Βόλο. Δεν είναι λίγοι εκείvοι που καταδικάζονται σε βα­
ριές ποινές. Από αυ-rούς, ο Χρuσοφάκης , η Κάλλιαρη και αρκετοί άλλοι θα
μεταφερθούν -από τις φυλακές Ιωσαφάτ του Βόλου- σε στρατόπεδα συγκε­
ντρώσεως στην Ιταλία ή στη Γερμανία. Σε γερμανικά στρατόπεδα συγκε­
ντρώσεως θα πεθάνουν ο Γιάνvης Μαντούβαλος και ο Νίκος Τζούμας. 91

στερούς Ελληνοαμερικανούς πράκτορές της. Γενικά, τα «κατορθώματά» της υπήρξαν

ανάλογα ή χειρότερα από εκείνα της SOF.. Στην Κίνα, λόγου χάρη, εξόπλισε, εκπαίδευσε
και εφοδίασε τις κομμουνιστικές δυνάμεις του Μάο Τσε Τουνγκ, ενώ το ίδιο έπραξε
και με τις δυνάμεις του Χο Τσι Μιvχ στη Γαλλική Ινδοκίνα. Διαλύθψιε το 1945 και το
1947 δημιουργήθηκε στη θέση της η CTA.
90 . Η αίτηση του Βαγγέλη Λναγνώστου, προκειμένου να αναγνωριστεί η δράση του
στην Εθνική Αντίσταση , απορρίφθη κε, επειδή είχε δουλέψει για τους .. . Αμερικανούς.
Για τον ίδιο λόγο, το τοπικό γραφείο του ΠΛΣΟΚ στον Βόλο απέτρεψε τον Ι Ιαναγιώ­
τη Βλάικο από το να υποβάλει σχετική αίτηση. Νίκος Ε. Λναγνώστου και Μιχάλης Π .
Βλάικος, αντίστοιχα , συνεντεύξεις.
91. Η Κολιού , ό.π., έχει, ευτυχώς, διασώσει πολλά ονόματα. Η μνεία όλων σ' αυτό
το βιβλtο υπερβαίνει το αντικείμενό του . Πάντως, μετακατοχικά, που,οί από τους αν-
θ ρωπου
' ς ' ' θ ηκαν με
αυτους τιμη β ρετανικα' '
παρασημα και uιπ
<;, λ'
ωματα. οι '
περισσοτεροι τα

επέστρεψαν , όταν οι Βρετανοί άρχισαν τις εκτελέσεις Ελλήνων πατριωτών στην Κύπρο.
 ΚΕΦΑΛΑ!Ο ΠΕΜΠΊΌ

« Γαλάζιο Αιγαίο Πέλαγος » ΙΙ

Επιτυχίες και καταστροφές

Πρέπει, εντούτοις, να ομολογήσουμε ότι οι τοπικές Αρχές στα

δυτικά παράλια της Τουρκίας υ πήρξαν, yεvιχά, διακριτικές και
πρόθυμες να βοηθήσουν . Όσο μπορούσαν έκλειναν τα μάτια
(και άνοιγαν την παλάμη) μπροστά: στις πολλές και κατάφω­
ρες παραβιάσεις της ουοετερότητάς της από την ΜΙ9 και τις
άλλες μυστικές υπηρεσίες.

A nthon~' Sinιonds ι

J. ΤΝΑ (PRO) WO 208/3253, κεφάλαιο Η', σ. 2.

Σ σταθμό για τους Βρετανούς αιχμαλώτους πριν από τη Γερμαν ία,
ΤΙΣ ΛΡΧΧ:Σ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ, οι διαφυγές από τη Θεσσαλονίκη, τελευταίο
2
γίνο­
νται κυρίως μέσω του Αγίου Όρους. Ο Ερυθρός Σταυρός Θεσσαλον ίκης, με
πρόεδρο τον Κώστα Ζάννα, στέλνει με ασθενοφόρα στη Χαλκιδική Βρετα-
'λλ οι πατριωτες τους ο δ ηγουν απο' εκει' στις
' '
/ 1 1
νους
, -τραυματιες και μη-, ενω α

μονές που δέχονται να τους φιλοξενήσουν, μέχρι να βρεθεί τρόπος διαφυγής

τους στην Τουρκία. Παράλληλα, υπάρχουν και αρκετοί ιδιώτες, όπως οι Χαλ­
κιόπουλος, Μουράτογλου και άλλοι -άγνωστοι, δυστυχώς- οι οποίοι δρα­
στηριοποιούνται στις φυγαδεύσεις προς τον Άθω. Όμως το Άγιον Όρος βρί­
σκεται σε ιδιόρρυθμη κατάσταση. Προ του κινδύνου να καταληφθεί από τα
β ου λγαρικα' ' '
στρατευματα, υστερα μα 'λ ιστα '
απο τις λ εη λ ασιες
' '
των μονων της

ανατολικής Μακεδονίας στις 13/26 Απριλίου του 1941, οι πληρεξούσιοι των

είκοσι μονών απευθύνουν -με γερμανική παρότρυνση- γραπτή έκκληση στον
Αδόλφο Χίτλερ ζητώντας την προστασία του. Η προστασία, τελικά, τους πα­
ρέχεται και ο γερμανικός στρατός απαγορεύει την ε ίσοδο στην Ιερή Πολιτεία
ενος ' βλ 'ταγματος
ου yαρικου ' '
που εχε ι στρατοπε δ'
ευσει στην Ι ερισσο.
'Π ροη-
γουμένως, είχε απαγορευθεί η είσοδος στους Βουλγάρους, γενικά, αλλά και
στους Γερμανούς που δεν διέθεταν ειδική άδεια. :J
Σε αυτές τις συνθήκες, η φιλοξεν ία Ελλήνων ή Βρετανών, κυρίως Νεο­
ζηλανδών, στις μονές του Αγίου Όρους εμφανίζει πολλαπλές δυσχέρειες.

2. Το -τελευταίο στρα-τόπεδο αιχμαλώ-των στη Θεσσαλονίκη έκλεισε στις 5 Οκτω­

βρίου του 1941 χαι όσοι Βρετανοί δεν είχαν προλάβεt να αποδράσουν, μεταφέρθηκαν στη
Γερμανία .
3. Δημή-τριος Γ. Τσάμης, Άyιον Όpος, Πpοσέyγιση στην πp6σφατη ιστοpία του, σ.
22 χ. εξ. Η προσφώνηση χαι το τέλος της επιστολής , με σημερινά μέτρα, ξενίζουν. Δι­
καιολογούνται όμως, ως προϊόν-τα αγωνίας χαι προσπάθε ιας για τη σωτηρία των μονών:
(<ΠΡΟΣ την Αυτού εξοχότητα -τον Λρχιχαγχελάριον του ενδόξου Γε ρμανικού Κράτους
Κύριον Κύριον ΛΔΟΛΦΟΝ ΧΙΤΛΕΡ L... JΤον Βασιλέα των Βασιλευόντων και Κύριον -των
Κυριευόντων εξ όλης ψυχής χαι καρδ ίας ιχετεύον-τες, όπως επιδαψιλεύη τη Υ μΕ'τέρα
Εξοχότητι υγείαν χαι μαχροημέρευσtν επ' αγαθώ του ενδόξου Γερμανικού Έθνους ι ... J
lποσημειούμεθα βαθυσεβάστως ι ... ]11
142 Π F.Τf>ΟΣ ΣΤ. \1 Α ΚΙ'Ηl:-2:ΊΆΪΚ02:

Ήδη από τον Μάιο του 1941, γερμανική διαταγή απαγορεύει την παροχή
οποιασδήποτε: βοήθειας σε υπηκόους εχθρικών κρατών στην επικράτεια κά­
θε: μονής , ε:νώ αργότερα θα υπάρξουν και εκτελέσεις μοναχών που συvέδρα­
μαν φυγάδες, ή εγκλεισμός τους σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως στη Γερ­
μανία.4 Στο ακρωτήριο Νυμφαίο, εξάλλου, όπου υπάρχει ναυτ ικό παρατη­
ρητήριο, εγκαθίσταται γερμανική φρουρά με: σκοπό τον εντοπισμό και την
παρεμπόδιση των συμμαχικών υποβρυχίων και καϊκιών που φυγαδεύουν 'Ελ­
λ ηνες και Βρετανούς στη Μέση Ανατολή. Παρ' όλα αυτά και παρ' όλες τις
απαγορεύσεις και τουζ ελέγχουζ που γίνονται διαρκώς αυστηρότεροι, η ροή
πpοζ το Άγιον Όρος συνεχίζεται και το 1942, οπότε οι δραπέτες και οι φυ­
γάδες στη Θεσσαλονίκη υπολογίζονται σε 400. Μία σχετική έκθεση της
ΜΙ9 είναι ε:νδε:ικτική:

Η μόνη μέθοδος για τους πράκτορές μας, αφού εκκενωθεί η Χερσόνησος του
Άθω από τους Βρετανούς, είναι να. στείλουν τρόφιμα. κα.ι χρήμα.τα. στα μονα.-
' ' /
στηρ ια. που ειναι γνωστα για τη ' θ ε ια'
β οη τους . ιγ
/
1 στερα., θ α. δ ια δ ωσουν στην πε-

ριοχή τ·ης Θεσσαλονίκης ότι υπάρχει μια οργάνωση δια.φυγών α.πό τον Άθω.
Το μήνυμα. θα. φθάσει στα. αυτιά. του εχθρού, αλλά. κα.ι των ανδρών μας. Οι
Γερμανοί έχουν λάβει τόσο συχνά πληροφορίες για τον Άθω χωρίς να πάρουν
μέτρα διαρκε ίας, ώστε να είναι αμφίβολο αν θα. λάβουν τώρα σοβαρά υπ' όψιν
τους το μήνυμα., με δεδομΕ:νο, μάλιστα., ότι οι άνδρες μας Ε:χουν μείνει ελεύ­
θεροι για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα.
Προκειμένου να εξουδετερωθούν, όσο το δυνατόν, τα προληπτικά μέτρα
του εχθρού, δεν θα υπάρξει οποιαδήποτε δραστηριότητα για Ε:ξι εβδομάδες,
ανάμεσα, δηλαδή, στην ε:κχΕ:νωση της Χερσονήσου του Άθω από εκείνους
που '
β ρισχοντα.ι ' '
εκει σημερα και στην επομενη ' δ ρα.στηριοτητα
' που θα '
αφορα

όσους μεταφερθούν εκεί από τη Θεσσαλονίκη [... ] Κατά το τελευταίο ταξίδι

στον Άθω, τον Ιούνιο, θα πρέπει να δοθούν σημαντικά ποσά χρημάτων και
ποσότητες τροφίμων στους μοναχούς των πλέον αξιόπιστων μοναστηριών,
ώστε να φροντίσουν τους αγωνιστές που , τυχόν, θα φθάσουν σ' αυτά και να
τους εξασφαλίσουν το πέρασμά τους [στην Τουρκία] με ένα από τα πολλά
5
χα·tκια που διεξάγουν λαθρεμπόριο γύρω από τη χερσόνησο.

1 πάρχουν όμως χα.ι άλλοι που έρχονται στο Άγιον Όρος χωρ ίς τη βοήθεια
κάποιας οργάνωσης. Η πιο γνωστή ιστορία στη σχετική βιβλιογραφία ε: ίναι

4 . Σχετικά με τις μονές που έπαιζαν τον σημαντικότερο ρόλο στις διαφυγές Ελλή­
νων χαι Βρετανών, με πολλά θύματα, βλ. Κωνστα'Jτίνος Α. Βοβολίνη ς , Η Εχχλησία
εις τον Λyώνα της Ελεuθεpίας, σ. 298.
5. Αναφορά, από 10.4. 1942, του Michael Parish, που διαβιβάζεται από τον Simonds
στον DDMJ, συνταγματάρχη Norman Crockatt: ΤΝΑ (PRO) WO 208/3370.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ Πl'ΟΞF.ΝΟΣ ,, Jι13

εκείνη του υπολοχαγού W. Β. Thomas, του 23ου Τάγματος Νεοζηλαvδώv. 6

Τραυματισμένος στη Μάχη της Κp}ιτrις, ο Thomas συλλαμβάνεται από τους
ι Ι
f ερμαvους, μετα.φερεται στο στρατιωτιχο νοσοχομειο Ι Ι κ / θ /
οριν ου χαι μετα. στο

στρατόπεδο αιχμαλώτων στη Θεσσαλονίκη. Ακολουθεί η α.πόδρασή του χα.ι

η πολύμηνη περιπλάνησή του στις μονές του Αγίου Όρους. Από εκεί δια­
φεύγει με χαίκι στη Μυτιλήνη και , στη συνέχεια, με άλλους δύο φυγάδες
στην Τουρκία, όπου φθάνει τον Δεκέμβριο του 1941:

Ο ήλιος έδυε σαν κόκκινη σφαίρα. πίσω από τους λόφους της Μυτιλήνης,
όταν μπήκαμε στο γραφείο του Τούρκου Διοικητή της τοπικής Αστυνομίας.
Είχαμε κάποια δυσκολία στο να του εξηγήσουμε πώς βρεθήκαμε στην πε­
ριοχή. Ήταν ένας παχύς και πομπώδης ανθρωπάκος, φα.νερά: ξιπασμένος
από το αξίωμά του. Κοίταξε κάτω από τη μύτη του τα κουρέλια μας και τα
αξύριστα και αχτένιστα πρόσωπά: μας. Είπε χά:τι για όλους τους Άγγλους
και έφτυσε, όταν αναφέρθηκαν οι Έλληνες. Αισθανθήκαμε πως δεν είμα­
στε: πολύ ευπρόσδεκτοι, ακόμα περισσότερο όταν μας συνόδευσε στη φυλα­
κή του χωριού , που θα ήταν το νυκτερινό μας κατάλυμα. Εκεί γίναμε απο­
δέκτες και άλλων προσβολών από ένα κύμα περίεργων και λίγο εχθρικών
χωρικών, οι οποίοι ήρθαν εν πομπή για να δουν τα περίεργα όντα που είχε
εκβρά:σει η θάλασσα. Με πολλή πειθώ εκ μέρους μας και, συμπτωματικά:,
όταν του εκχωρήσαμε όλα τα δικαιώματα στο καtκι μας, ο χοντρός Διοικη­
τής συμφώνησε να στείλει ένα τηλεγράφημα στα γαλλικά. στον Βρετανό εκ­
πρόσωπο στη Σμύρνη. Έγραψα ένα κείμενο εκατό λέξεων περιγράφοντας
τη δύσκολη θέση μας και ο τηλεγραφητής το έστειλε χωρίς δεύτερη κου­
βέντα [ ... J
Η αισιοδοξία μας δικαιώθηκε την επόμενη μέρα. Λίγο μετά τις δέκα, στο
χωριό υπήρξαν μεγάλη αναταραχή, φωνές, ακόμα και ζητωκραυγές. Σπεύ­
σαμε στα παράθυρα του χελιού μας με τα σιδερέν ια κάγκελα και είδαμε δύο
υπέροχες ιιRolls-Royceιι να περνούν με ταχύτητα τους στενούς λασπόδρο­
μους, ανάμεσα. στα κακοφτιαγμένα. σπίτια, και να σταματούν μπροστά στο
αστυνομικό τμήμα. Μέσα σε λίγα λεπτά ο -τώρα διαχυτικός- Διοικητής
μά:ς οδήγησε έξω από το κελί και μας παρουσίασε σε έναν χαμογελαστό κύ­
ριο που φαινόταν καθαρός και φρέσκος, ντυμένος με γκρι πανταλόνι και ένα
μπλέιζερ του Βασιλικού Ναυτικού Ομίλου. Ο πρόξενος της Αυτού Μεγα­
λειότητος στη Σμύρνη μας υποδέχτηκε με ενθουσιασμό, σφίγγοντας το χέ­
ρι του καθενός μας χωριστά. Φαινόταν τόσο ευτυχής και συνεπαρμένος , όσο
και εμείς . Ένας κόμπος μού στάθηκε στον λαιμό και δεν μπόρεσα να αρ­
θρώσω λέξη. ι ... 1 Μπροστά μας , δίπλα στον οδηγό με την άσπρη στολή ,
καθόταν ο εκπρόσωπος της Αυτού Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος, που εί-

6. W. Β. Thomas, Dare to be free. Για άλλη μία περίπτωση Νεοζηλανδού που φι­
λοξενήθηκε στο Άγιον Όρος και έφθασε ασφαλής στα χέρια του Noel Rees, βλ. Edward
Howell, Escape to live.
l 4-i lΙΙΩΊ'02,; Π. ΜΑΚl'JJΣ-ΣΤΛΙΚΟΣ

χε διανύσει πάνω από ογδόντα χιλιόμετρα γ ια να αναλάβει προσωπιχά τη

φροντίδα μας [ ... Γ

Στη Χερσόνησο της Σιθωνίας, η πρώτη συγκροτημένη επιχείρηση για τη

φυγάδευση Βρετανών και Ελλήνων στην Τουρκία οργανώνεται το καλοκαίρι
του l 941, με ψυχή της τον έφεδρο υπολοχαγό και παλαιό βουλευτή του Αλέ­
ξανδρου Παπαναστασίου, Άγγελο ή Αγγεληνό Αγαπητό. Στην περιοχή της
Ορμυλίας, ο Αγαπητός με δικά του έξοδα δημιουργεί μέσα στο δάσος ένα κέ­
ντρο συγκέντρωσης και διαλογής των φυγάδων, το οποίο θα λάβει την ονο­
μασία «Κλαδούπολιςη. Με τη βοήθεια των χωρικών που παρέχουν και τα ανα­
γκαία τρόφιμα, στήνει μια τέντα φορτηγού αυτοκινήτου και εκεί διαβιώνουν
οι φυγάδες μέχρι να βρεθεί τρόπος μεταφοράς τους στα τουρκικά παράλια. Η
διαφυγή τους γίνεται από το Πόρτο Κωφό (Κουφό), έναν στε'Jόμακρο όρμο στο
δυτικο
J Ι J Ι f f
νοτιο αχρο της χερσονησου, συχνα κα't'αφυγιο 't'ων γερμανικων υπο-

βρυχίων. Μεταφορικό μέσο, τα καtκια λαθρεμπόρων που τους μεταφέρουν

απέναντι. 8 Σιγά σιγά η οργάνωση επεκτείνεται και τα κcϊί.κια παραλαμβά­
νουν φυγάδες μέχρι και από τη Θεσσαλονίκη. Η 11Κλαδούπολιc;>1 θα λε ιτουρ­
γήσει έως τις αρχέc; του 1944, οπότε στη Χαλκιδική επικρατεί ο ΕΛΑΣ.
Στις 10 Ιουλίου του 1941, ιδρύεται στη Θεσσαλονίκη από τέσσερ ις Έλλη­
νες αξιωματικούc; η πολυδυσφημισμένη από την Αριστερά ΥΒΕ (Υπερασπι­
σταί Βορείου Ελλά.δος), 9 που λίγους μήνες αργότερα -προκειμένου να απο-
/
'ξει τη μομφη' οτι αποτε λ ει' μονον
' ' α λλ α' και τοπικιστικη οργανω-
1 /
τινα τοπικη

ση- θα μετονομαστεί σε ΠΑΟ (Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσιc;).

Από τους αρχικούς σκοπούς της ΥΒΕ, οι κυριότεροι αφορούν την καταπολέ­
μηση της βουλγαρικής προπαγάνδας και όποιας άλλης κατατείνει στην από-
σπαση ε '
λληνικων ε δαφων.
ι Δδ ι
ε ομενου '
οτι στις δ ραστηριοτητες,
ι '
τοσο ι
εκεινηc;

όσο και της ΠΑΟ, περιλαμβάνεται και η κατασκοπία εις βάρος των Γερμανών
και των Βουλγάρων, οι φάκελοι με τις σχετικές πληροφορίες αποστέλλονται
στον Noel Rees για να διαβιβαστούν στο Κάιρο. 10 Όσο για την εντιμότητα
και τον πατριωτισμό των στελεχών της, δύο αποσπάσματα από σχετική έκ­
θεση του MEIC, του Απριλίου 1943, είναι χαρακτηριστικά:

7. Thomas, ό. π., σ. 234-235. Η αφήγηση του Tl1omas από τη μια πλευ ρά δείχνει
ένα κομμάτι από την προσωπιχότητα του N oel Recs, αλλά χαι μtα πρώψη μνεία του
ως του ανώνυμου ιιΆγγλου Πρόξενου)). Λπό την άλλη, δημιουργεί έναν μύθο που θα
ακολουθήσουν μεταγενέστερα χαι ά./Jωι συγγραφείς. Βλ., ενδεικτιχά, l<~oot και Langley,
ό.π. , σ. 122· Rubin, ό.π., σ. 150. Ο Noel Rees ουδέποτε διέθετε ιιRolls-Roycc».
8. Βλ. την από 5.12.19·'12 έκθεση του Άγγελου Αγαπητού, ΑΕΑ, τόμ. 5, σ. 190 χ.εξ.
9. Σχεπκ.ci μ.ε τοuς δημ.•.ουργούς της ΥΒΙ<: κοc•. το ιδρuτικ.6 της, βλ. Ποcρμ.ενίω'Ι Πα­
παθανασίου, Για τον Ελληνικό Boppά, τόμ. Τ, σ. 29 χ.εξ.
10. Βλ. την από 2.8.191-1 έκθεση ανάκρισης του αντισυνταγματάρχη Αρχιμήδη Αρ­
γυρόπουλου στο Κάιρο. ΤΝΑ (PRO) IIS 8/871.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ ,, 14.1

Από όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις στην Ελλάδα για τις οποίες διαθέ­
τουμε πληροφορίες, η 1ΉΕ είναι αξιοσημείωτη για τη σύμπτωση, γενικά,
όλων των πηγών πληροφοριών σχετικά με αυτήν, αλλά και για το γεγονός
ι
πως τιποτα ~
uεν r
εχει ακουστειt εις β' ' ' '
αρος της, ενω ουτε και Ο ειγματα αποσυν- '
θεσης έχει δώσει [ ... ]
Στο μέτρο που για οποιαδήποτε ελληνική αντιστασιακή οργάνωση μπο­
ρεί να λεχθεί ότι είναι απολιτική και γνήσια πατρtωτική, οι ιδιότητες αυτές
μοιάζουν ακόμα να αληθεύουν, δικαιολογημένα, για την YRE. 11

Η ΥΒΕ -ο Αγαπητός είναι ένα από τα πρώτα και κύρια στελέχη της- ανα-
β'
λιχμ ανει τη στρατιωτικη προστασια της ι< Κλ α δ ουπο ληςιJ, ενω χρηματο δ οτει-
' ' ' ' '
τιχι τόσο από την ΜΙ9 όσο και από την SOE, που τη θεωρεί ως διάδοχο σχήμα
'·, της οργάνωσης του Αλέξανδρου Ζάννα. Ο Αγαπητός όμως προδίδεται στους
:Γερμανούς και στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1942 δραπετεύει στη Σμύρνη, για
· να βρεθεί τελικά στο Κάιρο. Εκεί, προσχωρεί στο ΕΑΜ και γίνεται διαπρύ­
σιος κήρυκας της προπαγάνδας του, συνάμα δε και φανατικός εχθρός οποιου­
δήποτε μπορεί να σταθεί εμπόδιο στα σχέδια του ΚΚΕ. 12

ι 1. ΤΝΑ (PRO) IIS 5/236. Έχο•ποcς παροcσυρθεί από αλλοδαπό συγγραφέα, στον
Κ{τσο Μαλτέζο (σ. 186) αναφέρω ως δωσιλογιχές οργανώσεις τις «ομάδες της ΠΑΟ
στη Μαχεδονίαη. Πρόκειται περί σφάλματος, διότι οι ομάδες αυτές είχαν αποσπαστεί
χι;ιι δεν ανήκαν πλέον στην lIAO. Βλ. Αθανάσιος Φροντιστής, JJAO, Πανελλήνιος Απε­
λεuθεpωτιχή Οpyάνωσις, σ. 376 χ.εξ. 'Οσο για τον χαρακτηρισμό τους ως δωσιλογικών,
χαι αυτός χρειάζετοcι περαιτέρω έ ρευνα.
12. Την άνοιξη του 1943, ο Αγαπητός βρίσκεται πάλι στη Σμύρνη, προκειμένου να
προωθηθεί στη Θεσσαλονίκη με ειδική αποστολή της SOE. Σε αντίθεση με τον Pa\vson,
ο Νοeι Rees, γνωρίζοντας τις δραστη ρ•.ότητές του στο Κάιρο, αρνείται να τον στείλει
πίσω στη Μακεδονία. Ύστερα από οξύτατη αντιπαράθεση ανάμεσα στις δύο οργανώ­
σεις (ISLD και SOE), η άποψη του Rees επικρατεί και ο Αγαπητός επιστρέφει ορι­
στικά στην Αίγυπτο, από όπου αρχίζει να βομβαρδίζει τον Τσουδερό και τον Simonds
με υπομνήματα συκοφαντικά για τους πρώην συντρόφους του στην ΥΒΕ/ΠΛΟ, την οποία
<ιπροσπαθεί να σαμποτάρειιJ από το Κάιρο (βλ. Αγγελάκης Αγαπητός, Σκέψεις χαι
εντΙJπώσεις από τον Ελληνικό Αyώνα, σ. 25), αλλά και τον R ees, τον οποίο (σ. 25 και
32) χαρακτηρίζει ως εκπρόσωπο του «μοναρχοφασισμού» στη Σμύρνη. Στη διάρκεια
του κινήματος του 1943, το όνομα τοu Αγαπητού βρίσκεται πρώτο στον πίνακα των
υπουργοποιησίμων που υποβάλλουν οι στασιαστές. Ο ίδιος συμμετέχει, αργότερα, στην
Επηpοπ~ Σuντονισμοu Αγώνα (ΕΣΑ) ποu τφοε-τοιμά.ζει το κίνημα τοu 1944 . Για τη
δραστηριότητά του αυτή φυλακίζεται, ενώ μεταπολεμικά πολιτεύεται με την ΕΔΛ. Για
τα πολλαπλά υπομνήματά του, βλ. Αpχε[ο Τσουδεpού, τόμ. Γl, σ. 37 χ. εξ. και 668 χ. εξ.,
χαι ΤΝΑ (PRO) WO 208/3359.
146 ΠJ<:Τl'ΟΣ ΣΤ. Μ Α ΚJ'ΗΣ-ΣΤΑ ΤΚΟΣ

Μία από τις δραστηριότητες της κυβέρνησης Τσολάκογλου αποβλέπει στην

αντιμετώπιση της βουλγαρικής προπαγάνδας και της προσπάθειας εκβουλγαρι-
σμου των κατοικων της ανατο λικης
, ' ' " '
Μακεοονιας, ' '
που πραγματοποιειται τοσο με

τη βία όσο και με ειρηνικά μέσα, όπως με την ίδρυση βουλγαρικών λεσχών οι
, , 'λη τους επισιτιστικες οιευκο λ'
οποιες παρεχουν στα με , "
'λεια, αλλ'
υνσεις και ασφα α

και με τα τρόφιμα. που διανέμονται στα βουλγαρόφωνα σχολεία. Για τον σκοπό
αυτό διορίζονται ως νομάρχες στις βουλγαροκρατούμενες περιοχές άτομα έμπι-
στα -ι δ'ιως ,
στρατιωτιχοι-, με κυρια. αποστο
' λ'
η τη
/ ,
διατηρηση της ε θ νικης συνο-

χής και του φρονήματος των κατοίκων που δεινοπαθούν. Κυρίαρχη όσο και αμ­
φιλεγόμενη ανάμεσά τους μορφή, ο συνταγματάρχης του Ιππικού Αθανάσιος
Χρυσοχόου, πρώην επιτελάρχης του Τσολάκογλου στο Γ' Σώμα. Στρατού. Ο Χρυ­
σοχόου φθάνει στη Θεσσαλονίκη τον Σεπτέμβριο του 1941 , με τον τίτλο του γε­
νικού επιθεωρητού Νομαρχιών Μακεδονίας. Για τη δράση του, ο Νικόλαος Κα­
μπαλούρης, ο Έλληνας πρόξενος στην Αδριανούπολη (Edirne), αναφέρει: 1 : 1

Ευτυχώς εις την χίνησιν ταύτην της βουλγαρικής προπαγάνδας αντιδρά. συ­
στηματικώς ελληνική πατριωτική οργάνωσις, της οποίας προίσταται ο
Συν/ρχης Χρυσοχόου , όστις εν τη ιδιότητι του Επιθεωρητού Νομαρχιών της
Γεν. Διοικήσεως Μακεδονίας, περιέρχεται όλα τα κέντρα, εις τα οποία έχει
εισχωρήσει η βουλγαρική προπαγάνδα, δίδων τας απαιτουμένας οδηγίας εις
τους μυστικούς τοπικούς πράκτορά.ς του και κατε:υθύνων τον νέον Μαχεδο­
νικόν αγώνα. Ούτω, όχι μόνον τα ονόματα των εγγραφομένων εις τας βουλ­
γαρικά.ς λέσχας καθίστανται αμέσως γνωστά εις την οργάνωσιν Χρυσοχόου,
αλλά πολλοί πράχτορες αυτού, εκδηλωθέντες σκοπίμως ως βουλγαρόφωνοι,
εισεχώρησαν εις αυτάς ταύτας τας λέσχας , οπόθεν ευχερεστέρα καθίσταται η
παρακολούθησις και εξουδετέρωσις της βουλγαρικής προπαγάνδας.

Τον Σεπτέμβριο του 194 l, ο Noel αποκτά την αναγκαία κάλυψη. Αυτή τη φο- ,
ρά με την υπογραφή του Anthony Eden διορίζεται υποπρόξενος στη Σμύρνη, .
ενώ στο εξής θα υπογράφει με τον κωδικό του αριθμό στην ISLD: 18.904.
Τις ίδιες, περίπου, μέρες έχει φθάσει με κciίκι στο Κουσάντασι (Νέα Έφεσο,
Scala Nova) μια ομάδα φυγάδων από την Κρήτη. Αρχικός τους προορισμός

13. Στα χρόνια 1911-1943, ο Καμπαλούρης υπήρξε ο ουσιαστικός αρχηγός της ελ­
ληνικής οργάνωσης κατασκοπίας στη Θράκη, η οποία είχε δημιουργηθεί από τον συ­
νταγματάρχη Ευάγγελο Λποχορίτη . Το αρχείο του βρίσκεται στο ΕΛΙΛ και περιέχει
πολύτιμα έγγραφα, πρωτότυπα και αντίγραφα, ανάμεσά τους χαι λεπτομερείς εκθέσεις
για τη σφαγή του Δοξάτου. Το απόσπασμα που ακολουθεί προέρχεται από το ιιΔελτίον
πληροφοριών περί Ελλά.οος , Νο 1Οι> (8. 11.1 942), σ . 11. Πρβλ., όμως, και Παπαθανα­
σίου , ό.π., τόμ. 11, σ. 790 χ.εξ.
 «0 Α ΓΓΛΟΣ Πl'ΟΞΕΝΟΣ,, Ι.4ί

ήταν η Πελοπόννησος, όμως η καχοκαιρία τούς έσπρωξε προς τα βορειοανα­

τολικά. Ανάμεσα. στους φυγάδεc;, ο λοχαγός Michael Woodbine Parish κι
ένσ.ς καπετάνιος του ΕΝ και εφοπλιστής , ο Μανώληc; Βερνίκος. Θαρραλέος
χιχι ικανός ναυτικός ο Βερνίκος, είναι εντούτοις προσωπικότητα αμφιλεγό­
μενη. Ήδη στην Αίγυπτο εκκρεμεί ένταλμα συλλήψεώς του, διότι προπολε­
μικά είχε μεταφέρει λαθραία Εβραίους από την Ελλάδα στην Παλαιστίνη. 14
Ο Parish είναι γόνος παλαιάς βρετανικήc; οικογένειας με πολλές γνωριμίες σε
σ't'ρατιωτικούς και άλλους κύκλους, πανύψηλος, γενναίος αλλά και εξαιρετι­
κά επιπόλαιος . Έχει τραυματιστεί σοβαρά στη Μήλο, ενδιάμεσο σταθμό του
ταξιδιού τους, πέφτοντας ανάποδα από την κορυφή ενός λόφου στη βραχώδη
πσ.ραλία. Τώρα, με σπασμένο το δεξί του χέρι και με κάταγμα στο κρανίο,
κινδυνεύει να χάσει το αριστερό του μάτι. Ο Noel τον φιλοξενεί στο σπίτι του
και, ελλείψει συγγενούς, υπογράφει για την πραγματοποίηση της δύσκολης
επέμβασης που θα γίνει στην Ιερουσαλήμ. Από εχεί, ο Parish (αLeighH) θα
επιστρέψει ως μέλος του επιχειρησιακού προσωπικού της ΜΙ9, ενώ την 1η
Απριλίου του 1942 θα λάβει την εντολή να εγκατασταθεί οριστικά στη Σμύρ­
νη, ωc; οεύτερος στην ιεραρχία (GS02) υπό τον Noel Rees. 15
Προς τα τέλη του 1941, ο Noel εντυπωσιάζει το Κάιρο με μια μεγάλη επι-
, 1 1 θ 1 'λ 1 β
τυχια του , η οποια ταυτοχρονα εωρειται και μεγα η εππυχια των ρετανι-

14. Parish, ό.π., σ. 156-157. Σε λίγο, ο Βερνίκος γίνεται αντιπαθής και στην εξόρι­
στη ελληνική κυβέρνηση, διότι στο Κάιρο, εκμετα/J,ευόμενος τις γνωριμίες του Parish,
προπαγανδίζε~ υπέρ μιας κυβέρνησης υπό τον Πλαστήρα, με παραίτηση του διαδόχου
χ.ά. Βλ. την από 11.11.19·1 l αναφορά του υποστράτηγου Κωνσταντίνου Βάσσου, Στρα­
τιωτικού Ακόλουθου στην Ελληνική Πρεσβεία του Κα·tρου, Αpχείο Τσουδεpού, τόμ. Λ' ,
σ. 362 χ.εξ. (363). Όσον αφορά την άποψη της SOE για τον Βερνίκο, βλ. την αναφο­
.<: ρά του πλωτάρχη Mike Cunιbcrlcgc, με ημερομηνία 11.8. J 942 [Τ'JΛ (PRO) HS 5/ 524],
σχετικά με τις κερδοσκοπικές του δραστηριότητες κατά την εκκένωση της Κρήτης
ιχπό τα βρετανικά στρατεύματα. Το 1942 έρχεται στην Αθήνα για. τον εντοπισμό και τη
φυγάδευση Βρετανών. Βοηθοί του είναι οι J ack Stuart και Tony Handkinson (ή Ilud-
kinson), οι οπο[οι συλλαμβάνονται σε λίγο από τους Ιταλούς και εκτελούνται τον Φε­
βρουάριο του 1943 . Ο Βερνίχος συλλαμβάνεται επίσης από τους Ιταλούς, προδομένος
ιχπό τον McNabb ή από μέλος της ομάδας του. Τστε:ρα από κάποιο διάστημα κράτη­
σής του στις φυλακές Καλλιθέας, μεταφέρεται σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως στην
Ιταλία. Απελευθερώνεται όταν οι Σύμμαχοι καταλαμβάνουν το Μπάρι.
15. Simonds, WO 208/325::3, χε9άλαω F , σ. 6. Πρβλ. και το σχέδιο δράσης της Μ19
για τον χειμώνα 1942-1943, που υποβάλλει ο Parish στον Simonds: «Μέχρι σήμερα ο
Noel Rees είχε τη δυνατότητα να αφιερώσε:ι σημαντικό τμήμα του χρόνου του στην ΜΙ9
της Σμύρνης. Τώρα όμως, που έχουν προκύψει ο "Όμηρος" και διάφορες άλλες παρε­
πόμενες φρο'Jτίδες, η πίεση της δουλειάς τού επιτρέπει να διαθέσει πολύ περιορισμένο
χρόνο στην ΜΙ9. Κατόπιν τοuτου προτείνω: (1) Η ΜΤ9 Σμύρνης να τεθεί υπό τον έλεγ­
χο του επιτόπιου μόνιμου αξιωματικού της lεν . τον εαυτό του] με την πλήρη συνεργασία
του Nocl Ree.s, χωρίς την οποία, όπως είναι αυτονόητο, δεν μπορεί να γίνει τίποτα [... )JJ.
148 Π ΕΤ ΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤ ΑΪΚΟΣ

κων
' μυστιχων
' Ι τα. πρωτα
υπηρεσιων Ι εκε /ιν α υυσκο
"'' λ α. χρον
Ι ια. του π ο λ εμου
' : Με

την προσωπική του επιρροή αλλά και με αδρή δωροδοκία. Τούρκων αξιωμα­
τούχων, ολόκληρη η Χερσόνησος του Τσεσμέ γίνεται βρετανικό έδαφος . Εκ­
μισθώνεται από την Τουρκία στη Μεγάλη Βρετανία, με μίσθωμα. 1.000.000
χρυσών λιρών για όλη τη διάρκεια. του πολέμου. Παράλληλα , η χερσόνησος
κηρύσσεται απαγορευμένη στρατιωτική ζώνη, έτσι ώστε Γερ μανοί , Ιταλοί,
ακόμα και πολλοί Τούρκοι, να μην έχουν πρόσβαση εκεί. 1 ι; Μετά την εξέλιξη
αυτή, στις αρχές του 1942 δημιουργείται η πρώτη μυστική βάση καϊκιών της
ISLD και της ΜΙ9 στο Κhioste (Κιόστε) , στην πάλαι ποτέ ελληνική Αγία Πα.-
'
ρα.σκευη , στο
βορειοανα.το λ ιχοΙ ακρο
Ι Ι
της χερσονησου.
Κ'
αποτ ε το
κ ιοστε ηταν
Ι /
ένα όμορφο και εύπορο χωριό , χτισμένο αμφιθεατρικά στη μια πλευρά ενός όρ­
μου, μιας στενής λωρίδας θάλασσας, μήκους, περίπου, πεντακοσίων μέτρων.
Στις αρχές του 20ού αιώνα αριθμούσε 3. 700 κατοίκους -Κιοστελιανούς τους λέ­
γανε-, 600 σπίτια και 300 καtκια, μικρά και μεγάλα. Ο ι περ ισσότερο ι Κιο-
στε λ ιανοιΙ ηταν ναυτικοι,
1 Ι /
απο τους ικανοτερους της
Μ ' 17
εσογειου.
'

Όμως τώρα στο Κιόστε δεν υπάρχουν παρά γκρεμισμένα σπ ίτια, το τουρ-
'
χικο τε
λ ι ι ι ι θ r ~ ι τ
ωνειο και, στην ακρη του ορμου , ενα. ιχ υοτρ ο φειο, ιυιοκτησ ια.ς κα-

ποιου Τούρκου. Εδώ, λοιπόν, μακριά από τα αδιάκριτα. βλι!:μμα.τα του Τσε-
σμε
'
και κατα.
f
προκ λητ ικη πα.ρα /
' β αση χα' θ ε τουρκικου νομο
Ι /
υ, θ α. συγ κεντ ρ ω-

θούν ανενόχλητα τα καtκια της ISLD και της ΜΙ9 . Ο Simonds γράφει:

Για τις προσπάθειες και τη βοήθεια του Noel R ees, δεν υπάρχει έπαινος που
θα. μπορούσε να. κριθε ί υπερβολικός. Επιβάλλεται να. πούμε ότι αυτή η βάση
στο Κιόστε, που η ΜΙ9 και η ISLD μοιράστηκαν φιλικά και ισότιμα σε όλη
τη διάρκεια του πολέμου, δεν θα είχε δημιουργηθεί αν δεν υπήρχε εκείνος. 18

/
Μ παινοντας στο
λ /
ιμανι, στη υε
'ι> ξ /
ια π
λ f Ι / Ι
ευρα, εχει που καποτε υπηρχε το χωριο,
ι

κατασκευάζονται δύο κτήρια. Το ένα για. αποθήκη εφοδίων και το άλλο για μη­
χανουργείο. Γενικός μηχανικός είναι ο William Rice, Έλληνας μηχανικός ο Μα­
νώλης Καρακούρος και πρώτος καραβομαραγκός ο μαστρο-Γιώργος Κατσουλά:­
χης. Στο βάθος του λιμανιού δι!:νει σε λίγο ένα καtκι χωρίς μηχανή, με πανιά .

Βλ. ΤΝΑ (PRO) WO 208/337 1. Δυστυχώς, η διαρκή ς περιαυτολογία του P a rish στο βι­
βλίο του και η εκ μέρους του απόκρυψη ότι υπη ρέτη σε στην ΜΙ9 υπό τον Noel Rees,
παρέσυρε ορισμένους στο να υποστηρίξουν ότι εκείνος υπήρξε ο επικεφαλής ή ο δη μιουρ­
γός της στη Σμύρνη . Έτσι , μεταξύ άλλων , ο G c r olymatos, ό.π. , σ . 235, σε εποχή, μά­
λιστα, που οι σχετικοί με την ΜΙ9 φάκελοι του WO ήταν διαθέσιμοι στους ερευνητές.
16. Η εκμίσθωση της χερσονήσου του Τσεσμέ στους Βρετανούς γενικά αποκρύπτε­
ται. Την αποκάλυ ψη χάνει ο Simonds στα απομνη μονεύματά του, ό. π.
17. Ανδριώτης, ό.π., σ. 36 και 11 3 · Γιάννης Καψής (επιμ. ), Παντελής Καψής ( 1880-
1963). 'Ενας Γχpέχο από τον Τσεσμέ, σ. 51. Σήμερα το Κιόστε λέγεται D eliankδy. .
18. ΤΝΑ (PR O) WO 208/3253, κεφάλαιο Ε ' , σ. 8.
 "Ο Λ ΓΓΛΟΣ ΠΙ'Ο Ξ F:ΝΟ Σ » 149

που έχουν μετατραπεί σε τέντες. Εδώ, το γραφείο και η κατοικία του Κουμουν-
δούρου. Για. 'λυ ψ η απεναντι
χα Ι στους Τ ουρκους,
ι ι τη uιαφυγη
μετα ;:, ι του απο' τις Β'
ο-

ρειες Σποράδες, ο Κουμουνδούρος εντάσσεται αναγκαστικά στον βρετανικό στρα­

τό. Η νέα του ταυτότητα τον αναφέρει ως υπολοχαγό Κώστα Abbott.
Αργότερα, μέσα στο 194 2 , ο Noel δημιουργεί και μια δεύτερη μυστική βά­
ση στο νότιο μέρος της χερσονήσου του Τσεσμέ, στον όρμο της παληάς Αγρι­
ληάς που τώρα λέγεται Egrilar. Ο Sweet-Escott, ο οποίος επισκέφθηκε τη βά­
ση το 1943, γράφει: 1 ~

Πήγα κάτω στο Egrilar και εντυπωσιάστηκα πολύ. Με το αυτοκίνητο ήταν

δύο ώρες δρόμος από τη Σμύρνη. Βλέποντας σε κάθε πλευρά του δρόμου τον
αγριότοπο -είκοσι χρόνια π ριν, βρίσκονταν εδώ οι εύφοροι αμπελώνες χαι
ελαιώνες της πλούσιας ελληνικής κοινότητας που διώχτηκε από τους Τούρ­
κους το ] 922- με κατέλαβε μελαγχολία [ ... ]

Στην Αγριληά, εκπρόσωπος του Noel Rees τοποθετείται ο γνωστός μας

Δημοσθένης Μωρα'ίτης , που εγκαταλείπει τις Οινούσσες για τα νέα του κα­
θήκοντα. Εδώ, επίσης , θα εγκατασταθεί με τα περιστέρια. του ένας Βρετανός
ο οποίος έχει μείνει γνωστός με το όνομα J ohnnie. Τα περιστέρια. χρησιμο­
ποιούνται ως ταχυδρόμοι στα. χα.tχια. που δεν δια.θέτουν ασύρματο ή σε θα­
λάσσιες περιοχές όπου στην τουρκική ακτή λειτουργούν γερμανικά ραδιογω-
/
Π α.ντοτε δ υο
/ / / /
'
νιομετρα. μαζ'ι στα καικια,
.ι. εκπαι δ ευονται για να δ ιανυουν απο-

σταση μέχρι και ογδόντα μίλια, ενώ στα πόδια τους έχουν τοποθετημένο
ειδικό έλασμα με υποδοχή για τα μηνίιματα. Μια τρίτη βάση, αυτή βοηθητι­
κή, δημιουργείται βορειότερα., στο Ayazmat, απέναντι από τη Μυτιλήνη.

Ένας από τους στόχους του Noel είναι τώρα η δημιουργία. στη Σάμο -υπό
ιταλική κατοχή από τις 8 Μα.tου του 1941- μιας οργάνωσης ανάλογης μ'
εκείνην της Χίου, για την κατασκοπία αλλά και για την υποδοχή και περαι­
τέρω προώθηση όσων προορίζονται για τον ελληνικό στρατό. Άνθρωπός του
δω,
ι Ι ι β ι ι ι
ε και ταυτοχρονα εκπροσωπος των ρετανιχων μυστικων υπηρεσιων της

Σμύρνης, είναι ο μητροπολίτης Εφηναίος, 20

παλιά του γνωριμία. από την επο-

19. S weet-Escott, ό.π., σ. 209.

20. Ο μητροπολίτης Ειρηναίος (1878-1 96:3), κατά κόσμον Ειρηναίος Χατζηπαπαϊ­
ωάννου, γεννήθηκε στο Κα-τερλή της Νικομήδειας. Σπούδασε στη Θεολογική Σχολή της
Χιiλκης και , σ-τη συνέχεια, αισθητική και φιλοσοφία σ-τη Σορβόνη. Δ ιετέλεσε Μητρο­
πολίτης Σάμου το 1926, Σάμου και Ικαρίας από το 1931. Το 1943 διέφυγε στη Μέση
Ανατολή, όπου τιμήθηκε με βρετανικό παράσημο για την όλη μέχρι τότε δράση του
στον <1μυστικό πόλεμο)) , αλλά χαι για την προσφορά -του κα-τά την προσωρινή απελευ­
θέρωση της Σάμου , για την οποία θα γίνει λόγος σε άλλο κεφάλαιο.
150 ΠΕΤΡΟΣ Ζ:Τ. ΜΑΚ!'ΗΣ-Ζ:ΤΑiΚΟΣ

χη
, που εκα'Jε τις κρουαζ'
1
ιερες στο Α ιγαιο. '
' Μ ετα την καcα' λη ψ η cου νησιού
από τους Ιταλούς, ο Ειρηναίος αναδεικνύεται σε αληθινό πνευματικό και πο­
λιτικό cαγό, με δράση τόσο στον τομέα των πληροφοριών όσο και στην πα­
ροχή βοήθειας σε Έλληνες αξιωματικούς και οπλίcες που επιθυμούν να διεκ­
περαιωθούν στην Τουρκία:. Έτσι, με την αμέρισcη συνδρομή του αλλά και
εκείνην του Μανώλη Σοφούλη 2 1 -κεντρικής προσωπικότητας στην Αντίστα­
ση της Σάμου, μέχρι τον Δεκέμβριο του 1942-, ο Noel είναι σε θέση να ορ­
γανώσει cO δίκcυ ο της ISLD και της ΜΙ9 στο νησί, τόσο με δικούς του πpά-
,
κτορες οσο και με
δ J ζ Ι Ι
ιαφορους αο.,ιωμα:τικους, σε συνεννοηση με τις ε
λλ Ι
ηνικες

μυστικές υπηρεσίες.
Τον Οκτώβριο του 1941,22 φθάνει στο Κουσά.vτασι μια ομάδα: αξιωματι-
' Ί:: , Ι
κων και uπα:ο.,ιωμα:τιχων, κυριως της ε
λλ , Α στυνομια:ς
ηνικης
, και της χωροφυ-
λακής. Πρόκειται για: τους Αντώνη Βολτα:ιρά.κη, Γιώργο Μα:ργέτη, Γιά.vνη
Ηλια.χόπουλο, Γιάννη Κανεβάτη και τον ταγματάρχη του Πυροβολικού Ιω­
άννη Αμπατζόγλου. Στο Κοuσά.ντασι τους υποδέχεται ο εκπρόσωπος του Noel
R ees, ο Δημητρά.κης Louis Marc, δεκαεπτά. ετών τότε, αδελφός του Γρηγόρη
Louis Marc, τελευταίου πριν από τον πόλεμο υποπρόξενου της Μεγάλης
Βρετανίας στη Σάμο. 2 :J Την επομένη, ειδοποιημένος βρίσκεcαι στο Κουσά­
ντα.σι και ο Noel, για: να: τους ρωτήσει πο ιο ι από αυτούς θα επιθυμούσαν να
αναλάβουν υπηρεσία στην ISLD. Οι Βολταιράκης και Αμπατζόγλου αρνούνται
και φεύγουν για τη Μέση Ανατολή. Οι άλλοι τρεις, αντίθετα., δέχονται και από
τότε αρχίζει cη δράση του ο Γιώργος Μαργέτης , πρώην αστυνομικός της Γε­
νικής Ασφαλείας Αθηνών, με πείρα και στην αντικατασκοπία.. Ο Μαργέτης
έχει διαφύγει από την Αθήνα: καταζητούμενος από τους lcαλούς. Στις 25 Σε­
πτεμβρίου του 1941, τον είχαν καλέσει στο Komando Piazza, στην οδό Αμε­
ρική ς, για να του δώσουν την εντολή να μεταβεί στην Αγία Παρασκευή με 4
καραμπινιέρους και να συλλάβει τον υποστράτηγο Γεώργιο Λάβδα. Ο υπο-
,
στρα:τηγος, ει δοποιημενος
' ' ' " 'ζετα:ι. 'Ο μως
α.πο ε χεινον, εο.,α:φανι οι υπο ψ'ιες των

21. Ο Μανώλης Σοφούλης ήταν ανεψιός του αρχηγού του Κόμματος των Φιλελευ­
θέρων Θεμιστοκλή Σοφούλη. Έλαβε μέ ρος , μαζί με τον θείο του , στις ετ.:αναστάσεις
της Σάμου, το 1908 χα~ το 1912, και στη συνέχεια δικηγόρησε στο Βαθύ . Βουλευτής
Σάμου από το 192:'\, στο κίνημα του 1935 υπήρξε ο κύριος εκπρόσωπός του στο νησ( χαι
αργότερα εξορίστηκε από το καθεστώς Μεταξά. Υποuργός Προνο ίας στην κυβέρνησ"Ι)
Τσουδερού, το 1943, ασκούσε μεγάλη ετ.:ίδραση στο σαμιακό στοιχείο του ελληνικού
στρατού στη Μέση Ανατολή.
22. Τα όσα ακολουθούν βασίζον-ται στο αδημοσίευτο ημερολόγιο του Γιώργου Μαρ­
γέτη. Το ημερολόγιο βρίσκεται στην κατοχή του Αναπληρωτή Καθηγητή στο Αριστο­
τέλειο Πανεπιστή μιο Θεσσαλονίκης Βασίλη Γούναρη, ο οποίος και μου επέτρεψε να το
φωτοτυπώσω.
23. Οι Marc ήταν έμποροι και είχαν παράδοση περίπου 150 ετών στο Βρετανικό
Προξενείο της Σάμου.
 «0 Λ ΓΓΛΟΣ Ιll'ΟΞΕΝΟΣ,, 151

Ιταλών πέφτουν επάνω του χαι έτσι ο Μαργέτης συλλαμβάνεται χαι χλείνε­
ται στο Komando Piazza για αναχρίσεις. Δραπετεύει στις 16 Οχτωβρίου, κρύ­
βεται στην Αθήνα και οργανώνει με τους συν-rρόφους του τη οιαφυγή τους
στην Τουρκία, που πραγματοποιείται λίγες ημέρες αργό-rερα. 24
Ενώ οι Μαργέτης, Ηλιακόπουλος και Κανεβάτης περιμένουν σ-rο Κουσά­
ντασι τις οοηγίες του Noel Rees σχετικά με την αποστολή τους σ-rην Αθή­
να, φθάνει εχεί ο Frank Boller, εκπρόσωπος του Γερμανιχού Προξενείου στη
Σμύρνη. Ο Boller βλέπει τους τρεις σ' ένα χαφενείο και οιαμαρ-rύρεται έντο­
να στους Τούρκους. Απο-rέλεσμα, η σύλληψή τους και ο εγκλεισμός τους στα
τουρκικά: κρατητήρια. Ο Noel σπεύοει στο Κουσάντασι, ωστόσο οι προσπά­
θειές του για την απελευθέρωσή τους αποτυγχάνουν και οι Τούρκοι αποφα­
σ(ζουν την αναγκαστική μεταφορά τους ση Σάμο. Ο Μαργέτης αφηγείται:

Πράγματι, την άλλη μέρα ο Ριζ αφού με πολλή στενοχώρια μας έδωσε εντο­
λές, χρήματα και ό,τι άλλο εχρειάζετο , μας είπε, αν γλυτώναμε τη σύλληψη
από τους Ιταλούς να πάμε στο Βαθύ της Σάμου και εκεί να συνεννοηθούμε με
τον Μητροπολίτη Ειρηναίο και με τον Εμμανουήλ Σοφούλη -η ιιΑσφάλεια»
το παρατσούκλι του- που μετά έγινε υπουργός στη Μέση Ανατολή. Την επο­
μένη ήρθε ένα κα·tκι τούρκικο και μας έβαλαν μέσα, εμάς τους τρε::ις και χαμ­
μιά διακοσαριά γυναικόπαιδα, όλοι θύματα του Γερμανού. Εμείς, εκτός από
τα χρήματα που είχαμε πάρει, πήραμε και αρκετά τρόφιμα, 'tα οποία μοιρά­
σαμε στα γυναικόπαιδα μέσα στο κα·tχι, όλο ι δε οι πρόσφυγες , γέροι, γρηέ:ς
και κορίτσια και μικρά παιδιά, δεν σκεφτότανε την τύχη που τους περίμενε
στη Σάμο, αλλά μας είχαν περικυκλώσει και με κάθε τρόπο προσπαθούσαν να
μας παρηγορήσουν [... ]

Μόλις φθάνουν στη Σάμο, αρχίζει η ατελε ίωτη πορε ία μέσα ση βροχή ,
στο κρύο και στις λάσπες. Μερικοί -γέροντες και γυναίχες- θα πέσουν για
να μην ξανασηκωθούν. Τελικά, οι τρεις φθάνουν σ-rο Βαθύ και έρχονται σε
επαφή με τον Σοφούλη, ο οπο ίος του ς ανακοινώνει ότι με εντολή της Σμύρ-
, ' ' ' 'ψ ει στην
νης ενας απο αυτους π ρεπει να επιστρε ' . Ο
Τ ο υ ρχια κ ληρος
' '
πε φτει

στον Κανεβάτη, που σε λίγο βρ ίσκεται στη Μέση Ανατολή. Οι άλλοι δύο,
Ηλιακόπουλος και Μαργέ:της, θα επιστρέψουν αργότερα στην Τουρκία. Όταν
" φθάνουν στο Κουσάντασι, δέχονταL την επίσκεψη του Noel, που τους προ-
'
τεινει αν, ε θ ελ οντικα,
' επι θ υμουν
' να επιστρε ' ψ ουν στη Σ'
αμο Ι
προκε ιμενου να ορ-

γανώσουν υπηρεσία κατασκοπίας. Έ-rσι, αφού πρώ-rα παραοώσουν έναν ασύρ­

ματο στην Ικαρία, αποβιβάζονται πάλι στη Σάμο. Ο Σοφούλης τους προμη-

24. Πρβλ. την ιιΕπίση μη Δήλωση του Γεωργίου Μαργέτη, Αρχηγού Οργανώσεως
Εθνικής Αντιστάσεως "ΖF:ϊΣ"» (1 ϊ.12.1 952), ΛΕΛ, τόμ. ϊ, σ. 308 χ . εξ. Στη δήλωση
σ.υτή ο Μαργέης δεν αναφέρει τα περ ί Λά:βδα.
152 ΠΙΠΙ'02: L:T. ΜΑΚΙ'ΗΣ-ΣΤΑΙΚΟΣ

θεύει με παλιά ρούχα για να μπορούν να κυκλοφορούν , ενώ τους διαθέτει χαι
δύο χωροφύλακες για την προστασία. τους . Σε λίγο εγκαθιστούν έναν ασύρματο
στο Β α θ υ,
, , '•
στο κεντρο της ποΛης, ενω ο
, Μ ,
αργετης φωτογpαφι
'ζ ,
ει παpαχτιες

εγκαταστάσεις των Ιταλών. Δέκα ημέρες μετά, ο Ηλια.κόπουλος ανακαλεί­

ται στην Τουρκία, ενώ ο Μαρyέτης με εντολη του Rees φεύγει στις 8 Φε­
βρουαρίου του 1942. Επιστρέφει στη Σμύρνη, εκπαιδεύεται στην κωδικοποί­
ηση και αποκωδικοποίηση σημάτων στη Σχολή Ασυρματιστών της ISLD,
υπό τον Neville Fisher, και στις αρχές Μαρτίου καλείται στο «Παράρτημα.J>.
Ο ίδιος γράφει:

Αρχές Μαρτίου 1942, ήρθε ένα αυτοκίνητο στο ξενοδοχείο Ιζμίρ Παλάς, με πή­
ρε και με πήγε στο μυστικό γραφείο της Αγγλικής υπηρεσίας. Εκεί με περίμενε
ο χ. Ριί,. Ο Γονατάς μου είπε να χαθήσω και ο Ριζ άρχισε να με προετοιμάζει, ·
αν παραστή ανάγκη για μια αποστολή, αν ήμουν διατεθειμένος να την αναλά:- ·
βω. Του απήντησα ότι δέχομαι ευχαρίστως. Μόλις πήρε την απάντησή μου ο
Ριζ έχανε ένα τηλέφωνο και σε λίγα λεπτά της ώρας χτύπησε η πόρτα του
γραφείου του και ήρθε ο κ. Κώνστας, ναύαρχος του Ελληνικού Ναυτικού και
διευθυντής του γραφείου πληροφοριών εις το Κάιρον. Μας ε:χαιρέτησε:, με συ­
νέστησαν στον χ. Κώνστα και του είπαν ότι ο κ. Μαργέτης είναι ο άνθρωπος
που θα αναλάβει την αποστολή στην Κρήτη. Με τον κ. Κώνστα τα είπαμε λί­
γο καθ' ότι είμαστε πατριώτες και συμφωνήσαμε: να συναντηθούμε στο Κάιρο
και από εκεί θα μου δινόνταν εντολές, πού και πώς θα πάω στην Κρήτη [... ]

Ο Μαργέτη ς αναχωρεί με τον σιδηρόορομο για το Κάιρο . Όμως στη Δα-·'

μασκό, ενώ περιμένει θεώρηση του διαβατηρίου του , τον στέλνουν στα έμπε­
δα, στην Καφριόνα. Το 2ο Γραφείο στη Χάιφα τον θεωρε ί <ψαύρωJ και βασι­
λόφρονα -έχει υπηρετήσει υπό τον Μανιαδάκη- και συνεπώς ακατάλληλο.
για τις μυστικές υπηρεσίες. Σε λίγο τον μεταθέτουν στη Βηρυτό, άεργο στο
Ελληνικό Προξενείο, ενώ ο συνταγματάρχης Γεώργιος Κα.ραβίτης αγνοεί όλα
τα. τηλεγραφήματα για την ανάκλησή του στη Σμύρνη. Τελικά., στις 3 Μα.tου
του 1 942 φεύγει με αεροπλάνο για την Κύπρο. Εκεί τον παραλαμβάνει ο Κου­
μουνδούρος και επιστρέφουν στη Σμύρνη με το κα·tκι του καπετάν Γιάννη ~
Στα.μπεδάκη, 25 που προμηθεύει τη βάση του Τσεσμέ με καύσιμα από την Κύ- ,
προ. Τον Ιούλιο του 1942, με έναν ασυρματιστή και Ούο ασυρμάτους αναχω­
ρεί για τη Θεσσαλονίκη, όπου και δημιουργεί την οργάνωση κατασκοπίας
<< Ζ ευςη, για την οποια ' θα '
γινει λ'ογος '
αργοτερα.

Ε πιστροφη' στη Σ αμο

Ι και στα δ'ικτυα '
κατασκοπιας κα ι ' ΕΙ:'υω'
δ ιαφυγων. '
ενα ·

25. Για τον Σταμπεδάκη, ο Simonds, ό.π. , γράφει : «Ντυνόταν σαν πειρατής, έμοια­
ζε με πειρατή και σ' άλλες εποχές θα ήταν πειρατής . Διέφυγε από την κατεχόμενη Κρή­
τη, με το κα·tκι του φορτωμένο με Βρετανούς φυγάδες. Το καίκι του, με τον ίδιο και το
πλήρωμά του, ναυλώθηκε από την 'Ά" FoΓce για όλη τη διάρκε ια του πολέμου ι ...1)).
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡUΞΕ:'ΙJΟΣ» 153

cχ1tόσπασμα από την έκθεση ανάκρισης του Βασίλη Ν ικολαρούδη, ο οπο ίος
;Ή έχει διαφύγει από ε:χεί στις 28 Σεπτεμβρίου του 1942:

[Ο Νικολαρούδης l διέφυγε για πρώτη φορά από τη Σάμο στις 6 Αυγούστου.

Στην Τουρκία ρωτήθηκε από τον Tahsin Μπέη και τον Δημητράκη Marc αν θα
ήταν διατεθειμένος να επιστρέψει για να παραδώσει ένα γράμμα στον λοχαγό
Παναγιώτη Κουνέλη . Εκείνος συμφώνησε και γύρισε στη Σάμο στις 18 Αυγού­
στου. Το γράμμα που μετέφερε ήταν γραμμένο στα γα/J,ικά και του μεταφρά­
στηκε πριν φϊιγε ι. Συνοπτικά, ζητούσε από τον λοχαγό Κουνέλη να βοηθήσει
στην οργάνωση ενός δικτύου μυστικών πρακτόρων . Ύστερα από σαράντα ημέ­
ρες , ο Νιχολαρούδης επέστρεψε κομίζοντας ένα γράμμα του λοχαγού Κουνέλη
προς τον Tahsin Μπέη, το οποίο, κατά τον ίδιο, είχε το εξής περιεχόμενο:

Αγαπητέ φίλε,
Έλαβα την επιστολή σου και σ' ευχαριστώ πολύ. Όσον αφορά το δίκτυο
μυστικών πρακτόρων που μου ζητάς να οργανώσω, σε πληροφορώ πως μια
τέτοια οργάνωση λειτουργεί εδώ και 2,5 μήνες. Ξεκίνησε αμέσως μόλις
ένα υποβρύχιο αποβίβασε εοώ τρεις άνδρες. Δυστυχώς, ένας από αυτούς
έχασε το βιβλίο του με τον μυστικό κώδικα και αναγκάστηκε να επιστρέ­
ψει. Με αυτόν έστειλα πληροφορίες για τον εχθρό [ ... ]26

( Ο Νικολαρούδη ς συνεχίζει την αναφορά του απαριθμώντας τους συνεργάτες

' του κουνε'λη, που ειναι
' ' '
ενας δ'υο Κ'υπριοι, εγκατεστη-
ακομη αι.,ιωματικος
i:: ' και

·. μένοι με ασύρματο στο βουνό Καρβούνης. Επίσης, οι Αριστείδης Σιδηρουργός,

,- έμπορος, Εμμανουήλ Ηλιάκης, γιατρός στο Βαθύ, και ο πρώην λοχαγός Εμ­
: μιχνουήλ Παπαγεωργίου, ο οποίος έχει τραυματιστεί στην Αλβανία. Σύμφωνα
με προφορικό μήνυμα του Κουνέλη , στο νησί υπάρχει και άλλη οργάνωση υπό
;; τον λοχαγό [Παράσχο] Παρασχάκη, η οποία όμως δρα πολύ φανερά και , κατά
, ψ'η του, θα γινει
~' την απο ' '
συντομα αντι ληπτη.
' ο 'δ
ι ιος ο κουνε'λης φο β' '
αται οτι

· τον έχουν υποπτευθεί και ίσως χρειαστεί να εγκαταλε ίψει τη Σάμο.

1

Η δράση της οργάνωσης του Κουνέλη περιορίζεται στο Καρλόβασ ι , ενώ

εχείνη του Παρασχάκη ε ίναι πολυπληθής, με συνεργάτες από ολόκληρο το
Ά: πολιτικό φάσμα και ουσιαστικό αρχηγό τον Ειρηναίο. 27 Στην προσπάθεια συ μ-

26. ΤΝΑ (ΡRΩ) WO 208/3371.

27. Αν και εκπρόσωπος της κυβέρνησης του Κα'tρου , ο Παρασχάκης, χωρίc; να ε:κ­
: φράζει πολιτικέ.:; απόψεις , γίνεται αργότερα μέλος της πρώτης Κεντρικής Επιτροπής
~ του τοπικού ΕΑΜ , πιστεύονται:; ότι η συνεργασία με τουc; αριστερού.:; είναι θεμιτή, εφό­
: σον η Μεγάλη Βρετανία και η Ρωσία πολεμούν μαζί κατά του κοινού εχθρού. Συλλαμ­
βάνεται από τους Ιταλούς το Πιiσχα του 1943, μέσα σε: εκκλησία. Λρχιχιi μεταφέρεται
·. στις φuλαχέc; Κέας και κατόπιν στις Φυλακέc; Αβέρωφ, στην Αθήνα. Αποφυλακίζεται στις
; 8.1.1 94'1 . Βλ. Κώστας Πτίνης, Χpόνια Κατοχής - Συμβολή στην ιστοpία της Σάμου
ξ: 1941-1944, σ. 127 χ.εξ. Πρβλ. το τηλεγράφημα 980/ 28.2 .1912 του Ραφαήλ προς τον
· Τσουοερό, Αpχε!ο Τσουδεpού, τόμ. Α', σ. 566.
154 ΠJ<:ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ,ΣΤΑΪΚΟΣ

μετέχουν και γυναίκες, με ηγετική μορφή τη Δανάη Σινανίδου, μια κοπέλα

αριστερών φρονημάτων η οποία ασκεί μεγάλη επίδραση στον μητροπολίτη.
Τολμηρή η Σινανίδου, αλληλογραφεί τακτικά, όσο και μυστικά, με: τους φυ­
λακισμένους της Σάμου και φροντίζει για τη διατροφή τους. 28 Η ίδια ορyα-
'λ ες λλη λ ο-
1
'
νωνει και τις νεαρες κοπε ' που μεταφερουν τα τροφιμα
' και την α

yραφία στους κρατουμένους, ενώ παράλληλα κρύβουν και βοηθούν τους Έλ­
ληνες αξιωματικούς και στρατεύσιμους να φθάσουν σε απόμερους όρμους, από
'
οπου εμπιστοι ' β αρκαρη
' δ e:ς '
τους περνουν απεναντι. ' 'Ο σο για την κατασκοπια, '
εκείνος που μεταφέρει στο Κουσάντασι τους φακέλους με τις λεπτομερείς
αναφορές -κάθε δεκαπενθήμερο, στην αρχή, και κάθε δέκα ημέρες αργότε­
ρα- είναι ο βαρκάρης Μήτσος Γιουρέλης. Σ' εκείνον τους παραδίδουν δυο μι-
, '
χρα κοριτσια, χορe:ς e:νος αyροτη, του ' ' ' Ν'ικου Π απα'ζογ λ ου. Σ το Κουσαντασι
'
παραλαμβάνουν τους φακέλους ο Marc ή ο Tahsin Μπέης. Οι καβγάδες με-
"'
-..α,__,υ τους, για -..ο ποιος θ α. παραλα
' βει πρω-..ος -..ις π ληροφοριe:ς, ειναι συχνοι.
' ' ,
'
Όρος της Milem, προκειμένου να συνεργαστε ί με την ISLD και την ΜΙ9 στη
Σάμο, είναι να της παρέχονται αντίγραφα όλων των αναφορών.
Αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 1942, εμφανίζεται στο νησί και μια νέα
ομάδα κατασκοπίας, υπό τον Σαμιώτη υπολοχαγό Μανώλη Λεκάτη. Ο Λε­
κάτης, «Ο Διευθυντής του Γραφείου Πληροφοριών», όπως τον αποκαλε ί ο Ει-
ρηναιος ,
, 29 ,
με κυριοτερο συνe:ρyατη τον
, Α
ριστειοη
,~ Σ ~ ,
ιοηρουργο , εγκα
θ'
ισταται

, ,
με: τον ασυρματο του στο
β , , ~ β β 'ζ 1
λ , 'λ
ουνο κα ι μεσω αυτου υια ι α e:ι π ηροφορ ιe:ς ο ων

των οργανώσεων. 'Υστεροι από κάποιο διάστημα, θα επιχειρήσει τη διάσπα­

ση του τοπικού ΕΑΜ, από το οποίο τελικά θα αποχωρήσουν οι οπαδοί του
Κόμματος των Φιλελευθέρων. Έτσ ι, γίνεται εχθρός για τους κομμουνιστές
του νησιού ... :io

Λίγο πριν ο Χρήστος Γονατάς διαφύγει από τη Λέσβο, εμπιστεύεται το ήδη

υπάρχον δίκτυο της ISLD στον Χριστόφορο Ευστρατίου, διαχειριστή των πε-
, , , ,
λ αιοει δων
, Β

τρε που παραγονται στις εγκαταστασεις καποιου ρετανου με το

28. Βλ. Ειρηναίος (Μητροπολίτης Σάμου και Ικαρίας), Η δύναμις του Ελληνοχpι­
στιανιχού πνεύματος. Αναμνήσεις χαι εντυπώσεις από την κατοχήν της νήσου Σάμου χαι
την Μέσr;ν Ανατολήν, σ. 45· Πτίνης, ό.π., σ. 267. Ο Πτίνης αναφέρει και πολλά ονό­
ματα της οργάνωση ς Παρασχάχη , που δεν είναι δυνατόν να μεταφερθούν εδώ.
29. Ειρηναίος, ό.π. , σ. 50.
30. Με κάθε επιφύλαξη, βλ. Θάλεια Ζα'tμη, Ο Ιπποχpάτης Ζαtμης χαι η εποχή του,
Α' , Τ ο β ι βλ'ιο αυτο , γραμμεν ο χατα τα πα λ ια κομμουν ιστιχα π ροτυ
1
το μ.' σ. 317 . ' ' ' '' πα , οσον
'

αφο ρά τουλάχ.ιστον τις βρετανικές μυστικέ ς υπηρεσίες και τον Noel R ees, περιέχ.ει
απαράδεχτες -αν όχι και φαιδρές - ανακρίβειες αλλά και συκοφαντίες.
 " () Λ ΓΓΛΟΣ Π ΡΟ Ξ Ε!\ΟΣ » 155

όνομα Atkinson. 31 Ο Ευστρατίου δραστηριοποιείται αμέσως , τόσο στη συlJω­

γή πληροφοριών όσο και στις φυγαδεύσεις προι:; την Τουρκία Βρετανών κα.ι
, θ, , "\ "\ ,
Ελληνων που φ α.νουν στο ν ησι , αrVΙ.α. κα.ι ντοπιων νεων που επι υμουν να κα-
, , θ ,
ταταγούν στον ελληνικό στρατό στη Μέση Ανατολή. Παράλληλα., στα. τέλη Σε­
πτεμβρίου του 1941 δημιουργείται μια δεύτερη ομάδα κατασκοπίας υπό τον λι­
μενάρχη Μυτιλήνης Ηλία. Καζάκο , συνεργάτη της οργάνωσης <<Ε.Ε.>1. :Ι:.! Στον
τομέα των πληροφοριών, κοινός αρωγός των δύο ομάδων ε ίναι ο ταγματάρχης
Σοφοχλής Βουρνάζος, κάτι nου θα τις οδηγήσει σε συνεργασία. Στην οργά-
νωση του Ε υστρα.τιο
' υ, πο λ'
υτιμες υπηρεσιες προσφερουν ο ' ' Αγα.μεμνων
' Ανα. -
στασιάδης, ναυτικός, συνεργάτης επίσης της ISLD από τον Ιούλιο του 1941,
0 κυβερνήτης πετρελαιοκίνητου Κομνηνός Τατάς, σύνδεσμος του Γονα.τά με τη
" Μυτιλήνη, ο λιμενεργάτης Μαρίνος Τζουβελέκης, ο ράφτης Γιώργος Μήλας
και ο δημο-τικός υπάλληλος Γιώργος Κρητικός, με δράση και οι δύο στις δια­
φυγές, όπως κα.ι ο Μιχάλης Δια.μαντίδης. Τέλος, ο Αριστείδης Τόνος, ναυτι­
χόι;: πράκτορας κα.ι δημοτικός σύμβουλος Μυτιλήνης . Στις επιτυχίει;: της ορ­
γάνωσης περιλαμβάνεται το σχεδιάγραμμα. των γερμανικών οχυρωματικών
έργων στο Καρά Ταπέ, επίτευγμα. του λοχαγού Βάσου Πα.πα.νικόλα.. Θα. το εκ­
πονήσει μετρώντας τις αποστάσεις με τις στροφές της μιας ρόδας του ποδη­
λάτου του , που τις πολλαπλασιάζει με την περιφέρειά της ...
Η καταστροφή έρχεται τον Φεβρουάριο του 1942. Ο ι συλλήψεις αρχίζουν
' 'δ'υο ημερες μετα α.υτοκτονει ο γραμματεας του
' ' ' Τ ο υ ρ-
1
στις 2 του μηνος, ενω

κικού Προξενείου Θανάσης Μητρέλιας. Είπαν πωι;: πιέστηκε από την GFP
(Gehe ime Feldpolizei), τη γερμανική Στρατιωτική Μυστική Αστυνομία., και
έδωσε ονόματα. Σύμφωνα όμως με άλλη εκδοχή, οι συλλήψεις οφείλονταν
• στη φλυαρία των φυγάδων στην Τουρκία. Όποια και να. είναι η αλήθεια , ο
απολογισμός είναι βαρύς. Θα. εκτελεστούν ο Ηλίας Καζάκος, ο Λευτέρης Κα.­
πακτσής, σημαντικός συντελεστής των δια.φυγών χωρίς να ανήκει σε οργά­
νωση , και ο Αριστείδης Τόνος. Ο Ευστρατίου διαφεύγει στην Τουρκία και σε
λίγο γίνεται άνθρωπος πολλαπλών καθηκόντων. Βοηθός του Νίκου Δ ια.μα­
ντάρα στον Τσεσμέ, παίρνει παράλληλα μέρος στις επιχειρήσεις φυγάδευσης
Ελλήνων στρατιωτών από τη Χίο . Προμηθεύει, επίσης, στον Noel R ees όλα
τα αναγκαια π
/ λ / ,
αστα εγγραφα, οπως
, δ
ια.
β ,
ατηρια, α
'δ
ειες των γερμανι κων
, λ
ι-

μενιχών Αρχών χ .ά . 3::1 Πλαστογράφος, ένας Έλληνας από την Ικαρία, που
' φθάνει στη Σμύρνη από το Κάιρο ως πράκτορας της ((Α1> Force.

31. Τα όσα αχολουθούν βασίζονται , χυρίως, στο βιβλίο των Π. Κ. Κε μερλή - Α. Σ.

Πολυχρονιάδη, Η Αντίσταση στη Λέσβο (Πηγές και πτυχές της), σ. 11 3 χ.εξ.
32. ΑΕΛ , τόμ. 7, σ. 428 χ. εξ. ( ι\ 32).
33. Μετά τον πόλεμο , ο .Ευστρατίου, αδυνατώνται:; να επιστρέψει στην Ελλάδα επε ι­
δή η ζωή του θα χινδύνευε από τους κομμουνιστέι:;, έ μεινε στη Σμύρνη, όπου κέρδισε αρ­
κετά χρήματα εισάγοντας, μαζί με τον συνταξιούχο πια Shevke t Μπέη , χρύσταλλα
Βοημίαι:; . Λργότερα , έζησε στην Αθήνα, στο Παγκράτι, όπου χαι πέθανε τον Οχτώβριο
l .ϊ6 111-:ΤΡΟ Σ ΣΤ. MAKl'HΣ-l;TA ΤΚΟΣ

Το βάρος, τώρα, για τη συγχρότηση νέας οργάνωσης πέφτει στους ώμους

του Αναστασιάδη. Πρώτος του συνεργάτης, ο ασυρματιστής του ΕΝ Βασίλης
Ανδρεαδέλλης που φεύγει για τη Σμύρνη. Εκεί, εχπαιδεύεται στη Σχολή του
Fisher χαι επιστρέφει στη Λέσβο με: ασύρματο. Τα δελτία πληροφοριών συ­
ντάσσονται από τον Νίχο Βολογιάννη, ιδιοκτήτη του ξενοδοχείου «Αιγαίον»,
ενώ ο Τούρχος πρόξενος Hamdί Μπέης, συνεργάτη ς της ISLD, θέτει στη
διάθεση της οργάνωσης το σκάφος του για τη μεταφορά στην Τουρχία των φα­
χέλων με τις αναφορές, τους χάρτες και τα σχεδιαγράμματα. Σ' αυτό τοπο­
θετείται μηχανιχός ένας άνθρωπος εμπιστοσύνης , ο Γιώργος Μούρας . Πα­
ράλληλα, ο χαπετάνιος Κυριάκος Παπαπέτρου συνδέει τη Λέσβο με την Ηπει­
ρωτική Ελλάδα. Μεταφορές φυγάδων στην Τουρχία εκτελε ί το χαtκι του
Κώστα Δημάκη με τον Αργύρη Μαλέλη, συνεργάτη της ISLD , και τον, επί­
σης συνεργάτη της, ενωμοτάρχη Παναγιώτη Μά.λλιο. 34

Τον Μάιο του 1942, οι Γερμανοί αρχίζουν την κατασκευή εκτεταμένων

οχυρωματιχών έργων στη Λήμνο. Σύντομα δημιουργείται και εδώ ένα κλι­
μάκιο της ISLD , από τον δάσκαλο και έφεδρο αξιωματικό Ηλία Χατζηλε­
νούδα και τον εφοριακό Γιάννη Βουρδουμπάκη. Σύνδεσμός τους με τη Λέ­
σβο, ο Θεόδωρος Δαρδαμανέλλης, μηχανικός στο υδροφόρο πλοίο «Φορτούνα>>,
το οποίο επισκέπτεται τακτικά τη Μυτιλήνη και μετα.φέρε:ι από εκεί νερό
στους στρατιωτικούς καταυλισμούς των Γερμανών στη Λήμνο. Παράλληλα,
ο νομομηχανικός Λέσβου Παναγιώτης Φίλιος επισκέπτεται τη Λήμνο , δήθεν
για να επιθεωρήσει το οδικό δίκτυο. Θα εκπονήσει πλήρη σχεδ ιαγράμματα
των οχυρώσεων, που θα μεταφερθούν στη Λέσβο από τον Δαρδαμανέλλη μέ-
, ι ' β
σα σε σπασμενα και κουφωμεvα καρ ουνα.

Ε νω' οι δ ιαφυγες
' '
απο τη Λεσ
' βο συvεχι'ζονται και ενω αυc,ανετα
'
t: ' ι ο αρι θ μος '
των γερμανικών πλοίων που βυθίζονται από τα συμμαχικά αεροπλάνα, η GFP
έχει αρχίσει τις έρευνες για την ανακάλυψη τη ς οργάνωσης. Θα τη βοηθήσουν
ένας Έλληνας πράκτοράς της ονόματι Μάνος Κωνσταντιν ίδης, :! 5 ο οποίος
φθάνει ειδικά γι' αυτό τον σκοπό στη Μυτιλήνη, αλλά και η επιπολαιότητα
του '
Γ ιωργου Σ κρι β'
ανου, ι ναυτη
ενος ι '
του πετρε λ αιοκινητου που μεταφερει τον '
Αναστασιάδη από τον Τσεσμέ στο νησί. Σε λίγο αρχίζουν οι συλλήψεις και τα
βασανιστήρια, ενώ προσπάθειες της ISLD για την απελευθέρωση των κρα­
τουμένων θα αποτύχουν. Ο Αναστασιάδης και ο Ανδρεαδέλλης διαφεύγουν

του 1985. Με τη διαθήκη του συνέστησε ίδρυμα στη Μυτιλήνη, με επωνυ μία <ιΊδρυμιχ ;
απόρων σπουδαστών Λέσβου, Χριστόφοροζ Ευστρατίου )). Σή μερα, το ίδρυμα αυτό χρη­
ματοδοτεί υποτροφίες για πανεπιστημιακές σπουδές σε οκτώ αριστούχους, άπορους φοι- :
τητές από συγκεκριμένα μέρη του νησιού.
34 . Οι σχετικές βεβαιώσεις βρίσκονται στο αρχείο του ιστοριοδίφη Όμη ρου Κοντούλη
στη Λέσβο.
35. Αναφορά του Χριστόφορου Ευστρατίου προς τον Ειδικό Επίτροπο του Δικαστηρίου ·
Δωσιλόyων, με ημερομηνία 22 .11.1 9-15. Βλ Κεμερλής - Πολυχρονιάδης, ό. π., σ. 126.
 «0 ΛΓΓΛΟ2: lll'OΞF.NOΣ,, 15ί

στην Τουρκία, ενώ τον Ιούλιο του 1943, ύστερα από πολύμηνη φυλάκιση,
εκτελούν-ται οι Γ ι ώργος Μούρας, Νίκος Βολογιάννης, Κυριάκος Παπαπέ­
τρου,36 Γιώργος Σκριβάνος και Ευστράτιος Σκλαβούνος. Έτσι διαλύεται και
η δεύτερη οργάνωση τηc; ISLD στη Λέσβο. Η επόμενη δημιουργείται μέσα
στο 1943, αυτή τη φορά από την SOE με τη συνεργασία του τοπικού ΕΑΜ και
με ασυρματιστή τον Λευτέρη Παπαθεοδώρου.

··· Ο πρώτος βοηθός του Noel φθάνει στη Σμύρνη τον Οκτώβριο του 1941. Πρό­
κειται για τον λοχαγό Frank Gilbert Macaskie, είκοσι έξι ετών τότε, ψηλό,
χαστανομάλλη, με βαθυγάλαζα μάτια και σπουδασμένο στην Οξφόρδη. Ο
·'_ Macaskie, όπως τον περιγράφει ο Γιώργος Σεφέρης /1 ί διαθέτει απέραντη χά-
'
: ρη. Αν και ειναι λ ' ι c.
το μηρος και ανvρωπος της
δ ι , /
ρασης, ειναι προικισμενος με

απίστευτη ευαισθησία και δύναμη αφοσίωσης και συμπόνιας. Στο Κάιρο εί­
ναι ήδη διάσημος για την πρώτη απόδρασή του στην κατεχόμενη Ελλάδα:
Τραυματισμένος στη Μάχη της Κρήτης, ο Macaskie μεταφέρεται πρώτα σε
ι νοσοκομειο
στρατιωτικο ι στην Αθ' ι
ηνα και κατοπιν '
στο νοσοκομειο αιχμα λ'
ωτων

ι
πολεμου, στην Κοκκινια.
ι Α ποι εκειι με α
'λλ ους πεντε
ι συντροcρους
' του δ ραπε-

\ τεύει με τη βοήθεια της θρυλικής Λέλας Καραγιάννη και των ανθρώπων

Ή της. 38 Στη συνέχεια, τίθεται υπό την προστασία του Γιώργου Τρυπάνη, διευ­
} θuντή των τραμ της «Power», που τώρα διοικείται από έναν Γερμανό φιλέλ­
,. ληνα και αντιναζί, τον Edgar Thomashausen. Ο Τρυπάνης και η γυναίκα του,
~·.η Μπέσυ Αδοσίδου, γνωστή για την εθελοντική της προσφορά στο μέτωπο
της '
Αλβ ανιας, Ι
ειναι απο'
τους πρωτους
'
που, ως κυριος
,
και κυρια
'
<< Β aurn>ι μα-

ζί με τον μηχανικό Κωνσταντίνο Κατρ~, δημιουργούν ομάδα yια τη συγκέ­

ντρωση στρατιωτικών πληροφοριών και τη φυγάδευση Βρετανών από την
. Αθήνα. Ο Macaskie κρύβεται αρχικά στο σπίτι τους, μετά στο σπίτι της Ιέ-

36. Στη Λέσβο υπήρχαν τρεις αδελφοί Παπαπέτρου που υπηρέτησαν στην ISLD/
·. ΜΙ9. Λπό αυτούς, ο μεν Κυριάκος ι;:χτελέστηκε , ι::νώ οι Λργύριος και Δημήτριος διέφυ­
γιχν στη Μικρά: Ασία και το καλοκαίρι του 1943 προσελήφθησαν ως μέλη πληρωμάτων
της ISLD Σμύρνης. Στις 2 Οκτωβρίου του l 9c13, ενώ το καίκι τους έπλεε από την Κύ­
;: προ στον Τσεσμέ, δέχτηκε ι::πίθεση από τέσσι::ρα γερμανικά αεροπλάνα και ο Δημή­
, τριος τραυματίστηκε στον δεξή ώμο και στα πόδια. 'ΓΝΑ (PRO) WO 208/ 3360.
37. Νεκρολογία στους Times του Λονδίνου, 1.2.1952.
. 38. Οι άνθρωποt αυτοί ήταν οι αδελφοί Ιlλίας χαι Σωτήρης Παπαβασιλείου, αρτο­
;- ποιοί, με φούρνο απέναντι από το νοσοκομείο . Η φωτογραφία της Λέλας Καραγιάννη
; βρίσκεται, πρώτη πρώτη, στο ιιSpecial For ccs Clubn , στη Λέσχη των Ε ιδικών Δυνά­
- μεων , στο Λονδίνο.
158 ΠF.ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ l'ΗΣ-ΣΊΆlΚΟΣ

τας Ξύδη, στη'J οδό Υψηλάντου. 3 !Ί Όμως δεν είναι ο άνθρωπος που μπορεί να .
ζήσει κλεισμένος σ' ένα διαμέρισμα.. Αλόγιστα παράτολμος , κυκλοφορεί στο ~
Κολωνάκι και σε όποιον τον ρωτάε ι δηλώνει Βρε τανός. Τελικά, τον Σε- '
πτέμβριο του 1941 ο Τρυπάνης οργανώνει τη διαφυγή του Macaskie από την ·
Κερατέα με προορισμό τη Σάμο, μ' ένα χα:tκι που παραλαμβάνει εκείνον και
'
τους πεντε '
συντροφους του. Α πο' εκε 'ι δ ιεκπεραιωνονται
' ' , οπου
στον Τ σεσμε ' ο
uq__
τους αναλάβει ο Noel R ees. Λφού περνάει λίγες μέρες φ ιλοξενούμενος στο .
σπίτι του, ο Macaskie φεύγει για το Κάιρο και, ύστερα από μια σύντομη εχ­
παίοευση στις μεθόδους της ΜΙ9 , επ ιστρέφει στη Σμύρνη ως βοηθός του, μέ-_
λος του επιχειρησιακού προσωπικού της.
Σε λίγο, οι απόψεις της ΜΙ9 για τον Macaskie αλλάζουν. Δεδομένου ότι .
οι πληροφορίες των φυγάδων θεωρούνται χρον ικά παρωχημένες, τόσο εκείνη
όσο και η ISLD έχουν ανάγκη από πράκτορες στην Αθήνα προκε ιμέ νου να δη­
μιουργηθεί μια οδός διαφυγής από την Αττική, αλλά και να υπάρξει επαφ'·
με τις ήδη γνωστές τους οργανώσε ις κατασκοπίας και περίθαλψης Βρετα-
'
νων. Ως π λ'εον κατα 'λλη λ οι για την αποστο λη' ' '
αυτη χρ ινοντα ι οι στρατιωτικοι .'
του BEF που έχουν διαφύγει από την Ελλάδα. Το σκεπτικό είναι πως εκείνοι '
γνωρίζουν τον τόπο και , σε περίπτωση που συλληφθούν , διαθέτουν μία έτοι­
μη <ιιστορίαJ> : Έχουν, δήθεν , αποδράσει από στρατόπεδο μεταγωγών στην_
Ελλάδα και από τότε έχουν μείνει ελεύθεροι. Έτσι δικαιολογείται και η πο-·
λιτιχή τους περιβολή. 40 Με το μύθευμα αυτό θα αποφύγουν την κατηγορία
του κατασκόπου. Στρατιωτικός που συλλαμβάνεται με πολιτικά , α.πό τους:
Ιτα λ ους
, ,
η τους
Γ
ερμανους,
' θ , , ' ,
e:ωρειται κα.τασκοπ ο ς και η ποινη ειναι
θ'
ανατος ..
Ο Macaskie υποβάλλει διάφορα τολμηρά σχέδια για την επιστροφή του ,
στην Αθήνα και ύστερα από διαβουλεύσεις του Simonds με τον Wolfson και.
τον Noel R ees αποφασίζεται η επάνοδός του στην πρωτεύουσα. Την ίδια επο­
χή, φθάνει στη Σμύρνη ένας νεαρός πράκτορας της SOE, ο Αλέξης Λαδά:ς. 41

39. Η Ιέτα Ξύδη , στενή συγγενής τη ι; Λλίκηι; R ees, έγινε αργότερα σύζυγος το~
Σπύρου Μαρκεζίνη. Για τα παραπάνω και τα όσα. ακολουθούν στην παρούσα παράγρα­
φο , βλ. , κυρίως, Σπ. Β. Μαρκεζίνης, Σύyχpοvη πολιτική ιστοpία της Ελλάδος (1936-
1975), τόμ. 1: ( 1936- 1944), σ. 297 χ.εξ. , όπου η σχετική αφήγηση βασισμένη σε έκθεση.'
του Γιώργου Τρυπάνη προι; τον συγγραφέα., η οποία φέρεται να ανήκει στο αρχείο του.
Σχετικά με τον Macaskic, πρβλ. W. B yford-Jon es , The Gι-eek Trilogy (Resistance-:'
Lίbera tion-Revolution), σ. 24 χ .εξ. Το βιβλίο αυτό, α'J και θεωρείται κλασικό, κατr.ι-·
,
ντα.ει, λ'
ογω '
ανακpι βε ιων , μυ θ ιστορημοι.
1

40. Simonds, ΤΝΑ (PRO) WO 208/325~, κεφάλαιο Ε' , σ. 2.

11. Ο Αλέξης Λαδάς προερχόταν από εύπορη και γνωστή αθηναϊκή οικογένεια. Με­
τά τη Μάχη της Κρήτηι; διέφυγε στη Μέση Ανατολή, όπου, τον Αύγουστο του 1941,
κατετάγη στην Ελληνική Βασιλική Αεροπορία, από όπου μετατίθεται στη RΛF. Τον-'
Σεπτέμβριο του 1941 -ωι; (ιδημοχρατιχός»- στρατολογείται από την SOE Καίρου, στην:
οποία υπηρετεί μέχρι τον Ιανουάριο του 1944 . Κατόπιν, συμμετέχει στις επιχειρήσειι;:
 αΟ ΑlΤΛΟΣ ΠΡΟΞΚ\102;,, 159

Ο Λα.δάς, είκοσι ενός ετών το 1941, προορίζεται και αυτός για την Αθήνα, με
χόρια αποστολή να επισκεφθεί τΟ'J Παναγιώτη Κανελλόπουλο , τον Αλέζαν­
δρο Μυλωνά και τον Γεώργιο Μελά, για να τουc; διαβιβάσει μηνύματα του
Bowman σχετικά με τη συμμετοχή τους στην Ελληνική κυβέρνηση. Ο
Noel
του εξασφαλίζει άδεια παραμονής στην Τουρκία για δύο μήνΕς, Ενώ ο Bowman
' εnισκέπτεται προσωπικά τη Σμύρνη για να τον αεκπαιοεύσει)). Ο Λαδάς και

0 Macaskie φεύγουν για την Ελλάδα στιc; 20 Νοεμβρίου, με κα"tκι της ΜΙ9.

")Μετά την αποθεραπεία. του, ο Parish έρχεται σε επαφή με τον Simonds μέ­
·.(Jω του στρατηγού Wilson. Από εκείνον θα λάβει την εντολή να μεταβεί στην
όπρο, προκειμένου να αγοράσει ή να ναυλώσει κα'ί"κια για λογαριασμό της
Ι9. Πρόκειται για την εφαρμογή του ιιΣχεδίου καϊκιών αριθμός 3», που θα
δ , 'λ ια τηc; Μ ικρας
' Α σιας
' Αττικη.
' ι,·)~ Σ την Κ'υπρο φ θ α.-
1
, υv εσει τα. παρα με την

;νει στις αρχές Δεκεμβρίου του 1941 και εκεί γνωρίζει τον Μιλτιάδη Χούμα,
ίi παλιό λαθρέμπορο και ψαρά , ο οποίος έχει διαφύγει από τη Σάμο ύστερα
:>cιπό βίαιο καβγά του μ' έναν Ιταλό. Ο ατρόμητος Χούμα.ς («Captain Milton»)
lχαι το χα·tκι του, η πετρελαιοκίνητη ιιΕυα.γγελίστριαJJ (κωδική ονομασία
i αGiyn0>J, από τη βραχονησίδα Γλύνο, δίπλα στην Αστυπάλαια.), θα γίνουν
;,, θρύλος χάρις και στη μεταπολεμική τους προβολή από τον Parish. 43 Τελι­
~χά, στην Κύπρο αγοράζονται ένα χα·tχι και ένα ταχύπλοο σκάφος . 44 Στον
·!; δρόμο για τη Σμύρνη, ο Χούμας με την ι<ΕυαγγελίστριωJ προηγείται, ενώ

; τηι; βρετανοελληνικής ιιLevant Schoone r Flotilla>J (Στολίσκου ιιημιολιώνJJ της Ανα­

\ τολής) υπό τον πλοίαρχο Ανδρέα Λόντο. Για τη ιιLevant Schooner Flotilla11 θα γίνει
)λόγος αργότερα. Η αδελφή τού Λαδά, Μαρίνα, πα.ντρεύτηκε αργότερα τον Cyrus (ιιCy)))
:. Leo Sultzberger, τον γνωστό ανταποκριτή και αρθρογράφο των Times της Νέας Υόρ­
ί χης. Βλ. ΤΝΛ (PRO) JlS 5/405 και HS 5/652 , όπου και η πρότασ11 για τ11ν απονομή βρε­
;/rιινικού παρασήμου (ΜΒΕ) στον Λαδά. Πρβλ. Byford-Jones, ό.π., σ. 18.
: 42. Βλ. τον σχετικό χάρτη στο παράρτημα φωτογραφιών . Το ι<Σχέδιο αριθμός lJJ συ-
'' vέδεε τον Τσεσμέ με τις Β. Σποράδες, ενώ για το «Σχέδιο αρ ιθμός 2Jι, βλ. παρακάτω.
.. 43. Είναι χαρακτηριστικό το ότι τόσο στο Πολεμικό Μουσείο Αθηνών όσο και στο
)Ναυτικό Μουσείο του Πειραιά υπάρχουν μακέτες τη ς «Ευαγγελίστριαςη και φωτογρα­
'}φίες του Χούμα, ενώ έχουν αγνοηθεί όλοι οι άλλοι καπετάνιοι και τα πληρώματα της ΜΙ9
f "Ιιcιι της ISLD.
44. Από την εποχή εκείνη, η Κ6προς μεταβάλλεται σε βρΕτανική ναυπηγοεπισχευ­
,·cιστιχή βάση των καϊκιών της ΜΙΥ, που σταδιακά. θα φθάσουν τα 32, αλλά και βάση
·' εφοδιασμού της Σμύρνης. Σύμφωνα με στοιχεία που παραθέτει ο Simonds [ΤΝΑ (PRO)
f WO 208/3253, κεφάλαιο Ε', σ. lOj από τον Φεβρουάριο του 1942 μεταφέρθηκαν από
_την Κύπρο σ-τη Σμύρνη 250 -τόνοι εφοδίων και καυσίμων για τα καtκια της ΜΙ9 , 50 τό­
.;vοι εφοδίων για την ISLD και, μέχρι τις αρχές του 1944, 500, περίπου, τόνοι εφοδίων
; χιιι καυσίμων για την SOE.
 160 ΠJ::ΤrΟΣ ~Τ. ΜΑΚΡΙΩ>~ΤΑΎΚΟΣ

στο κα'tκι που μεταφέρει τον Parish έχουν δέ σει το -ταχύπλοο, φορτωμένο με
πολεμοφόδια. Εκείνος όμως αγνοοεί το δελτίο καιρού που του έχουν δώσει
στην Κύπρο και σε λίγο πέφτουν σε θύελλα και καταιγίδα . Το ταχύπλοο με
τον οπλισμό βυθίζεται, ενώ ο Parish, εκτελώντας εντολή που έχει λάβει, συ­
ναν-τιέται με τον Noel, κάπου έξω από τα μικρασιατικά παράλια , προκειμέ­
νου να τον ενημερώσει για τις τελευταίες λεπτομέρε ιες του «Σχεδίου 3)), ώστε
'Jα ταιρ ιάζουν απόλυτα με τα σχέδια εκείνου για -rην οργάνωση των διαφυ­
γών από τη Σμύρνη. ·;
11

Το «Σχέδιο καϊκιών 3>> παρουσιάζεται στον χάρτη ως μια νοητή ευθεία

γραμμή με κατεύθυνση προς τα νοτιοανατολικά, από το Κουσάντασι μέχρι τα
νότια παράλια της Πάρου . Από εκεί, μια άλλη ευθεία γραμμή συνεχίζει προς
τη Μήλο για να σ-rραφεί μετά προς τα βορειοδυτικά, μέχρι την Αττική. Σε με­
ρικά. από τα νησιά., δεξιά και αριστερά της γραμμής αυτής, ο P a rish θα εγκα-
:
ταστήσει μικρές μυστικές αποθήκες με όπλα, χρήματα και -rρόφιμα. Από την ,
άλλη πλευρά., στα δυτικά παράλια της Τουρκίας, ο Noel R ees δημιου ργεί βά- '
. σεις ασυρμάτου που χρησιμεύουν στην κατασκοπία, ενώ παράλληλα επικοι­
νωνούν με τα κοντινά νησιά και , έτσι , συνδέονται με το ((Σχέδιο 3)). Οι κυ­
ριότερες από τις βάσεις αυτές βρίσκονται στο Bodrum (την αρχαία Αλικαρ­
νασσό), με επικεφαλής της κα-τασκοπίας τον δικηγόρο Γιώργο Σαμάρκο 46 και '
αpχιασυρματιστή σε όλη τη διάρκεια του πολέμου τον Συμιακό Τάσσο Πα- ·
ραδείση. 47 Στα δυτικά του Bodrum, στο Gumίislϋk (την αρχαία Μύνδο), απέ- ·.
ναντι από την Κω, εγκαθίσταται με ασύρματο ο τηλεγραφητής Νίκος Μυρι­
στής,ι.8 ο οποίος διαφεύγει με τον Παπαστεφά:νου από τη Χίο χάρις στη βοή-

45. Simonds, 6.π., σ. 7. Λίγο μετά τα παραπάνω, ο PaΓish λησμόνησε στην χλινάμα- '.
ξα που τον μετέφερε στη Σμύρνη ναυτικούς χάρτες των δυτικών παραλίω'J της Τουρκίας, '
που του είχε εμπιστευθεί ο Noel Rces. Δεδομένου 6τι οι Τούρκοι σιδηροδρομικοί υπάλ- ;.
ληλοι στις κλινάμαξες ήταν 6λοι πράκτορες της Milem (βλ. Elliot, 6. π., σ. 117), η αμέ- ;
λειά του παραλίγο να προκαλέσει διπλωματιχ6 επεισόδιο. Parish , ό. π., σ. 1 70-171.
46. Μ ιχ. Σαμάρκος, Λέρος, Η Μάλτα του Αιγαίου, σ. 99 χ. εξ. Βλ. και τη γερμανι­
κή καρτέλα, σε μη αριθμημένη σελίδα, στο τέλος του βιβλίου . Σύμφωνα με την αναφορά .
l c 587/ 1943 (28.9.1 9,13) της StιιΓmdivision Rhodos (ΝΑ RΛ Τ-3 1 5/2275/463), ο Σα- ;
μάρκος ((Είναι περίπου 26-28 ετών , φέρεται ως πολύ τολμηρός , έξυπνος και νοήμων. ;
Μιλάει αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά και πολλές γλώσσες της Ανατολής. Λέγεται ότι δια- ,
θέτει εξαιρετική οργανωτική ικανότητα [... JH. .
47. Το 6νομά του αναφέρεται σε μία απ6 τις ελάχιστες επιστολές του Noel Rees .
που διασώθηκαν. 'Εχει ημερομηνία 9 Αυγούστου του 1946 και απευθύνεται στον πρώτο;
του εξάδελφο, τον Nat Barker , Στρατιωτικό Διοικητή , τότε, της Σύμη ς, με την παρά- ,
κλησΊ) να βοηθήσει τον Παραδείση στην αγορά διαφόρων ε ιδών που η βρετανική Διοί'"'
κηση εκποιούσε σε χαμηλές τιμές. Τα ονόματα των άλλων ασυρματιστών προέρχονται ~
από συνεντεύξεις.
48. Προκειμένου να καταστεί δυνατή η παραμονή του στην Τουρκία, ο Μυριστής,
είχε μετονομαστεί σε((Hassan Μπέη» .
 «0 ΑΓ ΓΛΟΣ Πl'Ο Ξ ~ ΝΟ Σ » 1(j 1

θεια του Μιχάλη Μηνιώτη. Στη βραχώδη τοποθεσία με την ονομασία Λώ­
ρυμα, σ-το βάθος -του κόλπου Απλωθήχα, 16 ναυ-τιχά μίλια απέναντι από τη Ρό­
δο, ανθούσε κάποτε αρχαίος οικισμός των Ροδίων , όπου λατρευόταν ο Ζευς
Αταβύριος. Εδώ λει-τουργεί από το 1940- 194 1 ένα από τα σημαντικότερα πα­
ρατηρητή ρια. της ISLD στην Ανατολική Μεσόγειο. Από την εποχή του σχε­
διασμού της επιχείρησης <(MandiblesJJ, η «AJ> Force έχει εγκαταστήσει στα
Λώρυμα ένα ισχυρό τηλεσκόπιο μεγάλου βεληνεκούς, που έχει δανειστεί από
τη RAF , με σκοπό την παρακολούθηση του λιμένα της Ρόδου. Όταν ωστόσο
0 Arnold ζητάει σχετική άδεια από το τουρκικό Γενικό Επιτελείο, οι στρα­
τιωτικοί την παραχωρούν μεν, όμως με τον όρο ότι το προσωπικό της βάσης
θα αποτελείται όχι από Βρετανούς αλλά από Τούρκους. 4Η Έτσι, αφού ο Noel
Rees δημιουργεί στα Λώρυμα, στο βάθος του κόλπου, την -αναγκαία για το
τηλεσκοπιο
' Ι στα Δ ωδ εκανησα-
και για την κατασχοπια Ι β'
αση ασυρματου, ως '
χειριστή του διορίζει τον Μανώλη Λεοντή, ο οποίος μεταβαπτίζεται σε «Osman
Μπέψι .
Η κατασκοπία στο Βόρειο Αιγαίο ξεκινάει από τη Μαυριά, ένα μικρό νη-
,
σι κοντα στην' Τ'ενε δ ο . Η '
(( Ν'ικη)), ενα ·• ' '
καιχι εφο δ ιασμενο με κεραια στ ο κα-

τάρτι του, αποβιβάζει εκεί το πλήρωμά της, συνήθως τον Κώστα Κατσου­
λάκη χι έναν από τους ασυρματιστές της ISLD. Ανάμεσά: τους, ο Ανδρέας
Βέμπος, ένας από τους δύο αδελφούς της Σοφίας Βέμπο. Εμφανίζεται με ψευ-
~'
uωνυμο και το πραγματικο του ονομα ' ' θα ' ' ' '
γινει γνωστο μονον οταν εκεινη ' θα
φθάσει στον Τσεσμέ, τον Οκτώβριο του 1942. Οι ομάδες εναλλάσσονται και
παραμένουν στη Μαυριά έξι εβδομάδες περίπου. Σκεπάζουν το κατάρτ ι με
~ίχτυα., ώστε το κα·tκι να μοιάζει ψαράδικο , και αρχίζουν την αποστολή τους ,
που είναι η παρακολούθηση με κιάλια. των εχθρικών πλοίων που φθάνουν στο
Αιγαίο από τα. Στενά. Τα χαρακτηριστικά και η σημαία τους -είναι, κυρίως ,
της Βουλγαρίας- διαβιβάζονται στη Σμύρνη και από εκεί ειδοποιείται το Κάι­
ρο. Τα υπόλοιπα αναλαμβάνονται από τα τετρακινητή ρια υδροπλάνα-βομ­
βαρδιστικά της RAF.
Ο καπετάν Σταμάτης Μηνιώτης, μέχρι να βρεθεί καταζητούμενος των
Γερμανών, είναι εκείνος που μεταφέρει τους φακέλους με τις πληροφορίες και
τα ερωτηματολόγια από και προς τη Χίο, ενώ ο αδελφός του, ο Μιχάλη ς,
εκτελεί ταχτικά το νυχτερινό δρομολόγιο Χίος-Τσεσμές μεταφέροντας φυ-
' δ ες.
γα Α ρκετοι' απο αυτους, ι δ'ιως
' ' 'Ελλ ηνες α ξ ιωματικοι, κρυ
' ' β ονται μεχρι την
'
αναχώρησή τους στη Μονή του Μερσινιδίου, όπου ηγούμενος ε ίναι ο πατήρ
Χριστόφορος Γεραζούνης. Το 1942, ο καπετάν Σταμάτης προμηθεύει στην

49. ΤΝΑ (PRO) CΛ Β 154/ 1, σ. 23. Πρόκειται για το λεγόμενο «Σχέδιο B yng Boys11,
που περιλαμβάνει τηv παράλληλη εγκατάσταση και μιας ιταλικής φωτογραφικής μη­
χανής ευρυτά.του φάσματος, μοναδικής στον κόσμο. Απρόοπτα, όμως, γεγονότα θα μα­
ταιώσουν τη μεταφορά της από το Κάιρο στα Λώρυμα.
162 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑ1ΚΟΣ

ISLD τηι:; Σμύρνηι:; τιι:; υπογραφέι:; και τις σφραγίδες των Γερμανών λιμεναρ­
χών τηι:; Χίου και τηι:; Σάμου, οι οποίες στη συνέχεια θα πλαστογραφηθούν
για τιι:; ανάγκει:; των καϊκιών τηι:; και εκείνων τηι:; Μ19. Αργότερα, αρχίζει να
Ι
επισκεπτεται χα ""'
'θ ε uεκα οεκαπεντε
Ι Ι""
μερει:; τουι:; Α ρκουι:;,
Ι το β ορειοτερο
Ι και

απομονωμένο μικρό νησί των Δωδεκανήσων, με 50, τότε, κατοίκους και δε­
σπόζουσα φυσιογνωμία τον λαθρέμπορο Γιώργο Καλαϊιζάκη ή Κρητικό, συ­
νεργάτη της ΜΙ6 ήδη πριν από τιι:; 28 Οκτωβρίου του 1940. 50 Ο Καλαϊτζά­
κης εφοδιάζει τους Ιταλούς στα Δωδεκάνησα, κυρίως στη Ρόδο, με τυριά: και
άλλα προϊόντα από την Τουρκία και είναι έτσι σε θέση να διαβιβάζει στη
Σμύρνη πληροφορίει:; για τον αριθμό των ιταλικών στρατευμάτων στα νησιά:
και τις κινησεις
1 τους. Σ τη Λ'
ερο , ψ uχη
Ι Ι
των uιαφυγων
""
και τηι:; κατασκοπιας
1

ειι:; Ι
βαρος των Ι τα λων
Ι "" 1
-και εuω το β ρετανικοΙ δ'ικτuο Ι
ειναι προπο λ εμικο-
Ι 1
ει-

ναι ο λόγιος γύμνασιάρχης Μιχάλης Σαμάρκος, αδελφός του Γιώργου Σα­

μάρκοu. Στην Κάλυμνο, ως συνεργάτες των αδελφών Σαμάρκου βρίσκουμε
τον μετέπειτα δήμαρχο Αντώνη Μαυρικάκη, ο οποίος φωτογραφίζει τις στρα­
τιωτικές εγκαταστάσειι:; των Ιταλών, και τον Νίκο Ρήγα. Από την Ψέριμο
δρουν οι αδελφοί Τρικοίλη με την ψαρόβαρκά τους, την ((ΠαλαμίδαJ>, ταχυ­
δρόμο μεταξύ Λέρου, Καλύμνου και Τουρκίας, ενώ στη Ρόδο δραστήρια μορ­
φή της ISLD είναι ο Συμιακός Φώτης Κατσοuράχης. 51 Ο ίδιος θυμάται: 52

50. Σα.μάρχος, ό.π., σ. 100.

51. Κα.τά τον Γιώργο Τοπούζη, Σύμη το νησί του Νηpέα: Ιστοpία της Σύμης από των
μυθικών χpόνων μέχpι της ενσωματώσεως, σ. 62, σημ. 1 , το δίκτυο κα.τα.σκοπία.ς Ρόδου­
Σύμης α.ποτιο:λούσα.v ο Φώτης Κα.τσουράκης, ο Νικόλας Τσα.ττα.λιός (Για.τα.γάνας) κα.ι ο
γιος του Λωτέρης, ο Λιο:υτέρης Τσα.τταλιός κα.ι ο γιος του Λεω'Αοα.ς, ο Γιώργος Μυλω­
νάχης, ο Λουκάς Ξανθός, ο Σταύρος Σμυρνάκης, ο Κώστας Κα.τσιμπρής. Επίσης, ο Αντώ­
νης Αγγελίδης κα.ι ο Ανδρέας Μοσχόβης, κα.ι οι δυο τους δάσκαλοι που εκτελέστηκαν
α.πό τους Γερμανούς τον Μάρτιο του 1944. Επιπλέον, πολλοί ψαράδες και βοσκοί, ακό­
μα και γυναίκες, όπως οι αδελφές του Κατσουράκη, Κατίνα. και Ειρήνη, και η μητέρα. του
Μαρία, οι αδελφές του Λουκά Ξανθού, Ζα.φείρα. και Άννα., που ήτα.ν α.ξιοθα.ύμα.στες για
τον ηρωισμό κα.ι την αυτοθυσία. που έδειξαν. Εξάλλου, σύμφωνα με κατάθεσή του ενώ­
πιον του Στρατοδικείου Αθηνών (29.11.1952) σχετικά με μια υπόθεση προδοσίας, ο Κα­
τσουράκης ανέφερε πως στους πράκτορές του περιλαμβανόταν χcιι ο Lazarini, διευθυ­
ντής του Γραφείου Πληροφοριών, τον οποίο αργότερα. φυγάδευσε ο ίδιος στη Μέση Ανα­
τολή. Πρβλ., με μικρές παραλλαγές από τα. όσα ακολουθούν, Κώστας Φ. Τσαλαχούρης,
Ρόδος '43-'44, Μέpες αντίστασης χαι προδοσίας, σ. 79 κα.ι σημ. 23. Μεταπολεμικά, ο
Κατσοuράκης τιμήθηκε μιο: διάφορα μετάλλια, διπλώματα και επαίνους . Όμως , η συ­
νεργασία. του με την lSLD τον έθεσε σε δεύτερη μοίρα μπροστά στους βετεράνους τηι; ;,
SOE, όπως ο Σπύρος Κατέχης και ο Γιώργος Διαμαντίδης, που έδρασαν στη Ρόδο στιχ '
χρόνια 1943-] 944. Ο δεύτεροι;, όταν τον ρώτησα αν είχαν επαcp~ με τους πράχτορει; της
ISLD, μου απάντησε: ιι'Οχι, είχαμε εντολή από το Κάιρο να μη μιλάμε μ' cιυτούςJJ. Ο Φώ­
της Κcιτσουράκης πέθανε πάμπτωχος, χωρίς τιμές και δόξες, το καλοκαίρι του 2005.
52. Φώτης Κατσουράκης, συνέντευξη.
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 163

Το 194] ήμουν αρχιεργοδηγός στην ιταλική κατασκευαστική ανώνυμη εται­

ρεία «Palmo & Mazon». Με την ιδιότητα αυτή ε ίχα πρόσβαση σε διάφορα
στρατιωτικά: έργα στη Ρόδο, όπως, π. χ., στο αεροδρόμιο της Καλά:θου, όταν
οι Ιταλοί έφτιαχναν υπόστεγα για τα αεροπλάνα τους. Τις πρώτες πληροφο­
ρίες για τα έργα αυτά έστελνα στη Σμύρνη μέσω ενός θείου μου , του Λευτέ­
ρη Τσατταλιού. Ο θείος τις έδινε στον αδελφό του, τον Νίκο, που είχε ένα
πλοίο, την ιιΙσαβέλλαη, και έχανε το δρομολόγιο Ρόδος-Μαρμαρίς κάθε 15 μέ­
ρες. Εκείνος είχε σχέσεις με τη Σμύρνη και από τη Μαρμαρίδα παραλάμβα­
νε τον φάκελο ένα αυτοκίνητο της lSLD.
Ύστερα από λίγο, ο Νόελ, ικανοποιημένος από αυτά που ελάμβανε, δη­
μιούργησε τη βάση στα Λώρυμα, ένα σπίτι με ασυρματιστή. Έτσι, σταμά­
τησα να στέλνω τις αναφορές μου με την ιιΙσαβέλλαJJ και κάθε 1η ή 1Οη του
μηνός, ανάλογα με τον καιρό, ερχόταν χαtκι από τα Λώρυμα, έπιανε στην
παραλία Θεολόγου, στη Θολό, και έπαιρνε το ταχυδρομείο. Το ψευδώνυμό
μου , με αυτό υπέγραφα τις αναφορές που τις έγραφε η αδελφή μου , ήταν ιιΝέα
ΑυγήJ>. Οκτώ μήνες μετά, ο Νόελ μου έστειλε τον πρώτο ασυρματιστή, τον
Ανδρέα Βέμπο. Από Διευθυντής της Υπηρεσίας που ήτανε, έγινε ναύτης και
τον έφερε ο ίδιος μέχρι τα Λώρυμα. Από εκεί τον μετέφερε στη Ρόδο το καίκι
και τον έκρυψαν στο Παραδείσι - Villanova λέγανε τότε το Παραδείσι- στο
σπίτι του παπα-Λοuκά, εκατό μέτρα από την Γκεστάπο. Από κεί πήγα και τον
πήρα με το ποδήλατό μου και τον έφερα στο δικό μου σπίτι. Ο ασύρματος
ηρ
, θ ,
ε μετα.
'Η "', ,
ταν uυο κομματια.
Μ ,
παταρια, 12 , εγω,
. V, β ρηκα , απο, φι'λους, και

τη γέμιζα με τη βοήθεια του ποδηλάτου μου. Μαζί με τον ασύρματο λάβαμε

και αγγλικά: περιοδικά με νουβέλες. Από αυτές ο Βέμπος έβγαζε τους κώδι­
κες, που άλλαζαν κάθε :! ή ,1 μέρες , με εντολή του Κέντρου. Είχα δημιουρ­
γήσει μια μικρή σπηλιά μέσα στο πηγάδι του σπιτιού μου, λίγο πιο πάνω από
τη στάθμη του νερού, και εκεί έκρυβε τον ασύρματο και την μπαταρία η μη­
τέρα μοu. Ο Ανδρέας ήταν πολύ καλός ασυρματιστής, έστελνε εκατό γράμ­
ματα το λεπτό και δεχόταν εκατόν πενήντα. Όμως, κάποια μέρα, ύστερα από
ένα γερμανικό μπλόκο που έγινε μπροστά στο σπίτι μου , φοβήθηκε κι έφυ­
γε. Πήγε στη Σμύρνη, τις ημέρες που βρισκόταν εκεί η Σοφία, η αδελφή του.
Εκείνη τον έβρισε χυδαία για τη δειλία του και τον υποχρέωσε να επιστρέ­
ψει. Μαζί του ήρθαν και δύο σαμποτέρ, ένας Νεοζηλανδός κι ένας Άγγλος
από το Μπρίστολ, για να ανατινάξουν αποθήκες καυσίμων στα Λάερμα. Παρ'
όλο ποu δεν ήταν δουλειά μου, οργανώσαμε έναν ψεύτικο γάμο και βάλαμε
τη νύφη και τον γαμπρό πάνω σ' ένα φορτηγό. Από πίσω τους παίζανε βιο­
λιά και πιο πίσω, σκεπασμένοι με άχυρα και λουλούδια του γάμου , οι σα­
μποτέρ. Τους πήγαμε μέχρι την Κάλαθο και είχαν επιτυχία στο έργο τους . 5:~
Λόγω της εργασίας μου στις μπαράκες , την οποία προσπαθούσα να καθυ­
στερώ, μπόρεσα να κλέψω από τους Ιταλούς, την ώρα του μεσημεριανού τους

53. Η σκηνή έχει περιληφθεί στην κλασική κινηματογραφική ταινία ιιΤα κανόνια του
Ναβαρόνε>ι, που έχανε γνωστή τη Ρόδο σε όλο τον κόσμο.
164 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗ Σ - ΣΤΑ Υκω;

φαγητού, σχέδια σε μεγέθυνση από τα αεροδρόμια της Καλάθου χαι της Μα­
ριτσάς, όπως χαι σχέδια σε μεγέθυvση όλων σχεδόν τωv Δωδεκανήσων, με
,
στρατιωτικους καταυ
λ , ,
ισμους, παρακτια πυρο
β ) , , ,,
ο ,εια, ναρκοπεuια και απο
θ'
η-

'
κες καυσιμωv. 'Ε χ λ ε ψ α , ' 'δ ια
επισης, τα σχε '
απο τις β'
ασε ις π λ οιωv
' και υπο-

βρυχίων της Λέρου. Όλα αυτά: τα πήγαινα μόνος μου στη Σμύρνη και τα πα­
ρέδιδα στον Νόελ. Μία φορά ήταν και ένας Άγγλος 'Jαύαρχος παρών. Είμαι
περήφανος, γιατί χάρη στις πληροφορίες που έδινα καταστράφηκαν 6-7 ((J U-
87JJ, ((Στούκας>J, και δύο ιταλικά ((FΙΛ Τ>> με μηχανή ((Λlpha Romeoιι.
Πήγαινα και στα Λώρυμα. Εκεί, στην Εμνιγέτ, υπηρετούσε και ο ανεψιός
τού Ισμέτ Ινονού. Τους δίναμε μερικές πληροφορίες, πέντε σαχλαμάρες, και
παίρναμε πολύ σοβαρότερες από αυτούς. 54 Θυμάμαι ότι στη Ρόδο είχε έρθει
μερικές φορές κι ένας Άγγλος πράκτορας, ντυμένος καλόγερος. ;;;, Όταν ήρ­
θε σττ; Ρόδο ο Τσιγάντες, ο Χριστόδουλος , του έδωσα όλα τα απόρρητα έγ­
γραφα που είχα και τα πήρε μαζί του.
Στη Σμύρντ; πήγα οκτώ φορές. Κάθε φορά που με έβλεπε ο Νόελ, έκανε
σαν πατέρας μου. Με συμβούλευε να προσέχω και να φυλάγομαι και με ρω­
τούσε αν χρειάζομαι χρήματα ή κάτι άλλο. Μια φορά που μαζί με τον Χρι­
στόφορο Ευστρατίου είχαvε μπροστά τους τα χρήματα για τους μισθούς τωv
Τούρκωv , ξεχώρισε ένα μέρος από αυτά και μου το έδωσε δώρο. Αυτός ο άv­
θρωπος σου ενέπνεε θάρρος και πατριωτισμό. Αγαπούσε το Αιγαίο, όλα τα νη­
σιά, τόσο πολύ, που όταν μιλούσε γι' αυτά νόμιζες πως ήταν δικά του . Στα μά­
τια μου, ήταν ένας δεύτερος Λόρδος Βύρων [ ... ]

Ο Λευτέρης Τσατταλιός είναι ο ά.νθρωπος του Noel Rees και στη Σύμη, '
όπου εμφανίζεται μεν ως άνθρωπος των ιταλικών μυστικών υπηρεσιών, ενώ
στην πραγματικότητα αποσπά από τους Ιταλούς πολύτιμες πληροφορίες που
οιαβιβά.ζοντα:ι στη Σμύρνη. 56 Εκτός από τον Τσαττα:λιό, πληροφορίες συγκε­
ντρώνουν και οι Σωτήρης Βογιατζής, Κώστας Πάχος, γιος του φωτογράφου
του νησιού, και ((κάποιος» Πατά.κας. 57
Το δίκτυο της ISLD προχωράει προς τα δυτικά, μέχρι τα Κουφονήσια, και

54. Είναι γεγονός πως η ISLD για να πετύχει τους σκοπούς της , διοχέτευε πληρο­
φορίες στη Milem, συχνά ελληνικού ενδιαφέροντος. Βλ. Sin10nds, WO 208/3253, κε­
φάλαιο G, σ . 29. Πρβλ. την, από J 2.10.1943, επιστολή του Jack Caskey της OSS προζ
τον Rodney [Jung], σ. 6: ((Οι Βρετανοί δίνουν στους Τούρκους πολλές και πολύτιμες
πληροφορίες στρατιωτικής φύσεως, που, διαφορετικά, δεν θα μπορούσαν να τις απο­
χτήσουν. (Αν είχα επαφή με την Ελλάδα μέσω ασυρμάτου , θα έδιvα περιστασιακά στον
Reι;ai μερικές πληροψοpίες που δe:ν θα είχε λάβει από κάποια ά)J,η πηγή. )ιι. NA RA,
RG 226 , Entry 210, Βοχ no. 277.
55. Επρόκειτο για τον David Balfour.
56. Πρβλ. Jeffery, ό.π., σ. 502-503.
57. Stιιπndivsion Rhodos, Abt. lc., 918/;13 geh. προς Obcrkomniando Heeι·csgruppe ,
Ε, Λbt. Jc. NARA, Τ-315/22 75/4 75.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞ.Ι:: ΝΟΣ » 165

από εκεί πιο δυτικά, μέχρι την Κίμωλο. Στα Κουφονήσια. ζουν δύο λαθρέ­
μποροι, οι αδελφοί Πολύδωρα. Καtκια τούς παραδίδουν ερωτηματολόγια για
τις κιν-f)σεις των πλοίων του εχθρού και τις στρατιωτικές του δυνάμεις στη
Νάξο και στα. γύρω νησιά, και παραλαμβάνουν τους φακέλους με τις απα.-
,
ντησει ς που συγκεντρων οντα ι.
Ι Σ την Κ'ιμω/,ο υπαρχει
Ι Ι
α σ υρματος, που
θ α τον

ι ι ι ι Κ ' Μ λ ι ι ~ ι
μεταφ ε ρε ι εκε ι νυχτα ο καπεταν ωστας ε εγρακης, κρυμμενο σ ενα σα-

κί με κάρβουνα. Θα τον παραλάβει ο τελώνης Λίτσας και πρώτος χειριστής

του τοποθετείται ο ασυρματιστής του ΕΝ Γιώργος Καβουριάρης , απόφοιτος
χα:ι αυτός της σχολής του Fisher.
Για όλα αυτά τα κciίκια που μεταφέρουν πράκτορες, ασυρμάτους, δελτία
πληροφοριών χα.ι εφόδια , οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες βασίζονται στο
πρόσχημα της μαύρης αγοράς, η οποία έχει ιδιαίτερη ση μασία τόσο για τους
Γερμαν ους
Ι οσο
' και για τους 1τα λ ους
' . Ε πιτρεποντας
Ι .ι.
στα καικια να π λ εουν
'

προς τα νησιά του Αιγαίου και την Τουρκία με σκοπό την προμήθεια ειδών για
τη μαύρη αγορά, επιτυγχάνουν τη μερική ανακούφιση του πληθυσμού της
Αθήνας και των άλλων αστικών κέντρων. Από την άλλη πλευρά., με τη σπο­
ραδική κατάσχεση των φορτίων τους, ικανοποιούν αδάπανα και δικές τους
ανάγκες. Το πρόβλημα , επομένως, αφορά τα έγγραφα των καϊκιών . Το γε­
γονός ότι η πλειονότητά τους είχε διαγραφεί από τα αντίστοιχα. νηολόγια. και
τα. ταξιδιωτικά. τους έγγραφα. είχαν λήξει, οδηγεί στη δημιουργία (<βιομηχα­
νίας» πλαστογρά.φησής τους στη Σμύρνη , αλλά και στην παράλληλη δωρο-
Ι
, δοκια χατωτερων
1ταλ ων
1 Ι ξ
α ιωματιχων
1 Ι Ι
οτα ν αυτο ι αναχα
λ' Ι
υπτουν χα.ποια ατα-

ξία στους ελέγχους που πραγματοποιούν. Από το 1943 , αντ ίθετα, με βάση
σχέδιο που θα επεξεργαστούν ο Wolfson και ο R ees, η ταχτική αλλά.ζει:
Καtκια με γνήσια ταξιδιωτικά έγγραφα ναυλώνονται στην Ελλάδα και φεύ-
' ' '
γουν νομιμα για τα γειτ ον ιχα. προς την Τουρχ 'ια Ι
νησ ια. Απο β ιβ α'ζουν τους επι-

βάτες τους σε μιαν από τις μυστικές βρετανικές βάσεις στο τουρκικό έδαφος
χα.ι επιστρέφουν στην Ελλάδα, με καθυστέρηση το πολύ δώδεκα ωρών. Η δι-
χα:ιο
Ι
λογια Ι
ε ινα ι ευκο
Ι λ η: Βλα
Ι β η της μηχανψ; η
Ι χακος
Ι' '
χ αιρος.

; Την άνοιξη του 1942, ο Noel με την οικογένειά. του αλλάζουν κατοικία. Το
\ σπίτι των R ees και οι επισκέπτες του βρίσκονται σε κοινή θέα, ενώ το οίκη­
. μα του φύλακα έχει παραχωρηθεί σε μια γερμανόφωνη κυρία, χήρα Ολλανδού
·: χα.πετά.ν ιου, ονόματι Van der Rovaa1·t. Σε αντάλλαγμα, εκείνη έχει ανα.λά.­
. βει την υποχρέωση να κουρδίζει τα ρολόγια του σπιτιού και να διδάσκει π ιά.­
. νο στη μικρή Ζωή , κάτι που της παρέχει τη δυνατότητα να παρατηρεί το τι
συμβαίνει στο σπίτι αλλά και να κάνει ερωτήσεις. Σε λίγο η Van der Rovaart
. αρχίζει να διδάσκει πιάνο και στα. παιδιά του Holstein, πιθανό πρόσχημα για
\ να. μεταδίδει πληροφορίες. Έτσι, ο Noel μισθώνει το πλέον εντυπωσιαχ6 σπί-
166 ll!Ω'ΡΟΣ ΣΤ. ΜΛΚΡJΙΣ - ΣΤΑΪΚΟΣ

τι του Boudjah, εχείνο του μεγιστάνα Forbes, απομονωμέ ν ο χαι χτισμένο

στην χορυφή ενός λοφίσκου , με δάσος από πεύκα ολόγυρα. Στον πυργίσκο,
.,,
υε
ξ 1
ια στην προσο
ι ψ
η, σ
, ι ι.,,
ενα μικρο υωματιο , ο ασυρματος.
ι ι Qι ασ υρματιστες
ι

1
λε υουν λουνται β α θ ια
1 1 1 1 1 1 1
"'
υου με τακτικο ωραριο, ομως οχι σπανια κα και στα με-

σάνυχτα για κάποιο επείγον μήνυμα. Η γραμματέας του Noel, η Gwyneth

Giι·aud, θυμάται: «Όταν υπήρχε επείγουσα δουλειά, αργά το βράδυ, με συ-
,.,,
νουευε στου
F orb es '
ο πα.τερας μου , γιατι ημουν πο
' Ι λ' ι β ι
υ νεα και φο ομουν».
Η
1

λ ειας θ α οuηγησει
1 1 1 1 1
ενταση της οου
"' "' εναν απο τους ασυρματιστες στην αυτο-

,'λλο στο
κτονια κι εναν α ' ψ υχια:τρειο. '
Από το σπίτι του
Forbes θα περάσουν πολλές προσωπικότητες , Έλληνες
και Βρετανοί. Από τον Χριστόδουλο Τσιγάντε μέχρι τον Knatchbull-Huges-
sen -με οδηγό και υπηρέτη τον «Cicero»- και από τους Bowlby, Bremner ;
χαι Simonds μέχρι τον (λόρδο) George Jellicoe και τον Μητροπολίτη της :
Σάμου Ειρηναίο. Από εδώ θα περάσει και η Σοφία Βέμπο , μετά τη διαφυγή ·
από την Ελλάδα. Ένα βράδυ του Οκτωβρίου του 1942, καθισμένη σταυρο- '
πόδι και μ' ένα γαρ ίφαλο στ' αυτί, ερμηνεύει τραγούδια της πατρίδας με τη '.
συν οδεία του πιανίστα: της , του Απόστολου Μοσχούτη. Ακροατήριό της, ο ·~
Noel και η Αλίκη R ees, με λίγους καλεσμένους. Έχει προηγηθεί δείπνο προς ..
τιμήν της στο πολυτελέστερο εστιατόριο της Σμύρνης. 58 .

Τον Απρίλιο του 1942, η πείνα στη Χίο έχει πάρει τραγικές διαστάσεις και
το θέαμα στην πόλη θυμίζει εκε ίνο της Αθήνας τον προηγούμενο χειμώνα.
Σε έκθεσή του προς τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, ο εκπρόσωπος του Raymond
Courvoi sier, ο οποίος επισκέπτεται το νησί τον Ιούλιο του 1942, γράφει: 59 :

58. Στο βιβλίο του Ανδρέα Μα:μάη , Σοφία Βέμπο, η φωνή της Ελλάδας, σ. 125, υπάp- ··
χουν χα:ι μερικές α:vα:κρίβειες. Μόλις η Σοφία χα:ι η Αλίκη Βέμπο έφθα:σαv στο Κιόστε, ;
ανακρίθηκαν επί πολλή ώρα από τον Κουμουνδούρο, στο κcχ'tκι του, κάτι που λίγο έλει- :
ψε να οδηγήσει σε παρεξήγηση τον Ανδρέα Βέμπο και τοv Κώστα Κα:τσουλάκη. Ο δεό- '
τερος, γνωρίζοντας τοv Βέμπο μόvο με το ψευδώνuμό τοu, σχολίασε: αΚαλοπερνάνε οι·
κυρίες με τοv Κοίιμουνδούρο!ιι Αργότερα, στη Μαυριά, ο Βέμπος θα του το ανταποδώ- _
σει: ((Ξέρεις, οι δύο κυρίες που καλοπερνούσαν με τον Κουμουνδούρο είναι αδελφές μου!ιι ;
Ο Κα:τσουλάκης ζήτησε συγγνώμη. Πάντως, η Σοφία Βέμπο δεν αναχώρησε το ίδιο .
βράδυ για το Χαλέπι. Έμεινε στη Σμύρνη, γιατί την επόμενη ημέρα χάρισε στη Ζωή .
R ees, με αφιέρωση , αντίγραφα από τις παρτιτούρες της, που σώζοvτα:ι ακόμα. Όσο για :
τον ιι'Ελληνα:ιι επιχειρηματία: που βρισκόταν στη Σμύρνη χα:ι προκάλεσε τη μετάδοση μη- .
νόμα:τος για την άφιξή της από τον ραδιοφωνικό σταθμό του Καtροu, αυτός δεν ήταν άλ- '
λος από τον ((Άγγλο Πρόξενω>, όπως ο Noel Rccs αναφέρεται στο βιβλίο. .
59. «Rapport du Comite lnternational de 1a C roix Rouge sur les distributions de ·
secouΓs aux lles greques de Chios, Samos et Mytil ene ιι , σ. 3.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕJ\'()Σ ,, 16 ϊ

Παντού στους δρόμους δεν υπάρχουν παρά μικρά παιδιά που οι γονείς τους έχουν
πεθάνει από την πείνα και πηγαίνουν από πόρτα σε πόρτα ζητιανεύοντας κάτι
να φάνε. Στην άκρη από τα αουνατισμένα τους μπράτσα κουνάνε μικρά τενε­
κεδένια δοχεία, προορισμένα να δεχτούν τα σπάνια τρόφιμα που καμιά φορά
τους δίνονται. Η επιδερμίδα τους είναι ψαθοκίτρινη, τα μάτια τους λαμπερά, το
βλεμμα τους
1 λ Ι ι .,,., [
α αφιασμενο, τα κορμια τους πρησμενα απο τα οιuηματα
1 /
... ]
Στην πόλη δεν υπάρχουν πια ούτε σκύλοι ούτε γάτες, ούτε κότες. Βλέπει
Ι παι δ ια να μαζευουν στην προκυμαια 'λ ια ψ αριων ψ αροκοκα λ α
1 1 1 1
κανεις f κεφα και

και να τα τρώνε με βουλιμία. Καμιά φορά συναντάει κανείς μικρά πλάσματα

να κοιμούνται στην άκρη του πεζοδρομίου και , όταν ξυπνάνε , να μην έχουν τη
Μναμη να σηκωθούν. Εκατοντάδες γυναίκες σφίγγουν στις αγκαλιές τους
ραχιτικά κακογεννημένα παιδιά, και δεν έχουν τροφή να τους δώσουν , γιατί
οι ίδιες είναι πιο αδύνατες από εκείνα. Στα μοναστήρια, καλόγριες και πιστοί
πεθαίνουν, κάπου κάπου , από την πείνα.

Θάνατοι από ασιτία: υπάρχουν χα:ι στη Μυτιλήνη , ενώ στη Σάμο χα:ι την
Ικαρία η πείνα: θεριεύει. Όλη αυτή η κατάσταση δημιουργεί το μεγαλύτερο,
μέχρι τότε, κύμα: φυγήζ προς τα τουρκικά παράλια:. Στον Τσεσμέ βρ ίσκονται
6.000, περίπου, πρόσφυγες και από αυτούς 3.000-4.000 είναι Χιώτες. Όμως
δεν ψθάνουν όλοι οι απελπισμένοι στην Τουρκία. Όπως θυ μάται ο Κώστας
Κατσουλά.χης, <ιτην εποχή εκείνη , τα τουρκικά. παράλια ήταν γεμάτα συ­
ντρίμμια από βάρκες και πνιγμένους». Ο Τσουδερός προβαίνει σε αλλεπάλ­
ληλα διαβήματα προς τη βρετανική κυβέρνηση, ενώ οι Τούρκοι αποδίδουν
την ευθύνη για τη συρροή των προσφύγων στους Βρετανούς. Στις 24 Απρι-
λιου, ενα ναυ ωμενο ατμοπ οιο
, f λ 1 f λ /
με τουρκικη
σημαια καταπ
Ι λ' '\:' Ι
εει ει.,ω απο το
λ
ι-

μάνι τηζ Χίου, μεταφέροντας πίσω 600 πρόσφυγες, ανάμεσά τους μόνον 30
άνδρες . Οι Γερμανοί τού απαγορεύουν την είσοδο στο λιμάνι και το πλοίο
επιστρέφει στον Τσεσμέ. 60 Από τότε οι Τούρκο ι δεν θα επιχειρήσουν ξανά να
διώξουν Έλλ ηνεζ πρόσφυγες από το έδαφός τους.
Μέσα σ' αυτή τη ζοφερή κατάσταση, στα: τέλη Απριλίου ο Καλβοκορέσης
λαμβάνει μία επιστολή του Noel , όπου του γνωρίζει πως αποφασίστηκε ειδι­
κή κατανομή τροφίμων για οιανομή στη Μυτιλήνη , τη Χίο, τη Σάμο και την
. Ικαρία. Παράλληλα, του ανακοινώνει πως έχει λάβε ι στον Τσεσμέ 20 τόνους
Ί αλεύρι και περιμένει σύντομα άλλους 20. 61 Όμως τα τρόφιμα αυτά: ουδέποτε
' θα φθάσουν στη Χίο. Η εξήγηση παρέχεται σε επιστολή του H arry Pate r son,
α:πό τη Σμύρνη, πpοζ τον Pawson, στην Κωνσταντινούπολη, με ημερο μηνία
24 Απριλίου του 194 2 ; θ 2

60. Argenti , ό. π., σ.

43-44, όπου και παραπομπέ ς σε επίση μα έγγραφα · Καλβοχο­
ρέσης, ό.π. , σ. 267- 268·Simonds, ΤΝΑ (PRO) WO 208/ 3253, κεφάλαιο Ε ' , σ . 18.
6 1. Καλβοκορέσης, ό.π., σ. 180-1 81.
62. ΤΝΑ (PRO) HS 5/68ϊ .
168 JIF:TPOΣ ΣΤ. ΜΑΚl'ΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

Από χθες που σου έγραψα, μια μάλλον σοβαρή κατάσταση έχει δημιουργη- .
θεί εδώ. Κάπου 4.500-5.000 Έλληνες από τη Χίο έφθασαν πρόσφατα στον
Τσεσμέ. Πρόκειται, κυρίως, για γυναικόπαιδα που, τφοφανώς, ενθαρρ 1.Jνθηχαν ·
να φύγουν, για να υπάρξει ανακούφιση από την έλλειψη των τροφίμων. Είναι
αλήθεια πως ο παραπάνω αριθμός περιλαμβάνει κάπου .)()() άνδρες, στρα- :
τεύσιμης ηλικίας, που διέφυγαν από εκεί.
Οι τοπικές τουρκικές Αρχές δυσανασχέτησαν πολύ με την εισβολή αυτή ,
και αποφάσισαν να τους στείλουν όλους πίσω. Ο Rees προμηθεύτηκε τριακό-:
σιους τόνους αλεύρι, για να πάρουν οι άνθρωποι αυτοί μαζί τους. Όχι τούρχι­
κο αλλά καναδέζικο αλεύρι. Φαίνεται πως το αλεύρι κατασχέθηκε από τις
τουρκικές Λρχές, που επιστρέφουν όλο αυτό το πλήθος στη Χίο με άδεια χέ- :
ρια. Περαιτέρω, κατηγορούν τον Rees και τον υπαρχηγό του ότι αυτοί προ- .
κάλεσαν την εισβολή, ενώ έδιωξαν όλους τους αστυνομικούς φύλακες κλπ. απ'
την περιοχή και τους αντικατέστησαν με νέους, με την εντολή να πυροβολούν"
'
οποιον '
Ω ' να απο β ι β ασ θ ει στον
προσπαvει ' φ υσικα,
Τ σεσμε. ' ο'λ α ' '
αυτα εχουν απ .:,
ρυθ μισει
' τε λ ειως
' την οργανωση
' του R ees. Μ ου λ' ' εχει
εει οτι ' τη λ εγραφησει
' ττιv·

κατάσταση στον Αρχηγό του στην πόλη σου , με την παράκληση να σου διαβι-Ά
βάσει τις πληροφορίες αυτές. Η λύση για να διορθωθεί η κατάσταση είναι να.
ασκηθεί πίεση στην Άγκυρα, προκειμένου να αντικατασταθε ί ο εδώ Βαλής:
1δήμαρχος J με κάποιον άλλο. Ο Rees μου λέει ότι ο εδώ Έλληνας πρόξενος τα..
έκανε θάλασσα και ότι εκείνος φταίει για όλο αυτό το μπλέξιμο [ ... ]Αυτή τη'
στιγμή ο R ees με ενημερώνει ότι το τούρκικο ατμόπλοιο που έφυγε χθες το;
πρωί για τη Χίο, με τους πρώτους 700 πρόσφυγες, επέστρεψε στον Τ σεσμέ, 4'3ι' ·.
τι οι Γερμανοί δεν τους άφησαν να αποβιβασθούν [... ]

Η «απορύθμιση της οργάνωσης του Rees>1 είναι γεγονός. Και τα πράγμα-.

-τα δυσκολεύουν περισσότερο όσο οι Γερμανοί προελαύνουν προς την Αίγ \
πτο. ι<Δεν ξέρεις τι τραβήξαμε εκείνες τις μέρες» , θυμάται ο Κώστας Κιχ\
'
τσου λακης. (( Κ ρυ β'ομασταν, γιατι' οι Τ ουρκοι
' '
μας κυνηγουσαν γ ια να μας β'.
ιχ ;

λουν όλους σ-τη φυλακή. Μας γλίτωσε ο Shevket Μπέης». Όσο για τη Χί().
εκεί φθάνει σε λίγο ο Courvoisier. Με τη βοήθεια του Noel -η οικογενειιχ .
χή του εταιρεία πρακτορεύει στην Αλεξάνδρεια και στη Σμύρνη τη (ιSvens .
Orient Lines», τις σουηδικές ναυτιλιακές γραμμές που μεταφέρουν τα τp , ι.
φιμα και τα φάρμακα του Ερυθρού Σταυρού- ο πληθυσμός του νησιού ανιχ1
/
χουφι'ζεται στα δ ιακα απο' την ασιτια / ιε ς . Τ ο ι0 ιο θ α συμ βει' κ
' κα ι τις αρρωστ 1

με τη Μυτιλήνη, τη Σάμο και την Ικαρία.

Στα τέλη του 1942, οι οίαυλοι επικοινωνίας της ΜΙ9 Σμύρνης με την Ελλά
οα '
~ εχουν φ θασει
Ι 1
μεχρι την '
κα λ αματα, Ι ασυρματοι
ε:νω Ι '
της λ ειτουργουν:
Ι Δ/

στην Αθήνα, ένας στην Εύβοια, ένας στην Πελοπόννησο χαι δύο στη Θεσσιχ·
\
 «0 Λ Π ' Λ Ο Σ Πl'Ο Ξ\<: ΝΟΣ ,, 1() 9

Στο Αιγαίο πέλαγος, εξάλλου, έχουν δημιουργηθεί πέντε γραμμές

θεσσαλονίκη-'Ιμβρος-<;aηakka le
Θεσσαλονίκη-Χαλκιδική-Σμύρνη
Βόρειες Σποράδες-Σμύρνη
Αθήνα-Νησιά-Σμύρνη
Αθήνα-Νησιά-Κάιρο.

Σύμφωνα με τα , κατά: προσέγγιση , στατιστ ικά: στοιχεία που παρέχει ο

. imonds, από τον Ιούνιο του 1941 μέχρι και τον Φεβρουάριο του 194 3 από
. ν κοινή οργάνωση της ISLD/MI9 στη Σμύρνη πέρασα'J 15.000 Έλληνες
' ρατεύσιμης ηλικίας. Από αυτούς, προσθέτει ο Simonds, όχι λιγότεροι από
2.000 ήταν το άμεσο αποτέλεσμα των προσπαθειών του Noel Rees και των
: θρώπων του σε ολόκληρο το Αιγαίο πέλαγος. 63
{ Τα κίνητρα της φυγής των στρατευσ ίμων προς τη Μέση Ανατολή δεν
.°ι.χουν αποτελέσει μέχρι σήμερα αντικείμενο έρευνας , εξαρτώνται δε σε με­
:Ύάλο βαθμό από τις τοπικές συνθήκες. Ο Ιωάννης Πετράκης τους χωρίζει σε
ί)ιιιτηγορίες που αφορούν τη Χίο αλλά, mutatis mutandis, και τα άλλα νησιά
. υ Ανατολικού Αιγαίου . Κατ' αυτόν, κίνητρα της διαφυγής υπήρξαν: Η πεί­
' η αναζήτηση καλύτερη ς τύχης, η απειλή της επιστράτευσης από τους
, ερμανους, , ο πατριωτισμος
, , η συμμαχικη, προπαγαν
, α και, τε ος , η συ μπε-δ 'λ

, φορά: των Αρχών κατοχής, η οποία διαρκώς χειροτερεύει . 64 Ωστόσο, τα κί-

. τρα των στρατευσιμων, δ 1 t V δ f
εν σταματουν ε ω. 1 παρχουν αναμεσα τους πρα-
1 f Ι

τορες των Γερμανών και των Ιταλών για την κατασκοπία , την παραπληρο­
' ρηση και την καλλιέργεια κλίματος ηττοπάθειας, υπάρχουν πράκτορες του
. για την αντιμοναρχική και κομμουνιστική προπαγάνδα: στο στράτευμα .
Ι Ι λ θ Ι 'λλ
·: παρχουν,
.
επισης ,
1
α ρεμποροι, εμποροι ναρκω'!ικων και α α κακοποια
t 1

οιχεία. Είναι όμως οι πράκτορες των Γερμανών και , κυρίως, του ΚΚΕ εκεί­
ι που, σε μεγάλο βαθμό, θα προκαλέσουν την τραγωδία και τη διάλυση στον
Ήλληνικό στρατό της Μέσης Ανατολής.
'.

63. Siωond s , ΤΝΑ (PRO) WO 208/ 3253, χεφά.λαιο G, σ . 4 3. Πρβλ. ΤΝΛ (PRo)
ο 106/ 3187.
64 . Argentί, ό. π., σ . 285-286.
 ΚΕΦΑΛΑlΟ ΕΚΤΟ

Παρέκβαση ln
Κυβερνtίσεις και πολιτικοί

Η Εθνική Κυβέρνησις την οποίαν ώρκισα, εξακολουθεί να υφί­

σταται χαι να συνεχίζη τον πόλεμον. Άλλην Κυβέρνησιν δεν
δύναμαι να ορκίσω.

Λρχιεπίσχοπος Χρύσανθος (29.4.1941 )

Ο κ. Τσολάκογλου εδήλωσεν εν αρχή ότι ανέλαβε την ευθύνην

της κυβερνήσεως εξ αγάπης προς τον λαόν και την Ελλάδα ,
που υποφέρουν εξ αιτίας σφάλματος της εις Κρήτην χαταφυ­
yούσης κυβερνήσεως .

Η Πρωiα (9. 5.1 91 1)

Σκοπός του Εθνικού Μετώπου είναι:

α. Η απελευθέρωσις του Έθνους μας από τον σημερινόν ξέ­
νον ζυγόν και η απόκτησις της πλήρους ανεξαρτησίας της χώ­
ρας μας.

β. Ο σχηματισμός προσωρινής κυβερνήσεως του F,ΛΜ αμέ­

σως μετά την εκδίωξιν των ξέ νων κατακτητών.

Από το lδρvτικό του .b:ΛΜ

κ
ΡΗΤΗ, ΜΛΪΟΣ ΤΟΥ ι 94 1. Μέσα. στη σύγχυση κα.ι στη γενική αναστάτω­
ση της προετοιμασίας για. την αντιμετώπιση της γερμανικής επίθεσης
χα.τά του τελευταίου τμήμα.τος ελεύθερης ελληνικής γης, ο αντισυνταγμα­
τάρχης της Χωροφυλακής Παύλος Γύπαρης , 1 ο κάποτε επικεφαλής της προ­
σωπικής φρουράς του Ελευθερίου Βενιζέλου, έχει ανακληθεί στην υπηρεσία.
και προσπαθεί, με ό,τι μέσο διαθέτει, να οργανώσει την ντόπια. Πολιτοφυλα­
κή. Στις 18 Μαtου, όμως, τον καλούν για. σύσκεψη στα. Χανιά, στην κλινική
Γεωργιλιδάκη . Εκεί βρίσκει συγκεντρωμένους τον Bowman, τον Πολύμερο
Μοσχοβίτη, -τη Μιχα.έλα (ιιMiquetteJ>) Αβέρωφ και τον Νίκο Καμπάνη. 2

1. Ο Παύλος Γύπαρης ( 1882-1 966) έδρασε ως μακεδονομάχος και ως επικεφαλής

εθελοντών στους Βαλκανικούς Πολέμους και στη Βόρεια Ήπειρο. Ως αρχηγός της προ­
σωπικής φρουράς του Ελ. Βενιζέλου υπήρξε ο οργανωτής ή ο αυτουργός της δολοφονίας
του διπλωμάτη, πολιτικού και συγγραφέα Ίωνος Δραγούμη, στις 31 Ιουλίου του 1920,
μιας από τις χειρότερες εκδηλώσεις του ι(Εθνικού Διχασμού~>. Μετά τη Μάχη της Κρή­
της, υπηρέτησε στις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες στο Κάιρο και επέστρεψε στο νησί
το 1944, οπότε και έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στον ένοπλο αγώνα κατά του ΕΛΑΣ.
Τα. του κειμένου προέρχονται από το βιβλίο του ΊΙpωε:ς και ηpωισμο[ στη Μάχη της
Κpήτης, σ. 103-104, όπου κιχι η αποκάλυψη για σχέδιο δολοφονίας του Γεωργίου Β'
στην Κρήτη από άνθρωπο που είχε σταλεί ειδικά για τον σκοπό αυτό από την Αθήνα,
με εντολέα κάποιον ((μεγαλόσχημοι~.
2. Ο Πολύμερος Μοσχοβίτης (1892- 1950), ικανός δημοσιογράφος από τον Βόλο, κα­
τετάγη εθελοντής στον στρατό και το 191 3 εισήλθε στη Σχολή Ευελπίδων. Συμμαθη­
τές του, ανάμεσα σ' άλλους, ο Κώστας Μανιαδάκης, ο Ναπολέων Ζέρβας, ο Θρασύ­
βουλος Τσακαλώτος και ο Βύρων Καραπαναγιώτης. Πολέμησε στη Μικρά Ασία, όπου
και αιχμαλωτίστηκε το 1922. Έναν χρόνο αργότερα, επέστρεψε στην Αθήνα, έγινε συ­
νεργάτης του Νικολάου Πλαστήρα και είχε ενεργό ανάμιζη στα διάφορα <(δημοχρατι­
κάJι κινήματα. Το
1927 παραιτήθηκε από το στράτευμα και ύστερα από το κίνημα του
1935 καταδικάσθηκε ερήμην σε θάνατο, έχοντας ήδη διαφύγει στην Ιταλία. Μετά την
αμνηστία που χορήγησε ο βασιλεύς Γεώργιος, επανήλθε στη δημοσιογραφία. Τον Απρί­
λιο του 19;11 διέφυγε στην Κρήτη και κατόπιν στην Αίγυπτο, όπου συνελήφθη από Βρε­
τανούς και εζορίστηκε στη Βομβάη, μαζί με τον Αλέξανδρο Βαμβέτσο. Από εκεί απέ­
δρασε στις ΗΠΛ. Το 1945 επέστρεψε στην Ελλάδα και συνέχισε να δημοσιογραφεί στην
Ιϊ4 ΠΕΤΡUΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'l!Σ-ΣΤΑίΚΩΣ

Αντικείμενο της συνάντησης, η κατά τους ίδιους ι<επιβεβλημένψ> ανατροπή

της κυβέρνησης Τσουδερού. :J Το σχέδιο -η Αβέρωφ προσφέρεται να το χρΥj-
.,,. , ,
ματοuοτησει- συνισταται στην ε
, ξ , -. ,
ευρεση προσωπων που
θ
α σταιωυν στις επαρ-

χίες της Κρήτης προκειμένου να προκαλέσουν εξεγέρσεις, έτσι ώστε ο Τσου­

δερός να εξαναγκαστεί σε παραί-τηση. Την ίδια , εξάλλου , εποχή, σε συζητή­
σεις ανάμεσα στον Έλληνα πρωθυπουργό και -τον Bowman γίνεται για πρώτη
φορά λόγος σχετικά με τη διεύρυνση της κυβέρνησης που πρέπει να περιλά­
βει και ((δημοκρατικά)) στοιχεία. Αποφασίζεται να απευθυνθεί σχετική πρό­
ταση σε δύο πολιτικούς: Τον Αλέξανδρο Μυλωνά , αρχηγό του μικρού Αγρο­
τικού Δημοκρατικού Κόμματος, και τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο , αρχηγό
του ακόμα μικρότερου Εθνικού Ενωτικού Κόμματος (ΕΕΚ). Ο Κανελλόπου­
λος είναι γνωστός των Bowman και Sebastian ήδη από τον Ιούλιο του 1939,
ενώ το 1940 έχει συναντηθεί τόσο με τον
Pirie όσο και με τον Bailey. Όλοι
έχουν γοητευθεί από τον λόγο του . Προπολεμικά, εκπροσωπούσε, μαζί με τον
Ι
Γ ιωρyο Θ ,
~ εοτοκα και τον
κ
ωνσταντινο
Τ' , θ
σατσο, τη μεταρρυ μιστικη ταση
//
που απέβλεπε στην ενίσχυση του κρατικού παρεμβα-τισμού απέναντι στην
καπιτα λ ιστικη
r .,,. / Ι f
ασυuοσια και στο -με σημερινους ορους-
κ f
ρα-τος
π
ρονο ιας.
/
Έτσι, ο Pirie τον θεωρεί ως τον Έλληνα sir Stafford Cripps.ι.

Αθήνα, στις εφημερίδες Βpαδυνf;, Καφο{, του Αθ. Τσαλδάρη, χαι Εθνιχή Φλόyα, του
Ναπ. Ζέρβα, έχοντας πλέον οιντιληφθεί ότι μείζον ζήτημα για τον τόπο ήταν το δί­
λημμα φιλελευθερισμός ή κομμουνισμός χαι όχι Μοναρχία ή Δημοκρατία. Η Μιχαέλα
Αβέρωφ ( 1905-1977) ήταν εyyονή του εθνικού ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ. Γνωστή, στη
δεκαετία. του '30, στους κοσμικούς κύκλους των Αθηνών, αργότερα στράφηκε με φα­
νατισμό στην Αριστερά. Μετά τη Μάχη της Κρήτης, εγκαταστάθηκε στην Αίγυπτο,
όπου και δημοσίευσε ένα βιβλίο με τίτλο La verite sur Ja Grece, στο οποίο ενσωμάτωσε
ολόκληρη τη βενιζελική κcιι αριστερή προπαγάνδα κατά του Μεταξά και του βασιλέως
σε σχέση με τον πόλεμο . Ο Νίκος Καμπάνης υπήρξε ένας γοητευτικός, κοσμικός Αθη­
ναίος. Την εποχή εκείνη, ήταν ο εραστής της Λβέρωφ.
3 . Τη συνάντηση επιβεβαιώνει ο Bowman ~τη γνωστή ήδη έκθεσή του προζ το
Forcign Office, ΤΝΑ (PRO) FO 3ϊ 1/331 97/R 3056. Κατά τη δική του εκδοχή, ήταν ο
Τσουδερός που του ζήτησε να συναντηθεί με την ομάδα των ((δημοκρατικών)) . Κατά
τον ίδιο, στη σύσκεψη ήτοιν παρών και ο κεντροαριστερός πολιτικός Νίκος Λσκούτσης,
αργότερα μέλος της ΠΕΕΑ. Βεβαίως , στην έκθεση δεν γίνεται λόγοζ για σχέδιο ανα­
τροπής του Τσουδερού.
4 . Ευάνθης Χατζηβcισιλείου, Ο ελληνικός φιλελευθερισμός στο σταupοδpόμι: Η ιισο­
σιαλ{ζοuσα>J φάσΎ) 1934- 1944· Pirie, ιι Α short History of SOE contacts in Grccce and
an appreciation of'their value and activitieSJJ, σ. 3, ΤΝΛ (PRO) llS 5/664. Ο sir Richard
Stafford Crip ps ( 1889-1952) υπήρξε σοσιαλμαρξιστής Βρετανόζ πολιτικός, βουλευτής και
μέλος -του Εργατικού Κόμματος, cιπό το οποίο αποπέμφθηκε το 1939 επειδή υποστήρι­
ζε τη δημιουργία Λαϊκού Μετώπου με τους κομμουνιστές και όσουζ από τα ά'Jλα κόμ­
ματα διαφωνούσαν με την πολιτική του ((κατευνασμού η του Χίτλερ. Το 1940 ο Τσώρτσιλ
τοv διόρισε πρέσβυ στη Μόσχα και αργότερα μέλος του υπουργικού συμβουλίου , με κα:­
θήκοντα Λόρδου Σφραγιδοφύλακα, και πρόεδρο της Βουλής των Κοινοτήτων.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ» 17;)

Με αυτές τις δυσοίωνες προοπτικές ξε:κινά:ε:ι τη σταδωδρομία της η εξό­

ριστη ελληνική κυβέρνηση. Λίγο καιρό μετά, ο Τσουδερός αλλά και ο βασι­
λεύι:; Γεώργιος θα ζητήσουν από τους Βρετανούς -ο δεύτερος και προσωπικά:
από τον Τσώρτσιλ- 5 την απομάκρυνση από την Αίγυπτο του Μοσχοβίτη, της
Αβέρωφ, της Παπαδημητρίου, του Καμπάνη, του Βύρων,α Καραπαναγιώτη,
του Αλέξανδρου Βα.μβέτσου και του Θεόδωρου Δογά:νη. 6 Είναι ο ι άνθρωποι
που από την πρώτη στ ιγμή αρχίζουν να συνωμοτούν κατά: της κυβέρνησης
~ ,
και να επιυιωκουν , με την αφανη υποστηρι
, , ξ
η του
Β
owman, την α.ντικατα-
,
σταση του Τσουδερού από τον στρατηγό Νικόλαο Πλαστήρα, του οπο ίου
ασφαλώς αγνοούν τις φιλογερμανικές δραστηριότητες. 7 Από την πλευρά: των
'
πολιτικων συνεπειων, το ' δ ια.'β ημα.' τους θ α. εχε:ι, μα.κροπρο' θ εσμα., πενιχρες συ-
' '
νέπειες. Βραχυπρόθεσμα., θα ενισχύσει την εναντίον τους προπαγάνδα.. Στη
φαρέτρα των αντιπάλων τους, Βρετανών της SOE και Ελλήνων πολιτε:υομέ­
vων της Αιγύπτου , θα προστεθεί τώρα και η κατηγορία. της «αντιδημοκρατι­
κότητας».
Το καλοκαίρι του 1941, κατά τη σύντομη παραμονή της εξόριστης κυβέρ­
νησης στο Κάιρο , αρχίζουν να. εμφανίζονται και οι αδυναμίες της. Μετά: την
ιιπω
'λ εια. της κρητης,
f f f f
απο οπου, χα.τα τους ε:
λληνο β ρετα.νιχους
Ι δ Ι
σχε ιασμους,

η κυβέρνηση θα ασκούσε: τις δραστηριότητές της μέχρι το τέλος του πολέμου,

5. Βλ. το σημe:ίωμα Μ . 1010/ 1/ 28-10. 1941 του Τσώρτσι λ προς τον Ede n , ΤΝΑ
(PRO) CΛΒ 101/ 241.
6. Ο Β6ρων Καραπαναγιώτης (1894-1 968), ιι παλαιός και ι::μπαθής βενιζελικόςη, κα­
τά τον Άγγe:λο Βλάχο (ό. π., σ. 164 ), υπηρέτησe: στις τάξεις του e:λληνικο6 στρατο6 και
παραιτήθηκε από το στράτευμα το 1923 , μι:: τον βαθμό του συνταγματάρχη. Βουλευτής
Μυτιλήνη ς ( 192 2-1 931 ), διετέλεσε και υπουργός σε κυβέρνηση του Ελ. Βe:ν ιζέλου
(1929-1 931). Υπήρξε ο κατ' Ε:ξοχήν ιιπλαστηρικόςη του Καt ρου. Ο Αλέξανδρος Βαμ­
βέτσος ( 1890-1 971) υπή ρξε πολιτικός και ένας από τους διαπρεπέστερους Έλληνες νο­
μομαθείς. Διετέλεσε υπαρχηγός του Κόμματος των Ελευθεροφρόνων του Ιωάννη Με­
τοcξά και του Εθνικο6 Κόμματος του Ναπ. Ζέρβα. Στο Κάιρο, τον Οκτώβριο του 194 1
έστειλε επιστολή στον πρίγχηποc Πέτρο ( που τοu την επέστρε ψε ) με <1ανευλαβείς11 χρί­
σεις εις βάρος του βασιλέως , ενώ την ίδια εποχή απέστειλε παρόμοιες επιστολέ ς και
στους πρέσβεις της Μεγάλης Βρετανίας και των ΙΙΠΑ. Για τον Δογάνη, βλ. παρακά­
τω. Σχετικά με τις δραστηριότητες τη ς 1ιομάδας>1 , βλ. Αpχε{ο Τσουδεpού, τόμ. Λ', σ. 183
χ.εξ. και 192 χ. εξ.
7. Βλ. , ενδεικτικά, το από 14. 1 .194 1 επείγον τηλεγράφη μα τη ς S D από το Παρίσι,
στο οποίο μεταξ6 άλλων αναφ έρεται: ιιΟ στρατηγός επιβεβαιώνει τα φιλικά του αι­
σθήματα προς τη Γερμανία. Τονίζει και πάλι πως όταν η Ελλάδα βρεθεί υπό την ηγε-
σια του , κατι στο ο ποιο υπο λ ογι'ζει με
' ' ' β ε β α ιοτητα
' , θα ' '
σ υν εργα στει στενα με τη Γ ερ-
μα.νία, στο πνε6μα της Νέας Τάξης στην Ευ ρώπη που επιδιώκει ο Filhren1 (NARA Τ-
120/ 379/285975). Πρβλ. Π . Μακρής-Στάϊκος , Κ!τσος Μαλτέζος, Ο αyαπημένος των
θεών [στο εξής : Κίτσος Μαλτέζοςl, σ. 108, και C hristophe C hiclet, ιιΟ Πλαστήρας στη
Γαλλία 1940-1 944>1, στο Η Ελλάδα 1936-1 944, σ. 2 12 χ . εξ.
176 ΠF:ΤΡΟΣ 2.:Τ. .ΜΑΚΡΗΣ-ΣΊΆϊΚUΣ

το πλεονέκτημα του Τσουδερού ως Κρητικού και βενιζελογενούς πολιτικού -

β ασικος
' παραγων για την επι λ ογη του- παυει να υφισταται.
' ' ' ' Ο'ιυιος,
<;:, παρ ' ο
' λη
την ιδιαίτερη ανασφάλεια που τον διακρίνει, είναι ικανός πολιτικός, με προ­
σωπικές γνωριμίες στο Λονδίνο και μακρόχρονη πείρα στον τρόπο αντιμε-
, /
Β ρετανων. 'Ο μως uε
<;:, ν uια
<;:, θετει
' / /
τωπισης των η γετικη προσωπιχοτητα κα ι πυγ-

μή, αλλά ούτε και την αναγκαία πανελλήνια εμβέλεια. Εδώ, μια σύντομη πε­
ριγραφή της προσωπικότητάς του από τον Bowman: 8

Ο Τσουδερός δεν είναι άνθρωπος με ισχυρή κράση. Η κόπωσή του από την
εργασία είναι φανερή και, αν καταρρεύσει, αυτή τη στιγμή δεν διαφαίνεται
εναλλακτική λύση. Αν και έντιμος, δεν διαθέτει ηθικό σθένος και αν πιεστεί
αρκετά: -σε οποιοδήποτε ζήτημα- συνήθως υποχωρεί. Του αρέσει να απο­
φεύγει την προσωπική του ευθύνη για οποιαδήποτε πράξη του . Παραδείγ­
μα-rος χάριν, για να ξεφορτωθεί τον Μανιαδάκη του είπε ότι η απομάκρυνσή
, ' ' , '
-rου αν-rαποκριν εται σε β pετανικο αιτημα , κατι που ειναι τε λ ειως ανα λη θ'
ες. ,

Από την άλλη πλευρά: , η ελληνική κυβέρνηση, χωρίς επαρκές λαϊκό έ ρεισμα
1
και αποτοκος μιας δ ιχτατοριας, β ρισκεται
1 1
'λ εος
στο ε των Β ρετανων,
/ 1
οι οποιοι

για ποικίλους λόγους δεν επιθυμούν την οποιαδήποτε αυτοτελή ανάμιξή της
στα ελληνικά: πράγματα στην κατεχόμενη χώρα. Δεν της επιτρέπεται η άμε­
ση επαφή με την Ελλάδα, τα τηλεγραφήματα. κα.ι η αλληλογραφία. της γίνονται
αντικείμενο υποκλοπής και τα πάντα, από την ενημέρωσή της για το τι συμ­
βαίνει στην πατρίδα. μέχρι την οργάνωση και τον εξοπλισμό των ελλην ικών
Ενόπλων Δυνάμεων στη Μέση Ανατολή, εναπόκεινται στη βρετανική καλή
θέληση και στις ανάγκες του πολέμου. Παράλληλα, όπως θα φανεί στη συνέ­
χεια., αντιμετωπίζει τη δύσκολα καλuπτόμενη έχθρα της SOE, αρωγό -ηθικά
και υλικά- κάθε αντιπολιτευτικής και αντιμοναρχικής κίνησης στην Αίγυπτο
χα.ι στην Ελλάδα, αλλά και την έχθρα σημαντικού τμήματος των πολιτευομέ­
νων του Καί'ρου , με προεξάρχοντα τον Γεώργιο Ρούσσο. Ο Ρούσσος, πρώην
υπουργός Εξωτερικών του Ελευθερίου Βενιζέλου, είναι διαπρεπής δικηγόρος
της Αλεξάνδρειας και ισχυρός παράγων του ελληνισμού της Αιγύπτου. Αν και
φίλος του Τσουδερού, διατηρεί ακόμα τους φανατισμούς του 1915. 9 Ρόλο στην
αντιπολίτευση παίζει και ο Μποδοσάκης. Όμως, ο νέος διχασμός δεν ε ίναι αυ­
τοφυής στη Μέση Ανατολή. Θα μεταφερθεί σύντομα από την Αθήνα ...
Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ο ρόλος του βασιλέως για την προώθηση
των ε λλην ικων
' ' β αιν
' ε ι περισσοτερο
συμφεροντων απο ' ' χαθοριστικος
α.πο ' : Σ τις
21 Ιανουαρ ίου του ] 942, ο Τσουδερός γράφει στον Ρούσσο: 10

8. ιιNotes on conversations between C laudius and Μ. Tsoudcros>ι , στο « PΓcsident

of the Councilιι, ΤΝΑ (PRO) HS 5/509, σ. 00031 χ.εξ.
9. Βλάχος, ό. π., σ. 146.
10. ΑpχεΕο Τσοuδεpού, τόμ. Α', σ. 270-272 (271).
 « 0 ΛΤ'ΤΛΟΣ ΠΡΟΞΕ:'-J02.: » 177

Τον Βασιλέα ειλικρ ινώς τον βλέπω ως ένα κεφάλαιον εθνικόν όμοιον εις
αξίαν με το κεφάλαιον του Βενιζέλου εις τον άλλον πόλεμον. Έχει απεριό­
ριστον κ{φος ενταύθα και προφανώς και εν Αμερική. Παρατηρώ ότι ενταύ­
θα αι σχέσεις του είναι απεριόριστοι εις όλους τους κύκλους και δεν είναι μό­
νον οι Βασιλείς που επηρεάζονται από αυτόν. Είναι παλαιός στενός φίλος
του Τσώρτσιλ και άλλων ισχυρών πολιτικών όλων των κομμάτων. Εξ άλ­
λου το πρόσωπόν του έχει συνδεθή με τους τελευταίους εθνικούς αγώνας
της Ελλάδος και όπου και αν ομιλή επιβάλλει τον σεβασμόν που η Ελλάς
επιβάλλει με τον φωτοστέφανον που η δράσις της της έδωκεν. Άνευ του Βα­
σιλέως αι συζητήσεις μας δεν θα έχουν ούτε την αυτήν αποτελεσματικότη-
τα, οιοτι επανα λ αμ β'
"' ' ' ' '
ανω ειναι ισχυρος και προς τα επανω και προς τα χατω '
εκ προσωπικών σχέσεων και εκ του αγώνος του διά την συμμαχικήν πολι­
τικήν. Οι άλλοι είμεθα ισχυροί μόνον δι' ένα μέρος των παραγόντων του πο­
λιτικού κόσμου, Αυτό δεν αρκεί. Ακούστε μου , διότι λέγω όχι κολακείες αλ­
λά αληθείας [... ]

Στις 27 Ιουνίου του 1941, ο βασιλεύς Γεώργιος, ο Τσουδερός και άλλοι

.. αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την Αίγυπτο -είναι ανεπιθύμητοι στην κρυ­
; πτογερμανόφιλη κυβέρνησή της- και επιβιβάζονται στο ατμόπλοιο ιι Νew
\ AmsterdamJJ με προορισμό τη Νότιο Αφρ ική. Στη διάρκε ια του ταξιδιού, ο
; Τσουδερός συντάσσει και υποβάλλει στον βασιλέα μακροσκελές υπόμνημα
; με τις απόψεις του για τα κύρια πολιτικά ζητήματα που πρόκειται να αντι­
; με-τωπίσει η κυβέρνησή του. 11 Ως προς το ζήτημα της οργάνωσης ελληνικού
' σαφεις:
:· στρατου' στη Μ'εση Ανατο λ'η, οι απο'ψ εις του ειναι ' Η αναuιοργανωση
"' '
.;του στρατού, cφιθμητικά και ποιοτικά, επιβάλλεται κυρίως για την ανακα­
; τάληψη (απελευθέρωση) της χώρας, αλλά και την εξασφάλιση της εθνικής κυ­
, ριαρχίας στα εδάφη που θα παραχωρηθούν στην Ελλάδα μετά τον πόλεμο (Βό­
·: ρειος Ήπειρος, Δωδεκάνησα, Κύπρος, τμήμα του εδάφους της Βουλγαρίας
,. στα σύνορά της με την Ελλάδα , κ.ά.). Παράλληλα, ο νέος στρατός θα συμ­
~. βολίζει και τη συμμετοχή της χώρας στον πόλεμο. Η δημιουργία του, όμως,
· προϋποθέτει προσπάθεια και χρόνο. Τότε μόνον θα μπορέσει ο ελληνικός
. στρατός να λάβει μέρος και σε επιχειρήσεις εκτός Ελλάδος, αν και ο ίδιος θε-
ωρει' 'οτι η Ελλ'"' '
αuα εχει 'Ι:' πραι..,ει
ηοη 't: το κα θ ηκον
' '
της απεναντι '
στους συμμα-

:. χους της, ώστε και αν ακόμα μείνει αδρανής δεν θα υπολείπεται σε τίποτα από
' εκείνους. Σύντομα, οι απόψεις του Τσουδερού θα ερμηνευθούν διαφορετικά
' \:' ' ' βενιζε λ ικ ους,
' τους αριστερους και την εχθ ρικη
1
Ά Χα.ι κατα το οοκουν απο τους '
Πέμπτη Φάλαγγα του Κα·tρου και της Αλεξάνδρειας: Ο βασιλεύς Γεώργιος
και ο πρωθυπουργός του επιθυμούν τον ελληνικό στρατό αδρανή, ώστε να τον

11. Βλ. Ηλίας Βενέζης, Εμμανουήλ Τσουδεpός, σ . 240 κ.εζ., και Αpχείο Τσουδε­
pού, τόμ. Α', σ.
1 02 χ.εζ. Βλ., επίσης, σ. 2·16 κ.εζ. και 107 χ.εξ., αντίστοιχα.
178 ΠF.ΤΡ02; Σ Τ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

χρ ησιμο ποι ησο υν, απ οχ

ι λ ε ιστι κα
ι , για να επ ι β α
ι λουν την τα
'ξ η η
ι μια ν ει α Ο ι-

χτατορία στην Ελλάδα μετά την Απελευθέρωση . 12

Στα τέλη Απριλίου του 194 1, η Ελλάδα, αν χαι νιχήτρια στον ελληνοϊταλικό
πο
' λ εμο, β ρ ιισχεται υποι γερμανικη
ι χατοχη.
ι Τ ο επος
ι της
Αλβ ανιας
ι χαι των

οχυρών της Γραμμής Μεταξά προσφέρουν στον σαστισμένο λαό των ι<σχλα­
βωμένων νικητών» τ.εράστιο απόθεμα ηθιχής δύναμης. Όμως στα χείλη του
απ λουι αν
θ ι ι
ρωπου υπαρχουν κα ι ερω-τηματα:
ι
<< Τ ι συνε
'β ι
η και απο νικητες
ι β
ρε-

θήκαμε ηττημένοι;» <<Ποιος φταίε ι;» ι<Τι κάνου με τώρα;» Μαζί και η εχδή-
/ /
λ ωση
~1 1 / Ι
τη ς υπερηφανε ιας για καποιο παιu ι της οικογενειας η για καπο ιον συγ-

, ι ι ζ ι λ' Ι λ ' ι Γ ι Ε ι
γεν η , νεχρο η ωνταν ο , που πο :
εμησε τον τα ο η τον ερμαν ο . πισημες

εξηγήσεις δεν υπάρχουν , γιατί στην Ελλάδα δεν υπάρχουν πια επίσημα χεί- ;
λη . Απαντή σεις θα δοθούν σε λίγο από την -ποικίλης προελεύσεως- προπα- ,
γάνδα και από το όργιο των φημών που θα κυ κλοφορήσουν .
Ο ελληνιχός λαός, σε σημαντικό ποσοσ-τό γερμανόφιλος στον Μεσοπόλε­
μο, 13 σε πρώτη φάση δέχεται με ανοχή -ίσως και με κάποια ανακούφιση- τη
γερμανική κατοχή, κάτι στο οποίο ασφαλώς συντελεί όχι μόνο ο τερματισμός
της αιματοχυσίας στο μέτωπο -στον μάταιο αγώνα εναντίον ενός αή-ττητου,
ι ι
μεχρι τοτε, στρα-του- α
ι λλ' λ θ' λ ι
α και η απε ευ ερωση των αιχμα ωτων.
Ω στοσο
ι
, ι ι
σταδιακα, οταν η επισιτιστικη κατασταση χειροτερευει και οι ι<φιλο ι»
ι ι ι Γ
ερ-
'
μανοί αρχίζουν, ως στρατός κατοχής , να εκδηλώνουν αρπακτικότητα και αλα­
ζονεία, η αρχική ανοχή εκλείπει και μετατρέπεται σε έχθρα. Οι φόβοι του ~
Eι·bach 1 4 επαληθεύονται και η κατάσταση επιδεινώνεται όταν, προκειμένου .

12. Διαφορετιχή ερμηνεία του χειμένου δίνει χαι ο Papastratis, ό.π. , σ. 9: «Με εξαίρε- .
ση το Ναυτικό, ο Τσουδερός τάχθηκε εναντίον της συμμετοχής των ελληνικών δυνάμεων
στην πολεμική προσπάθειαη. Ανεξάρτητα όμως από τα γραφόμενα του Παπαστρατή, βλ. ·
τη συνομιλία ανάμεσα στον Ed ward W arner του F or eign Officc χαι τον Δημήτριο Νιχο- :
λαρεtζη, διευθυντή του διπλωματικού γραφείου του Τσουδερού, τον Φεβρουάριο του 1942, ,
όπως αυτή χα-ταγράφεται από τον πρώτο : Ο Νιχολαρεtζης φέρεται να δηλώνει στον Warner '
ότι <<η ελληνιχή κυβέρνηση προτίθεται να χρησιμοποιήσει τον στρατό για να επιβάλει το ~'
πολιτικό καθεστώς της επιλογής της, όταν επιστρέψει στην Ελλάδαιι. Και ο Warneι· σχο- c.
λιάζει: ιιΟι υποψίες της αντιπολίτευσης , ότι ο στρατός πρόκειται να χρησιμοποιηθεί γιιχ ;
πολιτιχούς σκοπούς, είναι πολύ χαλά θεμελιωμένες>ι LTNA (PRO) FO 371/3371/R] 0 118}. ~
13. Βλ. Fleischer, Στέμ.μα, τόμ. 1, σ. 11 7, χαι τις εκε ί παραπομπές .
14. Βλ. το από 28.4.1 94 1 τηλεγράφημά του προς το Βερολίνο (Τ- 120/1 57/127484). Λί­
γο αργό'τερα, σε άλλη αναφορά του προς το Βερολίνο, ο Altenburg θεωρεί πως η επιδεί- :·
νωση των διαθέσεων του λαού απέναντι στη Γερμανία είναι αισθητή . Οι λόγοι γι' αυτ6, !
είναι -τέσσερις: α. Η Γερμανία επέτρεψε την προσάρτηση της ανατολικής Μακεδονίας:·
και της Θράκης από τους Βουλγάρους· β. Η Ελλάδα έχει, βασικά, αφεθεί στην κατοχή των-,
Ιταλών- γ. Η συμπεριφορά των Γερμανών χαι δ. Ο επισιτισμός. Βλ. Τ-1 20/1 57/127615.,
 ,
'

"Ο ΑΙΤΛΟΣ Πl'ΟΞJ<:ΝΟΣ,, 179

νσ. εξοικονομηθούν γερμανικές δυνάμεις yια την εκστρατεία κατά της Σοβιε­
τιχ.~ς Ένωσης, η χώρα διαμοιράζεται σε ζώνες γερμανικής, ιταλικής και βουλ­
γαρικής κατοχής. Η Ελλάδα βρtσκεται πλέον υπό τον ζυγό, όχι μόνον των
Γερμανών αλλά και του ηττημένου εχθρού της. Όμως κι ενός άλλου, προαι­
ώνιου, με εκτεταμένες εις βάρος της εδαφικές βλέψεις και βάρβαρες μεθό­
δους εθνοκάθαρσης. Στον τελευταίο, χωρίς καν να έχει πολεμήσει , 1 " παρα-
, ι Ι' ι λ ι Μ δ ι Θ ι ι
χωρουνται απο τους ερμανους η ανατο ικη ακε ονια κα ι η ~ ρακη, εκτος

σ.πό μια στενή λωρίδα στα σύνορα με -την Του ρκία.

. Στην πρώτη κατοχική περίοδο είναι ζωντανά ακόμη τα σύμβολα της επο­
} ποιίας, που δεν είναι άλλα από τον νεκρό Ιωάννη Μεταξά και τον Γεώργιο Β' .
!. Τα σύμβολα αυτά, όπως σωστά είχε προβλέψει ο Bowman, θα προσπαθήσουν
1 να ιισπάσουνιι οι Γερμανοί μέσω του πρώτου κατοχικού πρωθυπουργού τους,

, του Γεωργίου Τσολάκογλου. Σύμφωνα με -τα όσα γεν ικά υποσ-τηρ ίζονται, ο
.' Τσολάκογλου προσπάθησε να διαφοροποιηθεί από το καθεστώς Μεταξά και
.; να δωσει σ-την κυ β'
ερνησηι του ενα
ι 'λλ ο προσωπο
ι , δ ιαφορετικοι απο' εκεινο
ι
1
α
{των προκατόχων -του στην εξουσία. Σ-την πραγματικό-τητα, -τα όσα έπραξε σε
ι πολιτικό επίπεδο υπήρξαν εκπλήρωση δεσμεύσεών του προς τους Γε ρμανούς .
' Πρώτα απ' όλα, όπως διατείνεται ο ίδιος, 16 στις 26 Απρ ιλίου του 194 1,
l τρεις ημέρες μετά
,
την υπογραφή του τρίτου πρακτικού ((συνθηκολόγησης>>,
, , , , ,
17

Θ εσσα λονικη,
Γ Μ ,

στη του γινεται προταση απο τον ερμανο αντιστρατηγ ο πι-

. λετι:; (sic)1ι; να συγκροτήσει κυβέρνηση. Και η μεν πρόταση δεν αναφέρεται,

: τουλάχιστον στα γερμανικά διπλωματικά Αρχε ία, εκείνο όμως που αναφέρε­
, ται είναι η θλιβερή, για την Ελλάδα και τη Στρατιά Ηπείρου-Μακεδονίας,
3ήλωση του Τσολάκογλου η οπο ία αποστέλλεται στο Βε ρολίνο στις 15.10
'• της 26ης Απριλίου:

Έχω εξηγήσει στην Αυτού Εξοχότητα, τον Ανώτατο Διοικητή, Στρατάρχη

List, και επαναλαμβάνω για μία ακόμη φορά , ότι η Στρατιά Ηπείρου-Μα­
κεδονίας, η οποία στο όνομα του ελληνικού λαού προσέ cρε ρε τα περισσότερα

15. Με πρωτόκολλο που είχαν υποyράψεt στcς 2.2. 19·1 1 εκπρόσωποι του βουλyαρι­
,χού Γενικού Επιτελείου και της yερμανικήζ Ανώτατης Διοίκησης (στρατάρχης Wil-
~1helm List) σχετικά με την ιιενδεχόμενψ1 γερμανική ε ισβολή στην Ελλάδα, ο βουλyα­
. 'pικός στρατός δεν θα έπαιρνε μέρος στις επιχειρήσεις, αλλά θα εν ισχυόταν πpοκειμέ­
~υ να διασφαλίσει τη «Νέα ΤάξηJJ στα Βαλκάνια. NAR A Τ-1 20/379/28077ί χ. εξ. , και
j;ΚΤΒ OKW, ημίτομος ΙΙ , σ. 1.001 χ . εξ.
16. Γεώργιος Τσολάκογλου , Απομνημονεύματα, σ. 159.
17. Ενώ το πρώτο πρακτικό, ε κε ίνο στιζ 20.'l. l 941, αποτελοuσε σuνθη κολόγηση,
.; cι υπόλοιπα δύο, στις 2 1 και 23 Απρι λίου , αποτελούσαν παράδοση άνευ όρων . Bundc-
.'$archiv Bcrlin. Politisches Archiv. Aus\vartiges Λmt. Bίlro Statssccretar , «Λkten
treffend Gricchcnland ιι, τόμ. 2 [στο εξής : λλ] , R 1274 73.
18. Επρόκε ιτο, ίσως , για τον στρατηγό Bruno Bieler.
-
180 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. .\1 ΑΚΡΗΣ-ΣΤ ΛϊΚΟΣ

θύματα, είναι έτοιμη, μέσω ίμών , να προσφέρει και πάλι τις uπηρεσίες της ·.
για τον σχηματισμό χuβερνήσεως στην Αθήνα.
Ύποσχόμεθα [ποιοι;] προς την Αuτού Εξοχότητα τον Fίihrer τοu γερ- ·
μανικού λαού ότι θα υπηρετήσουμε προς την κατεύθυνση που θα θελήσει .
εκείνος .
Τ σολάκογ λοu 19

Η προσφορά του Τσολάκογλου γίνεται δεχτή και στις 28 Απριλίου ο Γερ­

μανός απεσταλμένος για τις διαπραγματεύσεις, πρέσβυς Fritz Benzler, τη- ~
λεγραφεί στο Βερολίνο , ιιπροσωπικά για τον χ. υπουργό των Εξωτερικώνιι :20 .

Οι διαπραγματεύσεις με τον Τσολάκογλου και την ιταλική αντιπροσωnεία, '

λόγω των καιρικών συνθηκών, άρχισαν μόλις σήμερα το πρωί, στις 11.ΟΟ. .
Σχετικά με το διάγγελμα (Proklamation) του Τσολάκογλου με βάση το σχέ­
διο του Βερολίνου, υπάρχει συμφωνία μεταξύ Ελλήνων και Ιταλών. Σχετικά ·
με το πρωτόκολλο, προς το παρόν προβλέπονται τρε ις μόνον παράγραφοι[ ...}'

Την επομένη, ο Τσολάκογλου παρουσιάζει τον πρώτο κατάλογο με τα μέ- ·

λΥJ του υπουργιχού συμβουλίου και υπόσχεται ότι θα προσέξει ώστε να μηv ·
υπάρξουν μασόνοι υπουργοί, σύμφωνα με την επιθυμία του Χίτλερ. 21 Στις 29 .
Απριλίου, όλοι οι αντιπρόσωποι φεύγουν από τη Θεσσαλονίκη και έρχονται .
στην Αθήνα. Την ίδια ημέρα, στις 23.10 το βράδυ, ο Benzler τηλεγραφεί στο ,
/
Β ερο λιινο ι πρωτοκο'λλου που εχει
το κειμενο του εμπιστευτιχου ι 'ψ ει ο.
υπογρα

νέος πρωθυπουργός: 22 ·

Ο στρατηγός Τσολάκογλου πρότεινε να σχηματίσει στην Αθήνα ελληνική κυ­

βέρνηση, η οποία θα ασκήσει εξουσία ανεξάρτητη από τα μέχρι σήμερα συ-1
νταγματιχά καθεστώτα της Ελλάδος. Η νέα κυβέρνηση θα. συγκροτηθεί ως
η μόνη νόμιμη κυβέρνηση της Ελλάδος. '
Η γερμανική και η ιταλική βασιλική κυβέρνηση έλαβαν γνώση των rt~
θέσεών του αυτών και συμφωνούν, με τους ακόλουθους όρους:
1. Η νέα κυβέρνηση που θα σχηματιστεί, υποχρεούται να φροντίσει ώστ~
να αnοκατασταθούν η τάξη και η ασφάλεια και, ειδικότερα, να μη σημειωθο' .
εχθροπραξίες εκ μέρους στρατιωτικών τμημάτων ή μεμονωμένων ανδρών τ ;

19. ΑΑ, Rl 27473. Είναι προφανές ότι ο Τσολάκογλου θέτει και την ελληνική Στρα:
τιά στη διάθεση του Fίihrer. Στο κείμενο, εξάλλου , υπάρχει σημείωση του αντιστριχ .
τήγου Alfred J odl , κατά την οποία ο ίδιος έχει ενημερώσει ήδη τον Γερμανό υπουργ .
Εξωτερικών σχετικά με τη δήλωση.
20. ΑΑ, Rl27488 και Τ-1 20/ 157/127488.
21 . Η απαίτηση αυτή του Χίτλερ, όσο και αν εκ πρώτης όψεως μοιάζει παράδοξη•
έχει την εξήγησή της. Τόσο ο Τσώρτσιλ όσο και ο βασιλεύς Γεώργιος ήταν τέκτονες.'
22. ΛΑ, Rl27501-502.
 «0 ΑΓΓΛΟ Σ ΠΡΟΞΕΝΟΣ,, 18 1

ελληνικού στρατού εις βάρος στρατιωτικών τμημάτων των δυνάμεων του

Άξονα. Η γερμανική και η βασιλική ιταλική κυβέρνηση συμφωνούν να δια­
θέσουν στην κυβέρνηση τα προς τούτο αναγκαία όργανα Ασφαλείας. Οι λε­
πτομέρειες θα ρυθμιστούν με τους εκάστοτε στρατιωτικούς διοικητές των δυ­
νάμεων του Άξονα.
2. Η νέα κυβέρνηση θα ασκήσει την πολιτική της σε στενότατη συνεν­
νόηση με τις δυνάμεις του Άξονα και θα υποστηρίζεται από αυτές κατά την
εκπλήρωση των καθηκόντων της. Υποχρεούται να διαμορφώσει το Σύνταγ­
μα κατά 'tέτοιο τρόπο, ώστε να ανταποκρίνεται στους παρόντες όρους.
3. Η νέα κυβέρνηση θα φροντίσει για 'tηv πιστή εφαρμογή των όρων της
συνθηκολόγησης .
4. Η νέα κυβέρνηση θα φροντίσει ώσπ κανένα πλέον ελληνικό εμπορικό
πλοίο να μη χρησιμοποιηθεί από τους αντιπάλους των δυνάμεων του Άξονα.

Η ορκωμοσία της κυβέρνησης Τσολάκογλου, την Τετάρτη, 30 Απριλίου

·' του ] 941, γίνεται κατά. τρόπο ανορθόδοξο, συνδέεται δε ταυτόχρονα με τις
'· · τρεις πρώτες , σκόπιμα περιφρονημένες, πράξεις της ελληνικής Αντίστασης:
, Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών χαι πάσης Ελλάδος Χρύσανθος (Φιλιππίδης), 2:1 ο
' οποίος έχει ήδη αρνηθεί τηv πρόσκληση vα παραστεί κατά την παράδοση της
Αθήνας στους Γερμανούς, ενώ στη συνέχεια έχει επιδείξει περιφρονητική στά­
ση απέναντι στον πρώτο Στρατιωτικό Διοικητή Αθηνών, τον υποστράτηγο
'• των Τεθωρακισμένων Georg Stumme, αρνείται τώρα να. παραστεί, κατά τα
ιινενομισμένα», και στην ορκωμοσία. Όπως θα δηλώσει στον άνθρωπο που

23. Ο αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος, ιω από Τραπε:ζούντος», υπήρξε κορυφαία εκκλη­

σιαστική αλλά και πολιτική μορφή του ελληνικού 20ού αιώνα:. Γεννημένος το 1881 στην
, τουρκοκρατούμενη ακόμα Θράκη, τελείωσε τη Θεολογική Σχολή της Χάλχης και με
· τη συvδρομή προυχόντων τψ Τραπεζούντας σπούδασε στη Λtιψία και στη Λοζάνη.
Ύστερα από πολλούς αγώνες για τα εθνικά δικαιώματα και οράματα στη Βαλκανική,
το 1913 εκλέγεται μητροπολίτης στην Τραπεζούντα. Έκτοτε:, αναλαμβάνει διάφορες
διπλωματικές και μυστικές αποστολές, για να καταφύγει στην Αθήνα, το 1922, μετά τη
Μικρασια·ηκή Κα-ταστροφή. Το 1926 διορίζεται ιιαποχρισάριοςι> του Οικουμενικού Πα­
τριαρχείου στην πρωτε:ϊιουσα, θέση που θα διατηρήσει μέχρι το 1938. Σ-το διάσ-τημα
. α.υτό ταξιδεύει συχνά σε πολλές ξένες πρωτεύουσες για εκκλησιαστικά και εθνικά θέ­
ματα. Ο διαπρεπής πολιτtκός Ανδρέας Μιχαλακόπουλος θα παρατηρήσει αργότερα:
11Δε:ν γνωρίζω παράδειγμα αποστολής εκ των πολλών αίτινες -τω ανετέθησαν, την οποίαν
να μην έφερε εις πέρας μετ' επιτυχίαςJJ. Το 1938 είναι υποψήφιος για τον αρχιεπισκο­
πικό θρόνο, με αντίπαλο τον Μητροπολίτη Κορινθίας Δαμασκηνό . Η εκλογή του Δα-
, μασκηvού, με διαφορά μιας ψήφου, ακυρώνεται από το Συμβούλιο της Επικρατείας και
η κυβέρνηση Μεταξά συγκροτεί με αναγκαστικό νόμο ιιΑριστίνδην Σύνοδο», με μέλη
που έχουν επιλεγεί από την ίδια. Η Σύνοδος εκλέγει αρχιεπίσκοπο τον Χρύσανθο, ο
οποίος πειθαναγκάζεται 'Jα αποδεχθεί-την εκλογή -του. Ακαδημαϊκός το J 940, στη διάρ­
κεια του πολέμου ο Χρύσανθος αναπτύσσε ι μεγάλη δραστηριότητα για την εμψύχωση

1
182 ΠRΤΡΟΣ ΣΤ. yfΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΊΚΟΣ

τον επισκέπτεται για να του υποβάλει το σχετικό αίτημα: ((Η Εθν ική Κυ­
βέρνησις την οποία.ν ώρκισα., εξακολουθεί να. υφίστα.τα.ι και να. συνεχίζη τον πό­
λεμον. Ά.J.λην Κυβέρνησιν δεν δύναμαι να ορκίσω>) ... 24 Τελικά, την κυβέρνη­
ση Τσολάκογλου ευλογεί ο εφημέριος του Αγίου Γεωργίου Καρύτση , ιερέας
Νικόλαος Παπαδόπουλος.
Το βράδυ της 30ής Απριλίου, μετά τη συμπληρωματική ορκωμοσία και
άλλων υπουργών, από τον Ραδιοφωνικό Σταθμό Αθηνών μεταδίδεται το διάγ­
γελμα. (ι<προχήρυξη») του Τσολάκογλου ι(προς τον λα.όνJJ, όπως του έχει υπα­
γορευθεί α.πό το Βερολίνο. Η πρώτη παράγραφός του αποτελεί σαφές μήνυ­
μα: Τέλος στο παρελθόν . Αντίσταση στον κατακτητή αποκλείεται. Και αν
υπάρξει, θα πνιγεί στο αίμα. Το ίδιο κείμε'JΟ δίνει και το στίγμα του κύματος
τψ:; προπαγάνδας που θα ακολουθήσει:

Η σκληρά πραγματικότης είναι ότι, μετά την κατάληψιν των Αθηνών υπό ·
του γερμανικού στρατού και μετά την φυγήν των Άγγλων, δεν δύναται να. yί- '
νη ουδείς πλέον λόγος περί συνεχίσεως -του αγώνος. Κυβέρνησις που ετράπη :
εις φυγήν ουδέν δικαίωμα. έχει να α.παιτή από τον ελληνικό Λαόν θυσίας, οcι
οποίαι ισοδυναμούν με σφαγια.σμόν και αυτοκ-rονίαν [ ... ]

Στις 2 Μαίου οι αθηναϊκές εφημερίδες αναγγέλλουν ότι ο πρόσφατος πό­

λεμος ποινιχοποιείται. Τέσσερις ημέρες μετά, συλλαμβάνονται ο ι υπουργοί :
της τελευταίας κυβέρνησης και άλλοι επίσημοι που έχουν παραμε ίνει στην .
Αθήνα. Μαζί τους κα.ι ο αρχιστράτηγος Πα.πάγος, ο οποίος όμως αρνείται να. ;
βγει α.πό το σπίτι -του, στην οδό Πραξι-rέλους 16 -οι αστυνομικοί τον περιμέ- '
, s:,
νουν στην εισοuο-, και τι
'θ
ετα.ι σε κατ
' οικον
, περιορισμο.
Ι Α 1 , ,
πο αυτους, οπως i
α.να.φέρει ο ελεγχόμενος Τύπος, θα ζητηθούν ευθύνες για την κήρυξη (sic) του ~
πολέμου κατά. της Γερμανίας. 25 Παράλληλα., ένας γερμανόφιλος δικηγόρος, .

των ανδρών του μετώπου. Τα Χριστούγεννα του 1940 στέλνει στον στρατηγό Ιωάννη Πι- ·
τσίχα αντίγραφο της βυζαντινής εικόνας τηι; Γlαναγίας Γλυκοφιλούσας και Μεγαλόχα- :
ρης, ενώ όλοι οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί θα λάβουν μια μικρή Βίβλο και μια μικρή
εικόνα της Παναγίας με την ιδιόγραφη αφιέρωσή του : ((Νικηταί υπό την σκέπην της Πα:- '.
ναγίας>J. Στη διάρκεια της Κατοχής είναι παρών στην εμψύχωση εκείνων που δυστυχούν.
Παράλληλα, στο σπίτι του, στην οδό Σουμελά 3 στην Κυψέλη, λειτουργεί μέχρι την Απε­
λευθέρωση ασύρματος του Nocl Rees, γνωστός σε λίγους ως <ω ασύρματος του Δεσπότη».
Την ίδια εποχή, ο Χρύσανθος αναδεικνύεται ο πνευματικός ηγέτης της αντιστασιακής α:λ-
..
λά και αντικομμουνιστιχής (γι' αυτό και πολυδυσφημισμένης) στρατιωτιΧ'ής οργάνωσης :
t(X», υπό τον συνταγματάρχη Γεώργιο Γρίβα. Παράλληλα, διατηρεί επαφές με το Κάιρο, '
με τις ελληνικές υπηρεσίες διαφυγών και τον αρχιστράτηγο Αλέξανδρο Παπάγο . Πέθcχ- .
νε το1949. Βλ. Βοβολίνης, ό.π., σ. 269 χ.εξ.· Αpχείο Τσουδεpού, τόμ. Β' , σ. 135, τόμ. ΓΙ, .·
σ. 308, τόμ. Γ2, σ. 765, 910-911, 91,1, 935, 937, 939, ΥΒ9, 993 χ.α.
24. Μαρκεζίνης, ό.π., σ. 273.
25. Εφ. Αχpόπολις, 7.5. 1941.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΙΙ\ΟΣ,, 183

Ή, ονόματι Ευάγγελος Συνοίκης, εγχειρίζει στον Εισαγγελέα Πλημμελειοδικών

,'!Αθηνών μήνυση εναντίον των μελών του υπουργικού συμβουλίου, του Τσου­
,} δεροό και του Παπάγου, τους οποίους κατηγορεί για εσχάτη προδοσία. «'Ητο
) Εθνική και ιστορική ανcl.γκη», καταγγέλλει ο μηνυτής, ι<να μη φθάσουν οι
:;: Γερμανοί εις τας Αθήνας, διότι και αυτοί δεν επεθύμουν να ταπεινώσουν την
' υπερήφανον κοιτίδα του πολιτισμού. Οι μηνυόμενοι όμως, καταστά:ντες απpο­
χάλυπτα όργανα ξένης Επιχρατείαι; (της Αγγλίας), απέφυγαν να πράξουν το
26
χα:θήκον των [ ... ] ».
Ο ψόγος των ((φυγάδων», της <(αγγλοδουλείας» του βασιλέως Γεωργίου
και της «διεφθαρμένης κλίκας>J της ((4ης Αυγούστου» θα αποτελέσουν χε-
, αr..,ονα
'Άντρικο 't: 1
της εναντιον τους προπαγαν
' ' '
δ ας, η οποια τωρα θ α επεκτα θ ει ,
\στον τρόπο διεξαγωγής του ελληνοϊταλικού πολέμου. Το έναυσμα δίνει ο ίδιος
Ήο Χίτλερ. Μιλώντας στο Reichstag, στις 4 Μαtου, επισημαίνει σχετικά με την
'Ελλάδα του 1940-1941 :27 '

Η Ελλάς, η οποία περισσότερον πάσης άλλης χώρας δεν είχεν ανάγκην της
τοιαύτης εγγυήσεως lτης Μεγάλης Βρετανίας] ήτο ετοίμη και αυτή επίσης,
υποχωρούσα εις το άσμα των βρετανικών σειρήνων, να συνδέσει την τύχη της
με την τύχην [του Τσώρτσιλ] του χρηματοδότου και εντολοδότου του βασι­
λικού της αυθέντου . Διότι και σήμερον είμαι ακόμη υποχρεωμένος -και νο­
μίζω, ότι οφείλω να είπω τούτο προς το συμφέρον της ιστορικής αληθείας- να
κάμω διάκρισιν μεταξύ του ελληνικού λαού και του λεπτού εκείνου στρώμα­
τος, το οποίον εσχημάτιζε μία διεφθαρμένη διοικούσα κλίκα, η οποία εμπνε­
ομένη από ένα βασιλέα εις την συμμαχίαν της Αγγλίας, εφρόντιζεν ολιγότε­
ρον διά το αληθές καθήκον, το οποίον επέβαλλεν η διεύθυνσις του ελληνικού
κράτους και περισσότερον διά τους σκοπούς της πολεμικής πολιτικής της
Αγγλίας, την οποίαν ψυχή τε και σώματι ησπάζe:το [... ]

Τη σκυτάλη από τον Χίτλερ παραλαμβάνει ο υπουργός των Εσωτερικών,

στρατηγός Παναγιώτης Δe:μέστιχας. Σε άρθρο του («Και τώρα;J>) που δημο­
σιεύεται στις 7 Μα'tου σε μερίδα του αθηναϊκού Τύπου, μεταξύ άλλων ανα-
i. φέρει : 28
Ο Ελληνικός λαός φιμωμένος και σιδηροδέσμιοc; από την κλίκα που τον εχυ­
βέρνα, παρεπλο:νήθη, εμορφινίσθη (sic) και χατήντησε να ζη μέσα εις μίαν
ποφαίσθησιν, συγχρόνως δε η ωμή του Μανιαδάκη τυραννία, έπνιγε κάθε
φωνή που θα υπεδείκνυε τον δρόμον τηc; εθνικής σωτηρίας [... ] Αλλ' εκείνος

26. Αντίγραφο της μήνuσηζ υπάρχει στο αρχείο του αρχιεπισκόπου Χρύσανθου, στο
~· ΕΛΙΑ.

27. Εφ. Η Πpω{α, 5.5.194 1.

28. Ελεύθεpον Βήμα, 7.5.1 941.
184 ΠF:ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ!'ΙΙΣ - ΣΤΑΪΚΟΣ

όστις με την συνεργασίαν ενός χωροφύλαχος που εμαστίγωσε τον λαόν χαι
ενός τραπεζίτου που τον ελήστευσε , εδραπέτευσε διάνα πcφ~στά, όπως ο Χά­
χων των Νορβηγών και η Βιλελμίνη των Ολλανδών, τον ... ιιελεύθερον Έλ­
ληναι> [... ]

Το φθινόπωρο του 1941, καθώς η εσωτερική -οικονομική και επισιτιστι­

κή-κατάσταση διαρκώς χειροτερεύει, η εκστρατεία κατά του βασιλέως θα
φθάσει σε επίπεδο υστερίας. Σε <ιβαρυσήμαντοJJ άρθρο του, με τίτλο ((Σιώπα,
Γεώργιε>>, το οποίο δημοσιεύεται στις 25. 9.1941 , ο υπουργός των Οικονομι­
κών Σωτήρης Γκοτζαμάνης γράφει: 29

Μαχράν από την ξένην, από χά.ποιο καταφύγιον του Λονδίνου , ο Γεώργιος ενε­
θυμήθη την Ελλάδα και ωμίλησε προς τον ελληνικόν λαόν. Ιδού το κατά.ντη­
μά του. [ .. .1Αφ' ότου όμως ο διεθνής καπιταλισμός κατώρθωσε να ξεχωρίση ;
από τον λαόν Βασιλείς και Κυβερνήτας, να τους μεταβάλη εις όργανά του επι- .
καθήμενα εις τον τράχηλον του λαού, από τότε οι τοιούτοι Βασιλείς και Κυ- :
βερνή-ται ξεχωρίζουν από τον λαόν, μεταβάλλονται εις περιοδεύοντας αντι- ·.
προσώπους του διεθνούς καπιταλισμού, νέμονται μεν μαζύ με τους πά.τρωνάς :
των τα αγαθά της επιχειρήσεως όταν αύτη επιτυγχάνη, εγκαταλείπουν όμως i
τον λαόν και φεύγουν όταν η επιχείρησις χρεωκοπή. [ ... ] Ο Γεώργιος από το ,
Λονδίνον, από το χέντρον της εταιρίας, ενθυμείται την Ελλάδα.. 1... ] .
Γεώργιε. [... ] Δεν μας ήχουσες όταν εσκηνοθέτεις και ετοίμαζες ένα πό­
λεμον, τον οποίον ουδέν ελληνικόν συμφέρον υπηγόρευε. Δεν μας ήκουσες :
όταν ετpομοκράτεις τον ελληνικόν λαόν με το φάσμα τού δήθεν κινδύνου της :.
απωλείας της ελευθερίας χαι της ακεραιότητος της χώρας, εά.ν δεν ήpπαζε τα .
όπλα. Δεν μας ήκουσες όταν ανοήτως, ασυνειδήτως και γελοιωδώς αγερώ­
χως, εξεστόμιζες τα διάφορά. σου ΟΧΤ και ωδήγεις ασφαλώς την Ελλάδα. εις
το σημερινόν κατάντημα.. Τώρα που είσαι μακράν μας, πλησίον εχείνων τους
οποίους εσκέφθης μόνον και εξυπηρέτησες, έχομεν και πάλιν το δικαίωμα. να ,
σου είπωμεν; Σιώπα, Γεώργιε [ ... ] 30

29. Ακρόπολις, 25. 9. 1941.

30. Ο Νίκος Παπαναστασίου [βλ. Νίκος Παπαναστασίου, ι(ΙI θεσμική ασυνέπεια της .
κυβέρνησης Τσολά.κογλοωι, στο συλλογικό έργο, ιιΕχθρός εντός των ΤειχώνJJ, Όψεις του'
Δωσιλοyισμ..ού στην Ελλάδα της Κατοχής, σ. 107 χ.εξ. (1 13)1 υποστηρίζει, ατεχμηρίω- :
τα , πως ο Τσολάκογλου εκμεταλλεύθηκε τη ιιδεδομένη εχθρότητα της κοινής γνώμηϊ
προς τον Γεώργιο Β' , λόγω της τα.ύτισής του μέχρι τέλους με την μεταξική διχτατορίcχ11.
Η αντιφατικότητα του ισχυρισμού του είναι προφανής: Αν ο βασιλεύς Γεώργιος αντιμε- .
τώπιζε το 194 1 τηv εχθρότητα. της 1ιχοινής γνώμης>> , πώς εξηγείται η λυσσαλέα. εναντίον .
του δυσφημιστική προπαγάνδα της κυβέρνησης Τσολάκογλου; Σχετικά, εξάλλου, με τη
δημοτικότητα του βασιλέως Γεωργίου, βλ., ενδειχτιχά:, την από 14 Ιανουαρίου 1943 ανσ.-:
φορά του A l tenbuι-g προς το Βερολίνο: 1ι L ...J οι χωρικοί, φανατικά βασιλόcρρονες cχπό πα-~
ράδοση» (Τ- 1 20/379/286003 ). Επίσης, την αναφορά του αντισυνταγματάρχη J ohn Melior
 ,,() ΑΙΤΛΟΣ Π ΡΟΞF. ΝΟΣ » 18:1

Από κοντά και η τότε κομμουνιστική ηγεσία: Στο ι<Μανιφέστοη της Κε­
ντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ (Ελληνικού Τμήματος της Κομμουνιστικής Διε­
θνούς , ΕΤΚΔ) με ημερομηνία 3 Μαtου 194 1, χωρίς την ελάχιστη νύξη για
ιχντίσταση κατά των Γερμανών και αφού προβάλλονται διάφορα συνδικαλι­
στικά αιτήματα ως ((αντίστασψ> κατά της κυβέρνησης Τσολάκογλου, για τον
Γεώργιο Β' και τον Μεταξά αναφέρεται: ~Η

Η ματωβαμένη σπείρα, ωστόσο, κατάφερε να κρατηθεί στην εξουσία κ' έτσι

η χώρα μας μπλέχτηκε στον πόλεμο [ ... Ι Μα η σπείρα κατάφερε να συνεχίσει
τον πόλεμο, να προκαλέσει και τη χιτλερική εισβολή [ ... ]Αυτοί που ύπουλα
εγχρίναν τον πόλεμο με τους ιταλούς και το ξεπούλημα στους εγγλέζους , ίσα­
ίσα γιατί ξαίρουν (sic) πως έτσι θα επέρχοντα'J ο πόλεμος και με τους γερμα­
νούς [ ... }{~ 'Ηρθεν η στιγμή να δείξουμε ποιος είναι ο αληθινόc, εθνικοαπελευ-

' Steνens από την κατεχόμενη Ελλάδα , η οποία υποβλήθηκε στο Κάιρο τον Ιούλιο του
r Ι 943: «Επισήμως, ο βασιλιάς, με εξαίρεση τον Μεταξά, είναι το πλέον μισητό πρόσωπο
. στην Ελλάδα [... 1Δεν διακινδυνεύω ούτε καν μία υπόθεση σχετικά με το ποσοστό των υπο-
/ ·. στηριχτω' ν του. Ε'ιναι πο λ'υ περισσοτεροι
' ι ι ι δ ' t
απο ο,τι περιμενα και, ει ιχοτερα, στις περιοχες

'~ που ελέγχονται κατά 100% από το ΕΑΜ, όπου, για τους αντιφρονούντες, ο βασιλιάς μοιά­
·, ζξ:ι η μοναδική 'Τους ελπίδα11. Βλ., τέλος, την από 22.9.1944 επισ,-ολή ,-ου Denis Laske)',
με την οποία υποβάλλει στο Forcign Office δύο εκθέσεις του David W allace, σχετικά με
:: τον Ζέρβα και την πφιοχή που ελέγχει: «0 ταγματάρχης W allacc θεωρεί ότι σε ένα δη­
':' μοψήφισμα το 60% των κατοίκων στην περιοχή του Ζέρβα πιθανώς θα ψήφιζαν τώρα υπέρ
:: του βασιλιά και το ποσοστό αυτό θα ήταν πολύ υψηλότερο εάν υπήρχε μια αποφασιστική
.: χιχθοδήγησψι (εν . μια δήλωση του Ζέρβα υπέρ του βασιλέως Γεωργίου). Τα δύο κείμε­
_: vα περιλαμβάνονται στο Lat"S Baet"entzen (επιμ. ), British Repoιts 011 Greece 1943-1944
; [στο εξής: British Reports], σ. 27-28 και 117, αντίστοιχα.
· 31. ΚΚΕ Πο), Επ{σημ.α Κείμενα, τόμ. 5, σ. 30 χ.εξ. Για την cιΠαλιά Κεντρική Επι-
-τροπή>1 του ΚΚΕ που εξέδωσε το ιιμανιφέστοJΙ και την αντίπαλό της ιιΠροσωρινή Δι­
~ οίχηση11 -δημιούργημα της Γενικής Ασφάλειας και του Μανιαδάχη-, βλ. Μακρής­
~Στάϊχος, ό.π. , σ. 27 χ.εξ. (Η συχνή αναφορά στο βιβλίο αυτό γίνεται για την αποφυγή
~. επαναλήψεων.) Εκείνο που πρέπει να προστεθεί είναι ότι η νέα ηγεσία του ΚΚΕ, που
i σχηματίστηκε το καλοκαίρι του 1941 , απορρόφησε αργότερα τα στελέχη της ιιΓlαλιάς
' Κεντρικής ΕπιτροπήςJΙ, ενώ ηγετικά στελέχη της ιι Ι!ροσωρ ινής Διοίκησης>) δολοφο-
Ύήθηκαν αργότερα από την OllΛA, τη λεγόμενη ιιGestapo του ΚΚΕ11. Η στάση αυτή
i του ΚΚΕ δεν αποτελεί καθαρά ελληνικό φαινόμενο και οφείλεται στο Σύμφωνο Ρίμπε­
': vτροπ-Μολό,-οφ τον Αύγουστο του 1939. Για την αντίσ,-οιχη -και ακόμα χειρότερη­
! στάση του γαλλικο{J ΚΚ, μέχρι την εισβολή των Γερμανών στη Σοβιετική 'Ενωση, βλ.
. Daνid Wingcate Pikc, ιιΤhe FΓench Communists fΊ·om thc Collapse ofFΓance to the
, Jnνasion of Russia11 , Jourπal of ContempoΓaIΎ History ( 1993), τόμ. 28, σ. 465.
-: 32. Όπως θα φανεί και παρακάτω, οι θέσεις αυτές του ΚΚΕ για τον Μεταξά και τον
-~ πόλεμο αποκηρύχθηχαν αρχικά από τη νέα διοίκηση του κόμματος, για να επανέλθουν
. <ιργότερα, όταν το F:AM είχε αποχτήσει δεσπόζουσα θέση στην Ελλάδα. Απόρροιά τους,
;το γνωστό σύνθημα του 1943-1944: ιιΟ Μεταξάς και οι προδότες στρατηγοί έφεραν
.: τους Γερμανούς)~ .
] 86 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗ2>ΣΤΑΪΚΟΣ

θερωτικός πόλεμος. Ήρθεν η ώρα να δείξετε κ' εσείς στους πουλημένους συ­
κοψάντες, που το 'στριψαν για να ξεκοκαλίζουν το εγγλέζικο χρυσάφι στην
ησυχία τους, πώς αγωνίζονται οι κομμουνιστές για την πατρίδα τους! Μπολ­
σεβίκοι της Ελλάδας! Χρησιμοποιώντας την επαλήθεψη της προοπτικής του
Κόμματός μας, δώστε τη χαριστική βολή στη χαφιέδικη <<Προσωρινή διοίκη­
σηη, που με τις ατιμίες της κ' ιδιαίτερα με το δημοσιευμένο στις φυλλάδες '
του Μεταξά της 2 Νοέμβρη πλαστό γράμμα του μεγάλου μας αρχηγού σ. Ζα­
χαριάδη, παράσυρε στην αυτοχτονία το λαό και που ετοιμάζεται να συνεχίσει
τη συχαμερή της δουλειά κάτω απ' την καινούργια κατάσταση [. .. ]
Όποιος σταυρώνει τα χέρια περιμέvοvτας vα μας λευτερώσει η ... Αγγλία
είτε: η ακαλή1> διάθεση του καταχτητή, αυτός εξυπηρετεί τους προδότες.
Όποιος εγκαταλείπει την υπόδουλη πατρίδα για vα προσφέρει τις υπηρεσίες
του στο Γλύξμπουργκ και τους ε:γγλέζους για τη διαιώνιση του πολέμου που
είδαμε τι μας έφερε, τις υπηρεσίες αυτές τις στερεί από τον αγώνα που τις έχει
αvάγκη - κι είναι γι' αυτό ένας λιποτάχτης [... ]

Η δίωξη των υπευθύνων για τον πόλεμο δεν μπορεί να προχωρήσει εξαι­
τίας vομικών και άλλων λόγων, μα ούτε και έχει οποιαδήποτε απήχηση σ'tον
λαό. Αντίθετα, προσβάλλει την εθνική υπερηφάνεια. Έτσι, εκείνο που απο­
μένει είναι 'tO δεύτερο σκέλος της χιτλερικής αναφοράς . Στόχος, τώρα, είναι
η <<διεφθαρμένη κλίκαJ> . Έτσι, η κυβέρvηση Τσολάκογλου αρχίζει τη ((σταυ­
ροφορία» της κατά των ((καταχραστών», υπουργών και άλλων αξιωματούχων
της ((4ης Αυγούστου». Ακολουθούν νέες συλλήψεις, δημοσιεύεται σχετικός νό- ·
μος και συγκροτείται ειδικό δικαστήριο που θα τους δικάσει. 3·3 Παράλληλα,
μικρό μέρος του αθηναϊκού Τύπου αναλαμβάνει -εργολαβικά και με περισσή
δόση λαϊκισμού- 'tην αποκάλυψη ((σκανδάλωνJJ του προηγουμένου καθεστώ- .
τος. Την αρχή κάνει η Ακρόπολις του Νάσου Μπό'tση , στις 8 Μαίου, και ακο- .
λοuθεί, τον Ιούλιο 'tου 194 1, ο Πρωινός Τύπος 'tου Νίκου Κρανιωτάκη. Σ'tην .
πρώτη, ο Γιάννης Διάκος αναφέρεται ως <<Αρσέν Λουπένη, ο πρώην υπουργός,
Οικονομικών Ανδρέας Αποστολίδης ως ({Μαρκήσιος Σαδ». Διάφοροι άλλοι δια­
πομπεύονται ανυπεράσπιστοι, με αντίστοιχους χαρακτηρισμούς. Στη δεύτερη ,
εφημερίδα, κάτω από τον τίτλο «Όλα σ'tο φως», παρουσιάζονται υπαρκτά ή .
ανύπαρκτα οικονομικά. σκάνδαλα και σπατάλες, ιδίως της ΕΟΝ , της Εθνικής •
Οργανώσεως Νεολαίας του Μεταξά. Ο κόσμος διαβάζει μεν με βουλιμία τις
«αποχαλύψειςJJ, όμως και ντρέπεται, γιατί η δοξασμένη 'tου χώρα εξευτελίζε­
ται απέναντι στους εχθρούς της. Στις 28 Μα.ίου, ο Γεώργιος Παπανδρέου επι- ,
σκέπτεται τον Mac Veagh και τον διαβεβαιώνει ότι «μέχρι τώρα ο ελληνικός ·
λαός δεν αναγνωρίζει την αποκήρυξη της κυβέρνησης Τσοuοερού ή του βασι­
λέως, ό,τι και να λένε οι Γερμανοί ή η "κυβέρνηση" που δημιούργησανJ>.]4

33. Τελικά, και οι διώξεις εναντίον των (ικαταχραστώνιJ εγκαταλε ίφθηκαν .

34. MacVeagh, ό.π., σ. 364.
 «0 ΛΓΓΛΟΣ Πl'()Ξl:Ν02.:» 187

Σε συνταγματικό επίπεδο, ο τίτλος του ελληνικού κράτους, Βασίλειον της

Ελλάδος, καταργείται. Τον αντικαθιστά η ονομασία Ελληνική Πολιτεία, όπως
είχε συμβεί έναν χρόνο πριν στη Γαλλία, όπου ο στρατηγός Henri Philippe
Petain, ύστερα από γερμανική υπόδειξη, είχε αντικαταστήσει τον τίτλο Re-
publique Fran9aise (Γαλλική Δημοκρατία) με το Etat Fran9ais (Γαλλικό
Κράτος ή Γαλλική Πολιτεία.). Αλλαγές, όμως, θα υπάρξουν και στην κορυφή
της ελληνικής Εκκλησίας. Ο Χρύσανθος διακρίνεται για τη βαθιά του αφο­
σίωση στον βασιλέα. Έτσι, παρά τις αντιρρήσεις των Γερμανών που δεν επι­
θυμούν παρόμοιες αναστατώσεις στην πρώτη φάση της Κατοχής, ο Τσολά-
,
χογλου επιμενει να αντικατα.στα θ'Σ
ει. 'Ι ουνιου,
τις αρχες ' ο Χ'
ρυσαν θ'
ος παυε-

. ται με Συντακτική Πράξη και τη θέση του θα λάβει, στις 5 Ιουλίου, ο παλαιός
του αντίπαλος για τον αρχιεπισκοπικό θρόνο, ο βενιζελικός και αντιμοναρχι­
κός Δαμασκηνός, κατά κόσμον Δημήτριος Παπανδρέου. :ι 5 Από τότε ο Χρύ­
σανθος θα παραμείνει στο ημίφως της Αντίστασης, ενώ ο Δαμασκηνός , πα.ρ'
όλη την εναντίον του μομφή της Ησυνεργασίας)), θα εξελιχθεί σε σημαντική
ι λ ι ι
θρησκευτικη και πο ιτικη προσωπικοτητα.
Τη για λογαριασμό των Γερμανών προγραμματισμένη εκστρατεία της κυ­
βέρνησης Τσολάκογλου για το (ισπάσιμω) των συμβόλων, αποδεικνύει, τέ­
λος, χαι το από
26 Αυγούστου του 1941 τηλεγράφημα. του Ρίμπεντροπ προς
τον Gϋnther Altenburg, τον διάδοχο του Erbach στην Αθήνα:;36

Την κυβέρνηση Τσολάκογλου τη διορίσαμε την εποχή εκείνη κυρίως προ­

κειμένου να αποδυναμώσει την τότε κυβέρνηση στην Κρήτη. Και ο Τσολά:-
, ι
κογλου εκπληρωσε αυ'tο του το χα ηχον.
θ / :~ J

Δύσκολα μπορεί να. αρνηθεί κανείς ότι σε πρώτη φάση, μην υπακούοντας
στις δια.ταγές του Γενικού Στρατηγείου και του αρχιστράτηγου για σύμπτυ­
ξη μέχρι την έσχατη γραμμή άμυνας που είχε ορισθεί, ο Τσολάκογλου προ­
σπάθησε να σώσει την τιμή του ελληνικού στρατού, ο οποίος αντιμετώπιζε
πλέον τον κίνδυνο της άσκοπης αιματοχυσίας, της διάλυσης, της ταπεινωτι­
κής ήττας και της αιχμαλωσίας. Για να γίνει αντιληπτό το τι πράγματι συ­
νέβη, πρέπει, εκτός από τη δεινή κατάσταση του στρατεύματος;18 να. ληφθούν

35. Μαρκεζίνης, ό.π., σ. 281 κ.εζ.

36. Ο Altenburg διορίστηκε επίσημα από τον Χίτλερ στις 3 Μα'ίου του 1941 με τον
τίτλο του ιιΠληρεζουσίου του Ράιχ για την Ελλάδα)) (Bevollmachtigter des Reiches fίίr
Griechcnland). Ο τίτλος οφείλεται στο γεγονός ότι η Ελλάδα δεν αποτελούσε πλέον
κυρίαρχο κράτος.
37. Τ- 120/3 48/2 58 3 23. Κατά λέζιν, το τηλεγράφημα αναφέρει:(([ ... ] για να κόψει
τον άνεμο από τα παν ιά της τότε χυβέ:ρνησης στη'' ΚρήτηJJ .
38. Σχετικά, βλ., κυρίως, Θεόδωρος Γρηγορόπουλος (αντιστράτηγος), Από τψ χοpu­
φή τοu λόφου, Αναμνήσεις χαι στοχασμοί, 1914-1952 και 1959- 1962, σ. 167 χ.εξ. Ε ί-
188 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΑ1ΚΟΣ

υπ' όψιν το μειωμένο χύρος του Γεωργίου Β' στην ηγεσία της Στρατιάς με­
τά τον διορισμό του Κοριζή ως πρωθυπουργού, τη δέσμευσή του απέναντι
στους Βρετανούς ότι η Ελλάδα θα εξαχολουθήσει τον πόλεμο έως ότου απο­
χωρήσει το εκστρατευτικό τους σώμα, την ατμόσφαιρα που δημιουργήθηκε με
την αυτοκτονία του Κο ριζή χαι τις συν θή κες χάους που ακολούθησαν , τέλος
δε τις διαρχείς μεταπτώσεις του αρχιστράτηγου Αλέξανδρου Παπάγου, που
έδειχνε μεν ότι συμφωνούσε: στην άμεση συνθηκολόγηση, για να μεταβάλει
ύστερα από λίγο άποψη, πιστός στον βασιλέα του. 3 ί1 Εκείνο που ουδείς προ-
ε βλ επε τοτε: ηταν η υποχωρηση του
, ' ' ' Χ'ιτ λ ερ στις απαιτησεις του' Μ ουσο λ'ινι.
Συνέπεια, ο τελικός εξευτελισμός του Τσολάκογλου χαι ο εξαναγκασμός του
στην υπογραφή του τρίτου πρωτοκόλλου, με το οποίο παρέδιδε:, άνευ όρων, την
Στρατιά. Ηπείρου-Μακεδονίας και στους ηττημένους Ιταλούς, πρωτοκόλλου
1 λ S>' ' Ι Γ Ι S>'
που προκα εσε την αηuια και αυτων ακομα των ερμανων , ιuιως του στρα-

τάρχη Wilhelm List ο οποίος αρνήθηκε να το υπογράψει. Δεν ήταν, λοιπόν,

ούτε <ιτcροδότης)) ούτε ((πεμπτοφαλαγγίτης» ο Τσολάκογλου, όπως εμφανί­
ζεται έχτοτε , ιδίως από την Αριστερά., ούτε όμως και έσωσε την τιμή των ελ­
ληνικών όπλων, όπως υποστηρίζει η αντίθετη πλευ ρά.. Υπήρξε η πλέον τρα­
γική μορφή του πολέμου της Ελλάδος κατά. της Ιταλίας και της Γερμανίας.
Η εικόνα αλλάζει όσον αφορά την εκ μέρους του ανάληψη της πρωθυ-
πουργιας: ' Es.' s:- '
uω, ιοιαιτερα s. ' ειναι
uιαφωτιστικη ' η αuημοσιευτη εκ θ ε:ση του το-
"' ' ' '
τε Μητροπολίτη Ιωαννίνων Σπυρίδωνος (κατά κόσμον, Σπυρίδωνος Βλάχου), '
προσωπ ικοτητας του
, β '
ορειοηπειρωτικου αγωνα.
, ι.ο Κ , αυτον,
ατ
, 's:- '
ηuη μετα τον

θάνατο του Μεταξά ο ίδιος και οι <ιυπεύθυνοι παράγοντεςJ> αρχίζουν να απο-

χρυστα λλ ωνουν
Ι 'ψ η οτι
τη σκε ι Ι
απα ιτ ειτα ι πρα ξ ικοπηματικη
ι λ'
υ ση γ ι α τον τερ-

ματισμό του πολέμου, κάτι στο οποίο συντελούν οι ημιεπίσημες (και παρα- :
πλανητικές) γερμανικές προτάσεις για την κατάπαυση των εχθροπραξιών και '
την παραμονή των εμπολέμων στις θέσεις που τότε κατείχαν , υπό τον όρο .
ότι θα εκδιωχθούν οι Βρετανοί από την Ελλάδα.
Ακολουθεί η επίσκεψη του βασιλέως στα Ιωά.ννινα , 4 1 ο οποίος αντιμετω- .

ναι , εξάλλου, αποκαλυπτική η ιδιόγραφη σημείωση του Μανιαδάχη (ΕΦΛ, Αρχείο Κων- <'
σταντίνου Μα•Jιαδάκη) κάτω από την τελευ-rαίοι ημερήσια διαταγή του σ-rρα-rηγού Πι- i
τσίκα που του παρέδωσε: ο ίδιος, στις 23.4.1941: ιι[ ... Jαν και κατά βάθος δεν διε:φώνe:ι :
[ο Πιτσίκας] με την ανάγκην της ανακωχής, διότι ουδεμία άλλη λύσις καλυτέρα υπήρ­
χε. Λυ-rός όμως, δεν συνήργησε και αφήκε τον Στρατηγόν Τσολάκογλου να διαπραγ- !
ματε:υθή την ανακωχήν , μόνον και μόνον, διότι δεν ήθελε να παραβή ρητάς διαταγάς του ·
Βασιλέως και της Κυβερνήσεως>>.
39. Βλ. Γρηγορόπουλος, ό. π., σ. 186-187. .
40. Η επτασέλιδη δακτυλογραφημένη έκθεση έχει συνταχθεί τον Αύγουστο του :
1941 και παραδόθηκε στο υπου ργείο Εθνικής Άμυνας έναν μήνα μετά. Βλ. ΕΦΛ, Αρ- ,:
χείο Αλεξάνδρου Παπάγου.
41 . Βλ. παpαπ., σ. 93.
 189

πίζει <ψε δ ριμεια

f ~ Ι
γ"ωσσαη τον μητρ ο πο
λ' θ'
ιτη, οταν εκε ινος του εκ ετε ι τις
f f

' του
ιχνησυχιες '
για την τυχη του ε λλην ικου' στρατου' στο μετωπο.
Ι Η σταση
Ι αυ-

' ς Ι' εωργιου

τή του β ασι λ εω ' εχει
' ως αποτε 'λ εσμα να «εντα θ ουν' οι ζ υμωσεις
'
στην ηγεσια' των Α ' και Β ' Σ ωματων' Σ τρατου>J
' για<< β'ιαιη λ'υσψJ του προ-
βλήματος, δηλαδή για την -κατά τα βενιζελικά πρότυπα- δημιουργία χωρι­
στής κυβέρνησης στα Ιωάννινα. Όμως, «προ του κινδύνου του διχασμού και
της αποσυνθέσεως του στρατεύματοςη, ο Σπυρίδων αποδέχεται την εντολή
των συνωμοτών στρατηγών και επισκέπτεται τον Κοριζή στην Αθήνα, στις 5
Φεβρουαρίου, για να λάβει την απάντηση ότι δεν υφ ίσταται ζήτημα υποχώ-
Τα
ι ι ι ι ι Π
;: ρηση ς. γεγονοτα των επ ομενων μηνων και η αποφασιστικη σταση του ι-

'- τσίκα αναστέλλουν το πραξικόπημα.

Μεγάλο Σάββατο, 19 Απριλίου του 1941. Ο Σπυρίδων συνομιλεί με τους
.~· στρατηγούς Γεώργιο Τσολάκογλου, Παναγιώτη Δεμέστιχα και Γεώργιο Μπά­
' χο. Αποφασίζουν τον σχηματισμό προσωρινής κυβέρνησης και την αποστο­
λή, επ' ονόματί της, τηλεγραφήματος π ρος τον Χίτλερ. Το κείμενό του συ-
; ντάσσεται από τον Σπυρίδωνα και αρχίζει με τη φράση: ((Αναλαβόντες εντο­
ϊ λή του μαχομένου Ελληνικού Στρατού και λαού την διαχυβέρνησιν της μικράς
•. a.λλά ενδόξου αυτής χώρας της Ελλάδος , απευθύνομεν έχκλησιν προς τον Αρ­
:. χηγόν του Μεγάλου Γερμανικού Έθνους και εξαιτούμεθα [. .. ]Jι. Το τηλε­
: γράφημα υπογράφεται εν λευκώ από τους τρεις στρατηγούς ...
" Κυριακή του Πάσχα, 20 Απριλίου του 1941 . Στις 4. 30 το πρωί ο Σπυρίδων
·' φθάνει με το κείμενο στο Βοτονόσι της Ηπείρου και συναντάται με τον Τσο­
, λάκογλου , ο οποίος συμφωνεί με το περιεχόμενό του και δίνε ι εντολή να ετοι­
μαστούν οι κήρυκες. Δύο ώρες μετά , δέχεται τηλεφώνημα του Πιτσίχα, ο
; οποίος του γνωρίζει ότι φθάνει ο στρατηγός Στέργιος Γυαλίστρας, απεσταλ­
; μένος του υποψήφιου πρωθυπουργού Αλέξανδρου Μαζαράκη. Ο Τσολάχο­
. γλου απαντά ότι ουδέν θα πράξει μέχρι το μεσημέρι. Κάτω από την πίεση,
i όμως, του Σπυρίδωνα και των ενστόλων συνωμοτών αλλάζει γνώμη και έτσι
' στις 7.30 οι κήρυκες αναχωρούν προς συνάντηση των Γερμανών.
1
Δευτέρα, 21 Απριλίου του 1941. Ο Σπυρίδων, ο οποίος προορίζει τον εαυ-
,
~ το του για πρω θυπουργο,Ι αναχα λυπτει
' ' τον εχουν
οτι Ι εμπαι'ξ ει. ΑντιΙ για το

' ' του, στους Γερμανους

:. χειμενο Ι
' εχει παρα δ ο θ ει' α
'λλο, δ ιαφορετικο,
Ι με την υπο-
, γραφή όχι των μελών της «κυβέρνηση ς~> αλλά μόνον του Τσολάκογλου ως
·: cιΑρχιστρατήγουη. Πληροφορείται, επίσης, ότι οι κήρυκες διαβίβασαν προφο­
Ά ρικά στους Γερμανούς την «υπόσχεσιν περί σχηματισμού κυβερνήσεως>>. Στις
; 26 Απριλίου, όταν η τραγωθία έχει πλέον ολοκληρωθεί , οι Τσολάκογλου και
~. Δεμέστιχας χαλούν, εκ του ασφαλούς, τον Σπυρίδωνα να σχηματίσει χυβέρ­
; νηση που θα του υποδειχθεί από το Γερμανικό Στρατηγείο . Όπως είναι εύ­
' λογο, μετά: την άνευ όρων παράδοση της Στρατιάς και στους Ιταλούς, τους
οποίους ο Σπυρίδων μισεί, οι δύο στρατηγοί θα λάβουν αρνητική απάντηση .
' Από την έκθεση του Σπυρίδωνος, στο μέτρο που αποδίδει την πραγματι-
190 Π!Πl'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚί'ΗΣ -ΣΤΑ\'ΚΟΣ

' 'λη ψ η της πρω θ υπουργιας απο τον

κοτητα , προκυπτει οτι η ανα ' ' ' ' Τ σοΛακογ
• ' λου .
υπήρξε αλληλένδετη με την παράδοση άνευ όρων και δεν αποτέλεσε χωριστό .
γεγονός. Το γιατί ενέπαιξε τον Σπυρίδωνα και αντί να εμφανιστεί στους Γερ- .'
μανούς ως εκπρόσωπος «κυβέρνησης» παρουσιάστηκε ως «Αρχιστράτηγος»,
αποτελεί ερώτημα. που μόνον μία απάντηση επιδέχεται: Δεν επιθυμούσε την •
πρωθυπουργία. του Σπυρίδωνος και επιδίωξε: να. καταλάβει ο ίδιος το πρωθυ-
πουpγιχο' αξ'ιωμα. Ιι2 .
Δ εν εινα
' ι γνωστη/ η /
απηχηση της δ υσφημιστικης
' '
εκστρατειας ' β
κατα του α- ;''

σιλέως Γεωργίου και του Μεταξά που εξαπέλυσε η κυβέρνηση Τσολάκογλου, .

ούτε είναι δυνατόν να εξαχθούν συμπεράσματα από τις ελάχιστες σχετικές μα:p- :
τυρίες που υπάρχουν. Με δεδομένη όμως την ενότητα του ελληνικού λαού της :
ι ι ι ι Μ ξ' ι θ' ι ,
εποχης εκεινης -υπο την ηyεσια. του ετα. α., μεχρι τον α.να.το του και, στη;

'
συνεχεια, υπο τον ' βα.σι λ'εα του-, 'ξη α.υτη του
η πρα. ' Τ σο λ'
α.κογλου '
μπορει να κρι..i

θεί ως προδοτική, εφόσον μάλιστα. εξυπηρέτησε αποκλειστικά τα. συμφέρο~·

της γερμανικής κατοχής και προπαγάνδας. Οι Γερμανοί ήθελαν να συνθλί .
ψουν το λαϊκό πατριωτικό φρόνημα, ώστε να μην υπάρξει αντίσταση χα.τά τηζ.
κυριαρχίας τους. Ήθελαν, επίσης, να. εξουδετερώσουν τον ψυχικό δεσμό α.νιΧ-;
μεσα. στον λαό και στον Γεώργιο Β' και στην εξόριστη κυβέρνησή του που, ου-.
θα λ ουσαν θ ει. Η λ' δ υο
'
1 1 1 1 1
νητιχα., τον χα να αντιστα εχπ ηρωση των α.υτων στοχω ,
ανατέθηκε στον Τσολάκογλου, ως κύριο καθήκον του.

Όταν οι Γερμανοί εισέρχονται στην Αθήνα., το πολιτικό κενό είναι εμφανές. Τ .

πολιτικά κόμματα έχοντας χάσει το κύρος τους ήδη από τον Ιανουάριο το:.
1936, αλλά και σε κατάσταση χειμερίας νάρκης σχεδόν επί μία πενταετία, δε'
χως εσωτερική δομή και διάρθρωση, αποτελούν ετικέτες χωρίς οποιαδήποτ
επιρροή. <<Ακόμα και το Κόμμα των Φιλελευθέρων>>, γράφει ο Θεμιστοκλ ':
Τσάτσος, «ήταν σχεοόν ανύπαρκτο και οι φίλοι, που συχνάζανε στο σπίτι τ .
αρχηγού του, δεν ξεπερνούσανε τα. Μχτυλα. του ενός χεριού. Στην πρόσκλη
του αρχηγού ή της διοικήσεως του κόμμα.τος, οι οπαδοί αποφεύyαvε να α.
ντήσουνε». 4 : 1 Το Λαϊκό Κόμμα, μετά τον θάνατο του Παναγή Τσαλδάρη και
ι λ' ι Ι ι ι 'λ ι
τα. ηγετικα του στε εχη επισης στον τα.φο -υστερα απο την εκτε εση τους

4 2. Είναι χαρακτηριστικό το ότι στα Απομνημονεύματά -του (σ. 129) ο Τσολά.χ

γλου υποστηρίζει πως διαφωνούσε με την πολιτική λύση της <1κυβέρνησης11 και προ .
μούσε τη στρατιωτική λύση , αυτήν που επέλεξε. Αν αληθεύει ο ισχυρισμός του, θι:χ
είχε δηλώσει ευθαρσώς στον Σπυρίδωνα και δεν θα τον άφηνε με την εντύπωση πως
κήρυκες αναχώρησαν με-ταφέροντας το ((Κυβερνητικό» τηλεγράφημα.
43. Θ. Δ. Τσάτσος, Ο Δεκέμβpιος 19/14, σ. 16. Αρχηγός του Κόμματος των Φι
λευθέρων ήταν ο Θεμιστοκλής Σοφούλης.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞ ~t\ω;,, 191

1922-, απο'"Cελεί σκιά του εαυτού του. Τα υπόλοιπα κόμματα συνιστούν μονο-
'
πρόσωπες οντοτητες . Εξ α'λλου, ο'λ οι σχε δ ον
' οι πολ ιτικοι' αρχηyοι' εχουν
' '
μεινει
' απο' τη δ''C' / δ εχτει την προ-
1 /
μιχκρια οc,α του '40- '41 χαι οσοι' απο' αυτους
' ειχαν
σχληση του βασιλέως Γεωργίου να αναλάβουν την ηγεσία της χώρας, ύστερα
ι
., ιχπό την αυτοκτον ια του Κοριζηι αρνη
ιθ ι
η καν , ειτε αποι φο'β ο για τις ευ θ υνες
ι
που

. θα αναλάμβαναν, εί-τε από αν"tίθεση στον μονάρχη. Υπήρχε και το δίλημμα

'i,i,.~ -πραγματικό ή προσχηματικό- 44 του ΜανιαΟάκη. Τώρα τους δίνεται η ευ-
·f!, χιχιρία να επανεμφανισθούν στο προσκήνιο. Ανταποκρίνονται, λοιπόν, στην
< πρόσκληση του Τσολάκογλου, τον επισκέπτονται, στις 8 Μα:tου, και συμφω­
;; νοόν μαζί του ότι η κυβέρνησή του είναι ιιεπιβεβλημένον να υποστηριχθεί πα­
~ ρά πάντων των Ελλήνων άνευ επιφυλάξεων και ειλικρινώς)). Όλοι αναγνωρί­
: ζοuν <<το σφάλμα του εκπεσόντος καθεστώτος να κηρύξη (sic) τον πόλεμον χα-
'-τά της Γερμανιας>J
Ι
, ενω πο λλ οιΙ εχφρα'ζουν τον<< ζωηρον
f ι ι
αποτροπιασμονJJ τους

:για -το γεγονός ότι ιωι φυγάδες δεν συνεταύτισαν τας τύχας των με τον ελλη­
~ιχόν λαόν, τον οποίον, εκτός της συμφοράς του πολέμου, απe:γύμνωσα.ν διά της
,{ψιρέσεως του δημοσίου χρήματος». 45
·: Από τότε -και μέχρι τα τέλη του 194 3- οι Έλληνες παλαιοί πολιτικοί ακο­
λουθούν την ταχτική της ιcπαθητιχής αναμονήςJJ για την εξέλιξη του πολέμου
(<(attentismeJJ), κάτι το οποίο στην πράξη ισοδυναμεί με καιροσκοπισμό. Αρ­
~vούνται οποιαδήποτε αντίσταση στον καταχτητή, αρνούνται να συνδράμουν
i"tην εξόριστη κυβέρνηση ή να συνεργαστούν μαζί της κα:ι αποτρέπουν τους
.' ιωμα.τιχούς, ιδίως τους α.ποτάχτους του 1935, από το να διαφύγουν στη Μέ-
. Ανατο λ'
η. Αχομη
Ι ενα.ντιον της ε ξ'
οριστης κυ β'
1
ση χειροτερα.,
' συνωμοτουν
' ερνη -

σης και μοναδική τους φροντίδα. είναι, εφεξής, η αναβίωση του Διχασμού, με
~τέρμονες συζητήσεις και διαπραγματεύσεις για τη σύνταξη σχεδίων αντιμο­
.• αρχικών πρωτοκόλλων. Στην πρώτη του έκθεση προς το Foreign Office
. 29.8.1943) ο Davίd Wallace αναφέρει για τους παλαιούς πολι'tικούς: 46

44. Ο Caccia (ό.π. ) σχολιάζοντας την έκθεση Bown)an κρίνει ως «παραπειστική

λοποίησηη τον ισχυρισμό του ότι οι βενιζελικοί ηγέτες αρνήθηκαν να αναλάβουν τη
κυβέρνηση της χώρας λόγω του όρου Μανιαδάκη. Κατά τον ίδιο , όταν κλήθηκαν
ό τον βασιλέα ((στάθηκαν ανίκανοι να καταπιούν την πίκρα τουςι> για τον αποκλει­
ό των ιδίων και των βενιζελικών στρατιωτικών από την πολεμική προσπάθεια.
1j
.. 45. Η Πρωία, 8.5.1941. Στη συγκέντρωση παρέστησαν, κυρίως , οι εκφραστές του !
,; ντιμοναρχισμού: Θεόδωρος Πάγκαλος, Στυλιανός Γονατάς, Γεώργιος Παπανδρέου ,
: ι:ιναγιώτης Κανελλόπουλος, Αλέξανδρος Οθωναίος κ.ά. (Ο Κωνσταντίνος Τσαλδά-
, αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος, αρνήθηκε να παραστεί.) Ουδείς τους διέψευσε, με­
. πολεμικά, τα παραπάνω. Απεναντίας, στη δίκη του Τσολάκογλου (1945) οι Κανελ-
ουλος και Παπανδρέου επιβεβαίωσαν τη συνάντηση και τμήμα των διαμειφθέντων.
λ. Τσολάκογλου, ό.π., σ. 165-166.
~;. 46. Βλ. Πέτρος Στ. Μα.χρής-Στάϊχος (μετάφραση-επιμέλεια) , Βpετανιχή πολιτική
ι
. αντιστασιαχά χινήματα στην Ελλάδα. Η απόppητη έκθεση του ταγματάpχη D. J. Wal-
. ce (J 943), σ. 12, και ΤΝΑ (PRO) FO 371/37 13/R 8419 [στο εξής: Έκθεση WallaceJ. ~
!

1
192 ΙΙF:ΤΡΟΣ Σ Τ. ΜΑΚΡΗΣ - l:ΤΑΤΚΟΣ

Ε'ιναι '
εναντιον του β ασι λ'εως '
και των κομμουνιστων. ΕΛναι
' '
πεπε ισμε νοι πως

ό,τι και να χάνουν, η Μεγάλη Βρετανία , στην έσχατη πε ρίπτωση, θα τους

προστατεύσει από τους κομμουν ιστές και, συνεπώς, αισθάνονται ελεύθεροι
να συγκεντρώνουν όλες τους τις δυνάμεις στο να κάνουν την κυβέρνηση της
Αυτού Μεyαλειότητος να απαυδήσει με την υποστήριξη του βασιλέως. Είναι
το ε ίδος του απόλυτα. εγωιστικού και κοντόφθαλμου υπολογισμού που ικανο­
ποιεί τον νου κάθε Έλληνα πολιτικού.

Αποκορύφωμα, το πρωτόκολλο ( απρακτικόν)>) της 30ής Μαρτίου του 1942,

με το οποίο οι πολιτικοί ηγέτες αναγνωρίζουν μεν έμμεσα την εκ μέρους του
βασιλέως εκπροσώπηση της χώρας στο εξωτερικό κατά τη διάρκεια του πο­
λέμου, όμως ταυτόχρονα δηλώνουν ότ ι μετά. την Απελευθέρωση θα αγωνι­
στούν για την καθ ιέρωση της αβασίλευτης Δημοκρα"t"ία.ς. Η είδηση για την
υπογραφή του πρω"t"οκόλλου μεταδίδεται πανηγυρικά. από το γιφμανικό ρα­
διόφωνο και προκαλεί αλγεινή εν"t"ύπωση, διότι Έλληνες πολιτικοί εμφανίζο­
νται ως όργανα της γερμανικής προπαγάνδας. Ο Παναγιώτης Κανελλόπου­
λος , ο -e:ν όλω ή εν μέρει - συντάκτης του , χωρίς -για δικούς του λόγους- νιχ
το έχει υπογράψει, 4 7 θα πληροφορηθεί το γεγονός μόλις φθάσει στην Τουρκία.
Αισθάνεται, λοιπόν, υποχρεωμένος να προβεί τηλεγραφικά σε διευκρινιστική
δήλωση , κατά. την οποία η μομφή κατά. του βασιλέως δεν αφορά την εξωτε­
ρική του πολιτική, δηλαδή τη συμμετοχή της Ελλάδος σ"t"ον πόλεμο κατά του
Άξονα, αλλά την ταύτισή του με την «4 η Αυγούστοωι . 48
'Ο σον '
αφορα τη δ ικτατορια.
' Μετα.-,α
"' '
και τη σχεση του βα.σι λ'εως με αυτην, '
οι πο λ ι"t"ι κοιf α.ρχηγοι/ επανα. λ αμβ'
α.νουν τον προσφι λ' Ι , οτι δη-
1
η τους ι σχυρισμο

λαδή ο βασιλεύς προχώρησε στη δικτατορία. ακριβώς τη στιγμή που εκείνοι

Ι Ι β' Ι Ι
ειχαν συμφωνησει στον σχηματισμο κυ
1
ερνησης συνασπισμου χαι, συνεπως, '
τους παραπλάνησε.

47. Βλ. το κείμενο του ιιπραχτικού» στο Αρχε{ο Τσουδερού, ό.π. , σ . .

294- 295. Αξιοση-
μείωτο είναι ότι στα ονόματα εκείνων οι οποίοι το υπογράφουν περιλαμβάνεται και αυτό
.
του Κανελλόπουλου. Προφανώς, τα αντίγραφά: του που κυκλοφόρησαν φέρουν δακτυλο- ·
γραφημένα τα ονόματα των δυνάμει υπογραφέων του , χωρίς όμως τις υπογραφές τους.
48. Άγνωστο βάσει ποιων πληροφοριών, ο Fleischer, Στέμμα, τόμ. 1, σ. 163, υπο- :
στηρίζει πως ο Κανελλόπουλος πληροφορήθηκε ιιαπό αγανακτισμένους Βρετανούςι) την :
εκμετάλλευση του πρωτοκόλλου από τους Γερμανοuς, επίσης δε ότι η δήλωσή του έyc- .
νε <ιγια να καθησυχάσει την αγγλική δυσπιστία>~. Και οι μεν ιιαγανακτισμένοι Βρετα- ·.
νοίι> ήταν μόνον ... έναζ , ο Noel R ees (βλ. παρακάτω), στις πηγές δε που επικαλείται ·
δεν αναφέρονται τα παραπάνω. Βλ. Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ημερολόγιο 31 Ma;r
τίοu 7942-4 Ιανουαρίου 1945 [στο εξής: Ημερολόγιοl, σ. 28-29, και ο ίδιος, Τα χρόνια ,
του Μεγάλου Πολέμου, σ. 39, σημ. *. Πάντως, σύμφωνα με το τηλεγράφημα ln, αρ. .•
70/8.3. 1942 του ιιΠρομηθέα If>> προς τον Pawson: ιιL. .. ] ο Γονατάς με τους άλλους ηγέ- ,
τες υπέγραψαν τη διακήρυξη. Ο Κανελλόπουλος δήλωσε πως θα την υπογράψει [... ]ιι·
βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/711.
 «<) ΑΙΤΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝω; ,, 193

Μεταπολεμικά, την άποψη αυτή υποστήριξε ο Γρηγόριος Δαφνής, επικα­

λούμενος μάλιστα σχετική αφήγηση του Γιάννη Διάκου. 4 !J Κατά τον Δαφνή,
στις 22 Ιουλίου του 1936 ο Θεμιστοκλής Σοφούλης επισκέπτεται τον βασιλέα
και του ανακοινώνει πως το Κόμμα των Φιλελευθέρων και εκείνο του Ιωάν­
νη Θεοτόκη έχουν καταλήξει σε συμφωνία., με την οποία. λύνουν το πρόβλη­
μα των αποτάκτων αξιωματιχών του 1935, και είναι έτοιμο ι να. σχηματίσουν
κυβέρνηση συνασπισμού τον Οκτώβριο, κυβέρνηση που θα διενεργήσει εκλο­
γές. Πάντοτε κατά τον Δαφνή, ο Γεώργιος Β' συγχαίρει τον Σοφούλη, το βρά­
δυ δε της ίδιας ημέρας κοινολογεί το περιεχόμενο της συζήτησής τους στον
Μεταξά. Την επομένη, ο Μεταξάς φέρεται να ανακοινώνει σε στενούς του
συνεργάτες ότι έλαβε τη συγκατάθεση του βασιλέως για. την κήρυξη της δι­
κτατορίας.
Όμως, τα. παραπάνω ανατρέπονται από τον si1· Sydney Waterlo\v, τον πρέ­
σβυ της Μεγάλης Βρετανίας στην Ελλάδα πριν από την ((4η Αυγούστου>> χα.ι
μέχρι το 1939. Σε τηλεγράφημά του ης 30.7.1936 προς τον Eden, ανα.cρέρει: 50

Γενικά, η παρούσα αναποτελεσματική μορφή ημιδικτα'tορικού καθεστώτος,

κατά nάσα πιθανότητα θα διανύσει τον χρόνο που της έχει δοθεί, μέχρι το 'tέ-
λος Σεπτεμ β ριου,
' αν κα ι τον τε λευταιο καιpο οι πολιτ ικοι αρχηγοι συναν'tω-
' ' ' ' '
νται και προσπαθούν να παραμερίσουν τις διαφορές τους, σε μια κοινή προ­
σπάθεια να εκδιώξουν τον στρατηγό Μεταξά.

Σε υπόμνημά. του σχετικά: με τα ελληνικά. πολιτικά: πράγμα.τα, το οποίο

συνοδεύει το παραπάνω τηλεγράφημα., ο Waterlow γίνεται πιο σαφής:

Το Κόμμα των Φιλελευθέρων υποστηρίζει -και ορθά- πως ο στρατηγός Με­

ταξάς ουδέν έχει πράξει για την εκπλήρωση αυτών των υποσχέσεών του. Ο
πρωθυπουργός δήλωσε πως, όσο τον αφορά, δεν τίθεται θέμα επανένταξης
'
των αποτακτων. 'Ε φ θ ασε , ' λιστα,
μα ' ' 'ψ ει
στο σημε:ιο ωστε: να επιτρε: να κυκ λο -
φορήσει η φήμη ότι όχι εκείνος αλλά. ο βασιλε6ς είναι αντίθετος με: 'tην επα­
νένταξη. Τούτο υπήρξε, όπως φαίνεται, ένας από τους λόγους για τους οποίους
ο κ. Σοφούλης ζήτησε ακρόαση από τον βασιλέα. Εκείνος τον διαβεβαίωσε
πως είναι πραγματικός συνταγματικός μονάρχης και δεν θα ήταν δυνατόν,
σε κάθε περίπτωση, να έχει προσωπική άποψη στο ζήτημα της επανέντα-
ξη ς . 'Ηταν ' ι
ομως ετοιμος '
να. ακουσει, ι , τις απο'ψ εις της υπευ'θ υνης κυ-
σχετικα

βέρνησής του . Τότε ο κ. Σοφούλης άφησε να εννοηθεί πως ίσως το Κόμμα

των Φιλελευθέρων θα απέσυρε την εμπιστοσύνη του προς την κυβέρνηση

49. Γρηγόριος Δα.φvής, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-194 1, τόμ. Β ' , σ. 41 7.
Το περιεχόμενο της φερόμενης ως πληροφορία. του επα.vαλαμβάνεται έκτοτε στα.θερά
από την πλειονότητα των συγγραφ έων , ως αποδεδειγμένο γεγονός.
50. ΤΝΑ (PRO) FO 371 /20390/ R166 2.
194 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗ2:-ΣΊΆΙΚΟΣ

Μεταξά, πριν από την εκπνοή της περιόδου των πέντε μηνών που της είχε
δοθεί. Επίσης δε, ότι είχαν αρχίσει συνεννοήσεις μεταξύ των κομμάτων της
αντιπολίτευσης, με αντικείμενο την εξεύρεση ενός modus νivendί, που θα
τους επέτρεπε να. ανατρέψουν την κυβέρνηση κατά την επόμενη συνεδρίαση
της Βουλής, τον Οκτώβριο, και να σχηματίσουν κυβέρνηση εθνικής ενότητος
[ ... \ Οι διαπραγματεύσεις αυτές, εντούτοις, δεν έχουν προχωρήσει πολύ και
είναι πράγματι άγνωστο το εάν τα κόμματα θα καταλήξουν ποτέ σε συμφω­
νία.[. .. ] Οι διαπραγματεύσεις μεταξύ των χ.χ. Σοφούλη και [Ιωάννη] Θεοτόκη
διεκόπησαν, λόγω της αναχωρήσεως του δευτέρου στο Βερολίνο, προκειμέ­
νου να. παρακολουθήσει τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Φαίνεται, πάντως, πως
δεν έχουν ακόμα θίξει τα βασικά ζητήματα. που θα αποτελέσουν τη βάση για
την προτεινομενη
' συμφωνια
' των κομματων
' τους, ενω
' uεν
'» εινα.ι
' χα θ'λ
ο ου β'ε-
βα.ιο το ποσοστό των οπαδών τους που συμμερίζονται την άποψή τους σχετι­
κά με μία συμφωνία.

Απαντώντας, τέλος, σε σχετικό ερώτημα. του Foreign Office, στις 5 Μciίου

του 1942 ο Waterlow γράφει στον Caccia:

Εδώ, πάλι οι βενιζελικοί προδίδουν την άγνοιά τους για τον χαραχτήρα του
βασιλέως. Μπορεί κανείς που γνωρίζει τον βασιλέα. να τον θεωρήσει ικανό για
παρα.πλά νηση;
[ ... ] Μετά τις εκλογές του 1936, που ανέδειξαν μια Βουλή χωρίς πλειο­
ψηφία και με τους κομμουνιστές να. κρατούν τις ισορροπίες, όλες οι παρατά­
ξεις, χωρίς εξαίρεση, περιέπεσαν σε ανυποληψία., με το να αρνούνται να συμ­
φωνήσουν σε οποιαδήποτε μορφή συνασπισμού και με το να συνεργάζονται μό­
νον στη θέση εμποδίων στην κυβέρνηση, παρ' όλο τον εθνικό κίνδυνο και
παρ' όλες τις πιέσεις του βασιλέως [ ... ]
Οι πολιτικοί αρχηγοί, έχοντας στερηθεί το επάγγελμά τους με τη δικτα­
τορία., έχασαν και τους οπαδούς τους. Πολλά από τα κόμματα είχαν διαλυθεί;
διότι ο πολύς κόσμος δεν έβλεπε πλέον προσωπικό όφελος στο να. ακολουθεί
τους αρχηγούς τους. Έτσι, οι τελευταίοι ήλπιζαν να αποκατασταθούν στα μά­
τια της κοινής γνώμης και να. δυσφημήσουν τον Μεταξά, πείθοντας τον κόσμο
ότι είχαν, μάταια., επιδείξει μεταμέλεια από τη νεκρική κλίνη. Με δυο λόγια:
Ενώ, από τη φύση της υποθέσεως δεν υπάρχουν σχετικές αποδείξεις, το ότι δεν
είχαν συμφωνήσει σε κυβέρνηση συνασπισμού πριν από την 4η Αυγούστου,
κατά την άποψή μου , προσεγγίζει τη βεβαιότητα. Το ενδεχόμενο αυ-τό δεν
ανατρέπεται από το τηλεyράψημά μου, με αριθμό J 62 του 1936. Στη σχετική
'
περικοπη, ο β ασι λ ευς
' εμψανι'ζεται να μου λ'εει στις 8 Α υyουστου
' ' μο' λ ις ει-
οτι '
χε δεχθεί τους πολιτικούς αρχηγούς. Του είχαν ανακοινώσει nως «ήταν έτοι­
μοι να σχηματίσουν κυβέρνηση συνασπισμού>> και εκείνος τους απήντησε ότι
ήταν πολύ αργά. Η αληθινή έννοια των λέξεων αυτών είναι ότι οι πολιτικοί
αρχηγοί, αφοό πλέον είχαν καταργηθεί, ανακοίνωσαν στην Α.Μ. ό-τι μετά τη11
4η Αυγούστου είχαν καταλήξει στη συμφωνία στην οποία. δεν μπορούσαν να
 195

χα.τα.λήξουν προηγουμένως. Τούτο ίσως αλήθευε, διότι υπήρξε η τελευταία.

τους ελπίδα να ανατρέψουν την πορεία των γεγονότων / ... ]" 1

π . κανελλοπου
/ λ 1 / / / / /~ λ
Ο ος ειναι ο μονος αρχηγος κομμοιτος ο οποιος -με την αυε ια α -
,
λά. και τις ευχες του Μ ξ' ' , ,
ετα α - εχεt υ πηρετησει στο μετωnο. Ε' ,
ιναι, επισης , ο μο- '
νος που , πε' ρα απο' τη φιΛοπατρια
' ' του , πιστευει ' ο ι 'Ε'ιv,η,Jες
' οτι ' πο λ ιι;ικοι ~
' υεν θα
1
β / λ
μπορεσουν να επι ιωσουν μεταπο εμικα, α
/ και να πραγμοιτοποι ησουν
/ λλα' ουτε / τα

αντιμοναρχικά τους σχέδια, εάν δεν έχουν να επιδείξουν δάφνες αντιστασιακής

,
δρασης .
'Ε ,
τσι, αρνειται να υποyρα
'ψ , , ,, ,
ει το πρωτο πρωτοκοrΙ.ΛΟ με το οποιο κηρυσ-
,
σεται έκπτωτος ο βασιλεύς Γεώργιος, πρωτόκολλο που του στέλνει ο Γεώργιος
Καφαντάρης/' 2 ο ικανότερος μεν α/J,ά: και ο εμπαθέστεpος από τους βενιζελι­
κούς ηγέτες . Παράλληλα, έρχεται σε επαφή με πλ-Υιθος επιστημόνων, στρατιω­
τικών -ανάμεσά τους ο συνταγματάρχης Δημήτριος Ψαρρός και ο Μπακιρτζής­
σ.λλά: και παλαιών φοιτητών του, για τη δημιουργία ιιενιαίου» αντιστασιακού χι-
'
νηματος. Τ ακτικα' , επισης, επ ισκεπτεται για. συνεργασια και συμ βου λ'
' ' '
ε ς τον

(στρατηγό) Σπυρίδωνα Γεωρyούλη , στο σπίτι του στην οδό Δερβενίων. 53

5 1. Η υπογράμμιση ανήκει στο πρωτότυπο. ΤΝΛ (PRO) FO 371 / 331 97/ R 3077
(cιδημ. ). Βλ. κα.ι το κρυπτογράφημα του W atcrlow l 62/8.8. l 936 [Tl\JA (PRO) FO 37 l /
20390/R 117871. Η πρώτη του φράση: ιιΟ βασιλεύς Γεώργιος αναχώρησε χθες για την
Κέρκυρα. Λίγο πρι'J αναχωρήσει μου παραχώρησε ακρόαση στην οποία η Αυτού Με­
γαλειότης μού δήλωσε εμφαντικά ότι δεν υπάρχει τίποτε που να. μισεί περισσότερο από
τη δικτατορίοι κοιι ότι είναι αποφασισμένος να επιστρέψει το συντομότερο δυνατόν στη
συνταγματική νομιμότητα [.. .lιι .
52 . Βλ. την αφηγ·η ματιχή σειρά αΟ Μυστικός Πόλεμος11 στην εβδομαδιοιία εφη με­
ρίδα του Εθνικού Ενωτικού Κόμματος, του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, Ελεύθεpr; Φω­
νή ( 1945), όπου και πολλές σημαντικές πληροφορίες για την πρώτη εκείνη περίοδο της
Κατοχής. Για το συγκεκριμένο πρωτόκολλο που έλαβε τη μορφή επιστολής του στρα­
τηγού Στυλιανού Γονατά, βλ. και παρακάτω . Ο Γεώργιος Καφαντάρης ( 1873- 19,16)
ακολούθησε τον Ελ. Βενιζέλο στην ((Εθνική Άμυνα)) το 1917. Πρωθυπουργός το 1924,
αρχηγός των Προοδευτικών Φιλελευθέρων το 1926, διετέλεσε πολλές φορές υπουργός.
Υπήρξε εκείνος που, στις παραμονές του δεκφ.βριανού κινήματος, αποκάλεσε την Τα­
ξιαρχία του Ρίμινι ((σώμα πραιτορια,,ών)), προκαλώντας την έκρηξη της οργής του πρω­
θυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου.
53 . Ο Σπυρίδων Γεωργούλης ( 1890-1973) υπήρξε σημαντική στρατιωτική φυσιογνω­
μία. Μορφωμένος και μετριοπαθής βενιζελικός αξιωματικός, είχε σπουδάσει νομικά και
πολιτικές επιστήμες. Λίγο πριν από την εκδήλωση του κινήματος του 1935, είχε εγκα­
ταλείψει τους συνωμότες, με αποτέλεσμα να αποφύγει τις εκκαθαρίσεις και να παραμεί­
,, νει στο στράτευμα. Αρχηγός του Επιτελείου της Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας από το
1939 έως το 194 1, έγινε αντιστράτηγος το 1945. Στη διάρκεια της Κατοχής προοριζόταν
για διάδοχος του Τζανακάκη . Προδομένος όμως, συνελήφθη από τους Ιταλούς ενt.:~ ετοι­ t
μαζόταν να διαφύγει στη Μέση Ανατολή . Μεταπολεμικά, έγινε υφυπουργός Εξωτερικών
1
(1945), υπουργός Στρατιωτιχών ( 1945) και υφυπουργός Ναυτικών ( 1952-1953).
1
196 ΠJ<:ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'ΗΣ-ΣΤΑΤΚΟΣ

Λίγο αργότερα, στο πλαίσιο της δράσης του Εθνικού Ενωτικού Κόμμα.τος
(ΕΕΚ) (οργάνωση ((Δάσκαλοςιι) συστήνεται μια συντονιστική επιτροπή με
σκοπό να οργανώσει την επαφή με τη Μέση Ανατολή , με ασυρμάτους και
καtκια. Μέλη της , ο ταγματάρχης Επαμεινώνδας Τσέλλος, ο πλοίαρχος ΠΝ
Θεόδωρος Κουντουριώτης και ο πλωτάρχης ΠΝ Αθανάσιος Ζάγκας . Λίγα λό­
για για τον καθένα: Ο Τσέλλος έχει παραιτηθεί από το στράτευμα το 1934
και το 1935 γίνεται γενικός γραμματέας του ΕΕΚ. Στη διάρκεια της δικτα­
τορίας Μεταξά δημιουργεί τη ΜΕΟ (Μυστική Επαναστατική Οργάνωση),
με στελέχη κυρίως δημοσιογράφους και κατώτερους α.ξιωμα-ιικούς . Εξόριστος
από το καθεστώς, επανέρχεται στο στράτευμα το J 941 και υπηρετεί στην
Αλβανία. Είναι άνθρωπος βαρύς και λιγομίλητος , αλλά και ικανός συνωμό­
της. Ο Θεόδωρος Κουντουριώτης φέρει λαμπρό όνομα, εκείνο των Υδραίων
προγόνων του αλλά και του πατέρα του, του ναύαρχου Παύλου Κουντουριώ­
τη, κυβερνήτη του θωρηκτού «Αβέρωφη στη ναυμαχία της Έλλης και πρώτου
Προέδρου της βραχύβιας Α1 Ελληνικής Δημοκρατίας. Ο Κουντουριώτης, τε­
ταρτοετής δόκιμος ακόμα, το 1916 προσχωρεί στη «Δημοκρατική Άμυναη του
Βενιζέλου, ενώ αργότερα καταδικάζεται ερήμην σε θάνατο για συμμετοχή
στο κίνημα του 1935. Ερήμην σε θάνατο έχει καταδικασθεί και ο Ζάγχας, ο
οργανωτής του κινήματος του 1935 στο Ναυτικό. Ο Ζάγχας, γνωστός από τη
μακροσκελή αλληλογραφία του με τον Βενιζέλο στις παραμονές του κινήμα­
τος και με αναπάντητο ακόμα το ερώτημα πώς ο Βενιζέλος εμπιστευόταν τις
μύχιες σκέψεις του σ' έναν απλό πλωτάρχη,()~ καταφεύγει αρχικά στην Κάρ­
παθο, γνώριμο ενδιάμεσο σταθμό διαφυγής των βενιζελιχών προς την Ιταλία
Ι Ι ξ Ι Ι λ ' δ Ι Ι
- μετα τα αποτυχημενα πρα ικοπηματα τους- ογω του εσμου, προσωπικης

φιλίας και αλληλοθαυμασμού του Βενιζέλου με τον Μπενίτο Μουσολίνι. Πλοί­

αρχος του Εμπορικού Ναυτικού στη συνέχεια, ταξιδεύει στη Σοβιετική Ένω­
ση, όπου θαμπωμένος α.πό το σοσιαλιστικό ((θαύμα» γίνεται κομμουνιστής.
Πίσω στην Αθήνα, πολύ πιθανόν ως πράκτορας των Σοβιετικών, ο Ζάγκας
ασχολείται με τις εισαγωγές αγαθών από τη Σοβιετική Ένωση, αλλά. και με

54. Δαφνής , ό.π., σ. 279 χ.εξ. , όπου η εκτεταμένη επιστολή του Βενιζέλου προς τον
Ζάyχα. Πρβλ Στυλιανός Χαρατσής, 102 3 Αξιωμιχτιχο{ κιχι 22 Κινήμιχτιχ, τόμ. Λ', σ. 175
χ.εξ., και Φοίβος Γρηγοριάδης, Ελληνική Δημοχpατία, σ. 388 χ.εξ. Κατά τον Γρηγο­
ριάδη αλλά και τον Μαρκεζίνη, Πολιτική Ιστοpίιχ της Σuyχp6νou Ελλάδος, τόμ. Δ', σ.
150-1 51, πιθανόν η επιστολή Βενιζέλου να αποσκοπούσε στο να ενημερωθούν οι Βρε­
τανοί, μέσω του Ζάyχα, ότι το κίνημα αφορούσε εσωτερική μόνον υπόθεση και δεν εί­
χε σχέση με την εξωτερική πολιτική τη ς χώρας. Κατά τον Γρηγοριάδη, εξάλλου , ο Ζά­
yχας είχε ιιπροϋπηρεσίαιι στις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες. Π άντως, στα αρχεία του
Forcign Orfice υπάρχει μόνον ένας φάκελος με το όνομά του. Ανάγεται στο 1935 και
αφορά την αλληλογραφία του με τις βρετανικές Αρχές προκειμένου να παραχωρηθεί
στη Βρετανίδα σύζυγό του μεγαλύτερος χώρος στο σπίτι τους που , με εξαίρεση ένα δω­
μάτιο, είχε σφραγιστεί μετά το κίνημα. Βλ. ΤΝΛ (PRO) FO 286/1 126.
 197
...~,-·
τη συγγραφή ενόζ δοκιμίου , με τίτλο «0 κομμουνισμόζ και η εφαρμογή του
εν Ελλάδι». ;);i Από τον Απρίλιο του 194 1, προσφέρει τιζ υπηρεσίεζ του στον
«Προμηθέα ΙΙ)) ως εξωτερικός πληpοφοριοδότηζ.

'
~-'

~·· 'Οπωζ σημειώνει ο F!eischer, 5fi το σύντομο χρονικό διάστημα που μεσολά-
βησε ανάμεσα στη γερμανική εισβολή στην Ελλάδα και εκείνη στη Σοβιε­
τική Ένωση απάλλαξε το ΚΚΕ από τυχόν οδυνηpέζ περιπλοκέζ και την χα-
,
τηγορια του -του λ' '
αχιστον πα θ ητικοu- ' '
δ ωσι λ ογισμοu, '' '
οπωζ ειχε σuμ β ει με

άλλα <(αδελφάιι -του κόμματα. 57

Όταν, στιζ 22 Ιουν ίου του 194], η Γερμα­
νία εισβάλλει στην αχανή 11πα·φίδα του σοσιαλισμού», η εικόνα αλλάζει τε­
λείως και απ' άκρη σε άκρη τηζ Ευρώπη.:; τα κο μμουνιστικά κόμματα -αρ-
' ' ' '
'β αρια τραυματισμενα απο το συμφωνο
κετα απο αυτα ' ' Ρ'ιμπεντροπ- Μ ο λ'
ο-

τοφ του 1939- λησμονούν αμέσωζ τη σχέση ((φιλίας και συνεργασίαζιι

Χίτλερ-Στάλιν και αρχίζουν να οργανώνονται για την παροχή βοήθειας στη
Σοβιετική Ένωση. Η ανταπόκριση του ΚΚΕ είναι άμεση και η πολιτική
γραμμή του α.λλάζει μονομιάς: Ο πόλεμος δεν είναι πια «ιμπεριαλιστικόςιι,
όπως υποστήριζε πριν, παρ' όλη την εισβολή της Σοβιετικής Ένωσης -με
τη συναίνεση του Χίτλερ- στην Πολωνία και τη Φιλανδία (το 1939) αλλά
και στις Χώρες της Βαλτικής (το 1940). Τώρα μεταμορφώνεται σε ψεγά­
λο πατριωτικό πόλεμο για την υπεράσπιση τηζ Σοβιετικής Πατρίδας)). 58 Η

55. Πληροφορία του γιου του Διονύση Ζάγχα. Ι lρβλ. την από 5. 9. 1942 επωτολή του
Τσουδερού προς τον ΓΙ. Κανελλόπουλο: «Πρέπει επίσηι; να ληφθή υπ' όψει η συνεται­
ριστική σχέσις του με τινας καρχαρίας της Διχτατορίαι;, π.χ. εις την αγοράν των σιτη­
ρών εν Ρωσσίο:ι1 (Αpχε{ο Τσοuδεpού, τόμ. Δ ', σ. 278-279).
56. Στέμμα, τόμ. 1, σ. 142.
57. Μερικές νύξεις για την αρχική στάση των Κομμουνιστών απέναντι στην κυβέρ­
νηση Τσολάκογλου, βλ. στον Θεοφύλακτο Παπακωνσταντίνου, Ανατομία της Επανα­
στάσεως, σ. 151 - 152. Πρβλ Άγγελος Ελεφάντης, Η επαyyελ{α της αδύνατης επανά­
στασης, σ. 276: ((Αλλά το κόμμα, σαν κόμμα, σαν πολιτική καθοδήγηση, σαν πολ~τιχή
κατεύθυνση, σιώπησε:>>. Και δεν πρέπει να είναι άσχετη με τα παραπάνω η ιιξε:χασμένψι
ανακοίνωση της κυβέρνησης Τσολάκογλου , κατά την οποία διατάχθηκε η αναθεώρηση
όλων των καταδικαστικών αποφάσεων εναντίον κομμουνιστών, όπως χαι εκείνων των
επιτροπών δημόσιας ασφάλειας, ενώ θα παρέμεναν σε εκτόπιση χαι στις φuλαχέι; μόνον
εχείνοι εις βάρος των οποίων θα προέκυπταν σοβαρά στοιχεία. Σύμφωνα με την ίδια ανα­
κοίνωση, επρόκει-το να αφεθούν ελεύθεροι χαι όλοι οι εξόρ•.στοι πολιτικοί κρατούμενοι.
Βλ. Ελεύθεpον Βήμα, 1 l .5.1 941. Η υλοποίηση των εξαγγελιών αυτών δεν πραγματο­
ποιήθηκε , διότι ακολούθησε η γερμανική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση.
58. Βλ. Richard C!ogg, Greece 1940-1949 - Occupation, Resistance, Civil War.
Α Documentaιy History, σ. 7.
198 ΠΙ::ΤΡΟΣ ΣΤ ΜΑΚΡlΙΣ - ΣΤΛ!ΚΟΣ

«καθημερινή υπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης)) και η εκδίωξη των κα­

τακτητών από τη χώρα γίνονται πλέον οι σκοποί του κόμματος που , τον lού­
λιο του 1941, καλεί έναν υπόδουλο λαό να αγωνιστεί για να μην υποδουλω­
θεί μια ξένη, μη σύμμαχος τότε, χώρα. Όσο για τις κατευθυντήριες γραμμές,
αυτές παρέχονται στο ΚΚΕ από τηv ντιρεκτίβα της Comintern, με χρονο­
λογία 7 Ιουλίου του 1941: Ο αγώνας θα διεξαχθεί με τη δημιουργία εθνικών
Λαϊκών Μετώπων, όπως αυτά που τα κομμουνιστικά κόμματα είχαν υπο­
χρεωθεί να ιδρύσουν -για άλλους σκοπούς τότε- στο 7ο Συνέδριο της Comi-
ntern, το 1935."9 Με πρωτοβουλία. και δραστήριες ενέργειες της νέας ηγε­
σίας του ΚΚΕ, στις 27 Σεπτεμβρίου του 1941 ιδρύεται το Εθνικό Απελευ­
θερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) , αν και η χρονολογία αυτή αμφισβητείται σε
τμήμα των βρετανικών πηγών και της σχετικής βρετανικής βιβλιογραφίας
για λόγους που θα εκτεθούν σε επόμενο κεφάλαιο.
Με την υπάρχουσα δυσπιστία ή την εχθρότητα των ευρωπαϊκών λαών προς
τα κομμουνιστικά κόμματα, η οδηγία της Comintern είναι σαφής: Οι κομ­
μουνιστές δεν πρέπει να θέσουν ζήτημα ηγεμονίας τους στα εθνικά μέτωπα.
Με διαφορετικές, εκεί, πολιτικές συνθήκες, ο ηγέτης του ισχυρού Κομμουνι­
στικού Κόμματος Γιουγκοσλαβίας (στρατάρχης) Josep Broz Tito σύ'Jτομα θα
περιφρονήσει την οδηγία και η ηγεμονία. των κομμουνιστών στο απελευθε­
ρωτικό κίνημα της χώρας του γίνεται φανερή και δεδομέ:νη.βο Στην Ελλάδα,
αντίθετα., το μικρό ΚΚΕ (στις εκλογές του 1936, ως «Λαϊκό Μέτωπω1 είχε λά.­
βει το 5,76% του συνολικού αριθμού των ψήφων, έναντι του 9,59% του ΚΚΕ
στις εκλογές του 1935) τήρησε την οδηγία με επιτυχία -σποραδικά και με αι­
ματηρές μεθόδους- μέχρι την Απελευθέρωση. Όπως επισημαίνει ο Mark
Mazower, <<Πολλά από τα αυξανόμενα μέλη του δεν μπόρεσαν να αντιλη- ..
φθούν ότι πίσω από το ΕΑΜ βρισκόταν το ΚΚΕ1>. 61
Το καλοκαίρι του 194] , ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος είναι πρόθυμος να
συνεργαστεί με το ΚΚΕ και οι επαφές του με τους κομμουν ιστές γίνον-ται μέ­
σω του Τσέλλου, ο οποίος συναντάται τακτικά με τον Λευτέρη Αποστόλου, '
'λ
στε εχος του
Κ
ομμουνιστικου
, Κ' , ,
ομματος και, στη συνεχεια, πρωτο γενικο
,
γραμματέα του ΕΑΜ. Ως όρους θέτει τη δια.τήρηση της αυτονομίας του κόμ­
ματός του, τη μη κομματικοποίηση του αγώνα και, επιπλέον, την αυτοτελή
διεξαγωγή του «μυστικού πολέμου>> από αξιωματικούς. Ο Αποστόλου, αντί­
θετα, για ευνόητους λόγους ζητάει την ενσωμάτωση του ΕΕΚ στην υπό ίδρυ­
ση οργάνωση και την υπαγωγή όλων των δραστηριοτήτων σε ενιαίο φορέα.
Τον Νοέμβριο, όταν δύο εκπρόσωποι του ΚΚΕ, που συναντούν τον Κανελλ.ό-

59. Βλ. Μακpής-Στάϊχος, Κίτσος Μαλτέζος, σ. 87 χ.εξ. και 179 χ.εξ.

60. Βλ. Phyllis Auty, ((Populaι· Front ίη the Balkans: Tugoslavia>>, σ. 65.
61 . Mark Mazower, ιιΕισαγωγήιι στο Ma1·k Mazower (επιμ. ), After the War ~vas :
over. Reconstructing the Family, Natίon and State ίn Greece, 1943-1960, σ. 4.
 .
r
.

«0 Α JΊ 'ΛΟΣ ΠΡΟΞ Ε Ν ΟΣ ,, 199

ι
.
πουλο σ' ένα σπίτι στη συνοικία. της Νεάπολης, αρνούνται να αποκαλύψουν τα
;~
.::.·. .
ονόματά τους , η cΧμεση επαφή -του με τους κομμουνιστές διακόπτεται πριν
~---'
\~ καν αρχίσει. Θα τη δια.τηρήσει ο Τσέλλος, μέχρι την πλήρη αποτυχία των
1; . διαπραγματεύσεων.

1
~.:
·.·

~.....:
.... Για πολλούς μήνες μετά την ίδρυσή του, το ΕΑΜ προσελκύει μικρό αριθ­
μό οπαδών και προσπάθειές του για. κινητοποιήσεις στην Αθήνα αποτυγχά­
νουν. 62 Όπως αναφέρεται στην πολιτική απόφαση τψ; Β' Πανελλαδικής Συν­
διάσκεψης του ΚΚΕ , στα τέλη Δεκεμβρίου του l 942:1i.3

Το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑ Μ) σ' όλη τη χώρα και ιοιαίτερα

στη Μακεδο,Jία, τη Θεσσαλία και την Πελοπόννησο είναι άμαζο , ενώ υπάρ­
χουν όλες οι αντικειμενικές δυνατότητες τόσο στην πόλη όσο και στην ύπαι­
θρο ν' αγκαλιάσε ι εκατοντάδες χιλιάοες και εκατομμύρια λαού.

Η πρώιμη δραστηριότητα του ΕΑΜ οφείλεται στα μέλη και στελέχη του
ΚΚΕ, κυρίως όμως στην κομμουνιστική Νεολαία - η ΟΚΝΕ εμπλουτίζεται
τώρα με πολλά νέα μέλη, φοιτητές και γόνους μεγαλοαστικών και μεσοα­
στικών, ιδίως, οικογενειών της Αθήνας και της επαρχίας. 64 Με ανόητα, αρ­
χικά, συνθήματα, όπως το ((ΕΑΜ-Τσαρούχιιι , που το εμφανίζει ως κληρονόμο
του έπους της Αλβανίας,σ 5 αλλά και με πατριωτικές εξάρσεις όσο και σωστή
οργάνωση, το ΕΑΜ θα απορροφήσει σταδιακά: το μείζον τμήμα της ιδεολο-
'
γικης και ανατρεπτικης ' Ουναμικης ' ι
που αναπτυσσεται ι
σε μια κοινωνια σε πε-

ριόδους δυστυχίας και ανωμαλίας. Όμως, η δυναμική αυτή πρέπει να εκδη­

λωθεί, όχι στο πλαίσιο ενός δημοκρατικού πολιτεύματος, αλλά ενός καθε­
στώτος πιο αυταρχικού από το προηγούμενο, οργάνου στα χέρια του κατcι-
κτητη. ' Qι '
δ υναμεις καταστο λ' ' ι
ης, αστυνομικες και στρατιωτικες, ι
ειναι π λ'
εον

τα στρατεύματα. κατοχής, επικουρούμενα από τις ελληνικές αστυνομικές δυ-

'
να.μεις
/
ι ειναι
-οπως αυτες ι δ ιαμορφωμενες
ι ι τη
α.πο '
Ο ικτατορια Μ εταξ'
α- με δ ια-

cpορετικό, μόνον, προϊστάμενο. Έτσι, τελικά, θα ταυτιστεί με την ε:νεργητι-

' / /
κη αντισταση στον κατα.κτητη και, με ε ξαιρεση
ι τη νεο λ αια.,
ι θ α αρyησει
ι να εκ-

62. Έκθεση του Ανδρέα Τζήμα, την οποία παραθέτει ο Γρηγόρης Φαράχος. Βλ. Γρη­
γόρης Φαράκος, ί\.pης Βελουχιώτης, Το χαμένο Αpχε{ο - Ά yνωστα Κείμενα, σ. l 53-154.
63. ΚΚΕ (Το), ό. π., σ . 89.
64. Εντυπωσιακή είναι η φράση του Κώστα Φιλίνη; ((Μην αχούς για ΕΑΜ και τέ­
τοια. Η ΟΚΝΕ τα έκανε όλαl ιι Μαχρής-Στάϊχος, Κίτσος Μαλτέζος, σ. 342, σημ. 296.
65. Στην
πρώτη διακήρυξη του ΕΛΜ (10.10.194 1) αναφέρεται: ιιΤο F:AM ορίζει ως
έμβλημά του το ηpωιχό "Τσαρούχι". Το τσαρούχι του Τσολιά είναι το ελληνικό VιJ.
Στις 28 Οκτωβρίοu του 19'11 , το «ΕΑΜ καλεί όλους τους Έλληνες να χαιρετούν ο ένας
τον άλλον με τις λέξεις "Τσαρούχι-ΕΛΜ"ιι. Βλ. ολόκληρο το κείμενο, σε αγγλική με­
τάφραση , στον φάκελο ΤΝΑ (PRO) HS 5/472, σ. 00152 χ.εξ.
200 ΠΕΤΙ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑJΚ()Σ

δηλωθεί. 66 Αιτίες, η κόπωση του πληθυσμού από τον πόλεμο, η <<ασθένεια

της ήηας)), αλλά και η αντtληψη ότι η Ελλάδα προσέφερε ήδη αρκετά στον
συμμαχικό αγώνα.
Η πείνα και ο ευτελισμός της ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας τον χει­
μώνα του 1941-1942, η προλεταριοποίηση ευρέων μικροαστικών στρωμάτων,
η αδιάκοπη και πολύπλευρη προπαγάνδα, η καταλήστευση του τόπου από
Ιταλούς και Γερμανούς, η αντοχή της Σοβιετικής Ένωσης στη γερμανική
προέλαση 6 ί και το ρεύμα του αιτήματος για κοινωνικές αλλαγές και αναδια-
, ' '
νομη του ε θ νικου π λουτου, το οποιο αρχι'ζει να φουντωνε ι σε ο λ'
1
οκ ληρη την '
Ευρώπη, θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στην αλλαγή του κλίματος. Μαζί και
η φήμ"'Ιj που γρήγορα θα απλωθεί, ότι το ΕΑΜ αποτελεί βρετανικό δημιούρ­
γημα. Χωρίς να υπάρχει μια ηγετική προσωπικότητα, καθοδηγητής του λαού,
τα παλαιά σύμβολα ξεθωριάζουν ή γίνονται σύμβολα του κακού. Ο πληθυσμός
των πόλεων υποφέρει περισσότερο και επειδή η δυστυχία γεννά το όραμα, το
ΕΑΜ θα το προσφέρει απλόχερα και αδάπανα, οπότε σταδιαχά θα καταστεί
ι β' ι ι ι
-και με τη χρηση της ιας οσο και της τρομοκρατιας- η κυριαρχη στρατιω-

τική αλλά και πολιτική δύναμη του τόπου. Το 1942 ή το 1943, ουδείς μπορεί
να φανταστει1 οτι
'
πο λ' '
υ συντομα θ α επικρατησει τοση
1 '1. '
νοσταΛγtα για την προ-

πολεμική Ελλάδα ... 68

Το μοναδικό όπλο του Αθηναίου τους πρώτους μήνες της Κατοχής είναι ένα
τραγούοι, το ((Κορόιοο Μουσολίνο>. Στον δρόμο, στο τραμ, στο λεωφορείο
και στις τα ,
β ερνες 'ζει την περιφρονηση του στον
εκφρα ' ' Ι τα λ'
ο ' ;
κατακτητη,

προς μεγάλη τέρψη των Γερμανών που κα.γχάζουν με την πομπώδη εμφά­
νιση των ηττημένων <ισυμμάχων» τους. Όμως, α.πό τον Αύγουστο του 1941,
' 'λλ ο τραγου'δ ι - παρα ο ο'ξ ω ς, γερμανικο-
ενα α ' θ α. ' ; ' '~
γινει το κοινο τρα.γουυι
/ / / / /
ο'λ ων των πα.ι δ ιων που πο λ εμουν και πε θ αινουν στα μετωπα. Α κουγεται
' κα-

θε βράδυ, στις 21.55, από τον γερμανικό στρατιωτικό ραδιοφωνικό σταθμό

του Βελιγραδίου, έδρας της Heeresgruppe Ε' (Ομάδας Στρατιών Ε ' ), και ·

66. Είναι χαρακτηριστικό ότι, με: ε:ζαίρε:ση την απόκρυψη και φυγάδευση Βρετανών, .,
στο σύνολο των ανακριτικών εκθέσεων των ψυγάδων προς τη Μέση Λνα-τολή, μέχρι
και -το -τέλος Δεκεμβρίου -του 194 l , γίνεται λόγος, σχεδόν αποκλειστικά, μόνον για π11-
θητική αντίσταση του λαού.
67. Η πλέον παραστατική πε:ριγραψή των συναισθημάτων στην Αθήνα απέναντι στιι;
διακυμάνσεις του ρωσικού μετώπου ανήκει στον Γιώργο Θεοτοκά (ό.π., σ. 303- 304).
68. Ενδεικτικά, βλ. Γρηγόριος Δαφνήι:;, Τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ι 821-1961,
σ. 153 χ.εξ.
 «0 Α ΙΤΛΟΣ ΠΡΟΞ Ε ~ΟΣ» 20 1

προορίζεται για τους ά'1δρες του ω\fi-ika Korps)). Ο τίτλος του , «Lili Mar-
leen» :6 \)

VoI" deΓ Kaserne, vοΓ deιn Gro/Seπ ΤοΓ

stand eine Laterne und steht sie noch davoΓ.
So woll'n it'iΓ uns da wi edeΓ sehcn
Bei deΓ LateΓne vollen wir steh'n
Wie einst Lili MaΓleen. 70

69. Εδώ, η πρώτη στροφή. Οι στίχοι του ((Lili Μaι·Ιccωι γράφηχαν το 1915 από τον
στρατιώτη Hans Lcip, πριν φύγει για το ρωσιχό μέτωπο. Μελοποιήθηχε το 1 938 από
τον διάσημο Γερμανό συνθέτη NoΓbertSchuJ ze και ηχογραφήθηκε λίγο πριν από τον
Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, με τη φωνή της Lale A ndeΓsen (Eulalia Bιιnn enbcrg). Μό­
λις κυκλοφόρησε στη Γερμανία, απαγορεύτηχε επειδή το περιεχόμενό του (ειδικά η τε­
λευταία στροφή) κρίθηκε δυσοίωνο. Μεταδόθηκε από το Βελιγράδι για πρώτη φορά στις
18 Αυγούστου του 1941, άρεσε στον (στρατάρχη) Enνin Ro111me] και από τότε έγινε το
μουσιχό θέμα του σταθμού . Σύντομα μεταφράστηκε στα αγγλικά χαι τραγουδήθηκε τό­
σο από την Anne Shelton όσο χαι από τη V cr a Lynn, με αποδέκτες τα συμμαχικά
στρατεύματα. Το τραγούδησε, επίσης σ-.α αγγλιχά, και η Maι·lene Dietrich (Maria
Magdalena von Losh Dictrich) σ-.ις περιοδείες της για -.ην εμψύχωση των στρα-.ιω­
τών διαφόρων μετώπων .
70. 11Μπροσ-.ά στο στρατόπεδο, μπροστά στη μεγάλη πύλη/uπήpχε ένας φανοστά­
της και στέκει ακόμα εκεί./Εκεί , λοιπόν , ξανά θα ιδωθούμε,/στον φανοστάτη θα στα­
θούμε/όπως τότε, Lili Marl eeω>.
 Κ ΕΦΛ ΛΑΙΟ J.::Β Δ ΟΜΟ

Αποστολές και επαφές

Κάtρο-Αθtίνα-Σμ{,ρνn, 1941-1942

Ουδείς μπορεί να φανταστεί, αν δεν την έζησε, την αΊ:μόσφαι­

ρα 'tψ ζήλιας, Ί:ης καχυποψίας και των μηχανορραφιών , που
δηλητηρίαζε τις σχέσεις ανάμεσα στις διάφορες μυστυι:ές ή εν
μέρει μυστικές υπηρεσίες στο Κάιρο, το καλοκαίρι του 194 l ή
και 'tα επομενα
' ουο
1>' χρονια
' . Το να την 'ψ ω θ α
περιγρα '
υ περε-

βαινε κα'tά πολύ τιc, δυνάμεις μου [ ... ] Γνώριζα έναν αν'tισυ­
νταγματάρχη της SOE, που είχε ρωτήσει τις υπηρεσίες υπο­
κλοπών αν μπορούσαν να τοποθετήσουν στο τηλέφωνό του μια
συσκευή, προκειμένου όλες οι συνομιλίες του με συναδέλφους
του να καταγράφονται και, προφανώς, να χρησιμοποιηθούν ως
αποδείξεις εναντίον τους.

Bιckhaιη S,vcet-Escott 1

l
l. Ό.π.,σ. 23.
l

j
....
π
ΕΥΙΠΤΗ, 24 ΑΠΡlΛlΟΎ ΤΟΥ 194 1. Η (<Ειρήνη», το κότερο του Η Nalder,
του Βρετανού Ναυτικού Ακόλουθου , εγκαταλείπει το Τουρκολίμανο, με
καπετάνιο τον Κώστα Βέργο και προορισμό τη Μονεμβασιά. Επιβάτες της ,
ο Pirie, ο οποίος μεταφέρει έναν σωρό από γερμανικές στολές, η Νίκη Δε­
μερτζή , ο Γκόγχας και δύο Βρετανοί αξιωματικοί του Μηχανικού. Αργά το
βράδυ της ίδιας ημέρας, αναχωρεί και ένα άλλο μικρότερο καtκι, η ((Φωτει­
νή>>. Με κυβερνήτη τον ((Αλεξάτο» , μεταφέρει τον Pawson και τον Ham-
mond, τον δεύτερο με τα εκρηχτικά που του έχουν απομείνει. Όπως έχει συμ-
φωνη '
θ ει, τα δ'υο ... '
καικια συν αντωνται στα ανοιχτα της ' 'Υδ ρας '
και απο εκει '
π λ εουν
' '
μα ζ'ι προς 'α νοτια, για ν ' αρα
'ξ ουν τε λ ικαι σε εναν
ι κο λπισκο
ι '
κον'α

σ'ον Γέρακα της Λακωνίας. Όμως, στις 27 Απριλίου δέχονται γεpμανιΧ'ή αε­
ροπορική επίθεση. Δύο ((Dornierιι βομβαρδίζουν το αγκυροβόλιο και η (<Ει­
ρήνη» βυθίζεται . Μαζί της χάνονται όλα τα υπάρχοντα της ομάδας, το τα­
μείο -ράβδοι χρυσού, δολάρια και δραχμέ ς - της ελλην ικής S02, αλλά και τα
αντίγραφα του κώδικα και του σχεδίου σημάτων του «Προμηθέα II». Έτσι,
όλοι επιβιβάζονται τώρα στη (<Φωτεινή», με προορισμό τη Μήλο. Ίσως από
δ ιαίσθηση , ίσως από την πείρα του λαθρέμπορου, ο ((Αλεξάτος» αλλάζει ρό-
τα και ι
β ρισκουν ι
καταcρυγιο στην ι
κοντινη β ραχονησι'δα Ανανες.
ι 'Ετσι, τους

γλιτώνει τη ζωή , γιατί η Μήλος έχει ήδη καταληφθεί από τους Γερμανούς.
Φθάνουν στη Σούδα στις 29 Απριλίου. :.ι
Στην Κρήτη , η ηγετική ομάδα της Αθήνας αναδιοργανώνεται και θέτε ι
τους στόχους της: Αποκατάσταση, με ασύρματο, της επαφής με τις οργανώ­
σεις, που έχει δημιουργήσει στην Ελλάδα, επαφή με άλλες οργανώσεις των
Βαλκανίων, δημιουργία μιας οργάνωσης στην Κρήτη για δράση στο νησί και
στην Ηπειρωτική Ελλάδα, και προπαγάνδα. 3 Επειδή όμως η ελληνική κυ­
βέρνηση είναι ακόμα <(γεμάτη από μεταξικούς>>, με φρονήματα αντίθετα από
εκείνα των πρακτόρων της S02, αποφασίζεται να της αποκρυβούν τόσο οι

2. Piι·ie, σ. 111 χ.εξ.· ο ίδιοι; , (< Eνacuation/9 . 5 . 19 11 111 , ΤΝΑ ( PRO) HS 5/ 509, σ.
00046 χ.εξ.- Haπis , 6. π. , σ. 3 χ.εξ. · Beevor, ό. π. , σ . 49 χαι 52 .
.1. Σήμα του Λονδίνου CXG 831 / 22.5.1 94 1 προς την S02, ΤΝΛ (PRO) HS 5/ .162.
206 ΠΙ::Τ!'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡl!Σ-ΣΤΑΙΚΟ Σ

προκατοχικες
Ι δ ραστηρ ι οτητες
Ι 'δ Ι 1 'δ f
της ομα ας, οσο χαι τα τωρ ινα. σχε ι α της , με

μο'Jα. δ ιχη
Ι " ' 1 1 <;:, 1 ' <;:,
ει.,αιρεση ενα τμημα του σχευιασμου για την προπαγανοα.
Γ
ια τον

σχοπό, μάλιστα, αυτό ο Pawson φεύγει για το Κάιρο, όπου πείθει την SOE αλ­
λά και το βρετανικό Γενικό Επιτελε ίο για την ορθότητα της απόφασης. Σ κο­
πός του είναι να επιστρέψει στην Κρήτη α/J..ά δεν θα προλάβει . Η Κρήτη πέ­
ψτει και, μέσα σιον πανικό της φυγής, ο Pίrie χάνει και 'tον ((Αλεξάcω> ... 4

Κάιρο, καλοκαίρι του 194 1. Η πόλη -της προκλητικής χλιδής , που δεν έχει
γνωρίσει τον πόλεμο. Το ξενοδοχείο ι<Shepheard's>> είναι ένα από τα πρώτα
αξιοθέατα. ΧτισιJ.ένο το 1841, διαθέτει στο ισόγειο, προς την οδό lbrahim
Pasha, την περιώνυμη υπερυψωμένη βεράντα με καρέκλες και τραπέζια από
ψά:θα. Μέσα, το «Moorish Hall». Δροσερό , με οκταγωνικά τραπέζια και βα­
θιές πολυθρόνες, είναι διακρ ιτικά: φωτισμένο από μια πλαφονιέρα με χρωμα­
ιιστά κομμάτια. γυαλί. Κοντά:, η αίθουσα χορού. Ακολουθε ί το μεγάλο κλιμα­
κοστάσιο. Αριστερά: και δεξιά του, δύο ψηλές εβένινες Κα.ρυά·πδες με υπέρο­
χα στήθη , αντικείμενο χυδαίων σχολίων μερικά: βράδια γλεντιού. Στον πρώτο
' L ong Β arn , οπου
οροφο, το <ι ' '
επιτρεποντα.ι '
μονον ' <;:,
ανορες. ES:,οω' , κυρια.ρχη
' φυ-

σιογνωμία. ο J oe, ο Ελβετός μπάρμαν, ο καλύτερα. πληροφορημένος άνθρωπος

του Καίρου, όπως λέγεται. 5 Δίπλα, η μεγάλη τραπεζαρία, μe: αpχισερβιτόpο
τον Ferrari, ο οποίος έχει κλε ίσει πενήντα. χρόνια. υπηρεσίας στο ξενοδοχείο
και είναι φίλος αναρίθμητων αξιωματικών. Ο Simonds, τακτικός πελάτης της
τραπεζαρίας, θα. βρεθεί εκεί το βρά:δυ της ανακωχής, το 1945. Παρακολουθώ­
ντας τους ξέφρενους πανηγυρισμούς , θα. ρωτήσει τον F errari: ιιΒλέπεις δια-
Ι πο λ εμου;
' (( Μ α.' λ ιστα. ,
1
φορα
,
με την α.νακωχη
'
του προηγουμενου ι> κυριει>, η α.πα.-
'

ντηση του F e rrari. ((Τότε είχαμε έξι τραπέζια. πα.ρα.πά:νω!ιι 6

'AIJ..o μυθικό ξενοδοχείο είναι το ((Mena House η , με θέα τις πυραμίδες. Με­
τά: την Κρήτη , εδώ θα μείνει για. λίγους μήνες ο βασιλεύς Γεώργ ιος. Τον συ­
νοδεύει η σύντροφός του, η κυρία. J. Britten-J ones. Όμως, στην κοσμική ζωή
του Καtρου δεσπόζει ο βασιλιάς Φαρούκ. Κακομαθημένος μέχρι και κλεπτο-
, ι ι ι ~ ι Α ι ι Ι
μα.νης, στου ς τακτ ικο υς χο ρους στα α.να.κτορα. οιωχνει τις ιγυπτ ιε ς κυ ριες απο

τον γυνα.ικωνιτη
, (,
ειναι
Μ
ο υσου
λ ,
μα νες κα ι
δ ,
εν του ς επ ιτρεπεται η συμμετοχη
,
στον χορο
') και επι
λ' 1 1
εγε ι απο εκει τη γυναικα που επι
f θ Ι /
υ με ι ν α πε ρα σε ι τη νυ-
f

χτα μαζί του. Φορτικές προτάσεις θα γίνουν και στη μετέπειτα. βασίλισσα Φρει­
δερίκη. Όταν , μεταπολεμικά, αποκαλυφθε ί το γεγονόc;, θα προκληθεί διπλω-

·1 . P irie, σ. 11 7 χ. εξ.
5. Aι-temi s Cooper, Cairo in th e War, σ. 37. Το α Shephea rd 's)J πυ ρπολήθηκε το
1952 από το φανατισμένο πλήθος χαι η καταστροφή του υπή ρξε ολοκλη ρωτική .
6. S i monds, ό. π., ένθετη προσθήκη για το ιιShepheard's )).
 «0 ΑΓΓΛΟΣ Π POΞF::'-J Ol: » 2U7

ματικό επεισόδιο ανάμεσα στην Αίγυπτο και την Ελλάδα. Η αιγυπτιακή κυ­
βέρνηση θα απαιτήσει επίσημη διάψευση , την οποία ουδέποτε θα λά:βει.
Τα Ι ξ /
μεσημερια, οι α ιωματικοι -οι περισσοτεροι ειναι <ιπο
f f λ f
εμιστες της πο-

λυθρόνας>>- γευματίζουν στο {(Gezira Sporting Club>ι, που βρίσκεται στο νό-
' '
τιο τμημα του ομωνυμου νησιου στον ' Ν ει'λ ο ποταμο' και δ ια θ'ετει μεγα'λους
κήπους, ιπποδρόμιο, γήπεδα τένις, γήπεδο πόλο και πισίνα μπροστά στο
εστιατόριο. Όταν τα γραφεία της SOE μεταφέρονται στο συγκρότημα ((Ru-
stum Buildings>ι, εκεί κοντά, στο ((Sporting Club>> συχνάζουν και οι cyphe-
rines , οι κωδικοποιήτριες-αποκωδικοποιήτριες, όμορφα κορίτσια καλών βρε-
, Ι
τανικων οικογενειων, παντα προ'θ υμα για <ιπαιχνι'δ ιαι>. 7 Τα β ρα'δ ια, φαγητο' και
'

Ι λ λ f λ 'ξ λ Ι
1 1 1
f f
χορος σε πο υτε η κεντρα η σε φι ο ενα π ουσια σπιτια , οπου η σαμπανια

και το χαβιάρι δεν λείπουν ποτέ. Ένας κόσμος εξωπραγματικός, που στροβι­
λίζεται καθημερινά στον πλούτο και τον ευδαιμονισμό , μια πολυεθνική κοι-
, ι Ι λ ι Ι Ι
νωνια η οποια συγκεντρωνει πα αιους αριστοκρα-τες και εστεμμενους, στρα-

τιωτικούς και διπλωμά-τες, κατασκόπους και πράκτορες μυσηκών υπηρεσιών,

επιχειρηματίες, ποιητές και ζωγράφους, συγγραφείς και καλλιτέχνες, απα­
τεώνες, ζιγκολό και πόρνες πολυτελείας. Στον κόσμο αυτό ζει και ο -λοχα­
γός, πλέον - David Balfour. Λέγεται πως για να ξεπεράσει -την πρώτη του με­
γάλη ερωτική απογοήτευση βρίσκει καταφύγιο στο πιάνο του και στον J ohan
S ebastian Bach. Όμως η γά:τα του μισεί τον Bach και μόλις εκείνος αγγίζει
τα πλήκ-τρα, αρχίζει να ουρλιάζει, προς μεγάλη ενόχληση των γειτόνων του. 8
Η παραπάνω είναι 'μία μόνον όψη του Καtρου , γιατί υπάρχουν άλλες δύο:
Η Αίγυπτος βρίσκεται υπό βρετανική κυριαρχία και οι ξένοι, με εξαίρεση τους
Γερμανούς και τους 1-ταλούς, είναι μισητοί. Το μίσος κατά: των Βρετανών υπο­
δαυλίζεται από την εχθρική Πέμπτη Φάλαγγα, από φανατικούς ισλαμιστές
και εθνικισ-τές, αλλά και από ξένες πρεσβείες, όπως εκείνες -της Ισπανίας,
της Ρουμανίας και της Ουγγαρίας. Για. τους αναλφάβη-τους Αιγύπτιους, ο Χίτ­
λερ, ή <ιMuhamad lder», αποκτά με-ταφυσιχές διασ-τά:σεις. Σε όλα αυτά: συ­
ν-τελεί και η αθλιότητα των συνθηκών διαβίωσης του ντόπιου πληθυσμού. Το
πλούσιο Δέλτα του Νείλου ευνοεί τη βαμβακοκαλλιέργεια, πηγή αμύθητου
πλού-του για τους μεγαλοϊδιοκτήτες γαιών -ανάμεσά τους και ελληνικέ ς οι-
, ι r ι ι ζ λ Ι
κογενειες-, το κοστος των εργατικων χεριων ειναι εc:,ευτε ιστικο και προ-

σβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Όχι πολύ μακριά από τα πλούσια σπί­
τια με τους τεράστιους, εξωτικούς κήπους, βρίσκονται καλύβες, όπου οι γονείς
κόβουν τα χέρια των μικρών παιδιών τους ή τους βάζουν αράχνες στα μάτια
για. 'Ια. τυφλωθούν, ώστε να γίνουν καλοί ζητιάνοι. 9 Όπως στην Ινδία και στην
7. Michael Waι·d, ιιLife ίη Cairo 1942- Ι 944ιι (αδημ.).
8. Cooper, ό.π. , σ. 248.
9. Έτσι, η Ζωή R ees, ιιMany Lives ιι, κείμενο διάλεξής της στη Ρόδο (1998) με
προσωπικές της αναμνήσεις. Πρβλ. Γρηγόριος Δαφvής, Σοφοκλής Ελεuθεp{οu Βενιζέ­
λος, σ. 225-226.

]
208 JΤΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

Τουρχία, οι Βρετανοί αποφεύγουν οποιαδήποτε χοινωνιχή επαφή με τον πλη­

θυσμό, αχόμα χαι με την αξιόλογη αιγυπτιακή ιντελιyχέντσια. Ένα σφάλμα
που θα πληρωθεί αχριβά σε λίγα χρόνια.
Η τρίτη όψη: Χιλιάδες στρατιώτες, από τα στρατόπεδα του Κα"tρου ή με
άδεια από τα μέτωπα της Ερήμου, χαταχλύζουν την πόλη. Γι' αυτούς χαι τους
υπαξιωμα:τιχούς τους η είσοδος στα ξενοδοχεία χαι τα χέντρα πολυτελείας εί-
ναι απαγορευμενη, αλλ'' '
α χαι οι τιμες τους απροσιτες. ' οι ' ' "Ι"Ι
περισσοτε:ρο ι , αr>.Λοι με-

θυσμένοι χαι άλλοι νηφάλιοι, συνωστίζονται στην Berka, παραφθορά του ονό­
ματος της οδού W agh el Birket, όπου σε: ε:χατοντάδε:ς μπαλχόνια χάθονται πόρ­
νες οι οποίες χαλούν τους περαστιχούς. Στα ισόγεια των σπιτιών, μιχροί θάλαμοι
με χουρτίνε:ς στον δρόμο οδηγούν σε δαιδαλώδη σοχάχια με μαγαζιά που προ­
σφέρουν θέαμα για ηδονοβλεψίες ή σε: χαχόcρημα χαμπαρέ. Το πιο γνωστό από
' 'ζ
αυτα παρουσια ει το σμι
'ξ ιμο μιας χοντρης
1
γυναιχας μ εναν γαιοαρο ...
, ' , , "'" 10

Πρέσβυς της Μεγάλης Βρετανίας στην Αίγυπτο είναι ο sir Miles L amp-
son, ενώ τον Ιούλιο του 194 1 φθάνει ε:χε:ί ο πρώτος υπουργός Μέσης Ανατο­
λής (ή Πολέμου), ο sir Oliver Lyttelton, άνθρωπος της απόλυτης εμπιστο­
σύνης του Τσώρτσιλ χαι ex officio μέλος του Πολεμικού Συμβουλίου (W ar
Cabinet). Ο υπουργός Μέσης Ανατολής αποτελεί την ανώτατη όσο και μυ-
στιχη ' β ρετανιχη'Α ρχη' στο Καφο
' ' '
χαι σχοπος του ειναι ο συντονισμος των οι- ' "'"
π
,
λ ωματιχων ,
χαι στρατιωτιχων υπηρεσιων για τη
, δ
ιε
ξ ,
αγωγη του πο
λ'
εμου.

Αναπληρωτής του ορίζεται ο διχηγόρος χαι πρώην γενικός διευθυντής του

υπουργείου Πληροφοριών, sir Walter Monckton, υπεύθυνος τώρα για την
προπαγάνδα και τις μυστικές υπηρεσίες. Ο Monckton δεν θ'αργήσει να πα­
ρασυρθεί από την ατμόσφαιρα του Καf:ρου χαι το σκάνδαλο ξεσπά.ει: Αν και
παντρεμένος συζεί με: την ερωμένη του, την εντυπωσιαχή Mary Newall , επι­
κεφαλής των γυναικών οδηγών των στρατιωτικών ασθενοφόρων . Σε λίγο θα
την προσλάβει γραμματέα του, ντυμένη στη χακί κομψή στολή της με το γα-
λα'ζ ιο cρου λ αρι
ι και μ ' ενα
' ' λ ι κρεμασμενο
πιστο ι ι
παντα ι
στη με:ση της. Τ ον Μι
αιο

του 1942, οι δυο τους θα υποχρεωθούν να εγκαταλείψουν το Κά:ιρο. Εκπρό­

σωπος του Foreign Office στο υπουργείο Μέσης Ανατολής, αρ μόδιος για τα
ελληνικά: πράγματα, είναι ο Henry Hopkinson. 11

10. Cooper , ό. π. , σ. ι 15.

11. Ο H opkinson τοποθετήθηκε το 194 3 πρέσβυς της Μεγάλης Βραανίας στη Λι­
σαβόνα. Είναι εκείνος που προκάλεσε σάλο , όταν, στις 28. 7.1954, αγορεύο•;τας στο βρε­
τανικό Κοινοβούλιο , ως υφυπουργός Αποικιών , δήλωσε σχετικά με την Κύπρο : Υπάρ­
χουν ορισμένα εδάφη τη ς Κοινοπολιτείας, ιιπου εξαιτίας των ειδικών συν θη κών τους
δεν πρέπει ποτέ να αναμένουν την πλήρη ανεξαρτησία τους».
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞ"F:ΝΟΣ» 209

Το καλοκαίρι του 1941 η S02 του Κα·tρου σχεδόν αποσυντίθεται. Ακατάλ­

ληλοι άνθρωποι και πολλοί γλεντζέδες σε καίριες θέσεις προκαλούν δυσφο­
ρία και σκάνδαλα, ενώ παράλληλα ξεσπάει ανελέητος πόλεμος ανάμεσα σ' αυ­
τήν, υπό τον συνταγματάρχη George Pollock, και την SOl, υπό τον αντισυ­
νταγματάρχη C. J. Thornhill, ο οποίος θέλει να διατηρήσει την ανεξαρτησία
της υπηρεσίας προπαγάνδας. Ο Pollock έχει προσλάβει γραμματέα του την
κόμισσα Ερμιόνη Randfurly και εκείνη, με παράκληση του στρατηγού
Wavell, ((δανείζεται>> κάθε βράδυ απόρρητα έγγραφα από τα γραφεία της
S02, τα αντιγράφει και τα επιστρέφει την επομένη. Έτσι σχηματίζεται ένας
φάκελος που προορίζεται για τον Lyttelton. 12 Στις 1Ο Ιουλίου, εκείνος τηλε­
γραφεί στον Hugh Dalton: ((Προκαταρκτικές έρευνες που πραγματοποίησα.
σχετικά με τις δραστηριότητες της S02 στη Μέση Ανατολή, αναδεικνύουν
την ανησυχητική κατάσταση των πραγμάτων. Πληροφορίες στην κατοχή του
Γενικού Επιτελείου αποκαλύπτουν ανικανότητα., σπατάλη, ακόμα και δια­
φθορά: [ ... ]JJ.
Ενώ η Μέση Ανατολή αρχίζει να αποκαλείται περιπαικτικά «Μπερδεμέ­
νη ΑνατολήJJ (Muddle East), η σύσταση ανακριτικής επιτροπής για τις ατα­
σθαλίες της SOE Κα·tρου αποτρέπεται προσωπικά από τον Τσώρτσιλ -μια
από τις πολλές παρεμβάσεις του για να μη διαλυθεί η υπηρεσία- και το Λον­
δίνο αποφασίζει να θέσει όλες τις υπηρεσίες της υπό τη διοίκηση ενός προ-
'
σωπου. Γ ια τη θ'
εση 1 επι λ'
αυτη Ι
εγεται ενας 1
επιτυχημενος τραπε ζ'ιτης και στε-

νός συγγενής του Chamberlain, ο Terence Maxwell, ο οποίος φθάνει στο

/:•.·
-:~
Κάιρο στις 5 Αυγούστου. Όμως ο Maxwell αντιμετωπίζει την SOE ως οιονεί
ανώνυμη εταιρεία και τη χωρίζει, όχι με τοπικά κριτήρια, αλλά κατά τομείς
δραστηριότητας, με συνέπεια. σε λίγο καιρό και ως προς κάθε γεωγραφική
περιοχή δραστηριότητας της οργάνωσης ανα μη γνωρίζει η δεξιά τι ποιεί η
αριστερά:JJ. Οι τομείς αυτοί είναι: Η Διεύθυνση Πολιτικής και Πρακτόρων
(DPA), που απορροφά την παλαιά Section D, η Διεύθυνση Ειδικών Επιχειρή­
σεων (DSO), την οποία αποτελούν οι αξιωματικοί της παλαιάς Ml(R) -τώ­
ρα G(R)-, η Διεύθυνση Ειδικής Προπαγάνδας (DSP) και η Διεύθυνση Διοί­
κησης και Οικονομικών. Επικεφαλής της πρώτης τοποθετείται ο συνταγμα­
τάρχης Thomas Masterson, με δράση στη Γιουγκοσλαβία και φερόμενος ως
ειδικός στα Βαλκάνια. Αναπληρωτής του, ο αριστερός J ohn
Bennett, με προη­
γούμενη θητεία επίσης στη Γιουγκοσλαβία και, προπολεμικά, υποψήφιος του
Εργατικού Κόμματος για την έδρα του Chamberlain στο βρετανικό Κοινο­
βούλιο. t:J Ως επικεφαλής, εξάλλου, της δεύτερης ορίζεται ο συνταγματάρχης

12. W. Macke nzie, ό.τι:. , σ. 172 χ.εξ.· Randf'urly (Countess of Ermiυne), Το War
with Whitaker, The Wartime Diaries of the Countess of Randfurly, σ. 92 και 96.
13. Ο B ennett ήταν εχείνοζ στον οποίο έδωσε συνέντευξη ο Klugmann προκειμέ­
νου να προσληφθεί στην SOE K citpou.
210 ΠJ::Tl'Ol: ΣΤ. Μ Α Κ1'ΗΣ-ΣΤΑ1ΚΟ Σ

Terence Airey. Οι άλλες δύο Διευθύνσεις δεν ενδιαφέρουν αυτό το βιβλίο.

/
ι
π αντως, απο ε δ' ' θα λ'ογο ς ' '
1
ω και υστερα γ ινεται για μια μονον οργα νωση, την

SOE, παρ' όλον ότι μέχρι το 1943 το όνομα αυτό παραμένε ι μυστικό.
Στα τέλη Αυγούστου του 194 1, μετά από διαβουλεύσεις ανάμεσα στο Κάι­
ρο και το Λονδίνο, αλλά: και με την ένθερμη υποστήριξη του Τσουδερού, απο­
φασίζεται ο διορισμός του S e bastian σ-τη Βρετανική Πρεσβε ία στο Κάιρο ως
συμβούλου για τις ελληνικές υποθέσεις, με βοηθό τον Bowman. Σχετικά: με
τον δεύτερο, ήδη από την εποχή της Κρήτης ο S\veet-Escott, ο AD 1 της
SOE, είχε επισημάνει: 14

Όταν την περασμένη εβδομάοα μου παραδόθηκαν τα παραπάνω έγγραφα στο

Foreign Office, τους
είπα πως ο Bowman είναι ήοη γνωστός στου ς ανθρώ­
πους μας και ότι υπήρξε πολύ συνεργάσιμος. Δεν τους ε ίπα όμως ότι είναι
ήοη, κατά μία έννοια, μέλος της οργάνωσής μας. Ο CD fsir Frank Nelson]
πιστεύει πως, σχετικά , δεν πρέπει να πούμε τίποτε παραπάνω στο Foreign
Office, τουλάχιστον με την παρούσα κατάσταση των πραγμάτων [... ]

Ο Τσουδερός, αγνοώντας τη σχέση των Sebastian και Bowman με την

SOE (προφανώς δε και την ύπαρξη της τελευταίας), αυτοπαγιδεύεται . Ευτυ­
χής με τον διορισμό τους, θεωρεί τον πρώτο, μέχρις υπερβολής, 1 5 άνθρωπο
της εμπιστοσύνης του. Το ίδιο πιστεύει και για τον Σπυρομήλιο, ο οποίος σε
λίγο τοποθετείται στο ίδιο γραφείο με τους S ebastian και Bowman, ως προ-
, ι Κ' ι δ ι β ι
σωπικος του αντιπροσωπος στο αιρο, συν εσμος του με τ ις ρετανικε ς μυ-
' ι Ο yι β θ ι ι ,
στικες υπηρεσιες. ι τρεις, μα..,ι με το οη ητ ικο τους προσωπικο , μεταφε-

ρονται σε λίγο στο υπουργείο Μέσης Ανατολή ς , στον αριθμό 1 Ο της Sharia
Tolumbat. Ο Sebastian, άλλωστε, συνδέεται φιλικά: με τον Maste rson, κά­
τι που θα βοηθήσει σημαντικά την παλαιά Section D της Αθήνας. Έτσι, ο
Pir ie τοποθετείται τώρα στην DPA, ως υπεύθυνος γ ια την Ελλάδα, με πολι­
τικό καθοδηγητή τον Benne tt, ενώ ο Pawson προορίζεται για τη Σμύρνη, όπου
φθάνει στις αρχές Αυγούστου. Εκε ί , κατά τον Pirie, αόλες οι επαφές με την
Ελλάδα βρίσκονταν στα χέρια του N oel Rees, που εκπροσωπούσε όχι μόνο τον
"C" αλλά: και την ΜΙ9. Αυτός ο άνθρωποςι>, συνεχίζει ο Pirie, ιι προερχόταν
από, αμφίβολης φήμης, γνωστή οικογένεια Λεβαντίνων και ήταν προορ ισμέ­
νος, με τις δόλιες μεθόδουc; του, να δημιουργήσει ατελε ίωτα προβλήματα. στην
SOE στη διάρκεια της θητείας "!ου στη Σμύρνη. Ευτυχώς , ο Pawson "!Ον εί­
χε γνωρίσει στην Αθήνα , προπολεμικά , και ήξερε καλά τι θα είχαμε να αντι-

14. ΤΝΑ (PRO) HS 5/362, σ . 00189.

15. Ο μεν Bo\\'man είχε μεσολαβήσε ι τρεις φορές στον Μοcvιαδάχη τφοχειμέ vου να
μην προχωρήσει σε σύλληψή του , ενώ στον S e bastia n 6φειλε την πρωθυπουργία του.
Πρβλ Papastra tis, ό. π., σ. 14.
 «0 ΛΓ ΓΛ Ω Σ J 1 1'0 Ξ1': Ν ΟΣ » 211

μετωπίσουμε>>. 16 Ωστόσο, την πρώτη εκείνη πε:ρ ίοδο της ι<αθωότητας», πριν
γίνουν φαvε:ροί οι στόχοι των αριστερών στελεχών της SOE Κα"lρου, τα πράγ­
ματα ήτα.ν διαφορετικά και ο Pirί e δια.ψεύδεται από τον ίδιο τον Pa\vson.
Στις 13 Αυγούστου, εκείνος γράφει: 17

Πριν φύγω από τη Σμύρνη είχα μια εκτεταμένη συζήτηση με τον R e es. Εί­
ναι πολύ πρόθυμος vα συνεργαστεί , με βοήθησε και μου υποσχέθηκε μεγα­
λύτερη βοήθεια στο μέλλον, χωρίς ηv οποία δεν θα μπορέσω να προχωρήσω.
Είχα αποκτήσει ως κάλυψη την ιδ ιότητα του υπαλλήλου της εταιρείας αBo­
wen Rees» -με παραρτήματα στην Αλεξάνδρεια χα.ι τη Σμύρνη - χάρις στη
συνδρομή των αδελφών του R ees στην Αίγυπτο. Ύστερα από πρότασή μου ,
ο Rees μου παρέδωσε μία επ ιστολή προς τον διευθυντή της εταιρείας του
στην Αλεξάνδρεια, με την εντολή να παράσχει τις ίδιες διευκολύνσεις κάλυ­
ψης, όπως και σ' εμένα., σε οποιουσδήποτε Έλληνες πράκτορες επιλέζω.
Η κατάσταση τώρα έχει ως εζής; Έχω στρατολογήσει δύο Έλληνες που
θα με συνοδεύσουν στη Σμύρνη , δήθεν για να. εκπαιδευτούν στο γραφείο του
Rees και να δημιουργήσουν, αργότε ρα, παράρτημα της εταιρείας ((Reesn
στην Αλεξανδρέττα ή τη Μερσίνα. Όταν φθάσουν στη Σμύρνη , θα εμφανι­
στούν ενώπιον του μέλους του τουρκικού Γενικού Επιτελείου, μέσω του οποίου
δουλεύει ο R ees, 18 και στη συνέχεια θα μεταφερθούν λαθραία σε ένα από τα.
ελληνικά νησ ιά, από όπου κατόπιν, όπως ελπίζεται, θα μπορέσουν να φθά­
σουν στην ηπειρωτική χώρα. Τη δική μου κάλυψη θα μου την προμηθεύσει
η αΕμπορική Εταιρεία του Ηνωμέ νου Βασιλείουι> [ U.Κ.C.C. ).

Τελικά, ο λόρδοςCarlisle, εκπρόσωπος της U. Κ. C.C. στην Άγκυρα, αρ­

νείται να χορηγήσει στον Pawson την επιθυμητή κάλυψη, ενώ η παρουσία
του στη Σμύρνη κρίνεται ως ανεπιθύμητη και από τον Cecil Ilole, τον εκεί
Βρετανό πρόξενο. Πρώην γενικός πρόξενος σ~:η Θεσσαλονίκη, ο Hole έχει
ήδη δείξει έμπρακτα την αντιπάθειά του προς τη Section D. Έτσι, ο P awson
θα παραμείνει και θα δράσει στην Κωνσταντινούπολη έως τα τέλη του 1942 ,
με βοηθούς τη L ovibond και τον Γκόyχα. Ωστόσο , οι επισκέψεις των τριών
στη Σμύρνη είναι ταχτικές .
Την εποχή της μεγάλης κρ ίσης στο εσωτερικό τη ς SOE, όπως είναι εύλο-
γο οι στρατιωτιχοι της ' G(R) παιρνοuν
' '
το πανω '
χερι, ' '
σε σημειο ωστε στο Λ ον-
δ ,ινο να εχcρρα '
'ζονται φο' β ο ι οτι η ορyανωση' θα απορροφη θ ει απο
1
} αυτοuς,
} εν -

δεχόμενο μη επιθυ μητό, πολλώ δε μάλλον εφόσον οι στρατιωτικοί σuνε ρyά-

16. P iric, σ. 139.

17. ((Memoι-andιιm by DH. 62 conc enιing con1m ιιnication s \Vith Gι·eec e 1J , ΤΝΑ
(PRO) HS 5/50 9.
18. Επρόκειτο για τον στρατηγό Asin1 Gundtiz Μπέ:η , υπαρχηγό του τουρκ ~κού Γε­
νικού Επιτελείου , φίλο του Αλέξανδρου Παπάγου αλλά χαι του Ευάγγελου Αποχορίτη .
212 Πt:ΤΡΟ Σ ΣΤ. ΜΑΚΡΗ Σ - ΣΤΑ ΙΚU2:

ζονται με την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση , κάτι που δεν ανήκει στις προ­
θέσεις της SOE. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η Σχολή STS 102 (Special
Training School 102, Σχολή Ειδικής Εκπαίδευσης 102) στη Χάιφα: Ήδη
από το 1935 ο Anthony Simonds έχει αναπτύξει φιλικές σχέσεις με το λεγό­
μενο «Εβραϊκό Πρακτορείο για την Παλαιστίνη», μία δραστήρια σιωνιστική
οργάνωση υπό την ηγεσία του μετέπειτα πρώτου πρωθυπουργού του Ισραήλ
Daνid Βeη Gurion. Έτσι, όταν το 1941 η SOE τού αναθέτε ι να δημιουργή-
, ι ι~
σει ενα κεντρο εκπαιοευσης των πρακτορων της σε με
ι θο
'δ ου ς ανταρτοπο λ'
ε-

μου και ανορ

,~ ξ
θouo ου πο
λ' 1
εμου, προκειμενου να στα
λ 1 1
ουν «πισω απο τις γραμ-
1

,
μεc:; του εχ
θ ,
ροω> στις
,
κατεχομενες
,
χωρες των
Β
α
λ ,
κανιων,
,
εκε ινοc:; απευ
θ'
υνε-

ται γ ια βοήθεια στο ιιΠρακτορείο>ι (κωδική ονομασία ((The Friends», Οι

φ ι'λοι ) . Τ , ' , ~ , ,
ο αιτημα του γινεται υεκ-τ-ο και συντομα του παραχωρειται ενα πε-
, ,
ριτειχισμένο κτήριο στο όρος Carmel, πάνω από τη Χάιφα, με πλήρη εξο­
πλισμό . Εκεί, με τη βοήθεια του μικρού του ελληνικού τμήματος (C. Μ.
Woodhouse, Patrick Leίgh-F ermor κ.ά.) ο Simonds οργανώνει τη Σχολή
που θα λάβει το όνομα
STS 102 και όπου θα εκπαιδευτούν πολλές δεκάδες
εθελοντών με κατοπινή δράση στα Βαλκάνια. 19 Όμως, μετά την ολοκλήρω­
ση του έργου του και ενώ, όπως του έχουν υποσχεθεί , αναμένε ι τον διορισμό
του ως διοικητή τηc:;, από την SOE τού δηλώνεται πως δεν τον χρειάζονται
πλέον και τη διοίκηση της Σχολής αναλαμβάνει ο γνωστός μας Bill Bar-
brook, ο εκπρόσωπος τηι::; παλαιάς Ml(R) στην Αθήνα. Επειδή, εξάλλου, έχει
ήδη εκπονηθεί πρόγραμμα εκπαίδευσης πολλών Ελλήνων αξιωματικών με
υπόδειξή τους από το ελληνικό Γενικό Επιτελείο,2° δημιουργείται παράλλη­
λα στο Κάιρο και ένα Γραφείο Συνδέσμου, με επικεφαλής του, όπως και στην
Αθήνα του 1940-1941, τον πρίγκηπα Πέτρο της Ελλάδος, το ευφυέστερο αλ­
λά. και δημοφιλέστερο, την εποχή εκείνη, μέλος της βασιλικής οικογένειας. 21

19. Ανάμεσά τους και άνδρες της γνωστής llaganah, του στρατιωτικού τμήματος του
cιΠρακτορείουι>, με κυρίαρχη προσωπικότητα τον μετέπειτα στρατηγό Moshe Dayan,
ο οποίος έχασε το αριστε ρό του μάτι, τον Ιούλιο του 1941, πολεμώντας με τους Βρετα­
νούς στη Συρία κατά των Γάλλων του Vichy. Τους σιωνιστές εκπαιδεύουν οι Βρετανοί, ..
προκειμένου να χρησιμοποιηθούν στην Αίγυπτο σε περίπτωση κατάληψής της από τους
Γερμανούς. Η συνεργασία τους όμως λήγει, όταν το καλοκαίρι του 194] κλέβουν όλσ.
τα όπλα της Σχολής και εξαφανίζονται.
20. Ίlδη τον Οκτώβριο του 194 1, στη Σχολή φοιτούσαν 40 Έλληνες αξιωματικοί
«με πολύ καλά αποτελέσματα>J. Βλ. την από 14.10.1911 έκθεση («Fleshp otsιι) της
DPA προς τον Jimmy P earson , ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 524. Πρβλ. Κώνστας, ό.π. , σ. 250.
21. Στο σημείο αυτό οφείλω να ανοίξω μία παρένθεση: Όταν το 2003, περίπου, διά.-
β ασα ' τομο
τον τψωτο ' των Ημεpο λ οyιων
' Πολ'εμοΙJ του πριγκηπος
' Π ετρου
' '
, επικοινωνη-

σα με τον αείμνηστο πρέσβυ Ιωάννη Σωσσίδη, τον επιμελητή και σχολιαστή του βιβλίου,
και τον ρώτησα αν υπάρχει δεύτερος τόμος και πότε θα κυκλοφορήσει. Η απάντη σή του
ήταν, επί λέξει: ιι Ο δεύτερος τόμος είναι έτοιμος και θα κυκλοφορήσει σε έξι μήνεςιι.
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΓ·::·.;οΣ ,, 213

Η Σχολή STS 102 γίνεται σύντομα «μήλον της έριδος» ανάμεσα στην SOE
Κα1ρου και την G(R), διότι η ομάδα της Αθήνας δεν βλέπει με καλό μάτι την
εκεί εκπαίδευση βασιλοφρόνων αξιωματικών. Στις 16 Νοεμβρίου του 1941 , ο
Pawson γράφει στον Pirie:

Η από καιρό σε καιρό μυστική αποστολή [στην Ελλάδα] μιας χούφτας απο­
φοίτων της Σχολής της Χά.ιφας, δεν θα έχει περισσότερα αποτελέσματα από
μερικές σταγόνες στον ωκεανό. Από την άλλη πλευρά, εάν έχουμε τη συ­
νεργασία. των ανθρώπων που αποτελούν δύναμη στη χώρα, εκείνοι θα μας
στείλουν φουρνιές α.πό επιλεγμένους οπαδούς τους για. εκπαίδευση και επι­
στροφή στην Ελλάδα κα.ι, έτσι, θα δημιουργήσουμε μια πραγματικά ισχυρή,
δραστήρια και αξιόπιστη Πέμπτη Φάλαγγα. 21

Στο πλαίσιο του υπογείου πολέμου ανάμεσα στους στρατιωτικούς της G(R)
και της παλαιάς Section D, τον Αύγουστο του
1942 ο Barbrook απομαχρύ-
νεται, παρα, τη θ'λ ' του, απο' το Καιρο.
ε ηση ' Τ ην ατμοσφαιρα.
'23 '
αναμεσα στις δ'
υο

οργανώσεις που αποτελούν την SOE Κα:tρου περιγράφει ο (sir) J ohn Melior
Stevens , ο μετέπειτα διάδοχος του Pirie: 2 ι.

Θα μπορούσα, βεβαίως, να επιβεβαιώσω ότι τα μέλη της G.R. τα στρατολο­

γούσαν ως στρατιώτες κα.ι ότι για όσους από εμά.ς μπα.ίνα.με στην SOE μέσω
της G.R., οι σχέσεις με τον Ian Pir·ie (της SOE Καtρου) ήταν πολύ απόμα­
κρες, η δε υποδοχή πολύ ψυχρή. Αισθανόταν κανείς πως τον θεωρούσαν, το
,
λ ιγοτερο, ,
σα.ν να επροχειτο να ((κα.
'ψ 1 ι
ει» καποιον η χα.τι
ι [
... J

Την 1η Οκτωβρίου του 1941, στην Baker Stι·eet φθάνει ένα. τηλεγράφη­
μα. από τη Νέα. Υόρκη. Ο λοχαγός Κομνηνός Πυρομάγλου, ο οποίος ζει στη
Νίκαια και βρίσκεται κοντά στον Πλαστήρα, προτίθεται να ταξιδέψει στην
Αθήνα για να οργανώσει δολιοφθορές στην Ελλάδα. Ο ίδιος είναι έτοιμος να

Έναν χρόνο μετά., τον ξαναενόχλησα με το ίδιο ερώτημα, για να λά.βω την απάντηση
ότι ο τόμος κυκλοφορεί σύντομα. Μετά -τον θάνατο του Σωσσίδη, άκουσα από μέλος της
οικογένειάς του πως (ωπάρχουν προβλήματα και -το βιβλίο δεν θα εκδοθεί». Ερευνώντας
περαιτέρω, πληροφορήθηκα από διάφορες πηγές την τελική -και λιγό-τερο πιστευτή- εκ­
δοχή: ΗΔεύ-τερος -τόμος ουδέποτε υπήρξε!ιι Όπως, όμως, πληροφορήθηκα αργότερα, το
δακτυλόγραφο του βιβλίου -πολύτιμου για τα της Μέσης Ανατολής μέχρι την άνοιξη
του 1943- βρίσκεται στα χέρια του τ. βασιλέως Κωνσταντίνου, ο οποίος, με πρόσχημα
τις ((αναχρι
'βε ιεςι> που π εριεχει,
ι ι
cιρνειται να το
δ ωσει
ι στη
δ ημοσιοτητα.
ι

22. Pirie, σ. Ι 99.

23. Πρβλ. την από 23.8. 1942 επιστολή του πλοιάρχου Β:'ΙΙ Εμ. Κορτέση προς τον Δη­
μήτριο Λεβίδη, Αpχε{ο Τσουδερού, τόμ. Β ', σ. 124.
24. Auty και Clogg, ό.π., σ. 216.
214 ΓΙ ΕΤΙ' ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚl'Η2; - 2:ΊΆΊΚΟΣ

δράσει για τους Βρετανούς , γενικά:. 25 Η πληροφορία διαβιβάζεται στην DPA

και στους ((Αυτοκράτορεςη, Sebastian και Bo\ν rnan, οι οποίοι εκδηλώνουν
ζωηρό ενδ ιαφέ ρον να πληροφορηθούν τις απόψεις του Πλαστήρα. Ο Bowman
χαι ο Σ πυρομη
'λ ιος - και οι δ'υο εμπιστοι ' - ειναι προ'θ υμοι να συ-
1
' του στρατηγου

ναντήσουν τον Πυρομά:γλου στην Κωνσταντινούπολη, όπως και ο Pa\νson .

Όμως ο Πυρομά:γλου, κατά τα λεγόμενά του , έχει αναχωρήσει ήδη από τις 9
Σεπτεμβρίου για την Αθήνα, όπου φθάνει στις 23 Σεπτεμβρίου, για να συμ­
μετάσχει, σε λίγο, ως γενικός γραμματέας στον προπολεμικό Εθνικό Δημο­
κρατικό Ελληνικό Σύνδεσμο (ΕΔΕΣ), που φέρεται να έχει ανασυστήσει ο
(στρατηγός) Ναπολέων Ζέρβας πριν από λίγες εβδομάδες. :!(i

Τον Ιούλιο του 1941 αρχίζουν τη δράση τους στη Μακεδονία οι ομάδες του
Αλέξανδρου Ζά:ννα. Στη σιδηροδρομική γραμμή και στον κεντρικό δρόμο
Φλώρινας-Θεσσαλονίκης ανατινάζονται δεκατρείς γέφυρες κι ένα υδραγωγείο.
Τον Αύγουστο, δύο συνεργάτες του Ζάννα, οι Νίκος Νικολα"Lδης και Σταύρος
Μαργαρίτης , πραγματοποιούν τη μεγαλύτερη επιχείρηση δολιοφθοράς της
οργάνωσης. Στο αεροδρόμιο της Ελευσίνας όπου εργάζονται , τοποθετούν ωρο-
λ ογιακηΙ β' ',
ομ β α σ ενα αεροπ λ' Ι,
ανο το οποιο προκειται ,
να μεταφερει στη Λ ι β'
υη

Γερμανούς επιτελικούς αξιωματικούς. Από τυχαίο γεγονός η βόμβα εχρήγνu-

ται, οχι οπως επι δ ιωκοuν στη
' ' ' δ ιαρκε
' ια της πτησης , α λλ'
' 'δ αφος.
α στο ε Το αε-

ροδρόμιο μετατρέπεται σε κόλαση φωτιάς. Απολογισμός: 79 Γερμανοί νεκροί,

ανάμεσά: τους ένας στρατηγός και τρεις συνταγματάρχες. 27 Ευτυχώς, η γερ-

25. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/362, σ. 00003 χ.εξ.

26. Κομνηνός Πυρομάγλου , ιιΚ Δ.Κl:. Οι συνεννοήσεις που κατέληξαν στην υπο­
γραφή του ιδρυτικού)), ΤΑΕΑ, τόμ. Α', τχ. 1, σ. 28 χ.εξ. Ήδη ο τίτλος του άρθρου ανα­
δεικνύει το κενό που υφίσταται στις αφηγήσεις σχετικά με τον ΕΔΕΣ χαt τις αμφιβολίες
τόσο για τον πραγματικό χρόνο της (επαν-)ίδρυσής του, όσο χαι για τους πρώιμους σκο­
πούς του. Εφόσον ο ΕΔΕΣ φέρεται να έχει σχηματιστεί στις 9 Σεπτεμβρίου , πώς ο Πυ­
ρομάγλου, ο οποίος φέρεται να φθάνε ι στην Αθήνα στ ις 23 Σεπτεμβρίου, χάνει λόγο
για συνεννοήσεις που κατέληξαν στην υπογραφή του ιδρυτικού του που προϋπήρχε;
Από την άλλη πλευρά: Πώς είναι ουνατόν το Λονδίνο να ειδοποιείται την 1η Οκτω­
βρίου ότι ο Πυρομάγλου βρίσκεται στη Νότιο Γαλλία καt ο ίδιος να έχει αναχωρήσει
για την Αθήνα στις 9 Σεπτεμβρίου; Τα παραπάνω απλώς επισημαίνονται , δtότι οι σχε­
τικές απαντήσεις δεν ανήκουν στο θέμα αυτού του βιβλίου .
27. Βλ. συνοπτική παράθεση της έκθεσης Κωνσταντούλη, στον Pirie, σ. 186. Επί­
σης, με παραλλαγές ως προς τον αριθμό των θυμάτων, Αλέξανδρος Ζάvνας, Η Κατο­
χή, Αναμνήσεις - Επιστολές, σ. 76-7ϊ . Ο Ζάνvας , προκειμένου να αποκρύψει την προ­
χα.τοχιχή του συνεργασία με τη Section D, καταφεύγει σε χαριτωμένα μυθεύματα, όπως
π. χ., το ότι αγόρασε ιιτέσσερις μπόμπες ρωσσιχέςη από μια κομμουνιστική οργάνωση
στην Αθήνα, τις οποίες, μάλιστα, πλήρωσε 280.000 δραχμές!
 «Ω ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 2J5

μανική διοίκηση του αεροδρομίου αποδίδει την έκρηζη σε βραχυχύκλωμα και

έτσι δεν υπάρχουν άλλες συνέπειες. Τελικά, ο Ζάννας, διευθύνων, πλέον , σύμ­
βουλος της Επιτροπης Διανομών Τροφίμων του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού,
α.πό φόβο για τα. άγρια γερμανικά αντίποινα εις βάρος του πληθυσμού, όμως και
από έλλειψη χρημάτων, θα σταματήσει τις δολιοφθορές και θα περιοριστεί σε
αδουλειά ΜΙ9)). Έτσι αποκαλούσαν τότε στο Κάιρο την απόκρυψη και την
οργάνωση της διαφυγής των Βρετανών από την Ελλάδα.
Την ίοια εποχή οραστηριοποιούνται ο Αλέξανδρος Λεβίδης και ο Ευγένιος
ι
Βαλασακης. ' '
Σ ε πρωτη φαση, οργανωνουν
ι ευρυ'δ'ιχτυο ατομων και οικογε- ,
νειών που δέχονται να φιλοξενήσουν Βρετανούς, όχι μόνον στην Αθήνα αλλά.
και σε άλλα μέρη της Ελλά.οος. Οικονομικοί αρωγοί του Λεβίδη είναι ο στε­
νός του συνεργάτης, διπλωμάτης και λόγιος Αλέξανδρος (<lA. A.>J) Πάλλης και
ο Αλέξανδρος Πασπάτης, 2s συνιοιοκτήτης της «Τράπεζας Χίοω>, μαζί με τον
αδελφό του Νικόλαο Πασπάτη. Ο Αλέξανδρος Πασπάτης είναι μετριοπαθής
βενιζελικός και φίλος του Bowman, η οικονομική δε προσφορά του στην Αντί­
σταση μεγάλη, όσο και άγνωστη. Στον Βαλασάκη βοήθεια -κάθε είδους­
προσφέρει ο Δημήτριος Λαμπράκης, μέχρι την έναρξη της Κατοχής εκδότης
του Ελευθέρου Βήματο ς και των Αθηναϊκών Νέων. Στενός συνεργάτης του
Ελευθερίου Βενιζέλου αλλά και της ΜΙ6 -η δεύτερη ιδιότητα του προσθέτει
ιδιαίτερο κύρος-, ο Λαμπράκης θα προσφέρει πολλά στην Αντίσταση. Από
την άλλη πλευρά, θα καταστεί φερέφωνο του Καφαντάρη και ο εκφραστής
του πιο έξαλλου αντιμοναρχισμού στην Αθήνα, πρωτοστατώντας σε κάθε εί­
δους μηχανορραφίες εις βάρος του βασιλέως Γεωργίου και της εξόριστης κυ­
βέρνησης. 29 Σε τέτοιο σημείο, ώστε να χαρακτηριστεί από τους Βρετανούς
«αποσταθεροποιητικό στοιχε ίω1.
/ / /
Τ οσο
' Λε β ι'δ ης Β α λ ασακης δ'υο
1
ο οσο και ο χρησιμοποιουν' νεα «στεκια»

στην Αθήνα, το καθένα για διαφορετικούς σκοπούς: Το πρώτο είναι το κατά-

,
στημα υποκαμισων του
ΓΙ
ιωργου
Π ι ι ι
αππα, σε καποιο οροφο του κτηριου στη
/

28. Ο Λεβίδης , Για χάpη της αλήθειας, αlntelligence και Αντtσταση 194 l - l 943JJ
[στο εζής: Λεβίδηςl, σ. 17, μνημονεύει ως οικονομικό του αρωγό μόνο τον Πά.λλη. Προ­
φανώς, αναφέρεται στους πρώτους μήνες της δραστηριότητάς του.
29. Ενδεικτικά: Στις 1 3 Ιουλίου του 1943, ο Καμπαλούρη ς τηλεγραφε ί στην Άγκυ­
ρα : αΕξ Λγγλικής Υπηρεσίας Κων/πόλεως. Ιην τρέχοντος συνήλθον εν Αθήναις άπα­
ντα πολιτικά κόμματα προς εζέτασιν πολιτικής καταστάσεως. Λαμπράκης ιδιοκτήτης
''Ελευθέρου Βήματος" και δικηγόρος Ασκούκης lπροφαvώς Λσκούτσης] εισηγήθησαν
συνένωσιν πολιτικών κομμάτων μετά Ε.Α.Μ. δι' αποκήρυζιν Α. Μεγαλειότητος και Β.
Κυβερνήσεως. Πρότασιν ταύτην όμως κατεπολέμησε Σοφούλης βοηθούμενος υπό πλει­
οvότητος αζιωματικώv και ως φαίνεται απερρίφθη αύ-τη ομοφωνούvτων πολπικών αρ­
χηγώνJ). Πρβλ. τη συνομιλία Λαμπράκη-Κ. Βεντήρη , Αpχείο Τσουδεpού, τόμ. Γl , σ.
650- 651. Για περ ισσότερα σχετικά με τον Λαμπράκη, βλ. Θεόδωρος Λυμπερίου, Το
χομ.μ.ουνιστιχό χίνημ.α στην Ελλάδα, τόμ. Β' , σ. 53 κ.εζ. Βλ. και παρακάτω .

1
216 πr.τrω: ΣΤ. ΜΑΚΡΙΙΣ~ΣΊΆiΚΟΣ

γωνία των οδών Κολοκοτρώνη και Βουλής. Η περίφημη ιιΚολοκοτρώνψι εξε-

λ ,ισσεται 1
σε κεντρο αντα
λλ 1
αγης κα
'θ
ε
λ 1 1
ογης μηνυμα.των των οργα.νωσεων uια-
' ~

φυγής και κατασκοπίας, αλλά και εναπόθεσης υπομνημάτων, εκθΕ:σεων κλπ.,

που περιμένουν εκεί τον παραλήπτη τους κα.ι τη μεταφορά τους στο Κάιρο . 30
Λίγο πιο κάτω, προς την Πλατεία Ομονοίας, στον αριθμό 46 της οδού Πανε-
πιστημιου' λ ειτουpγει' η τα β'ερνα «Ι ντεα' λ J>. Π'ισω '
απο τα τραπε 'ζ ια και το τα-

μείο υπάρχει ένας 11μιυπόyειος χώρος αποθήχευσ11ς κρασιών. Εδώ έχει εyχα­
τα.στήσει το «γρα.φείωJ του ο πιο διάσημος «έμπορος ψυχών>> της Αθήνας , ο
ιιΚαπετάν Φορτούνας». Για να. βρει κα'tκι προς την Τουρκία και καπετάνιο,
ζητάει αρκετές χρυσές λίρες για κάθε κεφάλι. Κι αν το κεφάλι είναι εβραϊκό,
το ποσό πολλαπλασιάζεται. Προς το τέλος της Κατοχής, μερικοί περαστικοί
θ α οΟ\Ν
~ ' 'δ α
να τον σεpνει μια ομα Γερμανων,
' ' 'ξ ω απο ενα υπογειο
αιμοφυρτο, ε ' ' '
ιικαpβουνάδικωι, κοντά στην Πλατεία. Ομονοίας ... 31
Το σπίτι του Αλέξανορου Λεβίδ11 -στ11ν Αθήνα χρησιμοποιεί το χωδιχό
όνομα ιιΜα.λέας>>- βρίσκεται στον αριθμό 9 της οδού Ηρακλείτου, στο Κο­
λωνάκι. Εκεί, κάποια ημέρα του Οκτωβρίου, τον επισκέπτεται ο Αλέξανδρος
Κριεκούκιας και του παραδίδει μια επιστολή του Noel Rees. Ύπά.λληλος του
Εθ νικου' Τ υποyραφειου,
' ο Κ ριεκουκιας
' ' '
ειναι ο ενας απο τους ' δ υο
' '
τφωτους συ -

νεργάτες της MI9-ISLD στην Αθήνα (η δεύτερη είναι η Κάτυ Λογοθέτη,

εκείνη ταχυδρόμος για την Εύβοια). Όσο για την επιστολή , αυτή περιέχει.
'
εναν '
πινακα ' που περι θ'λ
οικογενειων α πουν Β ρετανους, ' ληση να
' με την παρακ
τους φυγαδεύσει. Παράλληλα, ο Rees του στέλνει και ένα διάγραμμα στρα­
32

τιωτικών και ναυτικών πληροφοριών και του ζητά., αν δέχεται, να οργανώσει

δίκτυο κατασκοπίας που θα διαβιβάζει τις σχετικές πληροφορίες στη Σμύρ­
νη. Ο Λεβίδης δέχεται, αν και με δυσφορία, τόσο για την έλλειψη συνωμοτι-

30. Σύμφωνα με τηλεγράφημα του ιιΑπόλλωνωι (Πελτέκη) προς το Κάιρο lTNA

(PRO) HS 5/544], η «Κολοκοτρώνη» ανακαλύφθηκε και ιιέκλεισειι τον Σεπτέμβριο του
1943, χωρίς όμως άλλες συνέπειες.
31. Φανή Λαμπαδαρίου , συνέντευξη. Η ίδ ια είχε επισκεφθεί αρκετές φο ρές τον
((Φορτούνα».
32. Εδώ πρέπει να μνημονευθούν ιδιαίτερα κάποια κυρία Smith, Ελληνίδα (οικογε­
νειακό όνομα: Κολλινιάτη) χήρα Βρετανού, και η κόρη τη ζ Kitty Smith. Το 1911, η
Smith, ιδιοκτήτρια μιας πανσιόν στη γων ία των οδών Σκουφά και Σίνα, αρνείται να
εγκαταλείψει τη χώρα μαζί με τη βρετανική παροιχία και μέχρι τα τέλη του 1942 εκεί­
νη και η κόρη της περιθάλπουν δεκάδες Βρετανών, σ' ένα δωμάτιο πίσω από την κου­
ζίνα της πανσιόν. Μετά τη σύλληψή τους από τους Ιταλούς και την καταδίκη τους, πα­
ραμένουν για πολλούς μήνες στις Φυλακές Λβέρωφ. Ύστερα από τη συνθηκολόγηση της
Ιταλίας, οδηγούνται από τους Γερμανούζ, η μητέρα στο llag V - B Biberach και η κό­
ρη στο Frontstalag 121, στο Vittel τψ; Γαλλίας . Το 19,15 η κυρία Smith επιστρέφει,
κατεστραμμένη οικονομικά πλέον, στο Λονδίνο. Βλ. τ11 σχετική αλλ11λογραφία του Α.
Λ. Πάλλη με τον Daνid Talbot- Rice, ΤΝΑ (PRO) HS 5/302.
 «0 Α!ΤΛΟΣ ΠΡΟΞΕf\ΟΣ,, 217

σμού τψ; Intelligence Service, όπως αψηγείται, αλλά χω επειδή στην επι­
στολή απουσιάζει οποιαδήποτε μνεία για χρήματα και άλλα μέσα που θα χα-
' ι λ' Α ι ι ι δ ι ι
τασ'tησουν εφιχτη την αποστο η του. πο τοτε, αποχτα το κω ιχο ονομα

ιιDianan. ~η Στο μεταξύ, ο Βαλασάχης, εκτός από τις διαφυγές, έχει συστήσει
κα:ι οργάνωση πληροφοριών. Πρώτοι συνεργάτες του, 3 ~ ο Ασ'tυνομικός Διευ­
θυντής Ιωάννης Πανόπουλος -του <<Χλίμα:τοc;η Λαμπράκη και παλαιός συ­
νεργάτης της ΜΙ6-, ο συνταγματάρχης της Χωροφυλακής Γεώργιος Αγγε­
λίδης, ο διευθυντής έλξεως των ΣΕΚ (Σιδηροδρόμων Ελληνικού Κρά.τους)
Κωνσταντίνος Οικονομίδης, ο αρχίατρος Νικόλαος Βρυώνης και ο μετέπειτα
διάσημος πολεοδόμος Κωνσταντίνος Δοξιάδης. :is Ο Δοξιάδης είναι εκείνος
που παρα λ αμ β ανει
/ 'δ 1 / θ Ι
τα σχε ια των στρατιωτικων εγκαταστασεων του εχ ρου ,

αερο
Ι
δ ρομιων, ναρκοπε
δ' Ι
ιων, εγκαταστασεων ασυρμα'tου κ
Ι λ Ι
π., τα: οποια: του

προμηθεύουν διάφοροι συνεργάτες του, κυρίως φοιτητΕ:ς του Πολυτεχνείου.

Τα επε ξεργα
'ζ εται και τα συμπ ληρωνει, ενω στη συνεχεια: τα: σχε'δ ια: αυτα μι-
' ' ' '
κροφωτογραφούντα:ι από ανθρώπους του στο υπουργείο Συγκοινωνιών και φεύ­
γουν για τη Σμύρνη.

Πριν από τον Καραμπό'tσο, Ε:χει φθάσει στην Αθήνα μια άλλη, τριμελής απο­
στολή, οργανωμΕ:νη από τον Κώνστα και την SOE Κα"tρου, την ISLD και την
ΜΙ9. Φέρει 'tην κωδική ονομασία ((Fleshpotsι> (Παράδεισοι καλοπέρασης)
και αρχηγός της είναι ο Ε:φεδρος υποπλοίαρχος ΒΝ Γιάννης Αμπατζής (HAle-
xandenι) της SOE 36 - προσωπική επιλογΤj του ναύαρχου Σακελλαρίου. Μέλη
της, ο Γιάννης Λέκκας (<ιΚΙΡιι) -άνθρωπος του Σπυρομήλιου- και ο ασυρ­
ματιστής του ΒΝ Νίκος Κατρα.μπασάς «<Filoωι). Στο λιμάνι της Αλεξάν­
δρειας, οι τρεις επιβιβάζονται στο βρετανικό υποβρύχιο HMS/S HThunder-

33. Λεβίδης. Η ονομασία ι<Μαλέας f» θα δοθεί σην οργάνωσή του αργότερα, το

1942. Ταυτόχρονα, ο Βαλασάχης ονομάζεται ((Μαλέας Π>>.
34. ΔΕΠΑΘΑ, Ιδιόγραφη ((Έκθεσις του Υποναυάρχου Β.Ν. ε.α., Εuγενίου Ο. Βαλα­
σάκη, προς το Γε,;ικόν Επιτελείον Β. Ναυτικού, περί του τρόπου συγκροτήσεως και
της δράσεως κατά την κατοχήν της Οργανώσεως Πληροφοριών, 'ΆΛΙΚΗ")), Νέα Υόρ­
κη,1Ο Δεκεμβρίου 1951.
35. Σε συνημμένο ιδιόχειρο σημείωμα του Βαλασάκη και του υποναυάρχου ΒΝ, ε.α.,
Κωνσταντίνου Χασιώτη, ως υπ' αυτούς αρχηγοι της οργάνωσης, σε διάφορες χρονολο­
γίες, αναφέρονται οι εξής: Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης, ο υποναύαρχος ΒΝ Τρύφων Κων­
σταντινίδης , ο αντιπλοίαρχος Λιμενικού Νικόλαος Σταμπολής, ο Σταμάτιος Μερκοίι­
ρης, ο Κωνσταντίνος Ωικονομίδης, ο πολιτικός μηχανικός Αχιλλέας Λθανα:σιάδης, ο
α:ντιναίιαρχος Λιμενιχοίι Παναγιώτης Θεοχάρης και ο Μύρων Δασχ.αλάκης , ο προσω­
πικός σύνδεσμος του Βαλασάχη σε όλη την περίοδο που βρισκόταν στην παρανομία.
36. Βλ. ΤΝΛ (PRO) HS 8/ιl03.
2l8 ΠF.ΤΡΩΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑfΚΟΣ

bolt», όπου την τελευταία στιγμή θα ενωθεί μαζί τους ο θρυλικός όσο και αδι­
κοχαμένος Ρωσοπολωνός κατάσκοπος και σαμποτέρ Γεώργιος Ιβάνωφ Σα·tνο­
βιτς («Athos))). Το υποβρύχιο αποπλέει από το λιμάνι της Αλεξάνδρειας στις
9 Οκτωβρίου και, αρχικά., κατευθύνεται προς την Κρήτη, όπου αποβιβάζε ι τον
λοχαγό J ack Smith-Hughes και τον ασυρματιστή Ralf Stochbridge. Προ­
σεγγίζει τα παράλια της Αττικής στις 13 Οκτωβρίου το βράδυ και οι τέσσε­
ρις αποβιβάζονται σε μια. τοποθεσία. ανάμεσα στον Άγιο Ανδρέα. και στη Νέα
Μάκρη. Ο Ιβάνωφ, που διαθέτει δικό του ασύρματο, χωρίζει από τους άλλους
και σε λίγο θα αρχίσει την α.τομικ-Υj του δράση, με βάση εντολές του Κώνστα
και της SOE Καtρου.
Ο Γεώργιος (Γιούρι) Ιβά:νωφ Σα'tνοβιτς γεννήθηκε το 1914 στη Βαρσοβία.
Ο πατέρας του ήταν Ρώσος συνταγματάρχης και η μητέρα του Πολωνίδα.
'Ο ταν πε θ' ' '
αινει ο πατερα.ς, η μητερα του παντρευεται ' 'Ελληνα και η οικογε-'
νεια έρχεται στη Θεσσαλονίκη, όπου ο νεαρός Γιούρι εξελίσσεται σε σπουδαίο
αθλητή της κολύμβησης. Η αρχή του πολέμου τον βρίσκει στην Παλαιστίνη
και μετά: στην Αίγυπτο. Αποφοιτά από τη Σχολή των Πολωνών Ανθυπασπι­
στών και προσφέρεται εθελοντικά: για. αποστολή κατασκοπίας και σαμποτάζ
στην Ελλάδα. Στην Αθήνα συνεργάζεται στενά με τη φοιτήτρια Γαβριέλλα.
Μυλωνοπούλου αλλά και με μέλη της οργάνωσης ((Ανάστασις του Γένους»
του Γιάννη Μπομποτίνου, ενώ παράλληλα δημιουργεί και δική του ομάδα
' '
στην οποια μετεχουν η α. δ ε λ φη' του Μ αριαννα,
' '
παντρεμενη με τον Δ ημητρη
'
Για.ννάτο, κρεοπώλη στην οδό Θεμιστοκλέους, ο γιατρός Κώστας Γιαννάτος,
ο Κώστας Περρίκος, η Ιουλία Μπίμπα. και αρκετοί άλλοι. Τα επιτεύγματα
του Ιβάνωφ είναι πολλά. Ανάμεσα. σ' άλλα, προσλαμβάνεται -με το ψευδώ­
νυμο <<Ανδρέας Χονδρουνόπουλος>J- ως απλός εργάτης στα αεροδρόμια Χα­
σανίου (Ελληνικού) και Τατοtου, όπου και ανατινάζει αποθήκες βενζίνης και
υλικών, ενώ ρίχνει στους κινητήρες των αεροπλάνων δικό του μίγμα από με­
ταλλική σκόνη και καουτσούκ. Σε κάθε του πράξη δολιοφθοράς αφήνει και τα
αρχικά ι<Β. Β. 13J>. Άλλο εξωφρενικό του κατόρθωμα είναι η κλοπή απορρή­
των γερμανικών εγγράφων από το ξενοδοχείο της «Μεγάλης ΒρετανίαςJJ,
όπου το γερμανικό Στρατηγείο. Τα. έγγραφα αφορούν, κυρίως, τη δύναμη και
την κατανομή των γερμανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα. Ύστερα από
διάφορες αποτυχημένες απόπειρες να. διαφύγει στη Μέση Ανατολή, συλλαμ­
βάνεται στις 9 Σεπτεμβρίου του 1942 μαζί με την αδελφή και τον γαμπρό
του, αλλά κατορθώνει να αποδράσει. Μέσω του τότε υποδιοικητή της Γενι­
κής Ασφαλείας Αθηνών Άγγελου Έβερτ, έρχεται σε επαφή με την οργάνω­
ση ((ΜΙΔΑΣJJ, που προσφέρεται να. τον φυγαδεύσει. Εκείνος αρνείται, για να
συλληφθεί εκ νέου, προδομένος από κάποιον μαυραγορίτη με το όνομα Πα-
ντε λης
' Λα.μπρινοπου
' λος, ο οποιος παριστανει τον φι'λ ο του και του πηγαινει
' ' '
φαγητό στον κρυψώνα του. Πίσω στις Φυλακές Αβέρωφ, ο Ιβάνωφ παραμέ­
νει δέσμιος ακόμα και μέσα. στο κελί του. Εκτελείται, τραυματισμένος, στις
 219

7 Ιανουαρίου του 1943 στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής, ενώ η αδελφή του
μεταφέρεται στη Γερμανία , όπου και αποχεφα.λίζεται. :Ι ϊ
Η αποστολή ιιFles hpots» είναι πολλαπλών καθηκόντων: Ο Λέχχα.ς κομί­
ζει επιστολή του Bowman προς τον Κανελλόπουλο, με την οποία. τον καλεί
να εγκαταλείψει την Αθήνα και να συμμετάσχει στη'J εξόριστη κυβέρνηση. Το
διάβημα. γίνεται έπειτα από παράκληση του Τσουδερού, αλλά και με την απαί­
τησή του να μην το πληροφορηθούν τα υπόλοιπα μέλη της κυβέρνησης, ιιγια­
τί δε'J τα εμπιστεύεται>>. Παραλήπτη ς της επιστολής είναι ο γιατρός Πολυ­
μενάκος, ο οποίος τη διαβιβάζει στον Κανελλόπουλο. Όμως η απάντηση εκεί­
νου είναι αρνητική: ιιΔεν έχω ακόμα ολοκληρώσει την οργάνωσή μοωι.
Ο Αμπατζής μεταφέρει ένα λεπ-τομερές ερωτηματολόγιο που έχει συν-τά­
ξει ο Κώνστας , σχετικά με το πολιτειακό , την πολι-τική κατάσταση στην Ελ­
λάδα., το οικονομικό ζήτημα, τις δολιοφθορές κ .ά. Απόσπασμα. από την έκθεση
που συνέταξε μετά την επιστροφή του στο Κάιρο: 1 8

Εξαιτίας της άθλιας επισιτιστικής κατάστασης, το ενδιαφέρον του κοινού αν­

θρώπου για. την πολιτική αυτή τη στιγμή δεν είναι μεγάλο. Οι δραστηριότητες
της κυβέρνησης Τσολάκογλου και της κυβέρνησης Τσουδερού αντιμετωπίζο­
νται με την ίδια αδιαφορία, διότι αμφότερες θεωρούνται αναποτελεσματικές.
Σ χετικα1 με τον β α.σι λ'εα ' 'λ ια που ακουγονται
και τη μοναρχια, τα σχο 1 εινα.ι
' Λtγα.
' '

Άλλη αποστολή που ο Κώνσ-τας έχει α.να.θέσει στον Αμπατζή είναι η διε­
ρεύνηση της αξιοπισ-τία.ς δύο οργανώσεων στην Αθήνα. Απεσ-ταλμένοι τους
'
εχο υν φ θ'
α.σει στο Κ'
α.ιρο ζ ητωντα.ς
' ' δ εση
συν με τη Μ εση
' Α να.τ ο λ η' '
κα.ι εν ι -

σχυση α.πό εκεί. Ο πρώ-τος -με εντολή να έρθει σε επαφή με τον υπουργό
Στρατιωτικών Στέλιο Δημητρα.κάκη- είναι ο δημοσιογράφος Κωνσταντίνος
Βασιλείου . Τον Σεπτέμβριο εμφανίζεται στο Κάιρο ως εκπρόσωπος της ιιΕθνι­
κής Εταιρίας» υπό τον Ιωάννη Πολίτη, πρώην πρέσβυ της Ελλάδος στη Ρώ­
μη. Ως μέλη της ηγεσίας της φέρονται ο Αχιλλέας Κύρου, ο αρχιεπίσκοπος
Χρύσανθος, όπως και οι στρατηγοί Θεόδωρος Μανέτας (ή ο Ιωάννης Πιτσί­
κας ) και Μάρκος Δράκος. Κατά τον Βασιλείου, η οργάνωση αριθμεί 2.500
t'
1
αι..,ιωματικους, '
δ ια θ ετ ει
1
/ /
επα.ρκη οπλ ισμο , εχει οργανωσει π ληρες
1
/ δ'ικτυο π λη -

ροφοριών και κύριος σκοπός της είναι η επαναφορά του βασιλέως σ-την Ελ­
λάδα.. Από το Κάιρο ζητά ασύρματο για -την άμεση επαφή της με την κυβέρ­
νηση. Ο Βασιλείου μεταδίδει και μια περίεργη όσο και αβάσιμη πληροφορία :

37. Για τη θρυλική δράση του Ιβάνωφ υπάρχουν και άλλες εκδοχές . Για τα παρα­
πάνω, βλ., κυρίως , Κώνστας, ό.π. , σ. 25 1, σημ. * και **, και την από 7. 1.1 943 επι­
στολή του Siιnond s προς τον αντισυνταγματάρχη Tamplin τηc; SOE [ΤΝΛ (PRO) WO
308/ 339 11. Επίσηc;, ΑΕΑ, τόμ. 7, αρ. 36, και Δημήτρηc; Γυφτόπουλος, Μυστικές απο­
στολές στην εχθροκρατού~νη Ελλάδα, σ. 207.
38. Pirie, σ. 204, και ΤΝΑ (PRO) HS 5/664.
220 ΠΕΤΡΟ:L ΣΤ. :Υ!ΑΚί'Ηl:-ΣΤΑϊ.ΚΟΣ

Βάσει σχεδίου των στρατηγών Μπά.κου (υπουργού της κυβέρνησης Τσολά­

κογλου) και Πάγκαλου για τη δολοφονία του βασιλέως Γεωργίου, είχαν στα­
λεί στην Αίγυπτο απεσταλμένοι τους προκειμένου να συναντήσουν τον αντι­
συνταγματάρχη Χριστ6δουλο Τσιγάντε. Όμως, κατά τον Βασιλείου, η πρό­
ωρη αναχώρηση του βασιλέως απ6 την Αίγυπτο ματαίωσε τα σχέδιά τους. 39
Πληροφορίες για τη δεύτερη ομάδα μεταφέρει στο Κάιρο ο πράκτορας της
SOE Δημήτριος Πέτρου. Κατά τα λεγ6μενά: του, έχει συσταθεί μία οργάνωση
με το όνομα <<Ελευθέρα Ελλάς,> υπό τον Δημήτριο Σφαέλλο, γιο του ιδιοκτή­
τη της βιομηχανίας «Βάμβαξ>> στον Πειραιά, και τον Γιώργο Ελευθερουδάκη,
γιο του ιδρυτή του ομώνυμου βιβλιοπωλείου στην Αθήνα.. Η οργάνωση ζητά
από το Κάιρο κατευθύνσεις για τη δομή της, την προπαγάνδα, τις δολιοφθο­
ρές κ.ά. 40 Όπως αναφέρεται από τον Pirie, επιστρέφοντας στο Κάιρο ο Αμπα­
τζής θα χαρακτηρίσει τις δύο οργανώσεις ως ((ασήμαντεςJJ. Πάντως, απ6 τους
κόλπους της «Εθνικής Εταιρίας)) θα. προκύψει, τον Νοέμβριο του 1941, η ορ­
γάνωση ((Εθνική Δράσις» (Ε.Δ.) των Γιώργου Παππά, Παναγιώτη Σιφναίου,
Ιωάννη Κα.λούση και Τρύφωνα Τριανταφυλλάκου, με πολιτικ6 σύμβουλο τον
Σπύρο Μαρκεζίνη και στρατιωτικό τον Αλέξανδρο Πα.πάγο. Το 1943, τα. ενερ­
γά της μέλη φθάνουν τις 4.000. 41
Τον Ιανουάριο, εξάλλου, του 1943, η Ε.Δ.
ενώνεται με τη λεγ6μενη ((Οικονομική Επιτροπή)), με πρόεδρο τον Αντώνη
Μπενάκη και μέλη τούς Χρήστο Ζα.λοκώστα, Αναστάσιο Ποτα.μιά.νο, Ευάγ­
γελο Πα.παστρά.το, Λεωνίδα Λιάμπεη και Κωνσταντίνο Παπαγιάννη. Αρχικός
σκοπ6ς της <<Επιτροπής>,, η χρηματοδότηση ανταρτικών σωμάτων. Το φθιν6-
πωρο, όμως, του 1943, μοναδική πλέον επιδίωξη της «Επιτροπής>> είναι η οι­
κονομική ενίσχυση ενόπλων ομάδων στην Αθήνα, που θα αντιμετωπίσουν εν­
δεχ6μενο κομμουνιστικό κίνημα μετά. την Απελευθέρωση. 42

39. Τμήμα της έκθεσης Βασιλείοu, με την προσθήκη ότι αuτός ιιανακρίθη κειι επί 1,5
ώρα στη Σμύρνη από τον Noel Rees και τον Χρήστο Γονατά, βρίσκεται στον φάκελο
ΤΝΑ (PRO) WO 208/3353. Άλλο τμήμα της, με πληροφορίες για την οργάνωση της
Αθήνας, περιλαμβάνεται στον φάκελο ΊΝΑ (PRO) llS 5/52 ,ι 1Ιερίληψή τοu, βλ. στο
«Κuανούν Δελτίον Πληροφοριών αρ. 2/ 24. 9. 1941 Η (Κώνστας ) στο Αpχε(ο Τσουδεpού,
τόμ. Λ' , σ. 326 χ.εξ. Ο ίδιος ο Τσουδερός (στο ίδιο, σ. 139) θεωρεί τις πληροφορίες σχε­
τικά με το σχέδιο δολοφονίας του βασιλέως Γεωργίου αναληθείς.
40. Κώνστας, ό.π., με την προσθήκη ότι στην ιιεθν ιχήιι αυτή οργάνωση συμμετέ­
χουν ιδρuτικά χαι παλαιά στελέχη του Παμφοιτητικού Σuλλόγοu και μέλη της ΕΟΝ .
Πρβλ. Pirie, σ. 181. Παραδόξως (ή σκόπιμα) και αντίθετα από τον Κώνστα, ο Pirie χα­
ρακτηρίζει την οργάνωση αυτή ως αντψοναρχιχή, χωρίς να αναρωτιέται πώς μια αντι-
' '
μοναρχικη οργανωση '
θ α ζητοuσε .. ' '
οοηγ ιες απο την κu β'
ερνηση τοu καιροu
J. '
. κατα τον

ίδιο, ο Πέτροu ισχuρίστηχε πως στη διοίκησή της συμμετείχαν ο Πάγκαλος χαι ο Μπού­
μποuλης, κάτι ποu δεν αναφέρει ο Κώνστας.
41 . Μαρκεζίνης , Σύyχpονη πολιτική ιστοp[α, ό. π. , σ . 308 χ. εξ.
42. British Embasy to Greece, Cairo, ιιPeriodical Intelligence SumnιatΎ ηο. 3,
14.1.194-iιι, FO 371/4 3676/R 1316.
 «0 Λ ΙΤΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ ,, 221

Στον κύκλο των διερευνητικών επαφών του, ο Αμπατζής, χωρίς να το απο­

καλύψει στην SOE, επισκέπτεται και τον Κανελλόπουλο. Επίσης , τον Αλέ­
ξανδρο Λεβίδη, στον οποίο διαβιβάζει παράκληση του Κώνστα για τη δημι­
ουργία δικτύου στρατιωτικών πληροφοριών. •:3 Μεταφέρει , επίση ς , 1.000.000
1

δραχμές που προορίζονται για τον υπολοχαγό

Patrick Savage, συνεργάτη του
McNabb και της ΜΙ9, προκειμένου εκείνος να τις διανείμει σε οικογένειες
που περιθάλπουν και φυγαδεύουν Βρετανούς. Δεδομένου ότι ο Savage
(αΆγριοςι>) τελεί υπό την προστασία του Βαλασάκη ο οποίος τον κρύβει, όπως
και τον επίσης υπολοχαγό Maxwell, διαδοχικά στα σπίτια της Τίτης Μακρή
και της Μαργαρίτας Μακρυγιάννη, το ποσό αυτό παραδίδεται στον ίοιο.
Όμως, στα μέσα Νοεμβρίου του 1941 οι Savage και Maxwell συλλαμβάνο­
νται από τους Ιταλούς ...
Από την πλευρά. της SOE αλλά και του Κώνστα, αποστολή του Αμπατζή
είναι να συναντήσει τέσσερα πρόσωπα: Τον Κουντουριώτη,Ιι!ι τον Αλέξανδρο
Ζάννα, τον βενιζελικό ταγματάρχη Αριστείδη Πάλλη και τη Θεοδώρα («Ντό­
ρα») Νικοτσάρα. Από τον Κουντουριώτη θα ζητήσει να τον φέρει σε επαφή
Ι
με τον αποτακτο συνταγματαρχη
Ι κ
ωνσταντινο
Ι Β , ,
εντηρη, προκειμενου να του

διαβιβάσει πρόσκληση του Κώνστα για να αναλάβει την ηγεσία του ελληνι­
κού στρατού στη Μέση Ανατολή. Η συνάντηση πραγματοποιείται στο σπίτι
του Πάλλη, στην περιοχή του Λυκαβηττού, χωρίς επιτυχία. Ο Βεντήρης αρ-
,
νειται,
δ ιοτι
Ι Ι
-χαι αυτος-
δ εν επι θ υμειf να συνεργαστειΙ με τον β ασι λ εα
' και την

εξόριστη κυβέρνηση. Επόμενη επαφή του Αμπατζή είναι η Ντόρα Νικοτσά­

ρα, μία τριαντάχρονη ((ζωηρήιι, μάλλον άσχημη αλλά γοητευτική και θαρρα­
λέα φεμινίστρια, κόρη απόστρατου ναυάρχου. Μαζί της τον συνδέει ο Πάλλης.
Σε λίγο, ο Αμπατζής τη στρατολογεί στην οργάνωση των Ζάγχα-Μπακιρ­
τζή1'5 και είναι εκείνη που στο εξήc;, μεταφέρει ασυρμάτους σε διάφορα ση-

43. Λεβίδης, σ. 18.

44. Το 1940 είχε έρθει από το Κάιρο στην Αθήνα -με κάλυψη τη θέση του Αερο­
πορικού Ακόλουθου στην Πρεσβεία των ΗΠΑ - ο ταγματάρχης Demas ιιΝίckιι Craw, της
αμερικανικής Υπηρεσίαι; Στρατιωτικών Πληροφοριών. Στη διάρκεια του ελληνοϊταλι­
κού πολέμου ο Craw πραγματοποίησε τόσες ανδραγαθίες με τη RΛF (ήταν έμπειρος
πιλότος μαχητικών αεροπλάνων), ώστε να παρασημοφορηθεί από τον Γεώργιο Β'. Όταν,
το καλοκαίρι του 194 1 , έφυγε για την Τουρκία, ο Κουντουριώτης τον παρακάλεσε να
διαβιβάσει μήνυμά του στον Βρετανό ναύαρχο, sir Gerard Kelly στην Κωνσταντινού­
πολη, ζητώντας του σύνδεση με τη Μέση Ανατολή. Είχε υποδείξει μάλιστα τη Σύρο ως
τόπο προσέγγισης ενός βρετανικού υποβρυχίου με εφόδια και οδηγίες. Αποτέλεσμα της
πρωτοβουλίας του ήταν να περιληφθεί στον κατάλογο του Αμπατζή. Ο Craw σκοτώθηκε
στη Βόρειο Αφρική , σε ηλικία σαράντα Μο ετών, τον Οκτώβριο του 1942.
45. ΤΝΑ (PRO) HS 8/6 36. Το ότι υπήρχε τέτοια οργάνωση επιβεβαιώνεται από τον
«Μυστικό ΠόλεμωJ (8η συνέχεια) αλλά και από τις μεταπολε μικές αναφορές του Ζά­
yκα προς το υπουργείο Στρατιωτικών , που βρίσκονται στο αρχείο του. Αρκετά από τα
222 ΠF:ΤΡΩΣ ΣΤ. yJΑΚ!'Η2.:-ΣΊΆiΚΩΣ

μεία της Αθήνας, ενώ συμβάλλει και στη συλλογή στρατιωτικών και πολιτι­
κών πληροφοριών. Θα συνεργαστεί, παράλληλα, και με τον Αλέξανδρο Ζάν-
να.
46 Αντικειμενο
Ι των συ
ζ ητησεων
Ι του
Α μπατ ζηΙ '
με τους παραπα'Jω ειναι η
'

συγκρότηση ομάδας δολιοφθορών μικρής έκτασης στον Πειραιά και η υπό­

δειξη πιθανών σημείων για τη ρίψη εφοδίων από τη RAF.
Τον Δεκέμβριο του 1941, ο ι<Alexander)) αναχωρεί για τη Σμύρνη με την
(<Κρασοπαναyιά)), το χα·tχι του Ζάγκα, κομίζοντας πληροφορίες, εκθέσεις,
υπομνήματα και αναφορές. 47 Μαζί του διαφεύγει και ο ~καταζητούμενος από
τις Αρχές Κατοχής- Θεόδωρος Ασημακόπουλος, μέλος του Ενωτικού Κόμ­
ματος, με την εντολή να γνωρίσει στο Κάιρο ότι υπάρχει οργάνωση του Κα­
νελλόπουλου, που επιθυμεί την πλήρη συνεργασία με τον βασιλέα και την
κυβέρνηση τουλάχιστον για το διάστημα της Κατοχής. Αμέσως μετά , ο Κα­
νελλόπουλος θα ζητήσει δημοψήφισμα για τη μορφή του πολιτεύματος. Εκεί­
νος, αντίθΕτα, που θα παραμείνει άπρακτος στην Αθήνα, είναι ο Κατραμπα­
σάς. Ενώ αποστολή του είναι να αποκαταστήσει μόνιμη επαφή με τη Μέση
Ανα.το λη,
' με δ'υο Ι
ασυρματους, οι Ιτα λ οιΙ ανακα λ' ' 'ψ ει
υπτουν που τους εχει κρυ '
και οι ασυρματοι
' Ι
χαvονται οριστικα.
' 'Ο μως, οι π ληροφοριες του
' Λ
· μπατ ζ'η και

το ατύχημα του Κατραμπασά θα προκαλέσουν το δεύτερο σκέλος της απο­

στολής Atkinson και την καταστροφή της Αντιπάρου.

Λίγες ημέρες μετά: την αναχώρηση του Αμπατζή, φθάνουν στην Αθήνα ο
Frank Macaskie με τον Αλέξη Λαδά. Ο δεύτερος θα εγκατασταθεί στο σπί­
τι του, στην οδό Προμηθέως 7 στο Μαρούσι. Στον ίδιο δρόμο, σε μικρή από­
σταση, διαμένει ήδη από τον Ιούνιο του 1941 ένας από τους πλέον σεμνούς
και αφανείς της ελληνικής Αντίστασης, ο ταγματάρχης Απόστολος Μπαζαίος.
Τριάντα οχτώ ετών, τότε, και με προϋπηρεσία στο 2ο Γραφείο του ΓΕΣ, ο
ι
Μ παζαιος Ι Ι β
πασχει απο
Ι f /λ
αpια φυματιωση και ε κος.
π
αp
' 'λ f 1
ο α αυτα pιχνεται

μέλη της οργάνωσής του συμπίπτουν με εκείνα του ιιΠρομηθέα Π)), ενώ τα περισσότε­
ρα στρατολογήθηκαν αργότερα, όπως και ο ίδιος, από την OSS. Όπως αφηγείται ο Ζά­
yκας σε μία από τις αναφορές του, ο Μπαρδόπωλος του ε ίχε παραδώσει τον δεύτερο
ασύρματο του ιιΠρομηθέα Il», με τον οποίο επικοινωνούσε με τη Μέση Ανατολή, μέ­
χρι την ημέρα που τον επέστρεψε διότι τον χρειαζόταν ο Ναπολέων Ζέρβας.
46. Βλ. ΤΝΑ (PRO): HS 8/404 (Νικοτσάρα-Πάλλης). llS 8/ 405 (Ζάyκας) και HS
8/636 (Νr.χοτσάροc).
47. Ανάμεσά τους και έ νας πίνακας ποu είχε σuντάξει ο Τσέλλος, με τα σημεία, κα­
τά νομούς, όπου είχε αποκρυβεί ο φορητός οπλισμός (τοuφέκια, περίστροφα και πολυ­
βόλα) του ελληνικού στρατού κατά την υποχώρηση (Κώνστας, ό.π., σ. 205). Φαίνεται
πως τον Ιούνιο του 1943, ο πίνακας α.uτός διέρρευσε (από την SOE) στο ΕΑΜ και έτσι
ο ΕΛΑΣ απέκτησε όλο τον παραπάνω οπλισμό.
 "Ο ΑΓΓΛΟL: ΠlΌΞΕΝΟΣ,, 223

με ο
'λ ~ 1
ες του τις uυναμεις στην κατασκοπια και, ειuικοτερα, στη συ
1 ~ , λλ ,
ογη στρα-

τιωτικών πληροφοριών που αφορούν τφ Αττική και ΤΊ) βόρεια Πελοπόννησο. 48

Σε λίγο το σπίτι του γίνεται κέντρο επισκέψεων και ανταλλαγής πληροφο­
ριών, κατάθεσης υπομνημάτων και αλληλογραφίας που προορίζονται για το
;;-.
Κάιρο. Τα έγγραφα κατευθύνονταt από εκ.εί στην ((Κολοκοτρώνη».
~:..· .
~.-
Ο Macaskie κρύβεται αρχικά. σε μια ερημική κατοικία:, από όπου θα τον
παραλάβει ο Λεβίδης, ειδοποιημένος από τον Τρυπάνη. Στη συνέχεια: φιλοξε-
,
νειτα:ι σ
, ενα
, '
σπιτι στην ouo
~, Σ ,
κουφα:, πι
θ ,
α:νοτα:τα: στην πα:νσιον της κυριας
, ,
Smith. Επειδή είναι εξίσου παράτολμος όπως και κατά. την προηγούμενη δια­
μονή του στην Αθήνα, σύντομα θα του αποδώσουν το προσωνύμιο «0 Κραίη­
ζωJ (Ο Τρελός). Ο κίνδυνος μοιάζει να τον τρέφει, όπως τον τρέφει και ο έρω­
τας. Έχοντας αφήσει στη Σμύρνη έναν θυελλώδη παράνομο δεσμό να περι­
μένει την επιστροφή του, στην Αθήνα βρίσκεται σ' έναν κύκλο νέων γυναικών
που αποζητούν την ερωτική σχέση μαζί του, οι ίδιες, οι μανά.δες, ακόμα και οι
, , t: , , , ,
θ ειες τους.
Μ θ ~ 'ζ
ε μια εr.,αιρεση που α γινει αργοτερα, ονοματα uεν χρεια: ετα:ι να

μνημονευθούν. Όμως, ο θρύλος του Frank Macaskie ως κατάσκοπου και ερα­

σ-τή γεννιέται στην παγωμένη Αθήνα τους δύο τελευταίους μήνες -του 1941.
Στην εντυπωσιακή του δράση επικουρείται από τον Λαδά, παρ' όλη την
εντο λη, ,
που εκεινος εχει λα
'β ει να uιακο
1
~ 'ψ ει χα
'θ ε επαcρη μαζ'ι του μο' λ ις φ θ,
ασουν ,
στα περίχωρα της Λθήνας. ' Με διερμηνέα -τον Λαδά, ο Macaskie φέρνει,
1 9

αρχικά, σε επαφΎJ -τον Λεβίδη με τον Τσελλο και τον Κουντουριώτη, οι οποίοι
θ,
του ανα ετουν -την παρα
λ
α
β'
η των π
λ ,
ηροcροριων που εκεινοι συγκεντρωνουν,
, ,
~ 1 , λ' ~ θ'
τη uιασταυρωση τους και την αποστο η τους, με ο,τι μεσο οια ετει, στον
, ,
Noel Rees, τούτο δε μέχρι να τους σταλούν χρήματα και ασύρματος. 50 Πα­
ράλληλα:, επισκέπτεται τους αρχηγούς ή τα στελέχη άλλων οργανώσεων δια­
φυγών, όπως τον Ζά.ννα, τον συνταγματάρχη Αλέξανδρο (((Άλεξ))) Μελά. 5 1

48. Από τον Μάρτιο του 1943 και μέχρι την Απελευθέρωση, ο Μπαζαίος προσέφε­
ρε τις υπηρεσίες του και στην οργάνωση ιιΙlλού-τωνη (ιιDrunkardJJ), το 2ο Γραφείο -του
((ΜΙΔΑ 611Jι. Σ-την SOE (Force 133) τον στρα-τολόγησε ο διαπρεπής Αθηναίος δικη­
γόρος χαι νομομαθής Δημή-τριος Ζέπος. Βλ. 'fΝΛ (PRO) HS 8/484. Για -τον Ζέπο θα γί­
νει λόγος και παρακάτω.
49. ο Rees είχε παρακαλέσει τον Pa\VSOΠ να χρησιμοποιηθεί ο ((Λλεξάτος>J ως οοη­
γός 'tου Macaskie στην Αθήνα. Ο Pawson είχε αρνηθεί κατηγορημα-τικά, για να μη βρε­
θεί σε κίνδυνο ο πολύτιμος πράχτοράς -του. Ση συνέχεια συμφωνήθηκε ότι ο Λαδάς θα οδη­
γήσει τον M a caskic μέ:χρι τα περίχωρα -της Αθήνας, οπότε χάθε υποχρέωσή του θα έλη­
γε. Βλ. -την από 3.11.19·11 επισ-τολή του Pawson προς τον Pirie, ΤΝΑ (PRO) HS 5/664.
50. Λεβίδης, σ. 19.
51. Ο συν-ταγματάρχη ς Αλέξανδρος Μελάς, σ-τενός φίλος του Noel Rees και άν­
θρωπος -των βρε-τανικών μυσ-τικών υπηρεσιών, ήταν γιος αδελφού του μακεδονομάχου
Παύλου Μελά. Μητέρα του ήταν η Ανδρομάχη Μελά, κόρη του αρχαιολόγου και ανα­
σχαφέως -της Τροίας Ερρίκου Σλήμαν. Φανατικός βενιζελικός, είναι εκείνος που συνέ-
224 ΠRΤ ΡΟΣ 2:Τ. ΜΑΚΙ'ΗΣ-ΣΤΑΙΚΟΣ

και τον (υποστράτηγο) Μίκη Μελά. S:.1 Αναδιοργανώνει την ομάδα του Τρυ­
πάνη, όπως αναδιοργανώνε ι και την υποτυπώδη οργάνωση κατασκοπίας που
έχει δημιουργήσει -με οδηγίες από τη Σμύρνη - ο Τσέλλος με τους συνταγ­
ματάρχες Κωνσταντίνο Δόβα και Στυλιανό Κιτριλά:κη. Η νέα οργάνωση -
δημιούργημα του Noel R ees χαι του M acaski e- θα λάβει την κωδική ονο­
μασία ((ΌμηροςJ>, από τη φερόμενη ως πιθανότερη πατρίδα του ποιητή , τη
Σμύρνη. Στο εξής τον -στρατιωτικά οργανω μένο- ιιΌμηρο)) χρηματοδοτούν,
.;..
από κοινού, η ISLD και η SOE, 5:J για τον λόγο δε αυτό, αρχικά: , οι πράχτορές
του είναι όλων των πολιτικών αποχρώσεων, μέχρι και κομμουνιστέ ς . Όταν
όμως αρχίζει η διχαστική εαμική πολιτική , τα πρόσωπα που ανήκουν ή θέλουν
να αναμιχθούν σε αριστερές οργανώσεις απομακρύνονται διακριτικά:.
Ο ιιΌμηρος», με διαδοχικούς Γενικούς Αρχηγούς τον Τσέλλο και τον Κιτρι­
λάκη ,54 εξελίσσεται σταδιακά στη σοβαρότερη οργάνωση κατασκοπίας και αντι­
κατασκοπίας. Η δράση του εκτείνεται, αρχικά, σε μεγάλο μέρος της Ελλάδος,
ενώ αργότερα., με εντολή της Σμύρνης, περιορίζεται κυρίως στην Αττική , την Εύ­
βοια και την Κόρινθο. Ο <ιΌμηρος>J, εξάλλου, δεν αντιμετωπίζει τις εσωτερικές
διαφωνίες και τις προδοσίες που ταλαιπώρησαν, με πολλά θύματα, τον ιιΑπόλ­
λωναJ> του Γιάννη Πελτέκη, την άλλη μεγάλη οργάνωση κατασκοπίας, αυτήν
υπό τον έλεγχο της SOE. Η τακτική του επικοινωνία -μέσω ασυρμάτου- με
τη Σμύρνη γίνεται τρεις φορές την εβδομάδα, για να εξελιχθεί, τους τελευταίους
Ούο μήνες της Κατοχής, σε καθημερινή. Συνολικά, θα σταλούν 2.500 σήματα,
των 50, τουλάχιστον, ομάδων το καθένα, και 60 ταχυδρομεία. Συνεργάτες του
προσλαμβάνονται στο λιμάνι του Πειραιά, στους ΣΕΚ, σε κρατικές αλλά και σε
γερμανικές υπηρεσίες και διοχετεύουν στην οργάνωση πληροφορίες για οχυρω­
ματικά έργα, για τις κινήσεις των εχθρικών πλοίων και τραίνων, αλλά και σχε­
τικά με πράκτορες που οι Γερμανοί στέλνουν στη Μέση Ανατολή από την Αθή-

στησε τον ιιΛλεξάτοJ> στον Pawso n. Τον ιιΑλεξάτο)) τού είχε παρουσιάσει η Έλλη Πα­
παδημητρίου. Από τις αρχές της Κατοχής μέχρι και τη δική του φυγάδευση από την Ελ­
λάδα, ο Άλεξ Μελάς διατηρούσε ένα από τα δίχτυα προστασίας και φυγάδευσης Βρε­
τανών, ενώ συνεργάστηκε και με τον Ιβάνωφ.
52. Ο Μίκης Μελάς, γιος του μακεδονομάχου Παύλου Μελά: και επίσης στενός φί­
λος του Noel Rees, είχε, αντίστοιχα , οργανώσει δίκτυο αποστολής βασιλοφρόνων αξιω­
ματικών στη Μέση Ανατολή . Ναταλία Μελά, συνέντευξη.
53. Βλ. , ενδεικτικά, την έκθεση του Ε. \:Vaterhouse, ΤΝΛ (PRO) HS 5/238, σ.
00043 χ.εξ. (000345), και ΤΝΑ (PRO) HS 5/301, σ. 00008 χ.ε:ζ. (00010).
54. Ο Τσέλλος διετέλεσε αρχηγός μέχρι τις 17.9. 1942 και ο Κ ιτριλάχης από
18. 9. 1942 μέχρι την Απελευθέρωση. Αρχηγοί, εξάλλου, κλάδων της οργάνωσης θα δια­
τελέσουν ο συνταγμα•άρχης Κωνσταντίνος Δόβας, ο πρώην κομμουνιστής δικηγόρος Αγη­
σίλαος Βλάχος (Άγις Βασιλειάδης) και πέντε ακόμα στρατιω"tιχοί. ΑΕΑ, τόμ. 7, σ. 205.
Από αυτούς, ο Βλάχος διαφεύγει στη Μέση Ανατολή, το φθινόπωρο του 1943, όταν το
πραγματικό του όνομα αποκαλύπτεται μέσα από τις στήλες κομμουνιστικού εντύπου.
 " Ο Α Ι ΤΛΟ~ ΠΙΌΞΚ\ΟΣ,, 225

να, μια από τις κύριες βάσεις τους γι' αυτό τον σχοπό. Υπάρχει, τέλος, μια ακό­
μα υπηρεσία που προσφέρει ο <(ΌμηροςJ>, αυτή στο πλαίσιο των δραστηρ ιοτή­
των της ((AJJ Force: Πετυχαίνει την εχ μέρους των Γερμανών στρατολόγηση
συνεργατών του προκειμένου να τους παρέχουν πληροφορίες μετά την αποχώ­
ρησή τους από την Ελλάδα. Οι ίδιοι αυτοί πράκτορες χρησιμοποιούνται μετά
την Απελευθέ ρωση από τις συμμαχιχές μυστικές υπηρεσίες για την αποστολή
παραπλανητικών πληροφοριών στον εχθρό. 55 Όσο για τους νεκρούς της οργά-
' συνεργ ατες
νωσης, επτα ' του εχτε λουνται
' απο' τους Γερμαν ο υς,
' τεσσερις
' ~ λο-
uo
φονούνται από την ΟΠΛΑ, δύο εξαφανίζονται και έ νας, μετά τον βασανισμό του
από τους Γερμανούς, εξακολουθεί μεν τη δράση του ως κυβερνήτης ιστιοφόρου
αλλά πεθαίνει σύντομα από τις χα.χώσεις που έχει υποστεί.
Τον Δε:κέμβριο του 194 1, ο Βαλασάκης δέχεται την επίσκεψη δύο ((Κυ-
'
πριωνη πρακτορων τ ων ' '
β ρετανικων '
μυστικων υπηρεσιων, που ' ' δ ε: ν
- 'λ
ειναι α

λοι από τον Macaskie και τον Λαδά. 56

Σκοπός της επίσχεψης, να του παρα­
δώσουν επιστολή του Noel Rees με την οποία του ζητά: πληροφορίες για τη
μέχρι τότε: δράση της οργάνωσής του. Ταυτόχρονα., ο Noel τον παρακαλεί να
μεσολαβήσει προχειμένου οι δύο ((ΚύπριοιJJ να επισκεφθούν τον Σοφούλη και
τον Καφαντάρη , για να τους ζητήσουν να τεθούν επικεφαλής τη ς Αντίστα-
σης, η να την κατευ θ'
' ' λος, να φυγουν για την
υνουν η , τε ' ' Α'ιγυπτο, '
ωστε να συμ-

'
μετασχουν στην ε λληνιχη' κυ β'ερνηση. Η '
αποτυχια των επισχε ' ψ εων θ α '
ειναι

Ι
οικτρη: ο Σ οφου' λη c; Ι
ειναι αρνητικος
'
και τις τρ εις φορες
' Ι .
που τον συν αντουν

Ο Βαλασάκης αφηγείτα}> 7 την αντίδρασή του, βασισμένη στο επιχεί ρημα ότι
συμμετοχή των κομμάτων στην Αντίσταση θα στε ρήσει την Ελλάδα από πο­
λιτιχή ηγεσία μετά: την απελευθέρωσή της:

~-
Ο Θεμιστοκλής Σοφούλης με άκουσε με προσοχή και έσπευσε να. αντιδράσει
στα όσα. του είπα . «Τι πράγματα είναι αυτά.;» μου ε ίπε. «Από πότε τα κόμ­
ματα αναλαμβάνουν την οργάνωση κινημάτων εθνικής αντιστ&σεως; Τι εί­
ναι αυτά που μου ζητά.τε; Εμείς δεν μπορούμε να παραστήσουμε τους συνω­
μότες. Αυτές είναι δουλειές για άλλους, όχι για μας. Αυτό που ζητεί η κυ­
βέρνησις του Καtρου και το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής είναι όχι μόνον
επικιν δ υνο α λλ α μπορει να α.πο βει χα.ι χαταστροφικο.
' ' ' ' ' Σ α.ς το τονι'ζ ω : Δ εν '
ε ι-

55. ΔΕΠΛΘΑ, Φάκελος της <<Εθνικής Οργανώσεως Πληροφοριών 'ΌΜΗΡΟΣ" >ι .

56. Βλ. Έκθεση Βαλασάχη, 6.π. Το 1951 , δεν επιτρεπόταν στον Βαλασάκη να ανα­
φέρει τα ονόματά τους και, έτσι, καταφεύγει στο μύθευμα των «Κυπρίωνιι πρακτόρων.
Προφανώς, και οι δύο διέθεταν πλαστά διαβατήρια.
57. Βλ. την εκτεταμένη συνέντευξη του Βαλασάκη, στο πλαίσιο της έρευνας του
Κ. Βοβολίνη με τίτλο ((Πώς εφθάσαμεν εις την τραγωδίαν του 19441> στην εφημερίδα
Ελεύθεpος Κόσμος, από 16. 1.1 968 fστο εξής: Βαλασάχης]. Στο κείμενο, τα αποσπά­
,;··
σματα της συνέντευξη ς που παρατίθενται αποδίδονται στη δημοτική και όχι στην «ξύ­
λινη» καθαρεύουσα της εcρημερίδαc;.
226 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΑΪΚΟΣ

ναι δουλειά των κομμάτων η αντίστασις. Γιατί αυτό μπορεί να προκαλέσει

διωγμούς άνευ προηγουμένου και κατά της πολιτικής ηγεσίας και κατά των
στελεχών. Και οι ηγέτες και τα στελέχη των κομμάτων είναι γνωστοί σε
όλους. Φαντασθείτε τι θα συμβεί και τι θα επακολουθήσει. Τα κόμματα θα
υποστούν ανεπανόρθωτη διάλυση. Αν τα κόμματα λείψουν μετά την Απε­
λευθέρωση, η Ελλάδα θα βρεθεί σε πολύ δύσκολη θέσηJJ.

Η συνάντηση με τον Καφαντάρη γίνεται σ' ένα μικρό σπίτι δίπλα στο Πα­
ναθηναϊκό Στάδιο, με την παρουσία του Λαμπράκη και πολιτικών παραγό­
ντων. Η αντίδραση ίδια, με μόνη τη διαφορά. ότι ο Καφαντάρης, πιο θεωρη­
τικός από τον Σοφούλη, χαρακτηρίζει τα κόμματα ωc; <ιοργανισμούς επιφα-
, ~' / ι ι ι ι 'λ Ε ι
νεια.ς)), επειυη φα.ινονται απο παντου και ετσι ειναι ευα ωτα.. κεινοc; που

απομένει τώρα. είναι ο Κανελλόπουλος. Ο Macaskie ακούει τις απόψεις του

για την ελληνική Αντίσταση και του διαβιβάζει την παράκληση του Noel
Rees για μία έκθεση σχετικά με τα ελληνικά. πράγματα.. Ο Λαδάς του μετα­
φέρει τη νέα. πρόσκληση από το Κάιρο, για να πάρει τη στερεότυπη αρνητι­
κή απάντηση, συμπληρωμένη από την παρατήρηση; «Άλλωστε, δεν έχω πά-
'
ρει επισημη ι
προσκ ληση αποι την ε λληνικη
ι κυ β'
ερνηση)) ...
Λίγο αργότερα. ο Macaskie εφοδιάζει τον Βαλασά.κη με έναν ασύρματο που
έχει φθάσει από τη Σμύρνη, με πλήρεις οδηγίες και κώδικα.. Του παραδίδει,
επίσης, 100 χρυσές λίρες και τη δεύτερη επιστολή του Noel Rees, ο οποίος του
γνωρίζει ότι ενεργεί με εντολή του Συμμαχικού Στρατηγείου και της NIPS. Ο
Noel του ζητά.ει να αποκαταστήσει άμεσα. επαφή μαζί του και να επα.νορώσει
ένα. μικρό σκάφος για την αποστολή των δελτίων πληροφοριών στη Σμύρνη.
Ο ασύρματος του Βαλασάχη θα λάβει το κωδικό όνομα «ΡΕΑ 1 JJ, ενώ ΗΡΕΑ 2J>
θα. ονομαστεί μια δεύτερη συσκευή που θα. λάβει αργότερα.. Έτσι, τον Φε­
βρουάριο του 1942 ιδρύεται και «επίσημαJJ η οργάνωση κατασκοπίας και αντι­
κατασκοπίας του Βαλα.σάκη, με το όνομα. «ΑλίκψJ, που στο Κάιρο θα. αναφέ­
ρεται ως η οργάνωση Βα.λασάκη - Λαμπράκη - Δοξιάδη. 58 Η «Αλίκψ> επε­
κτείνεται σε πολλά μέρη της Ελλάδος, από τη Θεσσαλονίκη μέχρι το Ηράκλειο
της Κρήτης και από τη Χίο μέχρι την Πάτρα.. 59
Ένα κα."tκι με πανιά -αργό­
τερα θα εφοδιαστεί με μηχανή στη Σμύρνη- μεταφέρει τα δελτία πληροφοριών,
ενώ από τον Αύγουστο του 1942 ο Βα.λασάκης εξαφανίζεται από την χα.τοιχία.

58. Ο λόγος της επιλογής του ονόματος είναι ά:γνωστος. Αλίκη, όπως ε ίναι ήδη γνω­
στό, ονομαζόταν η γυναίκα. του Noel Rees. Όμως Αλίκη ήταν το όνομα και της πρώ­
της γυναίκας του Βαλασά:κη που είχε τότε πεθά:νει, ο ίδιος μά:λιστα δια.τηρούσε μια
σχεδόν παθολογική αφοσίωση στη μνήμη της, αν και ξαναπαντρεμένος.
59. Ένα παρά:δειγμα της δρά:σης της οργάνωσης παρέχει το δελτίο πληροφοριών για
τον Αθηναίο δικηγόρο Δημήτριο Ανδρεά:δη [ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 492J. Ο Ανδρεάδης προ­
σχωρεί στην οργάνωση το 1942, μέσω του Δημήτρη Λαμπράκη. Ως πράκτορας της
«Αλίκης>ι πραγματοποιεί τρία πολύμηνα. τα.ξίδια στη Μακεδονία. για να οργανώσει την
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟ Ξf:ΝΟ L: ,, 227

του, στην οδό Αναyνωστοπούλου 22, και κρύβεται σε διάφορα σπίτια φίλων
χρησιμοποιωντας παν-τοτε ' ' ψ ευ δ ωνυμο.
Ι Τ ην 'δ
ι ια εποχη κατα θ'
1
ετει και εικον ι-

,
χη αyωyη
'δ ια..,υyιου,
Υ ι ι
ωστε να απα
λλ'ξ ι ι 'θ θ' ι
α ει τη γυναιχα του απο χα ε ευ υνη απε -

ναντι στις διωκτικές υπηρεσίες του εχθρού. 60 Μέχρι την ισχυροποίηση του
~- .
ι
«ο μηροωι ι
, η οργανωση <<
Αλ'ικηιι αποτελ ειι το χυpιο
ι δ'ικτυο κατασκοπιας
ι στην

Ελλάδα. Όσο για τις αναφορές πολιτικού περιεχομένου που αποστέλλονται

στη Σμύρνη, η αυθεντικότητά τους πιστοποιείται με την υπογραφή τους είτε
ι Λ ι ι ι ι Χ ι θ 61
απο τον αμπpακη ειτε απο τον αρχιεπ ισκοπο ρυσαν ο.

Όπως γράφει ο Λεβίδης , στα τέλη Δεκεμβρίου του

194 ] θα λάβει και εκε ί­
νος χρήματα. Ο Macaskie του δίνει 800.000 δραχμές -δανεικές από τον Αλέ­
ξανδρο Πασπάτη - , δηλαδή 40 χρυσές λίρες , με την τότε ισοτιμία χρυσής λί­
ρας και υποτιμημένης δραχμής. Αργότερα, τον Μάρτιο του 1942, ο Λεβίδης
λαμβάνει ένα σημείωμα που τον καλε ί να επισκεφθεί στο ξενοδοχείο «Πλά.-
'
ζα», ο μονοια,
ι ι f ι ι ι ι
στην ενα αγνωστο του προσωπο, κατα την αφηγηση του τον

πρόξενο της Φιλανδίας στην Κωνσταντινούπολη. Επειδή το ξενοδοχείο ε ίναι

επιταγμενο απο τους
ι ι ι , η φ ι λ αν δ 'ια β ρισχεται
[ ερμανους ι 'λ ι
σε εμπο εμη κατα-

σταση με τη Σοβιετική Ένωση χαι στην Αθήνα έχουν γίνε ι πρόσφατα εκτε­
ταμένες συλλήψε ις ανθρώπων που κρύβουν Βρετανούς ή οργανώνουν τη δια-
'
φυγη τους, υπο ψ ια
'ζεται παγι'δ α. π αρ > ο'λ α Ι επισχεπτεται
αuτα, Ι τον «προ'ξ ε νο»,

ο οποίος θα του παραδb.>σει

220 χρυσές λίρες «από έναν φίλο στην Τουρκία>J
και θα του ζητήσει απόδειξη για 7.000.000 δραχμές. Από τα χρήματα αυτά ,
100 χρυσές λίρες προέχονται από τον Pawson και οι υπόλοιπες από τον Noel
R ees. Ο Λεβίδης αγνοεί πως ο «πρόξενος» που, δήθεν , έχει συναντήσει ε ίναι
f f Ι Ι •• 1 1
μια απο τ ι ς σημαντιχε ς προσωπικοτητες της ευρωπαικης κατασκοπιας , ο

Τούρκος φιλέλληνας Satvet Lutfi Tozan Μπέης. 62

αντιβουλγαριχή προπαγάνδα και να μεταδώσει πληροφορίες στην Αθήνα. Φοβούμενος

για τη ζωή του, φυγαδεύεται στη Μέση Ανατολή, με τη βοήθεια του Λαμπράκη , τον
Απρίλιο του 1 944.
60. Έκθεση Βαλασάκη, ό.π., σ. 4-5.
6 1. British Embassy t o Greecc, Cairo, « Peι·iodical lntelligence Sun11nary no. 16,
28. 3.1 944>>, FO 371/43634/R 5591.
62. Ο Λεβίδης, σ. 21 χ.εξ., αναφέρει ως χρόνο λήψης των χρημάτων τα Χριστούγεννα
του J941. Όμως η μνήμη του τον απατά. Η απόδειξη που υπέγραψε βρίσκεται στον
φάκελο ΤΝΑ (PRO) HS 5/687 και φέρει ημερομηνία 30.3.1 942. Την υπογράφει ως ιιΑλέ­
'
~'
χος ΜαλέαςJ> και αφορά ποσό δρχ. 7.000.000 και όχι 3.000.000, όπως στο κείμενό του .
Ο χρόνοc; , εξάλλου , που εισπράττει τα χρήματα προκύπτει και από τα συμφραζόμενά του
(συλλήψειc; κλπ.). Ήταν η εποχή των συνεπειών από την καταστροφή της Αντιπάρου ,
για την οποία θα γίνει λόγος σε άλλο κεφάλαιο . Σφάλλει , επίσης, όταν αναφέρει ότι
συνάντησε τον πρόξενο της Φιλανδίας. Στην πραγματικότητα συναντήθηκε με τον Φι­
λανδό ταχυδρόμο που χρησιμοποιούσε ο πρόξενος, ο οποίος εκείνες τις ημέρες βρισκό­
ταν στην Ουγγαρία. Βλ το σχετικό, 0080/ 26.10.1 942, τηλεγράφη μα του Pawson οιπό
την Κωνσταντινούπολη, ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 2] 3.
228 ΠF.ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡllΣ-ΣΤΑlΚΟΣ

Γεννημένος το 1891, από εύπορη οικογένεια της Κωνσταντινούπολης με

καταγωγή από τη Βοημία, ο Tozan ανήκει στην οθωμανική ε:λίτ που προο-
ρι
'ζ ,
εται για τον στρατο, τα κρατικα αι.,ιωματα η το τ
, r , , ζ
αμι.
, 'Ο
μως, ειναι η πο-
,
λιτική που τον ελκύει από τα νεανικά του χρόνια, οπότε γίνεται ηγέτης της
ομάδα των ι<ΑποκεντριστώνΗ, οι οποίοι επιδιώκουν την εγκαθίδρυση μιας συ­
νταγματικής μοναρχίας στην Τουρκία. Η δράση του θα τον οδηγήσει στη φυ-
λ ακη,
ι ι
τοσο απο το ο
ι θ r
ωμανικο κρατος οσο και απο τους
r ' ι Ν ι
εοτουρκους, μετα την
ι

επανάσταση του ] 920. Βέβαια, ο πλούτος και οι κοινωνικές γνωριμίες στην

,
Τ ουρκια της εποχης κανουν
ι ι θ
αυματα:
ι ιy
στερα απο
ι δ
ιαμαρτυριε:ς του
ι Τ
ozan
Ι θ Ι Ι 1 1 )
και των συντροφων του για τις συν ηκες κρατησης τους, τους μεταφερουν σ

ι Ί: δ ι Δ ι t δ ι ι
ε:να ι.,ενο οχε:ιο. υσαρε:στημε:νοι απο τη ιατροφη που τους παρεχεται, οι κρα-

' Ι 1 δ f 'ζ t δ f
τουμε:νοι ε:νωνουν τις οικονομικε:ς τους υναμε:ις, αγορα ουν το ο.,ενο οχειο και

αλλάζουν μάγειρα ... 111

Μ ε:τα, την αποφυ

λ'
ακιση του, ο
Ι Τ
ozan Ι
εχε:ι ει.,ε:
t λ θ
ιχ
, 1
ε:ι σε: εναν -ηττημενο
Ι

πολιτικά- «κυνικό ιδεολόγω1. Ρίχνεται στο εμπόριο, γίνεται αντιπρόσωπος ευ­

ρωπαϊκών πολεμικών βιομηχανιών και θησαυρίζει, πουλώντας -όπως και ο
Μποδοσάκης- όπλα στους (<Δημοκρατικούς>> του ισπανικού εμφυλίου πολέ­
μου. Με τα κέρδη του αγοράζει μια έκταση 450 στρεμμάτων στον Βόσπορο,
στην περιοχή του Emirgan, όπου χτίζει το ανάκτορό του. Παράλληλα, είναι
,
κυριος μετοχος σε
, δ' ,
υο ε:μπορικες εταιρε:ιες, μια στη
' , Ρ ,
ουμανια και μια στην
Ι Α'
ι-

γυπτο, ε:νώ διαθέτει κι ένα εργοστάσιο στη Γαλλία. Παντρεμένος με Γερμα­

νίδα από το Στρασβούργο, ο ίδιος είναι πολύγλωσσος. Επίτιμος πρόξενος της
Φιλανδίας στην Κωνσταντινούπολη, με: πολλές γνωριμίες στα Βαλκάνια,
ιδίωζ σε διπλωματικούζ κύκλουζ, απολαμβάνει όλα τα προνόμια που του προ­
σφέρει το διπλωματικό του διαβατήριο, ιδίωζ την απαλλαγή του από τελω-
νειακουζ ε λ' ,
εγχους και απο ε λ'
εγχους συνα λλ'
αγματος. ' Στο ' 'ζουν
σπιτι του συχνα

πολλοί αξιωματούχοι συμμαχικών και ουδετέρων χωρών αλλά και χωρών του
Άξονα. Ανάμεσα στουζ Βρετανούζ προσκεκλημένους του, ο στρατηγός
Arnold, ο βοηθός του, συνταγματάρχης J asper Blunt, 6 ι. ο Wolfson και ο Noel
Rees. 65
Το 1941 ο Tozan στρατολογείται από τον Wolfson και γίνεται, εθελοντι­
κά, πράκτοράζ του, με το κωδικό όνομα «Pants>1. Η πρώτη υπηρεσία που του
προσφέρει είναι η ναύλωση τούρκικων καϊκιών για λογαριασμό των Γερμανών,
έτσι ώστε εκείνος να αποχτήσει μια σταθερή πηγή ναυτικών πληροφοριών.
Παράλληλα, ταξιδεύει συχνά στη Ρουμανία. και τη Βουλγαρία, όπου συλλέγει

63. Rubin, 6.π. , σ. 9,ι

61. Λπό έχθεση (5.2.1945) του de Chastelain, ΤΝΑ (PRO) HS 5/529. Ο Jusper
Blunt ήταν ο πρώην Στρατιωτικός Ακόλουθος στην Αθήνα.
65. Η κόρη του θυμάται ακόμα. το σπίτι-ανάκτορο του Tozan, αλλά και την αποφο­
ρά από τις -οθωμανικού τύπου- τουαλέτες του.
 «0 ΑΙΤΛΟΣ !11'0ΞΕ1\'0Σ» 229

'
στρατιωτικες και πο λ ιτικες π ληροφοριες. ' , Το '
τμημα τους που εν δ ιαφερει
Ι την

Ελλάδα -σύνθεση, διάταξη και μετακινήσεις των στρατευμάτων του Άξονα

από και προς τη Βουλγαρία, βλέψεις της βουλγαρικής εξωτερικής πολιτικής
κ.ά. - διοχετεύεται, μέσω του Noel Rees, στον Κώνστα και στην NIPS. 66
Στα τέλη Σεπτεμβρίου και στις αρχές Οκτωβρίου του 194], αντίστοιχα,
φ θ l
ανουν στην κ ωνσταντινουπο λη
1
0υο
1
Ι αποστο λ'ες , με σχοπο την
χωριστες
1

ι θ ι Λθ ι \:' ιζ ι ι Η 1
προμη εια. τροφιμων για την ηνα που uοχιμα. εται α.πο την πεινα. πρω-

τη αποτελείται από τον βουλευτή του Λαϊκού Κόμμα.τος και πρώην υπουργό
Εξωτερικών Πέτρο Μαυρομιχάλη (ι<Maurice»), τον στρατηγό της Αεροπο­
ρίας Γεώργιο Ρέππα, 67 τον βε'Jιζελιχό πρώην υπουργό Γεώργιο Εξηντάρη και
τον, ήδη γνωστό μας , Χρήστο Νικολόπουλο της ((Lufthansa>>, αυτόν για τις
επαφες με τους
1Γ ερμα.νους.
Ι Απο1 τους παραπανω,
'
ο μεν
Ρ' 1
εππα.ς παραμενει

βασιλόφρων , ενώ ο Μαυρομιχάλης -κάποτε βασιλόφρων και χρηματοδότης

\:' ,.. ,
β ασι λεως εωργιου στη οιαρκεια της εφριας του- τ ωρα εχει στραφει με
' Γ ι ι ι 1 ,
του

φανατισμό εναντίον του, κυρίως λόγω του καθεστώτος της « 4ης ΑυγούστΟUJ). 68
Η δεύτερη αποστολή είναι ολιγομελής, με επικεφαλή ς τον πρώην βουλευ­
τή του Αλέξανδρου Παπαναστασίου και υπουργό Αναστάσιο Μπακάλμπα.ση,
προε ' δ ρο της εμπορικης ' (( Ελλ ατουρκ»,
' εταιρειας ' που π λ'εον '
εχει εγκατα λ ει'ψ ε ι
χα
'θ
ε κερ
δ ,
οσκοπικο χαρακτηρα.
, Ε ,
κεινος συνο
δ , , ,
ευεται απο εν α στε
'λ
εχο ς των

γερμανικών μυστικών υπηρεσιών στην Αθήνα., τον Rudi S tiirker, ενώ στην
ομάδα θα προστεθεί και η Έλλη Παπαδημητρίου, που την εποχή εκείνη ζει
στην Κωνσταντινούπολη. Σε πρώτη φάση, θα τους συναντήσει εκεί ο Pawson
ο οποίος αφηγείται σχετικά. με τον Μπαχάλμπαση :69

Στην αρχή ήταν πολύ καχύποπτος, όταν όμως του μίλησα για διάφορα πρό­
σωπα που γνωρίζω στην Ελλάδα, μου ανο ίχθηκε και μου μίλη σε , διατηρώ­
ντας μια μικρή δόση επιφυλακτικότητας. Τρέφει απόλυτη εμπιστοσύνη στον

66. Κώνστας, ό.π., σ. 218.

67. Ο Ρέππας ήταν εκείνος που, στις 10. 10.1939, μαζί με τον στρατηγό Αλέξανδρο
Παπάγο και τον υποναύαρχο Δημήτριο Ο ικονόμου είχαν καταργήσε ι την κυβέρνηση
Παναγή Τσαλδάρη και είχαν ανοίξει τον δρόμο για την επιστροφή του βασιλέως Γε­
ωργίου στην Ελλάδα.
68. Βλ. την από 8.2.1942 επιστολή του Μαυ ρομιχάλη προς τον Περικλή ( ιιΠεπέ» )
Αργυρόπουλο, Αρχείο Τσουδεpού, τόμ. Α', σ. 283-28.5. Πάντως, το 1944 ο Μαυρομιχά­
λης έχει επανέλθει στα προηγούμενα φρονήματά του .
69 . P irie, σ. 196. Πρβλ. το 3629/ 1 Ο.11. 1941 τηλεγράφημα του Ραφαήλ προς τον
Τσουδερό: (([Ο Μπακάλμπασηςl μοι εδήλωσεν επισή μως, ότι καταβάλλει πάσαν προ­
σπάθειαν προς διεύθυνσιν διατηρήσεως εθνικού ενιαίου μετώπου μέχρις ειρήνης, θεωρών
εγκληματικήν πάσαν τυχόν εν τω μεταξύ διένεξιν ή και πολιτικήν ακόμη συζήτησιν
[ ... l>>. Στη συνέχεια, ο Μπακάλμπασης επιβεβαιώνει την αναφορά του Αμπατζή: (('Άλ­
λως τε μεγάλη μάζα λαού επί τοσούτον δοκιμάζεται εξ επισιτιστικών στερήσεων , ώστε
θεωρείται εντελώς ασήμαντος πάσα εκτός ζητήματος αυτοσυντηρήσεως συζήτησις)).
J

1
230 ΠΕΊΊ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'ΗΣ-ΣΤΛΥΚΟΣ

Αλέξανδρο Ζάννα, όπως επίσης και στον Μπακιρτζή. Ταυτόχρονα, αρνήθη­

κε να συζητήσει οτιδήποτε άλλο εκτός από την ανθρωπιστική βοήθεια, δη­
λώνοντας ότι αν δεν σταλούν τρόφιμα στην Ελλάδα σε επαρκείς ποσότητες,
ουδείς θα μείνει ζωντανός για να αντισταθεί στον εχθρό . Ο επισιτισμός, λοι-
πον , αποτε λ'
, ει το ζωτικο' ' 'βλ η μα .
και αμεσο προ

Λόγω της μετριοπάθειάς του αλλά και της εύνοιας του Τσουδερού, ο Μπα­
κάλμπασης θα πετύχει στην αποστολή του. Με τη μεσολάβηση του Διεθνούς
Ερυθρού Σταυρού, οι Γερμανοί συναινούν και με εφαρμογή του συστήματος
clearing εξασφαλίζονται τρόφιμα, συνολικά 50.000 τόνοι , προκειμένου να με­
ταφερθούν από την Κωνσταντινούπολη. Η πρώτη παρτίδα τους φθάνε ι στον
Πειραιά τον Δεκέμβριο του 194 ι, με το τουρκικό ατμόπλοιο «Kurtulu~)). ίΟ
Τον Νοέμβριο του 1941 , ο Wolfson φέρνει σε επαφή τον Tozan με τον de
Chastelain, με αποτέλεσμα. οι υπηρεσίες του να προσφέρονται από τότε και
στηνSOE. Στον Tozan, λοιπόν , απευθύνονται οι Μαυρομιχάλης και Ρέππας
για την προμήθεια των τροφίμων. Παράλληλα, οι Σακελλαρίου και Κώνστας
συνδράμουν στην προσπάθεια, χωρίς να το γνωρίζει ο Τσουδερός. Ο Κώνστας,
μάλιστα, γευματίζει στην Άγκυρα με τον von Papen, για να συζητήσουν τις
διάφορες πλευρές του ζητήματος. Τον νοη Papen επισκέπτεται και ο Μαυ­
ρομιχάλης -με σύσταση του Κώνστα- προκειμένου να γίνει σχετικό διάβημα
στον Altenburg και να μην κατασχεθούν στον Πειραιά τα πλοία «Ιωνία» και
«Κορινθία» που θα μεταφέρουν τα τρόφιμα. Ο Tozan, εξάλλου, στις 3. 2.1942
τηλεγραφεί ότι -μέσω του Τούρκου πρέσβεως στο Βουκουρέστι Suphie
Tanriover- εξασφάλισε για την Ελλάδα 3.000 τόνους δημητριακών και απο­
ξηραμένων λαχανικών, ενώ στο λιμάνι της Σμύρνης αναμένουν για φόρτωση
2.000 τόνοι αποξηραμένων λαχανικών, 1.000 τόνοι διαφόρων τροφίμων και
800 τόνοι σταριού. Ύστερα από συζητήσεις στο Κάιρο, ανάμεσα στον Tozan
και τον Δημητρακάκη, η σχετική πίστωση για 200.000 δολάρια ΗΠΑ υπο­
γράφεται από τον δεύτερο, αλλά αιφνίδια η όλη επιχείρηση ματαιώνεται. Τον
Μάρτιο του 1942, ο Τσουδερός έχει ήδη επιτύχει την -εκ μέρους των Βρε-
τανων- μερ ικη αρση του ναυ-τικοu αποκ λ ε ισμου της
, '' ' ' Μ εσογε 'ιου, που θ α επι-
τρέψει τον εφοδιασμό της Αθήνας με τρόφιμα. Έτσι, όταν πληροφορείται την
υπόθεση από τον Ραφαήλ, διαβλέποντας ότι η επιτυχία της αποστολής θα
αποτελέσει όπλο της αντικυβερνητικής προπαγάνδας ενώ θα ενδυναμώσει

70. Στο έκτο ταξίδι του, τον Ιανουάριο του 1942, το 11Ku1·tulu~JJ βυθίζεται στη Θά­
λασσα του Μαρμαρά. Το διαδέχεται άλλο τουρκικό πλοίο, το 11Dumlup inan1, που με­
τέφερε τρόφιμα μέχρι τον Αύγουστο του 1942. Συνολικά, τα δύο πλοία μετέφεραν στον
Πειραιά 19.000, μόνον, τόνους διαφόρων τροφίμων (εκτός από σιτάρι και αλεύρι) από
τους 50.000 που είχαν προβλεφθεί. Βλ. ιιRepoι-t of the Intc1·national Committee of
the Red C ross οη its activities duι-ing the Second Woι-ld War ( Septembeι- 1, J939 -
June 30, 1947)», σ. 452. .
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠrΟΞΕ:-JΟΣ » 2:11

και τη θέση του Σακελλαρίου, όχι μόνο ανατρέπει τη συναλλαγή αλλά και
αντιδρά σκληρά: Στους Μαυρομιχάλη και Ρέππα απαγορεύεται η χορήγηση
βίζας για τη Συρία, ώστε να μη φθάσουν στο Κάιρο , ο Σακελλαρίου λαμβάνει
την εντο λη
' να τιμωρησει
ι τον Κ' ι κυ βερνητιχη
ωνστα για το -χωρις ι α
'δ εια- γευ-
ι

μα του με τον νοη Papen, ενώ η απομάκρυνση των δυο τους, Σακελλαρίου
και Κώνστα, είναι πλέον ζήτημα χρόνου. 71
Δεν είναι γνωστό πόσα ταξίδια έχανε ο Tozan στην Ελλάδα. Εκείνο, πά-
ντως, που γνωρι'ζουμε ειναι οτι -αν και σχ ληρος σαν αν θ ρωπος- ((αρρωστη -
1 1 1 1 1

σε βλέποντας την πείνα στην Αθήνα». 72

Στις 14 Μαρτίου του 1942, ξεκινάει
για τη μεγάλη του αποστολή στη Ρουμανία, τη Βουλγαρία και την Ουγγαρία .
Ρ ουμανια
Ι 1 δ ί :J
Στη προχειται να μετα.φερει εναν ασυρματο και ιαμαντια για
1 1 1 1
·
τον πρώην πρωθυπουργό και ηγέτη της αντιπολίτευσης Iuliu Maniu. Για
τον ίδιο προορίζονται ερωτηματολόγια σε μικροφωτογραφίες, πίνακες ψευ-
/ / 1
δ ωνυμων γρα.μμενοι με συμπα θητιχη με λ' Στη Σ'οφια., αναμεσα σ ''λ
1 1
ανη χ.α.. α -
λα, πρόκειται να παραδώσει ένα. γράμμα του εξόριστου πολιτικού ηγέτη Georg
Dimitrov, 74 ενώ στη Βουδαπέστη θα συναντήσει έναν βιβλιοπώλη και πρά­
κτορα της SOE, με το κωδικό όνομα ((Pip», για να. του παραδώσει μία επι­
στολή του Basil Davidson. Όμως , σε λίγο φθάνει στην Κωνσταντινούπολη
ένα επείγον μήνυμα από το Λονδίνο: <(Σταματήστε τον "Pants" με κάθε θυ­
σία!» Από την SOE τηλεφωνούν αμέσως στον Καμπαλούρη στην Αδριανού-
πολη - ματαια για.τι ο ozan εχει ηοη περασει απο εκει.
ι ι Τ ι ,,._ ι ι ι Α' ι
ιγο μετα ο
Wolfson
τους ενημερωνει πως, πριν φυγει, τον ειχε προειδοποιησει οτι οι
' ' ' ' ' Γ ερμα.νοι' τον

71. ΤΝΑ (PRO) HS 5/825 χαι HS 5/687 (τα τηλεγραφήματα του Tozan χλπ.)- Κών­
στας, ό.π., σ. 265-267· Αλέξανδρος Σακελλαρίου, Η θέσις της Ελλάδος εις τον Δεύτε­
pον Παγχόσμιον Πόλεμον, σ. 295 χ.εξ. Πρβλ. Αpχε{ο Τσοuδεpού, τόμ. Α', σ. 572-573
(επιστολή Σακελλαρίου προς Τσουδερό, από 6. 3.1942), σ. 553 (τηλεγράφημα, από
16. 2. 1 942, του Ραφαήλ προς τον Τσουδερό σχετικά με τις κινήσεις του Κώνστα στην
Τουρκία) και σ. 575 (επιστολή Τσουδερού προς Pierson Dixon, από 11.3.1 942, όπου
αναφέρεται ότι ι<δυστυχώς , το γραφείον Κώνστα συνεστήθη εναντίον των επιθυμιών
μας και λειτουργεί χωρίς τον έλεγχόν μας>>. Εξάλλου, οι Σακελλαρίου και Κώνστας
έχουν χακές σχέσεις και με τον Ραφαήλ, υπεύθυνο στην Τουρκία και για την κατασκο­
πία. Χαρακτηριστικά, όταν ο Κώνστας συναντάται με: τον Καμπαλούρη στην Κωνστα­
ντινούπολη, στις 18. Ι. 1942, ο Ραφαήλ του ζητάει αμέσως να του γνωρίσει τα διαμει­
φθέντα. Αλλά και ο Κώνστας ζητάει από τον Καμπαλούρη τη δημιουργία οργάνωσης
δολιοφθορών στη Θράχη, χωρίς να το γνωρίζει ο Ραφαήλ. Βλ. Αρχείο Καμπαλούρη.
72. Rubin, ό.π., σ. 94.
73. Στη διάρκεια του πολέμου, τα διαμάντια έπαιξαν σημαvτικό ρόλο. Η πώλησή
τους στις τοπικές αγορές, σε ολόκληρη την Ευρώπη, εξασcράλιζε σημαντικά ποσά για
την ενίσχυση τωv αντιστασιακών οργανώσεων.
74. Την εποχή εκείνη, ο Dimitrov δούλευε για λογαριασμό της SOE στον ραδιοφω­
νικό σταθμό της Παλαιστίνης . Για τον ίδιο, βλ. και παραπάνω, κεφάλαιο
3, ώστε να μη
γίνεται σύγχυση με τον ομώνυμό του γενικό γραμματέα της Κομιντέρν.
232 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'ΗΣ-L:'JΆΤΚΟΣ

υποψιάζονται. Ο ίδιος άλλωστε, για την περίπτωση κινδύνου, διαθέτει έναν

κω δ ικο1 που δ εν ' '
εχει μεχpι τωpα
1
χρησιμοποιηοει
'
...
Στις 3] Μαρτίου του 1942, όταν ο Tozan επισκέπτεται το βιβλιοπωλείο
του αPip» αγνοεί πως εκείνος έχει ήδη δύο φορές συλληφθεί και υποστεί άγριο
ξυλοδαρμό από την Gestapo. Ο ((Pip>>, πιστεύοντας ότι πρόκειται για νέα πα­
γίδα, παριστάνει πως δεν αναγ'Jωρίζει τα συνθηματικά του ((Pants», και μό­
λις εκείνος εγκαταλείπει το κατάστημά του ειδοποιεί την ουγγρική υπηρεσία
αντικατασκοπίας (DEF). Το ίδιο απόγευμα ο Tozan συλλαμβάνεται και κα­
κοποιείται βάναυσα. TJ Σε λίγο φθάνει και ο Heydrich από το Βερολίνο για
να παρακολουθήσει τις ανακρίσεις, που όμως δεν αποδίδουν. Η συνέχεια: Ο
Tozan καταδικάζεται σε θάνατο ενώ, ύστερα από πιέσεις και δωροδοκίες, η
'θ ειpc,η
t:: δ ω
'δ εκα ετων.
' Δ'υο φορες -με τη β οη'θ εια
1 1
ποινη του μετατρεπεται σε χα '

Σέρβων εθνικιστών του στρατηγού Draia Mihailovic- αποπειράται να απο­

δράσει αλλά συλλαμβάνεται. Τελικά, τον Δεκέμβριο του 1943, με αντάλ­
λαγμα ένα σεβαστό χρηματικό ποσό φυγαδεύεται από την Ουγγαρία και επι­
στρέφει στη Ρουμανία, όπου συνεχίζει τη δράση του. Μεταξύ άλλων, διαβι­
βάζει στην Κωνσταντινούπολη τις προτάσεις για χωριστή συνθηκολόγηση
του πρωθυπουργού της Ρουμανίας, στρατάρχη Ιοη Antonescu. Παράλληλα
καταστρώνει σχέδιο για τη δολοφονία. του, η οποία, τελικά, δεν πραγματο-
,
ποιειτα.ι. Μ ετα' τον πο'λ εμο, θα τιμηθ ει με ανωτερο
' ' β ρετανικο' ' '
παρασημο, συμ-

φωνα. δε με τον Rubinϊ 6 και με ελληνικό.

75. «Pants». Έκθεση του dc Chastelain με χρονολογία 28. 2. 1943, ΤΝΑ ( PRO) HS
5/825. Η έκθεση περιλαμβάνει αποσπάσματα επιστολής του Tozan από τη φυλακή,
στην οποία αναφέρει και την ημερομηνία 30.3.194 2 σχετικά με την επίσκεψή του στο
βιβλιοπωλείο.
76. Ό.π. Το 1945, ο Tozan ζούσε στο Παρίσι αρνούμενος να επιστρέψει στην Τοuρ­
κία, λόγω «του δικτατορικού καθεστώτος της)J. Επιθυμία του να εγκατασταθεί στη Με­
γάλη Βρετανία προσέκρουσε στη σφοδρή αντίδραση της Ml5, που τον uποψιαζόταν ως
πράκτορα των Γερμανών. Τα στοιχεία που διέθετε εις βάρος τοu ήταν, κυρίως, ότι το
19,11 είχε προσπαθήσει να αγοράσει το εργοστάσιο τοu Μποδοσάκη στην Αθήνα, χαι ένα
σήμα της Ast Σόφιας προς την Λst Αθηνών, χατά το οποίο οι Γερμανοί θα ρωτούσαν τον
Tozan γιατί οι Μαuρομιχάλης και Ρέππας αντιμετώπιζαν, όπως έλεγαν, κίνδuνο σύλ­
ληψής τους αν επέστρεφαν στην Αθήνα [ΤΝΑ (PRO) HS 5/8251.
 ΚΙ.:ΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

«Το Ιππικό του Αγίου Γεωργίου » 1

Με οποιονδήποτε τρόπο και αν λυθούν τα προβλήματά μας στο Λονδίνο

-ε ίτε υποχρεωθούμε, θέλοντας και μη , να δουλέψουμε με ((βασιλόφρο­
νες αντιστασιακές ομάδες» (για την ύπαρξή τους περιμένουμε ακόμα να
πεισθούμε) είτε αφεθούμε με τους παλαιούς μας συνεργάτες (από τους
οποίους μερικοί χρειάζεται να. παρακινούνται σε δράση με πλαστές επι­
στολές Ρώσων στρατηγών, ενώ άλλοι μας ζητάνε να μην τους ρίχνουμε
χρήματα, γιατί θα τσα.χωθούν στη μοιρασιά.)- οι πραγματικές μας δυ­
σκολίες θα παραμείνουν.

Francis Nυe l Bakω· ( 19. 8.1942 ) 2

Από την αρχή της Κατοχής, η SOE χα-τέβαλε: μεγάλες προσπάθειες και
δαπάνησε σημαντικά ποσά για να υποκινήσει την ενεργό αν-τίσταση στην
Ελλάδα. Η γεωγραφική θέση της Ελλάδος και -τουλάχιστον μέχρι πρό­
σφατα- -το λαϊκό αίσθημα προσέφεραν ιδανικές συνθήκες. Όμως , αν λά:-
βουμε υπ ' τις δυνατοτητες,
, ο'ψ ιν αυτες ' ' αποτε λ εσματα
-τα πραχτιχα ' '
υπηρ-

ξαν απογοητευτικά..

Ο ίδιος (25.9.1942):1

1. Έτσι ατcοχα:λούσαv οι Έλληνες στρατιω-τιχοί στο Κάιρο την ευρεία χρήση της
χρυσής λίρας από τους Βρετανούς , επειδή σ-τη μία πλευρά της απεικονίζει τον έφιππο
άγιο Γεώργιο .

Ι
;
..
2. ιιOpcι·ations. Grccce-Retrospcctiveι>, ό.π.
3. «Unity ror action ίη Greece>ι: ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 213 .
.

ι
Υ
ΣΤF:Τ,Α Al!O ΠΟΛΛΕΣ llEPIΠETF.TF:Σ -θα του χαρίσουν το κωδικό όνομα
«ΟδυσσέαςJJ-, ο «Αλεξά-τοςJJ φθάνε ι στον Πειραιά σ-τα τέλη Ιουνίου του
1941 . Αναχωρεί έπειτα από λίγο για την Τουρκία, όμως δεν γίνε-ται δεχτός
από -τους Τούρκους και επιστρέφει στον Πειραιά. Μετά μια δεύτερη αποτυ-
, / / 'ζ
χημενη αποπειρα και ε'Jω προετο ι μα ει το τριτο του ταc,ιuι , επισκεπτεται
! ζl~ Ι

στη\/ Αθήνα τον πατέρα της Έλλης Παπαδημητρίου και εκε ίνος τον φέρνει σε
επαφή με μια φίλη της κόρψ; του και γνωστή Αθηναία, τη Δώρα Στράτου.
Κόρη του πρωθυπουργού Νικολάου Στράτου, ενός από τους (( Εξιη που εκτε­
1

λέσ-τηχα\Ι το 1922, η Στράτου ανήκει, εν-τούτοις , στη λεγόμενη ((δημοκρατι­

κή>) παράταξη και επί Μεταξά έχει γνωρίσε ι τη φυλακή, μαζί με τον πρώτο
σύζυγό της, τον βενιζελικό ανθυποπλοίαρχο Ευγένιο Φεράλδη. 4 Ο Φεράλδης,
ι ι ι θ Ι Ι Ι Ι
πιστος στη νομιμοτητα, εχει υποχρεω ει σε παραιτηση μετα την επαναστα-

ση του Πλαστήρα, το 1922. Μέχρι το 1936, υπηρετεί στο Λιμενικό Σώμα.

Η Στράτου παρακαλεί τον ((Αλεξάτω> να πάρει μαζί του στην Τουρκία έναν
Βρετανό προστατευόμενό της, τον λοχαγό Ηaπίs , ο οποίος στην πραγματι­
κότητα είναι ο Nicholas Hammond. Επίσης, του γνωρίζει τον -ταγματάρχη
Γ ι
ιαννη
Τ ι ι ι ιs:,
σιγαντε, που και αυτος, με μια ομαυα α
'λλ ι "C
ων αποτακτων αc,ιωματι-

κών, αναζητούν τρόπο διαφυγής στη Μέση Ανατολή. Όπως αφηγείται ο ((Αλε-
"C
ξ ατος>J,
, ι
οι αc,ιωματικοι αυτοι μι
ι λ ι ι
ουσαν τοσο ανοιχτα για τη
ι δ ι
ιαφυγη τους,

ώστε για λόγους ασφαλείας διέκοψε κάθε επαφή μαζί τους. Αντίθετα, επιβι­
βάζει στο κα"tκι του τον Hammond και φθάνουν στο Κουσάντασι στις 14 Σε­
πτεμβρίου. Από εκεί, ο ((Αλεξάτοςη -τώρα διαθέτει πλαστό διαβατήριο- φεύ­
γει για τη Σμύρνη, προκειμένου να συναντήσει τον Pawson. 5 Η πρώτη επα-

4. Το 1953 , η Δώρα Στράτου δημωύργησε το γνωστό σωματείο ίιF:λληνικοί Χοροί­

Δώρα Στράτοω>. Περίπου μία δεχα.ετία αργότερα, λειτούργησε το ομώνυμο θέατρό τη ς
στην Αθήνα.
5. Βλ. την πρώτη αναφορά του ιίΛλεζάτοω> χαι το αντίγραφο της από 9.10.1941
επιστολής του Pa\YSun προς τον Pirie , Τ"ΙΑ (P RO) HS 5/526, σ . 00082 χ . εξ. Σημειώ­
νω ότι σε όσους φακέλους μού έχουν δοθεί τυπωμένοι από μικροφίλμ, ο αριθμός πλαι­
σίου αναφέρεται ως αριθμός σελίδας.
236 f!ΕΤΡΟΣ Σ Τ. \1 Λ ΚΡΗ Σ - ΣΤΑ1 Κ ΟΣ

φή τους πραγματοποιείται στις αρχές Οκτωβρίου. Στην έκθεση που συ'Jτάσ­

σει και του παραδίδει, ο «Αλεξάτος" κάνει λόγο και για το κομμουν ιστικό κί­
vημα:6

Οι κομμουνιστές που γύρισαν από την εξορία δημιούργησαν μια νέα οργά­
νωση και με μερικά φυλλάδια που κυκλοφόρησαν κρυφά, έκαναν γνωστά
στους οπαδούς τους τα ονόματα εκείνων που τους είχαν προδώσει. Οι Ιταλοί
έχουν συλλάβει τα ηγετικά κομμου,1ιστικά στελέχη, ασφαλώς βρήκαν τα ονό­
ματά τους στην Ειδική Ασφάλεια. Η νέα οργάνωση προσπαθεί τώρα να έρ­
θει σε επαφή με τη Σοβιετική Ένωση, η οποία, όμως, προφανώς έχει χάσει
την εμπιστοσύνη της, κάτι που δυσχεραίνει τις επιδιώξεις της οργάνωσης.
Από την άλλη πλευρά, η οργάνωση βρίσκεται στα πρώτα της στάδια και συλ­
λέγει τα μέλη της. Ήρθα σε επαφή με δύο από τα ηγετικά μέλη της οργά-
,.,.
νωσης, που γνωρι<.,ω χα
λ'
α.
ϊ Ε'ιναι ' ' '
γεματοι αποφασιστικοτητα και εχουν κα-
Ι

νει μεγάλη πρόοδο στον οργανωτικό τομέα. Κατά την άποψή μου, αποτε­
λούν καλό έμψυχο υλικό για δολιοφθορές.

Ο Pawson αρπάζει τη ιψεγάληιι ευκαιρία. Έτσι , στις 29 Οκτωβρίου του

) 941 , ο Pirie παραπλανά τον DPA :8

Ο Pawson συμβουλεύε ι πιεστικά να έρθουμε σε επαφή με τη λεγόμενη κομ­

μουνιστική οργάνωση, που όπως αναφέρεται δημιουργείται στην Αθήνα. Γρά-
φω ιι
Ι
λ εγομενη» ι
σκοπιμα,
Qιοτι
Ι Ι ι Ι θ ' (sιc
πιστευω οτι προκειται για ε νικιστικο
,) ι
κι-

νημα που επιθυμεί να απαλλαγεί από τον εχθρό όσο πιο γρήγορα γίνεται. Αυ­
τοαποκαλούνται κομμουνιστές, από έλλειψη καλύτερου ονόματος. Ο Pa\vson
με πληροφορεί ότι και ο Οδυσσέας αυτοαποκαλείται τώρα κομμουνιστής, κά­
τι που δεν είναι ούτε και υπήρξε ποτέ.

Η κομμουνιστική οργάνωση, συνεχίζει ο Pirie, αποτελεί καλό έμψυχο υλι­

κό για δολιοφθορές, μάλιστα δε η έδρα της στον Πειραιά (κατά τα λεγόμενα

6. Ό.π., σ. 00091. ΌλΕς οι εκθέσεις του ιιΑλεξάτοuιι έχουν συνταχθεί σε: εντυπω­
σιακά χαλά ελληνικά και η μετάφρασή τους στα αγγλικά είναι έργο του Γχόγχα.
ί. Τα δύο αυτά μέλη ήταν η Καίτη Νισσυρίου-Ζέβγου και ο Σπύρος Κωτσάχης, αρ­
γότερα επικεφαλής του ΕΛΑΣ στην Αθήνα. Βλ. Θεόδωρος Σαμπαταχάχης, Ταυτότητες
πpαχτόpων και χωδιχά ονόματα, σ. 154, σημ. 31 .
8. T:'-JA (PRO) HS 5/664, και Pirie, σ. 181-182. Η λέξη ((Παραπλανά>> που χρησι­
μοποιώ ίσως δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα και ο Masteι·son να γνώριζε
την πρώτη έκθεση ιιΑλεξάτουι1 1 οπότε οι «ψευδείς παραστάσεις>>, σύμφωνα με την πά­
για ταχτική της SOE, απευθύνονται έμμεσα στο F orcign Oωce. Είναι, πάντως, χαρα­
κτηριστικό το ότι στην έκθεση τουPirie το σχετικό με τους κομμουνιστές απόσπασμα
παραλείπεται. Εξάλλου, ούτε στο νεοσύστατο ΕΛΜ αναφέρεται ο Pirie , διότι ο ίοιοζ
(ό.π.) προσθέτει: ιι[Από την οργάνωση αυτή] επρόκειτο αργότερα (sic) να προκύψει
το καταπληκτικό EAM>J.
 «0 Α!ΤΛΟΣ J11'0Ξ1ΜJΣ,, 237

του ιcΑλεξάτουιJ) της επιτρέπει τις επιθέσεις στον κύριο, βραχυπρόθεσμο,

στρατιωτικό στόχο της SOE -σύμφωνα με την εντολή που έχει λάβει-, δη­
λαδή τα εχθρικά πλοία που εφοδιάζουν τους Γερμανούς στη Βόρειο Αφρική.
Από την άλλη πλευρά, λόγω των πολιτικών της πεποιθήσεων αποκλείεται
να συμφιλιωθεί ποτέ με την επιστροφή της μοναρχίας. Για τον λόγο αυτό, συ­
νεχίζει ο DH/A, ιcαποκλείεται να συνεργασθούμε μαζί -τους στο πλαίσιο της
προετοιμασίας για την τελική λαϊκή εξέγερση και την επιστροφή -της πα­
ρούσας ελληνικής κυβέρνησης με επικεφαλής της -τον βασιλέα». Εάν το σχέ­
διό του εγκριθεί, πρέπει ο Pawson να δώσει εντολή σ-τον ((Οδυσσέα>J να συ­
ναντηθεί με τους ηγέτες -της οργάνωσης και να συζητήσει μαζί τους τη ση-
' /
μασια -των αμεσων επι
θ' θ λ / /
εσεων στα εχ ρικα π οια και τη
δ υνατοτητα
Ι Ι -της να

τις αναλάβει. Εάν δεχθούν, πρέπει ο «Οδυσσέαςη να τους παραδώσει όσα

εκρηκτικά χρειάζον-ται από τις ποσότητες που κατέχει ο ιιΠρομηθέαςJ> και
από τις μεγαλύπρες ποσότητες που έχει αφήσει ο Sinclair. Θα πρέπει, επί-
Ι
, θ Ι Ι Τ Ι , β '
σης, να φροντισει ωστε να μεταφερ ουν απο την ουρκια οι μαγνητικες ομ-

βες («χελώνεςJJ) που προορίζονται για -την Ελλάδα. Τέλος, θα πρέπει να συ-
ζητησει
f μα ζ'ι τους και το οικονομικο
Ι θ'
εμα, μια αμοι β'
η εκ του αποτε λ'
εσματος

ή κάτι αν-τίστοιχο. Για την απόδειξη της κα.λής πίστης της SOE θα πρέπει να
εχει μα ζ'ι του και ενα σημαν-τικο συμ β ο λ ικο
, ' ' Ι ποσο,
' Ι
ισως 100 χρυσες
Ι λ'ιρες. Αν

συμφωνήσουν, ο ιcΑλεξάτοςη πρέπει να τηλεγραφήσει στον Pawson τα ονό­

ματα και τις διευθύνσεις των ηγετικών μελών, αλλά. και το σύνθημα με το
οποίο η SOE θα έρθει σε: επαφή μαζί τους σε: περίπτωση που κάτι συμβεί στον
«Οδυσσέα>J.
Η έγκριση του DPA παρέχεται και φθάνει στον Pawson σ-τις 3 Νοεμβρίου .
Είναι όμως αργά. Ο «Αλεξάτος>J έχει αναχωρήσει από η Σμύρνη για την Ελ­
λάδα δύο μέρες πριν, με το καινούργιο κα"tκι του Noel Rees. 9 Εντούτοις, στις
λεπτομερείς οδηγίες που φέρει μαζί του, γραμμένες με συμπαθητική μελά­
νη, περιλαμβάνεται και η εντολή να έρθει σε επαφή με τους κομμουνιστές
και να τους τονίσει ότι παρουσιάζεται γι' αυτούς μια καλή ευκαιρία να χρη­
ματοδοτηθούν από την SOE, εφόσον μπορούν να παρουσιάσουν αποδείξεις για
τη δυνατότητά τους να της φανούν χρήσιμοι. Τα χρήματα θα φθάσουν με το
επόμενο ταχυδρομείο ...

9. Την εποχή εκείνη, ο «Αλεξάτος )) εκτελούσε και εντολέ ς του Noel R ees. Το τι
μετέφερε όμως για λογαριασμό του στην Λθήvα είναι άγνωστο, διότι η σχετική περικοπή
έχει απαλειφθεί από τη δεύτε ρη έκθεσή του ( ό.π. , σ. 00062 χ.εξ. ) .
238 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚl'ΗΣ-ΣΤΑlΚΟΣ

Στην Αθήνα, ο ι<Αλεζά:τος>> συναντάται με τον Μπακιρτζή και εκείνος τον

συνδέει με τον Μπαρδ6πουλο, 10 στον οποίο παραδίδει τους νέους κρυστάλλους
και τον κώδικα επικοινωνίας. Έτσι, στις 20 Νοεμβρίου του 1941, ο ιι333», ο
ασύρματος του «Προμηθέα 11>>, μεταδίδει το πρώτο του σήμα στον Pa\.vson
στην Κωνσταντινούπολη. Από την ημέρα εκείνη μέχρι τον Ιούνιο του 1942,
με τον ασύρματο αυ-τό πραγματοποιείται και η έμμεση επικοινωνία του
Pawson με το ΕΑΜ. Παράλληλα , τον Μάρτιο του 1942, ο Pawson, κρυφά:
από τον Κουτσογιαννόπουλο, εφοδιάζει τον «Αλεξάτο)) με προσωπικό κώδι­
κα, ώστε μέσω αυτού να τον ενημερώνει γ ια τις επαφές του με το ΚΚΕ, τις
οποίες δεν πρέπει να πληροφορηθεί ο «Προμηθέας 11>>. 11
Τις ίδιες ημέρες, ο «Οδυσσέας)) επισκέπτεται τον Στέλιο Παπαδημητρίου
για να του παραδώσει ένα γράμμα της κόρης του. Αυτή τη φορά: ο Παπαδη­
μητρίου του γνωρίζει έναν αριστερό δικηγόρο, τον Αλέξανδρο Σεφεριάδη. 12
Γεννημένος το 1903, πρώτος εξάδελφος του Γιώργου Σεφέρη και συμφοιτη­
τής του Γιώργου Θεοτοκά στο πανεπιστήμιο, είναι άνθρωπος τη ς δράσης. Τον
Νοέμβριο του 1940 εκείνος και ο Θεοτοκάς κα:τατά:σσοντα:ι εθελοντικά στον
,
στρα:το, για να απο
λ θ , , , .,,, ,
υ ουν υστ ερα απο uυο μηνες
λ' λ , '
ογω ιιπο ιτ ικων φρονημα:-

των>>. t:J Όμως τώρα -και για πολλούς από τους επό μενους μήνες- οι Σεφε­
ριάδης και «Αλεξάτος)), ιδίως ο δεύτερος, θα δράσουν ως οι αποκλειστικο ί εκ­
πρόσωποι της SOE στην Ελλάδα:. Η πρώτη, ίσως και μοναδική, πραγματική
τους επιτυχία είναι η απομάκρυνση του Ιωάννη Πολυχρονόπουλου από "tη θέ­
ση του διοικητή της Ειδικής Ασφάλειας στην Αθήνα. Ύποπτος για: τη δεύτερη
απόπειρα δολοφονίας του Ελευθερίου Βενιζέλου, το 1933, ο Πολυχρονόπου­
λος κομπάζει το 1941 ότι θα: συλλάβει όλους τους 4.000-4.500 Βρετανούς
που κρύβονται στην Αθήνα. Με τη βοήθεια του ΚΚΕ, οι ιιΑλεξάτος ι> και Σε­
φεριάδης εξαπολύουν εναντίον του εκστρατεία <ιψιθύρων)) και διαδίδουν ότι
είναι πράκτορας των Βρετανών. Σε λίγο, ο Πολυχρονόπουλος απολύεται.
Με τα όσα γνωρ ίζουμε σήμερα, η συμβολή του <ιΑλεξάτοω> στην ίδρυση
του ΕΑΜ, όπως περιγράφεται στη δεύτερη έκθεσή του, δεν έχε ι σχέση με την
πραγματικότητα. Σύμφωνα με την αφήγησή του , ο ιιΟδυσσέας>J ήταν εκε ίνος
που -με τη μεσολάβηση του Σεφεριάδη- συγκέντρωσε τους αρχηγούς δια:φό-
, Ι '
ρων κομμα:των, μερικες οργανωσεις κα ι π ο
'
λ ιτικες ,
προσωπι κοτητες
(τον Ηλ'ια

Τσιριμώκο, τη Λαϊκή Δημοκρατία, δηλαδή το κόμμα του ... Τσιριμώκου, τον

10. Βλ. την έκθεση Μπαρδόπουλου , ό.π. Την εποχή εκείνη ο Κουτσογιανν όπουλος
απουσίαζε από την Αθήνα.
11. Μνημόν ιο, από 11 .8.1 94.2, του P a\vson προς την SOE Κα·tρου, ΤΝΑ (.PRO) lIS
5/ 501.
l 2. Έκθεση πληροφοριών της SIME για τον Σεφεριάδη ( 19.8. 1944 ), ΤΝΑ (PRo) HS
5/492 .
13 . Θεοτοκάς , ό. π. , σ. 189, 201 - 20 2 , 20 4, 20ί και 2 11 χ.εξ.
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΚt\ UΣ » 239

Χρήστο Χωμενίδη , τον Τσάτσο (;) χαι την οργάνωση του Μπακιρτζή) προ­
κειμένου να συγκροτήσουν το Λαϊκό Μέτωπο, στο οποίο έπεισε χαι τους κομ­
μουνιστές να προσχωρήσουν , με το επιχείρημα ότι θα ήταν αδόνατο να εγκα­
ταστήσουν μετά την Απελευθέρωση σοβιετικό καθεστώς στην Ελλάδα αν δεν
ι
συμμετειχαν στον αγωνα κατα του καταχτητη.
1
r ι Α '
υτα και α
'λλ
α παρομοια ανα-
ι

,
φερει στον
Ρ awson ο << Οδυσσεαc;»,
Ι με την προσ
θ' Ι
ηχη οτι οι κομμουνιστες απο-
'

τελούν μόνον το 25% της δύναμης του Λαϊκού Μετώπου, στο οποίο, από τα
χρήματα της SOE που έχει μαζί του, οιαθέτει 1.000.000 δραχμές. Η έκθεση
αυτή εντυπωσιάζει τόσο πολύ τον Pawson και την SOE Καtρου, ώστε να πι­
στέψουν ότι το λεγόμενο Λαϊκό Μέτωπο , το οποίο, δήθεν, μετονομάστηκε σε
ΕΑΜ μόλις τον Απρίλιο του 1942, αποτέλεσε δημιούργημα του ιιΑλεξάτοωι ,
μύθος που θα διατηρηθεί για πολλές δεκαετίες. 14
Οικονομική ενίσχυση 300.000 δραχμών προσφέρει ο ιιΑλεξά:τοςιι και στον
Κουτσογιαννόπουλο. Όμως εκείνος βρίσκει τα χρήματα λίγα για τψ οργάνω­
σή του. Έτσι, στις 3 Δεκεμβρίου του 1941, ο «Προμηθέαι;; II» τηλεγραφε ί στον
Pawson ζητώντας να του δοθούν από τον <<Οδυσσέα» 700.000 δραχμές επι-
π λ εον,
, f
ενω τρεις ημερες μετα
Ι Ι θ' f
ετει ορους: «π ροκειμενου f
να
δ
ου
λ'ψ
ε ουμε σο-

βαρά, χρειαζόμαστε 10.000.000 δραχμέι;;ιι. 15

Στη συνέχεια ο Κουτσογιαννό-
που λος '
αποσυρεται στο χωριο του, στη ' Μ'
ανη, και για λ'ογους ασφα λ'
ειας -τις

συ λλ ηφ θ' 'β ενι ζλ Ι α λλα

' και εν
1
ημερει;; εκεινες
f εχουν
f ει αρκετοι ε ικοιf αποτακτοι-

αναμονή του «χρυσίου». Έτσι, μέχρι τον Φεβρουάριο του 1942, τον ιι333ιι
διευθύνει ο Μπαρδόπουλοι;;. Είναι τότε που οι βρετανικές μυστικέι;; υπηρεσίες
αναθεωρούν την προηγούμενη απόφασή τουι;;, να μη χρησιμοποιούν χρυσέι;; λίρει;;
στις κατεχόμενες χώρες, και -λόγω τηι;; ραγδαίαι;; υποτίμησης της δραχμής­
αρχίζει η επέλαση του ιιlππικού του Αγίου Γεωργίου» στην Ελλάδα. Τα χρήματα
του ιιΠρομηθέα Iln, σε χρυσές λίρει;; , θα φθάσουν σύντομα στην Αθήνα.
Λίγο πριν φύγει για τη Σμύρνη , ο «Αλεξάτος» μέσω της Δώρας Στράτου
έρχεται σε επαφή τον με τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, προκειμένου να του
διαβιβάσει το γνωστό μήνυμα του Τσουδερού. Όμως η συνάντηση του λαθρέ­
μπορου με τον φιλόσοφο είναι κωμικοτραγική: Ο Κανελλόπουλος δεν τον εμπι-
στευεται και αρχι'ζ ει να του απαγγε
' 'λλ ει αποσπασματα του ' Μ αρι..,
ζ σχετικα
' με

την οικονομική ανισορροπία. Ύστερα, του αναπτύσσει τους οραματισμούς του

για τη μεταπολεμική Ενωμένη Ευρώπη. Ένας παραζαλισμένος «Οδυσσέας>>

14. Βλ. το τηλεγράφημα του ((Αλεξάτου )> προς τον Pawson, Ιη 2/ 24.4.1942: ((Το
Λαϊκό Μέτωπο έχει αλλάξει το όνομά του και έχει γίνει Εθνικό Απελευθερωτικό Μέ­
τωπΟJ): Τ Α (PRO) HS 5/71 1. Πρβλ. PiΓie, σ. 209- 210. Επίσης , Bickham Sweet-
Escott, «S.O.E. in the Balkans», στο Phyllis Auty - Richard Clogg (επιμ.), British
Policy towards Wartime Resistance in Yugoslavia and Greece, σ. 1Ο· W. Macke nzie,
ό. π., σ. 154 σημ. 4, και 159.
15. Τηλεγραφήματα fn 3 χαι 4, ό.π.- Pirie, σ. 171.
2·10 ΠΕΤΙ'Ο~ 2:Τ. ΜΛΚΡΗ Σ -ΣΤΑfΚUΣ

που β ια'ζεται να φυγει και αποι οσα

' ι '
εχει '
ακουσει ε λ' ι
αχιστα εχει κατα λα
'βει, απο-

χαιρετά τον Κανελλόπουλο με τη δήλωση ότι θα: αποτελέσει μεγάλη αδικία: αν,
μετα:
' τη νικη
' κα:τα:
' του Άt'r..,ονα, οσοι
' ασχο λη θ ουν με την επι'λυση των οικονομι-
'
κών προβλημάτων της Ευρώπης δεν λάβουν σοβαρά υπ' όψιν τους τα όσα του
είχε εκθέσει. Κατά τον «Αλεξάτο>ι, (<Ο Κανελλόπουλος είναι ένας τυχοδιώκτης
που πηγαίνει κατά πού φυσάει ο άνεμος , ανειλικρινής και όχι τίμιος». 16 Ο
(<Οδυσσέα:ςι> επιστρέφει στην Αθήνα στις αρχές Απριλίου του 1942.

Σταδιακά., το κέντρο βάρους της Αντίστασης στην Αθήνα μετατοπίζεται από

τον Κανελλόπουλο και την οργάνωσή του, που φυλορροεί και περιθωριοποι­
είται, 17 αφενός μεν στον κύκλο του Ασημάκη Πανσέληνου, με τον Σεφεριά­
δη, τον «Αλεξάτω>, τους κομμουνιστές και το ΕΑΜ, και από την άλλη στην
οργάνωση του Μπακιρτζή, με τον Ζάγκα, τον Κουντουριώτη και άλλους κα-
,
τωτε:ρους t' '
αr..,ιωματικους. '
'Ολ οι τους εχουν ως κe:ντρικο' 'αr..,ονα:
t' τον (( Π ρομηθ'εα:
lI>>. Ο Κανελλόπουλος αγνοεί -θα το μάθει αργότερα- πως τόσο ο ίδιος όσο
και ο Αλέξανδρος Ζάννας προορίζονται για την οργάνωση της καθολικής λαϊ-
, t' ι ι ι λ ι ι 1
κης εr..,εγερσης που, εκεινη την εποχη, αποτε ει τον πρωτευοντα , οσο και χι-

μαιρικό, στόχο της SOE για την Ελλάδα. Όμως, η προθυμία του να συνεργα­
στεί με την εξόριστη κυβέρνηση, όπως διαβιβάζεται στο Κάιρο από τον Αση­
μακόπουλο, προκαλεί εκεί την εντύπωση πως ο Κανελλόπουλος είναι σε θέση
/ / /
/ γυρω
'λο ογκο του ε λληνικου λ αου ' τον β ασι λ'εα
1
να συγκεντρωσει μεγα απο και
/ / / / /
την κυ ι
β ερνηση του. Q Ρawson, ο οποιος δ εν τον εχε ι γνωρισει κα ι δ εν εχει

γοητευθεί από τον λόγο του, διαφωνεί έντονα και στις 8 Δεκεμβρίου του 1941
γράφει στον Pirie: 18

Έχω ήδη αναφέρει πως δεν μπορώ να δεχτώ αυτή την άποψη και οι λόγοι
ι ι , [ Α ι β ι ι ι ι
σου ειναι γνωστοι. .. .] υτο που φο ουμαι ειναι οτι αν συνεχισουμε να υπο-

στηρίζουμε τον βασιλέα και την κυβέρνηση , ως βάση για τη συνεργασία μας
με τους Έλληνες, θα προκαλέσουμε διχασμό παρόμοιο με εκείνον του προη­
γουμένου πολέμου, μεταξύ Κωνσταντίνου και Βενιζέλου. Και τότε μεν ήταν
αναγκαίο να διχάσουμε τη χώρα. Σήμερα όμως που οι Έλληνες είναι πολιτι­
κά ενωμένοι όσο ποτέ άλλοτε μετά το 1821 , το να εξακολουθήσουμε αυτή
την πολιτική προκειμένου να επαναφέρουμε έναν μη δημοφιλή και ανίκανο
βασιλέα και τα ασήμαντα υπολείμματα ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος, θα
είναι εγκληματικό.

16. ΤΝΛ (PRO) HS 5/526, σ. 00066.

17. W. M ac kcnzic, ό.π., σ. 1 SS· ιιΟ Μuσ-τιχός Πόλεμοςη, 9η συνέχεια.
18. Pirie, σ. 207.
 « 0 ΑΙΤΛΟΣ l!JΌΞ.b:Ν ΟΣ » 211

Τα λόγια. του l)a\vson κρύβουν τη δυσχερή θέση στην οποία έχει περιέλθει
η SO.E. Έχοντας -από την εποχή ήδη της Section D - στρατολογήσει κάθε
λογής βενtζελικούς-αντιμοναρχικο(Jς και κομμουνιστές για την οργάνωση της
Αντίστασης, δια.πιστώνεt τώρα τη χαώδη διάσταση ανάμεσα στις πολιτικές
βλέψεις των συνεργατών της για τη μεταπολεμική Ελλάδα, από τη μια πλευ­
ρά, και από τη'J άλλη την πείσμονα επιθυμία του Τσώρτσιλ και του Foreign
Office για την επαναφορά της μοναρχίας στον τόπο. Οι ίδιοι άνθρωποι που
'
εναν ' πριν ονειρευονταν
χρονο ' '
και σχε δ'ια ζαν χινηματα εις β'
αρος του Μ εταr;,α
1:'

και δικτατορίες Παyχάλου ή Δαβάκη , τώρα εκδηλώνουν ιδιαίτερες δημο-

'
κρατικες ευαισ θ ησιες,
' μα 'λ ιστα uε
~ '
σε καιρο πο λ'εμου. Μ'εμφονται την κυ βερ
' -

-~~·-
νηση ότι ((στρέφεται προς τα δεξιά» επειδή απομακρύνει τους αντιμοναρχικούς
που βυσσοδομούσαν εναντίον της στην Κρήτη , και τώρα πράττουν το ίδιο στο
~~;-,·..

~~~.~- Κάιρο, χαίρονται για τα αποτελέσματα της αντιβασιλικής προπαγάνδας του

r
y,_··
Τσολάκογλου και υιοθετούν όποια πληροφορία φθάνει από την Αθήνα, ανε-
.
.
ξαρτητα
, ' '
απο ποιον προερχεται, αν κανει ' λ'
ογο γ ια αντι δ ημοτικοτητα του
' β α-

..
σιλέως Γεωργίου. Τελικός σκοπός, η ηθική αποδυνάμωση του βασιλέως και
~--· της κυ β ερνησης
' '
σε τετοιο β α θ μο,
' ωστε να απο δ εχθ ουν τα αιτηματα των πο-
' ' '
λιτικών της Αθήνας και των συνεργατών της SOE στην πρωτεύουσα. Από
την άποψη αυτή, η SOE Καtρου, αντί να εφαρμόζει την πολιτική του Foreign
Offίce όπως είναι το καθήκον της, δημιουργε[ πολιτική, κάτι που θα έχει
ολέθριες επιπτώσεις στην Ελλάδα.
Στις 20 Νοεμβρίου φθάνει στη Σμύρνη ο Σωτήρης Ζάννας, ο μικρότερος
αδελφός αλλά και το ((μαύρο πρόβα.τω> της οικογένειας. Φανατικός, επιπό­
λαιος, φλύαρος και ελάχιστα σοβαρό στοιχείο, HJ ετούτος ο Ζάννας κομίζει μια
οξύτατη επιστολή του στρατηγού Στυλιανού Γονατά, εξ ονόματος και άλλων
πο ι
λιτιχων ι , εναντιον
ηγετων ι του β ασι λ'
εως Γ εωργιου
ι και της κυ β' ι
ερνησης του,

με παραλήπτη τον Bowman και δυνητική εχ μέρους του επίδειξή της στον
Ρούσσο. 20 Ένα απόσπασμα:

19. Κατά τον Αλέχο Π. Ζάvνα (συνέντευξη), ο Αλέξανδρος Ζάννας ε ίχ.ε διακόψει χά­
θε επαφή με τον Σωτήρη, τον οποίο αποκαλούσε ((έμμισθο πράκτορα των Άγγλων>>.
Στη διάρκεια του δεκεμβριανού κινήματος, ο Σωτήρης Ζάννας συνελήφθη στο ξενοδο­
χείο της «Μεγάλης Βρετανίας>> επειδή προπαγάνδιζε υπέρ του ΕΑΜ. Πέθανε το 1945.
20. Πρόκειται για το πρώτο αντιμοναρχικό πρωτόκολλο για το οποίο έγινε λόγος
στο κεφάλαιο 6. Ο Papastratis, 6.π., σ. 27 , αναφέρει, εσφαλμένα, ως αποδέκτες τους
Γεώργιο Ρούσσο και στρατηγό Τζανακάκη. Το ίδιο σφάλλει χαι ο Fleischer, Στέμ.ι).α,
τόμ. 1, σ. 1.19. Εκείνος αναφέρει ως παραλήπτη τον s ir Oliveι· Lytιelton κλπ. Πέραν
του ότι η θέση του Lytte lton ήταν μυστική, ήταν αδύνατο, με τις συνθήκες της εποχής,
να γνωρίζει ο !Όνατάς την ύπαρξή του. Βλ. την από 6.1.1942 επιστολή του Pirie προς
τον Jimn,y P earson , επικεφαλής του Τομέα Βαλκανίων και Μέσης Ανατολής στην Ba-
keι· Stι·cct, ΤΝΑ (PRO ) HS 5/ 664. Το ζήτημα έχει σημασία για το ποιος προκάλεσε
την επιστολή , αλλά και για την περαιτέρω τύχη της.
242 llETPOΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ~ΣΤΑiΚΟΣ

π ρος '
την νικην απο βλ'
επει ο Λ αος,
' οχι μονον με τον πο'θ ον του πεινασμενου,
' ' '
αλλά και του διψώντος την απελεθέρωσίν του εκ των στρατευμάτων κατοχής
και την ανάκτησιν των ελευθεριών, τας οποίας του κατήργησε το τυραννικόν
καθεστώς της 4ης Αυγούστου, θεωρών και αυτήν την ήτταν ως μέσον οριστι­
κής απολυτρώσεως από του απαισίου εκείνου καθεστώτος. Ο Λαός και την κυ­
βέρνησιν Τσουδερού και την κυβέρνησιν Τσολάκογλου τας θεωρεί αποτόχους
του καθεστώτος εκείνου και ως συνέχειαν αυτού, έστω και υπό διαφόρους κα­
τευθύνσεις. Όταν θα μείνη ελεύθερος δεν είναι διατεθειμένος να δεχθή χαι
ανεχθή , ούτε την μίαν ούτε την άλλην. Ο Βασιλεύς θεωρείται, όπως και πράγ­
μα.τι ήτο, ο επικεφαλής του φαύλου και τυραννικού εκείνου καθεστώτος, διά του
οποίου ε ισέπραξε κολοσσιαίας αποζημιώσεις, και η υπό οιανδήποτε μορφήν
επάνοδός του δεν θεωρείται ανεκτή, όπως και οιαδήποτε υπόσχεσίς του, ότι θα
' , ~ , ~ , , 21
ειναι συνταγματικος, υεν γινεται, και υικαιως, πιστευτη.

Για μερικές ημέρες ο Ζά.ννας βρίσκεται κρατούμενος των Τούρκων στη

Σμύρνη και η επιστολή φθάνει στα χέρια του Noel R ees, <ιενός ένθερμου βα­
σιλόφροναJ>, κατά. τον Pirie. Ο Noel την ανοίγει, το περιεχόμενό της αντι-
'
γραφεται και δ ιανεμεται
' σε ο 'λ ες τις β ρετανικες
' '
υπηρεσιες στη Μ'εση Ανα-
τολή. Έτσι, η επιστολή ι<καίγεται», κά.τι που θα προκαλέσει την εναντίον του
ι
οργη της
SOE ..
καιρου. Τ ο γεγονος,
ι χα
/
θ' εαυτο, αποτε λ ει μια περαιτερω απο-
ι / /
δειξη ότι το κείμενο είχε προκληθεί από τον Bowman και την SOE Καtρου,
που ανέμεναν την ά.φιξή του. Την κύρια απόδειξη παρέχει το από 6.12.1941
σήμα του ιιΠρομ ηθέα II>> προς τον Pawson: «Σχετικά. με τους πολιτικούς αρ­
χηγούς, λένε ότι σας έχουν ήδη στείλει απάντηση με ταχυδρόμο και αναμέ­
νουν τα αποτελέσματα του μηνύματός τους». 22 Η συνέχεια: Ο Bowman δια­
βιβάζει την επιστολή στον Lyttelton και το ζήτημα παραπέμπεται στο Λον­
δίνο, όπου ο Τσουδερός ζητά.ει μία επίσημη δήλωση της βρετανικής κυβέρ­
νησης με την οποία να παρέχεται η υποστήριξή της στον Γεώργιο Β ' και στην
εξόριστη κυβέρνηση, καθιστώντας έτσι τους Βρετανούς διαιτητές στα εσω­
τερικά. ελληνιχά: πράγματα. 2:1 Κά.τω όμως από την πίεση του Pierson Dixon
και του sir Orme Sargent του Foreign Office, ο Τσουδερός υποχωρεί και δέ­
χεται τα ανταλλάγματα που του ζητούνται, να παρασχεθούν, δηλαδή, εγγυή­
σεις δημοκρατικότητας προς τον ελληνικό λαό , εγγυήσεις που θα δοθούν με
την κατάργηση του -ήδη νεκρού- διατάγματος για την κήρυξη της δικτατο­
ρίας της «4ης Αυγούστου)), αλλά: και με δήλωση της κυβέρνησης ότι δεν ασκεί
δικτατορικές εξουσίες, ότι θα παραιτηθεί μετά: τη σύναψη της ειρήνης και ότι
μετά. τον πόλεμο θα ισχύσει ένα δημοκρατικό Σύνταγμα υπό τον βασιλέα, το
οποίο, πάντως, θα υποβληθεί στη λαϊκή κρίση. Η δήλωση αυτή ενσωματώ-

21. Αpχείο Τσοuδεpού, τόμ. Α' , σ. 260 χ. εξ.

22. ΤΝΑ (PRO) HS 5/711.
23. Παναγιώτης Πιπινέλης, Γεώpyιος Β', σ. 135.
 «0 Λ ΙΊ'Λ02.: Πί'U Ξt: Ν ΟΣ ,, 243

νεται σε οδηγίες του Eden προς τον Lyttelton, που συ11ιστούν , ταυτόχρονα,
σκ ληρη' '
απαντηση της β ρετανικης
' κυ β'ερνησης προς τον Γ ονατα. ' Αποσπα-'
σματα:

Δ ι' αυτό πρέπει να διευκρινισθή πλήρως εις όσους αντιπροσωπεύει ο κ. Ζάν­

νας, ότι η Βασιλική Ελληνική Κυ βέρνησις εις Λονδίνον χαίρει της πλήρους
υποστηρίξεως της Κυ βερνήσεως της Α. Μ. Ι ... J Όσον η Ελλάς κατέχεται υπό

.. -rου εχθρού, ο Ελληνικός Λαός δεν δύναται, εν πλήρει γνώσε ι των δεδομέ­
νων, να εκφράση -rας επιθυμίας -rου ως προς το μέλλον -rης χώρας . [... ] Συνε­

ι -ι·-.
πώς, επί -rου παρόντος , ο μόνος σκοπός των Ελλήνων εις την Ελλάδα και ε ις
-ro εξωτερικόν , θα πρέπει να είναι η αποφυγή λή ψεως θέσεως επί των πολι­
τικών θεμάτων , τα οποία δεν μπορούν να λυθούν παρά μετά την απελευθέ­
ρωσιν της Ελλάδος . Κατά συνέπειαν, είναι προς το γεν ικόν συμφέρον να απο­
φεύγεται κάθε ο μιλία και πράξις που θα ηδύνατο να υπονομεύση την ενότη­
τα του Έθνους και να εξυπηρετήση τοιουτοτρόπως τους σκοπούς -rου εχθρού ,
ο οποίος δεν μπορεί να επιθυμή τίποτα το καλλίτερον από -rου να ίδη τον Ελ­
ληνικόν λαόν διηρημένον και ερίζοντα μεταξύ του.

Το κείμενο μεταδίδεται από

-ro BBC, ενώ το πρωτότυπό του γίνεται αντι­
κείμενο <<επεξεργασίας» από τους Sebastian και Bowman, ο ι οπο ίο ι, κρυφά
από το Foreign Office , το αλλάζουν κατά τη μετάφραση και μειώνουν την
οζύτητά του , ώστε να μη θιγούν οι «δημοκρατικοί~> τους φίλοι στην Αθήνα
και έτσι κοπούν οι γέφυρες ανάμεσα στην κυβέρνηση και στους Φιλελεύθε­
ρους. 2;, Εκείνος που προορίζεται να το φέρει στην Ελλάδα είναι ο Σωτήρης
Ζάννας , με την παράλληλη οδηγία να πείσει τον Γονατά και άλλους βεvιζε­
λικούς ηγέτες να συνεργαστούν με το Λαϊκό Μέτωπο. Απώτερος στόχος των
«Αυτοκρατόρων)), βασισμένος στα μυθεύματα "tου ιιΑλεξά:του>J, είναι η ανά­
ληψη της ηγεσίας του Λαϊκού Μετώπου από τον Γονα"tά, ώστε αφενός μεν να
μειωθεί η επιρροή "tων κομμουν ιστών σ' αυτό και αφετέρου να επιτευχθε ί η
'
συγκεντρωση ο 'λ ων των <<δ ημοκρατικωνJ>
' ' '
στοιχειων στην οργανωση. 'Ο μως,
τελικά, η φλυαρία του Ζάννα τον καθιστά ακατάλληλο για την αποστολή. 25
Ο ίδιος φεύγει για την Κωνσταντινούπολη, όπου , χρηματοδοτο ύμενος από
την SOE και σε συνεργασία με τον Περικλή (ιιΠεπέ») Αργυρόπουλο, συνεχί­
ζει τις μηχανορραφίες του. Όσο για το κείμενο της απάντησης, αυτό απο­
στέλλεται στον Pawson στην Κωνσ"tαντινούπολη, για να το προωθήσει εκεί­
νος στην Ελλάδα. Όπως προκύπτε ι από μεταγενέστερη έ ρευνα του Foι·eign
Office, παραδόθηκε στον Λεβίδη , τον Μάρτιο του 1942, από τον Φιλανδό
ταχυδρόμο τού Tozan μαζί με την οικονομική του ενίσχυση. 26

24. Pil"ic , σ. 232.

25. Pirie, σ. 268.
26. Βλ. τη σχε-τ:ιχ.ή αλληλογραφία, T:'-JA ( .ι->RΟ) HS 5/2 13.
244 llΕΤΡΩΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΙ!Σ-ΣΤΑ1 κω.:

Η επιστολή Γονατά: και η σ' αυτήν απάντηση των Eden και Τσουδερού
αποτελούν το σημαντικότερο πολιτικό γεγονός στα τέλη του 1941 και στις αρ­
χές του 1942, με συνέπειες καθοριστ ικές για το μέλλον . Από τη μία πλευρά
η απάντηση συνιστά: έμμεση αναγνώριση ότι υφίσταται πολιτε ιακό ζήτημα
στην Ελλάδα, ενώ από την άλλη -παρ' όλη την κατηγορηματικότητα τψ; τε-
Ι
λ ευταιας t Ι
φρασης του κειμενου της-
δ t δ Ι
ε:ιχνε ι εν οτικοτητα και
θ λ'
α αποτ ε εσει

εφεζής την απαρχή διαπραγματεύσεων με τους πολιτικού ς της Αθήνας . Ο

Τσουδερός δεν διαθέτει το σθένος και την πυγμή να αντισταθεί στις πιέσεις
του Foreign 0ffice, 2 ϊ ώστε να αδιαφορήσει για εκείνους που εκπροσωπούν
μόνο τον εαυτό τους, ενώ για τη συντριπτική πλειονότητα του λαού το πολι­
τειακό ζήτημα είναι ανύπαρκτο. Ενδεικτικά , στ ις 14 Φεβρουαρίου του 1942,
ο Ραφαήλ τού στέλνει το ακόλουθο τηλεγράφημα: 28

Μοι περιήλθεν επιστολή κ. Αλεξάνδρου Ζάννα εξ Αθηνών , 6ης Φεβρουαρίου ,

περιγράφοντος με τα μελανώτερα χρώματα την εκεί κατάστασιν. Με παρα­
καλεί, όμως, όπως το ταχύτερον δυνατόν σας ειδοποιήσω εκ μέ ρου ς του, ότι
αποτελούσι ((λάθος ασυγχώρητον και τραγικήν παραcρων ίαν JJ αι από ραδιο­
φώνου υμών και άλλων ομιλίαι περί πολιτεύματος . Καθ' ην στιγμήν , λέγει ,
χιλιάδες άνθρωποι αποθνήσχουν εξ ασιτίας και δ ιεξάγεται αγών πε ρί διασώ­
σεως της φυλής, τοιούτοι λόγοι είναι εκτός πραγματικότητος.

Η απάντηση στην επιστολή Γονατά αποτελεί, επίσης , και μιαν ά.λλη αφε­
τηρία: Από τότε αρχίζει η λεγόμενη βρετανική ιιδιττή πολιτικήJι (dual policy)
απέναντι στην Ελλάδα. Η πρώτη , με εκφραστή τον Τσώρτσιλ και το
Foreign
Office, συνίσταται στην αμέριστη υποστήριξη του βασιλέως Γεωργίου και
της κυβέρνησής του και στην καταβολή κάθε δυνατής προσπάθειας για την
επιστροφή τους στην Ελλάδα, μετά ή και πριν από την απελευθέ ρωσή της.
Το For eign Office , εζάλλου , όπως και η ελληνική κυβέρνηση, μέχρ ι τον Μάιο
του 194 2, αrtοβλέπουν στην οργάνωση , αποκλειστικά και μόνον, παθητικής
αντίστασης στην Ελλάδα και στην παράλληλη δημιουργία ισχυρού στρατού,
ο οποίος , στην κατάλληλη στιγμή , θα συ μβάλει στην εκδίωζη του εχθρού από
τη χώρα. Στον αντίποδα αυτής της πολιτικής, βρίσκονται η SOE και το υπουρ­
γείο Οικονομικού Πολέ μου. Εδώ προέχουν τα πλήγματα κατά του εχθρού, η
ς, ' ' , ς, , β'θ
υ ιακοπη των επικο ινωνιων και τ ων γρ α μμων εφουι ασμο υ του, η υ ιση τ ων

πλοίων του, η καταστροφή των πλουτοπαραγωγικών πηγών της χώρας, ιδίως

27. Σχετική είναι και η συνομιλία του βασιλέως με τον Eden, στις 26 Ιανουαρίου
του 1942. Ανάμεσα σε άλλα παράπονα, ο Γεώργιος εκφράζει τη δυσαρέσκειά του για το
γεγονός ότι η βρεταν ική κυβέ ρνηση δεν απέκλεισε ευθύζ εξαρχής τον διάλογο με τους
Έλληνες πολιτικούς που στρέφονταν εναντίον του ιδίου και της κυβέρνησής του: 'ΓΝΑ
(P R O) FO 371/33 169 (αδημ. ).
28. Αpχείο Τσουδερού, ό. π . , σ. 293.
 '

«0 ΑΓΓΛ02: Πf'ΟΞΕ ΝΟΣ » 2·15 j

των πηγών του ορυκτού της πλούτου, και οτιδήποτε άλλο κριθεί αναγκαίο j

α.νάλογα με τις περιστάσεις. Για. την πραγμάτωση των σκοπών αυτών ο φο­
ρέας της προσπάθειας είνα.ι αδ ιάφορος. Έτσι, δεδομένου μάλιστα. ότι -ήδη
από το 1940- ως κύρια. δύναμις της SOE στις κατεχόμενες χώρε.:; έχουν επι­
λεγεί οι κομμουνιστές, 2 !) εκείνοι και κάθε άλλη αριστερή ή αντιμοναρχική ορ­
γάνωση αποτελούν τον α.ποδέχτη της απλόχερης ηθικής χα.ι οικονομικής τηc;
'
ενισχυσης α λλ' ' ' της σε πο λ εμιχο' υ λ ικο.' Η πο λ ιτικη' α.υτη'
α και της ενισχυσης

φέρνει την SOE σε δια.ρχή σύγκρουση με -το Foreign Office, αρμόδ ιο για. -τη
διαμόρφωση της βρετανικής εξωτερικής πολιτικής, όμως και yια. τον έλεγχό
ι ι ι ψ ι ι λλ' δ
-τηc; , με συνεπεια την εχ μερους της αποκρυ η απο εκεινο πο ων ραστη-

'
ριοτητων
'λλων στοιχειων,
της και α
1
α
λλα
1 1 1 λ 1
κα.ι -την, χα-τα καιρους, παρα.π α.-
'
νηση -του.·
·{ο Δ , , ,
εν ειναι ασχε-τα. με τα. παρα.πα.νω και -τα. προσωπ ικα πο
, λ ,
ιτι κα

φρον-ήμα.-τα. των στελεχών -της SOE και, συνακόλουθα, οι προσωπικές τουc; συ­
μπάθειες ή α.ν-τιπάθειες σ-την Ελλάδα. :\ι Όσο κα.τεβα.ίνει η κλίμακα. -της ιε­
ραρχίας -από τη'JBaker Stree t, σ-ιους διαδ ρόμους των «Rustum Buildings>J,
στο Κάιρο- τόσο ο προσωπικός παράγων πα.ίζει μεγαλύτερο ρόλο. Στις 19
Αυγούστου -του 1943, όταν με αρκετή καθυσ-τέρηση πλησιάζει η ώρα -του απο­
λογισμού, ο R eginald (((Rex») L eeper, πρέσβυς ήδη στην ελλην ική κυβέρ­
νηση του Καtρου, γράφει στον Sarge nt: 32 ((Όπως γνωρίζεις, ουδέπο-τε υπήρ­
ξα ευτυχής με το πώς η κυβέρνησις -της Α. Μεγα.λειότητος έφθασε στο σημείο
να ακολουθεί άλλη πολιτικ-ή στο εσωτερικό -τη ς Ελλάδος και άλλη στο Κάι­
ρωJ. Σ-τις 8 Οκ-ιωβρίου, η εικόνα δίνεται πιο καθαρά από τον Douglas Howard,
-του Foreign Office : ιιΟ κ. Leeper με το τηλεγράφημά του προσθέτει λίγα
στα όσα ήδη γνωρίζουμε για τα καταστροφικά αποτελέσματα τηc; διηήc; μας
πολιτικής, όσον αφορά την Ελλάδα». ;{ 3

29. Η περικοπή αυτή προκάλεσε την έντονη αντίδραση του καθηγητή Μ. R. D. F oot,
όταν διάβασε το σχέδιο αυτού του βιβλίου. Στην από 24.:i.2008 επιστολή του προς τη
Ζωή Rces, αναφέρει : ιιΟι κομμουνιστές ΔF."1 είχαν επιλεγεί ως, η κατ' αρχήν "κύρια επι­
θετική δύναμις της SOE". Σκεφθεtτε την Πολωνία ή τη Νορβηγία ή την Ολλανδία)). Παρ'
όλα αυτά, εμμένω στην άποψή μου, με την προσθήκη ότι άλλο μια κατ' αρχήν επιλογή
και άλλο η εφαρμογή της στην πράξη , ανάλογη με τις τοπικές πολιτικές συνθήκες.
Ενδεικτικά , Richard C !ogg, Anglσ-Greek Attitudes, σ. 61 .
30.
31. Στο [διο, σ. Ίϊ · Foot, SOE, σ . 160.
32. ΤΝΑ (PRO) FO 371/37204/R 786•1. Βλ. ο ίδιος, When GΓeek meets Greek, σ.
3. Για τη διττή πολιτική , βλ. και sir Lle\vellyn Woodward, BΓitish F'oreίgn P olicy in
the S econd WoΓld War, τόμ. 111, σ . 400 και p assim. Πάντως, ο πρώτος που φέρεται
να. χρη σιμοποιεί τον όρο διττή πολιτική είναι ο Ed\vard W a rne r, τον Νοέ μβριο του
1942, στο Κάιρο. Βλ. την, από 6.11.1 94 2, επιστολή του λόρδου Glen conne r προς τον
sir Arthur Ruckcr και τη συνέχεια της αλληλογραφίας τους: Τ'\ΙΑ (PRo) HS 5/492 .
33. ΤΝΑ (PRO) FO 371/37205/R 9785. Ο H o\vard αναφέρεται σε τηλεγράφημα του
L ccp er από 7. 10.1943, ό.π.
 ΠΠf'Οl: Π. Υ!ΑΚΡΗΣ-ΣΤΛΤΚΟΣ

Υπαρχει
' ' '
και ενας τριτος πρωταγωνιστης στο ' δ ραμα:
' ΙΙ '
στρατιωτικη η γε-

σία του Κα"tρου, εκείνη που δίνει εντολές στην SOE για επιχειρήσεις στην
Ελλάδα και στην οποία, όλο και συχνότερα , προσφεύγει εκείνη αναζητώντας
προστασία από το Foreign Office. Εδώ ισχύουν δύο δόγματα. Το πρώτο εί-
,
ναι και ακομ
ψ
ο: (<Χι ' ι ι ι
ρησιμος ειναι αυτος που σκοτωνει περισσοτερουc;
[
ερμα-

νούςιι. Το δεύτερο πηγάζει από την προπαγάνδα της εποχής του Α' Παγκο­
σμίου Πολέμου: ((Βενιζελικός και αντιμοναρχικός σημαίνει αγγλόφιλοςιι 34
και, κατά λογική ακολουθία, <ιβασιλόφρων σημαίνει γερμανόφιλοςι1.:J'J Στον
πολιτικό τομέα και σε ό,τι αφορά τα ζητήματα του ελληνικού στρατού της
Μέσης Ανατολής, οι Βρετανοί στρατιω·ηκοί αντλούν πληροφορίες και ΟΕ:χο­
νται συμβουλές από τους αριστερούς κύκλους και τους βενιζελικούς αξιωμα­
τικούς του Κα·tρου -αυτούς μόνον εμπιστεύονται- αλλά και από την SOE. Σε
ό,τι αφορά όμως τα <ιχατορθώματαιι του ΕΑΜ-ΕλλΣ, αποκλειστική πηγή της
πληροφόρησης, ιδίως δε της παραπληροφόρησής τουc;, είναι η SOE Κcϊtρου.

Στις 21 Ιανουαρίου του 1942, φθάνει από το Λονδίνο στο Κάιρο -με προορι­
σμό την Αθήνα- το τηλεγράφημα-επίσημη πρόσκληση του Τσουδερού προς
τον Κανελλόπουλο για. τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση. Η πρόσκληση συ­
νοδεύεται από πλούσια και ελκυστικά ανταλλάγματα: Αμέσως μετά την απε­
λευθέρωση της χώρας, ο Τσουδερός θα παραιτηθεί και η εντολή για τον σχη­
ματισμό της πρώτης μεταπολεμικής κυβέρνησης θα ανατεθεί από τον βασι­
λέα στον Κανελλόπουλο. Πριν όμως φύγει από την Ελλάδα, θα πρέπει να.
δημιουργήσει μια πολιτική και στρατιωτική οργάνωση από άτομα που εμπι-
'
στευετα.ι, '
ωστε ι να. εκπροσωπει' την χυ β'ερνηση στη
αυτη δ ιαρκεια
ι του πο λ'
ε-

μου. Πριν φύγει, επίσης, θα. ήταν καλό να συνεννοηθεί με τον αρχιεπίσκοπο
Χρύσανθο και την οργάνωση του [Αχιλλέα] Κύρου, που «φαίνεται ότι δρα πα­
τριωτικάιι. Αν πάλι δεν επιθυμεί να. εγκαταλείψει την Ελλάδα, η παραπάνω
1 1
υποσχεση ισχυει. Ε πισης, θ α λ'β
1
α. ει 'θ ε δ υνατη'β οη'θ εια
κα
/
ωστε να. προετοιμα.-
/

3,ι Wilson, ό.π., σ. 102.

35. Οι συμπάθειες και οι αντιπάθειες από τον προηγούμενο πόλεμο βρίσχων εκ­
φραστή και στο πρόσωπο του sir G e rald Talbot, ϊψώτου επικεφαλής του ελληνικού
τμήματος της SOE στο Λονδ[νο. 'Rμπορος όπλω•J και έφεδρος υποπλοίαρχος του βρε­
τανικού Ναυτικού, στενά συνδεδεμέ νος με τον Ελευθέριο Βενιζέλο , ο Talbot του πα­
ρέσχε σημαντική βοήθεια στη Θεσσαλονίκη. Αργότερα, το 1922, ήρθε στην Αθήνα ως
απεσταλμένος του Βρετανού υπουργού Εξωτερικών, λόρδου C urzon, προκειμένου να
αποτρέψει την εκτέλεση των κατηγορουμένων ως υπευθύνων της ΜικρασιατιΧ'ής Κα­
ταστροφής. Έφθασε όμως στη Βρετανική Πρεσβεία μισή ώρα μετά την εκτέλεση των
ιι'Εξιιι. Λυτό που πέτυχε , πάντως, ήταν να μην υπάρξουν άλλες εκτελεσεις. Βλ. Michael
Llewe ll)'Π Smith, Ionian Vision , Gi-eece in Asia Min01· 1919-1 922, σ. 326 χαι 330.
 «0 Λ ΓΓΛΟΣ ΠΙΌΞΕ Ν ΟΣ ,, 247

σει την χοινή γνώμη χαι να δημιουργήσει τον πολιτιχό μηχανισμό αλλά και 1
μια στρατιωτική δύναμη, έτοιμους να εξασφαλίσουν την ομαλή διοίχηση της
f '1. θ f θ Ι κ > 1 1 /
χωρας μοι\ις ο εχ ρος αποσυρ ει. αι σ αυτη την περιπτωση, συνισταται η

επαφή του με τον Χρύσανθο και τον Κύρου. Αν ο ίδιος δεν επιθυμεί τη συμ­
μετοχή του στην κυ βέρνηση , ο ορισμός ενός εκπροσώπου του σ' αυτήν θα ε ί­
ναι αποδεκτός.
Στην SOE Κα'tρου, όμως , οι απόψεις για τον Κανελλόπουλο έχουν αλλάξει.
Ο Bennett θεωρεί ότι το τηλεγράφημα Τσουδερού δεν πρέπει να του απο­
σταλεί, διότι είναι πιο χρήσιμος στην Αθήνα, όπου ίσως μπορεί να συνενώσει
τις αντιστασιακές οργανώσεις. Παράλληλα, αργά ή γρήγορα θα φθάσει η ώρα
της ρήξης. Και θεωρείται προτιμότερο η ρήξη να επέλθει ανάμεσα στον Τσου-
δ ερο
Ι 1 1 Ι Ι Ιδ 'λ
και στο αντιστασιακο κινημα παρα μεσα στους ι ιους τους κο πους του

κινήματος. Οι Sebastian και Bowman, αντίθετα, πιστεύουν πως ο Κανελλό­

πουλος θα είναι πιο χρήσιμος ως μέλος του υπουργικού συμβουλίου. Από τη
θέση αυτή θα είναι ένας ((ανεκτίμητος σύμμαχος στην πίεση προς την κυ­
βέρνηση για παραχωρήσειςη , ενώ θα την καταστήσει ανεκτή στην ελληνική
κοινή γνώμη. Τελικά, το ζήτημα παραπέμπεται στο Λονδίνο για την άρση
της διαφωνίας και εκείνο αποφασ ίζε ι πως το τηλεγράφημα πρέπει να στα­
λεί. 36 Έτσι, η πρόσκληση Τσουδερού αποστέλλεται στη Σμύρνη για να τη
μεταφέρει στην Αθήνα ο Παπαδοκωνσταντάκης. Όμως τα γεγονότα και ο
Κανελλόπουλος θα προλάβουν τον ιιSphinx>J.

Επιστροφή στην Αθήνα. Ο ((Προμηθέας 11>> αρχίζει να μεταδίδει σημαντικές

πληροφορίες από την κίνηση των εχθρικών πλοίων στον Πειραιά και αυτές
διαβιβάζονται στον Noel Rees. Στον τομέα όμως των δολιοφθορών, η οργά­ Γ
νωσή του εμφανίζει πενιχρά αποτελέσματα. Ο Σεφεριάδης, εξάλλου, φεύγει
j.
:
ι

για την Γκιόνα προκειμένου να στρατολογήσει αντάρτες . Η πρώτη «επιτυ­ 1

!
χία.>> του ακούει στο όνομα Δημοσθένης ( <<Δήμος>> ) Καρα.λίβανος. Παλαιός 1
4
βαρυποινίτης, κατάδικος για ληστε ίες , ο Καραλίβα.νος έχε ι αποδράσει από τις
φυλακές της Κασσάνδρας και τώρα περιδιαβαίνει τα βουνά της Ρούμελης ως
λήσταρχος, όπως και αρκετοί άλλοι την εποχή εκείνη . Για τους Σεφεριάδη
και Καραλίβανο, λοιπόν, γίνεται τον Μάρτιο του1942 η πρώτη βρετανική
ρίψις όπλων και εφοδίων -ανάμεσά τους και 1.000 χρυσές λίρες- στην πε­
ριοχή της Κύμης. Για ποικίλους λόγους η ρίψις αποτυγχάνει και η πλειονό­ j
τητα. των όπλων κλπ. βρίσκεται στα χέρια των Ιταλών και των χωρικών. Αρ­
γότερα ο Καραλίβανος -όπως και άλλοι πρώην ληστές- τίθεται υπό τις δ ια­ }
ταγΕ:ς του Άρη Βελουχιώτη και τον Σεπτέμβριο του 194 2 σκοτώνουν μαζί 39 j
j
36. P irie, σ. 226-229. (
1
ι
ί
j
ι
248 ΠΕΠ'ΟΣ ΣΙ. ΜΑΚΡΙΙΣ- ΣΤΑΪΚΟΣ

Ιταλούς αιχμαλώτους του ΕΛΑΣ, παρά τις αντιρρήσε ις των αρχηγών άλλων
ενόπλων ομάδων.: 17 Έναν μήνα μετά, ο Καραλίβανος, ως αρχηγός , και άλλα
τρία άτομα είναι οι πρώτοι αντάρτες που θα συναντηθούν με τον συνταγμα­
τάρχη Eddie Myers, τον αρχηγό της αποστολής ((Harling)).
Στο μεταζύ, το φθινόπωρο του 1941 αλλά μέχρι και τον Δεκέμβριο του
1942, το ΚΚΕ και το ΕΑΜ δεν ασχολούνται τόσο με την Αντίσταση όσο με
την προσέλκυση μελών και την οργάνωση πυρήνων τους στην Αθήνα και
την επαρχία. Το 1945, ο Γιώργης Σιάντος, γενικός γραμματέας του κατοχι­
κού ΚΚΕ, θα κάνει τον απολογισμό του ΕΑΜ: <ιΑλλά οι μάζες δε θα κινη­
τοποιηθούν ποτέ για πολιτικά: ζητήματα. Το ΕΑΜ είναι σάρκα και οστά και
'λωσε απο τοτε που αρχισε την πα'λη του με τα συσσιτια
μεγα ' ' ' J 'λλ α οι-
και τα α

κονομικα ' ζ ητηματα)).'

, -ιs 'Ετσι, ~ ,
οι οραστηριοτητες ' '
του αυτες εμφανι'ζ ονται με

βαρύγδουπες εκφράσεις, όπως ιιΟ αγώνας για την επιβίωση)) και ((Η μάχη για
τη σοδειά)), γύρω από τις οποίες αρχίζουν να πλέκονται μύθο ι. Το ΚΚΕ και
το ΕΑΜ ~
οεν
δ' J ' 1 1 1
ινουν ουτε ενα σπυρι σιταρι, ουτε μια σταγονα γα
J 'λ J J
α , ουτε εναν

κόκκο αλεύρι στον λαό που πεινάει. Και δεν δίνουν, γιατί δεν έχουν. Η Αρ­
χιεπισκοπή και Αθηναίοι μεγαλοαστοί, όπως ο Αλέζανδρος Ζάννας, ο Ευ­
άγγελος Παπαστράτος, η Λένα Ζαρίφη και πολλοί άλλοι, είναι εκείνοι που
πασχίζουν για την προμήθεια. των τροφ ί μων και την οργάνωση των συσσι­
τίων.:39 Η διαχείριση πολλών από αυτά: αναλαμβάνεται <<εθελοντικά:)) από
μέλη του ΚΚΕ, με αποτέλεσμα να προβάλλεται το ΕΑΜ ως τροφοδότης και
σωτήρας του λαού. 40 Το ΚΚΕ, αντίθετα, οργανώνει διαρκείς εράνους, με εμ­
φανή μεν σκοπό την εν ίσχυση του ΕΑΜ και αφανή τη συντήρηση των στε-

37. ((Στ' αχνάρια του Πανουργιά . Δήμοι; Καραλίβανοι;, ο αητός της Γκιώνας>>, TAn'A,
τχ. 2, σ. 24 κ.εξ. Το κείμενο υπογράφεται με τα αρχικά (<Φ.B.JJ, δηλαδή Φώτης Βερ­
μαίος, το ψευδώνυμο του Φοίβου Γρηγοριάδη.
38. (ι'Εκθεση δράσης του Γ. Σιάντοωι, στην 11 η Ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΕ. ΚΚΕ
(Το), ό.π., τόμ. 5, σ . 41 ί χ.εξ. (429).
39. Για αριθμητικά στοιχεία σχετικά με τα κέντρα διανομής τροφίμων και συσσι­
τίων του Ερυθρού Σταυρού, βλ. Report of the InteΓnational Committee of the Red
Cross on its activities during the Second World War (September 1, 1939 - June 30,
194 7), τόμ. ΙΙΙ: Relief Activities, σ. 451 χ.εξ. 'Οσο για ονόματα γνωστών Αθηναίων που
δόθηκαν ολόψυχα στην υπόθεση των συσσιτίων, εδώ αναφέρονται μερικά: Κώστας Ζα­
ρίφης, Νώντας Μαλαμάκης, Νίτα Σινιόσογλου, Στέφανος Πεσμαζόγλου, Γιάννη<; Τσι­
μπούκης, Δήμητρης Τσάφος, Αγγέλα Πεσμαζόγλου, Τρύφωv Κωνσταντινίδης, Νίκης
Λπέργηι;.
40. Όπως αφηγείται ο Παναγιώτης Αυκουρέζος , Κόδpος, Χpονιχό από την Εθvιχή
Αντίσταση, σ. 42, όταν οι εθελοντές έπαψαν να επαρκούν για τα συσσίτια στράφηκε
για βοήθεια στο ΚΚΕ, μέσω του ταγματάρχη Ευθύμιου Ζούλα. Το Κομμουνιστικό Κόμ­
μα τον εφοδίασε με 40 στελέχη, ως έμμισθου<; βοηθούς των αμίσθων εθελοντών-υπευ­
θύνων στις διάφορες συνοικίες .
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΙ\ω:,, 249

λεχών του που, επίσηζ, αντιμετωπίζουν πρόβλημα επιβίωσηζ. Ο Ανδρέαζ

Τζήμαζ γράφει: 41

Εκείνη την περίοδο είχε αρχίσει απότομα το μεγάλο κόμα της πείνας. Και
το πρόβλημα της διατροφής μας έγινε πολύ μεγάλο. Έλλειψη τροφίμων υπήρ­
χε από την πρώτη στιγμή, που βγήκαμε έζω. Υπήρχαν όμως άφθονα φρούτα
και αυτό ως ένα σημείο κά:λυπτε την κατάσταση. Όταν το φθινόπωρο τα στα­
φύλια λιγόστεψαν, τότε το πρόβλημα της διατροφής έγινε πολύ μεγάλο [ ... Ι
Δηλαδή η έλλειψη τροφίμων, που εκδηλώθηκε πολύ απότομα σ' αυτή την
περίοδο, είχε μια κάποια α'Jασταλτική επίδραση σ' όλη τη δουλειά μας.

((Μά:χη για τη σοδειά)) σημαίνει προσπάθεια για την απόκρυψη ή την κα­
ταστροφή τηζ σοδειάς ώστε να μην πέσει στα χέρια του κατακτητή, κάτι που
αποτελεί επιδίωξη και τψ; SOE Καtρου. Αργότερα, μάλιστα, η Βρετανική
Στρατιωτική Αποστολή θα δαπανήσει σημαντικά: χρηματικά: ποσά για την
αγορά: τηζ σοδειάς από τους αγρότεζ και τη συγκέντρωσή της στιζ αποθήκες
του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ. 41 Και πράγματι, το ΚΚΕ δίνει τη μάχη με πείσμα,
φανατισμό και εντυπωσιακά αποτελέσματα: Στις αρχές του ] 945, από τη ((Μά­
χη για τη σοδειά)) έχει συyκε'Jτρώσε ι τόσα αποθέματα τροφίμων, ώστε να εξα­
σφαλίζεται η διατροφή 20.000 ανδρών του ΕΛΑΣ για δύο ακόμα χρόνια.ι. :~
Η δημιουργία -μέσω του ΕΑΜ- ενός εθνικού-παλλαϊκού κινήματος είναι
αναγκαία για τον απώτερο σκοπό του ΚΚΕ, την κατάληψη της εξουσία.ζ. Ο
,
Αν δ ρεαζ Τζ' ,
ημας επισημαινει:
4ι.

4 1. Βλ. Φαράκος, Άpης Βελουχιώτης, σ. 152 κ.εζ. (153). Ο Ανδρέας Τζήμας, ή <(Βα­
σίλης Σαμαρινιώτηςιι ή «Εύμαιοςιι, υπήρζε ένα από τα σημαγτικότερα αλλά και τα πιο
σκληρά ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ. Γεννημένος το 1909, ήταν γιος δικηγόρου και πα­
λαιού βουλευτή του Ιωάννη Μεταξά. Φοιτητής της Νομικής ο ίδιος , εκδιώκεται από το
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης λόγω της κομμουνιστικής του δράσης. Βουλευτής του
ΚΚΕ το 1936, κλείνεται στις φυλακές Ακροναυπλίας επί ((4ης Αυγούστουη και απε­
λευθερώνεται στις αρχές της Κατοχής μαζί με άλλα στελέχη του KKF: -Σλαβομακε­
δόνες- ύστερα από παρέμβαση της Βουλγαρικής Πρεσβείας στην Αθήνα. Διατελεί μέλος
της Κεντρικής Επιτροπής ( 194 1) και του Πολιτικού Γραφείου ( 1942-19,13) του ΚΚΕ,
γραμματέας της Κομματικής Ορ'(άνωσης ΑΕΙ'ήνα.ς (ΚΟΑ.), μέλος 'tης Κεντριχ'ής Επι­
τροπής του .Ι<:ΑΜ και ιιπολιτικός11 (κομισάριος) στο Γεν ικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ. Το
1945 βρίσκεται παραγ κωνισμένος στη Γιουγκοσλαβία και. από το 1947 περνά πολλά
χρόνια έγκλειστος σε διάφορα ψυχιατρεία, με εντολή της ηγεσίας του ΚΚΕ. Μετά την
((Άνοιξη της ΠράγαςJΙ( 1968) και τη διάσπαση του ΚΚΕ, προσχωρεί στο KKF: Εσωτε­
ρικού. Πεθαίνει το1987 στην Τσεχοσλοβακία.
,12. Έκθεση Wallace, ό. π., σ. 52.
43 . Βλ. Θανάσης Χατζής, 11 νιχηφόpα επανάσταση που χάθηκε, τόμ. Δ', σ. 363.
44. Το απόσπασμα προέρχεται από έκθεση του Ανδρέα Τζήμα που δημοσιεύει ο Γρη­
γόρης Φαράκος. Βλ. ο ίδιος, Ο ΕΛΑΣ χαι η Εξουσία, τόμ. 2, σ. 265. Το τμήμα σε αγκύ­
λες παραλείπεται και στο βιβλίο.
250 ΠΕΤΡΟΣ 2:Τ. ΜΑΚ!'ΗL;-ΣΤΑϊΚΟΣ

Η , ' '
φυση του αγωνα ηταν τe:τοια, που e:μεις ' ' δ εν '
ηταν δ υνατον
' να β α'λ ο υμε '
κη-

ρυκα και να διακηρύξουμε ότι βάζουμε σαν σκοπό μας την κατάλη ψη της εξου­
σίας. Αυτό θα ήταν σεκταριστικό λάθος , που θα στένευε πολύ τον αγώνα μας .
Ο αντιφασιστικός μας πόλεμος τότε μόνο θα μπορούσε να είναι επιτυχής, όταν
θα διεξήγετο το ταχύτερο σαν παλλαϊκός πόλεμος και μόνο σ' αυτή την περ ί­
πτωση θα μπορούσε: να οδηγήσει σε νίκη δική μας. [... ] Η φυσιολογική πορείcι
του αγώνα θα οδηγούσε στην κατάλη ψη της εξουσίας από εμάς .

Πρώτη επιτυχία του ΚΚΕ, πάντοτε υπό την κάλυψη του ΕΑΜ, η πολυήμε­
ρη απεργία των δημοσίων υπαλλήλων, τον Απρίλιο του 1942. Ο <<Αλεξάτος>)
τούς ανταμείβει για λογαριασμό της SOE: Στο ΕΑΜ καταβάλλονται 300 χρυ­
σές λίρες, στο ΚΚΕ 100, ενώ άλλες 500 χρυσές λίρες εισπράττει ο Κουτσο­
γιαννόπουλος. 45 Εκείνο όμως που λείπει είναι οι δολιοφθορές , όπως λείπει και
το αντάρτικο. Η ιδέα των πρώτων απορρίπτεται από τους πολιτικούς αρχηγούς,
λόγω των αντιποίνων του εχθρού κατά του αθώου πληθυσμού. Απορ ρίπτεται,
'
ωστοσο, ρητα και απο το ' ' ΚΚΕ , με μια μικρη α' λλ'
α '
αποχρωσα παρα λλ αγη:
' «Το
πο λιτιχο' γραφει0>>, ' θυμαται
' ο Γ ιαννης
' 1ωαννιuης,
'"' '
ιψε προκηρυ η του ε ξ' ' λ e:γε να.

μην γίνονται σαμποτάζ τέτοια που θα μπορούσαν να προκαλέσουν αντίποινα

'
απο την π
λ r ι
ευρα των κατακτητων σε εκεινη την περιο
ι ι δ ι ι
ο που εμει ς ημασταν

ακόμη αδύνατοι κλπ.JJ. 46

Όσο για το αντάρτικο, κα ι αυτό απορ ρίπτεται από
του ς πο λ ιτικους
' α λλ'
α και απο' β ε:νι ζε λ ικους
' α ξ ιωματ ικους
' ως ανε δ αφικ ο, η' προ-
'
ωρο, ενώ στο ΚΚΕ οι σχετικά διιστάμενες απόψεις και η ανάγκη για τη δημι­
ουργία στις πόλεις της υπαίθρου πηγών τροφοδοσίας του και στρατολογίας, θα
καθυστερήσουν σημαντικά. την ανάπτυξή του. Η απόφαση του ΚΚΕ , τον Δε­
κέμβριο του 194 2, για ολόπλευρη ενίσχυση του ανταρτοπόλεμου αποτελε ί συ­
νάρτηση της προόδου του πολέμου στη Βόρειο Αφρική και στη Σοβιετική 'Ενω­
ση, 47 σε συνδυασμό με την εσφαλμένη πεποίθησή του -αυτή θα στοιχίσει πο­
λύ σε αίμα- ότι ο πόλεμος πρόκειται να τελειώσει σύντομα και ότι ακόμα πιο
σύντομα θα απελευθερωθεί η Ελλάδα: «Όταν στα 1942 JJ, γράφει ο Ανδρέας
Τζήμας, 48 ιια.κούσα.με και κατόπιν διαβάσαμε επιστημονικά θεμελιωμένο το

45. Pirie, σ. 276, και έ κθεση του ((Λλεξάτοω> από 19.5.1 942 , ΤΝΑ (PRO) HS 5/687.
46. Γιάννης Ιωανν ίοης, Αναμνήσεις. Πpοβλήματα πολιτικής του ΚΚΕ στην Εθνική
Αντίσταση, σ. ] 49. Πρβλ. <<Απόφαση του Πολιτικού Γραφείου , 25 του Απρίλη 1942>>,
ΚΚΕ (Το), ό.π., τόμ. 5, σ. 71 χ.εξ. (73). Ο Γιάννης Ιωαννίδης (1 900- 1967), κορυφαίο
στέλεχος του ΚΚΕ, ήταν κουρέας στο επάγγελμα αλλά ιισπουδασμένος>> στις σχολές
κομματικών στελεχών της Μ όσχας. ιιΑντιπρόεδρος )> και ((υπουργός Εσωτερικών » της
κομμουνιστικής <<Προσωρινής Δη μοκρcιτικής Κυβέρνησης» το 1947, το 1952 καθαιρεί­
ται από την ηγεσία του ΚΚΕ μαζί με τον Νίκο Ζαχαριάδη.
47. Βλ. την ((Πολιτική Απόφαση τη ς Β ' Πανe:λλαοιχής Συνοιάσχεψης του ΚΚΕι> ,
ΚΚΕ (Το), ό. π., σ. 78 χ.εξ. (96) και, στο ίδιο, το σχετικό «Διάγγελμα>> , σ . 98-103 (101 ).
·18. Από άλλη έκθεση του Ανδρέα Τζή μα την οποία δημοσιεύει ο Γρηγόρης Φα.ρά­
κος. Βλ. Άpης Βελουχιώτης, σ. 209.
 «0 ΛΓΓΛΩΣ ΠΓ'ΟΞ~~ω; » 251

επιχείρημα, ότι ο πόλεμος δεν θα λήξει νωρίτερα από το 1944 και το 1945 και
αυτό μόνο κά.τω από ορισμένες προϋποθέσεις, τρίβαμε τα μάτια μας)).
Αποτέλεσμα της αδράνειας του ΚΚΕ, οι πλαστές επιστολές που, όπως α'Jα­
cρέρει ο Noel Baker, του αποστέλλονται δήθεν από Ρώσους στρατηγούς. Αρ­
γότερα, εξάλλου , τον Νοέμβριο του 1942, ο <ιΠρομηθέας ΙΙ)) τηλεγραφεί στον
Ρa\VSOΠ:
Ιι'!

Πολλοί δυναμικοί κομμουνιστές που προτείνουν σαμποτάζ, απεργίες και

αντάρτικο, είναι θυμωμένοι με: την πολιτική του κομμουνιστικού Κέντρου ,
που όχι μόνον δεν επιτρέπει τέτοιες κινήσεις αλλά και αντιδρά. σε αuτές. Πα­
ρακαλώ, θα μπορούσε η Μόσχα μέσω του ραδιοφωνικού της σταθμού να επι­
τεθεί στην πολιτική αυτή του ελληνιχο1.J κομμουνιστικού Κέντρου ή να του
δώσει, ιδιωτικά, εντολές για σuνεργασία με άλλες εθνικές οργανώσεις;

Μπορεί η <(Ηρωική Τρέλωι του Mazowei- να λείπει από τις ηγεσίες του
ΚΚΕ και του ΕΑΜ, τη διαπιστώνει όμως κανείς στα νέα παιδιά όλων των πα-
'ξ
ρατα εων , τα οποια με εν
, θ ,
ουσιασμο και αισ
1
θ ,
ημα α.υτα.παρνησης και αυτο
θ
υ-
, ι ι~; θ' ι ψ
σιας με τα εντυπα, τις προκηρυι..,ε:ις και τα συν ηματα στους τοιχοuς εμ υ-

χώνουν τον λαό που δυστυχεί. Τη συναντά επίσης στις οργανώσεις, ποικίλων
πολιτικών αποχρώσεων -άλλες προηγούνται και άλλες έπονται του ΕΑΜ-,
οι οποίες οργανώνουν δολιοφθορές κιη δίχτυα κατασκοπίας στην Αθήνα. Δύο
'
απο αυτες ε:πι' βα'λλ εται να μνημονευ θ συν,
' '
ε:στω για πο λλοστη' φορα. ' Η πρω- '
τη ε ίναι η Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων, η γνωστή ΠΕΑΝ του
κωστα
, ' '
π ερρικο~, με κυριο κατορ θ ωμα την ανα.τινα. ,
' ξ η του κτηριου
, οπου
' στε-
50
γαζόταν η ελληνογερμανική οργάνωση ΕΣΠΟ, τον Σεπτέμβριο του 194 2. Η
δεύτερη είναι η Ελληνική Πατριωτική Εταιρεία ή ((Οργάνωση 5-165)), του
Ρήγα. Ρηγόπουλου, με υπαρχηγό τον δικηγόρο Δημήτρη Ρεδιά.δη. Κοινό γνώ­
ρισμα των δύο οργανώσεων, η πλήρης αυτονομία τους σε σχέση με τις βρε-

49. Τηλεγράφημα Ιη 31/16.11.1942, ΤΝΑ (JJRO) HS 5/ϊ l 1. Έτσι δικαιολογείται και

η αρχική άρνηση του Άρη Βελουχιώτη να συμπράξει στην ανατίναξη της γέφυρας του
Γοργοπόταμου, όταν τον Οκτώβριο του 19 112 του ζητήθηκε από τη βρετανική αποστο­
λή η στρατιωτική του συμμετοχή στην επιχείρηση. Κατά τον Mycι·s , ιιlnside Greecen
(ΤΝΑ (PRO) WO 208/ϊΟΙJ, σ. 10, η απάντησή του ήταν πως ((έχe:ι εντολή από μια ορ­
γάνωση που λέγεται ΕΛ:νΙ να μην e:μπλέχe:ται σε μάχες με τον εχθρό». Το αδημοσίευτο
χe:ίμενο-έκθεση του Myers έχe:ι γραφεί τον Αύγουστο του 1943 για την SΩΕ Καtρου .
50. Την πληρέστερη εξιστόρηση της δράσης της llEAN και των θυσιών της, βλ. Χα-
τζη βασι λe:ιου, ο.π.
Ι π, ' , , 'ζ
αντως, συμφωνα μe: e:yγραφα που παρουσια ει ο
Γ '
ρηγορης
φ ,
αρα-

κος, Β ' Παyχόσμιος Πόλεμος. Σχέσεις ΚΚΕ χαι Διεθνούς χομμουνιστιχού Κέντpοu, σ.
3 19, η ΕΣΠΟ είχε δημιουργηθεί τον Ιούλιο ή τον Αύγουστο του 1940 από κομμουνιστές
ιιαποστάτεςη, με σκοπό να αντιπαραταχθεί στο καθεστώς Μεταξά που είχε συμπαρα­
ταχθεί με τον ιιεγγλέζιχο ιμπεριαλισμόιι.
252 JlF.TPOΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗ2:-ΣΤΛΤΚΟΣ

τανικές μυστικές υπηρεσίες, από τις οποίες δεν ζητού'J αλλά ούτε και δέχο­
νται χρυσές λίρες - η δεύτερη, μάλιστα, τις αρνείται όταν της προσφέρο­
νται. 51
Η οργάνωση, εξάλλου, του Ρηγόπουλου -αυτή ασχολείται αποκλει-
, Ι
στικα με την κατασκοπια- εμφανι ει και ενα παρα
'ζ , 'δ t: :
or..,,o Ε' Ι
ιναι ισως η μονη
Ι

αθηναϊκή οργάνωση που οι πρωταγωνιστές της ούτε τον αποδέκτη των πλη-
'
ροφοριων τους γνωρι ουν ουτε
'ζ Ι δ ε και -οσοι
f ζ'
απο αυτους επι ησουν-
f f θ α συνα-

θ '
ντη συν ποτε με αυτον.
Ι 'ΣΙ 1
τον εναν χρονο της -<<δβλ'
ια ο ικης>J,
,,,
κατα μια εκ-

φραση- δράσης της, με τις πληροφορίες της προς τον Noel Rees σχετικά με
τον απόπλου τους από το λιμάνι του Πειραιά και την πορεία τους, προκαλεί
τη βύθιση 55 τουλάχιστον εχθρικών πλοίων , ανάμεσά τους τα «Citta di Sa-
vona» και «Citta di Genoνa)).
Στα κύρια. πρόσωπα τα οποία συμμετέχουν στην οργάνωση ή συνδέονται
με αυτήν περιλαμβάνονται ο Νίκος Μενεγάτος, ο ασυρματιστής Νίκος Πα­
ληατσέας , είκοσι δύο χρονών τότε, ο δικηγόρος Αλέξανδρος Κα:tρης και οι κα­
πετάνιοι Σταμάτης Τρατάς και Σωκράτης Τσελέντης. Ο Μενεγάτος είναι μια
μυστηριώδης μορφή. Δεν συμμετέχει στην οργάνωση , είναι όμως εκείνος που
προσφέρει χρυσές λίρες στον Ρηγόπουλο για. την ενίσχυσή της και είναι ο άν­
θρωπος που πηγαινοέρχεται στην Τουρκία. μεταφέροντας ταχυδρομεία. και μη­
νύματα. Επικαλούμενος τις κακές σχέσεις ανάμεσα στην ISLD και την SOE
στη Σμύρνη, συμβουλεύει τον Ρηγόπουλο: «Αν συμβεί τίποτα και χρειαστείς
βοήθεια, να αναζητήσεις τον ταγματάρχη Χατζή στην Κωνσταντινούπολη>).
Όμως, η πιο δραματική φυσιογνωμία της «5- 165)) είναι ο Αλέξανδρος Καtρης.
Δουλεύει σε εμπιστευτική θέση στο γερμανικό Στρατηγείο, στο μέγαρο του
Μετοχικού Ταμείου Στρατού, και είναι για τον λόγο αυτό μισητός και περι­
φρονημένος στον κοινωνικό του περίγυρο. Ωστόσο η πραγματικότητα είναι
διαφορετική: Ο Καtρης κλέβει, σχεδόν καθημερινά, απόρρητα όσο και πολύ­
τιμα γερμανικά έγγραφα και τα τοποθετεί στη θέση τους την επομένη, αφού
πρώτα τα έχει φωτογραφήσει η οργάνωση. Η Ιωάννα Τσάτσου γράφει: 52

Πόσες φορές ήρθαν και μας κατηγόρησαν τον Κα.·tρη πως δουλεύει για. τους
γερμανούς. Πόσες φορές μάς τον είπαν προδότη. Μ' έπνιγε η αγανάκτηση και
η λύπη για το άδικο· μα χρέος μου ήταν το μυστικό. Στον καθολικό αγώνα
ενάντια. στον κατακτητή , στο παλληκάρι είχε λάχει ο πιο δύσκολος κλήρος.
Η περιφρόνηση των ελλήνων και ο κίνδυνος να πεθάνει γι' αυτούς.

Τον Απρίλιο του 1943 έρχεται η καταστροφή. Ο Μενεγάτος συλλαμβάνε-

ται απο την , GFP Ι
εχοντας στις τσεπες
,
του εκ θ'
εσε ις για γερμανικα ναρκοπε-
1 1

51. Ρήγας Ρηγόπουλος, Μuστιχ6ς Π6λεμ.ος, Ελλάδα, Μέση Ανατολή 1940-1945, σ.

76. Ο Ρηγόπουλος , έστω καθυστερημένα, κατέγραψε το χρονικό της οργάνωσής του
που, διαφορετικά., θα παρέμενε άγνωστο, για όσους λόγους αναφέρονται στη συνέχεια.
52. Φύλλα Κατοχής, σ. 121 .
r
,
.

' ' 'λλ α πο λλ'

δια, οχυρωματικα εργα χαι α
«0 ΑlΤΛΟ~ Πl'UΞΕ ΝΟΣ»

α , τα οποια προορι'ζονται για τη

'
νη. Βασανίζεται από τους Γερμανούς και «σπάειJ>. Σε λίγο συλλαμβάνονται
253

Σ μυρ-
'

0 Παληατσέας, ο Καίρης και οι δύο καπετάνιοι. Ο Καίρης, κλεισμένος στις

'
Φυλακες Αβ'ερωφ και περιμενοντας
' τον θ' '
ανατο, γραφει '
στιχους:

,...., ι t ι ι ι Ο β'
.:::,α φνικα μω .,ωντανη φωνη -φωνη που ε να σ υσει-

ξεσκ[ζει το μισόφωτο μ' ένα: <<Γεια σας, παιδιά!>>

1'1}
ΙΙνιχτες
1 1
ακους τωρα
1 β 1
ρισιες α"λογ .ωσσες, σα
β Ι
ρυση,

μα η φωνή δε σκιάζεται: <<Καλή σας λευτεριά!>>

-Και τώρα παν, τους παίρνουν.

Οι Μενεγάτος, Παληατσέας,;;:J Τρατάς και Τσελέντης εκτελούνται στις

29 Μαίου, ο Κα'tρης στις 2 Νοεμβρίου του 1943. 54
Χωρίς ασύρματο πλέον -ο Παληατσέας τον έχει καταστρέψει πριν συλλη­
φθεί- ο Ρηγόπουλος κατορθώνει να διαφύγει στη Σμύρνη, με τελικό προορι­
σμό την Κωνσταντινούπολη και τον ((Χατζή». Επισκέπτεται το «Παρά.ρτη-
ζ'
μα>> σε ανα ητηση του Β ρετανου' ξ'
προ ενου. 'Ο μως, ' '
πεφτει πανω στον Ρawson
που τον παραπλανά.: Ο πρόξενος λείπει, στην Κωνσταντινούπολη δεν υπάρ­
χουν βρετανικές μυστικές υπηρεσίες, το όνομα «Χατζήςη είναι ανύπαρκτο.
Στη συνέχεια, του ζητά.ει στοιχεία για την οργάνωσή του. Και όταν ο Ρηγό­
πουλος του αναφέρει λεπτομέρειες, σήμα.τα και άλλα, αντιλαμβάνεται πως οι
πληροφορίες της οργάνωσης προορίζονταν για τον Rees και την ISLD. Χωρίς
να του ζητησει
' ' 'ξ
να περιμενει τον προ ενο η να επ ισκ εφ' θ ει' τον Γονατα'' κα' -
η

ποιον άλλο στο ισόγειο, τον στέλνει ευγενικά. στο Κάιρο, όπου τον παραλαμ­
βάνει ο Noel BakeI. 55 Αφού τον ανακρίνουν αξιωματικοί της SOE, του ανα­
κοινώνουν πως ούτε ασύρματο θα του δώσουν ούτε θα τον αφήσουν να επι­
στρέψει στην Ελλάδα. Έτσι τελειώνει η ιστορία της ιιΟργάνωσης 5-165». Ο
Ρηγόπουλος παραμένει στη Μέση Ανατολή και θα υπηρετήσει στον Ιερό Λό­
χο και στις ιϊΗμιολίες»" 6 μέχρι την Απελευθέρωση. Την αλήθεια για το τι εί­
χε συμβεί στη Σμύρνη θα τη μάθει πολύ αργότερα ...

53. Σύμφωνα με τη'J έκθεση ανάκρισης του διερμηνέα των Γερμανών Γιώργου Κα­
ρατζά, την παραμονή τηζ εκτέλεσήζ του ο Παληατσέαζ δέχθηκε στο χελί του την επί­
σκεψη κάποιου από τουζ γνωστούζ ιιανακριτέςJJ, ονόματι Noac, που του υποσχέθηκε
ότι θα του σώσει τη ζωή αν αποκαλύψει τα ονόματα των συνεργατών του. Ο Παληατσέας
αρνήθηκε. Βλ. ΤΝΑ (PRO) WO 204/12956.
54. Ιωάννα Τσάτσου (επιμ. ), Εκτελεσθέντες επί Κατοχής, σ. 30 και 33.
55. Στο βιβλίο του, για λόγους διακριτικότητας ο Ρηγόπουλος δεν αναφέρει ονόμα­
τα. Το ποιοι όμως τον ενέπαιξαν είναι προφανέζ και τα ονόματά τους μου τα επιβεβαί­
ωσε ο ίδιος.
56. Για τον ((Αγγλο-Ελληνικό Στολίσκο Ημιολιώνιι, βλ. παρακάτω.
234 ΠΕΤ!'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚl'ΗΣ-ΣΤΛΤκω;

Ο χειμώνας του 19 111 - 1942 χαρακτηρίζεται από πληθώρα επαφών , ζυμώσεων

!:' !:"
και συ ζητησεων μεται.,υ, αποτακτων και μη, αι., ιωματικων, για τη
1 1 1 δ 1
ημιουργια

αντιστασιακών οργανώσεων και ανταρτικού κινήματος. Την εποχή που ο Γιάν­

νης Τσιγάντες και άλλοι {((3ημοκρατικοί)) αξιωματικοί διαφεύγουν στη Μέση
Ανατολή για να αποτρέψουν τον έλεγχο του ελληνικού στρατού από βασιλό­
φρονες συναδέλφους τους, 5 ϊ στο γραφείο του Σεφεριάδη , στον αριθμό 6 της
οδού Σέκερη, αλλά και στο σπίτι του Βαλασάκη οι συγκεντρώσεις δίνουν και
παίρνουν. Οι Μπακιρτζής και Ζά.γκας, ο συνταγματάρχης Δημήτριος Ψαρρός,
ο αντισυνταγματάρχης Στέφανος Σαράφης και άλλοι συζητούν για την ίδρυση
πολιτικοστρατιωτικής οργάνωσης , αΊJ,ά ιψε απόκλιση φιλορωσική, γιατί έτσι
επιβάλλουν τα ελληνικά. συμφέροντα, και με πρόγραμμα σχεδόν κομμουνιστι-
,
ΚΟJ>. Η '
οργανωση θα ' t:'
ειναι ανεc,αρτητη απο' το Κομμουνιστικο'Κ'ομμα, δ'
ιοτι

αυτό είναι δυσφημισμένο από τις προηγούμενες ενέργειές του, «δεν εμπνέει
εμπιστοσύνη και δεν μπορεί να τραβήξει κόσμοι>. 58 Ο Μπακιρτζής θέτει το
ζήτημα διαφορετικά: Αρνείται κάθε συνεργασία με το ΕΑΜ που καθοδηγεί­
ται από το ΚΚΕ, ((γιατί θεωρεί το κόμμα αυτό ικανό και να τους προδώσει ακό­
μα στους Γερμανούς , αν κρίνει πως μια τέτοια ενέργεια θα διευκολύνει τους
ανατρεπτικούς του σκοπούς11. 59 Με το ίδιο σκεπτικό απορρίπτεται και αίτη­
μα του Σεφεριάδη, εκ μέρους του ΕΑΜ, για την αποστολή «δημοκρατικών~>
t: ' στα
αι.,ιωματικων β ουνα ' ωστε
, , '
να πλ αισιωσουν τις ενοπ λ ες ομα
'δ ες που αυτο '
προετοιμάζει . Έτσι, ο Σεφεριάδης παραμένει με τον λήσταρχο Καραλίβανο,
'
ως πρωτος εκπροσωπος της ε ' λληνικης
'Αντισταση
' ς, στα β'
ουνα τ ης Γ κιονας.
'
Τελικά, τον Απρίλιο του 1942 αποφασίζεται ο Μπακιρτζής και ο Ψαρρός να
ανα λα
'β ουν την οργανωση , ' ,
ανταρτικων σωματων στα
, ανατολικα, της Γκιο-
β ουνα '
νας, ο συνταγματάρχης Ναπολέων Ζέρβας στα δυτικά και, ενδεχομένως, ο Σα­
ράφης στη Θεσσαλία. Η απόφαση αυτή διαβιβάζεται από τον Λεβίδη στην
SOE μέσω του «Αλεξά.του», και όλοι τώρα περιμένουν την έγκρισή της μαζί με
το αναγκαίο πολεμικό υλικό και την απαραίτητη οικονομική ενίσχυση.
Τον Φεβρουάριο του 1942, την εποχή που διευθύνει τον ιιΠρομηθέα 11», ο
Μπαρδόπουλος έρχεται σε επαφή με τον συνταγματάρχη Ναπολέοντα Ζέρβα.
'
Ε χεινος, ,
χωρις πο λλ'
ες κου β εντες
' , δ'εχεται '
την οργανωση ανταρτικου κινημα- ' '

57. Στέφανος Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, σ. 40.

58. Στο ίδιο, σ. 37-38, με πολλές επιφυλάξεις για την ακρίβεια της -μάλλον παρα­
πλανητικής - πληροφορίας, τελείως αντίθετης με τη δράση του Σαράφη μέχρι τη σύλ­
ληψη και τον εξευτελισμό του από τον ΕΛΑL. Ο ίδtος γίνεται μέλος -του KKF: τον Ιού­
νιο του 1943, χωρίς να το γνωρίζει η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή.
59. Λεβίδης , σ. 26. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Λεβίδης, όπως υποστηρίζει, ήταν πα­
ρών σ-rη συγκέντρωση και διαφώνησε με τον Μπακιρτζή , ενώ συμφώνησε μαζί του ο
Βαλασάχης. Αργότερα, στις αρχές του 1942, ο Noel Rccs απαγορεύει στον Βαλασάχη
την ανάμιξή του στις προσπάθειες αυτές, για λόγους ασφαλείας τη ς οργάνωσής του.
Έκθεση Βαλασάχη, 6.π., σ. 3.
r
.
.
. . «0 ΑΙΤΛΟ Σ ΠΡΟΞΙ~ Ν 02: » 255
.
.
]· τος στη Στερεά Ελλάδα. Ικανός και δυναμικός αξιωματικός ο Ζέρβας , με πλού-
Υ/
σιο παρε
,
λθον στα
β ζ λ
ενι ε
/ Ι 1 ~ ι
ικα στρατ ι ωτικα κ ινηματα , uεν παυει να εχει κακι-
ι ι
:-..
~~ στη φήμη στην Αθήνα, ως προστάτης χαρτοπαιχτικής λέσχης -ο ίδιος είναι

.'.·.. :·
·.. .•.
επαγγελματίας χαρτοπαίκτης- και ως ((έμπορος κινημάτων». Εκτός από τη

Ι
)_ διάθεσή του για δράση, για την SOE Καtρου παρουσιάζει και ένα πρόσθετο
.

~~-:
Ι Σ ε αντι'θ εση με τον Μ πακφτζη
' , ειναι προ' θ υμο ς να συνεργαστειΙ
1
".:' πλεονεκτημα:
{<···

στρατιωτικά: με το ΕΑΜ , παρ' όλο τον αντιχομμουνισμό του και τη γνώση του
:~~' '·~"
για το ποιος κρύβεται πίσω από αυτό. Έτσι, τον Απρίλιο του 1942 ο Κουτσο-
,
γιαννοπου
λ 1
ος -τον συναντα και , με την εγκριση -ιΌυ
Ι Ρ
awson, 1
ικανοποιει του ς

οικονομικούς του όρους . Μέχρι τις 26 Ιουνίου, ο Ζέρβας έχε ι εισπράξει

20.000.000 δραχμές (=750 χρυσές λίρες) και, επιπλέον,] .000 χρυσές λίρες. 60
ΑπαιτειΙ και α
' λλ Ι
α χρηματα, ομως ο
, κ
ουτσογιαννοπου
Ι λ 1
ος αρνειται.
Τ
ο γεγονος,
Ι

μαζί με την πίεσή του για την έξοδο του Ζέρβα στο βουνό, θα καταλήξουν στον
ξυλοδαρμό του . Τελικά, ο Κουτσογιαννόπουλος καταφεύγει στον εκβιασμό και
ο Ζέρβας ειδοποιείται πως αν δεν φύγει από την Αθήνα σε δέκα ημέρες, θα κα­
ταδοθεί στους Γερμανούς. Αυτό αποτελεί το ένα σκέλος του εκβιασμού, το γνω­
στό. Το άγνωστο έχει σχέση με τον πίνακα των μελών μιας «δημοκρατικής>>
πολιτικοστρατιωτιχής οργάνωσης που ε ίχε παραδώσει ο Ζέρβας στον ((Προ­
μηθέα 11>>. Ως επικεφαλή ς της εμφανίζονται οι στρατηγοί Στυλιανός Γονατάς
και Γεώργιος Σκανδάλης, ως μέλη της γνωστοί συνταγματάρχες και άλλοι.
Με τη δημοσιοποίηση, λοιπόν, αυτού του πίνακα απειλεί ο Κουτσογιαννόπουλος
τον Ζέρβα, 6 1 ο οποίος τελικά: αναχωρεί για τον Βά:λ-το της Αιτωλοακαρνανίας
στις 23 Ιουλίου του 1942. Στον (<Όρκο του Αντάρτη» του ΕΔΕΣ που θα επι­
βάλει, περιλαμβάνεται και ο όρος για τον αγώνα κατά: της παλινόρθωσης της
μοναρχίας. Εδώ, μια. περιγραφή του Ζέρβα από τον Eddie Myers: 62

Παλιάνθρωπος στα νιάτα του , παραμένει παλιάνθρωποι:; και τώρα που μεγά­
λωσε , αλλά: στο είc3ος του είναι ιc3ιαίτερα γοητευτικός[ ... Ι Εντούτοις είναι γνή­
σιος στρατιώτης, αγαπάει τη μάχη. Ποτέ δεν αισθάνεται ευτυχέστεροι:; από
την ώρα της δράσης, παρ' όλο που τη μια στιγμή βρίσκεται σε έξαρση και την
άλλη σε κατάθλιψη , γνώρισμα του ελληνικού χαρακτήρα[. .. ] Ο Ζέρβας αγα­
πάει τους Βρετανούς , τους αγαπάει επειδή είναι πλούσιοι. Ακόμα και σήμερα,

60. Βλ. το τηλεγράφημά του προς τον Pa\vson , μέσω του ιι3 3 3η, Ιη 51 / 26.6.1 942,
ΤΝΛ (PRO) HS 5/711. Το γεγονός ότι το τηλεγράφη μα δεν σχολιάζεται από τον Κου­
τσογιαννόπουλο αποδεικνύε ι πως αυτό είναι το ακριβές ποσό που είχε μέχρι τότε λάβει
από εκείνον , τα όσα δε κατά καιρούς έχουν γραφεί για άλλα ποσά αποτελούν ανακρί­
βειες . Πρέπει να σημειωθεί ότι η τιμή της χρυσής λί ρας σε δραχμές , τοv Ιούνιο του
1942, ήταν: Κατώτατη: 56.000· ανώτατη: 115.000· μέση: 84.727.
61. Βλ. τον πίνακα στον PΪrie, σ. 264 , και το τηλεγράφημα του Κουτσογιαννόπου­
λου, Ιη 92/ 29. 3. 1942, ό.π. Για τον εκβιασμό, βλ. το τηλεγράφημα του ιιΠρομηθέα 11»,
Ιη 64/ 23. 6. Ι 942, ό.π.
62. ιιln sid e Gι·eeceJJ , σ. 19-20.
2.16 ΠΙΩΤΩΣ ΣΤ . .Υ1ΑΚ l'ΗΣ - ΣΤΛΙΚUΣ

δ εν ,
εχε 'λ
ι πραγματικα ' σκοπους.
πο ιτικους 'Π ιστευω οτι ειναι ''' ,.,
βρετανοφιΛος για

ό,τι μπορεί να αποσπάσει από τους Βρετανούς. Επειδή η Μεγάλη Βρετανία

είναι πάντα πιστή στους φίλους της , εκείνος είναι πιστός στους Βρετανούς.
Παρ' όλα αυτά τρέφει έναν γνήσιο θαυμασμό προς τους Βρετανούς και νομί­
ζω πως ο ίδιος θεωρεί ότι η φιλία του προς εμένα είναι αληθινή. Δεν πιστεύω
πως θ ε'λει ,
να γινει '
δ ικτατορας. , ' ,
π ιστευω -αυτο το βασι'ζω σε ενα ' , του
μηνυμα
.
~.,

που '
εχω υποκ λ'ψ
ε ει - '
οτι, ' το τε'λ ος του πο λ'εμου ,
για μετα επι θ υμει μια ανετη
' '
ζωή, όπως εκείνη του διευθυντή μιας ατμοπλοϊκής εταιρείας που θα του πα­
ραχωρηθεί από τη Μεγάλη Βρετανία, σε επιβράβευση της αφοσίωσής του. 63

Στο τέλος -της άνοιξης του 1942, η <ιευλοyίωι της SOE έχει δοθεί στο ΕΑΜ
και στον Ζέρβα, στον δεύτερο με πολλούς δισταγμούς και μηδαμινή βοήθεια
σε όπλα και εφόδια. Ο Ζέρβας αρχίζει να οργανώνεται στον Βάλτο της Αι­
τωλοακαρνανίας αντιμετωπίζοντας την έχθρα των πάντων, από τους βασιλό­
φρονες και τους «δημοκρατικούς>> της Αθήνας μέχρι τον ΕΛΑΣ και από το
Foreign Office μέχρι την SOE Καί'ρου. Ο Μπακιρτζής πληρώνει την άρνη­
σή του να συνεργαστεί με το ΕΑΜ και αποσύρεται στο ημίφως. Οι Σαράφης
και Ψαρρός αδρανοποιούνται μέχρι τον Αύγουστο και την άφιξη του Γιάννη
Τσιγάντε στην Ελλάδα, ενώ στα τέλη Μα'tου ένας ταχυδρόμος διαβιβάζει
στον Θανάση Κλάρα ή «Μιζέρια» ή Άρη Βελουχιώτη την επείγουσα εντολή
του ΚΚΕ να σχηματίσει την πρώτη ανταρτική ομάδα του ΕΛΑΣ . Αν και μέ­
σα στο 1942 η ομάδα του είναι αριθμητικά ασήμαντη, η SOE Κα'ίρου παρα­
πλανημένη (;) από τα διαρκή μυθεύματα του «Αλεξά:τοωι οργανώνει ρίψη
εφοδίων και ασυρμάτου για την ενίσχυσή του (επιχείρηση «Cracking ΠΙ»), η
οποία πραγματοποιείται στις 12-13 Ιουνίου του 1942 στην περιοχή της Σπερ­
χειάδας. Από σφάλμα του Βελουχιώτη , ο οπλισμός και ο ασύρματος πέφτουν
στα χέρια των Ιταλών ή των ντόπιων. Και ο μεν ασύρματος χάνεται, όμως
τμήμα των όπλων ανακτάται από τον Βελουχιώτη με ξυλοδαρμούς χωρικών. 64
Τις ίδιες περίπου ημέρες, ο Pawson τηλεγραφεί στον «Αλεξάτω> :65

63. Πρβλ. Lt. Col. C. Ε. Barnes, ιιReport οη Obsω-vations ίη Greecc from J uly 1943
to April 1944)), GCA/108/1 ~.6.1914, σ. 4: ιι rΟ ΖέρβαςJ δηλώνει δημόσια ότι δεν έχει με­
ταπολεμικούς πολιτιχούς ή στρατιωτικούς σκοπούς. Τον γνωρίζω πολύ χαλά και πιστεύω
ότι είναι ειλικρινής>J. Μουσείο Μπενάκη, Ιστορικό Αρχείο, Αρχείο Πελτέχη, Φ 259/6.
64. Στοιχεία από τις εκθέσεις του Ανδρέα Τζήμα που παραθέτει ο Φαράχος, Άρης
Βελουχιώτης, σ. 158 χαι 204. Πρβλ. την από 1. 7. 1942 σχετική έκθεση της SO~ Καίρου,
ΤΝΑ (PRO) HS 5/524.
65. Τηλεγράφημα Out, 19/ 13. 7. 1942, Pawson προς ((Niko», ΤΝΑ (PRO) HS 5/5/713.
ι<NikOJ> είναι ο ασύρματος του ι<Αλεξάτου>J από τις 18 Ιουνίου μέχρι τις 13 Ιουλίου του
1942. Μετά την αναχώρηση του ιιΛλεξάτουη για την Τουρκία., το όνομα αυτό παραχω­
ρείται στον ασύρματο του ΕΑΜ. Όσο για τις αναφορές που μνημονεύει ο Pa\vson, είναι
μακροσκελείς και κάθε μία φέρει την έ'ιδειξη ιιελήφθη 11. ϊ .1942». Βλ. ΤΝΑ (PRO)
HS 5/526, σ. 00041-0004'1 και 00039-00038.
 «U ΑΓΓΛΟΣ Π ΡΟΞF.ΝΟΣ » 257

Προς Οδυσσέα από David. Έχω τώρα λάβει τις αναφορές σου. Ολόψυχα συγ­
χαρητήρια για ό,τι έχεις ήδη χάνει και για ό ,τι εξακολουθείς να χάνεις. Η
αναφορα
' σου ειναι
1 θαυμασια
1 και ο,τι
' αχρι β' 'ζομαι για να πεισω τους ι θ'υ-
ως χρεια '
νοντες ότι το ΕΑΜ αποτελεί τη μόνη σοβαρή οργάνωση στην Ελλάδα και ότι
πρέπει να του δοθεί η μέγιστη υποστήριξή μας σε χρήματα, όπλα κλπ.

Τον Μάρτιο του 1942, ο Pawson χα:ι η SOE Κα:tρου διορίζουν, κρυφά από
-τους Τ ουρχους,
Ι -τον πρωτο
' τους εχπροσωπο
' στη Σ'
μυρνη . Π ροχειται
' για τον
/ / 1 /
Ηarry Ρaterson, ευπορο μηχα:νικο και εφοπ λ ιστη , απο πα λ'
αια οιχογενεια Λ ε-
1

βαντίνων της Σμύρνης. Ο Rees, από την πλευρά του , γνωρίζε ι πλέον την
έχθρα: της SOE απέναντί του - συχνά μεταφράζεται χα:ι σε παρεμπόδιση ή
υπονόμευση της δραστηριότητάς του. Γνωρίζει, επίσης, τους σκοπούς της
στην Ελλάδα:, αντίθετους με τους σκοπούς της ISLD και του Foreign Office,
ι οι ι'δ ιοι α:υτοιι σχοποι' ερχονται
ενω ' σε α:ντι'θ εση με τις προσωπιχες του πο λ ι- '
τικές πεποιθήσεις. Τέλος , σύμφωνα με τη γενικότερη πολιτική τηι; ISLD
απέναντι στην SOE, δεν θέλει μέσα στα πόδια του άλλες υπηρεσίες που δεν
είναι σε θέση να ελέγξει, δεδομένου μάλιστα ότι ο ίδιος φέρει ολόκληρη την
ευθύνη απέναντι στους Τούρκους για τη δράση των βρετανικών μυστικών
υπηρεσιών στη Σμύρνη, βασισμένη σε λεπτές ισορροπίες και άφθονη δωρο­
δοκία.
Αρχικά , στον Paterson παραχωρείται ένα μικρό δωμάτιο-γ ραφείο χωρίς
/ / / ..,_,
πορτα, στο κεφα λ'
οσχα λ ο του πρωτου οροφου στο ι< Π αραρτημαJι. Ε πειuη ,
1

εξάλλου , δεν διαθέτει δικό του ασύρματο, συμφωνούν με τον Pawson τα σή-
'
ματα που αΨrα λλ ασσουν '
μεσω των ασυρμα'"!ων '"!ου ' R ees να εχουν το προ'θ ε-
'
μα <ιTroja>J (Τροία). Όμως τα προβλήματα αρχίζουν σε λίγο, με τις απαιτή­
σεις του Pawson που υποβάλλονται μέσω του Paterson. Στις 31 Μαtου γί­
νεται σ'"!η Σμύρνη σύσκεψη , με παρόντες τους Bowlby, Gibson, Rees και
Pate rson. Αποσπάσματα: 66

Ο Rees παραπονέθηκε για τις δυσκολίες που προκαλούν τα πληρώματα των

καϊκιών της SOE, με την επιμονή τους να παρατείνουν τη διαμονή τους πέ­
ρα από τον απαιτούμενο χρόνο , προκειμένου να συγκεντρώνουν τρόφιμα για
μεταφορά στην Ελλάδα κατά την επιστροφή τους [. .. ] Ο Paterson επεσήμα­
νε ότι η αδυναμία του να έρχεται σε επαφή με πράκτορες καθιστά τις υπη­
ρεσίες του εδώ άχρηστες. Πιστεύει ότι κάτω από τις παρούσες συνθήκες, όλες
οι πληροφορίες που φέρνουν οι πράκτορες θα πρέπει να του παραδίδονται σε
σφραγισμένο φάκελο και εκείνος να τις διαβιβάζει στον Pawson. Ο Pawson,

66. Τηλεγράφημα 64/ 4/ 4.6. l.942 του Patcrson προς τον Pawson, ΤΝΑ (PRO) HS
5/ 687.
258 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑlΚΟΣ

με τη σειρά του, θα χρίvει ποιο τμ~μα τους, αν υπάρχει τέτοιο, θα προωθεί­

τα.ι σ-τις άλλες υπηρεσίες. Τα παρα.πάνω προκάλεσαν έκρηξη οργής του
Bowlby χατά του Paterson. Τον κατηγόρησε ότι επιθυμεί την πα.ρακράτηση
πληροφοριών και ό-τι βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την πολιτική του
Maxwell.

Στις 20 Μαρτίου του 1942, ο Γκόγκας επισκέπτεται τη Σμύρνη και ο

«Αλεξά-τος>J τον πληροφορεί πως ο Rees έχει μετακαλέσει από την Κων­
σταντινούπολη κάποιον ελληνομαθή, για να του διδάξει τον κώδικα ενός ασυρ-
'
ματου που προορι'ζεται για την Π'
ατρα. Γ ια Ι τον εχει
τη μεταφορα Ι εμπιστευ-

θεί στον ιιΑλεξάτο». Δεδομένου ό-rι είναι όμοιοι; με -rον ι<333J>, ο Γκόγκαι; δι-
,
δ ασκει στον ιι
Οδ Ι Ι
υσσεα» το συστημα
λ , Ι
ειτουργιας του και υστερα του
ζ ,
ητα.ει

να καταστρέψει όλες τις οδηγίες στα ελληνικά. 67 Το σχέδιο για την κλοπή του
ασυρμάτου έχει καταστρωθεί και η συνέχεια περιγράφεται από τον Ανδρέα
Τζήμα:68

(Μάιος 1942). Ένας πράκτορας των Άγγλων ζητά επαφή με το ΕΛΜ . Ο ίδιος
είχε εμφανιστεί και το καλοκαίρι του 1941 μέσω της 5ης Αχτίδας-Κωτσά­
κης. Μα δε δεχόμαστε καμμιά επαφή. Βλέπει την ΚΕ Επιτροπή F:AM και δί­
νει ένα ωρισμέvο χρηματικό ποσό. Μετά ζητά μόνιμη επαφή με το Κομ.
Κόμμα. Ο σ. Σιάντος έχει τη γνώμη ότι είναι απεσταλμένος της Κ. Διεθνούς.
Ι
ο σ. Λυκογιαννης Ι Ι β β 'ζ Ι 1 1
που κραταει την επαφη μετα ι α ει οτι ειναι πραχτορας

της Ιντέλιτζενς. Είναι επαγγελματίας λαθρέμπορος, άσσος στο είδος του, και
τώρα έρχεται σαν πράκτορας της Ιντέλιτζενς. Προσφέρει λίρες, ασυρμάτους,
όπλα. Ζητά στρατιωτικές πληροφορίες, αντάρτικη δράση, σαμποτάζ[ ... ] Ο
πράκτωρ, που μαθαίνουμε ότι λέγε-ται Αλεξά-τος, μας ξαναβρίσκει από τον
ίδιο δρόμο, Έφη Πανσελήνου. Αυτή βρήκε -την Καίτη [Ζεύγου]. Αποκαθι­
στά.με επαφή. Συνδέομαι εγώ. Ζη-τά:ει σπίτι γιατί ο μηχανισμός του χτυπή­
θηκε. Ζητάει να τον βοηθήσουμε να σκο"t:ώσει τον Ζέρβα. Μας δίνει δύο ασυρ­
μά:-τους. Συνολικά: 7.100 λίρες." 9

Με τον κλεμμένο ασύρματο -του Noel Rees, στις 8 Ιουλίου του 1942 αανοί-
,
γειJJ γραμμη Ι
επικοινωνιας ανα:μεσα: στον
1
Τζ'
ημα, ως α Κ'
ωσταJJ, και στον Ρ aw-

67. <<D/HG. l6's trip to lmiΓ>>. Χειρόγραφη ανα:φορά: του Γχ6γκα προς -τ:ον Pawson,
ΤΝΑ (PRO) HS 5/687. Παραλήπτης του ασυρμάτου στην Πά-τ:ρα ήτα:ν ο αρχιπλοηγ6ς
Ηλίας Μιχαλόπουλος.
68. Φαράχος, Ο ΕΛΑΣ χα~ r; Εξουσ{α, σ. 263.
69. Πρβλ. Ιωαννίδης, ό.π., σ. 125: ιιΑλλ.ά ο Σιάντος ... ε βρe: αδελφέ, σου έλεγε, τι
θέλεις; Έχουμε -τόσα λεφτά. Μάλιστα άρχισε να λέγεται ότι γίναμε δισεκατομμυριού­
χοι. Μπαρμπαγιάννη, μου έλεγε ο Τζήμας , γίνα:με δισεκατομμυριούχοι ... >>
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞF: ΝΟΣ » 259

son. 70 Για χάρη της Ιστορίας προστίθεται ότι η γραμμή αυτή θα αποβεί βρα­
χύβια και η , μέσω ασυρμάτου , τακτική επικοινων ία του Pawson -αργότερα
απευθείας της SOE Κcι"tρου- με την Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ θα αρχί­
σει στις 20 Οκτωβρίου. Στις 29 Οκτωβρίου, φθάνε ι στην Αθήνα το ακόλουθο
μήνυμα του Pa\vson:

Στις28 Οκτωβρίου, η σκέψη μας ήταν μαί,ί σας. Ζήτω η Ελλάς! Ζήτω το
ΕΑΜ! 7 1

Από τον Ιούλιο του 1942, ο αΑλεξάτοι:;» παραμένει στην Αθήνα υπό την
προστασία του 'Γζήμα. Λίyο πριν , ύστερα από παράκληση του Pawson και
σχετική μεσολάβηση του ΚΚΕ, έχει βρει έναν Βούλγαρο κομμουνιστή που
προκειται να στα λ'
' ει στην '
κωνσταντινουπο λ η , για να λ ειτο υργ ησε
' ι '
ως συν -

δεσμος ανάμεσα στον Pawson, στο Κομμουνιστικό Κόμμα Βουλγαρίας αλλά

και στο λεγόμενο ((Μακεδονικό Γραφείω> του ΚΚΕ. Τελικά , ο σύνδεσμος συλ­
λαμβάνεται στην Αθήνα στις 24 Ιουνίου και έκτοτε η τύχη του αγνοείται. 72
Τον Σεπτέμβριο ιου 1942 , ο « Αλεξάτοι:;>J χαι οι χομμουνιστέ:ς στρέφονται
'
κατα ιου Ζ ερ
' β α. Η ' θ εια τους να τον εκμη δ ενισο υν επι σημαινετα ι απο
προσπα ' ' ' '

70. Αναφορά 299/ 111/62/11.8.1942 τοu Pawson προς την SOE (Pearson) , σ . 2 (((Sta-
tion Kosta11), T'\JA (PRO) HS 5/ 501. Η δικαιολογία του Pa\vson, ότι, δήθεν , ο R ees εί­
χε βάλει -rον ασύρματο στο χαtχι για την Ελλάδα ιιχωρίς την άδειά τους>> , αναιρείται από
τα παραπάνω αλλά και από τα μηνύματα που ο ίδιος ανταλλάσσε ι με τον ιιΛλεξάτω>
(«Ν ikωι ) : Τηλεγράφημα του Pa\vson, Out, 4/2 11.6.1942, προς ιίΝίkΟJ>: ((Ο Rees με πα­
ρακάλεσε να σε ρωτήσω αν υπάρχουν νέα σχετικά με τον ασύρματό του για την Πάτρα.
Παριστάνω πως δεν γνωρίζω τίποτα. Σε παρακαλώ , συμβούλεψέ με τι να του πω>>. Τη­
λεγράφημα από ((Nikω>, ln , 19/ 2.7. 1942, προς τον Pawson: <ιΠαρακαλώ, να πείτε στον
R cc s ότι ο ασύρματός του εστάλη στην Πάτρα για εγκατάσταση και αναμένω τα απο­
τελέσματα. Τα uπόλοιπα είναι δική μου δουλειά». ΤΝΑ (PRO) HS :=ι/ϊl 3. Τηλεγράφη­
μα του P a\vson προς <ιNiko » , Out, l 0/ 29.6. 1942: <1Θα πω σ-rον R ecs πως ο ασύρματος
ουδέποτε έφθασε στα χέρια σου. Σε παρακαλώ, αν συμφωνείς, δασκάλεψε τον Λεωνί­
δα, αντίστοιχα» (6. π.). Ο Λεωνίδας, αγνώστων λοιπών στοιχείων, ήταν ο βοηθός του
ιιΑλεξάτου».
71. Τηλεγράφημα προς HNikoJJ («Νέα σειρά»), Out, 02/29. 10. 1912, ΤΝΑ (PRO) HS
5/ϊ 11.
72. Βλ. ΤΝΑ (PRO) JlS 5/66,1, ι<Λ sh or t Histoι·y of SOE con tacts in Greece and a n
a pprec iaιi on
of th eir value and activitiesJJ, σ. 4. Τηλεγράφημα του P a \vson προς
((ΟδυσσέαJ>, Out, 39/24. 5. l 942: ι<Είμαι πολύ ευχαριστημένος για τον αξιωματικό σύν­
δεσμο με τους Βούλγαρους κομμουνισ-τές και τους κομμουνιστές της Μακεδονίας. Πα­
ρακαλώ, τηλεγράφησέ μου αν μιλάει βουλγαρικά και ελληνικά: και τι όνομα θα χρησι­
μοποιήσει, όταν φθάσει στη Σμύρνη . Όταν έρθει σε επαφή με τον Paterson, θα πρέπει
να χρησιμοποιήσει -ro συνθηματικό όνομα Κόκκινος>>. Βλ. ΤΝΛ (PRO) HS 5/7 11 ·τη­
λεγράφημα. ιιNikOJJ προς I:>awson, Ιη, 6/24.6. 1942, ΤΝΑ (PRO) HS 5/713.
260 ΠΙΩ'ΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡ Η Σ - ΣΤΑJΚΟΣ

τον ((Προμηθέα ΙΙ)) σε τηλεγράφημά του προς τον P awson: 7:3 αΛποτελεί ζω­
τική ανάγκη να υποστηριχθούν αμέσως οι άνδρες του Ζέρβα στην ίδια πε­
ριοχή, διότι ο Οδυσσέας με το κομμουνιστικό Κέντρο προσπαθούν να κατα-
' ' '
στρε ψ ουν την χινηση του με ο
'λ α τα μεσα>>.
1
Δ υο
1
Ι ο
μηνες μετα, ((Αλ ε ξ'ατος1>
εγκαταλείπει την Αθήνα, όπου επιστρέφει το 1945. Στο μεσοδιάστημα, η
δράση του επικεντρώνεται στη Σμύρνη 74 και στα νησιά του Ανατολικού Αι­
γαίου, ενώ από τα τέλη του 1943 χρησιμοποιείται από την SOE Καtρου ως τα­
χυδρόμος. 75 Η τελευταία του αναφορά, με χρονολογία 8. 3. 1945, είναι και η
πλέον εξωφρενική: Ο Ψαρρός υπή ρξε προΟότης και όταν η Αντίσταση το ανα­
κάλυψε «τον τουφέκισε». Ο Μεταξάς, σε συνεννόηση με τους Τούρκους, εί­
χε δημιουργ+Jσει Πέμπτη Φάλαγγα στη Σμύρνη , με σύνδεσμό τη ς στην Αθή­
να τον συνταγματάρχη Αποκορίτη, και άλλα παρόμοια. Ίfi

Στις 21 Ιουλίου του 1942, ο Γιώργος Μαργέτης και ο ασυρματιστής Σπύρος

Βρεττός φεύγουν από το Κιόστε για τα παράλια της Χαλκιδικής. Τους με-

73. ln 85/ 18.9.1942, ΤΝΑ (PRO) HS .i /711.

7·1. Βλ. ΊΝΑ (PRO) lIS 5/711, όπου τα σήματα ανάμεσα στον 11Αλεξά.το" , από τη
Σμύρνη , και τον Ανδρέα Τζήμα, μέσω του ασυρμάτου της Κεντρικής J<;πιτροπής του
F:AM (ιιΝίkωι) .
75. Μετά. -rην επιστροφή του στη Μέση Ανατολή, ο ((Αλεξά.τοςιι επιδίδεται και πά­
λι στη λαθρεμπορία, με αποτέλεσμα να δη μιουργήσει προβλήματα στην SOE Καίρου ,
όταν συλλαμβάνεται στα σύνορα Αιγύπτου-Παλαιστίνης μεταφέροντας διαμάντια. Τα
προβλήματα που προκαλεί εντείνονται τον Αύγουστο του 1944, οπότε, εμφανίζοντας
τα πρώτα δείγματα σχιζοφρένειας και μανίας καταδιώξεως , επιτίθεται με μαχαίρι και
πιστόλι σε έναν κοιμισμένο ναύτη στο καtχι που τον μεταφέρε ι στην Κύπρο. Λίγο αρ­
γότερα, αρχίζει να σπάει έπιπλα και να στέκεται για ώρα όρθιος στην μπαν ιέρα, κάτω
από το τρεχούμενο νερό και με ανοιχτή την ομπρέλα του, νομίζοντας ότι βρίσκεται σε
κατάστρωμα πλοίου. Τότε αποφασίζεται από την SOE ο εγκλεισμός του σε ψυχιατρείο,
αρχικά στο Κάιρο και, το1945, στην Αθήνα. Πριν εισαχθεί στο ψυχιατρείο, ο ιιΑλεξά­
τος» παραδίδει σε Βρετανό αξιωματικό την τσάντα του , που περιέχει 12.900 λίρες, με­
ρικά διαμάντια και τη διαθήκη του. Μετά την αποθεραπεία του, κυκλοψορεί στην Αθή­
να, την άνοιξη δε του 1945 συλλαμβάνεται ύστερα από συμπλοκή του με αστυνομικούς,
όταν αρνείται να τους επιδείξει την ταυτότητά του . Στη δίκη του γίνεται γνωστό και το
προπολεμικό ποινικό του μητρώο, με αποτέλεσμα να καταδικασθεί σε ποινή φυλάκισης
6 μηνών, η οποία μειώνεται από το Εφετείο σε έναν μήνα, ύστε ρα από προσωπική πα­
ρέμβαση του αντισυνταγματάρχη Julian Dolbey της SO~ στον Έλληνα υπουργό Δι­
καιοσύνης. Πεθαίνει τον Αύγουστο του 1969 και νεκρολογία του , γραμμένη από τον
Sweet-Escott, δημοσιεύεται στους Times του Λονδίνου στις 4 Σεπτεμβρίου. Για τα πα­
ραπάνω, βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 8/472. Πρβλ. Michael Ward, Greek Assignιnents, SOE
1913-1948, UNSCOB, σ. 253 χ . εξ.
ί6. «Έκθεσις ζητηθείσα: εκ μέρους του κ. Πέιτον>ι, ΤΝΑ (PRO) HS 5/526.
 t

«0 ΑΓΓΛΟΣ J1LΌΞΕJ\;ΟΣ ,, 261

ταcpέρει η ((Ευαγγελίστρια» του Χούμα, που τώρα, όπωζ και άλλα χα·tχια,
1
πλέει με ταχύτητα 18-20 κόμβων, ενώ διαθέτει χαι καμουφλαρισμένο πολυ­
βόλο. Φθάνουν στον κόλπο της Σι θωνίας στις 22 Ιουλίου και την επομένη 1
βρίσκονται στην Ορμυλία. Εκε ί έρχεται σε επαφή με τον Άγγελο Αγαπητό και
του παραδίδει συστατική επιστολή του Noel Rees μαζί με μερικά χρήματα.
Με την αμέριστη συμπαράσταση των αδελφών Αγαπητού, ο Μαργέτηζ φεύ-
Θ εσσα λ ονικη,
Ι Ι Ι θ Ι 1
γει για τη οπου προκειται να εγχα.ταστα ει και οπου του γνω-

ρίζουν έναν πολύτιμο συνεργάτη, τον ταγματάρχη Γιάννη Αστεριάδη, ο οποίος

στο εc,ης
\:"' θ Ι Ι
α γινει η σκια του.
Σ Θ λ Ι Ι Ι
τη ~εσσα ονιχη, με τη συνωμοτικη πειρα που
~ θ Ι Μ Ι 'ζ ~ Ι δ Ι δ Ι Ι • Ι
uια ετει, ο αργετηζ νοιχια ει οεκα ωματια. σε ιαφορα μερη και σ ενα

ι ι θ ι ι ι ι ψ'
απο αυτα εγκα ιστα τους ασυρματους, ενω στη συνεχεια αχνει για συνερ-

γάτες, χυρίωζ αξιωματικούς, ως πηγή έγκυρων πληροφοριών για τις κινήσεις

1 β λ Ι 1
των γερμανιχων και των ου γαριχων στρατευματων.

Προτού καλά καλά έρθει το σήμα για την επαφή των ασυρμάτων με τη
Σ μυρνη
ι
, ο
Β ι
ρεττος συ
λλ β' ι λ ι r ι
αμ ανεται απο επιπο αιοτητα, οχι ασχετη με γυναι-

κοδουλειές. Ο Άγγελος Αγαπητόζ πετυχαίνει την αποφυλάκισή του, σε λίγο

όμως τον φορτώνουν βίαια σ' ένα κα·tχι και δεμένο χειροπόδαρα τον επιστρέ-
φουν στο
ι
κ ιοστε. 'Ε
τσι, τε
λ ι ι~ ξ ι
ειωνει αοο α. η πρωτη φαση της αποστο
ι λ'
ηζ του

Μαργέτη, ο οποίοζ θα περιμένει την άφιξη νέου ασυρματιστή μέχρι τον Νο­
έμβριο. Τότε φθάνει στη Θεσσαλονίκη ο εικοσάχρονος Πέτροζ Αγγουράζ,
ασυρματιστής του ΕΝ. Στο μεταξύ, ο Μαργέτης έχει γνωρίσει τον ταγμα­
τάρχη Θωμά Μπάρμπα της ΠΑΟ και εκείνος τον συστήνει στον συνταγμα­
τάρχη Χρυσοχόου, που θα γίνει η ψυχή της νέας οργάνωσης. Για τον Χρυσο­
χόου, ο Μαργέτης γράφει: 77

Λόγω της επισήμου θέσεως ην κατείχε απετέλει τον άξονα πέριξ του οποίου
εκινείτο ολόκληρος η οργάνωσις. Παρείχε πληροφορίας δι' όλας τα.ς στρ. κι­
νήσεις των Γερμανών, πολλάκις δι' όλα τα όμορα κράτη, τας τοποθετήσεις
ανωτάτων αξιωματούχων, τας προθέσεις της Ανωτάτης Διοικήσεως του Ράιχ

77. ΚΙΘ, Αρχείο Μαργέτη, ιιΟργάνωσις Πληροφοριών "ΖΕΥΣ", Ονομαστική κατά­

στασις μελών οργανώσεωςη (αδημ.). Στην αριστερή βιβλιογραφία (ενδεικτικά, Fleischer,
Στέμμα, τ6μ. 2, σ. 115 χ.εξ.) ο Χρuσοχ6ου χαρακτηρίζεται ως δωσίλογος, λόγω της θέ­
σης τοu, των επαφών τοu με τους Γερμανούς και, κυρίως, λόγω της αντικομμουνιστιχής
του δραστηριότητας στη Μακεδονία. Ως πρώτη προσπάθεια για την αποκατάστασή του,
βλ. Βάιος Καλογριάς, «Αντίσταση και συνεργασία. 11 περίπτωση τοu συνταγματάρχη
Αθανασίου Χρυσοχόου)), στο συλλογικό έργο ιιΕχθpόςJ> εντός των τειχών, Όψεις του Δω­
σιλοyισμ.ού στην Ελλάδα της Κατοχής, σ. 209 χ.εξ. Κατά τον Καλογριά μάλιστα (σ.
219), όταν το φθινόπωρο του 1943 ο Χρυσοχόου υπέβαλε την παραίτησή του, ύστερα.
από παρέμβαση της Σμύρνης (δηλαδή του Nocl Rees) ανακοίνωσε την πρόθεσή του να
συνεχίσει την παρακολούθηση κάθε είδους ξένης και αυτονομιστικής προπαγάνδας. Για
τον λόγο αυτό πέτυχε να διοριστε ί φρούραρχος Θεσσαλονίκης.
262 llf:TPOΣ ΣΤ. ΜΑΚf'Η~-2.:ΊΆ[ΚΟΣ

και μας παρέδιδε επίσημα έγγραφα και εκθέσεις σημαντικής αξίας και εν­
δtαφέροντος. Ευρέθη πολλάκις εις δυσχερή θέσιν και διέτρεξε σοβαρούς κιν­
δύνους, πλην τα πάντα κατώρθωνε να αντιμετωπίζη με ψυχραιμ[αν και. δε­
ξιοτεχνίαν. Μεγαλόπνοος και ενθουσιώδης με βαθείαν πίστιν, προσέφερε πο­
λυτίμους υπηρεσίας.

Ο Μαργέ:της εφοδιάζεται από τον Χρυσοχόου με γερμανική ταυτότητα και

άδεια οπλοφορίας, ενώ σιγά σιγά η οργάνωσή του αποχτά νέα μέ:λη, τα οποία
τελικά θα φθάσουν τα 133. Από αυτά, 43 είναι αξιωματικο ί και υπαξιωματι­
κοί της ΠΑΟ και οι υπόλοιποι ιδιώτες. Ο Μαργέτης, για λόγους μυστικότητας,
ακολουθεί στην οργάνωση το ακτινοειδές σχήμα με κρίκους, ώστε κάθε μέ­
λος να γνωρίζει μόνον ένα προηγούμενο χ.ο.χ. Στους άμεσους συνεργάτες του
περιλαμβάνονται ο (ταξίαρχος) Αθανάσιος Φροντιστής, ο λιμενάρχης Θεσσα­
λονίκης Ισίδωρος Βασιλειάδης, οι υπάλληλοι των Σιδηροδρόμων Φιλίμων και
Δημήτρης Γαλάνης, και ο Γιάννης Μαυρουδής, ο ταχυδρόμος που μεταφέρει
τις εκθέσεις και την αλληλογραφία στη Σμύρνη. Ο Μαυρουδής είναι συνερ­
γάτης της ΜΙ9 ήδη από τον Ιούνιο του 1941, επ ικεφαλής της «Οργάνωσης
503J>, με δράση στις διαφυγές Βρετανών και Ελλήνων από τη Χερσόνησο της
Κασσάνδρας. Ύστερα από διαφωνία του με τον Μαργέτη, επιστρέφει στη
Σμύρνη, όπου του αναθέτουν άλλη αποστολή -διαφυγών και κατασκοπίας ­
στην Πελοπόννησο. Φεύγει από το Κιόστε στις 27 Απρ ιλίου του 1943 και στις
22 Μαtου η πρώτη ομάδα φυγάδων επιβιβάζεται σε κα·tκι για την Τουρκία.
Λίγους μήνες αργότερα, καταδικάζεται σε θάνατο από τον ΕΛΑΣ και τον Αύ­
γουστο του 1943 διαφεύγει στη Μέση Ανατολή. Ακολουθεί μια σύντομη απο­
στολή στα Δωδεκάνησα και τον Δεκέμβριο του 194 3 αποστέλλεται στην Τή­
νο, πάντοτε ως συνεργάτης της ΜΙ9 και της ISLD Σμύρνης. Στην Τήνο, ο
Μαυρουδής δημιουργεί μυστική συμμαχική βάση διαφυγών και κατασκοπίας,
που επεκτείνεται στην Άνδρο, τη Μύκονο, την Πάρο και τη Νάξο . ίΒ Εξάλλου ,
'ί'
οι ουο
/ β / Ι
ρετανικες υπηρεσιες του οια
f 5> θ f J. /
ετουν και χαικια , με καπετανιου ς τους

Γιάννη Βελιώτη, Ευάγγελο Λουκά, Γιάννη Καραγιώργη, Θωμά: Αθανασιάδη,

Γιώργο Βαλάχα, Λευτέρη Μπαστουνόπουλο και Ηλία Χρυσίνη. 79
Φθάνει ο χειμώνας του ] 942 και ο Μαργέτης δεν έχει ακόμα αποκτήσει
επαφή με τη Σμύρνη. Από τους δύο ασυρμάτους που διαθέτει , τον ένα έχει
ονομάσει «'ΟλυμπωJ, ο άλλος λέγεται «ΖευςJ>. Ο πρώτος έχει εγκατασταθεί

78. Την εποχή που ο Μαυρουδής εγκαθίσταται στην Τήνο, λειτουργεί εκεί και άλ­
λη οργάνωση πληροφοριών, υπό τον ανθυπολοχαγό Βασίλη Κοσκιvά. Η οργάνωση αυ­
τή εντάσσεται αργότερα στην OSS. Βλ. Λάμπρος Τσούρας, 11 Τήνος συμμαχική βάση
στην κατεχόμενη Ελλάδα. Ειδικότερα για τον Μαυρουδή, βλ. σ. 107 χ.εξ.
79. Έκθεση του Ιωάvνου Μαυροuδή προς το Γ.Ι!:Σ, με τίτλο ((Περί αναγνωρίσεώς μου
ως Γενικο6 Αρχηγού Εθνικής Ορyαvώσεως Δολιοφθορών " 503"11, ΑΕΑ , τόμ. 7, σ. 568
χ.εξ.
 «0 ΛΙΤΛΟΣ ΠΡΟΞΕ\'ΟΣ » 263

στο ηλεκτρολογικό εργαστήριο του Αριστομένη Μπουμτζή, στην οδό Ιου­

λιανού, ο δεύτερος στο δια.μέρισμα της Αλεξάνδρας Αποστολίδου, στον αριθ­
μό 45 της οδού Λευκωσίας. Οι διαρκείς κλήσεις του Αγγουρά παραμένουν χω­
ρίς αποτέλεσμα και η αγωνία αυξάνεται. Στο σπίτι της Αποστολίδου , θυμά­
ται ο Μαργέτης, ((έδενα το πόδι του Αγγουρά με ένα. σχοινί και έβγαινα στο
μπα
Ι
λ κονι να φυr.α
"\ 'ξ 'λ
ω τσι ιες, μην τυχον ερ
Ι Ι θ Ι 1
ει κα.νενα αυτοκινητο με ρα
δ
ιο -

γωνιόμετρο. Έτρεμα σύσσωμος από την αγωνία και από το τσουχτερό κρύο
και δεν ήταν μόνον αυτά, ένας τρίτος κίνδυνος μας απειλούσε. Στο διπλανό
σπίτι της οδού Σπάρτης 43 ήταν εγκατεστημένοι Γερμανοί της Γκεστάπο
και στην είσοδο του σπιτιού νύχτα μέρα φύλαγε σκοπός Γερμανός)). Λίγο αρ-
,
γοτερα , την ωρα
1 λ ειτουργιας
1 Ι
του ασυρματου η
Αποστολ'δ 'ζ Ι
ι ου παι ει πιανο, για

να καλύπτονται οι ήχοι του.

Τελικά., είναι ο ((Ζευς>> που δέχεται το πρώτο σήμα. του Noel Rees, στις 16
Φεβρουαρίου του 1943, και η οργάνωση βαφτίζεται με το ίδιο όνομα. Από την
ημέρα εκείνη, οι ασύρματοι του Μαργέτη στέλνουν καθημερινά από πέντε
έως δέκα τηλεγραφήματα στη Σμύρνη και ο συνολικός τους αριθμός, μέχρι το
τέλος της Κατοχής, θα φθάσει περίπου τα 800. 80 Οι πληροφορίες -συχνά απα­
ντούν σε ερωτηματολόγια της ISLD - διακρίνονται σε στρατιωτικές και πο-
'
λιτικες, οι δ ε τε λ ευταιες
1 απηχουν
1 , αναγχαστιχα,
/ τις απο'ψ εις των α ξ ιωματι-

κών της ΠΑΟ, οι οποίες καταλήγουν να μην ενδιαφέρουν ιδιαίτερα τη Σμύρ­

νη. Έτσι, σε τηλεγράφημα προς τον (<Δία)), με την υπογραφή του Γονατά και
ημερομηνία 28 Απριλίου 1944, σημειώνεται: «Προς ελάττωσιν χώρου και χρό­
νου, προσπαθήστε παρακαλούμεν να συντομεύσητε κατά πολύ τα δελτία σας
περί ανταρτο-κομμουνιστικής κινήσεως)). 8 1 Ενδιαφέρον, επίσης, παρουσιά­
ζουν τα ερωτηματολόγια του Πολιτικού Κέντρου Πληροφοριών, δηλαδή του
PIC, της βρετανικής Υπηρεσίας Πληροφοριών, που διαδέχεται το MEIC. Εδώ,
ένα απόσπασμα από ερωτηματολόγιο, επίσης του Απριλίου του 1944: 82

ΕΛΛΑΣ

1. Ηθικόν γενικώς (ιοιαιτέρως εν Αθήναις, Κρήτη, Πελοποννήσω και Β.

Ελλάδι).
2. Στάσις έναντι του Βασιλέως και κυβερνήσεώς του (α) Λαού γενικώς
(σχόλια καφενείων) (β) Πολιτικών (γ) Ανταρτών.

80. Βασίλης Κ. Γούναρης , ((Οργάνωσις "Ζευς": Συμβολή στη μελέτη της αντιστα­
σιακής δράσης στη Θεσσαλονίκη (1912-1 944) ΙJ , Πρακτικά Συμποσίου : Η Θεσσαλονί­
κη μετά το 1912, σ. 230 χ.εξ. Ο Γούναρης είναι ο πρώτος που παρουσίασε συνοπτικά:
τη δράση του Μαργέτη και παρέδωσε το φωτοτυπωμένο αρχείο του στο Κlθ.
81. ΚΙΘ, Αρχείο Μαργέτη, Φ 15, Υποφ. 6, αρ. εγγράφου 23. Όλα τα έγγραφα από
τη Σμύρνη είναι γραμμένα στα ελλην ικά αλλά: με λατινικούς χαρακτήρες.
82. ΚΙΘ, Αρχείο Μαργέτη , Φ 15, Υποφ. 6, αρ. εγγράφου 26.
264 ΠF.ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙJΣ - 2:ΤΑΤΚΟΣ

3. Στάσις Λαού αναφορικώς δεσμών φιλίας μετά Μεγάλης Βρεταν ίας και
' ''λ ων
στασις ορισμενων κυκ 'λ ιτικην
σχετικως πο 'β ρεταν•.κης
' κυ β'
ερνησεως. Σ'
χο-

λια διά αγγλικήν προπαγάνδα.ν.

1 . Μέχρι ποίου σημε ίου α ) φόβος διά χομμουνισμόν και β) οικονομική δυ­
σπραγία, ωθούν εις συνεργασία.ν μετά των Αρχών Κατοχής και κυβερνήσεως
Ράλλη (ήτοι δράσις Ταγμάτων Ασφαλείας, δύνα.μίς των , σύνθεσίς των και
στάσις Λαού έναντι αυτών).
5. Επιδιώξεις και δύναμις ΕΛ Μ-ΕΛΑΣ, τόσον πραγματική όσον και φαινο­
μενική [ ... Ι

Οι εκθέσεις της οργάνωσης και τα ποικίλα ερωτηματολόγια των βρετανι­

κών υπηρεσιών διακινούνται με καίκια από το Κιόστε στη Χαλκιδική και
αντίστροφα. Ο Γιάννης Κατσουλάκης θυμάται μία από τις αποστολές α:υτές: 83

Πάλι με το Π/Κ ιιΕυαγγελίστριcοι και με καπετάνιο τον κ. Μιλτιάδη Χούμα

και ναύτη τον Νίκο Λναγνώστου κι εγώ ως μηχανικός, τον Αύγουστο του
1943 . Πήγαμε στον Άγιον Νικόλαον της Χαλκιδικής διά. να. παραλάβουμε το
δελτίον πληροφοριών που θα το έφερναν από τη Θεσσαλονίκη . Σ' αυτό το τα­
ξίδι βρέθηκε η Γερμανική καταδίωξη [ναυτική περιπολία] κοντά. μας , ερχό­
μενη από το απέναντι μέρος (Καστρί). Πριν πλευρίσει το κα'tχι, εντολή του
καπετάνιου να. χαλάσω τη μηχανή. Αμέσως ξεμοντάρισα την αντλία πετρε­
λαίου και τα μπεχ , τα τύλιξα σ' ένα τσουβάλι και τα κρύψαμε στην αποθήκη
του Τελωνείου, ο Τελώνης ήταν άνθρωπος της υπηρεσίας μας, σ' αυτόν θα
παρεδίδετο το δελτίον από τη Θεσσαλονίκη χι αυτός θα το έδινε σ' εμάς να
το μεταφέρουμε στη βάση μας (Κιόστε). Το διάστημα που ξεμοντάριζα τη μη­
χανή , καπετάνιος και ναύτης έβγαζαν τον οπλισμό του πλοίου έξω στην ξη­
ρά, διότι η καταδίωξη όπως τη βλέπαμε όλο και πλησίαζε. Ενώ έγιναν όλα
αυτά:, στο χα·tκι έμεινε μόνο ο ναύτης και, όπως θα του γινόταν έλεγχος , θα
έλεγε πως ο καπετάνιος με τον μηχανικό έχουν φύγει για τη Θεσσαλονίκη να.
διορθώσουν τη μηχανή . Ο Τελώνης, ο καπετάνιος χι εγώ είμαστε κρυμμένοι
σ '' 'ψ ωμα. του
ενα. υ β ουνου' ' λ ια που ειχε ο
και με τα κυα ' Τε λωνης
' μαζ'ι του, πα-

ρακολουθούσαμε κάθε κίνηση των Γερμανών που ήταν διπλαρωμένοι στο

χα.·tχι. Επάνω στο βουνό μείναμε 3 ημέρες, για. τροφή φρόντιζε και μας έστελ­
νε η γυναίκα του Τελώνη. Την τέταρτη ημέρα βλέπουμε ένα. τζιπ στρα.τιω-
• '
τικο να στα.μα.τα.ει στην πα.ρα. λ'ια και να βγαινει
' χα.ποιος α ξ ιωμα.τικος
' ' Γ ερμα-
νός με μια γυναίκα., μετά μάθαμε ότι η γυναίκα. ήταν διερμηνέας του. Δεν
έμεινε πολλή ώρα. το τζιπ, έφυγε και μετά από λίγη ώρα. απομακρύνθηκε και
η καταδίωξη, αυτό ήταν το κόλπο της, διότι μετά μισή ώρα. επέστρεψε στο
σημείον που ήταν το κα'tχι, ένα κύκλο έκανε και απομακρύνθηκε μέσα στον
κόλπο. Άργησε να. βασιλέψει ο ήλιος, όπως θυμάμαι. Αμέσως μετά. χα.τεβή-

83. Γιάννης Κα.τσοuλάκης , ιιΑνα.μνήσεις. Μάρτιος-Απρίλιος 1 94 1-Ιανουάριος 19451>

(αδημ.).
 «0 ΑΙΊ'ΛΟΣ ΠΡΟΞΕ \"ΟΣ ,, 26.)

χαμε από το βουνό και οι τρεις, όσο γινόταν πιο γρήγορα μοντάρησα τα εξαρ­
τήματα στη μηχανή , πήρα τον οπλισμό μέσα χαι φύγαμε με χαχοχαιρία. Τη
συναντήσαμε χά:τω από το Άγιο Όρος.

Για τη δράση του, ο Γιώργος Μαργέτης θα δεχθεί πολλά: εύσημα από τους
Βρετανούς και τον Noel Rees. Στις επιτυχίες του περιλαμβάνονται η -χάρις
' '
στα σηματα της οργανωσης ' του- β'θ
υ ιση εχθρικων' π λοιων
' συνο λ ικου
' εκτοπι-
'
σματος 80.000 τόνων και ο επιτυχημένος βομβαρδισμός του αεροδρομίου Σέ­
δες , στις 24 Ιουνίου του 1943. Στην οργάνωσή του, τέλος, οφείλεται και η
εξάρθρωση του μετακατοχικού δικτύου κατασκοπίας και δολιοφθορών, που εί­
χαν δημιουργήσε ι οι Γερμανοί στη Μακεδονία. Γι' αυτό, αμέσως παρακάτω.
Τον Μάρτιο του 1943 φθάνει στη Θεσσαλον ίκη από το Βερολίνο ο Αυ­
στριακός δικηγόρος και ταγματάρχης (Sturmbannfϋhι·eι·) των SS, Dr. Otto
Begus («Regeω>). Είναι η εποχή που ο Χίτλερ φοβάται συμμαχική απόβαση
στην Ελλάδα και, έτσι, αποστολή του Begus είναι να δημιουργήσει παραρ­
τήματα μιας μυστικής παραστρατιωτικής υπηρεσίας τηςSD, της Amt VI S
~-·
(S, από το Sabotage), πρώτα στη Θεσσαλονίκη και μετά στην Αθήνα, με
σκοπό την πραγματοποίηση δολιοφθορών κατά τη διάρκεια της απόβασης
και μετά από αυτήν. Η οργάνωση της Θεσσαλονίκης ονομάζεται «Dienst-
stelle 2000» και έδρα: της είναι ένα διαμέρισμα: στον αριθμό 94 της οδού Τσι­
μισκή, όπου και η κατοικία του («υπο»-)ταγματάρχη 8 ι, (Obersturmfϋhrer)
των SS, Rίed («Dr. RodeJ1), του πρώτου αρχηγού της .
Όμως, το κεντρικό πρόσωπο στην ιστορία: είναι ο Mίchael Boortman ή
Eddy van den Backer ή Peetersen. 85 Ολλανδός πρωτοπυγμάχος και μέλος
του ναζιστικού κόμματος της Ολλανδίας, το 1941 ο Boortman εντάσσεται
στην SD και το 1943 φθάνει στη Θεσσαλονίκη ως ασυρματιστής, με την κά­
λυψη του μέλους της Organisation Todt, μιας στρατιωτικά οργανωμένης γερ­
μανικής υπηρεσίας , με αντικείμενο την κατασκευή μεγάλων τεχνικών έρ­
γων. Τον Μάρτιο του 1944, ο Ried τού ανακοινώνει ότι θα μείνει στη θέση
του και μετά την αποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα, μαζί με κά­
ποιον Φριδάκη, υπεύθυνο για τις δολιοφθορές και για τους πράκτορες που θα
τις πραγματοποιήσουν. Του γνωρίζει, επίσης, ότι σύμφωνα: με εντολή του Βε-
ρο λ 'ινου '
πρεπει να παντρευτει 'Ελληνι'δ α, ' '
ωστε να: εχει μεγαλ'υτερη 'λυ ψ η .
χα

Χωρίς να: το γνωρίζουν οι Γερμανοί, ο Boortman σχεδιάζει ήδη να: παντρευ­

τεί μία Ελληνίδα, τη Φωφώ Χαραμή, και έτσι ο γάμος τους γίνεται στις 16
Απριλίου του 1944. Λίγο αργότερα, της αποκαλύπτει την πραγματική του

84. Ο βαθμός είναι άγνωστος στην Ελλάδα.

85. Για τα όσα ακολουθούν, βλ. ΤΝΑ (PRO) KV 2/?ι Ι 3.
266 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'ΗΣ-ΣΤΑΙΚΟΣ

ιδιότητα και μετά: τον πρώτο αιφνιδιασμό της, το ζευγάρι συμφωνεί να δρα­
στηριοποιηθεί κατά των Γερμανών.
Ο Ried παραμένει στη Θεσσαλονίκη μέχρι τον Απρίλιο του 1944, οπότε
τον διαδέχεται ο Hugo Willer ή Willisch, προπολεμικά: σημαίνον μέλος του
Κομμουνιστικού Κόμματος της Γερμανίας. Ύστερα από πενταετή φυλάκιση
(] 933-1938), ο Willer γίνεται συνεργάτης της SD και αφού εξουδετερώνει το
κομμουνιστικό δίκτυο πληροφοριών στη Σουηδία, εκπαιδεύεται ως ασυρματι­
στής στη Γερμανία. Το 1943 αποστέλλεται στην Αθήνα και στη συνέχεια στη
Θεσσαλονίκη, προκειμένου να παραμείνει εκεί μετά την Απελευθέρωση. 86 Στο
μεταξύ ο Γιώργος Γρηγοριά:δης, πληροφοριοδότης "t'ης οργάνωσης του Μαρ­
γέτη,87 έχει αποσπάσει 'ην εμπισ"t'οσύνη του Boortman και της γυναίκας "t'ου,
που αρχίζουν να του μιλάνε για την ((DienststelleJJ. Παράλληλα, η Χαραμή
προσπαθεί, μέσω του πατέρα της, να. έρθει σε επαφή με χά:ποια συμμαχική
ι ι ι ι ζ ι ι ι
μυστικη υπηρεσια και το πετυχαινει ο"t'αν το ευγαρι συνανταται με τον απο-

στρα.το συνταγμα,ά:ρχη Χρήστο Δεληβογιατζή, άλλο γνωστό του Μαργέτη. 88

Σ' εκείνον παραδίδει, σταδιακά:, ο Boortman όλα τα στοιχεία που διαθέτει για
την ((Dienststelle 2000)) και την αντίστοιχη των Αθηνών, πίνακες, κωδικούς
αριθμούς και φωτογραφίες στελεχών και πρακτόρων, κώδικες ασυρμάτου αλ­
λά και λεπτομέρειες για την οργάνωση του διαβόητου συνταγματάρχη Γεωρ­
γίου Παύλου, που προορίζεται να οργανώσει αντάρτικο κατά των Βρετανών
στη Μ ακεοονια.
~ ι Τ ι ι ι
α στοιχεια αυτα περιερχονται στον
Μ ι
αργετη.

Από φόβο ότι έχει προδοθεί -κά:τι το οποίο αληθεύει-, στις 29 Οκτω­
89

βρίου του 1944 ο Willer αναχωρεί για τη Γερμανία και αναθέτει στον Boort-
man την αρχηγία της υπηρεσίας, ενώ του παραδίδει τα υπόλοιπα στοιχεία
των πρακτόρων αλλά και χρήματα για τέσσερις μήνες, οπότε οι Γερμανοί «θα
έχουν επιστρέψει>J. Με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης χαι την κομ­
μουνιστική κυριαρχία, ο Δεληβογιατζής συμβουλεύει το ζευγάρι να φύγει για
την Αθήνα, κάτι που πραγματοποιείται με συμμαχικό αεροπλάνο. Όμως, και
στην πρωτεύουσα η ατμόσφαιρα βαραίνει διαρκώς και, για την ασφάλειά: τους,
ο Boortman και η γυναίκα του κλείνονται στη φυλακή. Τέλος, στις 25 Δε­
κεμβρίου φυγαδεύονται με βρετανικό αεροπλάνο στην Ιταλία. Η Χαραμή πα-
ι ι
,
ραμενει εκει, ενω ο Β oortman μεταφερεται
ι
στη Μ εγα
'λ
η Β ρετανια
ι
και χλ ει-
ι

νεται στο στρατόπεδο <<020JJ , στο Ham Common του νοτιοδυτικού Λονδίνου,
ι δ ι ι Ο λ ι ι 1
ενα ει ικο στρατοπε ο για τον εγκ εισμο και την ανακριση κατασκοπων απο-

κλειστικά: με «ψυχολογικά: μέσα)) .

86. ΊΝΑ (PRO) κν 2/ 162.

87. ΚΙΘ, Αρχείο Μαργiτη, ιιΟργάνωσις Πληροφοριών "ΖΕΥΣ", Ονομαστtκή κατά­
στασις μελών οpγανώσεωςη, αρ. 30.
88. Στο ίδιο, αρ. 33.
89. Τον είχε προδώσει ο Georg Kronbcrger, για τον οποίο βλ. σε ά/Jω κεφάλαιο.
 ΚΕΦΛΛΑΙΩ ΕΝΑΤΟ

Frank Macaskίe

Ο λαός αλαλάζει από ενθουσιασμό. ((Άγγλος» φωνάζουν και

σηκώνουν το αυτοκίνητο στα χέρια. Προσπαθούν ν' αγγί­
ξουν τον Macaskey, χι' αυτός τους χαμογελά μ' αγάπη. Με
όλη την απέραντη αγάπη που έχει για την Ελλάδα.

Ιωάννα Τσάτσου , ΦΜλα Κατοχή;, σ. 187

1
1 '

...
ζ·
.._-
,γ

ο
ΠΩΣ JiXET ΗΔΗ ΑΝΑΦF:ΡΘΕΙ, το 1941 η Μ19 Μέσης Ανατολής δεν απο-
' r ι ι ι ι
τελει αυτονομη στρατιωτικη υπηρεσια και το προσωπικο της ειναι <<δα-
νε:ικόJ> από άλλες υπηρεσίες. Για τον λόγο αυτό, τον Νοέμβριο του Ι 941 ο
Dudley Clarke υποβάλλει στο βρετανικό Γενικό Επιτελείο σχέδιο για τη δη-
, ι ~
μιουργια ενος οιυπηρεσιακου επιτε
ι λ ι ι
ειου -υπο την «Α » F orce- με την ονο-

μασία Section Ν (Τομέας Ν) χωρισμένου σε Ούο υποτομείς, σ' εκείνον των

διαφυγών και στον τομέα της προληπτικής εκπαίδευσης για τις μεθόδους
απόδρασης και διαφυγής. Παράλληλα, υποβάλλεται ένα. δεύτερο σχέδιο που
αφορά τη δημιουργία της ((AJ> Force Intelligence Section (Τομέας Πληρο­
φοριών της «Α» Force). Η παραπλανητική ονομασία αποτελεί κάλυψη για
μια. μικρή ομάδα. επιχειρησιακών στελεχών της ΜΙ9, τα. οποία. θα. αποτελέσουν
εφεξής τακτικό προσωπικό της. Πρόκειται για τους λοχαγούς, με τη σειρά
που αναφέρονται, F. G. Macaskie, J. G. Ρ. Atkinsoπ, J. W. C. Kraig, Μ.
W. Parish, G. J. Greenway και Α. R. Ma1·kham. Τα Ούο σχέδια εγκρίνονται
στις 8 Μαρτίου του 1942, με αναδρομική ισχύ από τις 25 Φεβρουαρίου. Όμως,
τον Φεβρουάριο του 1942 ούτε ο Macaskie ούτε ο Atkiπson αλλά ούτε: και ο
Kraig είναι διαθέσιμοι. Είναι όλοι τους αιχμάλωτοι των Ιταλών. 1
Κάποια ημέρα. του Δεκεμβρίου του 1941, ο Macaskie ε:πιχε:ιρε:ί να φύγει για
τη Σμύρνη με κα"tκι της ΜΙ9 που τον περιμένει στον Πειραιά.. Προδομένος,
1
ι
θ ωνει λ Ι ι ι ζ'
s:, 1
κατορ την τε ευταια στιγμη να uιαφυyει μα. ι με τον καπετα.νιο του, ενω
2
το κα"tκι κατάσχεται. Στο μεταξύ, ο Thomashausen έχει καλέσει τον Τρυπά-

1. 'Ετσι θα βρεθεί ο Parish πρώτος στον κατάλογο. Για τα παραπάνω, βλ. ΤΝΑ
(PRO) CΛΒ 154/1 , σ. 11, και Sιmonds, WO 208/ 3253, ((February 1942-March l 943>J.
2. Τα όσα ακολουθούν βασίζονται στα εξής: Έκθεση Γεωργίου Τρυπάνη , ό.π. ·στις
εκθέσεις ανάκρισης των Γιώργου Πασπάτη και Φίλιππου Μεσσηνέζη [ΤΝΑ (PRO) WO
208/3358]· στην ένορκη κατάθεση του Κ. Αλτζερινάκου, ό.π.· στην έκθεση ανάκρισης
-του Αλέξη Λαδά LTNA (PRO) HS 5/492]· στην έκθεση του Αλέξανδρου Κριεκούχιοc [βλ.
την αναφορά του Parish προς -τον Wolfson, αρ. 23/12.9.1942, ΤΝΑ (PRO) WO 208/
339 1 J, όπως και σε σχετικά σήματα και αλληλογραφία της Ml9, του DMI και της ISLD
fΤΝΛ (PRO) WO 208/3391J. Επίσης, Γιώργος Πασπάτης, συνέντευξη· Byford-Jones,
ό. π., σ. 26 χ. εξ.- Σαμάρχος, ό.π., σ. 106· Γεώργιος Βρούχος, Ν. Σά:ββας-Γ. Κυpμ.ιχά­
ληc; χαι η επιχε{pηση Anglo, Ρόδοc;, Σεπτέμβpιοc; 1942, σ. 39· ιιΜυστικός Πόλεμος»,
ό.π.· Ειρηναίος, 6.π., σ. 45· ιιανώνυμψ> πηγή στη Σμύρνη.
270 JlF.TPUΣ ΣΤ. .'.1AKl'l!Σ-ΣTAIKOL:

Ι Ι
νη στο γραφειο του και του εχει επι
δ '\: Ι "}. Ι
ειc,ει οινωνυμη επιστοΛη που τον καταγ-

γέλλει ότι συνεργάζεται με τους Βρετανούς. Ο Τρυπάνης αντιλαμβάνεται πως

η παραμονή του στην Ελλάδα θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του και αποφασίζει τη
διαφυγή του στη Μέση Ανατολή, μαζί με τη Μπέσυ Αδοσίδου. Επειδή όμως
Ι 'λλ Ι Ι Ι / β'
υπαρχουν και α οι που πρεπει να φυγουν, οι προετοιμασιες ειναι χρονο ορες.

Τελικά εξασφαλίζεται ένα κα'tκι -αγοράζεται με χρήματα του Νίκου Χατζηγε­

ωργίου- και ως καπετάνιος του επιλέγεται ο Ηλίας Χρυσίνης, ο καπετά'1ιος της
Λέλας Καραγιάννη. Οι φυγάδες, εξάλλου, χωρίζονται σε δύο ομάδες. Με τον
Macaskie θα φύγουν ο Αλέξης Λαδάς, το ζεύγος Τρυπάνη , ο Κριεκούκιας, ο
Γιώργος Πασπάτης, γιος του Αλέξανδρου Πασπάτη, ο υπολοχαγός Φίλιππος
Μεσσηνέζης και δύο Νεοζηλανδοί, οι Roy Natush και Francis J ones. Μια
άλλη ομάδα θα τους περιμένει στο Λαύριο. Είναι ο Μπαζαίος που μεταφέρει
το ταχυδρομείο του ι<'Ομηροω> και τις προμήθειες για το ταξίδι, ο ΚΙΠ, ο Κα­
τραμπασάς, ο ανθυπολοχαγός Κώστας Αλτζερινάκος, συνεργάτης του McNabb,
ο επισμηνίας Νίκος Χατζηκαμπούρης, ταχυδρόμος της SOE στη Μάνη, και
άλλοι. Τα πλαστά ναυτιλιακά: έγγραφα τους προμηθεύει ο αντιπλοίαρχος λι­
μενικός Νίκος Σταμπολής, μετέπειτα στέλεχος της ιιΑλίκης>J, ενώ οι πλαστές
ταυτότητες τους παραδίδονται από τον Άγγελο Έβερτ (ι<Οttωι, HSkylarck>J).·3
Τώρα ο Macaskie, ντυμένος ψαράς, ονομάζεται Γεώργιος Κρίνος.
Στις 2 5 Δεκεμβρίου του 1941, η πρώτη ομάδα φεύγει με βάρκα από τον
Πειραιά: με προορισμό τα Τσελεβίνια. Ο Χρυσίνης με το χα."tχι του πρόκειται
να παραλάβει τους υπόλοιπους από το Λαύριο και να τους συναντήσει στη δια­
δρομή. Όταν όμως φθάνουν στα Τσελεβίνια, ο Χρυσίνης είναι άφαντος. Δια-
, > Ι t° λ' 1
νυκτερευουν σ ενα c,ωκ ησ ι και την επομενη ο
π Ι / 'λλ
ασπατης και χαποιος α ος

3. Ο Άγγελος Έβερτ γεννήθηκε το 1894 στην Αθήνα. Σπούδασε στη Νομική Σχο­
λή του Πανεπιστημίου Αθηνών και στη Σχολή Υπομοιράρχων. Στη διάρκεια της Κα­
τοχής υπηρέτησε διαδοχικά ως διοικητής της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών και ως Αστυ­
νομικός Διευθυντή ς Αθηνών. Με τις ιδιότητές του αυτές προσέφερε: ιδιαίπρα σημα­
ντικές και πολύπλευρες υπηρεσίες στον σuμμαχικό αγώνα , πολλές από τις οποίες
παραμένουν άγνωστες. 11 στρατολόγησή του στην SOE έγινε από τον Λστuνομικό Διευ­
θυντή Λεωνίδα Παρίση, συνεργάτη της ήδη από την εποχή της S ection D, ενώ η σύν­
δεσή του με την ΜΙ6 προηγήθηκε. Τελευταία προσφορά του Έβερτ, πριν από την Απε­
λευθέρωση, υπήρξαν οι επαφές του με τον Γερμανό λοχαγό Th01nas S cheeΓ, που του
αποκάλυψε το γερμανικό σχέδιο για την ανατίναξη του εργοστασίου παραγωγής ηλε­
κτρικού ρεύματος στο Κερατσίνι. Ο 'Εβερτ έφερε σε επαφή τον Scheel' με τον Αστυ­
νομικό Διευθυντή Πειραιά Πέτρο Αναγνωστόπουλο, ο ίδιος δε συναντήθηκε με εκπρό­
σωπο του ΕΛΑΣ, ώστε να προετοιμαστεί η αποτροπή της α'Jατίναξης. Μεταπολεμικοc,
ο Έβερτ κατέλαβε διάφορα αξιώματα, με τελευταίο εκείνο του Αρχηγού της Αστυνομίας
Πόλεων. Υπηρέτησε μέχρι το 1954, οπότε: υποχρεώθηκε σε παραίτηση από τον τότε:
πρωθυπουργό, στρατάρχη Αλέξανδρο Παπάγο. Για τον λόγο της παραί-τησής του υπάρ­
χουν διάφορες εκδοχές που δεν είναι δυνατόν να αναφερθούν εδώ. Πέθανε το 1 9ί0.
 ((Ο ΑΓΓΛΟΣ ΠΙ'ΟΞ~ΝΟΣ» 271

φεύγουν με τη βάρκα για τον Πειραιά. Σε τρεις ημέρες γυρίζουν πίσω με τον
Χρυσίνη και το καί·κι του. 4 Στο μεταξύ, η δεύτερη ομάδα αναμένει μάταια
στο Λαύριο. Ο Μπαζαίος φεύγει με μια. βάρκα για τα Τσελεβίνια , όπου δεν
βρίσκει κανέναν. Γυρίζει στο Λαύριο και ύστερα από αναμονή μιας εβδομά­
δας επιστρέφουν όλοι, άπρακτοι, στην Αθήνα.
Στη διαδρομή για τα παράλια της Τουρκίας, η μηχανή του καϊκιού χαλάε ι
και ο Χρυσίνης το αράζει σ' έναν όρμο στην Κύθνο. Φεύγει για. τη Χώρα, όπου
,
β ρει
Ι , J / Τ
θα. ενα καμινετο οινοπνευματος, και επιστρεφει σε τρεις ημερες. αυ-
'
τοχρονα ,
ομως, προσεγγι'ζει στον ,
ορμο ,
ενα '
μικρο '
ιτα λ ικο ' Ο ι 'Ελ-
περιπο λ ικο.

ληνες ειδοποιούν τον Macaskie και τους άλλους να φύγουν. Οι Ιταλοί τους
βλέπουν και αρχίζουν τους πυροβολισμούς. Οι τρεις μπαίνουν σε μια βάρκα
και απομακρύνονται. Οι υπόλοιποι οδηγούνται, αλυσοδεμένοι, στο περ ιπολι­
κό και μεταφέρονται στη Σύρο, στα. γραφεία της διαβόητης CS (Contra
Spionaggio) της ιταλικής αντικατασκοπίας. Εκεί η τύχη τους αλλάζει δρα­
ματικά:. Η Μπέσυ Αδοσίδου χαριεντίζεται με τους Ιταλούς και -από καθαρή
1 λ' 1 J , 'δ λλ'
ανοησια- τους αποκα υπτει, οχι μονο τα ονοματα των φυγα ων α α κα ι την

ταυτότητα του Macaskie, με την προσθήκη ότι έχει έρθει από τη Σμύρνη. 5
Οι Ιταλοί, για να μην υποστεί την ταλαιπωρία της φυλακή ς , τη στέλνουν στο
νοσοκομειο. ' Αντι'θετα, '
οπως θα ' ψ ει ο
γρα Τ ρυπανης
' μεταπο λ εμικα, ηταν εκει-
' ' '
νος που ομολόγησε τα πάντα στην ανάκριση. fi
Ο Macaskie και οι Νεοζηλανδοί συλλαμβάνονται στην Κέα και οδηγούνται
δέσμιοι στη Σύρο. Παράλληλα, η ιταλική αντικατασκοπία στέλνει σήμα στη
Σμύρνη , ρωτώντας για το πρόσωπό -του. Είναι τό-τε που ο Macaskie θα πλη-
,
ρωσει '
ακρι β α μια επιπο λ αιοτη-τα
' ' -του : Π ριν '
φυγει απο' εκει' για την Ελλ α
'δ α,
παρά τη σύσταση του Noel Rees να μείνει κρυμμένος, ήθελε οπωσδήποτε
να επισκεφθεί την όμορφη κυρία που , όπως έλεγε , θα παντρευόταν αργό-τερα.
Στο σπίτι -της όμως πέφτει πάνω στη γυναίκα του Rudolf de Zandonati, εν ός
από τους 25 μυστικούς πληροφοριοδότες της ιταλικής κατασκοπίας στη Σμύρ­
νη, 7 συνάμα δε και πλούσιου κάτο ικου του Bornova. Ο de Zandonati, λοι-

4. Σύμφωνα με τον Πασπάτη , ο Χρυσίνης τους ε ίχε εγκαταλείψει διότι ήθελε πε­
ρισσότερα χρήματα.
5. Ο Πασπάτης , κατά την αφήγηση τη ς ιστορ ίας , μου είπε επί λέξει: ((Μας πρόδω­
σε μία κυρία, δε'J θα σου πω το όνομά τη ς» . 'Οταν όμως του έδειξα την έκθεση Κριε­
κούκια, όπου αναφέρονται τα παραπάνω, μου την επιβεβαίωσε . Στην έκθεση αυτή, η
Αδοσίδου αναφέρεται ως ((Κυρία Baumι>. Στην ανακριτική έκθεση του Λαδά, τέλος, το
όνο μά της έχει διαγραφεί.
6. 'Ετσι ο Τρυπάνης , στην έ κθεσή του προς Μαρκεζίνη , ό.π. Δεδο μένου ότι ούτε ο
Κριεκούκιας ούτε και ο Πασπάτης αναφέρουν κάτι τέτοιο, θεωρώ τη σχετική αναφορά:
του ως ανακριβή και σκόπιμα διατυπωμένη ώστε να καλύψει την Αδοσίδου , εν όψει,
μάλιστα, των φημών που κυκλοφορούσαν .
7. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HW 19/342.
272 ΠJ::ΊΊ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΊΆϊκω.:

πόν, επιβεβαιώνει τη διαμονή του Macaskie στη Σμύρνη, οπότε η ιστορία

του , ότι έχει ξεμείνει στην Ελλάδα με την αποχώρηση των Βρετανών , κα-
ταρρεει. , Απο' ε δ'
/ 1
ω κι εμπρος εκεινος και ο Λα δ'
ας θ εωρουνται
/ 1
απο τους
/
Ιτα λ ους

κατάσκοποι και ο Χρυσίνης συνεργός. Ο Macaskie ουδέποτε θα μάθει την

προδοσία της Αδοσίδου, μιας από τις ερωμένες του. Μετά την Απελευθέρω-
' λ ιστα, την προτεινει
ση, μα ι για β ρετανιχο
' παρασημο
' ... fS
Τώρα όλοι οδηγούνται στο υπόγειο κελί της ιταλικής Αστυνομίας της Σύ­
ρου, στην οικία Βαθιαδάκη. Το μέρος είναι υγρό και γεμάτο περιττώματα,
διότι στους κρατούμενους επιτρέπεται η αφόδευση μία μόνον φορά την ημέ­
ρα. Μετά., τους μεταφέρουν στη Λαζαρέττα, το παλαιό στρατιωτικό νοσοκο­
μείο, όπου οι συνθήκες κράτησης είναι ακόμη χειρότερες . Εκεί έχουν φθάσει
και οι κρατούμενοι της Αντιπάρου, για την οποία θα γίνει λόγος στο επόμε­
νο κεφάλαιο. Συνολικά, οι φυλακισμένοι είναι περίπου 35 και, σχεδόν κάθε μέ-
ρα, πε θαινουν ενας
ι ι r
η
δ'
υο
'
απο την
ι
ασιτια και τις
ι
αρρωστιες.
9 Τα β ρα'δ ια κοι-

μούνται δύο δύο αγκαλιασμένοι, για το αφόρητο κρύο. Έτσι περνούν 25 ημέ­
ρες και στις 14 Απριλίου του 1942, τους επιβιβάζουν σ' ένα καράβι για τη
Ρόδο, στην οποία υπάγονται διχαστικά οι Κυκλάδες. Εδώ η ατμόσφαιρα εί­
ναι διαφορετική. Ο πρόεδρος του Στρατοδικείου, ο στρατηγός Rino Rossi,
/ /
φι λ ε
'λλ ηνας, να ζ'ι. Εξ α λλ ου,
1
ειναι μισει' τους '
φασιστες και τους '
ειναι περηφα-

νος για τον β ρετανιχοι Σ

τρατιωτιχο
r Σ ι
ταυρο που
ι
χερ
δ
ισε στον προηγουμενο
/
πόλεμο, τότε που τον είχαν συλλάβει οι Γερμανοί. Όπως αναφέρεται, 10
στη
διάρκεια μιας δίκης είχε ζητήσει από τους κατηγορούμενους να. του τραγου­
δήσουν το <<Κορόιδο Μουσολίνυ>, για να τουc; διακόψει μόvον όταν έφθασαν
στο .. . ((ακόμη και στη Ρώμη Γαλανόλευκη θα υψώσουμε, σημαία Ελληνιχή!>J
Μετά. τον πόλεμο, ο Rossi θα τιμηθεί με ελληνικό παράσημο.
Στη Ρόδο παραμένουν για πέντε βδομάδες και εκεί τους α.παγyέλλοvται οι
1
Γ ια τον Πα.σπατη
/ 'λοιπους ειναι ε λ αφρες, ι<συνεργα-
' /
κατηγοριες. και τους υπο

σία με Βρετανούς>>. Το ζήτημα τώρα είναι πού θα γίνει η δίκη. Ο Rossi επι­
θυμεί να τους δικάσει, όμως σε λίγο αναγγέλλεται πως το Στρατοδικείο θα συ-

8. Από ευγένεια και αβροφροσίινη, ο Macaskie είχε υποβάλει ονομαστικό κατάλο­

γο με τις διάφορες ερωμένες του των Αθηνών, προκειμένου να τιμηθο6ν με παράσημα
ή μετάλλια. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Τ. Δ. (το πλήρες όνομά της πα­
ραλείπεται σκόπιμα), μιας γνωστής Αθηναίας <αοκότας πολυτελείαςJJ της εποχής. Όταν
μεταπολεμικά η αρμόδια επιτροπή της ΜΙ9 εξέτασε το αίτημα του Macaskie να της
απονεμηθεί τιμητική διάκριση, ανακάλυψε πως η εν λόγω τον είχε φιλοξενήσει στο
σπίτι της μόνο για δίιο βράδια, ενώ σχηματίστηκε και κατάλογος αρκετών Γερμανών
αξιωματικών που κατά καιρούς <<συνόδευε>>. Έτσι, το να τιμηθεί από τους Βρετανούς θε­
ωρήθηκε «ντροπή)) απέναντι σε άλλα πρόσωπα που είχαν υποστεί τα πάνδεινα προ­
σφέροντας υπηρεσίες στους Συμμάχους . ΤΝΑ (PRO) WO 208/5475.
9. Βλ. George Paspati , Dead Reckoning, σ. 39 χ. εξ.
10. Σαμάρκος, ό. π., σ. 106.
 «0 ΑΙΤΛΟΣ ΠΡΟΞΕ Ν ΟΣ »

yκροτηθεί στη Σάμο. Πραγματικά, στιc; 23 Μαίου του 1942, οι κρατούμενοι

μεταφέρονται στη Σάμο, οι Macaskie, Λαδάς και Χρυσίνης στη φυλακή στο
Βαθύ, οι υπόλοιποι ελε ύθεροι υπό επιτήρηση. Τον Ιούλιο όμως, ο Πασπάτηc;
δέχεται την επίσκεψη ενός κουρέα, σταλμένου από τον Noel Rees. Πρέπει
την τάδε ημέρα, την τάδε ώρα να βρίσκεται σ' ένα δέντρο σε κάποιο σημείο
του νησιού . Ο Πασ~τάτης ανακοινώνει το σχέδιο στην ομάδα, οι άλλοι όμως,
με εξαίρεση τον Μεσσηνέζη, διστάζουν. Έτσι στις 18 Ιουλίου, οι Πασπάτης
και Μεσσηνέζης φυγαδεύονται στην Τουρκία. Ο Πασ~τάτης θυμάται:

Την επόμενη μέρα μάς μετέφεραν με αυτοκίνητο στη Σμύρνη, ό~του μας υπο­
δέχθηκε θερμά ο Noel Rees. Μας πήγε στο καλύτερο κατάστημα της πόλης
και μας αγόρασε κοστούμια. Έκανε ό,τι ήταν δυνατό για να μας κάνει να ξε­
χάσουμε αυτά που είχαμε περάσει και για να ξαναζήσουμε το είδος της ζωής ,
που, όπως πιστεύαμε , είχε τελειώσει για μας, όπως η επαφή μας με το ζεστό
νερό, ύστερα από επτάμισυ μήνες. Ουδέποτε θα λησμονήσω το ενδιαφέρο11 και
την έγνοια του για μας και την γενναιοδωρία του. 11

Μετά:, φεύγουν για το Κάιρο, όπου ο μεν Πασπά:της κατατάσσεται ως ασυρ­

ματιστής στη Πη Ταξιαρχία, ενώ ο Μεσσηνέζης γίνεται σύνδεσμος του Πα­
ναγιώτη Κανελλόπουλου με την OSS, για να βρεθεί, τελικά, στον Ιερό Λόχο.
Για τους έγκλειστους δεν μπορούν να γίνουν πολλά:. Ο Ειρηναίος πετυχαί­
νει την τοποθέτηση ενός Έλληνα ως δεσμοφύλακά τουc;, όμωc; τα κλειδιά βρί-
'
σκονται στα χερια ι
ενος '
Ιτα λου ο οποιος
ι '
περιμενει t
να παρει ι
τη συνταξ'
η του και

διστάζει να βοηθήσει. Επιχειρούν να α~τοδράσουν, συλλαμβάνονται και κλεί­

νονται στο υπόγειο της φυλακής, σε απομόνωση. Η Αδοσίδου είναι η μόνη
ιινόμιμψ1 επαφή του Macaskie με τον έξω κόσμο, αλλά όταν ο Courvoisieι·
φθάνει στη Σάμο, του ζητάει να μεσολαβήσει ώστε να διαφύγει στην Τουρ-
, ''
κ ια, με τον ισχυρισμο οτι ΗΟ R ees προκειται
' να τηc; αναθ' ' απο-
εσει μια σο βαρη

στολ ή>1. 12 Στη Σμύρνη δεν τη βλέπουν με καλό μάτι -η φήμη ότι εκείνη πρό-
δ ωσε κυκ λ οcρορε 'ι ευρυτατα-
' ι ι
και την αφηνουν εκει που
β ρισκεται,
ι '
προc; χαριν

του M acaskie. Τελικά:, το μόνο που θα γίνει και θα τον σώσει αργότερα οφεί­
λεται στον Ειρηναίο και τον Παρασχάκη. Ο δεύτεροι:; βρίσκει έναν τσαγγά­
ρη, Λεωνίδα Καραγιαννόπουλο τον λέγανε και ήταν ο γραμματέαc; του ΕΑΜ
στο Βαθύ. Εκείνος κατασκευάζει ένα ζευγάρι παπούτσια για τον
Macaskie και
στιc; σόλες τους κρύβει
20 χρυσές λίρες που έχει στείλει ο Noel γι' αυτό τον
σκοπό. Τα παπούτσια μεταφέρει λαθραία στον Macaskie η θαρραλέα Σινα­
νίδη.

11. Ό.π. , σ. 81 -82 , χαι συνέντευξη.

12. Αναφορά αρ. 25/ 19.9. 1942 του Parish προς τον Wolfson, T:"JA (PRO) WO
208/ 3391.
274 ΠΕΊΤΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙΙΣ-ΣΤΛΪΚΟΣ

Στα τέλη Αυγούστου γίνεται γνωσ-ι-ό ότι οι τρεις θα διχαστούν στην Αθή­
να, όπου θα μεταφερθούν μέσω Ρόδου. Το δρομολόγιο Σάμου-Ρόδου εκτελεί­
ται από το ατμόπλοιο ((Fiume>J χαι στο Κάιρο καταστρώνεται ένα σχέδιο
απελπισίας για την απελευθέρωσή τους. Στις 11 Σεπτεμβρίου του 1942, το
βράδυ, ένα. συμμαχικό υποβρύχιο περιμένει το ((Fiume)) έξω α.πό το Αyαθο­
νήσι, το βορειότερο από τα Δωδεκάνησα. Σχετικά, ο Parish αναφέρει στον
Wolfson: 1:3

1. Στις 11.9.1942, έχοντας λάβει το τηλεγράφημά σου με την εντολή να

μετα β ω στο
1 Αγα θ ονησι,
1
στο
β' ' ' Ι/
ορειο ακρο του, εφυγα απο το σπιτι στις πεντε
,
1 1
το πρωι και ημουνα στο
κ ,
ιοστε στις
δ'
εκα.
Ε Ι
κει, αφου
1 β Ι
ρηκα τον
χ 1
ουμα, τον

Κουμουνδούρο και το πλήρωμα, αποπλεύσαμε και φθάσαμε στο ακρωτήρι

Καναπίτσα (στα τουρκικά παράλια, απέναντι απ6 τη Σάμο) στις εννιά το
βράδυ, δηλαδή πριν απ6 το ((FiumeJι, που περιμέναμε να περάσει από εκεί τα
μεσάνυχτα. Παρ' όλο που το σκοτάδι και η αφέγγαρη νύχτα μας εμπόδιζαν
να δούμε το ιιFiumeιι, έχω λόγους να πιστεύω ότι δεν πέρασε στην προβλε­
πόμενη ώρα. Ολόκληρο εκείνο το βράδυ περιμέναμε την έκρηξη, σημάδι ότι
το πλοίο είχε τορπιλιστεί με επιτυχία. Αν την είχαμε ακούσει, θα είχαμε βρε­
θεί στο σημείο σε δεκαπέντε με είκοσι λεπτά, για να σώσουμε τον Macaskie
και άλλους, εφόσον επέβαιναν στο ((Fiumen. Εντούτοις έφθασε η αυγή και μας
βρήκε χωρίς να έχουμε ακούσει την έκρηξη. Έτσι, για την περίπτωση που
το <<Fiumeιι είχε καθυστέρηση, αποφασίσαμε να περιμένουμε ολόκληρο το
Σάββα.το στην Καναπίτσα, από όπου βλέπει κανείς πεντακάθαρα το Αγαθο­
νήσι [. .. ]
3. Το απόγευμα του Σαββάτου, 12.9.1942, ο επικεφαλής Τούρκος Αστυ-
νομικος εστει λ ε το χαικι
,, του απο το κουσαντασι, για να παρα λα' β ει τις δ'υο
1 1 1
'

λαστιχένιες βάρκες και τα καύσιμα, που εδώ και πολύ καιρό προσπαθούσαμε
να του παρσιοώσουμε για να χρησιμοποιηθούν από την οργάνωση του Rees,
νοτιότερα στα τουρκικά παράλια. Την ίδια ώρα., έλαβα ένα γράμμα από τον
πράκτορά μας στο Κουσάντασι, που με πληροφορούσε πως δεν υπήρχε περί­
πτωση να ταξιδέψει ο Macaskie με αυτό το δρομολόγιο του ((Fiume>>. Έτσι,
επειδή ήταν πια αργά, αποφάσισα να φύγω νωρίς την επόμενη μέρα για το
Κιόστε.

Λίγες ημέρες μετά, στις 24 Σεπτεμβρίου του 1942, το ((Fίumeιι βυθίζεται

στα ανοιχτά της Σύμης από το ελληνικό υποβρύχιο ((Νηρεύςιι, με κυβερνήτη
τον πλωτάρχη Αλέξανδρο Ράλλη. Το γεγονός αλλάζει τα σχέδια χαι αμέσως
μετά το Πάσχα του 1943, ένα ιταλικό υποβρύχιο μεταφέρει τους κρατούμε­
νους στη Λέρο και από εκεί στη Ρόδο, από όπου οδηγούνται με πλοίο στον
Πειραιά. Στις φυλακές Καλλιθέας όπου τους κλείνουν, συναντούν τον Βερνί-

13. Αναφορά αρ. 24/ 15.9.1942, ό.π.

, «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞJ:::'-JΟΣ» 275

κο και τον Αχιλλέα Κύρου. Εκεί , τώρα, περιμέ'1ουν τη δίκη τους. Στο μετα­
ξύ, οι βρετανικές υπηρεσίες στη Μέση Ανατολή δραστηριοποιούνται για την
επιεική αντιμετώπισή τους. Ο Arnold, ο Wolfson, ο Rccs και άλλοι προ­
σφεύγουν στον νούντσιο του πάπα στην Κωνσταντινούπολη , τον Λngelo
Giuseppe Roncalli, τον μετέπειτα πάπα Ιωάννη ΚΓ'. Η παράκληση που
πρέπει να διαβιβαστεί στο Βατικανό είναι να μην υπάρξουν θανατικές εκτε­
λέσεις. Παράλληλα όμως, επιλέγοντα ι πέντε Ιταλοί αιχμάλωτοι, κατηγο­
ρούμενοι για κατασκοπία, και προσφέρονται για ανταλλαγή με τον Macaskie.
Από αυτούς, οι Pasquale Ricciardo και Policarpo Τίtο έχουν πέσε ι με αλε­
ξίπτωτο και συλληcρθεί, με το'J ασύρματό τους, στην Κύπρο, ενώ οι Franc esίo
Furetta, Enrico Milano και Alessandro Mantovani έχουν πέσει και συλλη-
, ,
φ θ ει, επισης με ασυρματο, στη
, Σ , ιι~
υρια.

Η δίκη των κατηγορουμένων διεξάγεται με πρόεδρο του Ιταλικού Στρατοδι­

κείου τον μισέλληνα στρατηγό Gherardo Magaldi , που τον έχουν ονομάσει
(( V a bene>>, επειδή χρησιμοποιε ί συχνά την έκφραση HVa bene)) (=έχε ι κα­
λώς). Ο Magaldi είναι χωλός, ανάπηρος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου , με δυο
παιδιά σκοτωμένα , ένα στην Αλβαν ία χι ένα στο ρωσικό μέτωπο . Στις 1Ο
Ιουλίου δημοσιεύεται η απόcραση: Ο ι M acaskie , Λαδάς και Χρυσίνης κατα­
δικάζονται σε θάνατο με τυφ εκισμό. Οι δύο πρώτοι , ως αξιωματικο ί, κατά
πρόσωπο. Ο Χρυσίνης, ως πολίτης, στην πλάτη. 15 Οι τέσσε ρις καταδι κα­
σμένοι μεταφέρονται από τις φυλακές Καλλιθέας στις Φυλακές Αβέ ρωφ, όπου
οι τρε ις κλείνονται στα κελιά των μελλοθανάτων, στο υπόγε ιο, ενώ ο Τρυ­
πάνης στον επάνω όροφο.
Ενώ ως χρόνος για την εκτέλεση έχει οριστε ί η Τρίτη, 15 Ιουλίου του 1943,
την προηγουμένη οι μελλοθά νατοι πληροφορούνται την αναβολή της. Hi Και
ενώ οι ημέ ρες της αγωνίας διαδέχονται η μία την άλλη , αρχίζουν να δραστη­
ριοποιούντα ι ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός , ο Άγγελος Έβερτ και ο επιτε­
τραμμένος της Ελβετίας στην Ελλάδα Charles E douar d d e Bavier , που δια­
χε ιρίζεται, παράλληλα , τα βρεταν ικά συ μφ έροντα στην Αθήνα . Έτσ ι , όταν
στις 8 Σεπτεμβρίου αναγγέλλεται η συνθη κολόγηση της Ιταλίας, ο M acaskie

14 . Απόρρητο τηλεγράφημα αρ . 38864/23.4 .1 94 3 του Maunscl ( SIME) προς τους

A1·nold χαι Thωnson. ό. π. Μεταπολεμικά, ο Λαδάς γνωρίζε ι τον MantoYani στην Ιε­
ρουσαλήμ, με αποτέλεσμα η Γε ρμανίδα ερωμένη του να γίνει κυ ρία Λαδά .
15. Αυτή είναι η εκδοχή του Byfoι·d-J on es, 6. π., σ. 29. Σύμφωνα με την αναφορ& του
Τρυπ&νη , ό.π., σ. 300, κατ& πρόσωπο επρόΥ.ε ιτο να πυροβοληθε ί και ο Λαδάς .
16. Π ιθανότατα προκειμένου να συνεχιστούν ο ι διαπpαyματεύσεις για την ανταλ­
λαyή τους με τους πέντε Ιταλούς .
276 ΓΙ/<:ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ~ΣΤΑΪΚΟΣ

αρχίζει τις διαπραγματεύσεις με τους Ιταλούς δεσμοφύλακες. Με τ ις 20 χρυ­

σές λίρες του Noel και την υπόσχεση ότι όσους θελήσουν να λιποτακτήσουν
θα τους βοηθήσει να φθάσουν στη Μέση Ανατολή (υπόσχεση που τήρησε), 17
1 'δ 1 1 1
οργανωνεται η απο ραση των τεσσαρων κρατουμενων, η οποια πραγματο-

'
ποιειται στις 9Σ επτεμ β'
ριου. Τ ην ' ' ' ' ~ γο τοv
ημερα εκεινη, ενα αυτοκινητο με οση '
Xavier de Bavier τους περιμένει έξω από τις Φυλακές Αβέρωφ και μόνον ο
Τρυπάνης δεν κατορθώνει να αποδράσει, διότι πέφτει πάνω σε φασίστα φρου-
ρο. ' 'Ύ στερα ' ' ~ ' ,
'ζει και πα'λ ι, ομως αυτη τη φορα τον πυ-
απο μερικες μερες οοκιμα ' ,
ροβολούν στο πόδι και μεταφέρεται στο Δημοτικό Νοσοκομείο , στην οδό Ακα­
δημίας. Τελικά, θα αφεθεί ελεύθερος ύστερα από διάβημα του Thomashausen
στον Rossi, περαστικό, τότε, από την Αθήνα.
Ο Macaskie οδηγείται από τον Xavier de Bavier στην Ελβετική Πρε-
σ
,
β εια
,
και στον πατερα του.
'Ο , , , ,
μως αργα τη νυχτα, ενα αυτοκινητο τον μετα-

φέρει στο σπίτι του Δαμασκηνού, 18 όπου παραμένει μέχρι τη διαφυγή του από
την Ελλάδα, οργανωμένη από τον Noel Rees και τον Άγγελο Έβερτ. Φεύ­
γει για τη Σμύρνη στις 13 Σεπτεμβρίου, με κα"tκι ειδικά σταλμένο από τον
Noel, ενώ ο Έβερτ τον οδηγεί ο ίδιος με το υπηρεσιακό του αυτοκίνητο στον
τόπο της επιβίβασης. Ο Macaskie μεταφέρει στη Μέση Ανατολή σημαντι-
,
χα υπομνηματα: ' Το π λ'
εον σημαντικο' προερχεται
' ' τον Δ αμασκηνο' και
απο

απευθύνεται στον υπουργό Μέσης Ανατολής. Ο αρχιεπίσκοπος πιέζει για τη

μη επιστροφή του βασιλlως πριν από δημοψήφισμα. Εκφράζει, επίσης, την
ανησυχία του για την κατάληψη της εξουσίας στην Αθήνα από κο μμουνιστι­
κές ομάδες σε περίπτωση οικειοθελούς γερμανικής αποχώρησης. Για την πε­
ρίπτωση αυτή, ζητάει διάγγελμα του Βρετανού αρχιστράτηγου, διάγγελμα
με το οποίο θα καλείται ο λαός να υπακούει στις εντολές του αρχιεπισκόπου
μέχρι την άφιξη συμμαχικών δυνάμεων. Κατά τον Δαμασκηνό, η Αστυνομία
των Αθηνών -3.000 άνδρες- είναι αξιόπιστη αλλά της λείπουν όπλα. Τέλος,
ο αρχιεπίσκοπος ζητάει να. διευκολυνθεί η σύνδεσή του με τη Μέση Ανατο­
λή. Ένα άλλο ανήκει στον Έβερτ (((Barbettet»): ο Αρχηγός της Αστυνομίας
απευθύνεται σ'τον βασιλέα και εγγυάται (sic) την τήρηση του νόμου και της
τάξης στην Αθήνα κατά τη διεξαγωγή του δημοψηcρίσματος. 1 9

17. Τη ψυγάδευση των Ιταλών από το Λαύριο ανέλαβε η οργάνωση ιιΑλίχη» και
προσωπικά ο Κωνσταντίνος Δοζιάδης . Μεταμφιεσμένος σε χωρ ικό, όπως και οι Ιτα­
λοί, τους μετέψερε με κάρο στο σημείο της επιβίβασής τους σε καίκι .
18. Ο Δαμασκηνός άλλοτε διέμενε στο σπίτι του στενού του συνεργάτη , δικηγόρου
Γιάννη Γεωργάκη , στον αριθμό ] τη ς οδού Δημοκρίτου, και άλλοτε στον αρχιεπισκο­
πικό οίκο, στο Ψυχι κό. Ο M acaskie ψιλοζενήθηκε και στα δύο σπίτια, όπως και, για με­
ρικές ώρες, στο σπίτι του Θεμιστοκλή Τσάτσου.
19. Βλ. το από 26. 9.1943 ιιάκρως απόρρητοι~ σήμα τηςSOE Κωνσταντινούπολης
με τελικό παραλήπ-τη την ιιΑη Force, στο Κάιρο. ΤΝΛ ( PRO) FO 371/37 205/ R 9668
(αδημ. ).
 «0 Α ΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞ~ΝΟΖ: » 277

Στις
2 Οκτωβρίου φεύγει και ο Λαδάς για τη Σμ{.φνη. Λίγο αργότερα, σε
ένδειξη ευγνωμοσύνης, εκείνος και ο Macaskie χαρίζουν στον Noel μια αση­
μένια ταμπαχέρα, με χαραγμένες τις υπογραφές τους και τις χρονολογίες ανα­
χώρησής τους από τη Σμύρνη και από την Αθήνα, αντίστοιχα.

Από το Κάιρο ο Macaskie αναχωρεί για το Λονδίνο με άδεια, και όπως με

αρκετό κυνισμό γράφει ο Simonds,

[. .. J τον έστειλα στην Αγγλία, όχι μόνο για να αναπαυθεί σωματικά α"Λλά. και
για να αποκατασταθεί η πνευματική του σταθερότητα, δηλαδή η πολιτική
πνευματική του σταθερότητα. Και τούτο διότι έγινε αντιληπτό πως, επειδή
ερχόταν κατ' ευθείαν από την Ελλάδα και είχε συνδεθε ί για τόσο καιρό με
τις ελληνικές υποθέσεις, έπρεπε να του δοθεί μια καλή ευκαιρία να δει την
πραγματικότητα συνολικά και να ενημερωθεί για άλλα πράγματα που συμ­
βαίνουν στον κόσμο. 20

Κατά τον χρόνο της επιστροφής του στο Κάιρο, ο Macaskie προορίζεται για
αντικαταστάτης του Parish, ο οποίος έχει ήδη συλληφθεί από τους Ιταλούς .
Όμως, την εποχή εκείνη οι Τούρκοι αρνούνται να χορηγήσουν θεωρήσεις δια­
βατηρίων σε Βρετανούς και το σχέδιο ματαιώvεται. Τις ίδιες ημέρες, προς
μεγάλη αγανάχτηση του Simonds, το Foreign Office και ο Leeper επιθυμοίιν
τη μετάθεση του Macaskie σε άλλη υπηρεσία και την αποστολή του στην
Αθήνα προκειμέvου, μαζί με: τοv Δαμασκηνό, vα πραγματοποιήσει επαφές
υψηλού επιπέδου με σκοπό την επίτευξη συμφωνίας ανάμεσα στις ελληνικές
πολ ιτικες
Ι δ υναμεις
Ι και στην εc,οριστη
\::'
κυ β'
ερνηση. Σ υμφωνα,
' Ι
επισης, 'λ-
με α

λο σχέδιο του Foreign Office, ο Macaskie προορίζεται για μεσολαβητής ανά­

μεσα στον ΕΔΕΣ και τον ΕΛΑΣ, προοπτική που και αυτή, όπως και η προη­
γούμενη, θα ματαιωθεί, επειδή εκκρεμεί η εις βάρος του θανατική καταδ ίκη ,
την οποία ασφαλώς γνωρίζουν οι Γερμανοί. 21 Το Foreign Office πείθεται για
τον κίνδυνο που θα οιατρέξε:ι και έτσι, αφού εκπαιδεύεται εντατικά, ο Maca-
skie -τώρα φέρει τον βαθμό του ταγματάρχη και τα ψε:υοώνυμα ((Byron>J η
ταγματάρχης «Anthony Parkes>J- πέφτει με αλεξίπτωτο, τον Μάιο του 1944,
κοντά στο Μέτσοβο , όπου το Γενικό Αρχηγείο της ΣυμμαχιχΥ]ς Στρατιωτικής
Αποστολής («Mortlake»). Η αρμοδιότητά του ως εκπροσώπου της ΜΙ9 πε-

20. Επιστολή του Simonds, από 25.1.1 944, προς τον Dudlcy C!arke, ΤΝΑ (PRO)
WO 208/3407. Στην πραγματικότητα, ο Macaskic είχε μεταβληθεί σε φανατικό υπο­
στηριχτή του Δαμασκηνού και των απόψεών του σχετικά με τη μοvαρχία .
21. Βλ. τη σχετική αλληλογραcρία στον αμέσως παραπάνω φάκελο .
278 ΠJΩΊ'ΟΣ ΣΤ. \1ΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

ριλαμβάνει ϊ:η δυτική Ηπειρωτική Ελλάδα καt μερικά νησιά ϊ:Ου Ιονίου πε­
λάγους, ενώ για -την ανα-τ:ολική υπεύθυνος είναι ο -ταγματάρχης Jimmy Coι·fe
(((Tiger»). Κατά τον Byford-J ones, μέχρι την Απελευθέρωση ο Macaskίe
πέτυχε να φυγαδεύσει στη Μέση Λναϊ:ολή 250 ανθρώπους, πιλότους συμμα­
χικών αεροπλάνων που είχαν πέσει στην Ελλάδα , καθώς και Ρώσους και Πο­
λωνούς σϊ:pαϊ:ιώτες, λιποτάκϊ:ες τω'J γερμανικών δυνάμεων.
 ΚΕΦΑΛΛΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

John Atkίnso n

Μετά την άφιξή του ήρθε στο διαμέρισμά. μου και είχ.α πο}J..ές
συζητήσεις μαζί του. Δεν μου άρεσε. 'Ηταν αναμφίβολα έξυ­
πνος και πολύ ευχαριστημένος με τον εαυτό του . Ήταν επι­
κριτικός και όχ.ι πάντοτε δικαιολογημένα.

Mike Cumbcrlege 1

1. Έκθεσή του με χρονολογία l l .8. 19 12, ΤΝΑ ( PRO) HS 5/52-1. Γιος απόστρατου
1
!
i
!
j
ναυάρχου και εθελοντής έφεδρος πλωτάρχης του βρετανικού Ναυ-τιχού, ο Claude Mi- 1
cha el Bullsti-ode Cun1berlege αποτελε( το είδος της προσωπικότητας που εμφανίζεται !'
ι
και διακρίνεται στη διά.ρχε ια: ενός πολέμου. Γενειοφόρος , με χρυσό σκουλαρίκι στο ένα
i
του αυτί, γίνεται αρχικά γνωστός από την επιχείρηση «Dolphin)) της «A>J F orce, σχε­
τική με τη βρεταν ική απόβαση στη Ρόδο το ] 941. Στη συνέχε ια παίρνει μέ ρος στη
Μάχη της Κρήτης με το ομώνυμο χα·tκι, σε συνεργασία με τον Nicholas lla mn1ond. Αρ­
γότερα απασχολείται στον επιχε ιρησιακό τομέα της SOE Κα'ί'ρου και στις αρχές του
1943 φθάνει στ·Ι')ν Ελλάδα, επικεφαλής της επιχείρησης ιιLocksωi th>J, για τη δεύτερη
απόπειρα απόφραξης του Ισθμού της Κορίνθου. Μετά την αποτυχία της επιχείρη σης
λόγω κακών υλικών, ο Cumberl ege περιμένει να τον παραλάβει ένα βρετανικό υπο­
βρύχιο. Όμως οι Γερμανοί έχουν σπάσει τον κώδικα του ασυρμάτου του και έτσ ι τον
συλλαμβά.νου'J με την ομάδα του, -την ώρα που περιμένουν τη δήθεν προγραμματισμέ­
νη άφιξη του υποβρυχίου . Εκτελούνται όλοι στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως του F los-
senbuι·g, στις 10 Απριλίου του 1945. Βλ. Beevoι-, ό.π., σ. 69, 97-98, 142-113, 209, 253
και 332. Βλ., επίσης , \V\ΙΙ\v. specia l f0Γcesι·olι. con1.
κ
ΑΛΟΚΑΙΡΙ 'ΓΟΥ '41. Στα καφενεία. της Πλατείας Ομονοίας, στην Αθήνα,
και στα παραλιακά καφενεία. του Πειραιά παίζεται μία από τις πρώτες
μεγcfλες κατοχικές τραγωδίες. Είναι οι χιλιάδες άνδρες της 5ης Μεραρχίας
1
κ ρητων ι ι λ ι ι Ο λ'
1 ..,.
που, εχοντας α.πουρασει απο το ιτα ικο στρατοπε ο αιχμα ωτων

στη Λάρισα, δεν έχουν τρόπο να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Λίγοι φι- 2

λ οι.,ενουνται
ζ , ι ι ι ' δ
σε σπιτια. συγγενων, οι περισσοτεροι -ρακεν υτοι,
β ι
ρωμικοι
/
χα.ι '
ψ ειριασμενοι, πο λλ οι
1
με τα ποοια
'"" π ληγιασμενα.
' α.πο τα κρυοπαγημα- '
τα- περιμένουν το θαύμα. Στην Αθήνα, η Μπέσυ Αδοσίδου με τη βοήθεια.
του Αλέξανδρου Ζάννα. δημιουργεί συσσίτιο για 2.000 Κρήτες, στην οδό
Εμ. Μπενάκη 9, ενώ και άλλοι προθυμοποιούνται να βοηθήσουν στην πε­
ρίθαλψή τους.
Εκείνες τις δύσκολες ώρες, ως από μηχανής θεός χάνει την εμφάνισή του
ο Γιάννης (Χάρης) Γραμματικάκης. Γεννημένος το 1911 στον Γερουχά Λα­
σιθίου, ο Γρα.μματιχάκης είναι μηχανικός του ΕΝ . Μετά την κατάρρευση του
ι
μετωπου, δ ραπετευει ' αποι το στρα.τοπε
ι δ ο αιχμα λ ωτων
' και cρ θ ανει
ι '
με τα πο-

δια στην Πάτρα, όπου αρπάζει ένα βενζινόπλοιο επιδ ιώκοντας να διαφύγει
στη Μ εση
' Ανατο λ'η. Γ'ινεται, '
ομως, αντι ληπτος
' '
απο τη φρουρα του ' λ ιμανιου'

2. Ο διοικητής της 5η ς Μεραρχίας, υποστράτηγος Κ. Παπαστεργίου, είχε ζητήσει

απεγνωσμένα από το Τμήμα Σ1:ρατιάς Ηπείρου να μεταφερθεί η μεραρχία του στα Ιω­
άννινα, μήπως και προλάβει να φθάσει έγκαιρα στην Κρήτη. Αντί ωστόσο να ικανο­
ποιηθεί το αίτημά του , αντικαταστάθηκε από τον συνταγματάρχη Διονύσιο Παπαδόγ­
γονα. Και εκείνου όμως ο ι συνεχείς τ.:ιέσεις ε ίχαν μειωμένο αποτέλεσμα. Ο Παπα­
στεργίου έφθασε πλικά στην Κ ρήτη, στο Καστέλι Κισσάμου, όπου χατηγορήθηχε ως
«λιποτάκτηςη. Οργανώθηκε αμέσως διαδήλωση εναντίον του, με πρωταγωνίστριες γυ­
ναίκες που φώναζαν: ιι Πού είναι τα παιδιά μας;» Στη διάρκεια της διαδήλωσης πυρο­
βολήθηκε από έναν χωροφύλακα και, στη συνέχεια, λιντσαρίστηκε από τον όχλο, που
αγνοούσε τΊ)'Ι πραγματικότητα. Βλ. Ζαούση ς, ό.π., Μέρος Α', σ.286, και. Beevor, ό.π.,
σ. 55. Οι άνδρες της 5ης Μεραρχίας κλείστηκαν, αρχικά, σε ιταλικό στρατόπεδο αιχ­
μαλώτων στη Λάρισα, από όπου όμως άρχισαν σύντο μα οι μαζικές αποδράσεις.
282 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚJ'ΗL; -ΣΤΛΙ ΚΟΣ

και , τε λ ικα,
ι ι ι
κυνηγημενος καταφευγει στον
Π ι "3 Α
ειραια. '
ι ι ι
πο εκεινη τη στιγμη

αφιερώνει όλες του τις προσπάθειες στον επαναπατρισμό των Κρητικών. Με

ι
« Βενετια))
ι ι λ'
1
s,
μια υανεικη ανεμοτρατα, τη ,
\:
και εχοντας εc,ασφα ισει την απα-

, 'Ι:- ι \:'S:- Π' ι ι ι

ραιτητη αuεια για ενα ταc,ιuι στην αρο -προκειμενου να φορτωσει κρασι-

μια σκοτεινή νύχτα παραλαμβάνει 120, περίπου, Κρητικούς, αξιωματικούς

και οπλίτες, από ερημι κά σημεία της ΠειραϊΧ"ής και της Αναβύσσου. Αλλ'
ι
αντι για την
Π' θ '
αρο κατευ υνεται στην
Αντιπαρο
ι ι <;:- ι λ ι
, οπου uεν υπαρχει ιτα ικη

φρουρα. ' Ε κει,

ι στον ορμο
ι του Δεσποτικου,
ι απο β ι β α'ζει τους περισσοτερους
ι χαι

τους παραδίδει σε φιλόξενα χέρια ντόπιων , ενώ ο ίδιος με τους υπόλοιπους θα

καταπλεύσουν στο λιμάνι της Παροικιάς της Πάρου.
Στρατιωτικός Διοικητής της Πάρου είναι ο υπολοχαγός Giovanni Rusti-
chelli, αξιωματικός σοβαρός και μετριοπαθής με συμπάθειες στον ντόπιο πλη­
θυσμό, σε αντίθεση με άλλους Ιταλούς βαθμοφόρους , κυρίως τους φασίστες .
Σ' αυτόν απευθύνεται τώρα ο Γραμματικά:κης για άδεια απόπλου, ετούτη τη
φορά: με προορισμό την Κρήτη. Στο μεταξύ η Χωροφυλακή του νησιού έχει
προμηθεύσει με πλαστές ταυτότητες τους λίγους επιβάτες που έχει φέρει μα­
ζί του. Ο Rustiche lli δέχεται, θέτοντάς του έναν μόνο όρο: Στην επιστροφή
του να φέρει λάδι και χαρούπια για τον πεινασμένο πληθυσμό της Πάρου. Με
την άδεια στο χέρι, ο Γραμματικάκης περνάει από την Αντίπαρο, παρα:λαμ-
ι
β ανει
1
'β ονται εκειι και
εκεινους που κρυ β α' ζει ροτα
ι για την Κ ρητη
ι . Qι ι
ι<παρα-

νομοιιι θα αποβιβασθούν στο ακρωτήρι του Αϊ-Γιάννη του Αφορεσμένου, οι

«νόμιμοι» στον Άγιο Νικόλαο.
Από εκείνη την ημέρα ο Γραμματικάκης θα κάνει πολλά παρόμοια ταξίδια
με τη «Βενετία>>. Αλλά οι άνδρες της Sης Μεραρχίας είναι πολλοί και το κα·tκι
του δεν επαρκεί. Στον Πειραιά πείθει τους αδελφούς Φουρναράκου να του δια-
θ εσουν
ι r
τα τρια πε:τρε
λ ι
αιοκινητα α
λ ι ι
ιευτικα τους , οπως πει
'θ ~ ι
ει και οιαφορους

πλοιοκτήτες της Πάρου να του διαθέσουν τα δικά τους. Οι αδελφοί Τσαντά­

νη, οι αδελφοί Κατρή και άλλοι θα ανταποκριθούν στο αίτημά: του και σε λί­
γο δημιουργείται ένας στολίσκος από οκτώ αλιευτικά που, με φθηνό εισ ιτή­
ριο, μεταφέρουν τους Κρητικούς στην πατρίδα τους, ακολουθώντας πάντοτε
το δρομολόγιο της <<Βενετίας)) και χρησιμοποιώντας την Αντίπαρο σαν εν­
διάμεσο σταθμό. Μέχρι το φθινόπωρο του 1941 έχουν μεταφέρει 2.500, πε­
ρίπου, ανθρώπους στην Κρήτη. Τίποτα δεν αντιλαμβάνονται οι εχθρικές Αρ-
, ~ ' ι ι ι ι ι Σ λλ λ'
χες στα ουο νησια , ενω και η τυχη στεκεται με το μερος τους. τις πο απ ες

διαδρομές τους τα κα.ίκια δεν συναντούν ούτε ένα εχθρικό σκάφος ... 4

3. Βλ. το σημαντικό βιβλίο του Αντώνη Αλιπρά.ντη , Μυστική Σuμ.μ.αχιχή Βάση

Αντι πάpοu, σ. 56 χ.εξ. Τις πληροφορίες του ακολουθώ σε αρχετά. σημε ία αυτού του χε­
φα:λα:ίου, ως τις πλέον αξιόπιστες. Πάντως, αχόμα: χαι σήμερα υπάρχουν άνθρωποι στην
Αντίπαρο που υποστηρίζουν διαφορετικές εκδοχές για τα γεγονότα.
4. Αλιπράντης, ό.π., σ. 62.
,.
1.

"Ο Λ ΙΤΛΟΣ ΠΡΟΞΕ\ΟΣ,, 283

Οι δραστηριότητες αυτές γίνονται γρήγορα γνωστές στην ομάδα του Αλέ­

ξανδρου Ζάννα, στην Αθήνα, και ύστερα από λ[γο ο Γραμματικάκης συνα­
ντάται με τον αστυνόμο Αντώνη Βολταιράκη και τον Άλεξ Με:λά στο σπίτι του
τελευταίου, στην οδό Βαλαωρίτου 9Α. Και οι δύο με δραστηριότητα στη φυ­
γάδευση Βρετανών ήδη από τον Ιούνιο του 1 941, του ζητούν να μεταφέρει
στην Αλεξάνδρεια έξι Βρετανούς αξιωματικούς. Ανάμεσά: τους, ο μοιραίος άν­
θρωπος για αρκετούς Έλληνες, όμως και για την ελληνική Αντίσταση , ο υπο­
λοχαγός J ohn George Patterson Atkinson."
Ο Atkinson έχει yεν1Jηθεί το 1911, όπως και ο Γραμματικά:κης. Σκοτσέ­
ζος, ανήκει στο Σώμα Οικονομικού, Μεταφορών και Εφοδιασμού του Βασι­
λικού Βρετανικού Στρατού (RASC) στην Αίγυπτο. Είναι γενναίος, όμως και
αλαζών, όπως πολλοί από τους συνομηλίκους του Βρετανούς αξιωματικούς.
Παράτολμος αλλά: και απερίσκεπτος, δεν είναι μάχιμος αξιωματικός και δεν
διαθέτει συνωμοτική πείρα. Έρχεται στην Ελλάδα με το Βρετανικό Εκ­
στρατευτικό Σώμα, κατά: την υποχώρηση αιχμαλωτίζεται και κλείνεται στο
νοσοκομείο αιχμαλώτων πολέμου της Κοκκινιάς,r~ από όπου κατορθώνει να
δραπετεύσει - και αυτός με τη βοήθεια της Λέλας Καραγιάννη και των αν­
θρώπων της. 7 Έκτοτε, κρ{ιβεται σε διάφορα σπίτια στην Αθήνα, πάντοτε υπό
την προστασία της Αλεξάνδρας Πούμπουρα (αΣοφίαςι>), στενής συνεργάτι­
δας του Αλέξανδρου Ζά:ννα, με πολύτιμες υπηρεσίες στην ΜΙ9.

Ο Γραμματικά:κης δέχεται την πρόταση των Μελά-Βολταιρά.κη για τη φυ-

γα'δ ευση των Β ρετανων,
' ' '
ενω αρνειται την αμοι β'
η '
που του προσφερουν. 'Ο μως
η «Βενετία>~ έχει επιταχθεί από τους Ιταλούς και τη θέση της θα πάρει η πε­
τρελαιοκίνητη «Κοίμησις της Θεοτόκου», ναυλωμένη από τους αδελφούς
Φουρναρά:κου χωρίς οι ίοιοι να γνωρίζουν τον προορισμό της. Στις 28 Σε­
πτεμβρίου του 1 941 , τα μεσάνυχτα, το σκάφος με τους έξι Βρετανούς αξιω-

5. Το πλήρεc, χαι πραγμα-τικό όνομα του Λtkinsoη προκύr.τει αr.ό έγγραφο του Μα'ίου
1943, του de Bavier [ΤΝΛ (PRO) WO 208/339 1Jαλλά και από την επιγραφή στον τά­
φο του στο Συμμαχικό Νεκροταφείο Αλίμου Αττικήc, . Στα περισσότερα χείμενα, εξάλ­
λου (βλ., π . χ., Ζάνναc, , ό.π., σ. 73), αναφέρεται ως λοχαγός του Οικονομικού. Στην από­
φαση, όμως, ιι2570 R. Gen. Ν . 215 R. Sdent>ι του Ιταλικού Στρατοδ ικείου Αθηνών, ο
Atkinson μνημονεύεται ως «te n ente del corpo auto111obilistico lnglcsc in Egittoιι .
Αντίγραφο της απόφασηc, υπάρχει στο Αρχείο Αλ. Ζάvνα, που φυλάσσεται στο Μου­
σείο Μπενάκη (Τμήμα ιστορικών αρχείων και χειρογράφων).
6. Κατ' άλλουc,, μάλλον εσφαλμένα, στο στρα-τόπεδο Χαϊδαρίου.
7. Ο Λtkinson είναι ο πρώτος που αποκάλεσε τη Λέλα Καραγιάννη ιιΜάνα Καρα­
γιάννψ» Βλ. Αλέξανδρος Ζαούσης, Λέλα Καpαyιάν•ιη, Η Μπουμπουλ{να της Κατο­
χής, σ. 109 κ.εζ.
284 ΠΙΩΤΟΣ ΣΤ. Μ.ΑΚΙ'ΗΣ-ΣΤΑΙΚΟΣ

ματυιούς και 60 ακόμα Κρητικούς εγκαταλείπει τον όρμο της Λουμπάρδας

με πορεία για την Αντίπαρο. Θαμπές σκιές στην ξηρά. που απομακρύνεται, ο
Αλέξανδρος Ζά.ννας, η Αλεξάνδρα Πούμπουρα και ο αδελφός της, ο Τάκης
Πούμπουρας.
Μετά τη γνώριμη πια διαδικασία στην Αντίπαρο και την Πάρο, ο Γραμ­
ματιχάκης φεύγει για την Κρήτη με έναν πρόσθετο επιβάτη, τον επίλαρχο Γε­
ώργιο Βάο. Φθάνει στην Πλάκα, στον κόλπο του Μιραμπέλλου, ύστερα α:πό
είκοσι τέσσερις ώρες. Αποβιβάζει τους Κρητικούς, επιβιβάζει μια ομάδα: Ελ­
λήνων αξιωματικών που διαφεύγει στη Μέση Ανατολή και ... εγκαταλείπεται
ι
απο τοπ
λ' ι ι ι ι ξ'δ
ηρωμα του, το οποιο αρνειται να συνεχισει το τα ι ι.
'Ε τσι, με νεο
ι

πλήρωμα, στις εννιά το βράδυ της 2α.ς Οκτωβρίου του 1941 βάζει, χωρίς άδεια,
πλώρη για την Αλεξάνδρεια, δέχεται πυρά. από τη φρουρά της Σπιναλόγχας
και ξανοίγεται στο Λιβυκό πέλαγος. Σε λίγο έρχεται η θύελλα. Το ξυλάρμε­
νο χα·tχι, καρυδότσουφλο. Έλληνες χα.ι Βρετανοί ξερνάνε: και αρχίζουν να. βρί­
ζουν τον χα.πετά.νιο τους περιμένοντας το μοιραίο. Σε λίγο τ' αμπάρια παίρ­
νουν νερό και η μηχανή σταματάει. Επισκευές και συνέχεια του πλου.
Την πέμπτη ημέρα. η θύελλα έχει κοπάσει και οι Βρετανοί ζητούν ανάρ­
τηση της σημαίας. Σε λίγο η γαλανόλευκη κυματίζει στο κα-τάρτι -του σκά­
φους. Πέφτουν χα.ι μερικές πιστολιές. Τα παράλια της Αφρικής πλησιάζουν.
Στροφή ανατολικά και παράλληλη πορεία. Έχει πια βραδιάσει, όταν μπαί­
νουν στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας για να προσκρούσουν σ' έναν σκοτεινό όγκο.
Είναι το τεράστιο θωρηχτό HMS ι< Valiant)}, η ναυαρχίδα του βρετανικού στό­
λου -της Μεσογείου, υπό -τον ναύαρχο sir Andrew Browne Cunningham
(ιιΑΒC))). Η φρουρά του πλοίου είναι έτοιμη να τους ρίξει, όταν ένας από τους
Βρετανούς υπολοχαγούς φωνάζει την ιοιότητά τους. Έχουν σωθεί.
Στην Αλεξάνδρεια τους γίνεται υποοοχή ηρώων, με επίσημες εκοηλώσεις,
δεξιώσεις και επισκέψεις. Ο Γραμματιχάκης γνωρίζει όλη την ελληνική στρα-
, Ι β 'λλ θ Ι Ι Η Ι
τιωτικη ηγεσια, που τον περι α ει με αυμασμο και εκτιμηση. συνεχεια

-και η αρχή του δράματος- θα παιχθεί στο Κάιρο, όπου τα πράγματα σοβα-
'
ρευουν. ο ι Γ ερμανοιΙ χορηγουν
Ι στα χαικια
.ι. 'δ εια για ενα
α Ι Ι
μονο τα ξ'δ 'θ ε φο-
ι ι χα

ρά, στην οποία αναγράφουν τον σκοπό του, τον προορισμό του σκάφους και τον
ι
απαιτουμενο ι
χρονο 'β αση και την επιστροφη
για τη μετα ι του. 'Ο σα, λ οιπον,
ι

κα'tκια φεύγουν από την Ηπειρωτική Ελλάδα για την Αλεξάνορεια ή την Κύ­
προ, δεν μπορούν να επιστρέψουν. Έτσι, με βάση την εμπειρία του Γραμμα­
τικάκη και με τη βοήθεια του Noel Rees που γνωρίζει χαλά το Αιγαίο πέ­
λαγος και τα νησιά του, ο Simonds καταστρώνει σχέδια για τη οημιουργία μυ­
στικής βάσης υποβρυχίων στην Αντίπα.ρο, ιοανιχή λόγω της θέσης της στο
κέντρο του Αιγαίου. Η βάση αυτή θα αποτελέσει, ταυτόχρονα, και ενδιάμε­
σο σταθμό της ΜΙ9, για κείνους που διαφεύγουν από τη νοτιοανατολική Πε­
λοπόννησο και την Αττική με προορισμό την Αλεξάνδρεια ή τη Σμύρνη. Η
Αντίπαρος γίνε-ται -το κομβικό σημείο του <<Σχεδίου Καϊκιών αριθμός 2>J και
r~.
<;;

«0 Α ΙΤΛΟΣ ΠlΌΞΕ ΝΟΣ » 285

'
λαμβάνει την κωδική ονομασία «Coney lsland)). Την Αττική πρόκειται να
αναλάβει ο Atkinson -προσλαμβάνεται στην ΜΙ9 στις 16 Οκτωβρίου του
194 l - και τη νοτιοανατολική Πελοπόννησο, ο επιλοχίας J ohn Redpath.
Εκτός όμως από τα γραφεία της ΜΙ9, ο Atkinson επισκέπτεται και τα
«Rustum Buildings)), όπου -κρυφά. από τον S imonds- τον στρατολογεί και η
SOE για δολιοφθορές στα νησιά του Αιγαίου. 8 Στο μεταξύ, ο Γραμματικάχης
εκπαιδεύεται από την ΜΙ9 στη σκοποβολή και υποχρεώνεται να συντάξε ι τη
διαθήκη του, την οποία παραδίδει στον Simonds προς φύλαξη. Επίσης, επι­
σκέπτεται τον αντιστράτηγο Εμμανου ήλ Τζανακάκη , επικεφαλής του ΑΒΕ­
ΣΜΑ,g που του εγχειρίζει χειρόγραφο κατάλογο με ονόματα αξιωματικών
(Παυσανία Κατσώτα, Αλκιβιάδη Μ πουρδάρα κ. ά.) αναγκαίων για τη στελέ­
χωση του ελληνικού στρατού στη Μέση Ανατολή. Επισκέπτεται και τον πλοί­
αρχο Κώνστα. Εκείνος του απονέμει τον βαθμό του επίκουρου ανθυποπλο ί­
αρχου, αποσπασμένου στην ΜΙ9. 10 Αργότερα ο Κώνστας θα γράψει για τον
Γ ραμματικακη:
' <ι 'Ε νας πραγματικος
' τυπος
' '
κουρσαρου , θ α λ ασσο
'λυκος , εν -
θουσι ώδης και ριψοκίνδυνος, κατάλληλος διά την πλέον επικίνδυνον απο­
στολήν>>. ιι Τέλος, λίγο πριν από την αναχώρησή του για την Ελλάοα, ο Γραμ­
ματικάκης δέχε-ται την τελευταία συμβουλή από τον Simonds: Σε περίπτω­
ση κινΟύvου να διαφύγει στη Σμύρνη και να αναζητήσει εκεί τον (<Άγγλο
'ξ
π ρο εvο)).
Τ , ,~ ,
ον εχει ηuη ενημερωσει σχε-τικα
, ...
Το βρετανικό υποβρύχιο που μεταφέρει τους Γραμματιχά.κη, Atkinson και
ϊ.·
~-

R edpath αναχωρεί από το λιμά.νι της Αλεξάνδρειας στις 10 Νοεμβρίου του

194 1 και παραπλέει την Αν-τίπαρο στις 13 Νοεμβρίου. Όμως, βάσει εντολών,

8. Στα αρχεία της SOE δεν γί'Jεται η παραμικρή νύξη για το γεγονός, το οποίο όμως
προκύπτει οιπό τη μεταγενέστερη δραστηριότητα του Atkinson στην Λντίπαρο. Όσον
αφορά:, εξάλλου, τη σχετική με τον Atkinson αλληλογραφία κλπ. της SOE, αυτή , όπως
θα διαπιστωθεί παρακάτω , περιέχει αναληθείς αφηγήσεις και ισχυρισμούς, κατάλλη­
λους μόνον για την υπεράσπισή της εν όψει του ατοπήματος που είχε διαπράξει.
9. ΑRΕΣΜΑ =Αρχηγείον Βασιλικού Ελληνικού Στρατού Μέσης Ανατολής ή , σύμ­
φωνα με λογοπαίγνιο των βενιζελικών του Καtρου : Ανώνυμος Βιομηχανική Εταιρεία
Σά:πωνος Μετρίας Αποδόσεως ( !) Ο στρατηγός Τζανακά:χης, απόστρατος το 194 1, ήταν
μετριοπαθής βενιζελιχός. Τον επανέφερε στην υπηρεσία ο Τσουδερός, στον οποίο προ­
σφέρει πολλά στην Κρήτη.
1 Ο. Ο Λλιπρά:ντης μάλλον υπερβάλλει, όταν (ό.π., σ. 85-86) χάνει λόγο για συζη­
τήσεις και δια:πραγματεύσεις του Γραμματικάκη με τον Si Π10nds. Στην ιστορία της
Μ Ι9 [Τ, Α (PRO) WO 208/:!253] ο Sιm onds αναφέρει μόνον ότι στην επιχείρηση θα
συμμετείχε και ιιένας Έλληνας πράκτορας, ο καπετάνιος που μετέφερε την ομάδα του
λοχαγού Λtkinson από την Αθήνα στην Λλεξάνδρεια1>. Το πιθανότερο, λοιπόν, είναι ότι
από τον Γραμματικάκη ζητήθηκαν μόνον τεχνικές λεπτομέρειες σχετικά με την Αντί­
παρο κλπ. Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι ο Simonds, οcν και όχι ιδιαιτέρως φιλέλληνας,
όταν θέλει να απονείμει εύσημα σε Έλληνες δεν διστάζε ι καθόλου να το πράξει.
11. Ό.π.
286 Πr.ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚrΗΣ-ΣΤΑίΚΟΣ

ο κυ
,
β ερ1;-ητης ,
τους απο
β β 'ζ
ι α ει στον ορμο του
, Δ , , ,
εσποτικου μια ημερα αργοτε-
,
ρα, στις ε:ννιά το βράδυ cης 14ης Νοεμβρίου. Μετά ην εκφόρτωση των ε:φο­
δίων, ο Γραμματικάκης επισκέπτεται τΟ'J δικηγόρο Σπύρο Τζαβέλλα, ο οποίος
,
θ ε:τει "' ' "' , ,
'θ εση του cην ε..,οχικη κατοικια και το κτημα που την περι β α'λ
στη οια ' -
λει. Εκεί μεταφέρονται με μουλάρια τα εφόδια, κρύβονται σε μια δεξαμενή και
από πάνω ρίχνουν άφθονο χώμα. Ο Atkinson, ο Redpath και ο λοχίας Empson,
που έχει έρθει μαζί τους, μεταφέρονται στην κατοικία του Τζαβέλλα, όπου
θα διαμείνουν μέ:χρι το cέ:λος. Μέχρι τότε που θα ονομαστεί από τους Ιτα­
λο6ς ι<La Casa Rossa», από το αίμα που θα χυθεί εκεί.

Το ίδιο βράδυ, ο Γραμματικάκης φεύγει για την Παροικιά της Πάρου σε ανα­
ζήτηση συνεργατών. 12 Όταν όμως, ύστερα από τέσσερις ημέρες, επιστρέφει
στο σπίτι του Τζαβέλλα, αντικρίζει ένα απερίγραπτο θέαμα: Οι Βρετανοί ψα-
,
ρευουν με χειρο
β ομ β'δ λ λ / /
ι ες, κυκ οφορουν οπ ισμενοι και εχουν μεταφερει τα
, /
'δ ια απο τη δ"'
εφο ' / Ι τα οσα
ε..,αμενη στο σπιτι, πcφα , '
ειχαν ,
συμφωνη θ ει στο Κ'
αι- /
ρο. Η λογομαχία που ακολουθεί παραλίγο να διαλύσει την ομάδα, πριν καν αρ­
χίσει το έργο της. t:ι Σε λίγο cα πνεύματα ηpεμο6ν, τα εφόδια διασκορπίζονται
σε διάφορους κρυψώνες και η ομάδα καταστρώνει σχέδια. Τον Redpath θα με­
ταφέρει ο Αγαπητός Κατρής στα νοτιοανατολικά παράλια της Πελοποννή­
σου για να παραλάβει τους 600 Βρετανούς στρατιωτικο6ς που έχει συγκε­
ντρώσει ο McNabb στον Τα:uγετο,11ι ο Atkinson με τον Γραμματικάκη θα φύ­
γουν για την Αθήνα, όπου θα συγκεντρώσουν άλλους Βρετανούς με προορισμό
την Αντίπα.ρο.
Πριν φ6γει για την Αθήνα, ο Atkinson -απόδειξη της γενναιότητάς του­
πραγματοποιεί την πρώτη του θεαματική πράξη δολιοφθοράς , που θα είναι και
η τελευταία:. Από τον καπετάνιο Γιώργο Ανυφαντή, ο οποίος εκτελεί δρομο­
λόγια στις Κυκλάδες, πληροφορείται ότι στο λιμάνι της Μήλου παρατηρείται
'λη κινησις εχθ ρικων π λ οιων, απο και προς τα
μεγα: ' ' ' ' Δ ω δ εκανησα
' και τη Β'ο-
ρειο Αφρική. Ο Atkinson και τρεις -δυστυχώς ανώνυμοι - Έλληνες μπαίνουν
.,.
στο καικι του Ανυφαντη' και οταν φ θ'
' ανουν στη Μ η'λο 'β ονται σε φι λ ικο του
κρυ '

12. Είναι δεκάδες τα ονόματα των κατοίκων της 1 Ιάρου, της Αντιπάρου που συνέ­
δραμαν την επιχείρηση. Δυστυχώς, δεν είναι δυνατόν να μνημονευθούν όλα.
13. Βλ. και Adrίan SeLigman, War in the [ι;/ands, σ. χ.
14. Η επιχείρηση δεν πραγματοποιήθηκε λόγω διαφωνίας του R e dpath με τον Κα­
τρή, ως προς το σημε[ο αποβίβασής -τους στη νοτιοανατολική Πελοπόννησο. Ο Redpath
επέμενε να καταπλεύσουν στη Νεάπολη , όπου όμως υπήρχε ισχυρή ιταλική φρουρά. Ο
Κατρής, αντίθετα, πρότεινε ένα ερημικό μέ ρος, τη Βελανιδιά. Μπροστά. στο πείσμα του
R e dpath, ο καπετάνιος αρνήθηκε να πραγματοποιήσει το ταξίδι. Βλ. την αναφορά. αρ.
14/9.6. 1942 του Leigh (Michael Parish) προς τον Francis, ΤΝΑ (PRO) WO 208/3391.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞF.ΝΟΣ» 287

σπίτι. '
Ανιχ'Jευουν ' και εντοπι'ζουν τρια
το λ ιμανι 1
π λ οια,
1
ενα
1
ιτα λ ικο1 ατμοπ
1 λ οιο 1
και δόο γερμανικά τάνκερ μεγάλου εκτοπίσματος, τα «StaubenJ και «Egle-
bern. Το βράδυ της ίδιας ημέρας, το ιταλικό βαπόρι αποπλέει -δεν το προλα­
βαίνουν- και λίγο μετά οι τρεις Έλληνες πέφτουν στη θάλασσα, φθάνουν στα
1
δύο γερμανικά πλοία και τοποθετούν στα. πλευρά τους ίίχελώνεςι1. Στις 8. 30 το
άλλο πρωί, τα δύο τάνκερ σηκώνουν άγκυρα. και 500 μέτρα. από την ακτή ανα­
τινάζονται και βυθίζονται, με σημαντικές ανθρώπινες απώλειες. 15
'
π ισω στην Αντιπα.ρο,
' ' η ατμοσφαιρα εινα.ι η λ εκτρισμενη.
' ' Ο Γ ρα.μμα.τικα-
'
κης διαθέτει δύο ερωμένες, μία από το 19 3 7, τη'J όμορφη Τηνιακή, Κατίνα
Δεσύπρη και την πρόσφατη «μνηστήιι του στην Αντίπαρο, τη Γεωργία Δα.-
'
ναμπα.ση.
Σ Ι Ι ,
τη μικροαστικη -και υποκριτικη- κοινωνια της
Π'
αρου, το νεο
,
κυκλοφορεί από στόμα. σε στόμα, μαζί με εκδηλώσεις αποδοκιμασίας. Η ίδια.
η Κατίνα. φθάνει στο νησί και επισκέπτεται τον διοικητή της Χωροφυλακής
Γιώργο Ζα.μπέτα. Απειλεί πως αν δεν την παντρευτεί ο Χάρης, θα τον κα­
ταδώσει στους Ιταλούς. <ιΚαι τι θα κερδίσεις;>ι της απαντάει ο Ζαμπέτας.
ί<Θα τον σκοτώσουν και θα τον χάσεις. Και ύστερα εμείς θα σκοτώσουμε εσέ­
ναιJ. Από κοντά και ο πατέρας της Κατίνας, απειλεί κι εκείνος. Ο Γραμμα­
τικάκης αναγκάζεται να της υποσχεθεί γάμο και παίρνει πατέρα και κόρη
στην Αντίπαρο, όπου, όπως λέγεται, μόνον η ομορφιά της Κατίνας τη σώζει
από το περίστροφο του Atkinson. Εκείνη εγκαθίσταται στο σπίτι του Τζαβέλ-
λ α για β οη θ ητικες
' ' και ο πατερας
υπηρεσιες , '
της γινεται, σε λ'ιγο, ο ταχυ-

δρόμος που μεταφέρει φαγητό στους, κρυμμένους στη θέση Σωρός, Βρετα­
νούς. Όμως σε λίγο αρχίζουν οι επιστολές και τα σημειώματα, ανώνυμα και
'
ενυπογραφα, που καταγγε' λλ ουν τη β αση
1
στους , Μ ερικαΙ
Ι τα λ ους. απο'
αυτα,
,

τα πιο σημαντικά, τα βρίσκει και τα καταστρέφει ο φιλέλληνας Ιταλός λο­

χίας Vero Licheri.
Στις 20 Νοεμβρίου, οι Atkinson και Γραμματικάκης φθάνουν στον Πει­
ραιά με την πετρελαιοκίνητη αΔέσποιναJι. Στην Αθήνα, ο δεύτερος οδηγεί
τον πρώτο στην οδό Ιουλιανού , στο σπίτι της Ρ. Σιφναίου , όπου πρόκειται να
συναντήσει τον Αλέξανδρο Ζάννα. Στη συνέχεια επισκέπτεται τον Μελά,
τον Βολταιράκη και την Πούμπουρα, με την οποία και κανονίζει την παραλαβή
της πρώτης ομάδας φυγάδων. Τέλος, επισκέπτεται τον πρόεδρο του Μετο­
χικού Ταμείου Στρατού και του παραδίδει την επιστολή του Τζανακάκη με τον
κατάλογο των αξιωματικών που είναι αναγκαίοι στη Μέση Ανατολή. Επι-

15. Κώτσης, 6.π., σ. 126-127. Το γεγονός ότι ο Λtkinson διαθέτει «χελώνες )> με
πείθει ότι είχε στρατολογηθεί και από την SOE, ήδη από το πρώτο του ταξίδι στην Λλε­
ξάνδρεια. Η ΜΙ9 εφοδίαζε τους ανθρώπους της με χειροβομβίδες για την άμυνά τους ,
όχι όμως και με ωρολογιακές βόμβες. 1\λλωστε, οι ανατινάξεις πλοίων του εχθρού βρί­
σκονταν τελείως έξω από τον σκοπό και τα καθήκοντά της, όπως είχαν διατυπωθεί στο
καταστατικό της .
288 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙΙΣ-ΣΤΑIΚΟΣ

στρέφουν στην Αντίπαρο ύστερα από δύο ημέρες, συνοδεύοντας 22 Βρετα­

νούς, 5 Έλληνες αξιωμα.τιχούς χαι τον γιατρό Νέστορα Κωνσταντούλη, πρώ­
το χαι τελευταίο ταχυδρόμο του Ζάννα για την SOE Καtρου. Το βρετανικό
υποβρύχιο καταπλέει στον όρμο του Δεσποτιχού στις24 Νοεμβρίου, στις τρεις
το πρωί. Μαζί με τους φυγάδες επιβιβάζεται χαι ο Atkinson, 16 ο οποίος δη­
λώνει στον Γραμματικάχη ότι θα επιστρέψει μεταξύ 10 και 14 Δεκεμβρίου.

Περιμένοντας την επιστροφή του Atkinson, ο Γραμματικά:κης έρχεται στον

Πειραιά, εξασφαλίζει δύο χα.tκια και δίνει εντολή να. ετοιμαστούν οι άδειες
απόπλου. Στις 8 Δεκεμβρίου το βράδυ, με διαδοχικές διαδρομές αυτοχινήτου
του Ερυθρού Σταυρού 17 ο Τάκης Πούμπουρας μεταφέρει και κρύβει σε φιλι­
κό σπίτι στην Ανάβυσσο 18 Βρετανούς, 2 Έλληνες αξιωματικούς και άλλα
δύο άτομα, τον γιατρό αδελφό του και τον έφεδρο αξιωματικό του ΒΝ Νίκο
Σιμιτόπουλο, ο οποίος θα σκοτωθεί αργότερα στη μάχη της Λέρου. Τους υπό­
λοιπους 4 ή 5 Βρετανούς πρόκειται να φέρει την επομένη η Αλεξάνδρα Πού­
μπουρα.. Όμως, στις 7. 30 το πρωί της 9ης Δεκεμβρίου, ο Τάκης συλλαμβά-
νεται ε ξω απο το σπιτι του στην
, ' ' Αθ ηνα,
' ' ' '
ενω σχε δ ον ταυτοχρονα συ λλ αμ β α-
'
νεται και η Αλεξάνδρα μαζί με τους Βρετανούς. Τους έχει καταδώσει ένας
γνωστός προδότης, ο έφεδρος λοχαγός ή υπολοχαγός Μπεκές. Στο μεταξύ ο
Γραμματικά:χης βρίσχε-rαι στον Πειραιά και αντιμετωπίζει προβλήματα με
τις α. 'δ ειες '
α.ποπ λου. Τ η λ εφωνει' στην Π ουμπουρα
' '
για να την ενημερωσει, οπο-'
τε εμβρόντητος πληροφορείται από την Ευγενία., την αδελφή της, πως η Αλε­
ξάνδρα. προδόθηκε. Αμέσως ναυλώνει ένα. ταχύπλοο χαtκι και σπεύδει στην
Ανάβυσσο, πριν προλάβουν να. φθάσουν οι Ιταλοί, τους οποίους την ίδια ώρα
παραπλανά: ο Τάκης Πούμπουρας, περιφέροντάς τους σε διάφορες ερημικές
τοποθεσίες της Αττικής για. να τους υποδείξει το, δήθεν, σημείο απόπλου.
Παράλληλα, ο Αλέξανδρος Ζάννας, ειδοποιημένος για τη σύλληψη της Πού­
μπουρα, απευθύνεται στον Έβερ'"! κι εκείνος στέλνει στην Ανάβυσσο έναν μο­
τοσικλετιστή που ενημερώνει τους φυγάδες, ώστε να μην την περιμένουν. Σε
λίγο καταφθάνει ο Γραμματιχάχης και όλοι φεύγουν για την Αν'"!ίπαρο. Αυ-

16. Είναι άγνωστος ο λόγος του δε6τερου ταξιδιού του Atkinson στην Αίγυπτο. Η
εκδοχή του Αλιτφάντη, ό. π. , σ. 124, <<προφανώς για να παρουσιάσει τα τρόπαιά του
στον στρατηγό Hey\νoodH , δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Το πιθανότερο
είναι ότι είχε λάβει σχετική εντολή από τη Μέση Ανατολή, που του διαβιβάσθηκε μέ­
σω του Ζάννα ή άλλου προσώπου.
17. Το αυτοκίνητο, μισθωμένο από τον Ερυθρό Σταυρό, ήταν μια μαύρη ιιΒuίckιι,
ιδιοκτησίας του Γιάννη Νικολάου, πρώην προσωπικού οδηγού του Ελευθερίου Βενιζέ­
λου.
 «0 AlTΛOl: Π!'ΟΞΕΝΟΣ,, 289

τή υπήρξε η τελευταία προσφορά του Αλέξανδρου Ζάννα και της ομάδας του
στην ΜΙ9 και την ελληνική Αντίσταση. 18
Η νύχτα της 1Οης Δεκεμβρίου του 1941 περνάει, όπως περνάνε χαι πολ-
λες α'λλ ε:ς νυχτε:ς ματαιης αναμονης για το β ρετανικο υπο β ρυχιο. Σ την Αντι-
1
' ' ' ' ' '
παρο, οι Βρετανοί ξεθαρρεύουν και αρχίζουν να ζουν σε: ατμόσφαιρα {(αφελούς
, Ε , / ~ 1 Ι ,
μακαριοτητας>J. πισκεπτονται τα χωρια, uημιουργουν ερωτικε:ς σχεσε:ις κα ι

',_-
ι. συχνα με: , θ ουν.
' 19 Τα ' θ ονα
αφ '
τσιγαρα -κυριως <ι ' C raven "Α" JJ- που uια " θ'ετουν,
~~.
χρησιμεύουν ως συνάλλαγμα και ως δώρα για τις φιλενάδες. Μαζί και τα μπι­
σκόcα, οι σοκολάτες και οι κονσέρβες. Σε λίγο, οι δρόμοι της Ανcιπάρου -
και της π αρου-
ι ιy ι
γε:μι...,ουν απο πεταμενα αοε:ια παχε:τα
ι ι '» ι β ,
ρετανικων τσιγαρων,
'
'
ενω κυριες της' Π'
αρου '
προσφε:ρουν σε Ι τα λ'
ους α ξ ιωματικους
' '
τσαι και... β ρε:-
τανικά μπισκότα. Οι Ιcαλοί υποψιάζονται πως κάτι συμβαίνει , όμως δεν θέ­
λουν να χαλάσουν την ήρεμη και άνετη ζωή τους στην Πάρο. Έτσι, προτι-
' ,
μουν να πιστευουν οτι καποιο
, , λ
α
θ ,
ρεμποριο γινεται στην
, Α ,
ντιπαρο.
Κ'
ανουν και

δύο τυπικούς ελέγχους, χωρίς αποτέλεσμα. Ο Γραμματικάχης, απελπισμέ-

'
νος με το αφαντο υπο
β 1 1
ρυχιο και ανησυχος γ ια την ανωμα
1 λ 1
η κατασταση, φε:υ-
1

γει στις 30 Δεκεμβρίου για τον Πειραιά. Θέλει να παραλάβει αξιωματικούς του
καταλόγου Τζανακάκη, να γυρίσει στην Αντίπαρο, να φορτώσει τους Βρετα­
νούς και να φύγει για την Αλεξάνδρεια.

Ελάχιστα είναι γνωστά για τις επαφές του Atkinson με την ΜΙ9 στο δε:ύτε:ρο
ταξίδι του στο Κάιρο και είναι , ασφαλώς, πολύ πε:ρισσότε:ρα εκείνα που γνω­
ρίζουμε: σήμερα για τις εντολές και τις οδηγίες που έλαβε, εν αγνοία της ΜΙ9,
από την SOE. Όμως, εδώ, οι σχετικές πληροφορίες είναι σε: σημαντικό βαθ­
μό διαστρεβλωμένες, λόγω της ευθύνης της τελευταίας για την καταστροφή

18. Σ-τ-ην έκθεση του L eigh, ό.π., γίνεται λόγος και για συμπλοκή του Γραμματικάκη
με τους Ιταλούς. Πρόκειται, μάλλον, για διογκωμέ νη αφήγηση του ιδίου . Ο γιατρός
~' Πούμπουρας, εξάλλου , και ο Σιμιτόπουλος δεν πρόλαβαν να φύγουν. Τους ε ίχαν στεί­
λει οι υπόλοιποι στην Λθήνα για να διαπιστώσουν τι συμβαίνει.
1 Υ . Σύμφωνα με την αναφορά του L e igh, ό. π., εκείνος που, κυρίως, μεθούσε ήταν ο
Rcdpath, -τον οποίο συχνά κουβαλούσαν σ-το κρεβάτι του ημιαναίσθητο. Δεδομένης
όμως -της σφοδρής και αμοιβαίας αντιπάθειας Γραμμα-τικάκη και Redpath, η πληροφο­
ρία ίσως είναι υπερβολική. Άλλωστε και ο R e dpath, στις 13 Νοεμβρίου του 1946, γρά­
φει, με-ταξύ άλλω11 , για τον Γ ραμμα-τικάκη: ((Ο φιλόδοξος που ήθελε να είναι κατάσκο-
πος, μαζί και καρδιοκα-τακτητής, που μαζί με τις δύσκολες δουλειές της αποστολής του
ήθελε κιόλας να φλερτάρει και να πηγαίνει κουμπάρος σε βαφτίσια! >> Το κείμενο του Rcd-
path περιέχε-ται σε κα-τάθεσή του ενώπιον της Allied Screening Commiss10n Greece.
Βλ. Αλιπρά:ντης, ό. π. , σ. 130.
290 ΠF.ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

που ακολούθησε. Είναι χαρακτηριστικό ένα απόσπασμα από τηλεγράφημα

της SOE Καίρου προς το Λονδίνο: 20

Εχτός χαι αν βρεθούμε αντιμέτωποι με τον Atkinson ή τον Diamond [Κώ­

στα Κυπριάδη] 21 ή μπροστά στην πρώτη σελίδα των οδηγιών που δόθηχαν
στον Atkinson [... ] χαι μέχρι να συμβεί κάτι τέτοιο, τα παρακάτω θα μπο­
ρούσαν να αποτελέσουν πειστική απάντηση.

Λόγω των ανακατατάξεων που έχει επιφέρει ο Maxwell στην SOE Καίρου,
το φθινόπωρο του 194 l ο Ian Pirie υπηρετεί σε άλλο τμήμα και δεν έχει σχέ­
ση με: την υπόθεση Atkinson. Αργότερα, συγκεντρώνει το διαθέσιμο υλικό
της και το καταγράφει στη -γνωστή μας ήδη- αναφορά του. 22 Ακολουθεί πε­
ρίληψη των σχετικών αποσπασμάτων, με προσθήκες από άλλες πηγές:
Σύμφωνα με τον Pirie, την εποχή που ο Atkinson ετοιμάζεται να εγκατα­
λείψει την Αίγυπτο μεταφέροντας χρήματα της ΜΙ9 για την οικονομική ενί­
σχυση του Ζάννα, η SOE Κα:ίρου δεν διαθέτει κατάλληλο ταχυδρόμο για την
Ελλάδα. Έτσι, δέχεται με χαρά την εθελοντική προσφορά του να: παραδώσει
και δικά της χρήματα αλλά: και μηνύματα προς τον Ζάννα. Ο Atkinson απαι­
τεί -και η SOE συμφωνεί- να: μην πληροφορηθεί η ΜΙ9 τη συμπληρωματι­
κή αποστολή του,2:1 που λαμβάνει την κωδική ονομασία «lsinglass>i («former
Fleshpots>J). 24 Παράλληλα, με τη συναίνεση της ΜΙ9 η SOE επιλέγει ως συ­
νοδό του Atkinson τον ασυρματιστή Κώστα Κυπριάδη, με το ψευδώνυμο Δια­
μαντής Αρβανιτόπουλος και κωδικό όνομα το «Diamond». 25 Γεννημένος στην
Κύπρο , το 1909, και εκπαιδευμένος από την ISLD, ο Κυπριάδης, <<ένας πρώ­
της τάξεως ασυρματιστής», βρίσκεται από καιρό στη διάθεση της SOE. Τώ­
ρα, ο ίδιος και ο ασύρματός του προορίζονται για τον Τσέλλο . Η πρώτη του
τηλεγραφική επαφή με την SOE Κα'tρου ορίζεται για τις 15 Ιανουαρίου του
1942.
Οι πολιτικές οδηγίες -ο Atkinson πρέπει να τις αποστηθίσει- του παρα-

20. Το τηλεγράφημα έχει στοιχεία SOE 148/3. 3.1942. Βλ. ΤΝΛ (PRO) HS 5/524.
21. Βλ. παρακάτω.
22. Pirie, σ. 186-187, 189 χ.εξ. και 237 χ.εξ.
23. Πρόκειται, ασφαλώς, για ανακρίβειες. Όπως απέδειξα παραπάνω, ο Atkinson εί­
χε στρατολογηθεί από την SOE, ήδη από το προηγούμενο ταξίδι του στην Αίγυπτο.
Και δεν μοιάζει σοβαρό ένας ασήμαντος υπολοχαγός να θέτει όρους σε μια οργάνωση
όπως η SOE κι εκείνη να τους αποδέχεται. Προφανώς, το αντίθετο συνέβη. Βλ. και πα­
ρακάτω.
24. Επιχείρηση 11Ψαρόκολλα11 , 11πρώηv Fleshpots».
25. Σε όλα, ανεξαιρέτως, τα: διαθέσιμα κείμεvα γίνεται αντιστροφή του πραγματικού
ονόματός του, που , δήθεν , είναι το Αρβανιτόπουλος. Βλ., όμως, το έγγραφο του de Ba-
vier, ό.π.
 «0 Α ΓΓΛ02: ΠlΌΞΕΝΟΣ,, 291

δίδονται εγγράφως. Προέρχονται , κυρίως, από τους Bowman και Sebastian

και αφορούν τους Κανελλόπουλο και Ζάννα.. Την ίδια. ώρα. που στην Αθήνα.
εκατοντάδες ανθρώπων πεθαίνουν καθημερινά από την πείνα. και το κρύο,
αφού ευχαριστούν και τους δύο για. τη μέχρι τώρα. προσφορά τους, στέλνουν
/ /
στον πρωτο μερικα. χρημα.τα, εναντι με λλ οντικων υ ψλ'
' ' η οτερων χα.τα. βλ'
' ο ων,

για την οικονομική ενίσχυση ενός πανεθνικού συνασπισμού πολιτικών ομάδων

που, τελικά, θα. οδηγήσει τον λαό σε εξέγερση, υπό την καθοδήγησή του. Ο

~
i
Κανελλόπουλος καλείται να γνωρίσει στην SOE τι ποσόν χρημάτων θα. χρει­
. αστεί σχετικά, αλλά και σε τι νόμισμα. το επιθυμεί. Καλείται, επίσης, να. δη-
. / / '
-
.
, 'δ α «γεννα.ιων α.ν δ ρωνJJ που
μιουργησει μια. ομα. ' θα τον εκπροσωπει, ωστε να

εγκαταλείψει τη" Ελλάδα και να. γίνει μέλος της εξόριστης κυβέρνησης. Η
SOE θα. του εξασφαλίσει την επαφή με την ομάδα μέσω ασυρμάτου, ενώ ο
Αλέξανδρος Πα.σπάτης είνα.ι πρόθυμος να. δια.θέσει
10-15.000.000 δραχμές
για. την υπόθεση.
Οι οδηγίες για. τον Ζάννα. είναι παραπλήσιες. Οι Bowman και Sebastian,
ι για τις υπηρεσιες του, τον δ ια βε β α.ιωνουν
ι πως, στο π λ α.ι-
ι
1
αφου τον ευχαριστουν '
1
σιο της β ρετανικης πο λ ιτικης
' '
για. τον ναυτικο αποκ λ εισμο' της Μ εσογειου
' , η

SOE χάνει ό,τι είναι δυνατόν για την εισαγωγή τροφίμων στην Ελλάδα. Του
στέλνουν χρήματα. για. διανομή και του ζητούν να συνεχίσει τις δολιοφθορές με
στόχο τα μέσα μεταφοράς του εχθρού, στη θάλασσα και την ξηρά, ώστε να μην
προχ ληθ ουν αντιποινα.
' ' Ως '
ευχη, ο Ζ'
αννας χα λ ειτα.ι να συνεργαστει πο λ ιτικα.
' ' '
με τον Κανελλόπουλο για την τελική λαϊκή εξέγερση και, αν δεν το επιθυ­
μεί, να τους γνωρίσει τους λόγους της άρνησής του. 26
Και σαν να μην έφθαναν τα παραπάνω, η Διεόθυνση Ειδικών Επιχειρή­
σεων (DSO) της SOE παραδίδει στον Atkinson ένα. πολυσέλιδο τεόχος. Στην
πρώτη σελίδα, εν είδει τίτλου, γρά:φει αlsinglassJJ. Στη συνέχεια.: ι<Πληρο­
φορίες - Άκρως Απόρρητο)). Και λίγο πιο κάτω: ιιΝα. μη μεταφερθεί στην
ξηρά>J. Το τεόχος περιέχει κάθε γνωστή πληροφορία για. τον Κανελλόπουλο,
τον Τ σε'λλο και πο λλ ους
' α.'λλους, βα.σισμενο
/ σε εκ ' θ εση
/ /
που ει χε καταρτισει για

την SOE ο Αμπατζής. Όλοι, 37 άτομα, αναφέρονται σε δύο στήλες. Με τα.

ψευδώνυμά τους ή με κωδικούς αριθμούς στην πρώτη, με τα πλήρη τους ονό­
ματα. στη δεύτερη. Ανάμεσά τους, ο δικηγόρος Παναγιώτης Κλαπέα.ς και ο
γιατρός Λεωνίδας Πολυμενά:κος. Είναι οι δύο σύνδεσμοι που θα οδηγήσουν
τον Atkinson στον Κανελλόπουλο. 27 Ακολουθούν, η Ντόρα. Νικοτσάρα., σύν­
δεσμος της SOE με τον Μπακιρτζή -η ίδια κρατά και τον α.σ6ρματο του Ζά­
γκα-, ο Γιάννης Λέκκας της επιχείρησης ιιFleshpots)), ο Θεόδωρος Κου­
ντουριώτης, ο πρώην αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος, ο Μίλτος Σπυρομήλιος, η

26. Πρβλ. Ζά.ννας, ό. π., σ. 66.

27. Ο Κλαπέας ήταν ο δικηγόρος του Bowman και του Κανελλόπουλου, ο Πολυμε­
vά.χος φίλος του Κανελλόπουλου, γιατρός του αλλά. και γιατρός του Bo\vman.
292 Π ΕΤΙ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑ Κ ΡΗ Σ-ΣΤΑ! ΚΟΣ

Αμαλία Βουρέχα και ο σύζυγός της, ο ταγματάρχης Αριστείδης Πάλλης, ο

Άλεξ Μελάς και άJJ,οι. Στον Atkinson παραδίδονται και επιστολές; Μία του
Σωτήρη Ζάννα. για τον Αλέξανδρο Λεβίδη, μία του γιατρού Κωνστα.ντούλη για
τον Αλέξανδρο Ζάννα, μία του Bowman για τη Χριστίνα Γάσπαρη -γραμμα­
τέα του στην Αθήνα και μετέπε ιτα. σύζυγό του- και άλλες . Ο Atkίnson τα
βάζει όλα σε μια μικρή βαλίτσα ...
Τη Δευτέρα, 27 Δεκεμβρίου του 1941, το βρετανικό υποβρύχιοHMS/S
<<Trίumph)>, με κυβερνήτη τον υποπλοίαρχο J ohn Symons Huddart, αφήνει
το λιμάνι τη ς Αλεξάνδρειας με προορ ισμό την Αντίπα.ρο . Επιβοcτες του, ο
Atkίnson, ο Κυπριάδης, 28 ο Νεοζηλανδός υπολοχαγός της ΜΙ9 J . W . C. Graig
κι ένας Έλληνας αξιωματικός, το όνομα του οποίου παραμένει άγνωστο. Για
την ΜΙ9 αρχίζει η δεύτερη φάση της επιχείρησης «Coney lsland». Για την SOE
αρχίζει η επιχείρηση «lsinglass». Δύο μόνον Έλληνες γνωρίζουν τη δεύτερη
επιχείρηση και αυτοί μόνον ένα τμήμα της: Ο Σακελλαρίου και ο Κώνστας.
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 194 2, αργά το βράδυ, το «Triumph))
καταπλέει στον όρμο του Δεσποτικού , α.ποβιβοcζει τους επιβάτες του και ξε­
φορτώνει τρεις τόνους καύσιμα. και δύο τόνους εφόδια -ένα μικρό οπλοστά-
σιο-, τροφιμα κα ι ε ξ οπ λ ισμο.
, ' Αναμεσα
' στ ' 'λλ α κι ενα.ν οπτικο τη λ'εγρα.φο
α ' '
της ΜΙ9 για. την επικοινωνία με τα υποβρύχια, η οποία μέχρι τώρα γινόταν με
φωτιές στην παραλία. Ο κυβερνήτης του αρνείται να παραλάβει τους φυγάδες
θ ει Δ εν θ'λ θ ετο β'αρος
1 1 1 1
που εχουν συγχεντρω στην α.χτη. ε ει '
να τους εχει προσ

στο υποβρύχιο για τις ημέρες που θα κρατήσει η περιπολία του στο Αιγαίο . 29
Δηλώνει ότι θα επιστρέψει στις 9 Ιανουαρίου , οπότε και θα τους μεταφέρει
σ-την Αλεξάνδρεια. Λίγες μέρες μετά, -το «Triumph>> προσκρούει σε ύφαλο
-όχι σε νάρκη, όπως γενικά υποστηρίζεται- και βυθίζεται αύτανδρο ... 30

28. Είναι παράδοξο αλλά οι πηγές της SOE αμφισβητούν την επιβίβαση του Κυ­
πριάδη στο υποβρύχιο . Βλ., ενδε ικτικά , Piι·ie, σ.
192.
29. Βλ. την αναφορά του L eigh. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, ποu υποστηρίζει ο Αλι­
πράντης, 6.π., σ. 170, ήταν ο Atkinson που απαγόρευσε στους φυγάδες να επιβιβα­
σθούν. Και όταν του επέστησαν τον κίνδυνο σύλληψής τοuς από τους Ιταλούς , σε μια
επίδειξη λεονταρισμού απάντησε: «Θα τοuς σκοτώσω όλους !>> Θεωρώ την εκδοχή της
αναφοράς L eigh ως πλέον ορθή.
30. Πληροφορία του γνωστού επαγγελματία δύτη και συγγραφέα Κώστα Θωχταρί­
δη. Κατά τον ίδιο, το ναυάγιο του ιιTι-iumphJ> έχε ι εντοπιστεί. Πάντως, στις 1 Ιανου­
αρίου του 1942 το <ιTriumph» τορπίλισε, χωρίς επιτυχία, τη μηχανάχατο ιιΣοφίαJ>, νό­
τια της Μήλου , και στη συνέχεια βρέθηκε στα ανοιχτά του Σουνίου, όπου -και πάλι
χωρίς επιτυχία- επιτέθηκε σε μία φορτηγίδα. Το πλήρωμά του αποτελούσαν, εκτός
από τον Huddaι·t, 5 αχόμα αξιωματικοί και 50 άνδρες . (Στοιχεία από το μητρώο του,
στο Μουσείο Υποβρυχίων του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού.)
 «0 ΑΙΤΛ0 2.: ΠΡΟΞ R ΝΟΣ » 293

Στις.) Ιανουαρίου του 1942 , ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Gianluigί Gaii, ο «κα­

κόςι> της ιταλικής φρουράς Πάρου ,~Η ξεκινάει για τον Αί-Γιώργη στο Δεσπο­
τικό, όπου μερικοί άοπλοι άνδρες της φρουράς θα κόψουν ξύλα για τις ανάγκες
τψ;. Το νέο έχει γίνει γνωστό από την προηγουμένη και είναι αρκετοί αυτοί
που σπεύδουν στο Δεσποτικό να ειδοπο ιήσουν τον Τζαβέλλα και τον Atkinson.
Ο τελευταίος αρνείται να εγκαταλείψει το σπ ίτι του Τζαβέλλα: και μόνο οι
φυγάδες διασκορπίζονται στα: πέριξ. Όταν ο Gali τελειώνε:ι τη δουλειά. του ,
ζητάει από τον Τζαβέλλα να πάνε στο σπίτι του για. ένα ούζο. Πανικόβλητος
ο Τζα:βέλλας, προσποιείται ότι ψάχνει στις τσέπες του. «Έχασα τα κλειδιά.
μουι> , θα πει στον Gali. Εκείνος, χωρίς να πει λέξη, γυρίζει για να φύγει, οπό-
τε προσεχει
' πυκνο καπνο να
/ 1 /
β γαινει
1
'δ α του σπιτ ιου .
απο την καμινα
/ Σ τον δ ρο-
/
.,..·. /
μο , μπροστα του , ' /
ειναι δ ιασπαρτα
' τα πεταμενα πε ριτυ λ'ιγματα απο τα
' β ρε-
τανικά προϊόντα. Το ίδιο βράδυ , πολεμικό συμβούλιο στη φρουρά. Αποφασί­
ζουν η επ ιδρομή να: γίνει αμέσως. Επικεφαλής του αποσπάσματος που θα την
πραγματοποιήσει, η ευγενέστερη φυσιογνωμία ανάμεσα στους Ιταλούς στρα­
τιωτικούς της Πάρου, ο ανθυπολοχαγός Carlo Ribolzi.
Λίγο μετά τα μεσάνυχτα της Sης προς την 6η Ιανουαρίου, οι Ιταλοί φθάνουν
στο σπίτι του Τζα:βέλλα. Ο Atkinson και οι υπόλοιποι της ομάδας του κοιμού­
νται. Σκοπός δεν υπάρχει ούτε άλλο μέσο συναγερμού. Ο Ribolzi προσπαθεί να
σπάσει την πόρτα του δωματίου τους και ο Κυπριάδης πυροβολεί πολλές φορές
προς τα εκεί. Μία σφαίρα θα: βρει τον Ribolzi στο στήθος:32 Πριν πέσει αιμό­
φυρτος στο πάτωμα, πετά.ει μία χειροβομβίδα που θα τσακίσει το αριστερό πόδι
του Atkinson κα.ι θα τον τραυματίσει στο αριστερό μάτι. Είναι τότε που ο Ribolzi
δέχεται και δεύτερη σφαίρα, αυτή τη φορά στην κοιλιά. Οι υπόλοιποι Βρετανοί
πηδούν από τα: παράθυρα και η μάχη θα συνεχιστεί στον περίβολο του σπιτιού.
·.;:.
Ο Atkinson σέρνεται έξω από το σπίτι και κρύβεται πίσω από έναν θάμνο.
-,
Στις 7 Ιανουαρίου ο Ribolzi πεθαίνει , στην Πάρο καταφθάνουν ισχυρές δυ­
νά.μεις στρατού, ενώ δύο ιιΜΑS)>:~:~ -ιταλικές τορπιλάκατοι- από τη Σύρο πε­
ριπολούν κοντά. στις ακτές. Σε όλες τις Κυκλάδες επιβάλλεται συσκότιση και
απαγόρευση κυκλοφορίας τη νύχτα. Στην Πάρο και στην Αντίπαρο συλλαμ-
β ανονται
' '
πανω απο ' 20 '
ντοπιοι, ω ς συνεργατες των ' Β ρετανων.
' Ο ι Β ρετανο 'ι
φυγάδες έχουν καταφύγει σε σπηλιές σε μιαν απόκρημνη πλευρά της Αντι-
'
παρου, τα Μ α:στιχια.
' Μ εσα
' στο τσουχτερο κρυο,' ' ζ ουν '
πειν α σμενοι και δ ι ψ α-
~-

i. _ Έλληνες.
31. Άλλοι υποστήριζαν πως ήταν φασίστας , άλλοι πως, απλώς, αντιπαθούσε τους

i .
.
32. Ενώ όλοι δέχονται πως υπεύθυνος για τον θάνατο του
δης, η σχετική κατηγορία αποδόθηκε από τους Ιταλούς στον
τον κάλυψε , γνωρίζοντας χαλά τη δική του τύχη .
Ribolzi ήταν ο Κυπριά­
Atkins on . Ίσως ο ίδιος να

1 33. Από τα αρχικά των λατινικών λέξων «Memento Audere Semperιι (Να θυμάσαι
να τολμάς πάντα). Υπάρχε ι, όμως, χαι άλλη εκδοχή.

1 .
294 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

σμένοι, με μοναδική βοήθεια την πενιχρή τροφή που τους πηγαίνουν τολμη­
ροί χωρικοί. Λίγες ημέρες μετά, αιφνιδιάζονται από τα καταιγιστικά πυρά
ενός <ιΜΑS» και αιχμαλωτίζονται εύκολα από μια ιταλική περίπολο. Μέχρι
τη σύλληψή τους, οι Redpath, Craig και Κυπριά:δης γυρίζουν απελπ ισμένοι
το νησί, μήπως και φανεί το HMS/S ((TriumphJJ. Σε λίγο συλλαμβάνεται ημι­
θανής και ο βαριά: τραυματισμένος Atkinson. Ολόκληρος ο πολύτιμος οπλι-
'
σμος, ο ε ξ οπ λ ισμος
ι και τα τροφιμα
ι της β'
α.σης ι
κα.τασχονται ι τους
α.πο Ι τα λ ους.
r

Μαζί και οι ούο μικρές βαλίτσες του Atkinson. Η μία περιέχει όλα τα έγ­
γραφα που έχει φέρει από το Κάιρο, η άλλη 200 χρυσές λίρες, 4.000 δολά­
ρια και αρκετά: εκατομμύρια οραχμές σε χαρτονομίσματα.
Τις ίδιες ημέρες που οι Ιταλοί συλλαμβάνουν την ομάδα της Αντιπά:ρου, ο
Γραμματικά:κης προσπαθεί να συγκεντρώσε ι τους Έλληνες αξιωματικούς στην
,
Αθηνα ,
ι ι ι
οπου ομως προσκρουει στο ... πο
λ ι ζι
ιτειαχο ητημα.
Ο δ
ιχηγορος
Ι ι
ωσηφ
'
Κούνοουρος απαιτεί έγγραφη δήλωση του Τζαναχάκη ότι οι αξιωματικοί της
Μέσης Ανατολής οεν θα επιτρέψουν την επιστροφή του Γεωργίου Β ' στην
Ελλά:δα. 34 Τελιχά:, αντί για αξιωματικούς του καταλόγου Τζανακά:κη επιβι­
βάζει άλλους, ((οημοκρατ ικούςJJ , και τη νύχτα της 1Οης Ιανουαρίου φθάνε ι
στον όρμο του Δεσποτικού. Με μια μικρή βάρκα ο Γραμματικάκης προσεγ­
γίζει την ξηρά για να παραλάβει τους φυγάδες, αλλά βρίσκεται μπροστά σε
Ιταλούς στρατιώτες με προτεταμένα. όπλα. Μέσα στο σκοτάδι , τους παρα­
πλανά σχετικά: με την ταυτότητά του και επιστρέφει στο καtκι , εξηγεί στους
'λοιπους τι συμ β αινει
υπο ι 'ζοντα.ι να σηκωσουν
και ετοιμα. ι ι
αγκυρα. Ε 'ιναι ι ε
τοτ

που, από μια εξοπλισμένη ιταλική κορβέτα που τους παρακολουθούσε, θα

ακουστεί η φωνή: ((Μην κουνηθεί κανένας, θα σας ρίξουμε!J> Ο Γραμμα.τιχά­
κης συμβουλεύει βιαστικά: τους αξιωματικούς να παραστήσουν τους Κρητι-
, s:,
/ / /
θ ετουν ο'λο ι π λ αστες τα.υτοτητες- και πεφτει στη
1
θ α' λ ασσα. ...
χους -υια.

Από εκείνη τη στιγμή αρχίζει η δική του περιπέτεια. Κυνηγημέν ος και

επικηρυγμένος από τους Ιταλούς, όμως και προδομένος από ντόπιους , 35 θα
/ 1
θ α. ' θα ' ξε ι, θ α λυμπησει,
/
κρυφτει' σε σπ ιτια και μοναστηρια , περπατησει, τρε χο

θα κλέψει ιταλικές βάρκες και, τελικά:, θα φθάσει στα παράλια της Τουρκίας
και από εκε ί στη Μέση Ανατολή. Στην Αίγυπτο ουδείς πιστεύει ποιος είναι,
/ / / /
ο'λοι θ εωρουν τον Γ ραμματικακη νεκρο. ' 'Ο ταν β ε β αιωνεται η ταυτοτητα του, '
κατατάσσεται στο Βασιλικό Ναυτικό , από όπου απολύεται το 1945. ·36

34. Αλιπράντης, ό. π., σ. 22 3-224. Υπάρχει, πάντως, και άλλη άποψη για τα γεγο-
,
νοτα αυτα.
'
35. Την περιγραφή της φυγής αλλά και τα ονόματα των προδοτών, βλ. στην αναφορά
L e igh, ό.π.
36. Πολύ αργότερα, στη διάρκεια του Κυπριακού Αγώνα, ο Γραμματιχάκη ς εφοδιά­
ζει λαθραία. την ΕΟΚΑ μe: όπλα. και εκρηκτικά, πάλι από την Αντίπα.ρο . Αλιπράντης,
ό.π. , σ. 262. Πεθαίνει, λησμονημένος , το 1977.
 «0 Α.ΓΓΛΟΣ ΠΡΟ ΞΕΝΟΣ » 295

Για τους κρατούμενους της Αντιπάρου, η συνέχεια του δράματος θα παιχθεί

.":/ στη Σύρο και στη Ρόδο. Ο Atkinson μεταφέρεται στο νοσοκομείο της Ρ6δου,
ομολογεί τα πάντα και επιβεβαιώνει 6λα τα ονόματα που περιέχονται στο
' ~
τευχος με τις οuηγιες. ' Σ ε λ'ιγο, με β αση
' ' '
τα στοιχεια του τευχους και τις ομο-

λογίες του αρχίζουν οι συλλήψεις στην Αθήνα. Πρώτη, στις 18 Ιανουαρίου,

συλλαμβάνεται η Νικοτσάρα.:37 Στο σπίτι της, στον αριθμ6 44 της οδού Σο-
,
λωμου, οι
/ '
Ιτα λοι β ρισκουν φωτογραφιες του ' Ζ αγκα,
'
/ /
με τον οποιο συ ζει, α λλ'
α

και τα χρήματά του, 4.000 χρυσές λίρες. Τελευταίος, στις 22 Απριλίου, συλ­
λαμβάνεται ο Ζάννας. Εκείνος , από λάθος των Ιταλών ανακριτών , αντιμε­
τωπίζει -ως επιβαρυντικό εις βάρος του στοιχείο- και την επιστολή του αδελ­
φού του, Σωτήρη, προς τον Αλέξανδρο Λεβίδη. Ο Ιταλοί, αγνοώντας τη δρά­
ση του Λεβίδη και διαβάζοντας την προσφώνηση: ((Αγαπητέ μου Αλέξανδρε»,
πιστεύουν πως απευθύνεται στον Αλέξανδρο Ζάννα. Όμως εκείνος αρνείται να
προδώσει τον φίλο και συνεργάτη του, αναμένοντας την επικείμενη διαφυγή
του Λεβίδη στη Μέση Ανατολή. 38 Δεν θα προλάβει .. .
Ο Κανελλόπουλος, ο Τσέλλος και ο Μπακιρτζή ς μπαίνουν στην παρανο­
μία, ο Ζάγκας διαφεύγει στη Μέση Ανατολή παίρνοντας μαζί του την Αικα­
τερίνη Μπαστουνοπούλου (((Μπαστιά») , άλλη πολύτιμη συνεργάτιδα της
ΜΙ9. 39 Ο Atkinson μεταφέρεται στο Δημοτικό Νοσοκομείο Αθηνών , τότε
στην οδό Ακαδημίας, οι άλλοι στις Φυλακές Αβέρωφ και Καλλιθέας, όπου θα
ι
παραμεινουν για πο
λλ ους
ι ι
μηνες.
Π ροκειμενου
ι 'ψ ι
να αποτρε ουν τα χειροτερα ,

στην ΜΙ9 αποφασίζουν , καθυστερημένα, να απειληθεί η ιταλική κυβέρνηση

ότι, αν εκτελεστούν οι Ζάννας και Atkinson, οι Βρετανοί θα εκτελέσουν, ως
αντίποινα, τρεις Ιταλούς αλεξιπτωτιστές που έχουν συλληφθεί στη Συρία και
κατηγορούνται για κατασκοπία. 40 Στην SOE επικρατούν άλλες σκέψεις :

37. Οι Ιταλοί όχι μόνον εμφανίστηκαν στο στtίτι της Νικοτσάρα ως Βρετανοί αλλά,
ετtιπλέον, χρησιμοτtοίησαν και τις συνθηματικές φράσεις που της είχε αφήσει ο Αμπα­
τζής για την επικοινωνία της με πράκτορες της SOE. Φαίνεται πως και αυτές είχαν πε­
ριληφθεί στις ((Οδηγίες11 του Atkinson. Αρχείο Αθανασίου Ζάγκα, αίτησις της Πολυτί­
μης Ζάγκα, από 18. 10.1984, προς το Αρχηγείο Ενόπλων Δυνάμεων. Επίσης, τηλεγρά­
φημα SOE/ 149/ 3. 3.1942 προς Λονδίνο, ΤΝΑ (PRO) HS 5/524 .
38. Βλ. Λεβίδης, ό. π.
39. Αρχείο Αθανασίου Ζάγκα, αναφορά του, από 19.2.1945, προς το υπουργείο Στρα­
τιωτικών και αίτησις της Πολυτίμης Ζάγκα (βλ. παραπ. ). Η Κατίνα Μπαστουνοπού­
λου, πρώην σύζυγος του γνωστού συγγραφέα Κωστή Μπαστιά, με εξαιρετική δράση
ως εθελόντρια νοσοκόμος στο μέτωπο της Αλβανίας, ήταν εγκατεστημένη στη Σαλα­
μίνα, ατtό όπου φυγάδευε στη Μέση Ανατολή Έλληνες και Βρετανούς, αξιωματικούς και
στρατιώτες. Πολιτικά:, όπως και όλη της η οικογένεια, ανήκε στο ΕΑΜ .
40. Προσωπικό τηλεγράφημα, από 3. 3. J 94.3, του Dudley C!arke προς τον Norman
Crockatt, ΤΝΑ (PRO) WO 208/3391. Βλ., στον ίδιο φάκελο, και το , από 2.3.1943, τη­
λεγράφημα του Simonds προς τον Dud\ey Clarke. Τελικά, το σχέδιο εγκαταλείπεται,
διότι το War Office δεν επιτρέπει την εκτέλεση αιχμαλώτων.
296 ΠΕΤl'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗl:-ΣΤΑ!ΚΟΣ

Μόνον με τον χρόνο και το χρήμα μπορε ί να διορθωθούν τα πράγματα. Πρέ-

πει να κατα θ εσουμε
' ε δ'
ω ενα σε β αστο ποσο στους πρακτορες της
' ' ' ' Τ ραπε
' ζας
[Χίου!. Οι (Α) και (Β) [οι αδελφοί Πασπάτη] που ελέγχουν αυτή την τράπε­
ζα, είναι καλοί πατριώτες και τους εκτιμούν όλοι. Θα μπορούσαν να ενεργή­
σουν ως έντιμοι μεσίτες. Θα πρέπει, επίσης, να προσΊtαθήσουμε να δωροδο­
κήσουμε δικαστές ή αστυνομικοίις και να ενισχύσουμε τις οικογένειες των
συλληφθέντων ή των (;) φυγά.δων. Είμαστε , σχετικά , σε επαφή με τον 333
και θα αvαφέρουμε περαιτέρω [ ... ]4 1

Η απαγωγή του Atkinson από το νοσοκομείο ανατίθεται στον «ΜΙΔΑ

614ιι, την οργάνωση του ταγματάρχη Γιάννη Τσιγά:ντε, ο οποίος βρίσκεται
από τον Αύγουστο του ] 942 στην Αθήνα. 42 Δεν πραγματοποιείται όμως, επει­
οή ένας αρχινοσοχόμος, πρόθυμος να βοηθήσει, αποδεικνύεται πράκτορας
των Ιταλών και έτσι η φρούρησή του γίνεται αυστηρότερη. " 3 Αποτυγχάνει
και το σχέοιο απαγωγής της Νικοτσάρα. Η ίοια θα το εκμυστηρευθε ί σε συ­
γκρατούμενή της, επίσης πράκτορα των Ιταλών.ι.ι, Ο Atkinson μεταφέρεται
φ /
στις υ
ι
λ ακες
Αβ ι ι ι ι Ι Ζ'
ερωφ, οπου καποια μερα συνανταται με τοv
Ε
αννα. κει-

νος γράφει : 45

Επειδή ξέρω πόση χαρά δίνουν τα λουλοίιδια. στους ασθενείς και τους φυλα­
κισμένους, πέρασα μέσα στο θεραπευτήριο και μοίρασα από ένα γαρύφαλλο
στους αρρώστους. Όπως ήταν φυσικό πλησίασα και τον Άτκινσον για να του
δώσω ένα. άνθος. Τότε, με εκπληκτική ταχύτητα , αρπάζει το χέρι μου, το φι­
λεί, αρχίζει να κλαίη και να με παρακαλή να τον συγχωρέσω.

41. Τηλεγράφημα SOE/ 119/ 3.3.1942, ό.π. Οι λέξεις ιιαδελφοί Πασπάτψ1 και ιιΤρά­
πεζα Χίοωι αποτελούν χειρόγραφες προσθήκες στο κείμενο του τη λεγραφήματος.
42. Βλ. και Ζάννας, ό.π., σ. 132.
43. Το όνομα του προδότη ήταν Δημήτρψ Μανουσάκης. Ο Μανουσάχηι; εξελίσ­
σεται αργότερα σε πράκτορα των SS και, μετά την Απελευθέρωση , καταδικάζεται
ερήμην σε θάνατο. Βλ. Κώτσης, ό.π., σ. 130 χ.εξ. Ο Κώτσης περιγράφει και την επι­
τυχημένη απαγωγή της Χριστίνας Γάσπαpη και της Καίτης Αντωνοπούλου από τις
Φυλακές Αβέρωφ. Το τολμηρό σχέδιο, με τη βοήθεια του Άγγελου Έβερτ, πραγμα­
τοποίησε ο Μιλτιάδης Γιαννακόπουλος («Αριστείδης))) της ΜΙ6, ο σωματοφύλακας
του Τσιγάντε.
44. Τηλεγράφημα 28/GXPOI/E/4.5.1943 προς την «Αιι Forcc, προψανώς από την
ISLD. Η υπογραφή του αποστολέα έχει απαλειφθε ί. Βλ. ΤΝΑ (PRO) WO 208/339 1.
45. Ό.π. , σ. 82. Στις Φυλακές Αβέρωφ ο Ζάννας γνώρισε και τον M cNabb, για τον
οποίο (σ. 85, βλ. και σ. 11 3 κ.εξ. ) αναφέρει: «Εδώ η φυλακή άρχισε πάλι να γεμίζη. Φαί­
νεται πως αυτό το κτήνος ο Μακ Ναμπ μέθυσε χθες και τα εί,τε όλω> .
, "Ο Λ ΓΓΛΟΣ ΠΤ'ΟΞΕΝΟΣ ,, 297

Η πρώτη δίχηΜ; για τα γεγονότα της Αντιπάρου αρχίζει τη Δευτέρα, 9 Φε­

βρουαρίου του 1943, σ' ένα χτήριο στην οδό Πατησίων 91, χάποτε κατοιχία
του Κυριάχου Βενιζέλου. Πρόεδρος του 2ου Ιταλικού Στρα.τοδιχείου ο
Magaldi, επίτροπος ο συνταγματάρχης Italo Tavolaro. Κατηγορούμενοι 27,
οι 6 ερήμην. Για. τον Ζάννα, τον Κουντουριώτη και τη Νιχοτσάρα έχουν ασκη­
θεί πιέσεις στους Ιταλούς. 47 Ο Atkinson χαι ο Κυπριά:δης εμφανίζονται στο
διχαστήριο με στρατιωτικές στολές, ελπίζοντας να θεωρηθούν αιχμάλωτοι
πολέμου. Κι ενώ ο Κυπριάδης αρνείται να απαντήσει στις ερωτήσεις που του
υποβάλλονται ή απαντά αρνητικά, ο Atkinson συγκλονίζει την αθηναϊκή χοι-
~·· · ,
νωνια. με τη συμπεριφορα του.
ι Άλλ ι ι ι
οι πιστευουν οτι προχειται για
δ
ιπ
λ' ι
ο πρα-

χτορα, άλλοι απλώς τον θεωρούν πράκτορα των Γερμανών. Επαναλαμβάνει

τις ομολογίες του, επιβεβαιώνει τα ονόματα του χαταλόγου των «Οδηγιών))
και διαψεύδει τους υπερασπιστιχούς ισχυρισμούς του Ζάννα και των άλλων χα-
τηγορουμενων.
, 'Ο 'λ ι ι ι β ι
ταν, μα ιστα, ενας απο αυτους παρεμ αινει για να επιση-

μάνει στο δικαστήριο τις αναχρίβειές του, ο Magaldi τον διαχόπτει: ((Σχάσε!
Ο Atkinson είναι Βρετανός αξιωματιχός χαι αποχλείεται να ψεύδεται!)) Σε έχ­
θεση, εξάλλου, πράκτορα της ΜΙ6, από την Αθήνα, ανα.φέρεται: 48

Ο Πρόεδρος του Δικαστηρίου τον ρώτησε: ((Πώς κρίνετε το γεγονός, ότι πρό­
σωπα που ανήκουν σε τελείως διαφορετικά κοινωνικά στρώματα, όπως οι κα­
τηγορούμενοι, έχουν όλοι ανάμιξη στην υπόθεση; Μήπως βοήθησαν οι αγ­
γλικές λίρες;» Και ο Atkinson απάντησε: ((Ασφαλώς, οι αγγλικές λίρες έπαι­
ξαν τον ρόλο τους».

Η απόφαση του Στρατοδιχείου απαγγέλλεται στις 17 Φεβρουαρίου, αργά

το βράδυ. Εις θάνατον: Οι J ohn Atkinson, Κώστας Κυπριάδης, Σπύρος Τζα­
'
ϊ'. βέλλας, Ιωάννης Πατέλης , Βασίλειος Πατέλης, Νιχόλαος Τσαντάνης χαι
Ντόρα Νικοτσάρα. Ποινές κάθειρξης: Θεόδωρος Κουντουριώτης, 30 έτη·
Φραγκίσκος Τσαντάνης, Γεώργιος Καπούτσος και Ιωάννης Δεσύπρης, 24
έτη· Αλέξανδρος Ζάννας, 18 έτη· Βασίλειος Αγγελόπουλος, 12 έτη. Ποινές
φυλάκισης: Διάφοροι άλλοι. Αθώοι: 6. Την επομένη, όλοι, εκτός από τη Νι-

46. ΙΙ δεότερη δίκη, με κατηγορούμενους 44 Παριανοός συνεργάτες των Βρετανών,

αγνοείται από την Ιστορία χαι τους ιστορικοός. Άρχισε στις 12 Ιουλίου του 1943 στον
ιιΠαρνασσό)). Η απόφαση του Στρατοδικείου δημοσιεύθηκε στις 13 Ιουλίου: 5 καταδί­
κες σε θάνατο , 19 σε ισόβια κάθειρξη, 2 σε ποινές φυλάκισης. Οι περισσότεροι αποφυ­
λακίστηκαν με την κατάρρευση της Ιταλίας , μερικοί όμως κλείστηκαν στο στρατόπε­
δο συγκεντρώσεως Χαϊδαρίου και από εκεί μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδα συγκεντρώ­
σεως στη Γερμανία. Βλ. Αλιπράντης, ό.π., σ.2·10 χ.εξ.
4 7. Βλ. Κωνσταντίνος Λογοθετόπουλος, Ιδού 7) αλήθεια, σ. 141 .
48. Βλ. την αναφορά του Βρασίδα Πολυμενάκοu χαι το τηλεγράφημα με στοιχεία
28/GX/10/5.3 . 1943, ΤΝΑ (PRO) WO 208/3391.
298 ΠΙΠΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚf'ΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

κστσαρα ' (για εκεινη

, θ α το πραι.,ουν
'"C , της )
συγγενεις , υπο β'λλ
α ουν ,
αιτησεις χα-
1

ριτος που γίνονται δεκτές, για να ανακληθο6ν λίγες ημέρες αργότερα 6στερα
από ένα σαμποτάζ και γερμανικές πιέσεις. Υπάρχουν και εξαιρέσεις. Επειδή
οι 1. Πατέλης και Ν. Τσαντά.νης είναι πολύτεκνοι, η ποινή τους μετατρέπε­
ται σε ισόβια. Η εκτέλεση της ποινής της Νικοτσάρα αναστέλλεται επειδή
είναι έγκυος.
Τα χαράματα της Τρίτης, 23 Φεβρουαρίου του 1943, οι μελλοθάνατοι οδη­
γούνται στον τόπο της εκτελέσεως, στην Κοκκινιά. Ο Atkinson, σωματικό και
ψυχικό ράκος, υποβαστάζεται από τον Κυπριάδη. Τον καθίζουν σε καρέκλα,
γιατί δεν μπορεί να σταθεί όρθιος. Φαίνεται πως τα τελευταία του λόγια ήταν:
Ι
« Σ υγχωρηστε με, για να με συγχωρησει και ο
' Θ ' 49Λ'ιγο
~ εος)). ·
Ι
μετα, πεφτει νε-
1

κρος
, απο1 τις σφαφες
' του εκτε λ εστικου αποσπασματος, μαζ'ι με τον
' ' '
κυπρια-

δη, τον Σπύρο Τζαβέλλα, τον Φραγκίσκο Τσαντάνη (αντί για τον αδελφό
του) και τον Βασίλειο Πατέλη. Μετά: θάνατον, προάγεται σε λοχαγό και του
απονέμεται ο βρετανικός Πολεμικός Σταυρός (MC). 50

Η καταστροφή της Αντιπάρου είχε πολλαπλές συνέπειες. Από την πλευρά

των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών, ανέδειξε την αλαζονεία., τον ερασιτε­
χνισμό και τη γραφειοκρατική αντίληψη της SOE Καίρου. Το πικρό δίδαγ­
μα ήταν πως δεν επιτρέπεται να φορτώνεις έναν πράκτορα με τόσο πολλά
καθήκοντα και, ακόμα περισσότερο, να του δίνεις έγγραφες οδηγίες. Η ΜΙ9
και, σε μείζονα. βαθμό η ISLD, θα αντιμετωπίζουν εφεξής την SOE με δυ-
Ι

σπιστια..

Στην Ελλάδα, οι συνέπειες, βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες, υπήρ­

ξαν βαρύτατες. Η οργάνωση του Αλέξανδρου Ζάννα διαλύεται, η ΜΙ9 χάνει
/
ενα σημαντικο
/ δ 'ικτυο Ι
και μια
β αση
Ι δ ιαφυγων.
f ο κα.νε λλ οπου
Ι λος, αντιf να φυ-
Ι

γει για τη Μέση Ανατολή ως ο παράκλητος ηγέτης της ελληνικής Αντίστα­

σης -όπως πιστεύει η SOE-, φθάνει εκεί ως φυγάς. Και θα μπορούσε να προ-

49 . Αλιπράντης, ό.π., σ. 239.

50. Στοιχεία που αναγράφονται στον τάφο του. Οι Craig και Redpath κλείνονται
σε στρατόπεδο αιχμαλώτων αξιωματικών στην Ιταλία, όπου συνδράμουν στις αποδρά­
σεις συναδέλφων τους , για να αποδράσουν τελικά και οι ίδιοι, πηδώντας από το τραίνο
που τους μεταφέ ρει στη Γερμανία κατά τη διάβασή του από το πέρασμα του Brenner.
Ο Craig τραυματίζεται και αφού, αρχικά, τον περιθάλπουν Ιταλοί αντάρτες, φεύγει από
την Ιταλία όταν τα συμμαχικά στρατεύματα καταλαμβάνουν το Μπάρι. Ο R edpath,
αντίθετα, κατορθώνει να φθάσει στη Μέση Ανατολή, επιστρέφει στην ΜΙ9 χαι το 1944
τοποθετείται στην ΜΙ9 της Σμύρνης. Μετά την Απελευθέρωση, αποτελεί μέλος της
επιτροπής για την εκκαθάριση της ελληνικής ΜΙ9.
•
~~.

«0 ΑΓΓΔΟΣ ΠΡΟΞΕ ΝΟΣ » 299

~ ..: ..
....
r:
στεθεί ότι, χωρίς τον ο Κανελλόπουλος δεν θα είχε εγκαταλείψει
Atkinson,
την Ελλάδα, -τουλάχισ-τον εκείνη την περίοδο. 51 'Ετσι , η παρουσία του στην
Αίγυπτο χαι οι δραματικές επιπτώσεις της εχεί μπορούν , χωρίς ιδιαίτερη δυ­
σκολία , να υπαχθούν στ ις μακροπρόθεσμες συνέπειες της Αντιπάρου. Στις
ί δ ιες αυτες
ι συνεπειες
' ' ακομα:
προστι' θ εται και μια ι Η χαταστροφη
ι α λλ οιωσε
ι

την χοιvωνιχή σύνθεση της ελληνικής Αντίστασης, σε εποχή που το ΕΑΜ

βρισκόταν ακόμα στα σπάργανα. Κάτι που, στη συνέχεια, θα λειτουργήσει
προς όφελός του.

51. Βλ. Κανελλόπουλος, Τα χρόνια του Μεγάλου Πολέμου, σ . 44.

 Κt:ΦΑΛΑΙΟ f ΝΔΕΚΑΤΟ

Παναγιώτnς Κανελλόπουλος Ι

Συζήτηση το πρωί με το στρατηγό Α. Μ. και το απόγευμα με

τον Κ. Τ. για την περίπτωση Π. Κ. Και οι δύο απογοητευ μέ­
νοι ειλικρινά, όπως και εγώ, όπως νομίζω όλοι οι άνθρωποι που
καταλαβαίνουν. Η ομίχλη του μυαλού του , η έλλειψη μιας ριχ­
χοχοκαλιάς στη σκέψη του ι ...] η αδυναμία του να χαράξει μια
κατεύθυνση σαφή και θετική , όλα αυτά τα ελαττώματα ενι­
σχυμένα από πολιτικό καιροσκοπισμό.

Γιώργος Θεοτοκάς 1

Οcρείλω να πω ότι οι εντυπώσεις μου για τον Κανελλόπουλο J

συμπίπτουν κατά πολύ με τις δικές σου. Νομίζω ότι είναι άπει- !
'
θ
ρος , αστα ης, ' '
πεισματαpη ς, απ ιστο ς στον β ασι λ'εα του και cρι-

λόδοξος.

Λόρδος Selborne προς sir Anthony Eden2

1
j
·ι
1
ι,
4.

!
1
!
!
1

1 . Ό.π. , σ. 34ί . Η εyypαψή έχει '1)μερομ11νία 18.3.1912. Κα•ά ϊον επιμελ't)τ~ του
1
ι
βιβλίου, Α. Μ. είναι ο Αλέξανδρος Μαζαράκης (με ερωτηματικό), Κ. Τ . ο Κωνσταντί­ ~

.....· νοζ Τσά~:σος και Π. Κ. ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος .

!
i
:!:
2. Επιστολή F /7279/61/5/8.2.1 943, ΤΝΑ (PRO) HS 5/328. ·!
ι
i
j
}
1
)

·.j
_·:1
~

.:j
1 1
'
Τ
ΟΝ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ ΤΟΥ 1942, στον ελληνικό στρατό της Μέσης Ανατολής επι­
κρατεί αναβρασμός. Όπως εξηγεί ο Τσουδερός στον Pierson Dixon, επι­
κεφαλής του Τμήματος Νοτιοανατολικής Ευρώπης στο Foreign Office,:J ο
'ιυιος
"' εχει
1 επαναφερει
' στο στρατευμα
' ανωτερους
' β ενι~ε ,
>' λ ικους t' ,
αι,ιωμα:τικους,
1
αποτακτους του 1935 , , '
οι οποιοι κατα παγια ε λληνικη πρακτικη
1
, εχουν
'
1
λ α'βει

τους βαθμούς που θα έφεραν εά:ν δεν είχαν αποτα:χθεί. Οι αξιωματικοί αυτοί,
προσθέτει ο Τσουδερός, έχουν τοποθετηθεί σε ανώτερες θέσεις, πά:νω από
'λλ ους συναοε
Ι:''λφους τους, κα:τι το οποιο εχει προκα λ'εσει μεγα:'λη
' ' / Ο υσαρε-
'
α

σκεια: σε '
e:να:ν ,
μικρο , λο
κυκ t' '
α:c.,ιωμα:τικων, που τους αποκα: λ'
ει "''
απα λ α:ιομοοι-

τες». Οι εν λόγω, επισημαίνει ο Τσουδερός, δημιουργούν τεχνητή ανα:ταρα-

χη ισχυρι ζ'
' ' ι '
ομενοι οτι οι νεοφερτοι εινα:ι προοοτες και αντιμοναρχικοι.°"'
'Ο αρχι-
στράτηγος (Τζανα:κά:κης), καταλήγει ο πρωθυπουργός, δεν διαθέτει ισχυρή
, , '
προσωπικοτητα: ωστε να ρυ θ μισει την χα:τασταση, εχουν ομως ' , ' '
ληφ θ ει ορι-

σμένα μέτρα που θα την απαλύνουν. Ενημερώνει, λοιπόν, το Foreign Office,

ι
για την περιπτωση που θα λ'β
α ει, ' \:' ι
σχετικα, οιογκωμενες '
αναφορες αποι το Κ'
α:ι-

ρο. Ο Dίχοη σχολιάζει:

Ελπίζω ότι τα παραπάνω δεν θα οδηγήσουν σε σοβαρά προβλήματα, καθώς

γνωρίζω πόσο δύσκολη είναι η κατάσταση εξαιτίας των πολιτικών και προ­
σωπικών διαφορών, που αφθονούν στον ελληνικό στρατό. Είναι προφανές ότι
μόνον η συμμετοχή στις πολεμικές επιχειρήσεις θα μπορούσε να δώσει ένα
τέλος στις παρούσες διαφωνίες και ελπίζω ότι είναι δυνατόν να γίνει κάτι προς
αυτή την κατεύθυνση, σχετικά σύντομα. Παρεμπιπτόντως, φαίνεται ότι η ση­
μερινή απραξία του ελληνικού Στρατού Ξηράς εγείρει φόβους ότι η μη συμ­
μετοχή του στις εχθροπραξίες αποσκοπεί στο να χρησιμοποιηθεί ως μέσον
για τη, μετά τον πόλεμο, επιβολή της μοναρχίας και της σημερινής ελληνι­
κής κυβέρνησης στον ελληνικό λαό. Μόνον η συμμετοχή του ελληνικού στρα-
/
. του, στον πο'λ εμο μπορει να δ ια λυσει
' 'β ο.
1
αυτο τον φο

3. ΤΝΑ (PRO) FO 371/33171/R 150.

304 ΠJΠΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

Ηβ pΕτανικηι ι
απο
ψ ι
η, οτι ο Ε
λλ ι ι
ηνιχος στρατος πpεπει να στα
ι λ ι
ει το συντο-
, ι Ι Ι λ ! Ι !
μοτερο στο μετωπο, ενισχυμενη απο π ηροcροριες οτι η κατασταση που επι-
,
κρατει στους χο
'λ ι
πους του ειναι πραγματικα σο
ι β ι
αρη, προσχρουει σε μια πρω-
1 1

τοβουλία του Τσουδερού: Στις 11 Δεκεμβρίου του 1941, είχε απευθύνει στον
Τσώρτσιλ υπόμνημα, με το οποίο ζητούσε την α.να.διοργά:νωση και τον εξο­
πλισμό του σε επίπεδο μεραρχίας, χά:τι που θα. συντελούσε σΕ ακόμα μεγα­
λύτερη επιβράδυνση της συμμετοχής του στον πόλεμο. Πάντως , ο Τσουδερός
δήλωνε ταυτόχρονα. ότι ένα. τμήμα του στρατού ήταν ήδη έτοιμο για δρά:ση. 4
Ανήσυχος, ο Dixon προτείνει -για λόγους πολιτικούς και προπαγάνδας- του­
λάχιστον τη δημιουργία μιας μονάδας καταδρομέων που θα δράσει στα ελ­
ληνικά νησιά: χαι στην ηπειρωτική χώρα. Η πρότασή του απορρίπτεται ως
μη εφικτή.
Σ ε λ ιγο
' '
ερχετα.ι η απα.ντηση απο τους' ' Β ρετανους
' στρατιωτικους: ' Ο μονος'
t' λ ισμος που μπορει να. οιατε
' ~ θ ει στον ε λληνικο στρατο ειναι ιτα λ ικα
' 1 / ' 1 / λ'
ει.,,οπ α-

ι β ρισκονται μακρια, στη Δ υτικη

φυρα. κα.ι αυτα ' ι 'Ε ρημο. Ε'ιναι τοτε
ι '
που ο αρ-

χιστράτηγος των βρετανικών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή, Ctaude Auchin-

leck, υποβά:λλΕι την ανόητη πρόταση: Οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις,
ελλείψει εξοπλισμού, να. σταλούν στην Παλαιστίνη ή στη Συρία για. να σκά­
ψουν αμυντικά: ορύγματα. 5 <ιΦοβούμαιJJ, σχολιάζει ο φιλέλληνας Edward
Warneι-, ο επικεφαλής του ελληνικού τμήματος στο Foreign Office, ((ότι ο ελ-
ι
ληνικος ι 1λ ι Αλβ ι
1 1 1
στρατος, υστερα, μα ιστα, απο τα επιτευγματα του στην ανια,

δεν θα υποδεχθεί καθόλου καλά: κάτι τέτοιο. Πρέπει να υπολογίζουμε σε διαρ­

κώς οξύτερα προβλήματα, και με τον στρατό αλλά και με τον βασιλέα χαι
την ελληνική κυβέρνηση». 6
Ενώ ο Auchinleck προτείνει αλλαγές στις ηγετικές θέσεις του ελληνικού
στρατού και βενιζελικούς αξιωματιχούς για να τις καταλάβουν, ο Τσουδερός
κινείται προς την αντίθετη κατεύθυνση: Στις 27 Ιανουαρίου αντικαθιστά: τον
βενιζελικό επιτελάρχη, συνταγματάρχη Γεώργιο Καραβίτη, με τον βασιλό­
φρονα συνταγματάρχη Ευάγγελο Αντωνίου, ενώ ο υπαρχηγός του ΑΒΕΣΜΑ,
υποστράτηγος Αχιλλέας Σχουλάς, καλείται στο Λονδίνο . Τον λόγο έχει χαι
πάλι ο Warner, ο οποίος κάνει σαφή υπαινιγμό για την SOE:

4. ΤΝΑ (PRO) FO 371 /33 171/R 65 1!.

5. Στο {δ~ο. Με βάση τα παραπάνω κείμενα, ο Fleischer (Στέμμα, τόμ. 1, σ. 266)
αποφαίνεται: ι<Στις αρχές του 1942, οι βρετανοί στρατιωτικοί θεωρούν πως η κατάστα­
ση έχει φθάσει στο απροχώρητο λόγω των εσωτερικών διαφορών, υποστηρίζουν μάλι­
στα πως οι Έλληνες είναι κατάλληλοι μόνο για οχυρωματικά έργα (sic)>J.
6. ΤΝΑ (PRO) FO 37 1/33 171/R 1093. Πρέπει να σημειωθεί, για τον μη ενήμερο
αναγνώστη, ότι η πρώτη σελίδα όλων των υποφακέλων (R) του FO είναι πάντοτε λευ­
κή, προκειμένου να καταγράφονται ε:χεί σχόλια σχετικά με: -το κύριο θέμα -τους. Τα σχό­
λια αυτά είναι, συχνά, πολύτιμη έμμεση πηγή πληροφοριών.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ» 305

Υπάρχουν, λοιπόν, πιθανότητες για εξαιρετικά. σοβαρή αναστάτωση και είναι

περισσότερο από πιθανό ότι, εάν τα σχέδια της ε)J,ηνικής κυβέρνησης πραγ­
ματοποιηθο6ν, θα αντιμετωπίσουμε ένα βενιζελιχό πραξικόπημα, πιθανώς
οργανωμένο με τη βοήθεια ή την αφανή συμμετοχή βρετανικών υπηρεσιών
πληροφοριών που συμπαθο6ν τους βενιζελικο6ς. Βεβαίως, οι υπε6θυνοι για
τις προτάσεις του στρατηγο6 Auchinleck ίσως προσπαθήσουν να ματαιώσουν
τη φιλοβασιλική κίνηση.

Ο W arner προτείνει να αφεθεί η λύση του προβλήματος στον βασιλέα και

τον Τσουδερό, που θα φθάσουν στο Κάιρο περί τα τέλη Μαρτίου. Μέχρι τό­
τε όμως, θα πρέπει να εξηγηθούν στον Auchinleck οι πολιτικές επιπλοκές
των προτασεων του α
Ι Ι λλ' Ι '
α και να αποτραπει η εκ μερους του
Τ σου δ ερουΙ πε -

ραιτέρω ctντικατάσταση βενιζελικών από βασιλόφρονες. Και το σχόλιο του

Warner καταλήγει:

Βασικά, η όλη αναταραχή στον ελληνικό στρατό οφείλεται στην απραξία του
εξαιτίας της έλλειψης εξοπλισμού. Χαμηλό ηθικό και πολιτικές μηχανορρα­
φίες είναι, υπό τις συνθήκες αυτές, αναπόφευκτες. Οποιασδήποτε έκτασης
αλλαγές στην Ανώτατη Διοίκηση , δεν θα αλλάξουν καθόλου τα πράγματα. Δυ­
στυχώς, όπως πληροφορούμαι από το W ar Office, η εξοπλιστική κατάσταση
σταδιακά χειροτερε6ει και , επομένως , δεν υπάρχει προοπτική για τη χρησι­
μοποίηση των ελληνικών δυνάμεων στις επιχειρήσεις.

Τις ημέρες που ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και τόσοι άλλοι, στην Αθήνα,
υφίστανται τις συνέπειες της Αντιπάρου, στην Ιερουσαλήμ εκτυλίσσεται μια
άλλη ιστορία, με ιδιαίτερα δυσμενείς επιπτώσεις στις σχέσεις ανάμεσα στον
βασιλέα και στην ελληνική κυβέρνηση, από τη μια πλευρά, και στην SOE, από
την άλλη. Η υπόθεση αφορά την «Ελεύθερη Φωνή της Ελλάδας)):
Η προπαγάνδα στα Βαλκάνια είναι ένα από τα πρώτα μελήμα'!α του
Maxwell, ως επικεφαλής της SOE Κα!ρου. Και όταν πληροφορείται ότι η
περσικη κυ β' ' 'ζεται να εγκαταστησει εναν ρα δ ιοφωνικο πομπο
ερνηση ετοιμα ' ' ' '
της ι<RCA>>, ισχύος 7,5 kW, ο Sweet-Escott σπεύδει στην Τεχεράνη. Εκεί 1
όμως οιαπισ,ώνει ό,ι ο πομπός έχει ήοη εγκατασταθεί, ενώ ο Αμερικανός 'τε­
χνικός που πρόκειται να τον θέσει σε λειτουργία αναμένει με αγωνία μερικά
Ι θ ξ Ι Ι θ' Ι
προσ ετα ε αρτηματα, που πρ ο κειται να φ ασουν με τραινο απο τον
π
ερσι-
/
'
κο κο
'λ
πο. « Κα'!αι ι ι
περιεργη συμπτωσψ>, '!α ε
ξ ι ι
αρτηματα <<χανονταυJ στα χε -
1

ρια του RASC που έχει αναλάβει τη μεταφορά τους . Έτσι, ο Sweet-Escott
κερ δ ι ει τον αναγκαιο χρονο ωστε να ε ι;.,ασφα ισει '1"ην υποσχεση της
'ζ Ι Ι Ι !; λ' 1 β
ρετα-

,
νικης κυ β ερνησης
' προς τους 1ρανους
' οτι,
' μεσα
' σε τεσσερις
' '
μηνες, θα τους πα-

ραδώσει έναν όμοιο πομπό. Ο δικός '!ους παραχωρείται σ'!ην SOE και μετα-
306 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'ΗΣ-ΣΊΆΪΚΟΣ

φέρεται στη Γιάφα. 7 Έτσι, στα τέλη του καλοκαιριού του 1941, δημιουργεί­
ται ο λεγόμενος ιιΡαδιοφωνικός Σταθμός της ΙερουσαλΎ)μ».
Μια και ο πομπός προορίζεται για την άσκηση προπαγάνδας στις κατε­
χόμενες χώρες, η νέα υπηρεσία χωρίζεται σε τμΎ)ματα, ανάλογα με το κράτος
1
στο οποιο απευ θ'
υνονται οι εκπομπες.
/ Ε πιοιω
S>' ξη ' S>
ειναι να σημιουργη θ' 1
ει η εντυ-

πωση πως ο σταθμός λειτουργεί παράνομα μέσα στο κατεχόμενο κράτος, γι'
αυτό και η κάθε χώρα διαθέτει τη δικΎ) της ((Ελεύθερη ΦωνΎ)ιι. Το πολιτικό
περιεχόμενο των προπαγανδιστικών εκπομπών καθορίζεται από την Political
W arfare Executive (PWE) και, τουλάχιστον ως προς την Ελλάδα, είναι ακρο­
αριστερό: Η εξόριστη κυβέρνηση χαρακτηρίζεται ως ((παρωδία του ιταλικού
και του γερμανικού φασισμούι>, ο Μανιαδάκης ως <ιο οολοφόνος του Ανδρέα
Μιχαλακόπουλου και χιλιάδων ά:λλων>J. 8 Διάφορα πρόσωπα στην ΑθΎ)να, όπως
ο στρατηγός Κωνσταντίνος Μπακόπουλος, καθυβρίζονται ή καταγγέλλονται
ως ((Προδότεςιι. Οι ((Προλετάριοι με λευκό περιλαίμιο» (οι δημόσιοι υπάλλη­
λοι) καλούνται να ενωθούν «με τ' αΟέλφια τους, τους εργάτεςιι. Όπως ανα­
φέρεται σε μεταγενέστερη έκθεση για την ((Ελεύθερη Φωνή της Ελλάοαςι> ,

[... ]παρά τη σποραδική χρήση ορισμένων λέξεων δανεισμένων από τη μαρ­

ξιστική ορολογία, οι εκπομπές δεν δίνουν την εντύπωση ότι είναι κομμουνι­
στικής εμπνεύσεως. Η αριστερόστροφη τάση τους αποβλέπει στο να ευθυ­
γραμμίζονται: α. με τις γενικές πολιτικές τάσεις, όπως αυτές εκδηλώνονται
από τη μεγάλη πλειοψηφία της κοινής γνώμης των συμμαχικών χωρών, και
β. με έναν όρο των ελληνικών οδηγιών, που υποδεικνύει στην ομάδα να δίνει
τη δέουσα προσοχή στις κοινωνικές συνθήκες, με σκοπό οι εκπομπές να έχουν
απήχηση στην αριστερή κοινή γνώμη. 9

Το ελληνικό προσωπικό του σταθμού τελεί υπό την έντονη ιδεολογικΎ)

επιρροή της Έλλης Πα.παοημητρίου , ενώ ένας από τους συντάκτες των χει-

7. Sweet-Escott, ό.π., σ. 86 χ.εξ.

8. Clogg, ό.π., σ. 74.
9. ΤΝΑ (PRO) HS 5/472, σ. 00082. Το φθινόπωρο του 1942, η Ρωξάνη Σωτηριάδη,
παντρεμtνη με τον S. Sedgwick, τότε πολεμικό ανταποκριτή των Times της Νέας
Υ όρχης στη Δυτική Έρημο, χαταγγέλει στην SOE την αριστερή προπαγάνδα του Σταθ­
μού, στον οποίο και εργάζεται. Διαπράττει όμως το σφάλμα να επαναλάβει τις καταγ­
γελίες στα γράμματά της προς τον Sedgwick. Η αλληλογραφία της υπεχλέπτεται, από
αυτήν δε προκύπτει ότι, παράλληλα, ενημερώνει και τον David Waι·ner (για τον οποίο
βλ. παρακάτω). Στον Σταθμό προκαλείται σάλος, ο επικεφαλής του εκδιώκεται από τη
Μέση Ανατολή, η δε Scdgwick αναγκάζεται να παραιτηθεί. Όπως είναι φυσικό, οι κα­
τηγορίες της ιικαταρρέουνη. Βλ. τον αμέσως παραπάνω φάκελο και το από 10.9.1942
σχετικό υπόμνημα της Sedgwick προς τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, Αρχείο Τσουδε­
ρού, τόμ. Β', σ. 160 χ.εξ.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕ ΝQΣ ,, 307

'
μενων '
που εχφωνουνται '
ειναι Ι> '
ο οημοσιογραφος Θ 'Ι>
~ εουωρος '
Δ ογανης, '
((ενας

ακροαριστερός αντιμοναρχικός, σχεδόν κομμουνιστής, τόσο όσο μπορεί χα-

νεις
' να ειναι
'
1
κομμουνιστης, παραμενοντας,
' ταυτοχρονα,
' ' ο ρ θ'Ι>
χ ριστιανος ουο -

ξος» .10 Έτσι, όταν στις 4 Φεβρουαρίου του 1942 ο Τσουδερός καταργεί τον
Αριστείδη Δημητρά:το από υφυπουργό Εργασίας 11 -μια από τις έμμεσες συ­
νέπειες της γνωστής επιστολ-f)ς Γονατά:-, η είδηση φθά:νει στην Ιερουσαλήμ
και, στις 6 Φεβρουαρίου, από την ((Ελεύθερη Φωνή της Ελλάδας>> ακούγεται
το ακόλουθο σχόλιο, γραμμένο από τον Δοyά:νη:

Ώστε, επιτέλους, έφυγε ο φασίστας Δημητράτος! Αλλά ποιος διόρισε τον Δη­
μητράτο; Ο Μεταξάς! Και ποιος διόρισε τον Μεταξά; Ο βασιληάς! Ποιος,
λοιπόν, είναι ο αρχιφασίστας;

Το σχόλιο επαναλαμβάνεται στις 7 Φεβρουαρίου, η σχετική πληροφορία

φθάνει στο Λονδίνο και προκαλεί οργή. Οι πρώτες ελληνικές προσπάθειες
για τον εντοπισμό του Σταθμού αντιμετωπίζουν παραπλανητικές βρετανικές
,
απαντησεις.
12 Απο, τοτε,
, , 'ζ λ, 'λ ,
ομως, αρχι ει ο ανε εητος πο εμος αναμεσα στην

εξόριστη ελληνική κυβέρνηση, μέσω του Foreign Office, και στην SOE, που
θα καταλήξει στην αποπομπ-f) του Pirie από το Κάιρο. Ο Δοyάνης, ο ((fons et
origo mal01·um1>, 13 κατά: την έκφραση του D/HA, απολύεται. Θα τον επανα­
φέρει στη θέση του ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος .. .

10. Piι·ie, στο «Pe rsonality Notes for Caesanι (ό. π. ) . Ο διορισμός αριστερών στα
διάφορα τμήματα του Σταθμού αποτελούσε πρακτική της SOE. Για παράδειγμα, προϊ­
στάμενος στο βρετανικό και το αραβικό τμήμα του Σταθμού είχε διοριστεί ένας «φα­
νατικός κομμουνιστής>1, ο R eggie Smith, μετέπειτα σύζυγος της συγγραφέως Olivia
M anning. Η Manning έγινε ευρύτερα γνωστή από την τριλογία της Fortunes of War,
που αναφέρεται και στην Αθήνα του 1940- 1941 . Βλ. ΤΝΑ (PRo) KV 2/2533-2534·
Cooper, ό. π. , σ . 154 και 200.
11. Ο Αριστείδης Δημητράτος υπήρξε γενικός γραμματέας του Εργατικού Κέντρου
Θεσσαλονίκης, από τα ιδρυτικά μέλη αλλά. και από τα ηγετικά σ-τ:ελέχη του ΣΕΚΕ (του
με-τ:έπειτα ΚΚΕ), από το οποίο διεγράφη λόγω «δεξιών απόψεων Η. Ως υφυπουργός Ερ­
γασίας της «4η ς Αυγούστουη, έθεσε σε εφcφμογή τη νομοθεσία για το ΙΚΑ και καθιέ­
ρωσε -τ:ην 8ωρη εργασία, ενώ, παράλληλα, διέλυσε τα εργα-τ:ικά συνδικάτα. Μεταπολε­
μικά, εξελέγη τρεις φορές βουλευτής με την ΕΡΕ . Διετέλεσε, επίσης, υπουργός των
κυβερνήσεων Καραμανλή, μέχρι το 1961.
12. Αpχείο Τσοuδεpού, ό.π. , σ. 552.
13. Pirie, ό.π., σημ. ϊ. Μετά. την Απελευθέρωση, ο Δογάνης έγινε αν-τ:αποκριτής της
εφημερίδας Ριζοσπάστης στο Λονδίνο.
308 Π F.ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΑΙΚΟΣ

Το μεσημέρι της Μεγάλης Τρίτης, 31 Μαρτίου του 1942, ο Κανελλόπουλος

φεύγει από το λιμάνι της Ραφήνας με τη μικρή, μηχανοκίνητη βάρκα του
Κώστα Γιαγκουδάκη. Τον συνοδεύουν η γυναίκα του, ο ξάδελφός της, ο αστυ­
νόμος Παντελής Πουλικάκος και ο Γιάννης Λέκκας. Όλοι τους με πλαστές
ταυτότητες που τους εμφανίζουν σαν Μυκονιά-τες, εκείνον με το όνομα Πα­
ναγιώτη Παλαιολόγο. Φθάνουν καραβοτσακισμένοι στον Τσεσμέ, στις 4 Απρι­
λίου, Μεγάλο Σάββατο πρωί. Υπάλληλοι του Ελληνικού Προξενείου ειδο­
ποιούν τον Χριστόφορο Ευστρατίου, ο οποίος σπεύδει να τους προϋπαντήσει.
«Συγκίνηση και ενθουσιασμόςJJ, γράφει ο Κανελλόπουλος στο Ημερολόγιό
του. 14 Σε λίγο φθάνει και ο Noel R ees με τον πλοίαρχο Kenneth Cohen της
ΜΙ6 και τον Arthur Whittall , που βρίσκονται στη Σμύρνη για επιθεώρηση.
Πριν βραδιάσει, έρχεται και ο Γονατάς, μαζί με τον Shevket Μπέη, για τις
διατυπώσεις. Στη Σμύρνη , η ομάδα φιλοξενείται στην πανσιόν της Grace
Williams -ο Κανελλόπουλος στο πίσω κτήριο- και μέχρι να ετοιμαστούν τα
ι λ ι δ β ι ι ι Χρ ι ι δ'
καινουργια π αστα ια ατηρια τους απο τον ιστοφορο, οι τεσσερις εχονται

τις περιποιήσεις του <ιαγα.πητού ΓονατάJι κα.ι του Noel Rees. Στον Noel θα
παραδώσει ο Κανελλόπουλος το υπόμνημά του για την πολιτική κατάσταση
στην Ελλάδα. 15 Ενδιαφέρον παρουσιάζει το κεφάλαιό του με τίτλο «Οι Κομ­
μουνιστέςJJ:

Οι Κομμουνιστές σχημάτισαν το «Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο)) πάνω

στη γραμμή του Λαϊκού Μετώπου που είχε εψαρμοσθεί πριν από τον πόλε­
μο. Το Λαϊκό Μέτωπο, ενώ είναι χρήσιμο σε περίοδο ειρήνης για την πραγ­
ματοποίηση κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, ουδεμία χρησιμότητα έχει σε και­
ρό πολέμου και σκλαβιάς. Παραδέχομαι ότι τα φυλλάδια που εκδίδει το κομ­
μουνιστικό κόμμα ενδυναμώνουν τη θέληση του λαού για αντίσταση , όμως
το αίσθημα καχυποψίας που δημιουργούν σε μεγάλο τμήμα του πληθυσμού εί­
ναι ισχυρότερο [... ]
Από συνομιλίες μου με τους ηγέτες του ΚΚΕ συμπέρανα ότι, μετά την κα­
τάληψη της Ελλάδος, δεν είχαν πετύχει να επικοινωνήσουν με την Κομι­
ντέρν. Με βάση το δεδομένο αυτό, η πολιτική που ακολουθεί το κομμουνι­
στικό κόμμα ίσως είναι αντίθετη με τις απόψεις της Τρίτης Διεθνούς και,

14. Ημεpολόyιο, σ. 26.

15. Γράφει ο Κοcνελλόπουλος (στο ίδιο, σ, 39, σημ. ): ((Παρέδωσα εις τον αείμ,iηστον
F. Ν. C. R ees, πρόξενον της Αγγλίας που ε ίχε καλούς συνεργάτας εις την υπ' αυτόν
μυστικήν υπηρεσίαν τους Χρ. Ν. Γονατάν και Χρ. Ευστρατίου , έκθεσιν περί της εν Ελ­
λάδι καταστάσεως, την οποίαν μου εζήτησεν ο ίδιοςιι. Το αδημοσίευτο κείμενο, μετα­
ψρασμένο στα αγγλικά, με ημερομηνία 12.4.1942 και με τίτλο ιιGrcece: Political R e-
poι·t of Panagiotis Kancllopoulos οη General Political situation ίη Greeceι) , βρίσκε­
ται στο Αρχείο Αναστασίου Κανελλοπούλου, στον ι<Σύλλογο Φίλων του Παναγιώτη
Κανελλόπουλοωι. Βλ. , επίσης, ΤΝΛ (PRO) IIS 5/327.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕ:\ΟΣ » 309

επομένως, θα έπρεπε να αποκατασταθεί επαψή μαζί της, ώστε το ΚΚΕ να

λάβει συμβουλές και οδηγίες που θα ελαχιστοποιήσουν τις δυσάρεστες συνέ­
πειες από την ίδρυση του ΕΑΜ και τη ζημιά που η δημιουργία του προκαλεί
στον σχηματισμό μιας ενιαίας οργάνωσης του ελληνικού λαού.

Στη Σμύρνη, ο Κανελλόπουλος πληροφορείται σχετικά με την ύπαρξη πρό­

σκλησης του Τσουδερού να εγκαταλείψει την Ελλάδα και να συμμετάσχει ,
με δελεαστικούς όρους, στην εξόριστη κυβέρνηση, γεγονός που θα καθορίσει
ι ι Σ Σ ι ι ι Η
τη μετεπεπα σταση του. τη μυρνη, επισης, συνανταται με τον arry
Ρ aterson, ι
ο οποιος του συστηνεται ως οη ι ""'θ ι
εν <ιεκπροσωπος μιας οργανωσης ι

που ασχολείται με την πολιτική πλευρά των ελληνικώv πραγμάτων, κάτι που
δεν εμπίπτει στις αρμοδιότητες του 18904J>. 16 Προς μεγάλη του απογοήτευ­
ση όμως, ο Paterson διαπιστώνει πως ο Έλληνας πολιτικός έχει ήδη ((ανα­
κριθείJJ από τον Noel R ees. Τελικά, στις 1Ο Απριλίου, η ομάδα Κανελλό­
πουλου αναχωρεί με το τραίνο για το Χαλέπι της Συρίας και φθάνει εκεί την
επομένη. Το απόγευμα, επιστρέφοντας στο ξενοδοχείο του , ο Κανελλόπου­
λος βρίσκει να τον περιμένουν ο Σπυρομήλιος, σταλμένος από τον Bowman,
και ο Pirίe. Όλοι μαζί φεύγουν στις 11 Απριλίου για τη Βηρυτό, όπου παρα-
'
μενουν για τρεις ημερες.
ι Σ \:' ι
το οιαστημα αυτο ο
ι Κ
ανε
λλ '
οπου
λ ι
ος εχει υιαφο-
\:! Ι

ρες συνομιλίες με τον Pirie, τις οποίες εκείvος αποτυπώνει σε έκθεσή του
προς την SOE. 17
Εδώ, μερικά αποσπάσμα'!α:

Στη διάρκεια συζητήσεων για τη δουλειά, πίσω στην Ελλάδα, του εξήγησα,
σε γενικές γραμμές, ότι όταv δούλευα εκεί, οι επαφές μου ήταν, κυρίως, με
ι β ζ λ ι ι \:! δ ι ι ι ι
ακραιους ενι ε ιχους και κομμουν ι στες, υε ομενο υ οτι μονον εχεινοι απο-

τελούσαν, τότε, τα αυθεντικά αντιαξοvικά στοιχεία . Άρπαξε αμέσως την ευ­

καιρία και μου είπε ότι ήλπιζε πως θα μπορούσε να δουλέψει μαζί μας, σε συ­
νεργασία με όλες τις ομάδες στο εσωτερικό της χώρας. Μου επιβεβαίωσε την
απόλυτη ενότητα του ελληνικού λαού, αν και, όπως μου δήλωσε, τις μεγα­
λύτερες δυσχέρε ιες για τη δημιουργία. ενός ενωμένου μετώπου τις αντιμε-
'
τωπισε με τους α.κραιους ' βενιζλ '
ε ικους και τους κομμουνιστες. ' 'Ετσ ι, χα θ ως
' '
ει-

ναι απόλυτα. βέβαιος για την ικανότητά του να τραβήξει με το μέρος του τον
υπόλοιπο ελληνικό λαό, αισθάνεται τυχερός που εμείς, η SOE, έχουμε επα­
φές με τα δύο αυτά στοιχεία και ασκούμε επιρροή επάνω τους [ ... ]
Όσον αφορά το αντάρτικο, μου είπε ότι η οργάνωσή του διαθέτει τρεις
ομάδες , δυνάμεως 500 , περίπου , ανδρών η κάθε μία . Από αυτές, μια έχει ήδη

16. Από επιστολή ( 11 .4. 1942) του Patcrson προς τον Pawson . Βλ 'fNA (PRO) HS
5/687.
17. ιιNotes on a journey \vith Cuthbert and conversations arising thereof, 23. 4. 1942>>.
ΤΝΑ (PRO) HS 5/327. Ο Κανελλόπουλος, όπως χαι πολλά άλλα, δεν τις μνημονεύει στο
Ημ.εpολόyιό του.
310 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΙΚΟΣ

αρχίσει τις επιχειρήσεις στη Μακεδονία, μια άλλη, μικρότερη, βρίσκεται στα
νοτιοανατολικά της Πίνδου, ενώ υφίσταται και ο πυρήνας μιας ομάδας στον
Παρνασσό [ ... ]
Συζητήσαμε για τον χαραχτήρα του χ. Τσουδερού. Μου είπε ότι η μεγα­
λύτερη αδυναμία του πρωθυπουργού είναι η ανικανότητά του να χτυπήσει το
χέρι στο τραπέζι. Εκείνος, ο Κανελλόπουλος, είναι ικανός, όχι μόνον να χτυ-
' Ι 'ζ λλ 1 , , , Β'β Ι
παει το χερι στο τραπε ι α α, αν χρειαστει, να πεταει και πιατα. ε αια, οχι

από την καρδιά του αλλά από το μυαλό του. Ελπίζει ότι θα συνεργασθεί χα­
λά με τον χ. Τσουδερό. Ο πρωθυπουργός τον είχε ψηφίσει στις εκλογές του
1935 και, αν η συνεργασία τους ευδοκιμήσει, θα σπάει εκείνος πιάτα για λο­
γαριασμό του.

Οι συζητήσεις του Κανε:λλόπουλου με τους Pirie και Σπυρομήλιο στη Βη-

' 5ί' 'C' λ ι ι Τ ι ι
ρυτο uεν εr.,αντ ουνται στα ... πιατα. ους ενημερωνει σχετικα και με τους

ι ι θ' Τ !ί' ι ι ι
ορους που σκεπτεται να εσει στον σουuερο, προκειμενου να μετασχει στο

κυ β ερνητικοι σχημα.
ι 18 Q ι οροι
' ι
ειναι: α.
Ο ριστιχη ι αποπομπη ι ο'λ ων των στοι-
/ /
της « 4 ης Αυγουστοωι, οσο υ ψ η λ' ες θ εσεις
' οπως, λ'
1
'
χειων και αν κα't'εχουν (' ο-

yου χάρη, ο Σακελλαρίου και ο Νικολούοης)· β. Διοίκηση του στρα't'εύματος

ι 'C ι , λ ι ι 'C' ι λ
απο αr.,ιωματικους με αριστο πο εμικο μητρωο, ανεr.,αρτητως πο ιτιχων πε-
'
ποιθήσεων, και συμμε't'οχή του στις πολεμικές επιχειρήσεις όσο γίνεται πιο
σύντομα, και γ. Δήλωση του βασιλέως ό·η αποοέχεται προκαταβολικά: την
απόφαση που θα λάβει ο ελληνικός λαός, σχε't'ικά με η μορφή του πολιτεύ­
μα't'ος ης χώρας, μετά την Απελευθέρωση. 19 Εάν γίνουν οι παραχωρήσεις
ι
αυτες, τους ειπε ο
ι Κανε λλ' λ ι ι ι ' λ'
οπου ος, πιστευει οτι μπορει να επιτυχει την π η-

'
ρη ενοτη't'α ι
για την οποια αγωνι'ζεται, ενω
ι θ α εr.,ασφα
'C' λ'ισει και την υποστηρι-
ι

ξη 't'ου Πλασ't'ήρα, τον οποίο θεωρεί σημαντικό πολιτικό παράγοντα. 20

Στο Κάιρο φθάνουν όλοι στις 17 Απριλίου, τα μεσάνυχ't'α. Την επομένη το

πρωί, ο Τσοuοερός επισκέπτεται τον Κανελλόπουλο, σ't'ο ((Mena Houseιι,

18. Τηλεγράφημα Β1097/2 5.4. J 942 της SOE Καίρου προς Λονδίνο, στον αμέσως
παραπάνω φάκελο.
19. Στην σ. 36 του Ημερολογίου ο όρος διατuπώνεται όπως σuμφωνήθηχε με τον
Τσοuδερό και όχι όπως αρχικά τέθηκε.
20. Την εποχή εκείνη ο Κανελλόπουλος αγνοούσε τόσο τις επιστολές τοu Πλαστή­
ρα, με τις οποίες ζητούσε τον διορισμό φιλογερμανιχής κυβέρνησης στην Αθήνα, όσο και
τις διαπραγματεύσεις τοu με τοuς Γερμανούς στο Παρίσι, προχειμένοu να αναλάβει
εκείνος την πρωθυποuργία στην κατεχόμενη Ελλάδα. Θα λάβει από τον Τσουδερό τα
σχετικά στοιχεία στις 14. 9.1942, προκειμένου να σταματήσει να τον πιέζει για τη χρη­
σιμοποίηση του Πλαστήρα. Ημεpολόyιο, σ. 1 28.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕ ΝΟΣ,, 31 1

όπου φιλοξενείται, και τον παρακαλεί να μπει στην κυβέρνηση. Η συνομιλία

είναι διερευνητική. Ο Κανελλόπουλος δεν διατυπώνει ακόμα συγκεκριμένους
όρους. 21 Θα '!ους συζητήσει, όμως, το μεσημέρι της ίδιας ημέρας με τον
Bowman και το απόγευμα με τον Βύρωνα Καραπαναγιώτη και τον Σωτήρη
Ζάννα. Ο Bowman και ο Pirie, αν δεν το έχουν αντιληφθεί ήδη, σύντομα
αντι
/ /
λαμ βα:νονται
/ / , / /
ποσο ευπιστος ειναι και ποσο ευκο
/ ,,,λ
α μπορει να γινει παιχνιuι

στα χέρια '!ους. Ο Κανελλόπουλος, από την πλευρά του, διαπιστώνοντας την
αμέριστη στήριξη της SOE που διαθέτει, αισθάνε'!αι πανίσχυρος. Εξάλλου, ο
βασιλεύς Γεώργιος και ο Τσουδερός εκπροσωπούν το παλαιό και το φθαρμέ­
νο, ενώ εκείνος '!Ο νέο και το άφθαρτο. Διαθέτει , άλλωστε, και το προσόν ότι
'
εχει '
ζησει, ' ' '
κοντα εναν χρονο, στην κα'!εχομενη ' Ελλαυα.
',, 'Ε'!σι, 'λογο
στον κατα

'!ων όρων του προστίθενται νέοι, ριζοσπαστικοί, υπαγορευμένοι έντεχνα από

't'ηνSOE. Θέλει, επιπλέον, το υπουργείο Εθνικής Άμυνας, χωρίς μάλιστα υφυ-
, ' 'Ο π λ α. Θ'λ
πουρyους για τα τρια '
"'ε ει, επισης, την αποκ λ εισ'!ικη
' κυ β ερνητικη'
ε ξουσια:
' στη Μ'εση Ανατο λ'η και τον συντονισμο' '!ων πο λ εμικων ' ενερyειων'
στην κα'!εχόμενη Ελλάδα. 22

Στις 19 Απριλίου ο Κανελλόπουλος επισκέπτεται τον βασιλέα, στην Ελ­

ληνική Πρεσβεία στο Zamalek. Μένει μαζί του περισσότερες από δύο ώρες.
ο Γεωργιος
' τον παρακα λ ει' να μπει στην χυ β'ερνηση. Ε κεινος
' ' '
του απανταει οτι

«αυτό θα εξαρτηθεί από κάμποσες προϋποθέσΙΞ:ιςJ>. Η κρίσιμη συνάντηση με

τον Τ σουθερό γίνεται την επομένη: <ιΤον στενοχώρησα πολύ>>, γράφει ο Κα­
νελλόπουλος στο Ημερολόγιό '!ου. ((Του είπα, ότι δεν φανταζόμουν τόσο φο­
βερή και ασυνάρτητη ην κατάσταση που βρήκα εδώ. Επίσης του είπα καθαρά:

21. Διαφορετική είναι η εγγραφή στο ημερολόγιο του Τσουδερού. Αpχε{ο Τσοuδεpο6,
τόμ. Α', σ.589.
22. Ημεpολόyιο, σ. 36 χ.εξ. Για την SOE, βλ.: α. Το τηλεγράφημα 313/ 26.4. 1942
του Maxwell προς το Λονδίνο: αΕνώ είμαι ανήσυχος για το αν θα δοθεί υπουργείο με
τις ευρύτερες, δυνατόν , εξουσίες, στον Κανελλόπουλο, υπέβαλα ένα υπόμνημα στον
υπουργό [Μέσης Ανατολής] τονίζοντας ότι οι όροι του Κανελλόπουλου πρέπει να γί­
νουν δεχτοί, όχι τόσο επειδή είναι οι όροι του Κανελλόπουλου, αλλά επειδή, όπως η
εμπειρία της Γιουγκοσλαβίας αποδεικνύει, είναι βασικό, ο υπουργός που είναι επιφορ­
τισμένος με τη "δουλεία" στη χώρα του, να έχει πλήρη εξουσία στις Ένοπλες Δυνάμεις
χαι στην προπαγάνδα στη Μέση Ανατολήη. β. Την από 5.5.1942 έκθεση γεγονότων του
D/H 109 (Edward Boxshall) προς τον D/H V (Jimmy Pcarson): ιιΑπό τη σκοπιά της
SOE και υπό το φως της γιουγκοσλαβικής εμπειρίας, θα ήταν, φυσικά, υψίστης ση μα­
σίας το να έχει ο Κανελλόπουλος πλήρη εξουσία πάνω σε όλες τις ελληνικές Ένοπλες
Δυνάμεις στη Μέση Ανατολή, γιατί κάτι τέτοιο θα διευκόλυνε πολύ τη δουλειά μαςJJ.
Προπολεμικά, ο ταγματάρχης Boxshall είχε διατελέσει επικεφαλής της Μ16 στο Βου­
κουρέστι, όπου εκπροσωπούσε και τα συμφέροντα του sir Basil Zaharoff. Ο Pearson
ήταν επικεφαλής του τμήματος Κιχίρου στην Baker Strcct. Η έκθεση, στο τέλος της,
φέρει χειρόγραφη σημείωση του Piric: ιιΜπράβο, D/ H 109!)) Τιχ δύο κείμενα βρίσκο­
νται στον φάκελο Τ:'-ΙΑ (PRO) HS 5/327.
312 ΠΕΤΡΟl: ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ - ΣΤΑlΚΟΣ

και ξάστερα, ότι ο Ελληνικός Λαός δεν έχει ακόμα συμφιλιωθεί ψυχικά με
τον βασιλέα και την Κυβέρνηση)). Ο Τσουδερός δέχεται τα πάντα, εκτός από
το υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Οι διαπραγματεύσεις διακόπτονται. Ένα από­
σπασμα επιστολής του Pirie προς τον Pawson δείχνει τη θλιβερή ατμόσφαι­
ρα. Γράφει ο Pirie: 23

Θα γελάσεις αν σου πω ότι ο βασιλιάς ζήτησε να δει τον Hopkinson. Τον ρώ­
τησε: Ποιος είναι ο κ. Pirie; ΟHen1-y απάντησε: Ένας Βρετανός αξιωμα-
,
τουχος. Τ'
οτε ο ' του' ειπε
β ασι λ ιας ' πως ο Τ σου δ e:ρος
' του ε 'ιχε αναφερει
' ' με-
οτι,

τά από τρεις ώρες συζήτηση με τον Κανελλόπουλο, πάνω στους όρους για
την είσοδό του στην κυβέρνηση, ο Κανελλόπουλος τελείωσε λέγοντας: Θα
ξανασχεψθώ το ζήτημα αλλά δεν πρόκειται να αποφασίσω πριν συμβουλευ­
θώ τον κ. Pirie. Ο Κανελλόπουλος χι εγώ γελάσαμε πολύ με αυτή την ιστο­
ρία που, βεβαίως, ουδόλως α.ληθεύει.

Η <ιιστορία)) αληθεύει 24 και ο Τσουδερός σπεύδει να τηλεγραφήσει στον

Ανδρέα Μιχαλόπουλο στο Λονδίνο. Του ζητάει να καταγγείλει στον λόροο
Glenconner -πρώην τραπεζίτη στη <ιHambio Bank)) χαι τώρα επικεφαλής
του βαλκανικού τμήματος στην Baker Street- ότι ο αντιπρόσωπός του στο
Κάιρο, κ. Πέρρυ (sic), εισηγείται στον Κανελλόπουλο πράγματα όχι ευνοϊκά
για την ελληνική κυβέρνηση. «Νομίζω~), συμπληρώνει ο Τσουδερός, «ότι ο κ.
Πέρρυ έπρεπε να οιαταχθή να έλθη εις επαφήν μεθ' ημών και να εργασθή
υπέρ ημών>). 25 Τη ουσμενή για την SOE εικόνα συμπληρώνει ο sir Walter
Monckton, ο αναπληρωτής υπουργός Μέσης Ανατολής. Σε έγγραφό του προς
το Foreign Office, με ημερομηνία 27.4.1942, α1Jαφέρει: 26

Φοβούμαι, εντούτοις, ότι η SOE είναι θεμελιωδώς εχθρική προς τον βασιλέα
και την παρούσα κυβέρνηση και τείνει να. θεωρεί τις προσπάθειές μας για τη

23. ΤΝΛ (PRO) lIS 5/687.

24. Τηλεγράφημα του Maxwell προς το Λονδίνο, Alpha 314/26.4.1942, ΤΝΛ (PRo)
HS 5/327: ((Ο Τσουδερός πληροφόρησε τον Hopkinson πως, αφού συζήτησε με τον Κα­
νελλόπουλο τους όρουζ για την είσοδό του στην κυβέρνηση, ο τελευταίος, όπωζ ισχυρί­ .}

ζεται, του δήλωσε ότι πρέπει να συμβουλευθεί τον Pirie πριν τουζ δεχθεί)). Σε έκθεσή
του, εξάλλου , από 24.4.1942, σχετικά με το περιεχόμενο συζήτησής του με τον Hop-
kinson, ο Pirie αναφέρει: ιιΟ κ. Hopkinsorι συνέχισε λέγοντας πωζ ύστερα από την
πρωινή συνάντηση Τσουδερού και Κανελλόπουλου , ο Κανελλόπουλοζ έστε ιλε μία επι­
στολή στον Τσουδερό (προφανώζ αυτήν που τον είδαμε να συντάσσει σήμερα το πρωί,
στο γραψείο του Bowman), με την οποία του δηλώνει ότι εμμένει στουζ αρχικούς του
όρουζ1>. ΤΝΛ (PRO) HS 5/687.
25. Αpχείο Τσουδερού, ό.π., σ. 616 χ.εξ. , όπου και η υ7tόλοι7tη αλληλογραφία του Τσου­
δερού με τον Μιχαλόπουλο σχετικά με τις παρεμβάσε ις.
26. W. Mackenzie, ό.π., σ. 158.
 «0 ΑlΤΛΟΣ Πf'ΟΞRΝΟΣ,, 313

συμcριλίωση του βασιλέως με τα στοιχεία της Αντιπολίτευσης στην Ελλάδα

ως χάσιμο χρόνου, ακόμα και ως παρεμπόδιση των αποσταθεροποιητικών της
σχεδίων στην Ελλάδα.

Οι αιτιάσεις του Τσουδερού επεκτείνονται και στον Bowman, ο οποίος απο­

μακρύνεται, τελικά, από το Κάιρο τον Σεπ-τέμβρ ιο -του 1942. Θα εγκαταστα­
θεί στην Παλαιστίνη, όπου από δω και εμπρός θα. ασκεί ((ανακρι-τικά καθή­
κοντωJ,27 χωρίς, στην πραγματικότητα, να εγκαταλείψει τις φιλοβενιζελιχές
του δραστηριότητες. Όμως, το πρώ-το εξιλαστήριο θύμα γίνεται ο Sebastian
που βρίσκε-τα.ι ήδη στο Λονδίνο για ((διαβουλεύσειc;)). Μετατίθεται μακριά,
πολύ μακριά, σ-το Γκέτεμποργκ της Σουηδίας, και δεν θα. ξαναδεί -το Κάιρο. 28
Τη θέση του παίρνει ο Edward Warner που φθάνει στο Κάιρο στις 4 Μα·tου,
μαζί με τον νέο υπουργό Μέσης Ανατολής, τον Αυστραλό Richard Casey. Ο
Warner -τρέφει βαθιά αν-τιπάθεια προς την SOE κα.ι πολλούς από τους αν­
θρώπους της. Τρέφει, επίσης, περιφρόνηση προς τους Έλληνες πολιτικούς
((των σα. ι
λ ονιων και των κα.φενειων)),
' για τους οποιους
' θα γρα '
'ψ ει αργοτερα
στον Dixon: «Βρισκόμαστε πίσω σε ό,τι, όπως φαν-τάζομαι, ή-ταν η κατά­
σταση πριν από την 4η Αυγούστου του 1936, και κατανοώ απόλυτα τον μο­
νάρχη, που άφησε τον Μεταξά να προχωρήσει>J. 2!)
Οι παραστάσεις του Μιχαλόπουλου στον G!enconner έχουν περιορισμένο
αποτέλεσμα, δηλαδή μια -τυπική όσο και φιλική του σύσταση προς την SOE,
για μη ανάμιξή της στις διαπραγματεύσεις. 30 Επιτυχέστερες είναι οι επαφές

27. Βλ. σχετικά, Τ:\ΙΑ (PRO) FO 371/33196/R 2601, 2693 και 2970. Καθοριστικό
παράγοντα στην απο μάκρυνσή του α:ποτέλεσαν οι σχέσεις του με την SOE.
28. Την ίδια εποχή χάνεται από το προσκήν ιο και ο Σπυρομήλιος. Όσον αφορά τον
Scbastian, δύο εκθέσεις σχετικά με συνομιλίες του στο Λονδίνο με αξιωματούχους της
SOE, στις 17.3.1942 και στις 9.4.1942 fΤΝΛ (PRO) HS 5/296], δημιουργούν ερωτη­
ματικά ως προς το αν ήταν αφελής ή παραπλανημένος από την SOJ<: ή, στη χειρότερη
περίπτωση, και τα δύο μαζί. Εμφανίζεται να υποστηρίζει ό·η το ΕΑΜ, ιιαποκλειστικό
δημιούργημα του "Οδυσσέα", ενός πρώην λαθρεμπόρου, έχει υπερεκτιμηθεί ως προι::;
τη σημασία του. Ο βασιλεύς Γεώργιος είναι τόσο ξεροκέφαλος, όσο ο πα.τέρας του και
ο παππούς του [... ] Θέλει τον ελληνικό στρατό ανέπαφο, ώστε να τον βοηθήσει να ξα­
νακερδίσει τον θρόνο του, αν χρειαστεί με τη χρήση βίας , κατά την επιστροφή τους
σ-την Ελλάδα. Ο ελληνικός λαός, όμως, επιθυμεί να δει τον στρατό του να χρησιμοποι­
είται αμέσως τώρα. , για να βοηθήσει τον χοινό σχοπό Η. Δεν πιστεύει πως ο Λtkinson εί­
ναι υπεύθυνος για την καταστροφή της Αvτιπάρου: ιιΟ Atkinson ήταν ιδιαίτερα. έμπει­
ροι::;Η, λέει, ιιώστε να μη μεταφέρει επάνω του τόσο ενοχοποιητικά έγγραφα.. Προφα­
νώς, η Αντίπαρος βρισκόταν υπό στενή παρακολούθηση, λόγω των αδιακρισιών του
'Άlcxander" lΑμπατζή] στην ΛθήναιJ.
29. Clogg, A ng/o-Greek Attitudes, σ. 147.
:!Ο. Τηλεγράφημα 244/24. 4. 1942 του Glenconner προς την SOE Κα:tρου, ΤΝΑ (PRO)
HS 5/3 27.
314 ΠΕΠ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑ!ΚΟΣ

του υφυπουργού Εξωτερικών Χαράλαμπου Σιμόπουλου με το Foreign Office,

Ι Ι Ι
στο οποιο προτεινει -και γινεται
/
δ εκτο- να τοπο θ ετη θ' λβ
ουν ως μεσο α ητες οι
/
Monckton και Hopkinson, χωρίς να πληροφορηθεί ο Κανελλόπουλος ότι το
έχει υποδείξει η ελληνική κυβέρνηση. Σημαντικό ρόλο, ώστε ο Κανελλόπου­
λος να γίνει πιο μετριοπαθής στις απαιτήσεις του, θα παίξει και ο Bowman. :Η

Κυριακή, 3 Μα·tου του 1942. Στις δέκα το πρωί, ο Παναγιώτης Κανελλό­

πουλος ορκίζεται ως αντιπρόεδρος τη ς κυβέρνησης και υπουργός άνευ χαρ­
τοφυλακίου. Έχει προηγηθεί μυστική του συμφωνία με τον Τσουδερό, κατά
την οποία ο δεύτερος θα πραγματοποιήσει τις μεγάλες αλλαγές στο στράτευ­
μα και, στη συνέχεια, θα του παραχωρήσει και το υπουργείο Εθνικής Άμυνας.
Στο μεταξύ, έχει υπαναχωρήσει από τον όρο του για τον μη διορισμό υφυ-
' Ι ,
πουργων, οι οποιοι κρινονται αναγκαιοι
' λ' Ι
ογω της απειριας του.
Μ ε εναν
Ι σκη-

νοθετημένο ανασχηματισμό, ο Σακελλαρίου αποπέμπεται από την αντιπρο­

εδρία -κάτι που ο Τσουδερός επιθυμούσε από καιρό αλλά δεν τολμούσε να
πράξει- 32 και τοποθετείται Αρχηγός του Στόλου. Το ΑΒΕΣΜΑ καταργείται
προκειμένου να απομακρυνθεί ο στρατηγός Τζανακάκης, στον οποίο προ­
σφέρεται η θέση του Γενικού Επιθεωρητή του Στρατού. Εκείνος, για λόγους
αξιοπρέπειας, παραιτείται. Η Υπηρεσία Πληροφοριών του Κώνστα έχει κα-

31. Αpχε{ο Τσουδεpοι5, ό.π., σ. 628-629. Πρβλ. Κανελλόποuλος , Ημεpολόyιο, σ. 38,

καιFΟ 371/ 33196Β.
32. Σύμφωνα με σχόλιο στο Αpχε{ο Τσουδεpού (τόμ. Α', σ. 558, σημ.), ο Σακελλα-
'
ρ ιο u απε
Ι βλ Ι
επε στην ανατροπη του
Τ "' , θ , , , 'λ
σουοερου και στην πρω uποuργια, γι αυτο μα ι-

στα επικοινωνούσε, κρυφά από τον πρωθυπουργό, με τον Πάγκαλο στην Αθήνα. Στην
πραγματικότητα, uπήρξε μόνον μία επιστολή την οποία παρέδωσε στον Πάγκαλο ο
Αμπατζής. Η επιστολή αuτή αποτελούσε μέρος ευρύτεροu σχεδίοu, του Χριστόδουλου
Τσιγάντε και του Κώνστα, για την έλευση στη Μέση Ανατολή γνωστών βενιζελικών
αξιωματικών (βλ. Τσιγά.ντες, <<Η Μέση Ανατολή», 26η συνέχεια). Ιδιαίτερη ενόχληση,
εξάλλου, είχαν προκαλέσε ι οι δραστηριότητες του Σακελλαρίου σχετικά με τον επισι­
τισμό της Ελλάδος και οι επαφές του με τον Tozan, στις οποίες αναφερθήκαμε σε προη­
γούμενο κεφάλαιο. Για τοuς λόγους αυτούς, ο όρος του Κανελλόπουλου για την απο­
μά.κρυνση του Σακελλαρίου από την αντιπροεδρία της κuβέρνησης (αν δεν ήταν προ­
συμφωνημένος) υπήρξε ό,τι καλύτερο για τον Τσοuδερό. Πάντως, στο βιβλίο του Ελ­
ληνικές ανωμαλίες στη Μέση Ανατολή, σ. 32, σημ., ο Τσοuδερός χάνει αόριστα λόγο
για τα παραπάνω, ενώ αναφέρει, μεταξύ άλλων πcιραπτωμάτων του Σακελλαρίου, το ότι
κρυφά από την ελληνική κυβέρνηση ι<είχε δώσει οδηγίας εις τα όργανα της σχετικής
υπηρεσίας [εν. της υπηρεσίας του Κώνστα] ότι έπρεπε να διευχολύνηται η κάθοδος εις
Αίγuπτον, προσώπων μόνον βασιλικών φρονημά.τωνι> . Για -τα παραπάνω, βλ. χαι Αpχείο
Τσουδεpοού, τόμ. Α', σ. 555 χ.εξ. και 571 χ.εξ. Πρβλ. Κώνστας, Αναμνήσεις, σ. 215
χ.εξ. Πρβλ., όμως, και έναν οξύτατο Σακελλαρίου, ό.π. , σ. 301 χ.εξ.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝQΣ,, 315

ταργηθεί από τον Τσουδερό, στα τέλη Μαρτίου, και τώρα αρχίζει η δημιουρ­
γία άλλης, υπό τον πλοίαρχο Εμμανουήλ Κορτέση. 33 Ο Κώνστας τοποθετεί­
ται διοικητής των υποβρυχίων, ο Θεολόγος Νικολούδης παραιτείται και παύει
να εκπροσωπεί την Ελλάδα στη Νότιο Αφρική, όπως παύει να την εκπροσω­
πεί χαι ο Μανιαδάκης στην Αργεντινή. Εκείνος καταργείται με βασιλικό διά­
ταγμα.

Στην SOE πανηγυρίζουν. Στις 4 Μα·tου ο νέος CD (sir Charles Hambro),

έχοντας πληροφορηθεί την είσοδο του Κανελλόπουλου στην κυβέρνηση,
γράφει: 34

Επιπρόσθετα, θεωρώ ότι πρόκειται για μεγάλο θρίαμβο της SOE και, ιδιαί­
τερα, του Glenconner και του Masterson. Οι προσπάθειές τους στέφθηκαν
από επιτυχία, ποιρ' όλον ότι σίγουροι θα δεχθούν πολλές επιπλήξεις από το
Foreign Office, όπου δεν θα πιστέψουν ότι αφήσαμε ήσυχο τον Κανελλό­
πουλο στις διαπραγματεύσεις του με τους Έλληνες.

Όμως, τα πρώτα νέα από την Αθήνα είναι άσχημα. Στις 6 Μαtου, ο Pawson
απευθύνεται στον Κουτσογιαννόπουλο και στον αΑλεξάτο>>. Τους παρακαλεί
να διαθέσουν το κα"tκι τού Λεωνίδα για να μεταφέρει στην Ελλάδα τον Πα­
παδοκωνσταν'τάκη, ο οποίος κομίζει μηνύματα 'του Κανελλόπουλοu «προς πο­
λιτικούς και στρατιωτικούς ηγέτες όλων των κομμάτων». Την απάντησή τους
θα λάβει στις 8 Μαtου:

'
π ρεπει να το κα:τοι λ α
'β ετε κοι λ'
οι οτι
! ο ε λληνιχος' λ αος,
' '
οι στρατιωτικοι ηγε - '
τες και οι οργανώσεις πιστεύουν πως ο Κανελλόπουλος κοιι όλα τα πρόσω-
πα γuρω απο τον προ δ'
' ' οτη β ασι λ'
ια εινοιι προ δ οτες.
' ' Σε 'θ ε περιπτωση,
χα ' δ εν
αποδεχόμαστε την πρότασή σας, γιατί θα καταστρέψει τη μέχρι σήμερα δου­
λειά. μας [. .. ]
Προμηθέας-Οδυσσέας 35

Την εποχή εκείνη, την άνοιξη του 1942, δεν υπάρχει βάση της στην πε­
ριοχή της Σμύρνης και η
SOE δουλεύει εκεί ααποκλειστικά με την ανοχή του
Noel Rees [δηλαδή] του "C" και της Μ19». Όπως ιστορεί ο Pirie,36 ((ενόψει
της εχθρότητας του Rees προς την SOE», εκείνη βρισκό'ταν σε αδυναμία να
δρομολογήσει ένα ταξίδι από την Τουρκία προς την Ελλάδα. Έτσι, ύστερα

33. Η νέα: υπηρεσία ονομάστηκε Ελληνική Υπηρεσία Πληροφοριών (HIS). Για τον
οργανισμό της, βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/665.
34. Τηλεγράφημα CD/ l 753/4.5.1942, ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 327.
35. Τα δύο τηλεγραφήματα: έχοuν στοιχεία: Out ηο. 22/6.5.1 94 2 και ln no. 24/
8.5.1942, ΤΝΑ (PRO) HS 5/711. Ο Λεωνίδας ήταν ο βοηθός του ιιΑλεζάτουη .
36. Ό.π. , σ. 295.

ί
.1
3.16 ΠΕΤ!'ω; ί:Τ. ΜΑΚΙ'112:-ΠΑΪΚΟΣ

από την άρνηση των δύο πρακτόρων της στην Αθήνα 'Jα εργαστούν για την
προβολή του Κανελλόπουλου, η αποστολή του Παπα.δοκωνσταντάκη καθυ­
στερεί, κάτι που προκαλεί ένταση στις σχέσε ις της με τον αντιπρόεδρο της
κυβέρνησης. Εκείνο που δεν αναφέρει ο Pirie είναι πως ο «SphinXJJ φεύγει,
τελικά, για. την Ελλάδα., με κα.'tκι ναυλωμένο από τον Noel, την «ΠαναγίαJJ
του καπετάν Σταμάτη Τρατά.. Ο Παπαδοκωνσταντάκης, όμως, δυσανασχετεί,
δηλώνει πως «δεν είναι πράκτορας του ΚανελλόπουλοωJ αλλά άνθρωπος του
Καρα.πα.ναγιώτη και του Bowman. Επιπλέον, φοβάται τη νέα του αποστολή
κα.ι ζητάει περισσότερα χρήματα για να την πραγματοποιήσει. 17 Η α.φήγηση
της αναχώρησής του είναι χα.ρα.κτηριστική για τις σχέσεις SOE και ISLD την
εποχή εκείνη. Στις 18 Ιουλίου, ο Paterson γράφει στον Pawson: 38

Η αναχώρηση του Sphinx, στις 14 Ιουλίου, αποτελεί ασφαλώς το γεγονός

της εβδομάδας. Ο φόβος του ήταν αρκετά φανερός, όμωc; αυτή τη φορά δεν
είχε χρόνο για να σκεφθεί (όπως ένας ασθενής στην αίθουσα αναμονής ενός
ο δ οντογιατρου') , , ,
για.τι, οταν τον συναντησα στις
11 ,
το πρωι, τον ε
'β
α
λ
α σ
, ενα
,
ταξί και τον έστε ιλα πάνω, στον Boudjah. Την άλλη μέρα το πρωί, στις 9,
.~
τον έφερε ο Rees στο γραφείο, όπου α.πασχολήθηκε με την προετοιμασία του
ταξιδιο6. Στις 11 έφυγε για το Khioste, συνοδευόμενος από τον Rees και τον
Γονατά. Εκείνοι, προφανώς, σκέφθηκαν πως η παρουσία μου ήταν ανεπιθ6-
μητη, από την άποψη ότι θα με έβλεπαν οι Τούρκοι, εγώ δε έκρινα πως δεν
θα κερ
f ,
δ ιζα τιποτα πη γαινοντας
f
εκει,
f
εφοσον,
f 'λ ιστα, ειχα
μα ' δ ασκα λ'ψ
ε ει τον

Sphinx να μη δεχθεί τίποτα από τον Rees, για την άλλη πλευρά fτην Ελ­
λάδα] χι αν δεν μπορέσει ν' αρνηθεί, να το χα.τα.στρέψει στον δρόμο.

Βεβαίως, ο Rees και ο Γονατάς δεν συνοδεύουν τον ((Sphinx» στο Κιόστε
για το χατίρι του Κανελλόπουλου ή του Pawson, ο δε Paterson μάλλον αγνοεί
πως με το ίδιο κritxι φεύγει για την Ελλάδα ο υπομοίραρχος Πέτρος Λόλας, 39
μεταφέροντας χρήματα κι έναν ασύρματο για τον «Όμηρο». Όμως, ούτε και
αυτή τη φορά θα επιτευχθεί η πολυπόθητη επικοινωνία της οργάνωσης με τη
Σμύρνη. Ο Πα.παδοκωνσταντάκης, ακολουθώντας τις οδηγίες του Paterson,

37. Αναφορά του Pawson προς την SOE Κα·tρου, με ημερομηνία 15.7.1 942, ΤΝΑ
(PRO) HS 5/501.
38. ΤΝΑ (PRO) HS 5/687.
39. Ο Λόλας ανήκε σε μία ομάδα αζιωματιχών της Χωροφυλακής, που , εθελον-τιχά,
είχε τεθεί στη διάθεση -του Κανελλόπουλου και -του Τσέλλου. Ο ίδιος είχε αναλάβει την
προστασία του Κανελλόποuλου στη Ραφήνα, κατά την απόδρασή του στη Μέση Ανα­
τολή. Βλ. Στυλιανός Κιτριλάκης, ((Γενική συνοπτική έκθεσις της Εθνικής Οργανώ­
σεως Πληροφοριών "Όμηρος">>, ό. π., σ. 2· Κανελλόπουλος, Τα χpόνια του Μεγάλου
Πολέμου, σ. 45, σημ. *.Πρβλ. Γυφτόπουλος, ό.π. , σ. 66 χ .εξ.
,.
«0 ΑΙΤΛ Ο Σ ΠΡΩΞF:ΝΟΣ » 3lϊ

πετάει στη θάλασσα τις οδηγίες χρήσης του ασυρμάτου και τους κώδικες,
όλα σε μικροφωτογραφίες ... 40
Ο Παπαδοκωνσταντάκης επιστρέφει στη Σμύρνη στις 30 Ιουλίου. Εκεί
φθάνει, μυστικά , και ο Pawson. Θέλει να τον πάρει πίσω στην Κωνσταντι­
νούπολη αμέσως, προτού προλάβει να τον ρωτήσει ο Noel για την πολιτική
κατάσταση στην Αθήνα και στείλει σχετική αναφορά στην ISLD. Η SOE δεν
επιθυμεί να ενημερωθεί ο Κανελλόπουλος πριν από εκείνην. Στην Κων­ 41

σταντινούπολη, ο ((SphinxJ> αφηγείται τα της αποστολής του στον ιιΑλεξάτωJ

και στις 4 Αυγούστου η έκθεση, στα αγγλικά, με συντάκτη τον Γκόγκα (και
' ' '
ο,τι αυτο μπορει να σημαινει ' ) ειναι
' '
ετοιμη για αποστο λ'η στο Κ'
αιρο.
42 Τ '
α οσα

αφηγείται ο Παπαδοκωνσταντάκης είναι απογοητευτικά: Ανάμεσα σ' άλλα,

ο Τσέλλος εμφανίζεται να του δηλώνει ξεκάθαρα πως δεν υπάρχει οργάνωση
Κανελλόπουλου ή δική του στην Αθήνα. Περιμένει χρήματα για ν' αρχίσει να
οργανώνεται. Από τον Λεβίδη και τον Βαλασάκη ακούει πως ο Τσέλλος εκ­
προσωπεί μόνο τον Κανελλόπουλο και ουδένα έτερο. Οι πολιτικοί αρχηγοί
τού δηλώνουν πως δεν θα αντιπολιτευθούν τον Κανελλόπουλο, αν και πι­
στεύουν ότι θα. μεταστραφεί σε βασιλόφρονα.. Ο Λαμπράκης είναι κατηγορη­
ματικός: Η επιστροφή του βασιλιά και της κυβέρνησης Τσουδερού έχει ορι­
στικά αποκλειστεί. Δεν τους θέλει ο λαός ...
Ο ιιSphinX!> φέρεται να Ηανακρίνεται>> και από τον ίδιο τον Pir·ie, ο οποίος
τηλεγραφεί στο Λονδίνο εκείνο που όλοι στην SOE θέλουν να ακουστεί στο
Foreign 0ffice: 43

Τον ρώτησα επισταμένα σχετικά με την πολιτική φυσιογνωμία του ΕΑΜ.

Αρνήθηκε κατηγορηματικά. ότι [το ΕΑΜ] ελέγχεται από τους κομμουνιστές .
Μου είπε ότι είναι σφοδρά αντιμοναρχικό, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν απο­
τελεί συνέχεια του παλιού βενιζελικού κόμματος. Στις τάξεις του περιλαμ-
,
β ανονται πο
λλ' ,
οι πρωην
β
ασι
λ' ' , ,
οφρονες που, τωρα, εχουν γινει αντιμοναρχικοι.
,

40. Harris, ό. π.
4 1. Τηλεγράφημα του Pa\vson 304/62/41 / 1 2.8.19/12 προς την SOE Καtρου, ΤΝΑ
(PRO) HS 5/501.
42 . Η έκθεση , σχεδόν ολόκληρη, περιλαμβάνεται στον Pirie, σ. 304 χ.εξ. Υπάρχει
και σε άλλους ψακέλοuς της SOE (π.χ. HS 5/501) αλλά δεν είvαι αναγνώσιμη, διότι
όλα τα ονόματα έχουν αντικατασταθεί από αριθμούς. Μόνο στον ΤΝΑ (PRO) HS 5/71 Ο
συνοδεύεται από λύτη. Στο τέλος της, σ. 1 , ο Παπαδοκωνσταντάκης αφηγείται το πώς
πέταξε τις οδηγίες του Rces στη θάλασσα και τι δικαιολογία: επικαλέστηκε για την
απώλειά τους όταν επέστρεψε.
4 3. Pirie, σ. 308.
318 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚl'ΗΣ-2.:ΤΑΪΚΟΣ

Οι υποψίες τηςSOE, ότι κάτι δεν πηγαίνει καλά. με την ιιοργά.νωση)) του Κα.­
νελλόπουλου στην Αθήνα., έχουν αρχίσει ήοη στις 15 Μα.ίου, με την άφιξη του
Ζάγχα στο Κάιρο. Ενώ , κατά τον Κανελλόπουλο , υπήρξε μέλος της «Επι­
τροπής Δράσηςιι της «οργάνωσής τοω1 , εκείνος αρνείται ότι είχε οποιαδήπο­
τε σχέση μαζί του και δηλώνει ότι συμμετείχε σε άλλη επιτροπή, μαζί με τον
Μ πα.κιρτ ζη.
, 44 'Ο
μως ο
z, , , , ,
αγκα.ς, εκτος α.πο ικα.νος συνωμοτης, εινα. ι και πο-
,
νηρός, γνωρίζει δε πολύ χαλά τις αδυναμίες του Κανελλόπουλου, ιδίως το πό­
σο ευεπίφορος είναι στην κολακεία. Αφο6 ενημερώνεται από τον Bowman
σχετικά με τα. αντιστασιακά ιικατορθώματαιι του Κανελλόπουλου στην Αθή­
να, τον επισκέπτεται και θέτει τις υπηρεσίες του στη διάθεσή του. Εκείνος,
αγνοώντας ότι τον έχει απαρνηθεί στον Pi1·ie, του προσφέρει τη θέση του
Ναυτικού Ακόλουθου στη Μόσχα, προκειμένου να έρθει σε επαφή με την Κο­
μιντέρν ώστε το ΕΑΜ να τεθε ί υπό έλεγχο. Ο Ζάγκας επιφυλάσσεται να α.πα-
, /
91ουνιου του α.πευ θ υνει
' Ι τις ε'ξ ι επιστο λ'
1
ντησει και στις την πρωτη α.πο ες του

που έχουν δια.σωθεί. 45 Όπως είναι φυσικό , αρνείται τη θέση , εκτός εάν γίνει
Ναυτικός Ακόλουθος και στην Άγκυρα, ώστε να εργαστεί για την επαφή ανά­
μεσα στην Ελλάδα, στις τουρκικές Αρχές και στον Κανελλόπουλο. Αν δεν
του δοθεί τουλάχιστον η Άγκυρα, θα επιστρέψει στην Ελλάδα.. Γράφει, μεταξύ
άλλων, ο Ζάγκας στον Κανελλόπουλο;

!: .ϊ
Α πευ θυνομαι
, ι ι ι ι ι
προς υμας ως συντροφος προς συναγωνιστην, οπως υπηρc.,αμεν

καθ' όλον το διάστημα ενός έτους και θα σας παρακαλέσω να θεωρήσητε, ότι
αι σκέψεις μου αυταί είναι και γράφονται με το ίδιο συντροφικό πνεύμα του
σεβασμού και της ειλικρινείας [... ]Εκτός αυτού, δεδομένου ότι η εν Ελλάδι
πολεμική μας οργάνωσις είναι η πλέον αρτία και η περισσοτέρους οπαδούς
αριθμούσα , δεν νομίζω ότι τοιαύτη τοποθέτησίς μου θα φέρει τα αποτελέ­
σματα τα οποία επεδίωξε η εδώ άφιξίς μου.

Το ίδιο βράδυ συναντά τον Κανελλόπουλο στο «Mena Houseιι. Εκείνος, συ­
γκινημένος από τα γραφόμενά του, του υπόσχεται την Άγκυρα. Όταν όμως
1
Ζ αγκας
' ' Ν αυτικων,
' ' Ε παμεινων δ α.
1
ο επισκεπτεται τον υφυπουργο ναυαρχο

Καββα.δία, τον ακούει να του αρνείται τη θέση. Ακολουθεί η δεύτερη επι­

στολή προς Κανελλόπουλο, με ημερομηνία. 20 Ιουνίου 1942. Αποσπάσματα:

Τοιαύτη εκ μέρους σας ανακοίνωσις ήτο οριστική δι' εμέ, παρασυρόμενος δε

από το φυσικόν αίσθημα ικανοποιήσεως και χαράς ανεκοίνωσα τούτο εις 3-4
φι'λ ους, μετι.<.<,υ
_i:' των οποιων
' ' φι'λος χ.
και ο χοινος Β auman ( sιc
· ) '
και μεσω αυτου '

44. Pirie, σ. 298.

45. Στο Αρχείο Αν. Κανελλόπουλου , ό.π. , βρίσκεται σε χωριστό φάκελο μία σειρά από
έξι αδημοσίευτες επιστολές του Ζάγχα προς τον Κανελλόπουλο, μεγάλου ιστορικού εν­
διαφέροντος. Ευρεία χρήση τους θα γίνει στα επόμενα.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞF.:ΝΟΣ » 319

το έμαθε ο εν Κων/πόλει κ. Pawson. [... ] Θα μου επιτρέψετε: να σας ζητήσω

μία ακρόαση έξω από το γραφείον σας και τούτο διά να έχω όλην την ευκαι-
ριαν να σας πλησιασω
, ' ψ υχικως ' ' '
οπως ειμε θα κατω απο τη ' ' δ ου λεια
' . Ε'ιμαι β ε' βαιος
ότι θα σας πείσω και θα ανασκευάσω οιανδήποτε εισήγησιν η οποία δεν είναι
δυνατόν παρά να προέρχεται ή να θέλη να εξυπηρετήση σκοπούς κακούς και τα­
πεινούς. Είμαι βέβαιος ότι θα σφίξουμε τα χέρια όπως στην Αθήνα και εγώ θα
' '
ειμαι ο πρωτος που
θα /
νοιωσω την τcιο
β α θ ια/ /
ικανοποιηση και ευ·ιυχια.
/ 46

Στο πλαίσιο της -από τον Κανελλόπουλο- αναδιοργάνωσης των ελληνι-

Μ'εση Ανατο λ'η, ι δ ρυεται,
'
1
, '
κων μυστικων υπηρεσιων στη ' ως ενα τμημα
' τους,

η Ελληνική Υπηρεσία Διαφυγών, πιο γνωστή στο Κάιρο ως η <(Ελληνική

ΜΙ9». Στην επιτροπή που τη δ ιευθύνει, συμμετέχουν ο πλοίαρχος Κορτέσης,
ο W arner και εκπροσωποι των τριων β ρετανικων μυστικων υπηρεσιων, δ η-
1 ' 1 1 '

λαδή τηc; ISLD, της SOE και της ΜΙ9. Κέντρο δρα.στηριό-τητας της νέας υπη­
ρεσίας είναι η Τουρκία και, ειδικότερα, η Σμύρνη . Ύστερα από εισηγήσεις
και πιέσεις του Σωτήρη Ζάννα 47 και της SOE, στις 11 Ιουλίου του 1942 ο
'
κανε λλ οπου λ ος τοπο θ ετει τον ' Ζ'
αyκα ως εκπροσωπο στην ' Τ ουρκια,
' ' '
οχι μο-

νον -της αΕλληνικής ΜΙ9η αλλά και της Ελληνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών,
με ειδικότερο καθήκον τη λεγόμενη ((επιστράτευση)) που θα ενισχύσει τις ελ­
ληνικές Ένοπλες Δυνάμεις. Στις 29 Ιουλίου , ο Pirie γράφει στον Pawson: 48

Είναι φανερό πως η θέση του Ζάγκα θα αποβεί εξαιρετικά σημαντική. Αν και
θεωρητικά θα εκπροσωπεί την ελληνική κυβέρνηση στην Οργάνωση Δ ιαφυ­
γών, στην πραγματικότητα θα έχει ιδιαίτερα ενισχυμένη αρμοδιότητα σε ολό­
κληρη τη μυστική δουλειά στην Ελλάδα. Αυτή τη στιγμή είναι ιδιαίτερα φι­
λικός και ανυπόμονος να συνεργαστεί με την SOE, πιστεύω, δε, ότι θα σου φα­
νεί ιδιαίτερα χρήσιμος.

Για τους Pirie και Pawson ο Ζάγκας αποτελεί θείο δώρο. Ήδη στα μέσα
Ιουλίου έχει ξεκινήσει μια συζήτηση ανάμεσά τους γ ια το πώς θα μπορούσαν
να πετύχουν την απομάκρυνση του Noel R ees από τη Σμύρνη. ((Ο Re esι>,
γράφει ο Pawson στον Pirie, στις 16 Ιουλίου,ι. 9 «μας έχε ι σταθεί μεγάλο εμπό­
διο στο παρελθόν και δεν μπορείς να τον εμπιστευθείς. Θα ήταν προς το συμ­
φέρον μας να πετύχουμε την αντικατάστασή του με κάποιον άλλο πιο συνερ­
γάσιμο και αξιόπιστο». Οι δυο τους , ο ένας στην Κωνσταντινούπολη, ο ά:λλος
στο Καιρο,
Ι κανουν
/ και τα πρωτα
' δ ια β'
ηματα. Τ α αποτε λ εσματα
' '
ε ιν α ι απο-

καρδιωτικά. Στις 25 Ιουλίου, ο Pawson αναφέρει :

46. Στην επιστολή επισυνάπτεται συγχαρητή ριο τηλεγράφημα του Pawson.

47. Ραφαήλ προς Τσουδερό, 25.1 J .1 91 2. Αpχείο Τσουδερού, τόμ . Β ', σ. 325.
48. ΤΝΑ (PRO) HS .5 /503.
49. ΤΝΑ (PR O) IIS 5/501.
320 ΠΕΤΡΩΣ ΣΤ. ΜΑ ΚΡΗΣ-ΣΤΑ fΚΟΣ

Ο πρόξενος της Ελλάδος στην Κωνσταντινούπολη μου είπε πως η συζήτησή

του με τον 'Ελλ ηνα πρεσ ' '
'βυ , σχετιχα με την κ.αταστασΎ] στη Σ μυpνΎJ
' ~'
, vεν πη-

γε χαλά.. Προς μεγάλη του έκπληξη και απογοήτευση , ο Έλληνας πρέσβυς

δεν ήταν διατεθειμένος να συζητήσει σχετικά. με τις εξουσίες του προξένου 1
·~
της Ελλάδος στη Σμύρνη σε ό,τι αψοpά τις ελληνικές δραστηριότητες. Επέ­
·._.
μενε, μόνον, πως οι Βρετανοί τού έχουν καταστήσει σαψές ότι έχουν την πρό­
θεση να διατηρήσουν τον έλεγχο αποκλειστικά στα χέρια τους.
Σχετικά με τα παραπάνω, επισυνάπτω ένα αντίγραψο τηλεγραφήματος
που μου έστειλε ο Paterson. Απευθύνεται από τον Bowlby στον R ees και
είναι ενδιαφέρον γιατί δείχνει ξεκάθαρα πως είναι αποφασισμένοι να κάνουν
ό,τι μπορούν προκειμένου να κρατήσουν τον R ees στη σημερινή του θέση. 50

Με τον διορισμό του στο χέρι ο Ζάyκας σπεύδει στην Άγκυρα και επισκέ-
πτεται τον Ρ αφαη'λ , υπευ' θ υν ο μεχρι
' ' στην Τ ουρ-
' και για την κατασχοπια
τατε

κία και τις μυστικές επαφές με την κατεχόμενη Ελλάδα. Λίγες ημέρες αρ­
γότερα, ο Ραφαήλ, οργισμένος και ανήσυχος , γράφει στον Τσουδερό : 5 1

Παρά ταύτα, εν τούτοις και άνευ ουδεμιάς προε ιδοποιήσεώς μου, αφίχετο προ
εβδομάδος ενταύθα ο Πλοίαρχος του Β. Ναυτικού Α. Ζάγκας, κομιστής της
.,
εν αντιγράφω εσωχλείστου εμπιστευτικής διαταγής του κ. Αντιπροέδρου υπ' .. ~·
αρ. 67, συνοδευόμενος υπό τινος κας Μπαστιά, τέως συζύγου του γνωστού
αναμφιβόλως υμίν Κωστή Μπα.στιά , περί ης ουδεμία γίνεται μνεία[ ... ]
Δεν θέλω να. προεικάσω τίποτε και αναμένω την εξέλιξιν των πραγμάτων
αλλά ας μοι επιτραπεί να είπω ότι η 't'οιαύτη προσωπική εκπροσώπησις του
χ. Αντιπροέδρου εν Τουρκία καθ' ην στιγμήν υπάρχει πλην εμού και Στρα­
τιωτικός και Ναυτικός Ακόλουθος αποτελεί τι το «sui generis» [ ... J
Ανεξαρτήτως των ανωτέρω φοβούμαι ότι η εδώ υπηρεσία επαφών προς
την Ελλάδα αρχίζει λαμβάνουσα πάλιν μονόπλευρον μορφήν, τελείως όμως
αντίθετον προς την του παρελθόντος. Εις την Σμύρνην εγκαθίσταται ο κ. Ζά­
γχας, γνωστός υποθέτω υμίν, εις την Πόλιν ο κ. Σ. Ζάννας με αποστολήν ου­
δέν το κοινόν έχουσαν προς την Πρεσβείαν [ ... ]

Τις επόμενες εβδομάδες ακολουθεί μια σκληρή διελκυστίνδα ανάμεσα στην

ISLD και την SOE σχετικά με τη λεγόμενη ((ανεξαρτησία>J του Ζάγκα, η
οποία, στην πραγματικότητα, σημαίνει συνεργασία του με την SOE, στη
Σμύρνη, χωρίς οποιονδήποτε έλεγχο από τον Noel Rees, παρότι εκείνος θα
φέρει ακέραια την ευθύνη για τις δραστηριότητές του απέναντι στους Τούρ­
κους. Στις 8 Αυγούστου, ο Harold Gibson και ο Noel συναντούν τον Ραφαήλ

50. Ό.π. Στον φάκελο επισυνάπτεται το τηλεγράφημα., Πλην όμως επικαλυμμένο

με ... άσπρο χαρτί, επειδή αφορά την ISLD και τον R ees!
5 1 . Αpχείο Τσοuδεpού, ό. π. , σ. 69 χ.εξ.
 «0 ΑΓΓΛΩΣ Τ!lΌΞJ<;ΝΟΣ,, 321

στην Άγκυρα. Του ζητούν την απόσπαση του Ζά.γκα στο Βρετανικό Προξε­
νείο. Εκείνος, γνωρίζοντας ότι έτσι θα χάσει οποιαδήποτε επαφή μe: τις ελ­
ληνικές μυστικές υπηρεσίe:ς στην Τουρκία, αρνείται. Υποχωρεί μόνον υπό τον
όρο ότι ο Ζά.γκας, αν και υπάλληλος των Βρe:τανών, θα τελεί σε απόλυτη e:πα-
' / β ι
φη και συμφωνια. με -την πρe:σ εια: ((Τ ου-το
ι ι i: ι ι
αρπαι.,α ινα οσο -το
δ ι
υνα-τον
δ
ια.-

'
σωσω την ανε ξαρτησιαν
1
του και δι'
1
εμε τον ι 'δ ιον)), θ α
/ /
γρα ψ ει σe: τη λ εγραφη-

'
1 2
Κα.ιρο. ~ Ο Ζ αγκας
1 / /
δ ιοτι δ ιεσωσε ((το ε λληνι-
1
μα του προς το τον ευχαριστει,

κόν γόητρονJ> και υπόσχe:ται πλήρη συνεργασία μαζί του. Ο Ραφαήλ απαντά
λως, ξe: θ'ηκον
1
'
οτι, απ ((e:πρα
' το κα του>J.

Στην Κωνσταντινούπολη, η λe:γόμενη (<Συμφωνία της Άγκυρας}) προκα­

λεί δυσθυμία. Στις 12 Αυγούστου, ο Pawson αναφέρει στο Κά.ιρο πως ο Ζά­
γκας e:ίναι απογοητe:υμένος. Μέσω του Ραφαήλ, έλαβε e:ντολή από τον Κα­
νελλόπουλο να συνe:ργαστεί με τον Rees και να ακολουθεί τις οδηγίες του.
ιιΦοβάμαuJ, γράφει ο Pawson, ((ότι αισθάνεται πως τον έχουν e:γκαταλείψε ι
και είναι θλιμμένος διότι οεν θα μπορέσει να εκπληρώσει την αποστολή
του η. s:J Όμως, ο Ζά.γκας είναι σκληρός. Στις 15 Αυγούστου του 1942, απευ­
θύνει στον Κανελλόπουλο την πέμπτη e:πιστολή του:

Σας γράφω από την Πόλι, όπου ήλθα για να λύσω απ' ευθe:ίας με τον Gibson
τα ζητήματα, τα οποία λόγω συμφωνίας εν Αγκύρα μεταξύ χ.χ. Ραφαήλ,
Gibson και Rees με υπεδούλωσαν απόλυτα υπό τον χ. Rees, βάζοντάς με
υπό τον απόλυτόν του έλεγχον [... Ι
Ηγωνίσθην σκληρά στη Σμύρνη αλλ' ιδών και αποϊδών ήλθα χθες το βρά­
δυ εδώ, σήμερον δε το πρωί συνεζήτησα την κατάστασιν με τον κ. Παπάν,
το δε απόγευμα συνεκάλεσε συνεδρίασιν παρά κ. Gibson, εις ην επέμεινα να
παρίστανται οι κ. χ. Dechastene (sic) και Pawson [... 1
Εάν ήμουν στη θέσι σας, θα τα έπαιζα όλα για όλα - αγριέψτε λίγο, θα ιδή­
τε πόσον γρήγορα θα σκύψουν. Σας φέρνω ως παράδειγμα τον Gibson. Είχε
χάνει όλους να τρέμουν και πρώτον απ' όλους τον χ. Ραφαήλ. Μόλις πέτυχα
ένα σημείον αδυναμίας του και μία έγγραφη ατιμία του και τον κοπάνησα
λβ ανιτιχα, αμεσως πετα ξε τα οπ
' λ α και παρα δ ο' θ ηκε στη θ ε' ληση' μου [.. .] :)!,
1 1
α '

52. Τηλεγράφημα Ραφαήλ προς Κάιρο , 11.8.1942. Ολόκληρη η σειρά της αλληλο­
γραφίας ανάμεσα: στην Άγκυρα:, στη Σμύρνη και στον Ζάyκα έχει διασωθεί στο Αρχείο
Αν. Κανελλόπουλου, ό. π.
53. ΤΝΑ (PRO) HS 5/501.
54. 11 επιστολή είνοcι μακροσκελής και δεν έκρινα αναγκαίο να τη δημοσιεύσω ολό­
κληρη. Τα υπόλοιπα τμήματά της περιέχουν υβρεολόγιο του Ζάyκα κατά των R ees και
Γονατά, μομφές κατά του Ραφοcήλ, κολακείες προς τον Κανελλόπουλο και αναφορές σε
~
υπηρεσιακά ζητήματα .
1
j

i
i
322 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ·ΣΤΑΪΚΟΣ

Στις 14 Αυγούστου του 1942, η <ιΣυμφωνία της ΆγκυραςJ> καταργείται και

ο
,
Ζ αγκας , ξ ,
αποκτα την «α.νε α.ρτησια.η του. ·
55 κ , / /
υριοτεροι α.πο τους ορους της

νέας συμφωνίας είναι ότι εκείνος θα έρχεται σε απευθείας επαφή με τις τουρ­
κικές Αρχές, και ότι ο Noel Rees υποχρεώνεται να απέχει από κάθε ανάμι­
ξη στην κίνηση των ελληνικών σκαφών και στα ζητήματα που αφορούν με­
τακινήσεις των Ελλήνων προσφύγων. Προς μεγάλη του δυσαρέσκεια., η συμ­
φωνία. θα επικυρωθεί στη Σμύρνη, στις
18 Αυγούστου, και δύο ημέρες μετά ο
Ζάγκας θα δεχτεί τα συγχαρητήρια του Ραφαήλ. Όμως, στις 31 Αυγούστου
του 1942, ο πρέσβυς τηλεγραφεί στον Τσουδερό από τη Σμύρνη ότι η κατά­
σταση εκεί είναι πολύ συγκεχυμένη. Και συνεχίζει: 56

Δεν υπάρχει δυστυχώς αντίληψις της πρα.γματιχότητος ουδέ γνώσις των όρων
υφ' ους πρέπει να εργα.σθή τις ενταύθα.. Σχέσεις μετά φίλων διόλου ευχάριστοι.
Διεπίστωσα. τά:σιν προς πλήρη από φίλων α.νεξαρτησία.ν, ήτις αντίθετος προς
μέχρι τούδε οδηγίας, δυναμένη γεννήση ημίν σοβα.ροτάτας τοπιχά:ς περι­
πλοχά:ς, δοθείσης μάλιστα ιδιαζούσης ημών θέσεως κατεχομένου κράτους χα.ι
αυστηράς παρά: αξονικών παρακολουθήσεώς μας. Οπωσδήποτε αναχωρώ σή­
μερον νύκτα Κάιροv , όπως εκθέσω εν πά:ση λεπτομερεία κα.τά:στασιν. Κος
Ζάγκας μαθών αναχώρησίν μου απήλθεν αμέσως Κάιροv.

Τον Αύγουστο του 1942, στην SOE Κα."ίρου γίνονται οι ετήσιες «εκκαθαρί­
σειςJ>, όπως τις ονομάζουν. Στη θέση του Maxwell τοποθετείται ο λόρδος
Glenconner, ο οποίος αλλάζει εκ βάθρων την οργανωτική δομή της υπηρε­
σίας. Καταργεί τους αποτυχημένους τομείς δραστηριότητας του Maxwell και
-;:,. / / Ι , /
οημιουργει χωριστα. τμημα.τα, ανα κρα.τος.
Τ
ο ε
λλ / /
ηνικο τμημα
λ β'
α.μ α.νει τον

κωδικό αριθμό Β6 και επικεφαλής του τοποθετείται ο Pirie. Παράλληλα., Αρ­

χηγός του Επιτελείου του Glenconner τοποθετείται ο (ταξίαρχος) Cleveland
Merwyn Keble ή ιιΒοlοη, ιιένας μικρός χολερικός μιλιταριστής, με μορφή
/ / / , 'ψ / λ
γ λομπου, που εκα.νε ο,τι μπορουσε για να κρυ ει τα φυσικα. και επαγyε μα.-

τικά του μειονεκτήματα. με την επίδειξη αιμοδιψούς δραστηριότητας και με

την πλήρη περιφρόνηση των πρακτόρων του στο εχθρικό έδαφος, που τους
μεταχειριζόταν σαν αναλώσιμα. α.ντικείμεναJ>. 57
Ο Keble προσλάμβά.νει ως Διευθυντή Ειοικών Επιχειρήσεων (DSO) για τα

55. Η οργάνωση του Ζάγκα στη Σμύρνη θα αποκτήσει την κωδική ονομασία ι<Μα­
ταπάς>>.
56. Αpχείο Τσουδεpού, ό. π., σ. 138. Τα παράπονα και οι διαμαρτυρίες του Ραφήλ θα
συνεχιστούν. Βλ. στο ίδιο, σ. 256 και, κυρίως, 581: Τον Φεβρουάριο του 1943, ο Ζάγκας
του ζητάει να διαβιβάζει τηλεγραφήματα με κώδικα άγνωστο στην Ελληνική Πρεσβεία.
57. Περιγραφή του από τον Xan Fielding στο West, SOE, σ. 170.
 « Ω ΑΙΤΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ ,, 323

Βαλκάνια τον (συνταγματάρχη) και πρώην τραπεζίτη στην Πολωνία: Guy

Tamplin. Τιμημένος με ένα: DSO στον προηγούμενο πόλεμο, ο Tamplin είναι
άνθρωπος μέτριας ευφυ·tα:ς και ειδικός στα της ... Βαλτικής Θάλασσας. Και
όταν, στις 15 Σεπτεμβρίου του 1942, ο (στρατάρχης) Harold Alexander κα­
λεί τον Glenconner και, εν όψει της επικείμενης μάχης του Ελ-Αλαμέιν, του
ζητάει το άμεσο και όσο γίνεται πιο ισχυρό πλήγμα των γραμμών εφοδιασμού
του εχθρού στην Ελλάδα και την Κρήτη, είναι ο Keble που θα αναλάβει την
οργάνωση της αποστολής ιιHarling», της αποστολής που θα ανατινάξει τη σι­
δηροδρομική γέφυρα του Γοργοπόταμου, στις 25 Νοεμβρίου, με κάλυψη πυρός
και άλλη βοήθεια που θα: προσφέρουν Έλληνες αντάρτες. Όμως, όπως προκύ­
πτει από τα σήματα: που ανταλλάσσει ο στρατάρχης Erwin Rommel με τη
Ρώμη και το Βερολίνο, από τα: τέλη Αυγούστου του 1942 το ιιAfrika Korps1>
(την εποχή εκείνη, «Panzer Armee») δεν εφοοιάζεται πλέον από την Ελλά­
δα -μέσω της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Αθηνών και από το λι­
μάνι του Πειραιά- αλλά σχεδόν αποκλειστικά από την Ιταλία:, είτε απευθείας
' μεσω
ειτε , Κρ'ητης. ;,sTα σηματα
, ' τα οποια:
α:υτα, ' υποκλεπτοντα:ι
, χα θ ημερινα, και
αποκρυπτογραφούνται, αποτελούν την κύρια: πηγή πληροφοριών των Βρετα­
νών για τις κινήσεις, τα: σχέδια αλλά. και την απελπιστική κατάσταση του
Ronιmel, από πλευράς εφοδίων. Γεννάται, συνακόλουθα:, το ερώτημα γιατί
πραγματοποιήθηκε η αποστολή ιιHarling», οεδομένου, μάλιστα, ότι ο Keble
υπήρξε ο μοναδικός αξιωματικός στην SOE που , από την προηγούμενη θέση
του, είχε πρόσβαση στο ι< Ultra» σε ό,τι αφορά τα Βαλκάνια:, με αποτέλεσμα
να γνωρίζει την πραγματικότητα. 59 Το συμπέρασμα: είναι πως η ανατίναξη της
γέφυρας του Γορyοπόταμου -άσχετα με τις βραχυπρόθεσμες και τις μακρο­
πρόθεσμες συνέπειές της - θα σχεδιαστεί και θα πραγματοποιηθεί μόνο και

58. Βλ. ενδεικτικά , ΤΝΑ (PRO) HW 1/ 1 139 και HW 14/56. Επίσης, F. Η. Hinsley
χ.ά.,British Intelligence in the Second World War, τόμ. 2, σ. 407 χ.εξ., και σ. 728
χ.εξ., όπου το «Παράρτημα l 7ι1 με πίνακα των ιταλικών απωλειών σε πλοία με εφόδια
προς τη Βόρειο Αφρική. Εξάλλου, όπωι; σχολιάζει ο Andreas Hillgruber (ΚΤΒ OKW,
ημίτομος Ι, σ. 141): ιι [ ... Jέπρεπε, με την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμοu στη
σημαντική σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης-Αθηνών, να διακόψουν τον εφοδιιχ­
σμό της Βορείου Αφρικής, για τον οποίο, ακόμα τότε, οι Βρετανοί υπέθεταν εσφαλμένα
πως γινόταν κατά 80% από την Ελλάδα11. Πρβλ. Foot, SOE, σ. 234: ιιΑντίθετα με τη
σημερινή γενική πεποίθηση , δεν υπήρχαν εφόδια για τον Rommel που νιχ μεταφέρονταν
από τη σιδηροδρομική γραμμή. Τούτο ήταν γνωστό εκείνη την εποχή στο Κάιρο, στους
λίγους εκείνους, ανάμεσά τους χαι ο Keble, που είχαν πρόσβαση στα αποκρυπτογρα­
φημένα μηνύματα του "Ultra"ιι. Η σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης-Αθηνών,
γράφει πιο διιχκριτικά: ο Richard C!ogg (Richaι·d C!ogg, «Εισαγωγή)) στη δεύτερη έκ­
δοση του C. Μ. Woodhouse, The Struggle for Greece, σ. xi) <ιεθεωρείτο ως σημαντι­
κή πηγή εφοδίων για το Afrika Korps του Rommel)).
59. Davidson, 6.π., σ.115 χ.εξ.- Auty και Clogg, 6.π., σ. 213-2 14 χαι 217.
324 ΠF.ΤΡΟ2: 2:Ί'. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΛΤΚΩΣ

μόνο για να ικανοποιηθεί η φιλοδοξία του Keble,60 αλλά. και προκειμένου να

αποδειχθεί ότι η SOE Κα.ίρου παράγει έργο στην Ελλά.δα έναντι των πολλών
χιλιάδων χρυσών λιρών που είχαν, μέχρι τότε , διοχετευθεί στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. 6 1
,
Δ υο, , ,
περιπου, μηνες πριν απο τη μαχη του
, , Ελ Αλ
- ι
αμειν, στο
Λ ~,
ονuινο αρχι-
ι ·~

ζει μια. άλλη μάχη: Στις8 Αυγούστου του 1942, ο Τσουδερός εξαπολύει γενι­
κή επίθεση κατά. «ενίων υπηρεσιών της lntelligence Servicen, όπως τις απο­
καλεί, με ένα. μακροσκελές μνημόνιο που στέλνει στον Hambro. 62 Βασισμέ­ .\'·
νος σε σκόρπιες πληροφορίες που έχει συλλέξει κατά. την παραμονή του στο
Κά.ιpο (πολύ πιθανόν από τη Ρωξά.νη S edgwick, τον Warner ή τον Σπυρο­
μήλιο), διατυπώνει σειρά. από κατηγορίες. Χωρίς να το γνωρίζει η ελληνική .'.•

κυβέρνηση, αναφέρει ο Τσουδερός, εδώ και τουλάχιστον Μκα. μήνες υπάρχει

επαφή, μέσω α.συρμά.του, με την κατεχόμενη Ελλάδα χα.ι επικοινωνία. με
όσους αντιπολιτεύονται την κυβέρνησή του. Στη Σμύρνη, ο Γονατάς (sic)
προσπαθεί η επικοινωνία με την Ελλάδα να περιορίζεται μόνο σε ανθρώπους
που οι πληροφορίες τους θα εξυπηρετήσουν την αντιπολίτευση. 63 Όσοι φθά­
νουν από την Ελλάδα, ανακρίνονται στη Σμύρνη και, αν δηλώσουν «δημο­
κρατικοί>>, τους υποβάλλονται ερωτήσεις για την Ελλά.δα και τους παρέχεται
βοήθεια για. να συνεχίσουν το ταξίδι του ς. Αν δηλώσουν «βασιλικοί)), η ανά-
κριση τε
,
λ ειωνει και το τα
ξ'~ 'ζ ,
ιuι τους συνεχι εται, χα.τα κα.νονα, με εμπο
, 'δ
ια.

Και, ύστερα από τη διατύπωση σειράς άλλων μομφών, ο Τσουδερός αναρω-

,
τιεται: Ε φοσον,
' οπως ειvαι πεπεισμενος, η α.γγ λ ικη κυ β'
' ' ' ερνηση ' δ εν εγκρινει '
την '
πολ ιτικη '
αυτη, '
ποιοι ειναι οι ' '
πανισχυροι εχεινοι που 'β ονται
κρυ , απο,
πισω
1 .. ..~
ι t δ Ι θ'
την υπηρεσια αυτη και κα.νεις εν μπορει να τους α.ντιστα ει;

Το μνημόνιο κοινοποιείται στον sir Orme Sargent, αναπληρωτή μόνιμο

υφυπουργό Εξωτερικών, πολιτικό προϊστάμενο της ΜΙ6, και προκαλεί σάλο, .'i.

τόσο στο υπουργείο Οικονομικού Πολέμου όσο και στο Foreign Office. Στο
δεύτερο προκαλεί και οργή, διότι ο Τσουδερός έχει διανείμει αντίγραφά του
και σε ιδιώτες. Διατάσσονται ανακρίσεις και, στις 23 Αυγούστου, ο Hanιbro
γράφει στον Saι·gent: 64

60. Έτσι ο Foot, ό.π.

6 l. Είναι χαρακτηριστικό ότι, αν και έχει μεσολαβήσει ο Γοργοπόταμος, στις
31. 1 .1 943 ο si1· Orme Sargent γράφει στον Hopkinson: «Τα επιτεύγματα της SOE τε­
λούν σε θλιβερή δυσαναλογία με τα μεγάλα ποσά που, τον τελευταίο ενάμιση χρόνο, ξο­
δεύτηκαν στην Ελλάδα, κυρίως για τη χρηματοδότηση κομμουνιστικών οργανώσεων»,
ΤΝΑ (PRO) FO 371/37201/R 654.
62. Το κείμενο βρίσκεται, στα ελληνικά μεν , στο Αpχε{ο Τσοuδεpού, ό.π., σ. 85 χ.εξ.,
στην αγγλική γλώσσα δε , στον φάκελο ΤΝΑ (PRO) HS 5/296. Όμως , από το αγγλικό
κείμενο έχουν απαλειφθεί μερικές σειρές που αφορούν τη Σμύρνη.
63. Είναι προφανές ότι ο Τσουδερός αγνοεί τη δράση του Pawson , του ιιΛλεξάτουη
κλπ.
64. ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 296.
,
325

Σχετικά με τα πρόσωπα που ο χ. Τσουδερός ανέφε ρε κατά τη συζήτησή του

[με τον λόρδο S elb oι·ne ] 65 θα επιθυμούσα να σας γνωρίσω τα εξής:
Ο χ. Pίrie, τον οποίο γνωρίζε ι χαλά ο P e te r L oxley 1του Foreign Office 1
είναι ο επικεφαλής του ελληνικού τμήματος στο Κάιρο. Ανήκε στο προσωπι­
κό της πρεσβείας μας στην Ελλάδα, όπου έχει ζήσει για πολλά χρόνια.
Ο χ. Bennett είναι ο επικεφαλής του τμήματος Γιουγκοσλαβίας στην SOE.
Όσον αφορά. τα υπόλοιπα ονόματα, ούτε ο κ. B owman , ούτε ο συνταγμα­
τάρχης Ζά.γχας, ούτε ο χ. Ζάννας έχουν οποιαδήποτε σχέση με εμάς. Ο συ­
νταγματάρχης Ζάγκας, εντούτοις , ε ίναι, όπως πιστεύω, ο πράκτορας του χ.
Κανελλόπουλου στη Σμύρνη .

Ο Sargent απαντά στις 4 Σεπτe:μβρίου: 66

[... ]Λάβαμε υπ' όψιν μας χαι εκε ίνο που ο λόρδος S e lborne γράφει στην επι­
στολή του προς τον Eden, ότι είναι λάθος που η SOE έπρεπε να ταυτιστεί με
την ΗΑριστερά11, στα ελληνικά πολιτικά πράγματα.
Επίτρεψέ μου να θίξω ένα σημαντικό ζήτημα, το πρόβλημα του Pirie, του
επικεφαλής του ελληνικού σου τμήματος στο Κάιρο. Μου γράφεις ότι τον
γνωρίζει χαλά ο P eter Loxley. Εκείνος , όμως, μου λέει ότι τον έχει δει μό­
νο 5-6 φορές τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια και, παρ' όλον ότι, σαν παρέα,
είναι πολύ διασκεδαστικός, φαίνεται ότι έχει μειωμέ νο αίσθη μα ευθύνης. [ .. . ]
Τώρα που ο G le nconne r αναδιοργανώνει τα πράγματα στη Μέση Ανατολή,
δεν μπορώ παρά να σκεφθώ -προς το συμφέρον της αρμονικής συνεργασίας
με την ελληνική κυβέρνη ση- μήπως θα έπρεπε να χάνει αλλαγές και στο ελ­
ληνικό τμήμα [ ... ]

Η τύχη του Pirie έχει κριθεί. Με εντολή του S e lbo rne προς τον Glen-
conn e r και προς χάριν των καλών σχέσεων με την ελληνική κυβέρνηση (πλην
του Κανελλόπουλου, ο οποίος θα διαμαρτυρηθεί έντονα) πρέπει να απομα-
χρυν θ ειι αποι το Κ'
αιρο, 'λ ις οι περιστασε
«μο ι 'ψ ουν>1 .
ις το επ ιτρε Οι ι
περ ιστασε ις,

η αναμονή του διαΟόχου του στην Β6 κα.ι διάφορα προσχήματα θα. καθυστε­
ρήσουν την αναχώρησή του μέχρι τον Φεβρουάριο του ] 943. Αποχαιρετώντας
τον, ο Κανελλόπουλος θα του πει με: στόμφο: «Vous aνez le droit de pre ndre

65. Τον Φεβρουάριο του 1942 οι σχέσεις ανάμεσα στο Fol'e ign Office και στην SOE
είχαν φθάσει σε οξύτατο σημείο, δεδομένου ότι, μερικές φορές, οι ((εσφαλμένες ενέρ­
γειες)) των πρακτόρων της είχαν δημιουργήσει πολιτικά προβλήματα. Μακροπρόθε­
σμα, μάλιστα, υπήρχε ο φόβος ότι η SOE με τις δραστηριότητές της θα προκαλούσε
την εφαρμογή αντιφατικής εξωτερικής πολιτικής . Συνέπεια της χρίσης υπήρξε η δια­
κριτική απομάκρυνση του Hugh Dalton από το υποuρyείο Οικονομικού Πολέ μου και η
αντικατάστασή τοu από τον λόρδο Se lboι·ne, άνθρωπο της Εκκλησίας και Σuντηρητι­
χό . Βλ.Dilks, 6.π., σ. 436.
66. ΤΝΑ (PR o) HS 5/296.
326 ΠΡ.ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ
j
part a la recolte. La Grece a besoin de VOUS>Ι. (Έχετε το δικαίωμα να συμ­
μετάσχετε στην συγκομιδή. Η Ελλάς σας χρειάζεται!) 6 ί Όμως, με αφορμή
την παρέμβαση Τσουδερού, ο Selborne απευθύνει στον GlenconneΓ και ένα
μακροσκελές κείμενο-οδηγία, μνημείο για τη «διττή πολιτική» της Μεγά­
λης Βρετανίας απέναντι στην Ελλάδα. Εδώ, ένα απόσπασμα:fi 8

Σκοπός μας είναι να κάνουμε οτιδήποτε μπορούμε για να διευκολύνουμε την

;

εκδίωξη των Γερμανών από την Ελλάδα. Αλλά σκοπός μας, επίσης, είναι να
παράσχουμε κάθε υποστήριξη στην ελληνική κυβέρνηση, κάτι που συνδέεται 1
με πολύ σοβαρές σκοπιμότητες, δηλαδή την καλή πίστη της Μεγάλης Βρε­ -j
τανίας απέναντι στους Συμμάχους της. Έτσι, συμπεριφορά μας που θα μπο­ j

ρούσε να επισύρει την κατηγορία ότι η κυβέρνηση της Αυτού Μεγα.λειότη­

τος ακολουθεί διττή πολιτική, θα έχει σοβαρές επιπτώσεις, όχι μόνον στη με­
ταπολεμική πολιτική της Μεγάλης Βρετανίας, αλλά και στην πολεμική
προσπάθεια. Και τούτο διότι το γεγονός ότι μας εμπιστεύονται οι Σύμμαχοί
μας αποτελεί ένα ανεκτίμητο πλεονέκτημα που πρέπει να διατηρήσουμε με
κάθε θυσία. Η σοβαρότητα. του ζητήματος επεκτείνεται και στις ουδέτερες
χώρες. Ο Salazar, παραδείγματος χάριν, υποψιάζεται συνεχώς ότι η SOE συ­
νωμοτεί με αριστερές οργανώσεις. Αν μάθει από τους Έλληνες ότι συνηθί­
ζουμε κάτι τέτοιο, οι υποψίες του θα επιβεβαιωθούν. 'Ιδια. θα είναι και η αντί­
δραση του Franco f... ]

Οι έρευνες του Foreign Office φθάνουν μέχρι την Κωνσταντινούπολη. Ο

Hambro πληροφορείται από τον Hopkinson ότι ο κύριος υπαίτιος για την εκε ί
δημόσια έκφραση αντιμοναρχικών απόψεων είναι ο Pawson, (<υποχείριο της
γραμματέως του, της Lovibond, μιας αποδεί'5ειγμένα αντιμοναρχικής>J. Και
ο Hambro γράφει στον Glenconner: ((Μου φαίνεται ότι το ελληνικό τμήμα
στην Κωνσταντινούπολη θέλει ξεκαθάρισμα~>. 69 Ο Glenconner απευθύνεται
στον De Chastelain και εκείνος τον εκλιπαρεί να μην απομακρυνθεί η Lovi-
bond. ((Είναι τόσο φοβισμένοι και οι δυο τους)), γράφει, ((ώστε θα είναι πιο
προσεχτικοί στο μέλλον» ... 70
Στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1942, το μνημόνιο Τσουδερού και οι πιέσεις
του Foreign Office υποχρεώνουν την SOE σε αλλαγή ταχτικής απέναντι
στον βασιλέα και στην κυβέρνησή του . Τώρα, η δηλωμένη εχθρότητα μΕ-

67. Έτσι ο Pirie, με αρκετή δόση ειρωνείας , σε επιστολή του, από 21 .6.1944, προς
τονDavid Talbot-Rice μέσω του Boxshall. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/224.
68. Τμήμα του κειμένου περιλαμβάνεται στον Pirie, σ. 31 7 χ.εξ. Ολόκληρο βρί­
σκεται στον ψάχελο ΤΝΑ (PRO) HS 5/296. Η υπογράμμιση ανήκει στο πρωτότυπο .
69. Τηλεγράφημα 462/3.10.1942, ΤΝΑ (PRO) HS 5/589.
70. Τηλεyρά:ψημα Alpha 575/8. l 0.1942, στον αμέσως παραπάνω φάκελο .
 «0 Λ Ι Ί' ΛΟΣ ΠΡΟΞ ΕΝω; ,, 327

ταβάλλεται σε υποκρισία. Τις γενικές κατευθύνσεις προσδιορίζει ο ίδιος ο

Taylor: ϊ 1

Πρέπει να ακούμε -τον Τσουδερό με μεγάλη συμπάθεια, να εξe:τάζουμe: όλες

τις κινήσεις του για ενθουσιώδη συνεργασία και να του χάνουμε τέτοιες πα­
ραχωρήσεις που να μην επηρεάζουν την ουσία των αναγκών μας. Έτσι, θα
'
πρεπει να του ζηταμε
' ' '
να μας προτεινει επαφες αρεστες στον ' β ασι λ'εα , '
αχο -

μα και να ελέγχουμε τα πρόσωπα που προ-τείνονται χαι να τα χρησιμοποιού­

με αν έχουν οποιαδήποτε αξία. Θα πρέπει να είμαστε πολύ αυστηροί με το
προσωπικό μας και με τους φίλους μας εκτός Ελλάδος , ώστε να εξασφαλί­
σουμε ότι θα κινούνται με τη μέγιστη διακριτικότητα και ότι ουδείς συνδε­
δεμένος με την SOE πρόκειται να μιλήσει ποτέ εναντίον του βασιλέως και της
κυ
, , Θ , , λ'
β εpνησης του. ~ α πρεπe:ι να ειμαστε πο υ προσεκτικ ο ι και να μην παρε-
, ,
χουμε θετιχη βοη'θεια η' εν θαρρυνση
' σε οποιαδ'
1 1
' η' αμεση ηποτε εκστ pατεια κα-

τά του βασιλέως, στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό. Θα πρέπει να κρύβουμε τις

επαφές μας με αντιμοναρχικές οργανώσεις κάτω από το πέπλο της ι<νομιμό­
τη-ταςιι που μας παρέχει (σου θυμίζω, ηθελη μένα και συνειδη-τά) ο Κανελλό­
πουλος , αλλά πίσω από αυτό το προσωπείο θα πρέπει να διατηρήσουμε ου­
σιαστικά όλους τους σκοπούς και τις πολιτικές μας .

Τις ημέρες της ((επίθεσης Τσουδερούιι, φθάνει στο Κάιρο η εμπιστευτική πλη­
ροφορία ότι και ο Κανελλόπουλος έχει παράπονα. με τις βρετανικές μυστικές
υπηρεσίες . Έχει, μάλιστα, προβεί και σε καταγγελία προς τη βρετανική κυ­
βέρνηση , ζητών-τας ανακρίσεις. Όμως την αρχική ανησυχία. δια.δέχεται ο εν­
θουσιασμός: Η καταγγελία. του Κα.νελλόπουλου αφορά τις σχέσεις του Ζάγκα και
της SOE με τον
Noel R ees. Με πρωτοβουλία του Lyttelton, της SOE χα.ι του
Κανελλόπουλοu, ο Noel καλείται στο Κάιρο για να δώσει εξηγήσε ις, ενώ στο
Λονδίνο ο Boxshall λαμβάνει ειδική έκθεση με τις «αμαρτίες τοωJ, βασισμένη
σε αναφορές τοu ((ΑλεξάτοωJ και τοu Pawson .Ί'2 Σuν-τάχτης της έκθεσης, ένα
καινούργιο πρόσωπο στην ιστορία, ο τότε είκοσι τριών ετών Francis Noel Bakeι·,
ένας, κατά τη βρετανική έκφραση , ~<σοσιαλιστής της σαμπάνιαςJJ (ι<a champain
socialist>J). 73 Πολύ αργότερα, θα. γράψει για τον εα.uτό τοu και την SOE:

7 1. Σημείωμά. του από 21.9.1 942, με παρατηρήσεις και σχόλια σε υπόμνημα που
πρόκειται να σταλεί στον Hambro, ΤΝΑ (PRO) HS S/ 213 .
72. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/5 15.
73 . Ο Fι·ancis Noel Baker ήταν γιος του Philip Noe l Baker , υπουργού στη σοσια­
λιστική κυβέρνηση Α ttlee και αργότερα ( 1959) κατόχου του Βραβείου Νόμπελ για την
Ειρήνη. Γεννήθηκε στην οικογενειακή ιδιοκτησία στο Αχμέταγα (Προκόπι) της Εύβοιας
και διετέλεσε, επίσης, βουλευτής του Εργατικού Κόμματος . Για τον χαρακτηρισμό του
ως ι<σοσιαλιστή της σα:μπάνιαςJι , βλ. τη συνέντευξη του γιου του , εφ. Τα Νέα, 9. 1Ο.2009.
328 ΠΙ.:ΊΊ>ΟΣ l:T. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚUΣ

Εκείνη την εποχή ήμουν, στην ιδιωτική μου ζωή, υποστηρικτής του ΕΑΜ/
F:ΛΑΣ, διότι εκείνοι ήταν πιο δραστήριοι στην αν'tίσταση εναντίον του κατα­
κτητή. Σ'tην αρχή είχαν κρύψει τους κομμουνιστικούς, φιλοσοβιετικούς σκο­
πούς τους κάτω από την ονομασία Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ)
χι εγώ, όπως και άλλοι στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, είχα παραπλανηθεί.
Όμως η SOE, επειδή ο ΕΛΑΣ εμφανιζόταν ότι θα πολεμούσε τους Γερμα­
νούς και τους Ιταλούς περισσότερο από τους αντιπάλους του, έριξε εκατο­
ντάδες χιλιάδες χρυσές λίρες με αλεξίπτωτα στο κομμουνιστικό θησαυροφυ­
λάκιο.74

Στο Κά.ιρο η ατμόσφαιρα είναι βαριά. Ο Κανελλόπουλος, χωρίς να έχει

αντιληφθεί τη βαθιά πολιτική φύση τηc:; διαμάχης , αναφέρει στο Ημερολόγιό
του: 75
·1

Ήρθε ο Rees από τη Σμύρνη. Έπρεπε να έρθει για να βάλουμε κάποια τά­
ξη στη συνεργασία των διαφόρων οργανώσεων σ'tην Τουρκία. Εγώ κάλεσα τον
Ραφαήλ και τον Ζάγκα. Οι Άγγλοι κάλεσαν 'tΟν R ees, τον Powson (sic) και
τον Pateι·son . Ο Rees ήρθε στις 5 1/2 το απόγευμα και μ' επισκέφθηκε στο
υπουργείο μαζί με τον Warneι-. Συζητήσαμε μιάμιση ώρα. Ήμουν λιγάκι πι­
κρός απέναντί του. Κι εκείνος ήταν πολύ στενοχωρημένος. Εμένα μ' ενδια­
φέρει μονάχα ο αγώνας και πρέπει να πεισθούν όλοι, Άγγλοι και Έλληνες,
να βα'λ ουν ι μερος
κατα ι τις ματαιο Ο ο ξ' ι των αρ-
ιες τους κα ι τους ανταγωνισμους

μοδιοτήτων.

Ακολουθούν συσκέψεις στα γραφεία τηc:; ISLD, με την παρουσία ηγετικών

στελεχών των μυστικών υπηρεσιών . Στην πρώτη, στις 10 Σεπτεμβρίου, προ­
εδρεύει ο πλωτάρχης Bill Bremner, ο αναπληρωτής του Bowlby. 76 Παρό­
ντεc:;, ο Simonds για την ΜΙ9, ο λοχαγόc:; Wίlliam Hutchinson -ο σύνδεσμοc:;
της ISLD με την Β6-, ο Pirie για την SOE , ο Waι·ner για τον υπουργό Μέ­
σης Ανατολήc:;, ο Noel Rees και δύο άλλοι. Από την ελληνική πλευρά, ο πλοίαρ­
χος Κορτέσης , ο ταγματάρχηc:; Γιώργος Ιορδανίδης, διευθυντής του 2ου Γρα­
φείου του ΓΕΣ, 77 ο υποπτέραρχος Γεώργιος Αλεξανδρής, ο λοχαγός Φίλιππος
Μεσσηνέζης και ο Ζάγχας. Θέμα, ένα υπόμνημα του Ζάγκα σχετικά με τις

74. Francis Noel Baker, Α Taste of Hardship, σ. 30. Βλ και ο ίδιος , Greece, The
Whole Story, σ. 36 χ.εξ. Το κατά πόσον οι πολιτικές του πεποιθήσεις περιορίζονταν μό­
νον στην ιδιωτική του ζωή, θσ. ψσ.νεί σε άλλα. κεφά.λσ.ισ..
75. Εγγραφή της 7.9.1942, σ. 121. Βλ. και σ. 125.
76. Βλ. τα πρακτικά στον (PRO) HS 5/502. Σ' αυτά έχει απαλειφθεί το όνομα του
Bremner αλλά το βρήκα σε περίληψή τους στο Αρχείο Αν. Κανελλόπουλου.
77. Ο Ιορδανίδης αποστρατεύθηκε το J 960 με τον βαθμό του αντιστράτηγου , έγινε
όμως ευρύτερα γνωστός κατά τη δικτατορία του 1967 γισ. τη δράση του στη ιιΔημοκρα­
τική Άμυναι>.

j
j _.
 «0 Α ΓΓΛΟΣ: ΠΡΟΞF:ΝΟΣ» 329

' '
αρμο δ ιοτητες του στην ' ,.,.
·Τ ουρκια. ' δ ιαφορες
ι στερα απο ' αντεγκ λ'
ησεις, ο Κορ-

τέσης κάνει την εξής δήλωση:

Από τη σύσκεψη προέκυψε ότι η επιθυμία του πλωτάρχη Ζάγκα και των ελ­
ληνικών Αρχών για μία ανεξάρτητη οργάνωση στην Τουρκία είναι αδύνατη
χωρίς τη συναίνεση των Τούρκων. Επιπλέον, για τον κίνδυνο διπλωματικού
επεισοδίου, η βρετανική υπηρεσία δεν προτίθεται να καλύψει τις οραστηριό­
τητες του πλωτάρχη Ζάγκα στη Σμύρνη. Συνεπώς, μέχρις ότου ο πλωτάρχης
Ζάγκας μπορέσει να πετύχει την αναγνώρισή του από τους Τούρκους, η ελ­
ληνική υπηρεσία δεν μπορεί να έχει οποιαδήποτε ανεξάρτητη δράση. Πρέ­
πει, λοιπόν, οι οραστηριότητες του πλωτάρχη Ζάγκα να υπαχθούν απολύτως
υπό τον έλεγχο της βρετανικής υπηρεσίας. Δεν μπορεί να γίνει τίποτα χωρίς
την απόλυτη συνεργασία του κ. Rees και, επομένως, πρέπει να ζητήσουμε τη
συνεργασία του.

Η δεύτερη σύσκεψη γίνεται στις 15 Σεπτεμβρίου. 78 Ο Ζάγκας έχει ήδη φύ­

γει για τη Σμύρνη και η συζήτηση επικεντρώνεται στο ((Σχέδιο Μυτιλήνη αρ.
2>J, μια φιλόδοξη προσπάθεια των ελληνικών υπηρεσιών για τη μυστική με­
ταφορά από τη Μυτιλήνη 700 στρατευσίμων. Κομμάτι κομμάτι αποδεικνύει
ο Noel στους Έλληνες ομολόγους του ότι το σχέδιό τους είναι προϊόν προχει­
ρότητας και απειρίας. Ο Κορτέσης εντυπωσιάζεται, το «Σχέδιο Μυτιλήνη αρ.
2>J καταργείται και υιοθετείται το 1ιΣχέδιο Μυτιλήνη αρ. 3JJ, βάσει των υπο­
δείζεων του Noel ο οποίος αναλαμβάνει και την οριστική του σύνταξη.

Κάποια ημέρα του Μαρτίου του 1943, η ελληνική κυβέρνηση στέλνει τον Ζά­
γκα στον στρατηγό Donovan, στο Αμερικανικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής.
Ο Donovan θέλει να τον ρωτήσει για την κατάσταση στην Τουρκία και για
τις δυνατότητες της OSS να δημιουργήσει επιτόπια βάση. Ο Ζάγκας φθάνει
στην Αλεξάνδρεια με την Μπαστουνοπούλου και εκεί τους διαθέτουν το αυ­
τοκίνητο του υπουργείου Ναυτικών. Σε απόσταση 100 χιλιομέτρων από το
Κάιρο, βλέπουν να προπορεύεται ένα φορτηγό με αραβικές πινακίδες. Όταν
ο οδηγός του Ζάyκα προσπαθεί να το προσπεράσει, ο Άραβας στρίβει αρι-
' f Ι f 1 ι ι 1 Ι
στe:ρα και εκεινος φρe:ναρe:ι τοσο αποτομα, ωστε το αυτοκινητο του ανατρε-

πεται και ύστερα από πέντε περιστροφές σταματά.ει σε απόσταση 50 μέτρων

από τον δρόμο. Η Μπαστουνοπούλου 79
θα μείνει παράλυτη για την υπόλοι-

78. Βλ. τα πρακτικά στον φάκελο ΤΝΑ (PRO) HS 5/503. Πρόκειται για την Ίη συ­
νεδρίαση της Ελληνικής Επιτροπής Διαφυγών.
79. Για τις υπηρεσίες της στην ΜΙ9, η Μπαστουνοπούλου τιμήθηκε, αργότερα, με
το ΟΒΕ.
 ·~
.....
..
~'

330 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ Ι'ΗΣ - ΣΤΑiΚΟΣ . j!

πη ζωή της, ο Ζάγκας χωλός. Προσχωρεί στην OSS, ενώ μέχρι τον θάνατό
!
1
του, το 1978, δεν θα πάψει να υποστηρίζει ότι ο τραυματισμός του δεν οφει­
λόταν σε ατύχημα αλλά σε απόπειρα δολοφονίας του. Επειδή αγωνιζόταν για
την <(ανεξαρτησία» του από την ISLD. 80
Με το πρακτικό 10/ 27.3.1943 της Άγγλο-Ελληνικής Επιτροπής , η Ελ­
ληνική Επιτροπή Διαφυγών καταργείται και απορροφάται από την ΜΙ9. Κα­
τά το σχετικό σκεπτικό, ι<[ ... ] η μέθοδος της πραγματοποίησης διαφυγών Ελ­
λήνων μέσω της Επιτροπής αυτής δεν πέτυχε. Έχουν περάσει πάνω από οχτώ
μήνες και έχουν δαπανηθεί 11.000!, με μηδαμινό αποτέλεσμαιι. 81 Στις 16
Απριλίου του 1943, ο Pawson τηλεγραφεί στο Κά:ιρο; 82

Θα σας ήμουν ιδιαίτερα υπόχρεος για οποιαδήποτε πληροφορία σχετικά με τον

διάδοχο του Ζά:yκα και σας τον ίζω, για μία ακόμα φορά, τη σημασία του Μπο-
'
γιωτα,
83 που ειναι
, 'θ ,
προ υμος να παει στον
Τ , , ~ ,
σεσμε το συντομοτερο ουνατον .

Κάθε μέρα χάνουμε έδαφος και οι τελευταίες εξελίξεις είναι ότι ο R ees
προσπαθεί να υφαρπάξει τα καίκια μας, κάτι που είναι δύσκολο να εμποδί­
σουμε χωρίς έναν άνθρωπο επιτόπου .

80. Από δακτυλογραφημένη αφήγηση, στο Αρχείο Ζάγκα. Μετά τον πόλεμο, ο Ζά­
γχας ασχολήθηκε με την εισαγωγή σοβιετικών προϊόντων στην Ελλάδα. Πέθανε το
1978. Πάντως, ακολουθώντας την άποψη του Μπακιρτζή, δεν συμμετείχε στο δεκεμ­
βριανό κίνημα, ούτε και στην κομμουνιστική ανταρσία των ετών 1946- 1949.
81. ΤΝΑ (PRO) HS 5/283. Στην ουσία, με το πρακτικό αυτό επικυρώνεται το αντί­
στοιχο πρακτικό της Ελληνικής Επιτροπής Διαφυγών.
82. ΤΝΑ (PRO) HS 5/506.
83. Ο Ζήσης Μπογιώτας ή Μπαγιώτας ανήκε στην Ελληνική Υ.Π. και είχε απο­
σπαστεί στη Σμύρνη ως βοηθός του Ζάγκα. Κατά τον Harris, ό.π. , σ. 20, φέρεται ως
έμπορος καπνού από την Κομοτηνή, έφεδρος λοχαγός του ελληνικού στρατού και πρώην

1
,1. , .
βουλευτής Ροδόπης, με το κόμμα του Αλέξανδρου Παπαναστασίου.

.
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

Παναγιώτης Κανελλόπουλος ΙΙ

Οι χομμουνιστές με συκοφαντούν, οι δημοχρατιχοί με πρόδω­

σαν, ο Τσουδερός μου στήνει τι:αγίδες, οι Άγγλοι με έχοuν οu­
σιαστιχά εγχαταλείψει και οι τεταpταυγουστιανοί βασιλόφρο­
νες (αυτοί με το δίχιο τους) με μισούν.
llα:vα:γιώτηζ Κανελλόπουλος (27. 3. 1943 ) 1

Ήμουν νέος, δεν είχα καμμίαν πείραv εις 'tΎ)ν άσκησιv εξου­
σίας και είχα μόλις φθάσει ατι:ό την χατεχομένην Ελλάδα [. .. ]
Θα είμαι πάντοτε ευγνώμων εις την μνήμην του βασιλέως
Γεωργίου διά -rην ανεπιφύλακ-rον εμπισ-rοσύνην που έδειξεν
απέναντί μου. Εκ των υστέρων , όμως, οφείλω να είπω, ότι θα:
ή-rο ωφελιμό-rερον εις εμέ τον ίδιον αλλά και εις -rην χώραν,
εάν επεχείρει να αμφισβητήση την ο ρθό-rη-rα ωρισμένων ειση­
γήσεών μου.

Παναγιώτη ζ Κανελλόπουλοζ ( 1964) 2

Ο κ. Κανελλόπουλος δεν διαθέ-rει ιδιαίτερα πρακ-rικό πνεύμα,

όμως για την εντιμότητα και τον πα-rριωτισμό του δεν χωρεί
αμφισβή-rησις , όπως και για την ενεργητικότητά του . Έχε ι κα­
ταστεί τουλάχιστον η πιο ξεχωρισ-rή προσωπικότητα από κάθε
άλλον τι:ολιτιχό της γενιάς -~:ου.

Regιnald L eepe r (Σεπτέμβpως 19/13)'1

1. Ημερολόγιο, σ. 401.
2. Τα χpόvια του Μεγάλου Πολέμου, σ. 40, σημ., και 63, σημ.
:J. Έκθεση του L c cpe r με: τίτλο : <~Π ίνακας Ελληνικών Προσωπικοτήτων εκτός Ελ­
λάδος Η , ΤΝΑ (PRO) F O 371/37244.
~
1
~
<

···1

-ι
κ
ΑΤΛ ΤΙΣ ΙΙΡΩΤΕΣ ΣΥ.\ΙΟΜΙΛΤΕΣ ΤΟΤ ΜΕ TH'\J' SOE, ο Κανελλόπουλος δη­
λώνει ότι, χονδρικά, θα χρειαστεί 150.000 λίρες τον μήνα yια την ελλη­
νική Αντίσταση. 4 Στις 12 Μαtου, ο Glenconner ενημερώνε ι τον Hambro: 5

Αντιμέτωπο με αυτή την κατάσταση και εφόσον είναι -τόσο σημαντικό να ενι­
σχυθεί η εικόνα του Κανελλόπουλου στα μάτια των οπαδών του, το Κάιρο
υποστηρίζει ότι θα πρέπει να τεθεί στη διάθεσή του ένα αξιόλογο ποσό, το
οποίο, προσωρινά, υπολογίζεται σε 150.000 λίρες τον μήνα. (Με ένα δεύτε­
ρο τηλεγράφημά του, αρ. 1392, που λάβαμε σήμερα, το Κάιρο ζητάει την
άμεση έγκριση 150.000 λιρών, ώστε να φανεί πως ο Κανελλόπουλος δεν χά­
νει τον καιρό του.)
Το Κάιρο προτείνει, επίσης, να συνεχίσουμε τη χρηματοδότηση της Άκρας
Αριστεράς και, κατόπιν τούτου, τους στέλνει τώρα 20.000 λίρες στερλίνες
και '
3. 500 χρυσες λ ιρες,
' ' ι
χα.τι που, οπως ι
φαινεται, αποτε λ ειι σωστοι β ημα.
ι Ε'ι-

ναι αλήθεια ότι τα χρήματα αυτά μπορεί να γίνουν αντικείμενο κατάχρησης

και ότι τείνουν να ενισχύσουν μία οργάνωση που , ίσως, αρνηθεί οποιαδήποτε
συνεργασία με τον Κανελλόπουλο. Από την άλλη πλευρά, η διακοπή του εφο­
διασμού τους θα ενισχύσει την έχθρα τους προς τον Κανελλόπουλο και, ίσως,
τραυματίσει ανεπανόρθωτα τη σχέση μας μαζί τους. Επιπλέον, φαίνεται ότι
αποτελούν πολύ σημαντικό και μόνιμο παράγοντα, ώστε να ελπίζουμε πως θα
διαλυθούν ή θα εξαφανιστούν χωρίς βοήθεια απέξω.

Το αίτημα διαβιβάζεται στο βρετανικό Θησαυροφυλάκιο και η απάντησή

του είναι απογοητευτική για την SOE. Το Θησαυροφυλάκιο συμφωνεί κατ'
αρχάς, με τον όρο όμως ότι η ελληνική κυβέρνηση θα συμμετάσχει, κατά: τα
2/3, στη δαπάνη. Είναι αυτονόητο, λοιπόν, ότι έτσι ο Τσουδερός και η κυ­
βέρνηση του Λονδίνου αποκτούν αποφασιστική αρμοδιότητα στη διανομή των
χρημάτων. Με τα ίδια χρήματα πρόκειται να ενισχυθεί και το ΕΑΜ και , βε-

/1. Βλ. τηλεγράφημα αρ. 1 378/11.5.1942 τη ς SOE Καίρου προς το Λονδίνο, ΤΝΑ
\PRO) HS 5/ 32ϊ.
5. AD3/GR/1 315/12 .5.1 9ι12, στον παραπάνω φάκελο .
334 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑ!ΚΟΣ

ι
β αιως, η ε
λλ ι β' ~ ι ~ θ ι ι ι
ηνικη κυ ερνηση υεν προκειται να υεχ ει κατι τετοιο.
Α ι
πο την

ά.λλη πλευρά., υπάρχει και η ρήτρα που απαγορεύει στην SOE την ενίσχυση
οργανώσεων αντιθέτων προς τις εξόριστες κυβερνήσεις. 6 Οι διαπραγματεύσεις
ανάμεσα στην SOE, στο F01·eign Office και στον Κανελλόπουλο συνεχίζο­
ν-rαι μέχρι τα μέσα Ιουλίου του 1942.
Σχέδιο, ή μάλλον χίμαιρα του Κανελλόπουλου, είναι να ενώσει την ελλη­
νική Αντίσταση κάτω από μία ισχυρή Επιτροπή Δράσης ή Συντονιστική Επι­
τροπή, στην Αθήνα, την οποία, όπως δηλώνει στην SOE, έχει ήδη αρχίσει να
οργανώνει. Το πρόβλημα, λοιπόν, για την SOE είναι να πείσει -rον Κανελλό­
πουλο ώστε : α. τμήμα από τις 150.000 λίρες να διατεθεί στο ΕΑΜ · β. να συ­ ,_:_).
νεχίσει η ίδια τη χρηματοδότηση του ΕΑΜ, μέχρις ότου σχηματιστεί η Επι-
' , ,
τροπη, και γ. να συνεχισει την ενισχυση του
ΕΑΜ ι ι
και στην περιπτωση α.κο-

μη που εκείνο αρνηθεί την υπαγωγή του στην Επιτpοπή . 7 Οι εξελίξεις θα είναι
γοργές.
Στις 3 Ιουνίου του 1942, ο βασιλεύς Γεώργιος και ο Τσουδερός φεύγουν
για την Αμερική , αφήνοντας τον Κανελλόπουλο στο Κά.ιρο , μόνο, πανίσχυρο
και ανεξέλεγκτο. Στις 8 Ιουνίου επισκέπτεται τον Casey και στις 1Ο Ιουνίου
εκείνος γρά.φει στο Fo1·eign Office: 8

1 .'Οτα.ν ο Κανελλόπουλος με επισκέφθηκε για. πρώτη φορά, στις 8 Ιου­

νίου, του εξέφρασα το ενδιαφέρον μου προκε ιμένου η βρετανική οργάνωση
εδώ , που κατευθύνει τις δραστηριότητες στην Ελλάδα., να. έχει σχέσεις μόνο
με οργανώσεις που εγκρίνει η ελληνική κυβέρνηση. Ο Κανελλόπουλος με ευ­
χαρίστησε για τη διαβεβαίωσή μου αυτή και μου περιέγραψε τις διάφορες
στρατιωτικές και παραστρατιωτικές οργανώσεις, από τους βασιλόφρονες αξιω­
ματικούς, υπό τον στρατηγό Δράκο, μέχρι το. -υπό κομμουνιστική καθοδή­
γηση- λαϊκό μέτωπο, το γνωστό ως ΕΑΜ. Το ΕΑΜ, μου είπε, περιέχει πολ­
λά μη κομμουνιστικά στοιχεία. Όταν τον ρώτησα. αν ήταν σωστό να. συνεχί­
σουμε να. έχουμε επαφή με το ΕΑΜ και να το χρησιμοποιούμε, μου απάντησε
πως νομίζει ότι πρέπει να χρησιμοποιούνται όλες αυτές οι οργανώσεις για να.
πολεμούν τον εχθρό. Σκοπός του είναι να τις συντονίσει όλες, μέσω μιας κε­
ντρικής επ ιτροπής στην Αθήνα. Πρόθεσή του είναι να αποκαταστήσε ι τα­
κτική επαφή με την επιτροπή, μέσω ασυρμάτου και ταχυδρόμων , και να. δ ιο­
χετεύει οδηγίες και χρήματα προς όλες τις οργανώσεις μέσω της επιτροπής.
2. Όταν συνάντησα τον Έλληνα βασιλέα και τον πρωθυπουργό, πριν από
την αναχώρησή τους, ρώτησα και τους δύο αν θα. μπορούσα να θεωρώ ότι ο
Κανελλόπουλος εκπροσωπεί απόλυτα τις απόψεις της ελληνικής κυβέρνη-

6. Βλ. παραπάνω , κεφάλαιο ΙΙ, σ.

56.
7. ΈγγραφοAD3/GR/ I 367/23.5.1942 , του Glenconner προς τον George Tcιylo1·:
ΤΝΑ (PRo) HS 5/ 327.
8. Τ;\ΙΑ (PRO) HS 5/328.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ,, 335

σης. Και οι δύο με διαβεβαίωσαν περί τούτου και μου είπαν ότι στις εισηγή­
σεις του προς εμένα έχει πλήρη εξουσιοδότηση. Ύστερα απ' αυτά, χαίρομαι,
διότι χρηματοδοτώντας inter alia το ΕΑΜ δεν ενεργούμε αντίθετα προς τις
επιθυμίες του βασιλέως και της ελληνικής κυβέρνησης.

Είναι άγνωστο, αν ο Casey είχε αντιληφθεί το στοιχείο του παραλ6γου

Ι
στον παραπανω συ λλογισμοΙ του. Π' Ι
αντως, το σοφισμα καταργει' την υποχρε-
'

ωση της SOE για τη μη ενίσχυση οργανώσεων πολιτικά αντιθέτων προς εξό­
ριστη κυβέρνηση και θα. αποτελέσει, εφεξής, τη θεωρητική βάση και την αι­
τιολογία. όλων των -μέσω του Κα.νελλ6πουλου- ενεργειών της. Στις 11 Ιου­
νίου, ο Pirie γράφει στον Pawson: 9

Έχουμε ζητήσει t:250.000 α.πό το Λονδίνο, το οποίο περιμένει την επιβεβαί­

ωση του υπουργού Μέσης Ανατολής προς το Foreign Office ότι ο Κανελλό­
πουλος συμφωνεί με την εκ μέρους μας χρηματοδότηση του ΕΑΜ κλπ. Κα­
θώς ο υπουργός Μέσης Ανατολής τους έχει ήδη στείλει τη συνομιλία του με
τον '
κανε λλ οπου λο, ' ' ' '
κατα την οποια εκεινος επι βε β αιωνει τη συναινεση
1 1 του,

όλα θα πρέπει να τελειώνουν, εκτός από τις κραυγές. Στην περίπτωση αυτή,
πρόκειται για έναν μικρό θρίαμβο. Πιστεύω ότι η Ελλάδα είναι η μοναδική
χώρα στην Ευρώπη όπου η SOE έχει καταφέρει να. λάβει από το Foreign Of-
fice την άδεια. να παίζει με οργανώσεις, όχι 100% αρεστές στην εξόριστη κυ­
βέρνηση. Τα καταφέραμε, λοιπόν, καλά με τους φίλους μας.
Σε περίπτωση που το Foreign Office [;]προετοιμάζω τους Αμερικανούς,
που, προς το παρόν, μοιάζουν να διατηρούν κάποια ανεξαρτησία, ειδικά όσον
αφορά την Τουρκία. Καθώς σ' αυτή τη χώρα συναντάμε τις περισσότερες δυ­
σκολίες, 10 θα βοηθήσει τους Έλληνες φίλους μας αν έχουν τους Αμερικανούς
εγκατεστημένους στην Τουρκία, ανεξάρτητους από το Foreign Office αλλά
πολύ κοντά σ' εμάς [. .. ]

Στο Foreign Office δεν είναι αφελείς: ι<Οφείλω να πω)), γρά.φει, στις 14
Ιουνίου, ο Dixon στον Glenconner, 11 <ιότι θα. ήμασταν πιο ευχαριστημένοι
αν ο υπουργός Μέσης Ανατολής μας είχε διαβεβαιώσει ότι είχε συζητήσει το
ζήτημα με τον Τσουδερ6 και ότι εκείνος είχε συμφωνήσει>>. Όμως ο χρόνος
πιέζει, το Foreign Office συμβιβάζεται κα:ι οι διαπραγματεύσεις συνεχίζο­
νται, με βάση την επιστολή Casey. Τελικά, αποφασίζεται η σύσταση μιας
Άγγλο-Ελληνικής Επιτροπής που θα: διαχειρίζεται τα: χρήμα.τα: 1 2 και στην

9. Η επιστολή είναι χειρόγραφη και βρίσκεται στο ΤΝΑ (PRO) HS 5/687. Η υπο-
γράμμιση ανήκει στο 7tρωτότυπο.
10. Προφανώς, εννοΕί τον Noel R ees.
11. ΤΝΑ (PRO) HS 5/328.
12. Στο μΕταζu, έχει ((διευχρινιστείιι ότι η ελληνική κυβέ ρνηση δεν θα συμμετέχει
στη δαπάνη.
336 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑ ΚΡΗ2: - ΣΤΑ1ΚΟΣ

οποία θα συμμετέχουν ο Κανελλόπουλος , η SOE και ο υπουργός Μέσης Ανα­

τολής. Η SOE αποχτά ένα ακόμη πλεονέκτημα: Η χρηματοδότηση του ΕΑΜ
θα γίνεται εν γνώσει μεν του Κανελλόπουλου, αλλά μέσω των δικών της δι­
αύλων και χωρίς την υποχρέωσή της να ενημερώνει τον Κανελλόπουλο ή την
Επιτροπή για τις δραστηριότητές της. Εξάλλου, επε ιδή και στο Foreign
Office υπάρχουν αφελείς, η προμήθεια όπλων, εκρηκτικών και εφοδίων στο
ΕΑΜ δεν υπάγεται στον έλεγχο της Επιτροπής. ι:~ Ο Κανελλόπουλος, ανυ­
ποψίαστος, είναι ενθουσιασμένος. Στις 15 Ιουλίου, γράφει στο Ημερολόγιό
του: 1Ιι

Στις 12 το μεσημέρι είχα μια σύσκεψη στο γραφείο μου με τον Hopkinson και
τον Maxwell (ο τελευταίος είναι προϊστάμενος της μυσ-τικής υπηρεσίας σα­
μποτάζ κλπ.). Στη σύσκεψη παρευρέθηκε, κρα-τώντας σημειώσεις, και ο
Warner. Ο Maxwell μου ανακοίνωσε, ότι, σύμφωνα με τον προϋπολογισμό
που είχα δώσει, η Βρετανική Κυβέρνηση αποφάσισε να χρηματοδοτήσει τον
αγώνα στην κατεχόμενη Ελλάδα και ότι, ως πρώτη δόση, ορίσθηκαν 150.000
λίρες. Αποφασίσαμε ν' απαρτίσουμε, ο Hopkinson, ο Maxwell κι εγώ, την
επιτροπή, που θα παρακολουθεί από δω τον αγώνα στην Ελλάδα. Μου δη­
λώθηκε ρητά και επίσημα, ότι Άγγλοι δεν θα προβαίνουν πια σε καμμιά ενέρ­
γεια στην Ελλάδα χωρίς την συγκατάθεσή μου, και ότι θα μου εξασφαλίσουν
όλα τα μέσα επικοινωνίας με την Ελλάδα. Είμαι πολύ ικανοποιημένος από τις
αποφάσεις αυτές, που είναι αποτέλεσμα ενεργειών μου τριών μηνών. ·: :
.
..'
Η Αγγλο-Ελληνική Επιτροπή συνεοριάζει για πρώτη φορά στις 20 Ιου­
λίου και , μέχρι τη διάλυσή της τον Απρίλιο του 1943, θα μείνει στα χαρτιά ή,
' '
κατα την εκφραση του Gι enconner, θα αποτελ ει' απ λως ' λ'ιγο παραπα-
' <αατι '
/ 1
Ε'ιναι
/
δ ε ικτιχο
1 /
Κανε λλ οπου λ ος
/
ληροφορειται
νω απο
' ενα ονομα,>. εν οτι ο π

σχετικά. με την αποστολή ((Haι·lίng» στις 28 Σεπτεμβρίου, όταν τον επισκέ­

πτεται ο ταγματάρχης Christopher Montague (<<MontyJ1) Woodhouse για
να τον ενημερώσει. 15 Φαίνεται πως υπήρξαν διαμαρτυρίες του στην SOE ότι
τον αφήνει στο σκοτάδι, 16 γι' αυτό και ιον Σεπτέμβριο του 1942 ο Glenconner
συντάσσει το κείμενο μιας συμφωνίας με τον Κανελλόπουλο, σύμφωνα με την

13. Τηλεγράφημα 4305/ 12. 7. 1942 προς την SOE Κα·tρου, ό. π.: ιιΤο F orcign Office
δεν πρότεινε η αποστολή όπλων , εχρηχτιχών, εφοδίων κλπ ., να ελέγχεται από την Άγ­
γλο-Ελληνική Επιτροπή, χαι εμείς δεν επισύραμε την προσοχή τους στο ζήτημα)) .
14. Σ. 75-76.
15. Ημ.εpολ6yιο, σ. 143, και Τα J.Ρόνια του Μεyάλοu Πολέμ.οu, σ. 99, σημ. Πρβλ. τις
παρεμβάσεις του TayJ01· και του Woodhouse στο Auty και Clogg, σ. 263-264. Κατά τον
Taylor, η Επιτροπή ήτα.ν ιιμια φάρσαιι , ενώ ο Woodhouse είναι βέβαιος ότι από εκεί­
νον έμαθε ο Κανελλόπουλος για την αποστολή ιι Harlingι>.
16. Ημ.εpολόyιο, σ. 124.
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΓΟΞ~Ν02.:» 337

οποία, «κάθε ανατρεπτική ενέργεια στην Ελλάδα θα αποτελεί κοινό έργο της
βρετανικής και της ελληνικής κυβέρνησηζ>>. Παράλληλα όμως, ο Glenconner
επεζεργά:ζεται και ένα νέο σχήμα λειτουργίας της Άγγλο-Ελληνικής Επι­
τροπής, κατά το οποίο, μεταξύ άλλων, θα συσταθεί και μία Άγγλο-Ελληνική
Γραμματεία που θα είναι υπεύθυνη για την εφαρμογή όλων των νέων σχε­
δίων, αλλά και αρμόδια για να κατευθύνει τις δραστηριότητες της Επιτροπής
των Αθηνών. Στις 14 Σεπτεμβρίου, τηλεγραφεί στο Λονδίνο: 17

Σκοπός των παραπάνω είναι να αποτραπεί η εκ μέρους του Κανελλόπουλου:

Α. Εγκατάσταση δικού του μηχανισμού που θα κατευθύνει αποσταθερο­
ποιητικές δραστηριότητες στην Ελλάδα, με την τοποθέ-τηση του Ζά:γχα ως
αντιπροσώπου του σ-τη Σμύρνη.
Β. Αποκατάσταση επικοινωνίας με -την Ελλάδα, μέσω δικού -του μυστικού
κώδικα. Έχει ήδη προσπαθήσει να το πράξει. Έστειλε στην Ελλάδα δύο μυ­
στικούς κώδικες, έναν με την αποστολή HThurgolandι> κι έναν με τον Λόλα.

Στις 5 Οκτωβρίου, στην 3η συνεδρίαση της Άγγλο-Ελληνικής Επιτροπής

ο Κανελλόπουλος αποσαφηνίζει την κατάσταση και τις προθέσεις του, με
βάση τις πληροφορίες για την Ελλάδα. που φέρεται να έχει λάβει από τον
Τσέλλο: 18

Δεν υπάρχει άλλο οργανωμένο σώμα εκτός από το ΕΑΜ και το Στρατιωτικό
Κέντρο. Ο συνταγματάρχης Ζέρβας είναι τελείως άχρηστος. Δεν μπορεί να.
κάνει τίποτα, αλλά και αν μπορεί να κάνει οτιδήποτε, πρέπει να τον σταμα­
τήσουμε από το να το κάνει. Πρέπει να στηρίξουμε τη μελλοντική μας δρά­
ση σ' αυτές τις δύο πραγματικότητες, το ΕΑΜ και τον Στρατό.

Λίγο πριν αναχωρήσε ι για το πρώτο ταξίδι του στο Λονδίνο (18.10.1942),
ο Κανελλόπουλος εγκρίνει το νέο σχήμα του Glenconner. Είναι η εποχή που ,
στους βρετανικούς κύκλους του Καtρου , η εικόνα του έχει ξεθωριάσει τόσο,
ώστε να. θεωρείται χρήσιμος μόνο ως όργανο της SOE. <ιΕίνα.ι αμφίβολο αν
είχε ποτέ καμιά μεγάλη οργάνωση στην Ελλάδα.)), γράφει ο Casey στο Λον­
δίνο. ((Και μεγάλο μέρος της μπορεί να έχει εξατμισθεί από τότε>>. 19 Απο­
γοητευμένη μαζί του είναι και η SOE. Ο μαχητικός Κανελλόπουλος, ο οποίος
είχε δηλώσει στον Pirie ότι «την ώρα που, στην Ελλάδα., δύο χιλιάδες άν­
θρωποι την ημέρα. πεθαίνουν από την πείνα, η εκτέλεση άλλων εκατό , ως

17. Τηλεγράφημα Λlpha no. 525/J 4.9.1942, ΤΝΑ (PRO) HS 5/328.

18. Τα πρακτικά της συνεδρίασης αυτής δεν βρέθηκαν, ενώ το απόσπασμά τους που
ακολοuθεί περιλαμβάνεται σε απόρρητη έκθεση με τίτλο «Greece. SOE r elations with
ΕΑ Μ» , ΤΝΑ (PRO) HS 5/,122, σ. 00097 χ . εξ. (00106).
19. Τηλεγράφημα 1055/ 17.7.1 94 2, ό. π.
338 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΛΚl'ΗΣ -ΣΤΑΙΚΟΣ

1 Ιξ '>' λ θ Ι '>' Ι / λ 5:, ι 2() / Ι

αντιποινα για πρα. εις οο ιοφ ορα.ς, uεν κα.νει μεγα. η uιαφορωι, τωρα., οταν

τον ενημερώνουν για. το σχέδιο απόφραξης του Ισθμού της Κορίνθου , παρα­
καλεί η επιχείρηση να γίνει από καταορομείς ώστε να μην υπάρξουν αντί­
ποινα στον άμαχο πληθυσμό. «Η πρόσφατη, κάπως κραυγαλέα., ημερησία οια:­
τα.γή του», προσθέτει ο Pirie στον Glenconner, 21 ((ότα.ν Ούο φίλοι του -ανά­
μεσα σε οκτώ, όλους κι όλους, ομήρους- εκτελέστηκαν , έρχεται σε δυσάρεστη
αντίθεση με την αταραξία. των Πολωνών και των Τσέχων που υφίστανται πο-
,
λυ, χεφοτερα ,.. , Η εικονα
οεινα».
, συμπ ληρωνεται
, ,
απο τον
Ν
oe ι Β a ker: 22

Είναι προς το συμφέρον μας να κρατήσουμε τον Κανελλόπουλο στο Κά:ιρο,

όπου -ως εκπρόσωπος της ελληνικής κυβέρνησης στην Άγγλο-Ελληνική Επι­
τροπή- εγκρίνει δραστηριότητες της SOE που, διαφορετικά:, θα μπορούσαν να.
προκαλέσουν την αντίδραση του Foι·eign Office, χωρίς, υποχρεωτικά, να ενη­
μερώνει τον Τσουδερό για τις εξελίξεις στην Ελλά:δα.

Στις ]2 Φεβρουαρίου του 1942, ο Rommel καταλαμβάνει το Τομπρούκ και

συνεχίζει την προέλασή του μέχρι τον σιδηροορομικό σταθμό Ελ-Αλαμέιν , 70
χιλιόμετρα ουτικά. από την Αλεξάνορεια. Εκεί σταματά., ετοιμά.ζοντα.ς την
τελική -του επίθεση. Σ-τα τέλη Ιουνίου αρχίζει η περίοδος που α.ποκαλεί-ται
από -τους Βρετανούς ((The FlapJJ (Η αναστάτωση). Σ-την Αλεξάνδρεια , η
οποία. στις 29 Ιουνίου Οέχεται ισχυρές αεροπορικές επιθέσεις, επικρατεί πα­
νικός, ιοίως αφότου ο ναύαρχος sir Henry Hanνood απομακρύνει τον βρετα­
νικό στόλο και -τον οιασκορπίζει ανάμεσα σ-το Πορτ Σάιντ, στη Χάιφα και τη
Βηρυτό. Ντόπιοι κα-τα.στηματάρχες αναρτούν στις προθήκες τους φωτογρα­
φίες του Χί-τλερ και του Μουσολίνι , καλωσορίζοντας τους ιιαπελευθεpωτές»
της
,
Α ιγυπτου ,
απο τη
β ,
ρε-τανικη κυpιαρχια.
, Γ ,
υναικες και παι
δ , 'ζ
ια. συνωστι ο-

νται mους mαθμούς του τραίνου. Η οωροοοκία για τις θέσεις στα βαγόνια. είναι
συχνή . Η πόλη μοιάζει έρημη. Στο Κάιρο τα πράγματα. είναι ακόμη χειρό­
τερα. : Σημαίες με τη σβάστικα κρέμονται σε πολλά παράθυρα και -το πλήθος
σ-τους ορόμους χλευάζει τα. βρετανικά: στρα-τεύματα φωνάζοντας: ((Προχώρα,
Ρόμελ!» 23 Ο Χριστόοουλος Τσιγάντες βρίσκεται εχεί: 24

20. Η πατρότητα της φράσης πρέπει να ανήκει στον ιιΑλεξά:το>>, που τη χρησιμο­
ποιεί στις εκθέσεις του πριν από τον Δεκέμβριο του 1941, οπότε επισκέφθηκε τον Κα­
νελλόπουλο.
21. ΤΝΑ (PRO) HS 5/328.
22. Τηλεγράφημα DH131/GR/638/31.8.194 2, ό.π.
23. Bieι·man και Smith, ό.π., σ. 198.
24. Τσιyάντες, ιιΗ Μέση Ανατολή», συνέχειες 55 και 56.
 «0 ΑΙΤΛΩΣ ΠΡΩΞF.ΝΟΣ,, 339

Είχανε πάρε ι αέρα οι Αραπάδες και βρίζανε ανοιχτά, ως και τους αξιωματι­
κούς. Αναγκάστηκα να χτυπήσω έναν Αράπη αστυνομικό με την κάννη του
πιστολιού μου στο κεφάλι. [... ] Στο υπουργείο των Στρατιωτικών , το δικό
μας, στον προθάλαμο γινότανε μύλος. Πρόσφυγες, οικογένειες, θέλω να πω,
και αξιωματικοί , απ' εκείνους που, αντί να είναι πρόσφυγες, φορούσανε στο­
λή, πανικόβλητοι , ζητούσανε να φύγουνε [... ] Εκεί άκουγες ό,τι ήθελες : πως
οι Γερμανοί σπάaανε την γραμμή, πως οι Άγγλοι φεύγουν και μας εγκατέ­
λειψαν, ό,τι έσωνε ο καθένας. [... ] Εκείνη τη στιγμή έφθασε ο Γύπα.ρης . Εί­
χε γίνει και αυτός έξω φρενώ, από την αταξία, από την αντιπάθειά του για
τους Ι
δ ει λους. Ά κουσα α~αφνα
't" '
τη φωναρα Ι
του απο' πισω μου και τις βλαστη
Ι-

' '
μιες του: <ι 'Ελληνες , μωρες, εισαστε σεις, ~εγε
t" βε ντισμενοι; ' Τ ον ' Ι π ου
πρωτο ο

θα μιλήσει θα τονε σκοτώσω!JJ Με το πιστόλι στο χέρι, με τα μάτια του άγρια,

τους έπεισε με μιας πως κάποιον θα σκότωνε και σωπάσανε.

Τελικά, η επίθεση του Rommel εξαπολύεται την Τετάρτη, 1η Ιουλίου του

1942, στις τρεις το πρωί. Η ημέρα. θα. μείνει στη βρετανική ιστορία ως η «Με­
γάλη Τετά.ρτψ>, 25 δι6τι στο Κάιρο, στη Βρετανική Πρεσβεία, στο Γενικό Στρα.-
, ι ι
τηγειο και στις μυστικες υπηρεσιες καινε α.ρχεια μεσα. σε
ι ι ι δ '
οχεια. πετρε
λ ι
αιου.

Πυκνός άσπρος καπνός βγαίνει από τις καμινάδες και μισοκαμένα έγγραφα
γεμίζουν τους δρ6μοuς. Τις επ6μενες εβδομάδες, οι φιστικάδες θα τα χρησι­
μοποιήσουν για χαρτί περιτυλίγματος. 26 Όμως τρεις μέρες μετά, ο στρατάρ­
χης yνωplζει 6τι τα. ι<Panzenι του, προς το πα.ρ6ν τουλάχιστον, δεν θα. μπουν
στην Αλεξάνδρεια.. Έλλειψη επαρκών εφοδίων, εξαντλημένοι και διψασμένοι
άνδρες αλλά και διαρκείς βομβαρδισμοί από τη RAF , καθιστούν τη διάσπαση
β ρετανικων γ ραμμων α δ' 'λ ειες
Ι του δ uσα.να.'λογα β αριες.
Ι
1
των f υνατη και τις α.πω

Στ ις συν Ι
θ ηκες α.υτες,
' αποφα.σι'ζετα.ι α.πο το ' '
β ρετανικο Ν αυα.ρχειο
Ι η απο-
'

φρα.ξη του Ισθμού της Κορίνθου (επιχείρηση «Thurgolandιι), που θα. υποχρε­
ώσει τις εχθρικές εφοδιοπομπέι:; με προορισμό την Κυρηναϊκή να. περνο6ν από
το Κρητικό Πέλαγος. Η επιλογή των μελών της αποστολής ανατίθεται στον
Bowman και εκείνος, ύστερα. από άρνηση κάποιου άλλου -και με τη σύστα­
σή του -, α.πευθ6νετα.ι στον Γιάννη Τσιγά.ντε. Ο Pirie ενθουσιάζεται όταν
,
π ληροφο ρειτα.ι πως ο
Τ ,
σιyαντες
δ' θ
εχ ηκε, επει
δ' , , , ξ
η ομως ειν α.ι αποτακτος α. ιω -

μα.τικός, ο Bowman εισηγείται στο Ναυαρχείο να ζητήσουν τη συναίνεση της

ελληνικής κυβέρνησης. Ο Κανελλόπουλος, όχι μόνον δέχεται, αλλά εκμε­
ταλλεύεται την ευκαιρία και επιφορτίζει τον Τσιγάντε με πρόσθετα. καθήκο­
ντα.: Είναι εκείνος που θα. προσπαθήσει να ενοποιήσει την ελληνική Αντί­
σταση υπό τον Τσέλλο και τη Συντονιστική Επιτροπή ή Στρατιωτικό Κέ­
ντρο των Αθηνών , δηλαδή τους Η'Εξι συντα.γματά.ρχεςιJ.

25. Πρόκειται για βρετα'Jικό λογοπαίγνιο. Η Μεγάλη Τετάρτη στα αγγλικά απο­
καλείται ιιΑsh Wed nesdayn (Τe:τά:ρτη της στάχτης).
26. Cooper, ό.π., σ . 193 χ.e:ξ.
340 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ -ΣΤΑΎΚΟ2.:
1
1

Ο ταγματάρχης Γιάννης Σβορώνος Τσιγά.ντες 27 ανήκει στην ίδ ια κατηγο­

ρία με τον
Frank Macaskie. Και οι δύο ζουν από τον πόλεμο, τον κίνδυνο και
τον έρωτα. Γεννημένος το1897 στη Ρουμανία, το 1917 εισάγεται πρώτος στη
Σχολή Ευελπίδων και αποφοιτά. το 1920 ως αρχηγός της τάξης του. Τραυμα­
τίζεται στη Μικρασία και τελειώνει τη γαλλική Ακαδημία Πολέμου. Με τον
αδελφό του, Χριστόδουλο (Λάκη) Τσιyάντε, πρωταγωνιστο6ν στο κίνημα του
1935, αποτάσσονται και καταδικάζονται σε θάνατο. Μετά την αποφυλάκισή
τους, το 1936, ο Χριστόδουλος εξορίζεται στην Αφρική και -με ανώτερες σπου­
δές στη στρατιωτική σχολή του Saint Cyr- κατατάσσεται στη Λεγεώνα των
Ξένων. Ο Γιάννης παραμένει στην Αθήνα, απ' όπου δραπετε6ει στη Μέση
Ανατολή το 1941. Ο Γιάννης Τσιγά.ντες είναι ισχυρή προσωπικότητα, ευγενής,
ι και φι λοοο
γοητευτικος ι ~ ξος. Ε'ιναι , ι
επισης, ι
γεννα.ιος, με '
θα.ρρος 'λογο.
παρα

Η ι ι ι
α.ποστολη του εινα.ι αμιγως ε
λληνικη,
ι πολυμελ' ι 'λ
ης, και εκπροσωπει ο ες

τις
ι
β ρετανικες ι ι
μυστικες υπηρεσιες,
ι
ομως και ο
'λ
ες τις πο
λ ι ι
ιτικες τα.σεις.
28 Σ
τον

Τσιγάντε παραδίδονται 2.000 χρυσές λίρες, για. την ανατίναξη του Ισθμού της
Κορίνθου, και άλλες 10.000 χρυσές λίρες, που πρέπει να παραδώσει στον Τσέλ­
λο. Η ονομασία που θα λάβουν ο ίδιος και η αποστολή του, αντίστοιχη: ιιΜί­
δας 614>>. Στις 24 Ιουλίου του 1942, ύστερα από εντατική εκπαίδευση στη
Σχολή STS 102, το πρώτο κλιμάκιό της 29 επιβιβάζεται στο υποβρύχιο HMS/S
11Prote us», με προορισμό μια ερημική ακτή της Μάνης. Από εκεί, χωρισμένο
σε Μο ομάδες, θα φθάσει με πλωτά μtσα στον Πειραιά.
Στην Αθήνα, τα πράγματα είναι δύσκολα για τον Τσιyά.ντε. Ο Τσέλλος , cρι-
λ οσο
·~ ξος και αυτος,
Ι / θ Ι Ι Ι Ι λ'
ειναι εχ ριχος απεναντι του και αρνειται να του αποκα υ-

ψει τα ονόματα των μελών της Συντονιστικής Επιτροπής. Από τους λεγόμε­
νους ιι'Εξι συνταγματάρχες» συναντά μόνο τον Θρασύβουλο Τσακαλώτο. Του
ζητά να παραδώσει τα χρήματα ενώπιον όλων τους, κάτι που απορρίπτεται για.

27. Για τον Τσιγάντε και την αποστολή του, βλ., κυρίως, το αδημοσίευτο, από
29.6.1946, απόρρητο πόρισμα ένορκης διοικητικής προανάκρισης του (υποστράτηγου)
της Στρατιωτικής Δικαιοσύνης Ιωάννη Κοκορέτσα, που έχει συνταχθεί ύστερα από αί­
τημα της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής στην Ελλάδα, ΤΝΑ (PRO) HS 5/563.
Βλ., επίσης, Γυφτόπουλος, 6.π. , και Κώτσης, 6.π., παρ' όλοv ότι χαι τα δύο βιβλία πε­
ριέχουν ανακρίβειες. Βλ., τέλος , Γιώργος Καράγιωργας, ιιΦως στη δολοφονία του Γιάν­
νη Τσιγάντειι, εφ. Έθνος, σε συνέχειες , από
28.] 1. 1954.
28. Αρχηγός: Γιάννης Τσιγάντες. Υπαρχηγός : λοχαγός Παναγιώτης Ρογκάκος. Μέ­
λη: οι έφεδροι ανθυπομοίραρχοι Βασίλειος Ζαχυνθηνός, υπασπιστής του Τσιγάντε, Αφε­
ντάριος Μαρασλής, Φώτης Μανωλόπουλος , ο ανθυπασπιστής Δημήτριος Γυφτόπουλος,
ο έφεδρος ανθυπασπιστής Σπύρος Κώτσης, οι ασυρματιστές Κώστας Ρούσσος, Γιάννης
Μωραίτης , Θεόδωρος Λιάχος και Ματθαίος Ανδρόvιχος, και ο Μιλτιάδης Γιαννακό­
πουλος (((Αριστείδης») της ΜΙ6 , προσωπικός φίλος του Bo\vman.
29. Οι Μαρασλής, Ανδρόvιχος και Λιάχος θα φθάσουv στην Αθήνα ύστερα από δύο
μήνες.
 «0 ΑlΊΆΩΣ ΠΡΟΞΙ.\ !'VΟΣ » 31 ι

«λόγους συνωμοτισμούιι. Στις 22 Σεπτεμβρίου, ο Τσιγaντες απευθύνει στον

Κανελλόπουλο μακροσκελή επιστολή. 30 Αποσπάσματα:

Σεβαστέ μου κ. Καρυστινέ!

[ ... ] α.. Συντονισμός: Ευθύς εξ αρχής η στάσις του Νόντα έ'1αντί μου και
έναντι της ιδέας του συντονισμού δι' επιτροπής υπήρξε εχθρική [. .. ]Ο Νόντας
δεν αντελήφθη, καλώς, κατά την γνώμην μου , ούτε την ευρύτητα που θέλε­
τε να δώσετε στον αγώνα, ούτε την διαφοράν που υπάρχει μεταξύ Αρχηγού
κόμμα.τος χι Αντιπροέδρου κυβερνήσεως διευθύνοντος και ωθούντος προς ευ­
ρύ εθνιχόν αγώνα[ ... ] Ενόμισα ότι δεν μου επετρέπετο να εγκαταλείψω εις
χείρας του ή οιουδήποτε άλλου τα τεράστια μέσα, τα οποία με τόσον χόπον
και κίνδυνον έφερα.

Ο Τσιγάντες αντιμετωπίζει και άλλες δυσκολίες. Βασιλόφρονες αζιωμα­

τικοί δεν του συγχωρούν το 1935, ενώ φανατικοί βενιζελικοί τον περιφρονούν ,
σαν «αποστάτη», επειδή υπηρετεί την ελληνική κυβέρνηση. Χαρακτηριστι­
κό παράδειγμα, ο Λεβίδης. Όταν ο Τσιγάντες του προσφέρει 1.000 λίρες για
την οργάνωσή του, εκείνος θα του απαντήσει: «Δεν δέχομαι χρήματα από σέ­
να!»31 Σε λίγο, στους εχθρούς του θα περιληφθούν το ΚΚΕ και οι φιλοεαμικοί
της SOE Καtρου. Σε μία, τουλaχιστον , από τις πολιτικές αναφορές του που
έχουν διασωθεί, είναι κατηγορηματικός:

Ουδεμία απολύτως αμφιβολία χωρεί ότι το ΕΑΜ είναι καθαρώς και ουσιαστι­
κώς κομμουνιστική οργάνωση. Η διοίκηση, τα νεύρα, η ταχτική και αι επι­
διώξεις είναι καθαρώς κομμουνιστικά. Παρακαλώ να πιστεύσετε απολύτως,
ότι επιβάλλεται και από πολεμικής και από πολιτικής (ελληνικής και αγ­
γλικής) απόψεως η μη παροχή ουδενός μέσου και βοηθείας εις το ΕΑΜ (... ] 32

30. Βλ. Γυφτόπουλος, ό.π., σ. 231 χ.εξ. Πρβλ Κανελλόπουλος, Ημεpολόyιο, σ. 15].
Επίσης, ένα 1ιλογοκριμένο» απόσπασμα πρακτικών από συνεδρίαση εκπροσώπων των
βρετανικών μυστικών υπηρεσιών και του Warner, με ημερομηνία 15.11.1942. Ο War-
ner παρουσιάζει την άποψη του Τσέλλου: Δεν αποκάλυψε τα ονόματα στον Τσιγάντε, 1
λόγω της αδιακρισίας του. Δεν είχε ποτέ ακούσει (ο Τσέλλος) ότι ο Τσιγάντες είχε επι­
1
φορτιστεί με τον σχηματισμό της Επιτροπής, για τον οποίο , σύμφωνα με ορισμένες
...
!
αφηγήσεις, ήταν τελείως ακατάλληλος. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/283.
:.!
31. Βλ. τα πρακτικά της 6ης συνεδρίασης της Άγγλο-Ελληνικής Επιτροπής Η
(2. 12.1942), σ. 3, στον αμέσως παραπάνω φάκελο. Την πληροφορία είχε δώσει ο λο­
χαγός Παναγιώτης Ρογκάχος (το όνομά του δεν αναφέρεται στο κείμενο) , υπαρχηγός
li,,
1
του 11Μίδαιι και απεσταλμένος, τότε, του Τσιyάντε στη Μέση Ανατολή. Πρβλ. Μαρί­
νος, ό.π., τόμ. Β', σ. 18.
:12. Γυφτόπουλος, ό.π., σ. 141, δυσ-τ1.>χώς χωρίς ημερομηνία.. Πρβλ., επίσης χωρίς
ημερομηνία , άλλη έκθεση του Τσιγάντε , Αpχείο Τσοuδεpού, τόμ. Β ' , σ. 494 χ.εξ. Πρέ­
πει να σημειωθεί ότι οι πολιτικές αναφορές του Τσιγάντε παρέμειναν κλειδωμένες στα
συρτάρια της SOE Κα·tρου. Παραδόθηκαν στον Τσουδερό μετά τον θάνατό του. Βλ.
<<Agenda fοι· the l 2th meeting of Anglo-Greek Committee11, ΤΝΑ (PRO) HS 5/283.

1
342 ΠΕΤ ΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΑΤΚΟΣ

Ο πόλεμος του Τσιγάντε κατά του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ δεν εξαντλείται στις επι­
σημάνσεις. Πετυχαίνει την αποχώρηση από το ΕΑΜ του Χρήστου Χωμενίδη
και άλλων στελεχών του, πείθει αξιωματικούς, φίλους του , να μην ενταχθούν
στον ΕΛΑΣ και απομακρύνει από την Ελλάδα τον ταγματάρχη Μάρκο Κλα­
δάκη, μέλος της Προσωρινής Κεντρικής Επιτροπής του ΕΛΑΣ. 33 Στη Μέση
Ανατολή, το όνομα του Κλαδάκη θα συνδεθεί με τη δεύτερη διάλυση των ελ­
ληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, τον Απρίλιο του 1944.
Όμως, ούτε το ΕΑΜ ούτε και η SOE Καtpου αδιαφορούν για τις δραστη­
ριότη-τες αυτέι; του Τσιγά.ντε. Οι αναφορές του προς τη δεύτερη αντιγράφο­
ν-ται και παραδίδονται στο ΕΑΜ , από το οποίο και παρακολουθείται στενά.
Όσο για τον δράστη τηι; υποκλοπής, υποστηρίζονται δύο εκοοχές: Κατά την ·~ \'

Ι ι ι
πρωτη, υπαιτιος ειναι ο εαμικος υ πασπ ι στης του
ι Ι Τ '
σιγαντε, ο
Ζ
ακυν
θ '
ηνος

(ιιΜίκυ»),: 14 ενώ κατά τη δεύτερη, η υποκλοπή αποδίδεται, χωρίς να αναφέ­

ρεται το όνομά του, στον Pawson. Μόλις οι αναφορές φθάνουν στη Σμύρνη,
με εντο λη
' του φωτογραφι'ζονται , κα ι αποστε'λλονται στο
' κομμουνιστες»
ιιαπο

ΕΑΜ με ταχυδρόμο . 35
·.·~
Ύστερα από τις διαφωνίες του με τον Τσέλλο , ο Τσιγάντες δημιουργεί τη
δική του οργάνωση, η οποία θεωρείται ιοιαίτερα επιτυχής. Με τη βοήθεια,
εξάλλου, του Μητροπολίτη Καρυστιαίας Παντελεή μονος Φωστίνη, 36 άλλων
κληρικών και μοναχών, δημιουργούνται στη νοτιοανατολική Εύβο ια βάσεις
υποοοχής και ανεφοδιασμού υποβρυχίων και καϊκιών, με κύρια εκείνη στη θέ­
ση ιιΤσαχαίοι». Η θέση θεωρείται ιοανική, διότι η Μητρόπολη έχει στην κυ­
ριότητά της 12.000 στρέμματα με πυκνή βλάστηση και τέσσερις όρμους. Από
' ~ ~ Ι Ι Τ r ι ι ι r θ ι
εχει, η οιαuρομη μεχρι τον σεσμε γινεται σε μια νυχτα χαι απο εκε ι α φυ-

yουν , με καtκια τηι; SOE, της ISLD και τηι; ΜΙ9, εκατοντάδες αξιωματικοί
και πολίτες, Έλληνες και Βρετανοί. Ανάμεσά τους, πολλοί απότακτοι του 1935.
Ο Τσέλλος εγκαταλείπει την Ελλάδα και φθάνει στο Κάιρο στις 3 Οκτω­
βρίου. Αναλαμβάνε ι πολιτικός προϊστάμενος των ελληνικών μυστικών υπηρε-
'
σιων , με χα 'λυ ψη ~ '
την ιοιοτη-τα του υφυπουργου ' Η
' Π ρονοιαι;. '~ '
επιοραση του στον

Κανελλόπουλο είναι καταλυτική. Γι' αυτό και στην 4η συνεδρίαση της Αγyλο­
Ελληνικής Επιτροπής, στις 18 Νοεμβρίου του 1942, ο Κανελλόπουλος εξηγεί

33. Χατζής, 6.π., τόμ. Α' , σ. 340-342 χαι 35ϊ-361.

34. Αργότερα., μετά τη δια.φυγή του στη Μέση Ανατολή, ο Ζαχυνθηνός χα.τα.τάσσεται
στο Σύνταγμα Τεθωρακισμένων , όπου χαθuβρίζει δημόσια τον Τσιγάντε ως προδότη,
ενώ παίρνει μέρος χαι στο κίνημα. του 1913 , πράξη για. την οποία χα.τα.δικάζεται σε ποι­
νή φυλάκισης με α.να.στολή . Το 1946 κρύβεται στην Λθήνα. κα.ι πα.pα.κολουθεί στρατιω­
τικές εγχα.τα.στάσεις για. λογα.ρ ια.σμό του ΚΚΚ Για. τα. παραπάνω, βλ. πόρισμα. Κοχο­
ρέτσα, σ. 19 και 39.
35. Την εκδοχή αυτή, την χαι πιθανότερη, υποστηρίζει ο Κα.ράγιωργα.ς , 6.π.
36. Αργότερα. Μητροπολίτη Ενόπλων Δυνάμεων κα.ι, τελικά, Χ ίου.
 «0 .~ ΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝ ΟΣ» 343

τα δεδομένα της υπόθεσης ((J ohnson)) -ένα από τα κωδικά: ονόματα του Τσι­
γά:ντε-, την εκ μέρους του μη λήψη μέτρων ασφαλείας και τον κίνδυνο να προ-
χα '
λ εσει ' του ε λληνιχου
αντιποινα ε ις β αρος
' λ α.ου.
'' 'Υστε ρ α ζηταει
' την αμεση
'
ανάκλησή του. Όμως, ο Glenconner και, ιδίως , ο Keble έχουν άλλη ά:ποψη.
((Παρ' όλες τις εναντίον του κατηγορίες)) , επισημαίνει ο Ke ble, ((0 "J ohnson"
11> / , ι 11>' ι ι β ι Μ λ
uιοργανωσε με επ ιτυχια την εκφορτωση εφοuιων απο ενα υπο ρυχιο. ε πο -

λη' ι ι 'δ ι ι ι
προσοχη καταστρωσε σχε ια και εχανε α.ναγνωριση του στοχου του.
Α
ν κα ι

βρίσκεται εδώ και τρεις μήνες στην Ελλάδα., είναι ακόμα. ελεύθερος». Τελικά:,
αποφασίζεται να σταλεί στον Τσιγά:ντε ένα τηλεγράφημα. Με αυτ6 θα κα-
ι
λ ειτα. ι να.
δ ιακο'ψ ει χα' θ ε επαcρη
ι με την Ε πιτροπη
Ι Σ υντονισμου,
ι να περιοριστειι

στην επιχείρηση ((Thurgoland» και να γνωρίσει στο Κάιρο πότε σκοπεύει να

την ολοκληρώσει. Κα.τ6πιν, θα. του τεθεί μια προθεσμία, ώστε μετά: την εκ­
πνοή της να επιστρέψει στη Μέση Ανατολή για νέες οδηγίες. :17
Πραγματικά:, ο Τσιγά:ντες παίζει καθημερινά: με τον θάνατο παίρνοντας
ελάχιστες προφυλάξεις για τη ζωή του. ι<Πριν φύγω από την Αίγυπτο» , θα
πει στον Χρήστο Ζαλοχώστα, <ιχά:λεσα την ομάδα μου και είπα στα παιδιά
πως μόνο 5% ελπίδες έχουμε, να γυρίσουμε ζωντανοί. Νομίζεις, Χρίστο, πως
γι' αυτό το 5% αξίζει τον κόπο να παιδεύωμαι;ιJ 38 Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος
θυμάται πως στην τσέπη του είχε πάντοτε ένα μικρό μπουκάλι με δηλητή-
Γ ια.
r ι Η ι ζ ι ι ι ι
ριο. την ωρα εκεινη. κοινωνιχη του ωη ειναι εντονη, η ερωτιχη του

εντονοτερη. ' / /
Σ υ ζει' με μια κυρια, ονοματι Μ α λ ου Β ertrand, ενω εχει και α'λ-
1 / 1 /

λες ερωμένες. Μία από τις συναντήσε ις του με τον Τσάτσο γίνεται σε έναν
'
οικο α.ν οχης , σ ' ., ενα
' '
στενο πισω α.πο το ' ' θ'εα.τρο ι< Περο κε >J .
' (( Α φου' απομα.κρυ- '
' ι ι Τ ι 39
να.με τις γυνα.ιχ ες, τα. ε ιπαμε>>, γραφει ο σα.τσος .

Τελευταία. προσφορά του Τσιγά:ντε είναι η δημιουργία του Εθνικού Συμ­

βουλίου για τη διεύθυνση του αγώνα. Πρόεδρος: ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκη­
νός μέλη: διάφορες προσωπικότητες από όλους τους πολιτικούς χώρους πλην
του ΕΑΜ. Ανάμεσά τους οι Γεώργιος Παπανδρέου, Αλέξανδρος Σβώλος (πα­
ραιτήθηκε σε λίγο), Αλέξανδρος Μυλωνάς και Κωνσταντίνος Τσάτσος. Αυ­
τά: γίνονται στα τέλη Δεκεμβρίου του 1942. Όμως, την Πέμπτη, 14 Ιανουα­
ρίου του 1943, ο Τσιγάντες καταδίδεται -για δεύτερη φορά:- στους Ιταλούς.
Σε συμπλοκή με καραμπινιέρους έξω από το υπόγειο διαμέρισμα-κρησφύγε-

3ί. ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 283.

38. Ζαλοκώστας, ό.π., σ. 70.
39. Κωνσταντίνος Τσά.τσος , Λογοδοσία μιας ζωής, τόμ. Λ', σ. 284. Όταν, τον Ια­
νουάριο του 200 1, επισκέφθηκα τον Δημήτρη Γυφτόπουλο στο σπίτι του , μου είπε: ιι Ο
Τσά.τσος δεν έπρεπε να το είχε γρά.ψει αυτό)). Και συνέχισε : ιιΟι μεγαλύτεροι κατά­
σκοποι στον κόσμο είχαν δεκά.δες γυναίκες. Γιατί όχι ο Τσιγά.ντες ;1J Γεγονός είναι ότι
στα βιβλία τους τόσο ο Γυr.pτόποuλος όσο και ο Κώτσης κρύβουν ή προσπαθούν να κρύ­
ψουν πολλά .
344 111Ω'l'01 ΣΤ. ΜΑΚΙ'ΗΣ - ΣΤ Α iΚΟΣ

τό του , στην οδό Πατησίων

84, θα σκοτώσει τέσσερις ή πέντε από αυτούς, για
να πέσει τελικά χτυπημένος από τις ιταλικές σφαίρες ...
Η προδοσία και ο θάνατος του Γιάννη Τσιγάντε παρέμειναν χωρίς την
απόδοση ευθυνών και χωρίς κυρώσεις , παρότι μεταπολεμικά πραγματοποιή­
θηκαν σχετικές έρευνες, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ιταλία. Στα τέλη του
1945, η υπό εκκαθάρισιν τότε SOE ζήτησε από το ελληνικό Γενικό Επιτελείο
Στρατού τη σύνταξη έκθεσης, κυρίως για τα κα.'tκια του Τσιγάντε που της
ανήκαν αλλά και για τη διαχείριση των 12.000 χρυσών λιρών, μεγάλο μέρος
των οποίων είχε χαθεί. Το πόρισμα της προανάκρισης, βασισμένο σε πολλά i;~ •
-)(.
έγγραφα και σε καταθέσεις εκατοντάδων μαρτύρων, παραδόθηκε το καλο­ ·":"-

καίρ ι του 1946 και ο συντάκτης της (υποστράτηγος) της Στρατιωτικής Δι­
καιοσύνης Ιωάννης Κοκορέ:τσα.ς υποστηρίζει πως ανάμιξη του ΕΑΜ στην κα­
τόδοση του Τσιγάντε, όπως η φήμη της εποχής εκείνης, αποκλείεται. Κατ'
αυτόν , προδότης υπήρξε ο υπαστυνόμος Λεωνίδας Παρίσης , ο υπεύθυνος για
την ασφάλεια του Τσιγάντε και ο άνθρωπος που με εντολή της SOE Καίρου
τοποθετήθηκε ως διάδοχός του και αρχηγός του «ΜΙΔΑι>, μέχρι τη διαφυγή
του στη Μέση Ανατολή, τον Μάρτιο του 1943. Εκείνο που δικαιολογημένα
αγνοεί ο συντάκτης του πορίσματος είναι πως ο Παρίσης υπήρξε πληροφο­
ριοδότης και πράκτορας της SOE ήδη από τα τέλη του 1940. 40 Έτσι , η εκ­
δοχή του πορίσματος για την προδοσία του Παρίση παραπέμπει ευθέως στην
SOE Κα·tρου, η οποία, παραγκωνίζοντας άλλους αντιεα.μικούς υποψήφιους,
όπως ο Βαλασάκης και ο ταγματάρχης Γεώργιος Αγγελίδης, τον διορίζει διά­
δοχο του Τσιγάντε στην αρχηγία του « Μίδα ». Ύστερα από λίγο , ο Παρίσης,
κρυφά από όλους, δραπετεύει στη Μέση Ανατολή. 4 1
Το Ι
πορισμα ' '
κοκορετσα παραμενει στο σκοταυι.
' S:- Ο υτε
' ' !::
υιωι.,εις \:' Ι
ασκουνται ου-
'

τε , ς
α.να.χρισει ~ , ' '
οια.τα.σσονται, κατι που επι βε β αιωνει το παρα.πανω συμπερα- ' '
σμα. Αρκετά χρόνια. αργότερα:, το 1955, σε εποχή που ο Κανελλόπουλος κα­
τέχει τη θέση του υπουργού Εθνικής Άμυνας, ο Χριστόδουλος Τσιγάντες του
απευθύνει ανοικτή επιστολή :42

Αθήναι, 14 Ιανουαρίου 1955

Κύριε υπουργέ,

Εζήτησα τον Οκτώβpιον του περασμένου έτους να γίνη μια ανακριτική επι­
τροπή για να εζακριβωθούνε οι συνθήκες του χαμού του αδελφού μου Γιάννη,
στις 14 Ιανουαρίου του 1943.

40. Βλ. τον πίνακα των πρακτόρων της SOE στην οργάνωση ιιΜίδαςιι, ΤΝΑ (PRO)
HS 5/34 1.
4 1. Στο Κάιρο, ο Παρίσης, πρώην «ΟιαφωτιστήςJι στην ΕΟΝ, προσλαμβάνεται αμέ­
σως στην ΕΤΠ και παντρεύεται με παράνυ μφο (sic) τον Noel Baker. Το γεγονός δεν
μοιάζει τυχαίο.
42. Καράγιωργας, ό.π., 42η συνέχεια.
 « Ω ΛrΓΛ Ο Σ ΠΡΟ ΞΕ Ν ΟΣ ,, 3-15

Είχα την ελπίδα πως αφού εσείς δώσατε το φύλλο πορείας και την εντο­
λή ποu κατέληξαν στον θά.να·ω του αδελφού μοu, αφού εσείς δεν μ' ακούσα­
τε να τον φέρετε πίσω όταν σας το εζήϊ:ησα, γιατί ξέραμε πως είχε αρχίσει
να γίνεται καυτό το έδαφος κάτω από τα πόδια. του, ότι θα με ακούγατε αυ­
τή τη φορά.
Δεν το εχά.να.-τε.
Μια σωστή ανάκρισις θα. ξεσκέπαζε τον βόθρο της Κατοχής, θα φώτιζε
την δράση μερικών σκοτεινών ανθρώπων, την αδράνεια πολλών ((ηρώων)) του
παρασκηνίου.
Και αυτό ((Οεν σuμψέρει».
Τις προά.λλες ανακατεύθηχε ένας υπασπιστής σας να μη δημοσιευτεί ένα
στοιχείο που είχε ο χ. Καράγεωργας. Ανώνυμες απειλές από τηλέφωνα, και
εκ β ιασμοι' '
και αποπειρες δ ωρο δοκιας
' '
γιναν ε δ ιαφορες,
' '
και τα στοιχεια τα εχω'
στη διάθεσή σας. Μου είπε ανώτατος εν ενεργεία αξιωματικός, ότι το πόρι­
σμα Κοκορέτσα. σταμάτησε κατ' εντολήν σας, διά ιισuμμα.χικούς λόγους».
Σας ζητώ να με: ακούσετε α.uτή τη φορά, πριν α.να.γκα.σθώ να μe:ταχe:ιρι­
σθώ άλλα μέσα, πριν αναγκασθώ να αποκαλύψω δημόσια, τι κρύβεται χά.τω
από την όλη συσκότιση. Και τότε, επειδή θα αναγκα.σθούνε να με μηνύσουν ,
θα τα πούμε στο Δικαστήριο.

Χ. Γ. ΤΣΙΓΑΝΤΕΣ

κατω
ι 1 'δ 1 λ' 1 f
απο την επι ραση της ανοικτης επιστο ης, η συσταση ανακριτικης

επιτροπής πραγματοποιείται, για να μείνει στα χαρτιά.. Ο Χριστόδουλος Τσι­

γά.ντες πεθαίνει αυτοεξόριστος στη Γαλλία, το 1970.
Ο θάνατος του Γιάννη Τσιγάντε αποτέλεσε το δεύτερο, μετά την Αντί­
παρο, σοβαρό πλήγμα κατά της ελληνικής Αντίστασης, πολύ βαρύτερο από το
πρώτο. 43 Παρά τη σcροδρή αντίδραση που συνάντησε στην Αθήνα από τους
εκατέρωθεν φανατικοός του διχασμού, ο Τσιγάντες έθεσε τις βάσεις για: την
ενοποίηση της νεότερης γενιάς του πολιτικού κόσμου αλλά και για: τη διεύ­
ρυνση του αντάρτικου (Στέφανος Σαράφης-Δημήτριος Ψαρρός). Μετά. τον
θάνατό του, το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ κυριά:ρχεί, ενώ η SOE Κα:ίρου παραμένει ανεξέ­
λεγκτη στην άμεση και έμμεση, μέσω του ΕΑΜ, υποστήριξη της ελληνικής
Άκρας Αριστεράς.

43. Υπάρχει και άλλη άποψη: <ιΚλίνω ευλαβώς το γόνυ προς τον Τα:γμα:τά.ρχην Ιωάν­
νην Τσιγάντe:, τεθέντα εις το πάνθεον των ηρώων της πα:τρίοος μας f... l Εχάλuψε πά­
ντα τα φοβερά ελαττώματά τοu οιά των μεγάλων προτερημάτων τοu, ο ανήρ ούτος.
Εφονεύθη όταν έπρεπε και όπως έπρe:πe:>J. 'Ετσι, ο Ρογκάκος σε έκθεσή του για τα πε­
πραγμένα: της αποστολής (Ιανουάριος 1943), που κατά τα λοιπά αποτελεί ύμνο για τον
Τσιγάντε. Αpχείο Τσοuδεpού, τόμ. Β ', σ. 183--1 81.
346 ΠF.ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑrκοΣ

Στις 23 Σεπτεμβρίου του 1942, φθάνει στη Σμύρνη ο Μπακιρτζής. Σ-την SOE
έχουν πληροφορηθεί την πρόθεσή του να εγκαταλείψει την Ελλάδα, από τον
Παπαδοκωνσταντάκη. Έχουν, επίσης, πληροφορηθεί ότι ο Μπακιρτζής -μέ­
σω ενός Βούλγαρου πράκτορα- έχει λάβει πρόσκληση των Σοβιετικών να τους
επισκεφθεί στο προξενείο τους, σ-την Κωνσταντινούπολη, προκειμένου να συ­
ζη-τήσει μαζί τους την ενίσχυση της Αντίστασης από τη Σοβιετική Ένωση.
Έτσι, η άφιξή του δημιουργεί προβλήμα-τα τόσο στην SOE όσο και στο Fo-
reign Office . Στο δεύτερο, λόγω πολιτικών φρονημάτων ο Μπακιρτζής ε ί-
ναι ανεπιθύμητος. Στην πρώτη, ανεπιθύμητη είναι η ανάμιξη της Σοβιετικής
Ένωσης στα ελληνικά πράγμα-τα.. Εξάλλου, είναι πολύ πρόσφατη η έγγραφη
συμφωνία συνεργασίας της SOE με τη NKVD,1'4 τη σοβιετική Μυσ-τική Αστυ-
νομία -υπό τον διαβόητο Laνrentii Pavlovich Beria-, 45 ενώ ταυτόχρονα βρί-
σκεται σε εξέλιξη μια άλλη, άγνωστη όσο και εντυπωσιακή, επιχείρηση.
Στις
12 Απριλίου του 1942, ο <ιΠρομηθέας Il» στέλνει το ακόλουθο σΎ]μα
στον Pawson: 46

Ο ταγματάρχης της Αεροπορίας Κίσσαβος έφυγε από την Ελλάδα για τη Ρω-
'
σια, στις Sφβ
/
ε ρουαριου. Σ χοπος
/ / ' ' 'λους
του ειναι να πεισει τους ρωσιχους κυκ

να πιέσουν το ΚΚΕ, ώστε να υπακούσει χα:ι να συνεργαστεί με τη δημοκρα­

τική οργάνωση που έχω αναφέρει. Είναι κομμουνιστής και πρώην πράκτορας
της ρωσικής πρεσβείας στην Αθήνα.

Ο ταγματάρχης -της Αεροπορίας «Κίσσαβος)) δεν είναι άλλος από τον Δα­
μιανό Μάθεση , ανώτατο στρατιω-τικό μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ από το 1935,

44. W. Mackenzie, ό.π. , σ. 393 χ.εξ. Για τη συμφωνία της με την

SOE και την αντί­
θεση της δεύτερης στις δραστηριότητες του Μπακιρτζή, βλ. κc:ιι την από
23.9.1942 επι­
στολή του Noel Bake1· προς τον Boxshall, με χειρόγραφη σημείωση του G\enconner,
ο οποίος συμφωνεί απόλυτα με το περιεχόμενό της: ((Η άφιξη του Μπc:ικιρτζή», γράφει
ο Noel Bake1·, ιtεπc:ιναφέρει ένα σημαντικό ζήτημα : Απλά, μέχρι ποίου σημείου απο­
τελεί πολιτική μας η βοήθεια προς τους Έλληνες κομμουνιστές, ειδικότερα δε, προ­
κειμένου να διευκολύνουμε τις επαφές τους με τους Ρώσουςιι. Και, λίγο παρακάτω , συ­
νεχίζει: ιιΗ αποστολή του [του Μπακιρτζή] συνίσταται , αναμφίβολα, στην απόσπαση
της ρωσικής συμπαράστασης και ενίσχυση ς προς τους κομμουνιστές στην Ελλάδα, κά­
τι που αντίκειται στην πολιτική μας, ενώ , περαιτέρω, θα περιπλέξει, ακόμα περισσό­
τερο το πρωταρχικό μας καθήκον να επιτύχουμε μεγαλύτερη ενότητα στην Ελλάδα>>.
Την επιστολή ακολουθεί τηλεγράφημα του GlenconneI" προς το Κάιρο. Απόσπασμα: ιιΕ.
Εν όψει της συμφωνίας μας με τη NKVD , έχουμε να χειρισθούμε μια πολύ σοβαρή υπό­
θεση με τους Ρώσους. Δεν θα αποκομίσουμε, ίσως, πολλά απ' αυτούς, αξίζει όμως να δο­
κιμάσουμειι. Για τα δύο κείμενα, βλ. ΤΝΛ (PRO) HS 5/534.
45. Σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε, τόσο στις συμμαχικές χώρες όσο και στον Άξο-
vα, η NKVD, μόνη, συγκέντρωνε: τις δραστηριότητες όλων των μυστικών υπηρεσιών, ?r.

κατασκοπίας, αντικατασκοπίας, ειδικών επιχειρήσεων, προπαγάνδας κλπ.

46. Τηλεγράφημα In, 109/ 12.4. 1942, ΤΝΑ (PRO) HS 5/711.

.f.
,,
«0 ΑΓΓΛΟΣ ΠlΌΞΕ Ν ΟΣ» 34ϊ

σπουδασμένος στη Μόσχα και υπεύθυνος για την επαφή του ΚΚΕ με την Κο­
μιντέρν. Το 1939 ο Νίκος Ζαχαριάδης τον είχε καταγγείλει ως απράκτορα
του εχ
,
θ ρου», δ, , 'λ
e:πe:ι η ηταν το μονο στε εχος που
δ J
εν ειχε συ
λλ θ ,
ηφ ει απο την
J J

Ασφα'λεια, J ,
και ετσι τε'θ ηκε σε απομονωση. Στη δ ιαρκεια
Ι της κατοχηι:;
Ι ειχε δη- 1

μιουργήσει την οργάνωση αΟι φίλοι του λαού», στην οποία είχε στρατολογή­
σει περίπου 20 νέους α.ξιωματικούς. 47
Ο Μάθεσηι:; φθάνει στην Κωνσταντινούπολη και έρχεται σε επαφή με τον
Ρawson. Ε κεινος, αφου ε λ'εγχει τα. cηοιχε ια του κουτσογ ια.ννοπου
Ι λου ,
1
f f f
μεσω του

τον θέτει υπό την προστασία -και τη μισθοδοσία- της SOE. Ο Μάθεσης του
αποκαλύπτει, σε πολύ γενιχέι:; γραμμές, το ιστορικό της οργάνωσής του, ενώ
-τον Ιούλιο του 1942 του υποβάλλει και σχέδιο δράσης της στην Αθήνα. Τα­
χτικές επισκέψεις του στο Σοβιετικό Προξενείο δεν αποδίδουν, ενώ τελικά,
στις Ι 4 και 15 Ιουλίου, συναντάται με τον Σοβιετικό Ναυτικό Ακόλουθο. Εκεί­
νοι::; του υπόσχεται βοήθεια, με τον όρο ότι δεν θα αποκαλύψει οτιδήποτε στους
, , , ,
Β ρετανοuς,
~ Τ Ι
τουι::; οποιους υεν εμπιστευεται. ον παροτρuνει, επισης, να uπο-

κρι θειΙ Ι ,
τον α.ρρωσ-το, ωστε να μην τον
δ 'ξ
ιω ουν οι
Β ,
ρετα.νοι απο την
Ι κ
ωνστα-

ντινούπολη μέχρι να φθάσει η θεώρηση του διαβατηρίου του. Του δίνει ένα σε-
β αστο, ,
ποσο χρηματων
Ι ΙιR
· και, τε
'λ
ος, του αποκα
λ' , ,
υπτει μια κρυπτη, στην κου-

φάλα ενός δέντρου μπροστά στο θερινό κτήριο της Σοβιετικής Πρεσβείας, στη
Θερα.πειά, όπου μπορεί να. του αφήνει μηνύματα.. Ο Μάθεσης, με τη σειρά του ,
παρα δ 'δ
ι ει στον
Σ ο β ιετιχοι εναν
ι ' δ ι ι ι
κω ικα επ ικοινωνιας με τον ασυρματο που εχε ι-

νος θα στείλει στην Αθήνα. Του παραδίδει και μία έκθεση -αντίγραφό της δεν
θα παραδώσει στον Pawson-, κάτι που θα. προκαλέσει στον τελευταίο απο­
γοήτευση και ανησυχία για τις πιθανές αποκαλύψεις του Μάθεση στουι::; Σο­
βιετικούς σχετικά με την SOE και, ιδίως, για τις διασυνδέσεις του στην Ελλά­
δα, τις οποίες του έχει αποκρύψει. Ο Μάθεσης αναχωρεί στις 17 Αυγούστου
για την Ιερουσαλήμ, όπου μέσω του ξενοδοχείου αKing David» πρόκειται να έρ­
θει σε επαφή με τον Tamplin. Πριν φύγει, υπόσχεται στον Pawson ότι θα του
στει'λ ει το λ ε ξ ικο-
Ι λ υτη
' / χωυιχα.,
του Ι ~ το μηχος χυμα.τος στο οποιο θ α εχπεμπε ι
f f f
1

1
'
ο ασυρματος, χα θ ως
' και το αναγνωριστιχο σημα., ετσι ωστε
' η ' ' SOE να. υποχ λ ε-
'
β
πτει τα. σο
Ι λ Ι
ιετικα τη εγραφημα.τα.
Η Ι Ι
συνεχε ια της ιστοριας αγνοειται.
Γ ,
νωστο
'
είναι μόνον ότι η ομάδα αξιωματικών του Μάθεση προσχωρεί στον ΕΛΑΣ .

4ϊ. Φαράκος , Σχέσεις ΚΚΕ, σ. 97 και 428.

48. Κατά τον Pawson, ο Μάθεσης του αρνήθηκε πως είχε δεχθε ί χρήματα από τον
Σοβιετικό Ναυ-τικό Ακόλουθο . Ο ίδιος όμως διαπίστωσε την, εκ μέρους του, αποστολή
1.000 δολαρίων ΗΠΑ στην Ελλάδα , μέσα σ' ένα άδε ιο σωληνάριο οδοντόκρεμας και
μέσω μιας ιιεπικίνδυνης)) Ιταλίδας πράκτορος. Ο
Pawson φοβόταν , επίσης , μήπως διά­
φορες περίεργες οικονομικές δοσοληψ ίες και ερωτικά σκάνδαλα του Μά:θεση περιέλθουν
σε γνώση της SIME, διότι ο πράκτοράς της , Φραγκούλης Γαρuψά:λλου , είχε προβεί σε
σχετικές καταγγελίες προς τον Γκόγκα.
318 ΠΕΤΡΟΣ l.:T. ΜΑΚΡ1ΙΣ-ΣΤΑ1ΚΟΣ

Ο Μπαχιρτζήc;, τελικά., επισκέπτεται την Κωνσταντινούπολη και η σχε­

τική ευθύνη εrrιρρίπτεται στον Pawson. Εχe:ίνοc;, στιc; 3. 10.1942, απολογού­
μενος προς την SOE Κα'ίρου, γράφει:~ !!

[... ] το να είχα προσπαθήσει να αποτρέψω ή να παρεμποδίσω τον Μπακιρτζή

από το να επισκεφθεί την Κωνσταντινούπολη , θα ήταν αναποτελεσματικό
και διόλου σώφρον.
Ίσως προτίθεται, ίσως δεν προτίθεται να επισκεφθεί τις εδώ σοβιετικές
Αρχές. Όμως , αν πρόθεσή του είναι να τους δει, προσπά:θε;ιά: μου να τον στα­
ματήσω από το να. έρθει στην Κωνσταντινούπολη , δεν θα απέτρεπε τη συ-
,
ναντηση αυτη, ' δ ιοτι,
' αναμψι'βο λ α, οι Ρ ωσοι
' θα ' •· ' '
εστεΛναν εκπροσωπο τους στη

Σμύρνη.
Ο Μπακιρτζής είναι άνθρωπος με πυγμή και δεν είναι εύκολο να τον απο-
' ' '
τρε ψ ει κανεις , απαι,
t: και εχει
' λ'β
α ει ' ' ' ' δ ειι,ε
την αποφα.ση το υ, κατι που απε t: το γε-
γονός ότι, όπως δήλωσε στον Pateι·son, αν ο Rees τον πίεζε να φύγει για τη
Μέση Ανατολή, ήταν έτοιμος να προσποιηθεί τον ά:ρρωστο, ώστε να καθυ­
στερήσει την αναχώρησή του μέχρι να φθά:σω στη Σμύρνη.

Σε αντίθεση μe: τους Βρετανούς, ο Κανελλόπουλος είναι ενθουσιασμένος μe:

την επικείμενη άφιξη του Μπακιρτζή στη Μέση Ανατολή -η γνωριμία τους,
άλλωστε:, ανάγεται ήδη στα 1929-, διότι τον θεωρεί ως τον πλέον κατάλλη­
λο Στρατιωτικό Ακόλουθο στη Μόσχα, ιιλόγω ικανότητος και δι' ά.λλους γνω­
στούς λόγουςJ>. 50 Η τοποθέτησή του δεν πραγματοποιείται, ο δε Μπακιρτζής
παραμένει στη Μέση Ανατολή ιδιωτεύονταc;. Τον Ιανουάριο του 1943 συνα­
ντάται με τον Waι·ner και εκe:ίνοc; αναφέρει στο Foreign Office πως δεν μοιά.-
ζει ' ' '
τοσο ακραιος οσο τονθ'λ '
ε ει η φημη του. ιι Μ ε εντυπωσιασε>ι,
' συμπ ληρω '-
νει οW arner, ((το πρακτικό του πνεύμα, η σύνεσή του και η ανυπομονησία του
'
να συμμετασχει στην πο λ εμιχη \:,
' προσπα'θ εια, ανει,αpτητα απο' πο λ ιτιχεc;
' το-
ποθετήσεις». Αργότερα όμως, τον Απρίλιο του 1943, ύστερα από τις ανα­
51

τρεπτικές δραστηριότητεc; του Μπακιρτζή στο στράτευμα -πριν και μετά. το

κίνημα-, το θέμα της αποστολής του στη Σοβιετική Ένωση επανεξετάζεται
ως πρόσχημα για να απομακρυνθεί από το Κάιρο. Ο L eeper, όμως, εκφράζε ι
' ,
αντιρρησειc;: ιι ο κοκκινος συνταγματαρχης, οπως αποκα λ'' '
ειται, ισως οεν ε ι - ' "" '
ναι γνήσιοc; κομμουνιστής αλλά: προφανώς είναι ένας επικίνδυνοc; σύνδεσμος
ανάμεσα στη Μόσχα και στο ΕΑΜ στην Ελλάδα». 52 Τελικά. , τον Αύγουστο

49. ΤΝΑ (PRO) HS 5/534.

50. Τηλεγράφημα 538/ 10.9. 1942 του Κα.νελλόποuλου προς τον Τσουδερό. Αpχείο
Τσοuδεpού, τόμ. Β ', σ. 159.
51. ΤΝΑ (PRO)FO 371/37219/R 11333.
52. ΤΝΑ (PRO) 1', 0 371/ 37219/R 4032. Πρβλ. την παραπάνω, από 2.9.1943, έκθεση
του Leeper σχετικά με τις ελληνικές προσωπικότητεζ που ζουν εκτός Ελλάδος.
 «0 Α ΓΤ'ΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ,,

του 1943, ύστερα από δύο αποτυχημένεζ απόπειρες του Τσουδερού να τον
στείλει με ειδική αποστολή στην Τουρκία ή στις ΗΠΑ, ολόκληρο το υπουρ­
γικό συμβούλιο είναι σύμφωνο για την ανάγκη τηc; απομάκρυνσήc; του από
την Αίγυπτο."' 3

Στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1942, εμφανίζοvται στο Κάιρο δύο ακόμα στελέ­
χη τηc; SOE, ο ταγματάρχηc; John Melior Stevens, 54 ο διάδοχοc; του Pirie, και
ο λοχαγόc, Francis Noel Baker, ο οποίοc, θα αναλάβει το πολιτικό τμήμα τηc,
Β6 και θα γίνει ο σύνδεσμοζ του Κανελλόπουλου με την SOE. Είναι η εποχή
που ο Κανελλόπουλοc; αρχίζει να υφίσταται πιέσειc; από την SOE Καt ρου προ­
κειμένου vα τηc; αποκαλύψει τα ονόματα των μελών τηc; Συντονιστικήζ Επι­
τροπήc, των Αθηνών, δηλαδή τα ονόματα των, Ιι'τελείωc; απολιτικών, "Έξι
Συνταγματαρχών", 55 των σωτήρων της Ελλάδος», όπως τους αποκαλεί. Το
β ρετανικο
ι ιοι, ι ι οι, ι ι οι, ι ι
σχεuιο, οπωc; αυτο σταuιακα καταστρωνεται, ιuιαιτερα μετα τηv

53. Στις 1Ο Μαρτίου του 19Η ο Μπακιρτζής τοποθετείται πρώτος πρόεδρος της
l ΙΕΕΑ, της κομμουνιστικής κυβέρνησης "t"Ου «βουνού~>, και αργότερα αναλαμβάνει τη διοί­
κηση της Ομάδας Μεραρχιών του ΕΛΛΣ Μακεδονίας. Σ' εκείνον αποδίδεται, από Έλ­
ληνες και Βρετανούς, η αποτροπή της αιματοχυσίας στην απελευθερωμένη Θεσσαλο­
νίκη, όπως συνέβη στην Αθήνα, στη διάρκεια των ι(Δεκεμβριανών>>. Ι Ιρέπει, επίσης, να
σημειωθεί ότι, σύμφωνα με το ιδιαίτερα εγκωμιαστικό μητρώο του στην SOE [ΤΝΛ
(PRO) HS 8/403], όταν πληροφορήθηκε πως αντάρτες του ΕΛΑΣ είχαν επιτεθεί σε βρε­
τανικές δυνάμειc:;, αφήρεσε από τη στολή του όλα τα παράσημα, εκτός από το DSO του.
Αυτοκτόνησε, το 1947, εξόριστος στους Φούρνους της Ικαρίας, εκδοχή που αμφισβη­
τείται μέχρι σήμερα, τόσο από την οικογένειά του όσο και από την Αριστερά. Γεγονός,
πάντως, είναι ότι είχε υπάρξει αρνητικός σε όλες τις ισχυρές πιέσεις του Νίκου Ζαχα­
ριάδη για να τον ακολουθήσει στο εγχείρημά του που ονομάστηκε ((εμφύλιος πόλεμος» ,
κάτι που θα δικαιολογούσε τη δολοφονία του από το ΚΚΕ. Κλειώ Ν άτση, συνομιλία.
54. Ο Stevens (Ι 913-l 973) ήταν δικηγόρος και μετά τον πόλεμο υπηρέτησε σε διευ­
θυντικές θέσεις στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και σε μεγάλες τράπεζες. Τον Απρί­
λιο του 194 3 έπεσε με αλεξίπτωτο στην Ελλάδα για να διαπιστώσει την κατάσταση
που επικρατούσε στις ανταρτικές ομάδες. Η σχετική του αναφορά περιλαμβάνεται στο
Bτitish Reports (βλ. και παραπάνω), όπου και περισσότερα βιογραφικά στοιχεία.
55. Οι ((Έζιι1 ή οργάνωση «Θέρος>>, ήταν οι συνταγματάρχες Παναγιώτης Σπηλιω­
τόποuλος, Στυλιανός Κιτριλάκης, Θρασύβουλος Τσακαλώτος, Ευστάθιος Λιώσηc; χαι Νι­
κόλαος Φιλιππίδης. Ο έκτος, ο Παυσανίας Κατσώτας, λόγω των διαφωνιών της Επιτρο­
πής με τον Τσιγάντε έφυγε για τη Μέση Ανατολή. Αυτά είναι τα χατά Κcινελλόπουλον
(Ημεpολόγιο, σ. 151) ονόματα των συνταγματαρχών. Σύμφωνα όμως με άλλες αναφο­
ρές [βλ. , π.χ. , την επιστολή του Γεωργίου Μπουρδάρα προς τον Γεώργιο Καφαντάρη,
προϊόν υποκλοπής της SOE, ΤΝΛ (PRO) HS 5/238/R 1 39- 140 και 1181, τα παραπάνω
ον οματα ενα λλ'
' '' λλ α, οπως εκε ινο του
ασσονται, εν μερει , με α ' ' Κωνσταντινοu
' Δ ο' β α.
350 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑϊΚΟΣ

1 [ ' Ι ι ι ξ /
επιτυχια του οργοποταμου, ειναι να συμμετασχει ενας α ιωματικος "!'ης

ιιHarling» στην Επιτροπή, κατά προτίμησιν ο επικεφαλής της (ταξίαρχος)

Edmund (Eddie) Myers, και ένας άλλος αξιωματικός, ο Woodhouse , να γί­
νει σύνδεσμος ανάμεσα σ' εκείνον και στους ((Έξι». Στις 27 Δεκεμβρίου του
1942, ο GlenconneΓ ενημερώνει την Β6: 56

Όσο περνάει ο καιρός, το Κέντρο [Συντονισμού] θα κυριαρχείται, με αυξανό­

μενο ρυθμό, από Βρετανούς. Τούτο είναι, όχι μόνον αναπόφευκτο αλλά και
επιθυμητό. Οι Έλληνες θα συνεχίσουν τους καβγάδες μεταξύ τους, όμως θα
ακολουθήσουν μια βρετανική ηγεσία.

Όλα τα παραπάνω αρχίζουν να υλοποιούνται με την αποστολή στην Ελλάδα

του λοχαγού Bill J ordan , ο οποίος πέφτει με αλεξίπτωτο στην περιοχή του
Ζέρβα τη νύχτα της 16ης προς 1Ίη Δεκεμβρ ίου, κομίζοντας τις νέες εντολές
και οδηγίες. Λίγο αργότερα, ο W oodhouse φεύγει για την Αθήνα προκειμέ­
νου να συναντηθεί με την Κεν'"t'ρική Επιτροπή του ΕΑΜ, τον Τσιγάντε και
τους «Έξι». Για τους τελευταίους θα γράψει: ιιΕίχαν τέτοιο φόβο μην προδο­
θούν, ώστε να είναι ανίκανοι για κάθε αποτελεσματική ενέργεια. Ήταν τό­
.•
σο φοβισμένοι, που κανείς τους δεν ήρθε στην πρώτη συνάντηση που είχαμε ~-·

ορίσει, και μόνον δύο στη δεύτερη>>. 57 Τις ημέρες όμως που ο Woodhous e .·•'

προσπαθεί να έρθει σε επαφή με τους ((Έζι)), αγvοεί τα όσα οραματικά έχουν

μεσολαβήσει στο Κάιρο, από τα τέλη Δεκεμβρίου και ύστερα.
Ο Κανελλόπουλος πραγματοποιεί το δεύτερο ταξίδι '"t'Ου στο Λοvδίνο, στις
28 Δεκεμβρίου, για να λύσει το «αλβανικό» ζήτημα. 58 Λίγες ημέρες πριν, έχει
φθάσει στη Σμύρνη ένας φάκελος για τον Τσέλλο. Με εντολή του Pawson
ανοίγεται, το περιεχόμενό του cρωτογραcρίζεται και δίνεται αμέσως για μετά-

56. Βλ. ιιSΟΕ activities in Greece», l0.12. 1942, και συνοδευτική επιστολή από
27.12.1942, ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 328. Πρβλ. <ιNotes οη working of Λnglo-Greek Com-
mittee and Center of Co-Operation ίη Greece1>, και την από 7. 12.19,12 συνοδευτική
επιστολή του Glenconner προς τον Taylor, ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 283.
57. C. Μ. Woodhouse, ιιHistory of the Allied Military Mission in Greece, Septem-
ber 194 1 to December 1944» (1945), ΤΝΑ (PRO) HS 7/154, σ. 30 (αδημ.). Τον Ια­
νουάριο του 1943, ο Woodhouse, γεννημένος τον Μάιο του 1917, δεν είχε κλείσει ακό­
μα τα είκοσι έξι του χρόνια. Όταν έφθασε στην Αθήνα, είχε την πρώτη επαφή του με
κομμουνιστές και, όπως ήταν φυσικό, εντυπωσιάστηκε με την τόλμη και την αυτοθυ­
σία τους . Γι' αυτό και η έντονα επικριτική του στάση για τους ιι'ΕξιJJ.
58. Στις 14 Δεκεμβρίου ο Κανελλόπουλος ειδοποιήθηκε ότι ο Eden πρόκειται να χά­
νει μια δήλωση στη Βουλή των Κοινοτήτων, σύμφωνα με την οποία η Μεγάλη Βρετανία
εγγυαται την ανεξαρτησια της
' ' Αλβανιας
' ' 'λεμο , κατι που, κατα την απο ψ η
μετα τον πο ' ' '
του Κανελλόπουλου, ματαίωνε μιαν α.πό τις λεγόμενες ελληνικές «εθνικές διεκδική­
σεις!>, δηλαδή τη μεταπολεμική προσάρτηση της Βορείου Ηπείρου στην Ελλάδα. Όταν
η δήλωση γίνεται γνωστή, εκείνος ξεσηκώνει σάλο, ζητώντας την ταυτόχρονη αναγνώ-
 «0 Α!ΊΆΟΣ ΠΡΟΞF.ΝQΣ,, 351

φραση. Πρόκειται για ένα πολυσέλιδο κείμενο με συντάκτη τον Παναγιώτη

Σπηλιωτόπουλο. Περιέχει τους σκοπούς της οργάνωσης των ι(Έξι Συνταγ­
ματαρχών», τη δομή της και τις δυνα-τότητες δράσης που προσφέρει. Σύμ-
,
φωνα με το εγγραφο;':>9· στους σκοπους
1
της οργανωσης
'
περι λ αμ β'
ανονται και

οι ακόλουθοι:

α. Η διατήρηση της πειθαρχίας και της συνοχής στο Σώμα των αξιωματικών.
β. Η διανομή οικονομικής βοήθειας.
γ. Η συλλογή πληροφοριών, και
δ. Η τήρηση της τάξης στην χώρα, σε δεδομένη στιγμή , μέχρις ότου αφι­
χθούν ο βασιλεύς και η κυβέρνηση και αναλάβουν την εξουσία.

Όταν το κείμενο φθάνει στο Κάιρο, οι φιλοεαμικοί της Β6, με πρωταγω­

νιστή τον Noel Baker, ξεσηκώνον-ται. Επικαλούμενοι -το γεγονός ότι όταν ο
Κανελλόπουλος μιλούσε στην Άγγλο-Ελληνική Επιψοπή για τους ιηελείως
απολιτικούς συνταγματάρχες>>, πάντοτε χρησιμοποιούσε τον Τσέλλο ως πη­
γή των πληροφοριών του, δεν θέλουν ή παριστάνουν πως δεν θέλουν να πι­
στέψουν πως ο Κανελλόπουλος γνώριζε τα πολπιχά φρονήματά τους και τους
σκοπούς της οργάνωσής τους. Και, δεδομένου ότι ο Τσέλλος έχει περιορίσει
τον εναγκαλισμό του Κανελλόπουλου με τους αριστερούς και τους φανατι­
κούς αντιμοναρχικούς, έχοντας γίνει έτσι εχθρός της Β6, όλες οι υποψίες χαι
οι κατηγορίες στρέφονται εναντίον του: Εκείνος, λένε, για τις πολιτικές -του
φιλοδοξίες παραπλάνησε τον Κανελλόπουλο και τον έπεισε ότι οι ι<'Εξu> έχουν
' ξ ει τις πο λ ιτικες
υποτα Ι τους πεποι θ'
ησεις στη Ι
συνενωση ' λ ων των παρατα-
ο /
ξεων και οργανώσεων. 60
Οι ((Έξι» όχι μόνον είναι άχρηστοι για την SOE, αλ-

ριση της ανεζαρτησίας των Δωδεκανήσων και της Κύπρου. Παραιτείται, παρασύροντας
σε παραίτηση και άλλους και, τελικά, φεύγει για το Λονδίνο. Εκε ί, ί,ητά την παραίτη­
ση του Τσουδερού που έχει συμφωνήσει με τη δήλωση, εφόσον αυτή δεν προβλέπει την
παράλληλη εγγύηση των συνόρων της Αλβανίας. Τελικά, ο Κανελλόπουλος συμβιβά­
ζεται. Βλ. Ημερολόγιο, σ. 241 χ.εξ., και διάψορες εκθέσεις κλπ., στον φάκελο ΤΝΑ
(PRO) HS 5/328.
59. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/238, σ. 0119 χ . εξ., και ΤΝΑ (PRO) HS 5/301 , σ . 00071
χ.εξ.

60. Βλ. όμως, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, 1935-1 945, Ένας απολογισμός, σ. 33-34,
όπου υποστηρίζεται πως η Επιτροπή των «Έξι Συνταγματαρχών>) είχε σχηματιστεί λί­
γο πριν φθάσει ο Γιάννης Τσιγάντες στην Ελλάδα και πως ο Κανελλόπουλος, όταν πλη­
ροφορήθηκε τα ονόματα των μελών της, επικύρωσε την ίδρυσή της αμε βαθιά ιχανοποίη­
σηι). Έναν χρόνο αργότερα, στις 12.12.1946, αγορεύοντας ενώπιον της Βουλής των Ελ­
λήνων ο Κανελλόπουλος δηλώνει ότι ο ίδιος είχε εγκαθιδρύσει την Επιτροπή στην Αθήνα
πριν ψύγει από το Κάιρο για το Λονδίνο, τον Δεκέμβριο του 1942 . Βλ. Εθνιχόν Ενωτι­
κόν Κόμμα, Γενική Γραμματεία, Διεύθυνσις Διαψωτίσεως, αριθ. 10, Αyόpευσις Πανα­
γιώτη Κανελλόπουλου ..., σ. 8-9.
352 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ - ΣΤΑΪΚΟΣ

λά αποτελούν και (ψια ιοιαίτερα επικίνδυνη απειλή)), σημειώνει σε αναφορά.

του ο Noel Baker. 61 Συμπέρασμα : Όταν επιστρέψει από το Λονδίνο ο Κα­
νελλόπουλοc:;, <<Ο μονα.οικός φίλος της SOE στην ελληνική κυβέρνηση» , πρέ­
πει να του ασκηθεί κάθε ουνα.τή πίεση ώστε να εγκαταλείψει τους ιι'Εξι>> και
~ 't" Τ σε'λλο, οχι μονο απο τις ε λληνικες μυστικες υπηρεσιες α)Ί
1 1 1 1 1 1 1
να οιωι..,ει τον V\α

και από την Άγγλο-Ελληνική Επιτροπή. Αποφασίζεται, επίσηc:;, να μην ανα­

κοινωθεί η ύπαρξη του κειμένου στο Foι·eign Office.
Ο Κανελλόπουλος επισ-τρέφει στο Κάιρο στις 13 Φεβρουαρίου του 1943. Ο
Τσέλλος έχει αντιληφθεί τι συμβαίνει και τον ενημερώνε ι. Γι' αυτό και σε
άτυπες συνεδριάσεις της Άγγλο-Ελληνικής Επιτροπής και οι δύο αλλά.ζουν
στάση. Τώρα προτείνουν οι «Έξω να συγχωνευθούν με το στρατιωτικό επι­
τελείο που έχει σχηματίσει ο Τσιγάντες, υπό τον συνταγματάρχη Μ ιχαήλ
Αντωνόπουλο, και με μια. ομάδα <<πλαστηρικώνJ> αξιωματικών. Ο Noel Baker
αρπάζει την ευκαιρία.. Η SOE πρέπει να δεχθεί την πρόταση, με έναν όρο: Η
'
νεα Ε πιτροπη'δ εν θ α. εινα:ι π λ'
' εον «συντονιστικη>J. ' Η δ ιανομη' των χρηματων , '
των οπ
, λ ~,
ων και των εφοοιων στους αντα.ρτες
, δ
εν
θ ,
α yινετα.ι απο α.υτην α
, , λλ,
α

από την SOE, μέσω των αξιωματικών-συνοέσμων της Βρετανικής Στρατιω­

τικής Αποστολής. fi 2 Λίγες μέρες μετά , ξεσπάει το πρώτο μεγά λο κίνημα στις
δύο ελληνικέc:; ταξιαρχίες. Όλα καταρρέουν ...

Η άνοδος και η πτώσις του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, στη Μέση Ανατο­

λή, αποτελούν τυπικό παρά.οειγμα. αρχαιοελληνικής ύβρεως. Το τέλος της
εποχής του τελεί σε άμεση συνάρτηση με τη συμπεριφορά του ίοιου απένα­
ντι στο στράτευμα, το οποίο πολιτικοποιεί εκφωνώντας πύρινους λόγους κα­
τά της ((4ης Αυyούστοω>, 63 αλλά και της στάσης του απέναντι στις δύο κα­
τηγορίες των Ελλήνων αξιωματικών της Μέσης Ανατολής. Ο τεχνητός, κα­
τοχικός διχασμός αλλά. και η αγωνία τους για τη μεταπολεμική τους ε;ταy-
/ / / / /
yε λματικη εξ'λ
ε ι ξη, εχουν δ ιαιρεσει τους αξ ιωμα.τιχους σε μονιμους, <<νομιμο-
1

, ~
φρονερ>, και εφεορους, κινημα.τιες.
ι Qι ι ι
πρωτοι, εκεινοι που ειχαν πο
ι λ ι
εμησει

61. ((Tsellos and the "Center of Co-ordination">>: ΤΝΑ (PRO) HS 5/301 , σ. 00049
χ.εξ .
62. ιιΤhe Six Colonels Crisis-Political ConsiderationsJJ: ΤΝΛ (PRO) HS 5/2 38, σ. -~

00113 χ.εξ.
63. Γράφει ο Χριστόδουλος Τσιγάντες, ιιΗ Μέση ΑνατολήJJ , 60ή συνέχεια: <<Τα. εί­
χε τότε (ο Κανελλόπουλος) με την 4η Αυγούστου, τη σκότωνε κάθε μέρα. Τον άκουσα
να βγάνη ένα λόγο στο ελληνικό σχολείο χαι του το 'πα. Είχε πεθάνει ο Μεταξάς και
η Τετάρτη Αυγούστου . Στην Μέση Ανατολή είχανε έλθει οι νέοι κυρίως αξιωματικοί,
οι τελευταίες σειρές ·των Ευελπίδων. Τεταρτι:ωγουστιανοί, ποιος λίγο ποιος πολύ , ήτα­
νε και οι αξιωματικοί που είχανε υπηρετήσει, οι "εν ενεργεία")) .
,1·~
'::
~i~·
(l.

ι
~,
.
.

'
.: ::.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ,, 353

στην Αλβανία. Οι δεύτεροι, οι απότακτοι του 1935 - φθάνουν στο Κάιρο ολο­
ένα. και περισσότεροι. Ο Κανελλόπουλος προσπαθεί να νουθετήσει τους «νο­
μιμόφρονεςη, φθάνοντας στο σημείο να τους προσβάλει. Στις 20 Σεπτεμβρίου
του 1942, τους λέει :04

Δεν ανέχομαι την αντιδιαστολή μεταξύ δήθεν νομιμοφρόνων και κινηματιών

αξιωματικών, αφού η νομιμοφροσύνη των νομιμοφρόνων δεν είναι τίποτε άλ­
λο παρά υποστήριξη ή έστω ανοχή του άνομου και αντιλαϊκού καθεστώτος της
4ης Αυγούστου.

Περιφρονώντας τις συμβουλές του Τσουδερού αλλά: και του Παναγιώτη Πι­
πινέλη,65 τοποθετεί στις διοικήσεις των στρατιωτικών μονάδων κυρίως κι­
νημα.-τίες. Αpγό-τεpα, θα γρά.ψει: 66

Επηρεασμένος ακόμη από τον δημοκρατικόν αγώνα που είχα διεξαγάγει κα­
τά το έτος 1935, καθώς και από την τετραετή επί δικτατορίας εξορίαν μου,
είχα εκδηλώσει[ ... ] υπερβολικήν εμπιστοσύνην εις τους δημοκρατικούς αξιω­
ματικούς του κινήματος του 1935 [ ... ]Δεν εφανταζόμην, ότι Έλληνες αξιω­
ματικοί, οιασδήποτε ιδεολογίας, θα. υπέκυπτον εν ώρα. πολέμου εις τον φο­
βερόν πειρα.σμόν να. συμβάλουν εις την διάλυσιν των μαχομένων δυνάμεων
του Έθνους.

Δεν ήταν, όμως, μόνο η ι(εμπιστοσύνη)) το κίνη-τρο του Κανελλ.όπουλου. Ο

Χριστόδουλος Τσιγάντες θυμάται: 67

Όταν ήρθε ο Κανελλόπουλος, κατηγορώντας την πρώτη αδράνεια και λέγο­

ντας πως είναι αποφασισμένος να κουνήση την Μέση Ανατολή, έμπλεξε σε
μιχροζητήματα, σε μιχροφιλοτιμίες, σε μικροφιλοδοξίες και αντί να καυτη­
ριάση, όχι μόνο με λόγους, τα αίτια και τους αιτίους της καταστάσεως, κύτ-

64. Ημεpολόyιο, σ. 95 και 136. Εξάλλου, δύο τουλάχιστον από εκείνους που μου μί­
λησαν για την εποχή , ο αντιστράτηγος ε.α. Κωνσταντίνος Τ σιτσιλώνης και ο ναύαρχος
ε.α. Κ. Σωτηρίου, με διαβεβαίωσαν ότι ήταν παρόντες σε ομιλίες του Κανελλόπουλου,
κατά τις οποίες είχε διαλαλήσει το περίφημο εκείνο ((Ο Στρατός βουλεύεται)) , κάτι που
ο ίδιος αρνήθηκε διαρρήδην, μεταγενέστερα. Ο Σωτηρίου , μάλιστα, μου αφηγήθηκε
ότι, επιτόπου, τον ρώτησε ειρωνικά αν με το «βουλεύεται)) εννοούσε ότι θα έπρεπε να
διασκεφθούν πριν ρίξουν μία οβίδα από το πλοίο του. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ο Κα­
νελλόπουλος τον διέταξε να εγκαταλείψει την αίθουσα. Πρβλ. και Χριστόδουλος Τσι­
γάντες, ((Η Μέση Ανατολήη, 66η συνέχεια.
65. Ο Παναγιώτης Πιπινέλης ( 1899- 197ο) υπήρξε μία από τιζ κορυφαίες μορψέζ της
ελληνικής διπλωματίας. Βλ. και παρακάτω.
66. Τα χρόνια τοu Μεγάλου Πολέμου, σ. 63, σημ.
67. ιιΟ Ιερός ΛόχοςJ>, συνέχειες 5 και 6.
354 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΑΪΚΟΣ

ταζε να συμβιβά.ση τα ασυμβίβαστα και να κά.νη και λίγο κόμμα. Είχε, και τό­
τε, τη συνήθεια να μαζεύη yύρω του ανθρώπους και να: τους λέΥ). Σuμφωνοό­
σανε όλοι και τον θαυμά.ζανε και του σκάβανε το λά.κκο μόλις δεν τους έκανε
όλα τους τα γούστα. Καταφέρανε και τον πε:ριτpιγυρίσανε ανάξιοι άνθρωποι,
από εκείνους που ψαρεύουνε στα θολά νερά, επαγγελματίαι τοu φανατισμού ,
'
ε:νας δ υο 'δ ες, ενας κουκουες χασικος
μισο-κουκουε: ' ' , [... ]
Πέρασε η Ιη ταξιαρχία για το Αλαμέιν. Στο πυροβολικό φωνάζανε του Κα­
νε:λλόπουλου, στη Γέφυρα του Καναλιού, ιιΖήτω ο αντιφασίστας!» και καμά­
ρωνε:. Του είπα να μην αφήσει να. παρασύρεται από τις ζητωκραυγές και τα
χειροκροτήματα ο υπουργός των Στρατιωτικών. Ότι αύριο οι ίοιοι, γιατί θα
βρέχη, γιατί θα είναι κουρασμένοι, γιατί είναι παιοιά, μπορεί να του φωνάζουνε
τα ανάποοα. Ήτανε όμως, ευχαριστημένος από τον εαυτό του και νόμιζε πως
τον αγαπούνε, πως τους γοητεύανε οι λόγοι του.

οι
ι ~ ι ι ι ι ι
<ινομιμοφρονες>> uιαμαρτυρονται, ενω οι κινηματιες, επικουρουμενοι απο

τους ι1πλαστηpικούς» πολιτευόμενους του Καίpου χαι τον Μπαχφτζή, ζη-

τουν ο'λο και περισσατερες
' ' θ'εσεις στο στρατευμα. ' 'Ε τσι, αρχι'ζει να οημιουρ-
1.'

γείται αυτό που αργότερα ονομάστηκε ιιΤο τρελοκομείο του Καίρου». 68 Τα δύο
αντίπαλα στρατηγεία έχουν εγκατασταθεί στα ξενοδοχεία «Grand Hδtel» και
«National», αντίστοιχα, ενώ η βεράντα και το «Long Bar» του «Shepheard's»
1
γινονται το κεντρο συνα
1 'θ
ροισης πο
λ , ξ 1
ιτικων και α ιωματιχων, κεντρο των συ-
'

ζητήσεων, των ζυμώσεων και των συνωμοσιών. Την ίδια εποχή, σε άλλα λι­
γότερο πολυτελή στέκια, ο δεκανέας Γιάννης Σαλλά:ς (ή Σάλλας), ένας Ικα­
ριώτης φυματικός κομμουνιστής, τριάντα τριών ετών τότε, πρώην κρατού­
μενος στις φυλακές της Ακροναυπλίας -τώρα υπηρετεί στο υπουργείο
Στρατιωτικών-, υφαίνει τον δικό του ιστό. Ήδη από τον Οκτώβριο του 1941
έχει σχηματίσει τη μυστική κομμουνιστική οργάνωση Αντιφασιστική Στρα­
τιωτική Οργάνωση, ΑΣΟ. Οργανωμένη σε τριάοες ή πεντάδες κατά το σο­
βιετικό επαναστατικό σύστημα, η ΑΣΟ προπαγανοίζει στο στράτευμα και εκ­
δίδει το παράνομο έντυπο Ο Αντιφασίστας, όπως και προκηρύξεις. Σταδια­
κά:, σε όλες τις μονάδες έχουν δημιουργηθεί κομμουνιστικοί πυρήνες και σο­
βιέτ ( «επιτροπάτα») από υπαξιωματικούς και απλούς στρατιώτες. 69 Ούτε ο
Κορ-τέ:σης, ούτε ο Ιορδανίδης, ούτε και ο Τσέλλος πληpοφορούν-τα.ι τι τφαγ­
ματικά: συμβαίνει, αλλά: ούτε και αντιλαμβάνονται ότι ο Κανελλόπουλος έχει
r
θ ει
f ι 1 θ 1
τε υπο επιτηρηση και υπο προ εσμια.

Στη διάρκεια του πρώτου ταξιδιού του στο Λονδίνο, ο Κανελλόπουλος έχει
συμφωνήσει με τον Τσουδερό τη συνένωση των δύο ελληνικών ταξιαρχιών σε

68. Η έκφραση ανήκει στον στρατηγό Θρασύβοuλο Τσακαλώτο.

69. Ο Σαλλάς εκτελέσθηκε το 1949, ύστερα από την ήττα τοu ((Δημοκρατικού Στρα­
τού>Ι στη Σάμο. Μετά θάνατον, του απονεμήθηκε από τον Νίκο Ζαχαριάδη ο βαθμός
τοu uποστρά.τηγοu.
 ,,Q ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ» 355

' '
μια. μεραρχια.. Δ. '
ιιχ.φωνουv '
μονο ως προς τον στρα.τηγο που ' θα τε θ ει επικεφα-
'
'
λης της. ΟΤ σου δ ερος
Ι προτεινει
Ι τον Ι ωα.ννη
Ι π ιτσικα. η
Ι τον ΓΙ '
εωργιο κοσμα..
Ι

Κρίνονται, όμως, ακατάλληλοι από τον Κανελλόπουλο. Εκείνος επιλέγει τον

στpαηγό Χρήστο Ζυγούρη, δωικητή της 9ης Μεραρχίας στην Αλβανία.. Με
τη βοήθεια των «Έξι» ή του «Μίδα. 614)), ο Ζυγούρης φθάνει στο Κά:ιρο τον
Νοέμβριο του 1942. Στο μεταξύ, στις 28 Οκτωβρίου ο Pirie βρίσκεται στην
Ιερουσαλήμ. 70 Πρώτα επισκέπτεται τον Bowman, ο οποίος του εκφράζει την
έντονη ανησυχία. του για την κατάσταση στη Πη Ταξιαρχία (η Ιη Ταξιαρχία
πολεμάει στη Δυτική Έρημο). Κατά τα λεγόμενά του, ο Κανελλόπουλος ζή­
τησε από τον διοικητή της, τον Αλκιβιάδη Μπουρδάρα, να στείλει τον συ­
νταγματάρχη Γεώργιο Χατζησταυρή 71 στο Κάιρο. Ο Μπουρδάρα.ς όμως έκα­
ψε το τηλεγράφημα., διότι το στράτευμα δεν θα ανεχόταν την απομάκρυνση
του Χατζησταυρή, του υπασπιστή του Πλα:στήρα. Για. το στράτευμα., κατέληξε
ο Bowman, ο Χατζηστα.υρής αποτελεί την εγγύηση ότι δεν θα μεταβληθεί σε
σώμα πραιτοριανών του βασιλιά.
Την επομένη ο Pirie επισκέπτεται την Έλλη Παπαδημητρίου, που θέλει
να. του γνωρίσει μερικούς φίλους της. Ο ίδιος αφηγείται:

Όταν έφθασαν, αποδείχθηκε: ότι ήταν ο συνταγματάρχης Χατζησταυρής, με:

στολή, κα.ι δύο άλλοι ανώτεροι αξιωμα.τικοί με πολιτικά, που δεν συγκράτη­
σα τα ονόματά τους. Συζητώντας, μου είπαν ότι οι ελληνικές Ένοπλες Δυ­
νάμεις στη Συρία και στην Παλαιστίνη είναι δυσαρεστημένες με: τον Κανελ­
λόπουλο, επειδή δεν ακολουθεί μια πιο σκληρή γραμμή στο ξεκαθάρισμα του
στρατού από τους με:ταξικούς. Ο σ-τρατός δεν προτίθεται να δεχθεί κανέναν
φασίστα αξιωματικό που θα του επιβληθεί. Εάν ο Κανελλόπουλος επιστρέψει
από το Λονδίνο πιο δεξιός από ό,τι είναι ήδη, θα πετάξουν εκείνοι έξω από το
στράτευμα -τους τελευταίους φασίστες αξιωματικούς και θα ζητήσουν να υπα-
χθουν
' υπο ' β ρε:τανικη' Δ ιοικηση.
' Απο δ οκιμασα
Ι Ι το ει'δ ος ομι λ'ιας.
αυτο Τ ους '
ει-

πα ότι αυτά που σκέπτονται να χάνουν ισοδυναμούν με: κίνημα και έτσι θα τα
δουν οι βρετανικές Αρχές [... ] Τους είπα ότι ο ελληνικός στρα-τός είχε πολε­
μήσει καλά στην Αλβανία, κάτω από -τις δια-ταγές βασιλοφρόνων αξιωματι­
κών. Αν-τιμοναρχικές αξιώσεις από τον ελληνικό στρατό, μετά -τον πόλεμο,
θα έχουν βάρος, μόνον εάν το σ-τράτευμα αποψύγει την ανάμιξή του στην πο­
λιτική, όσο διαρκέσει ακόμα ο πόλεμος, και αν πολεμήσει χαλά, όπως στην
'
Αλβ ανια. Δ εν ' '
πε:ισ θηκαν, προψανως, απο αυ-τα'
Ι που τους ειπα
Ι και εφυγαν
' .

70. Αναφορά του Pirie, με: τίτλο ιιGreek Army Crisis», 9.3.1943, ΤΝΑ (PRO) HS
5/346.
71. Ο Χατζησταυρής είχε: τοποθετηθεί από τον Κανελλόπουλο διοικητής του 5ου
Τάγματος της Ιlης Ταξιαρχίας.
356 ΠΕΤΡΟΣ 2:Τ. ΜΑ Κ Ι'ΗΣ-ΣΤι\ΥΚΟΣ

Ο Pirie ενημερώνει αμέσως την SOE για τα παραπάνω, όπως, επίση ς και
για το γεγονός ότι στην Ιη Ταξιαρχία είναι οργισμένοι επειδή δεν χρησιμο­
ποιείται ο Μπακιρτζής. ((Όσο βρίσκεται στο μέτωπο δεν θα υπά:ρζουν προβλή­
ματα», συμπληρώνε ι. «Όταν όμως σμίζει με τη δεύτερη , τα αισθήματά: τους
θα γίνουν κοινά».
Το Foreign Office παραμένει στο σκοτάδι, ενώ ουδείς από την SOE προ­
ειδοποιεί τον Κανελλόπουλο γι' αυτά που ετοιμάζονται. Όμως, στις 3 Φε­
βρουαρίου του 1943, φθάνει στο γραφείο του μια επιστολή, την οποία θα δια­
βάσει πολλές ημέρες αργότερα. Συντάκτης της, ο Χριστόδουλος Τσιγάντες ,
επικεφαλής τώρα του Ιερού Λόχου, 72 που στην πρώτη του φάση πολεμά υπό
τις διαταγές του διάσημου Γάλλου στρατηγού Philippe Leclerc (πραγματι­
κό όνομα: μαρκήσιος Philippe de Hauteclocque). Ο Τσιγάντες είναι ο μόνος
που, με την κραυγή της αγωνίας του , περιγράφει την κατάσταση που έχει δη­
μιουργηθεί στο στράτευμα και κρούει τον κώδωνα του κινδύνου. Στη συνέ­
χεια, το μεγαλύτερο μέρος της αδημοσίευτης επιστολής: Ί:J

Τρίπολις της Μπαρμπαριάς 3-Π- 1 943

Κύριε Αντιπρόεδρε,

Λυπήθηκα που έφυγα χωρίς να σας συναντήσω. Είχα να σας πω αρκετά. πράγ­
ματα. Θα σας τα γράψω όμως γιατί νομίζω ότι είναι ανάγκη.
Είναι ανάγκη να. ληφθούν μέτρα σύντονα διά το στρατό. Έχει αρχίσει έν­
θεν-κακείθεν η προπαγάνδα, οργανώνουν και τους νέους αξιωματικούς, και
τους στρατιώτες ακόμη. Καμμίαν από τας προσπαθείας δεν την παραδέχομαι
ως ιδεολογικήν, ούτε καν την ((αριστεράν». Οι άλλοτε βενιζελιχοί πάνε να χά­
νουν μέτωπον κινηματιών με τους τενεκιέδες με σκοπόν να βάλλουν χέρι
στον στρατό και ίσως και στην διοίκηση, με τας ιδίας μεθόδους που μας χα-

72. Ο Ιερός Λόχος απετέλεσε συνέχεια του <<Λόχου Επιλέκτων Αθανάτωνι>, μιας ει­
δικής μονάδας που είχε δημιουργηθεί με την πρωτοβουλία του υποπτέραρχου Γεωργίου
Αλεξανδρή, του Γιάννη Τσιγάντε και άλλων αξιωματικών, ύστερα δε από συνεννόηση
του συνταγματάρχη Αλκιβιάδη Μπουρδάρα και του Κανελλόπουλου. Λόγω των αδυ­
ναμιών που παρουσίαζε η νέα μονά.δα, ο Κανελλόπουλος δέχθηκε την ε ισήγηση να δ·η­
μιουργηθεί ένας λόχος ειδικών δυνάμεων, αποτελούμενος μόνον από αξιωματικούς-οπλί­
τες από εκείνους που «περίσσευανιι, διότι δεν υπήρχαν μονά.δες να διοικήσουν. Έτσι , τον
Δεκέμβριο 't'Ου 1942 δημιουργείται ο Ιερός Λόχος. Το όνομά του οφείλεται στον υπο­
σ't'ρά't'ηγο Βασίλειο Μαραβέα , ενώ διοικητής του διορίζεται από τον Κανελλόπουλο ο
αντισυνταγματάρχης Χριστόδουλος Τσιγάντες. Όταν , το 1915, ο Ιερός Λόχος διαλύε­
ται, αποτελεί πλέον σύνταγμα και αριθμεί περισσότερους από l .500 άνδρες. Ο Ιερός Λό­
χος, παρότι οι άνδρες του ανήκαν σε διάφορες πολιτικές παρατάξεις, απέσχε από όλα
τα κινήματα στις ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις.
73. Βρίσκεται στο Αρχείο Αν. Κανελλόπουλου. Έχουν τηρηθε ί η ορθογραφία, η στί­
ξη και οι υπογραμμίσεις του πρωτοτύπου .
 «0 ΑΓIΆΟΣ ΠΡΟΞΕ ΝΟΣ» 35ϊ

τεσκεύασαν άλλοτε ΚονΟύληδες και αντικονδύληδες. Οι άλλοι, εξουθενωθέ­

ντες και ως αξιωματικοί και ως άνθρωποι, αντιδρούν, όχι εντίμως, εκμεταλ­
λευόμενοι τα σφάλματα, την απειθαρχίαν, την προπαγάνδαν των δικών μας
και έχουν μαζί τους μέγιστον μέρος των αξιωματικών. Τα σφάλματα είναι
κολοσσιαία. Εις την Ιη ταξιαρχίαν η αυτοδιαφήμησις, αι ανομολόγητοι ενέρ­
γειαι, έχουν αναστατώσει τα πνεύματα. Τους είοα δύο μέρες και είναι εξα­
γριωμένοι, οι περισσότεροι. Εις την άλλην ταξιαρχίαν η στρατιωτική εργα­
σία γίνεται. Αι διοικήσεις όμως, είναι κωμικαί το δε πνεύμα της δημιουργίας
ιι δ ικων
Ι μας)) l ;l QιαΙ με θ ο
'δ ων αστυνομικων
1
εχουν
1
φερει
1 Ι
κακιστα αποτε λ'
ε-

σματα, αν προσθέσετε και τους [;] κομμουνισμούς θα αντιληφθείτε πού μας

οδηγούν αι φιλοδοξίαι. Το Υπουργείον Στρατιωτικών οεν εξεκαθαρίσθη. Το
Γενικόν Επιτελείον είναι στα ίδια χάλια η Μεραρχία αναβάλλει [ ... ]
Όλα αυτά και το ρεμπελιό της Φρουράς Καtρου όπου εσμός κηφήνων νέ­
μεται τα επιδόματα και ανοηταίνει (όταν δεν κάνει κακοήθειες) επηρρεάζει
τους αξιωματικούς, οι οποίοι δυσαρέστως ακούνε ότι οι ταξίαρχοι εκτελούν
όσες εκ των οιαταγών τούς συμφέρουν, δυσαρέστως βλέπουν το κατάντημα
της στολής από διαφόρους αχρήστους περιμαζωμένους στο Κάιρο. Η κοινή
γν(/Jμη σκέπτεται και το λέγει, ότι πρέπει να μπη τάξις. Οι έξω του νυμφώ-
β/
νος, επανα λ αμ ανω, κατηγορουν και ανα
1 λ' 1 / δ Ι
υουν τα γεγονοτα, ενω οι ι ικοι μας

φ θ ειpονται
/ S> Ι
υιοικουντες και
β δ
υσσο ομουντες με
λλ/ Ι Ι Ι
οντικα προσωπικα των σχε-

δια, με προθήκην μόνον την δημοκρατικήν ιδεολογίαν. Ο Στρατηγός Μαρα­

βέας εφθάρη διότι διώκησε. Δεν είναι ορθόν να φθείρονται μόνον οι Δημο­
κρατικοί. Ας δοκιμασθούν και οι κατακρίνοντες. Στείλτε τον Αντων ίου στο
ΓΚΕΣ και βάλλτε τον Κολοκοτρώνη υπαρχηγό. 74 Θα δείτε πώς θα καταφέ­
ρει να χάσει την φήμην του ο Αντωνίου , ού-cε και θα επέλθει καμμιά κατα­
στροφή, εκ-cός -ι-ου ότι δεν θα είναι ιδιοκτήτης των εφεδρειών ο Μπουpδά­
ρας. Δώστε δουλειιi στον Βαγενά. Επιτελάρχη του Ζυγούρη. Και αυτός θα
δείξει τι ξέρει και ή θα δουλέψει ή θα φύγει τάχιστα (το και πιθανότερο) και
θα γλυτώσουμε από τον μέγαν αδικημένον. Το χειρότερον είναι ότι το πι­
στεύουν νέοι άνθρωποι ότι αδιχούμεν την αξίαν. Είναι επίσης ανιiγκη να πάη
στο Λονδίνον διάτα ζητήματα της Δωδe:καννήσου ο Χ" Σταupής. Να c:pύγουν
οι ανίκανοι χριστιανοί του τύπου [ ... J 7 ·~ οι εκθέτοντες την ιδέαν της Δημο­
κρατίας και με την ύπαρξίν τους ακόμη.

ϊ4 . Ο υποστράτηγος Βασίλειος Μαραβέας είχε διατελέσει διοικητής της Ιης Τα­

ξιαρχίας. Διαδέχθηκε τον συνταγματάρχη Ευάγγελο Αντωνίου. Ο συνταγματάρχης Γεώρ­
γιος Βαγενάς υπή ρξε διοικητής του Γενικού Κέντρου Εκπαιδεύσεως και Σχολών
(ΓΚΕΣ). Αντικαταστάθηκε από τον Κανελλόπουλο, ο οποίος στη θέση του τοποθέτη­
σε τον απότακτο ταγματάρχη Πάνο Κολοκοτρώνη, με -.αuτόχρονη προαγωγή του σε
συνταγματάρχη. Ο Κολοκοτρώνης είχε επανέλθει στο στράτευμα το 1940, όμως είχε κα­
τορθώσει να μη σταλεί στο μέτωπο. Βλ. σχετικά, Ιωάννη ς Λέ-.τας, Η Ελλάδα στη Μέ­
ση Ανατολή 1941-1 945, σ. 248.
ϊ5. Παραλείπω τα ονόματα, από σεβασμό στη μνήμη των συγκεκριμένων αξιωμα­
τικών.
3S8 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ- ΣΤΑ1ΚΟΣ

Άλλως θα ευρεθήτε προ δύο οργανωμένων διαμαρτυριών - Μίαν από τον

Γεώpγιον ΜπουρΟάραν (Κατσώτα.ν) και μίαν από τους άλλους, όταν θα έλ­
θει ο Πρόεδρος και θα σας πάρουν το υπουργείον Αμύνης, προς όφελος τρίτου,
κατά πάσαν πιθανότητα εκ Λονδίνου κομιζομένου.
Έχω πληρώσει, επί μίαν γενε:άν, τα. διάφορα βενιζελικά ζώα. τα εκάστοτε
εκμεταλλευόμενα την δουλειά των άλλων. Δυστυχώς την επλήpωσε και η
Δημοκρατία. Φοβούμαι ότι στον στρατό αν εξακολουθήσουμε όπως πάμε:, θα.
την πληρώσουμε άλλην μία. φορά και δικαίως. Διότι εξακολουθούμε να υπο­
στηρίζουμε του κόσμου τους [;] ανθρώπους, προδώσαντας κατά διαστήματα
'
τους πα.ντας (1>οεν '
εννοω τον ' ). και εις το υπουpγειον
κατσωτα ' ακομη
' υπαρ-
'
χουν άνθρωποι, δήθεν φανατικοί, που προ έτους δούλευαν στον Μανιαδάκη.
Και αυτοί δηλητηριάζουν την ατμόσφαιρα. Ακόμη δεν επιτρέπεται να διαιω­
νίσουμε τον διχασμό. Εδώ -ενώπιον του εχθρού- είναι εσχάτη προδοσία.
[Ακολουθεί ένα απόσπασμα για τον Γιάννη Τσιγάντε.]
Συγχωρήστε μου την κακογραφία του μύωπος.
Τσιγά.ντες
;,

Το κίνημα στην Ιlη Ταξιαρχία ξεσπάει στις 23 Φεβρουαρίου του 1943 και η
παραίτηση του Κανελλόπουλου γίνεται δεκτή από τον Τσουδερό στις 10 Μαρ­
τίου. 76
Οι διάδοχοί του δεν θα είναι καλύτεροι. Με έναν άτολμο και απράγ-
μονα Τσου δ ερο' ' προσπα θ'
-ο οποιος '
ει να σωσει την πρω θυπουργια
' του, cp θ α-
'
νοντας στο σημειο να απευ θ'
' υνει εκκληση για ' βοη'θ εια '
ακομα και στον Γεωρ-
'
γιο Βεντήρη, λόγω των γνωστών δεσμών του με τον Πλαστήρα- 7 7 οι όροι
των κινηματιών γίνονται δεκτοί: Αντιπρόεδρος της κυβέρνησης διορίζεται ο
Γεώργιος Ρούσσος. Το υπουργείο Εθνικής Άμυνας αναλαμβάνει ο ιιπλαστη­
ρικός» Βύρων Καραπαναγιώτης, εκείνος που μαζί με τον Μπακιρτζή και τον
Χατζησταυρή είχαν δημιουργήσει τα μεγαλύτερα προβλήματα στη διάρκεια
του κινήματος. 78 Λίγο μετά, ορκίζεται και ο Σοφοκλής Βενιζέλος , ως υπουρ-

76. Στις 17 Μαρτίου επισκέψθηκαν τον Κανελλόπουλο ο Bowlby, ο Brernner και ο

Noel Rees και μίλησαν δύο ώρες μαζί του . Ο σχετικός φάκελος της ΜΙ6 παραμένει,
βεβαίως, κλειστός. Αξίζει, πάντως, να μνημονευθεί εδώ η αναψορικά με το κίνημα πλή­
ρης και έγκαιρη ενημέρωση των τουρκικών μυστικών υπηρεσιών στη Μέση Ανατολή .
Τηλεγράφημα της Τουρκικής Πρεσβείας στο Κάιρο προς την Άγκυρα, αρχίζει με τη
φράση: ((Οι βενιζελικοί ενώθηκαν με τους κομμουνιστές
[...l )). Το τηλεγράφημα υπε­
κλάπη από τους Βρετανούς και αποκρυπτογραφήθηκε με το ιιUltra>): ΤΝΑ (PRO) HW
12/287/ 2.
77. Επείγον τηλεγράφημα 115112/11.3. 1943 του Τσουδερού προς την ελληνική δι­
πλωματική υπηρεσία στη Γενεύη, υπ' όψιν του Γεωργίου Βεvτήρη: ΤΝΑ (PRO) HW
12/286.
78. Βλ. «Geneι·aι Plastiras>>, ΤΝΑ (PRO) HS 5/2S9, σ. 00077-78.
F

«0 ΑΙΤΛΟΣ l! ΡΟ ΞF.ΝΟΣ» 359

γόζ Ναυτικών. Από τιζ ημέρεζ εκείνες χαι μέχρι τον Απρίλιο του 1944, στην
Αίγυπτο εγκαθιδρύεται ένα <<κράτος » -και ((Παρακράτος»- ((Πλαστηρικών»
και αριστερών, στο οποίο θεωρείται εχθρός και ανεπιθύμητος όποιοc:; έ:χει δια­
φορετικά φρονή ματα.
Ο, υπίλαρχοζ τότε, Πανουργιάζ Πανουργιάζ φθάνει στο Κάιρο μετά το κί­
νημα, την άνοιξη του 1943. Επισκέπτεται τον ταγματάρχη Ιορδανίδη χαι του
ζητάει να εκπαιδευτεί ωζ αλεξιπτωτιστήζ και να σταλεί στην περιοχή τηζ Παρ­
νασσίδαζ, στην ιδιαtτερή του πατρtδα, για να πολεμήσει τον εχθρό. Η συνέχεια:

Την άλλη μέρα το πρωί με ανέκρινε ένας Άγγλος αξιωμα'tικός που μιλούσε
ελληνικά. καλύτερα από εμένα. Ανάμεσα σ' άλλα με ρώτησε: <<Εκεί που θέ­
λετε να πέσετε, πολεμάει ο ΕΛΑΣ. θέλετε να πολεμήσετε με 'tον ΕΛΑΣ ; »
Του απήντησα ότι είμαι στρατιώτης και θέλω να πολεμήσω. Επόμενη ερώ­
τηση: ((Ποια είναι τα πολιτικά σας φρονήματα ; η Ως στρατιώτηζ , του είπα,
δεν έχω πολιτικά φρονήματα. Όμως, θα μπορούσα να σας αναφέρω ότι ο πα­
τέρας μου ήταν βασιλόφρων. Την επομένη πήγα στον Ιορδανίδη. ((Τι τα 'θε­
λες αυτά με τον πατέρα σου;» μου λέει. ιιΣε κόψανε. Θα πας σ'tΟ Σύνταγμα
Τεθωρακισμένωνιι.
Όταν έφθασα στο σύνταγμα, παντού υπήρχαν κόκκινες σημαίες. Ελληνι­
κή δεν υπήρχε. Ρώτησα κd:ποιον τι είναι αυτά τα πράγματα και μου απή ­
ντησε : ιιΕδώ είναι Δημοκρατικός Στρατός>ι . Την ώρα που τους έβριζα, ήχη-
σε η σα ' λπιγγα για το '
συσσιτιο. Τε λ ευταιο,
' ' '
στην ουρα των φανταρων, βλ επω
'
τον διοικητή τους. Ξαναρωτάω: ιιΤι χάλια είναι αυτά;» Η απάντηση ίδια :
((Εδώ είναι Δημοκρατικός Στρατός». Τους ξαναέβρισα. Αργότερα με έπιασαν
να τραγουδάω ((Τ' Αητού ο γιος» και με διώξανε. Τελικά, λιποτάχτησα από
τη μονά.δα που με στείλανε και πήγα στον Ιερό Λόχο. 79

Το άθλιο στρατόπεδο του Merj Uyoun («Merdjayounι>) , στα σύνορα Συ­

ρίας-Παλαιστίνης, γεμίζει με περίπου 300 εξόριστους κατώτερους αξιωματι­
κούς χαι οπλίτες, από εκείνους που τους αποχαλούσαν <ψοναρχοφασίστεςJJ . 80
Ο συνταγματάρχης Ανδρέας Λέ:γγερηc:;, ο ((άριστος των αρίστων» στο Πυρο-

79. Στρατηγός ε.α. Πcι.νουργιάς Πανουργιάς, συνέντευξη. Άλλο πcι.ράδειγμα: Ο πρέ­

σβuς ε.τ. Λεωνίδας Παπάγος στα αδημοσίεu-ο;α απομνημονεύματά του, με -ο;ίτλο ιιΠε­
ρcι.σμένα-Αξέχασ-ο;α>> , σ. 21, αναφέρει τις αντιδράσεις ό-ο;αν έφθασε στο Κάιρο, στις αρ­
χές του 1944: <<Είχα ήδη διαβληθεί στην κυβέρνηση Τσουδερού. Πρόσωπα αριστερών
φρονη μάτων έκαναν δριμύτατες παρα-ο;ηρήσεις: "Τι μας φέρνε-ο;ε τέτοιους εδώ!">>
80. Για την άγνωστη ιστορία του Merdjayoun, βλ. Λέττας, ό.π., σ. 247 κ.εξ. Πρβλ.
Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ιστοpικά δοκ[μια, σ. 21: «'Οπωc; είχαν συσπειρωθεί, δρώ­
ντας συνωμοτικά, οι "αντιφασίστες" (ο όροι:; αυτόc; είχε χρησιμοποιηθεί με τρόπο φα­
τριαστικό και μεροληπτικό), έτσι συσπειρώθηκαν , για να αμυνθούν, εκείνοι οι αξιωμα­
τικοί που τους κατηγορούσαν ως "μαύρους", και που -μετά τη στάση του Μαρτίου
1943- πέρασαν από οδυνηρές δοκιμασίει;ιι.
360 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

βλ /
ο ιχο, πε
θ' Ι Ι 'ψ Ι λ' f Ι
αινει η, χα"tα μια απο η, αυτοκτονει σε η ιχια σαραντοι οκτω

ετών, ουσιαστικά εξόριστος σ"tο στρατόπεδο el Arίsh, στη Χερσόνησο του Σι­
νά:. Τον Αύγουστο του 1943, ένας γνωστός χινηματίας, ο αριστερός ταγμα­
τάρχης Μάρκος Κλοιδά:κης, πρώην μέλος της Κεντριχής Επιτροπής του
ΕΛΑΣ, διορίζεται προσωπάρχης στο υπουργείο Στροιτιωτιχών, ενώ η ΑΣΟ
(Αντιφασιστική Στροιηωτική Οργάνωση) του Σοιλλά και η Πέμπτη Φάλοιγ- 1
'ζ Ι λ Ι Ι Τ 'δ Ι Ι
γα συνεχι ουν ανενοχ ητες το υπονομευτικο τους εργο. ην ι ιοι εποχη, επι-

σης, με εξαίρεση τον Αύγουστο του 1943, το πολιτικό βάρος μετατοπίζεται

Ι το Κ'
οιπο αιρο στα ε λληνικοι
Ι β ουνοιΙ ...
Ο Κανελλόπουλος άσκησε τα χαθήκοντά: του ως αντιπρόεδρος της κυβέρ­
J
--τι ·
νησης του Καtρου και υπουργός Άμυνας επί δέκα μήνες, αποφασιστικούς γιοι
την ελληνική ιστορία. Μπορεί να πιστώθηκε με τη συμμετοχή του ελληνι­
κού στρατού στο Ελ-Αλαμέιν και με άλλες μικρότερες επιτυχίες, όμως η κα-
'λ εσε χανει
Ι
/
'
ταστροφη που προκα την ευ θ'
υνη του για τα οσα αχο λου
'θ ησαν β α-
ρύτατη. Έφθασε στο Κάιρο αυτοπαγιδευμένος από την εικόνα τής, οινύποιρ-
, ι ι ι ι Β ι
κτης, ((οργανωσης» του, που ειχε οιφησει να σχηματιστει στους ρετανους.

κοιι /
οσο αποκοι
λ Ι λ'θ / Ι f
υπτοταν η οι η ειοι, τοσο και περισσοτερο yινοτοιν εκουσιο
/
όργανο της SOE. Στηριγμένος στην SOE, στους αριστερούς και στους φανοι-
,
τικους β ενιι.,ε
γ λ ικους
ι του Κοιιρου, οχι
ι .,.
ι
μονο ι
οιγνοησε 'λ ι τις συμ β ου λ'
και πα ες

του έμπειρου και πονηρού Τσουδερού, 81 αλλά. και τον οιντιπολιτεύτηκε, με

αποτέλεσμα τη διάλυση του ελληνικού στρατού στη Μέση Ανατολή. Τα όσα
η πολιτική του προκάλεσε, δημιούργησαν μια νέα φάση στις σχέσεις της Ελ­
λάδος με τους συμμάχους της: Η Ελλάδα αρχίζει να γίνεται πονοκέφαλος γιοι
τους
/
Β ρετοινους. Α 'ζ Ι ,
ρχι ει, επισης, να χοινει, στα
δ ,
ιοικοι, τα πο
λΙ
υτιμοι η
θ 1
ικοι ερει-
1

σματα που με τόσο αίμα και θυσίες είχε αποκ-τήσει στα βουνά της Αλβανίας,
στα οχυρά της Γραμμής Μεταξά και στην Κρήτη.
Στις «ημέρες του Κανελλόπουλου», το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έλαβε σημαντικότατη
ηθική, οικονομική και στρατιωτική βοήθεια από την SOE και, όταν εκείνος
παραιτήθηκε, η κυριαρχία των κομμουνιστών στα ελληνικά: βουνά. δεν ήταν
πλέον οιναστρέψιμη. 82 Τέλος, με αφορμή το (ιαλβοινικό>>, ο Κανελλόπουλος

81. Ο Τσουδερός τού συνιστούσε διαρκώς να. προσέχει και να αποφεύγει τους ((Πα­
λαιοημερολοyίτεςι> των δύο πλευρών, όπως προσφυώς αποκα.λούσε τους ακραίους βενι­
ζελικούς και τους οπαδούς της ((4ης Αυγούστουιι, για την οποία υποστήριζε ότι είχε πε­
θάνει μαζί με τον Μετα.ζά. Βλ., ενδεικτικά, την από 5.9.1942 επιστολή Τσουδερού προς
Κανελλ6πουλο, Αpχε{ο Τσουδεpοι5, τόμ. Β', σ. 129.
82. C. Μ. Woodhouse, <ιThe National Liberation Front and the Bι·itish Conne-
ction)), στο συλλογικό έργο John Ο. latrides (επιμ.), Greece in the 40s. Α Nation in
•
,-
Crisis, σ. 81 κ.εζ. (100). Κατά: τον Woodhouse, τον Μάρτιο του 1943 ο Myers δεν
μπορούσε παρά να. αναγνωρίσει ότι ο ΕΛΑΣ είχε γίνει κατά πολύ η ισχυρότερη δύναμις
στην Ελλά:δα και ότι δεν υπήρχε πλέον η ελάχιστη πιθανότητα να εξουδετερωθεί.
Εντούτοις ο ισχυρισμός του ανατρέπεται από τον ίδιο τον Myers. Βλ. παρακάτω.
1
'.ι.
,,
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝQΣ,, 361

επιχείρησε να ((σπάσει πιάτα», αντιμετωπίζονται:; ωζ άλλοζ Δαβίδ τον Eden

και το Foreign Office. Έγινε αντιπαθήζ στη βρετανική πολιτική ηγεσία και
δεν είναι τυχαίο το παρακάτω απόσπασμα επιστολήζ του Dixon πpοζ τον
Warner: 83

Εάν υπάρχει ένα μάθημα που πρέπει να μάθουμε, είναι, νομίζω, ότι πρέπει να
είμαστε πιο προσεκτικοί με τα διαπιστευτήρια οποιουδήποτε πολιτικού που
έρχεται από την Ελλάδα και φέρεται ωζ εκπρόσωπος μεγάλης μερίδας της
κοινής γνώμης σ' αu-r:ή -r:η χώρα.

83. ΤΝΑ (PRO) HS 5/238, σ. 00038.

..
 ΚΕΦΑΛΑ ΙΟ ΔΕΚΛΤΟ ΤΡΙΤΟ

Ιστορία Μεγάλη, Ιστορία μικρή

Η έκφραση «άνευ όρων παράδοσις)) χρησιμοποιήθηκε από

τον Πρόεδρο χωρίς προηγούμενη συνεννόηση μαζί μου.
Έκρινα, όμως, ορθό να υιοθετήσω -τα όσα είπε και πράγμα­
τι , σ' εκείνη τη φάση του πολέμου , η διακήρυξη αυτή αντα­
ποκρινόταν στις περισ-τάσεις.

Ουίνστον Τσώρτσιλ 1

1. Βλ. το από 15. 1.1 944 σ71μείωμά του: ΤΝΑ (PRO) CAB 66/ 45/33.
Τ
Ο ΚΛΛΟΚΑΙΡΤ ΤΟΥ 19,12, εκτός από το διάβημα του Τσουδερού η SOE
Καιρου υφισταται ενα ακομα πληγμα: Σταλμενος απο τον
Ι Ι Ι Ι Ι

Warner, σε
J. f

συνεννόηση με τον Bowlby και τον Noel Rees, στις 30 Ιουνίου φθάνει στην
Αθήνα ένας Ελληνοαμερικανός πράκτορας της ISLD, με το όνομα Γιώργος
Elefter. 2 Μέσω του Σπύρου Κοτσαρίδα έρχεται σε επαφή με πολιτικές προ­
σωπικότητες, όπως ο Σοφούλης και ο Καφαντάρης, με τον καθηγητή Αλέ­
ξανδρο Σβώλο και με τους Τσέλλο, Λεβίδη και Βαλασάκη. Επίσης, με από­
λυτη μυστικότητα συναντάται και με τον Άγγελο Έβερτ. Οι συνομιλίες με
τους πολιτικούς γίνονται στο σπίτι του Λαμπράκη, στην οδό Βουλής 38, και
τα διαμειφθέντα περιλαμβάνονται σε μακροσκελή έκθεση που υποβάλλεται
στο Foreign Office, στις 12 Σεπ'!εμβρίου.
3

Ως προς το θέμα του πολι'!εύματος, οι πολιτικοί επά:ναλαμβάνουν τα γνω­

στά. Ζητούν ελεύθερο δημοψήφισμα πριν από την επιστροφή του βασιλέως
/
Γεωργιου 1 Ι j>
και επισειουν τον κινuυνο εμφυ
λ'
ιου πο
λ'
εμου αν επιστρε
/ψ
ει επικε -

φαλής του στρατού πριν από το δημοψήφισμα. Όλοι προσβλέπουν στον αρ-
,
χιεπισκοπο '
Δ αμασχηνο, '
ως πο λιτιχο και πνευματικο ηγετη. ' ' '
θ εωρουν τον Κα-
νελλόπουλο ως ιιασταθή>> πολιτικό που δεν έχει αποκρυσταλλωμένα ιδανικά.
και παραπονούνται aιότι η κυβέρνηση Τσουδερού τους έχει παραμελήσει. Δεν
έχουν ενημέρωση για το τι συμβαίνει και δεν ερωτώνται σε τι μπορούν να
βοηθήσουν .
Όταν οι συζητήσεις φθάνουν σ'!ους Βρετανούς πράκτορες και στη χρημα-
s.' 1 , ,
τοuοτηση των κομμουνιστων, η κριτικη γινεται ο
ξ'
υτερη:

Η ομαucι ' t
'5> υπηρc.,ε S> '
ιuιαιτερα Ι με τις
' σχετικα
επικριτικη β ρετανικες ' 'θ ειες
προσπα

για: σαμποτάζ. Πρώτα απ' όλα κατηγορούν τους Βρετανούς ότι χρησιμοποιούν
αναξιόπιστα και κακόφημα στοιχεία, όπως τον λαθρέμπορο Γεράσιμο [((Αλε­
ξάτο»] που έχει ανακοινώσει ότι εκείνος μόνον διαθέτει εξουσιοδότηση προ-

2. Οι Κώτση ς και Γυφτόπουλος, 6.π., μνημονεύουν έναν υπολοχαγό Ανδρέα Ελε­

φτέρ ή Ελευθερίου της
ISLD. Πρόκειται, προφανώς, yια. το ίδιο πρόσωπο.
3. ΤΝΑ (PRo) HS 5/665. Πρβλ Pirie, σ. 318 χ.εξ.
366 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑrΚΟΣ

κειμένου να δίνει εντολές για λογαριασμό τους. Δεν επιθυμούν οποιαδήποτε

σχέση με αυτόν τον άνθρωπο που σπαταλάει χρήματα χαι αγοράζει ακίνη­
τα.~ Εκείνος και άλλοι που χρησιμοποιούνται από τους Βρετανούς, δεν χάνουν
τίποτε άλλο παρά να κερδοσκοπούν, να παίζουν χαρτιά και να προωθούν τα
συμφέροντά τους. Πρόκειται για μηδαμινά στοιχεία χαι οι Βρετανοί έπρεπε
να το γνωρίζουν. Ο Ζέρβας είναι ένα τίποτα [ ... ] Ουδείς σοβαρός Βρετανός
πράκτορας έχει σταλεί μέχρι τώρα. Ο McNabb υπήρξε ανεύθυνος. Μεθούσε
και γύριζε με γυναίκες. Τελικά, μία από αuτέι:; τον πρόδωσε. Ο Atkinson, με­
τά: τη σύλληψή του, έδωσε πληροφορίες στον Άξονα[. .. ]
Υποστηρίζουν, επίσης, ότι πάρα πολλά χρήματα πηγαίνουν στους κομ­
μουνιστές χαι σε μία ομάδα στον ορεινό όγκο του Παρνασσού. Τους είπαν - ~

πως η ομάδα διαθέτει χρήματα χαι όπλα και ότι ετοιμάζεται να χαταλάβει την
εξουσία, μόλις αποχωρήσουν οι Γερμανοί. Θεωρούν πολύ χακή την αποστολή
χρημάτων σε τέτοιες ανεύθυνες ομάδες. Επιμένουν ότι αυτό πρέπει να στα­
ματήσει για τον λόγο ότι, στην πραγματικότητα, έχει πολύ κακά αποτελέ­
σματα. Οι Έλληνες θεωρούν πως αν σαμποτάζ σημαίνει ότι θα εκτελεστούν
Έλληνες όμηροι, τότε το σαμποτάζ πρέπει να αξίζει τη θυσία.

Και ο Elefte r συνεχίζει, σχετικά με τους Βρετανούς που κρύβονται στην

Αθήνα:

Ο Λεβίδης βρίσκεται σε επαφή με τον 412 [;] χαι εκείνος του δίνει χρήματα
που λαβαίνει από τη Σμύρνη. Το ποσό των 5.000 δραχμών που χορηγείται
σε κάθε άτομο είναι τελείως ανεπαρκές. Πολλά από αυτά συμπεριφέρονται
πολύ άσχημα. Μόλις πληρώνονται μεθούν και, όταν συλλαμβάνονται, προδί-
δουν / 'βουν, με αποτε'λ εσμα αυτοι να εκτε λουνται. '
1
εκεινους που χρυ

Ο Αρχηγός της Αστυνομίας [Έβερτ] δηλώνει ότι αν δεν απομακρυνθούν οι

φυγάδες τους επόμενους δύο ή τρεις μήνες, θα είναι υποχρεωμένος να τους πα­
ραδώσει στον Άξονα, διότι η συνεχιζόμενη παρουσ(α τους θέτει σε κίνδυνο τη
ζωή αυτών Ttou τους φροντίζουν[... ] Ο Έβερτ είναι πολύ απογοητευμένος από
την αποτυχία των Βρετανών να εκμεταλλευθούν τις ευκαιρίες τους στην Ελ­
λάδα, τόσο από την πλευρά των πληροφοριών όσο και από εκείνη των δολιο­
φθορών. Επισημαίνει ότι η Ελλάδα είναι η μόνη κατεχόμενη χώρα στην οποία
οι Βρετανοί έχουν μαζί τους ακόμα και τον Αρχηγό της Αστυνομίας[ ... ]

4. Σύμφωνα με τον Μυστικό Πόλεμο, τον Αύγουστο του 1942 ο Τσέλλοc; έστειλε
στο Κάιρο πλήρη φάκελο με τις αγορές πολυκατοικιών που είχε πραγματοποιήσει ο
((Αλεξάτος1ι, χωρίς το παραμικρό αποτέλεσμα. Απεναv-tίας, με ένα αυστηρό του τηλε­
γράφημα προς το Λονδίνο ο Glenconner τονίζει, πως ό,τι και να είναι ο ιιΑλe:ξάτος>J, έχει
εγκαταστήσε ι τέσσερις σταθμούς ασυρμάτου για την SOE και έχει κρατήσει επαφή με
τη Σμύρνη για πάνω από δώδεκα μήνες. Όσο για τις οικονομικές του δραστηριότητες,
αυτές αποτελούν κάλυψη για την παράνομη δράση του. Pirie, σ. 321.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 367

Με αφορμή την απομάκρυνση του Pirie από το Κάιρο, η οποία καθυστερεί με:
δικαιολογία τις αποστολές ((Harling», αThurgoland)) και ι(Locksmith1> , σε
λίγο ξεσπάει νέα διαμάχη ανάμεσα στο Foreign Office, στον Orme Sargent
και στον Hopkinson από τη μία πλευρά, και στην SOE Λοvοίνοu και Καίρου
από την άλλη. Αντικείμενο, οι σχέσεις της SOE Καίρου με την Αριστερά, εν
'ψ ει της επισημης
ο
ι β ρετανιχης
ι λ ι ι
πο ιτικης γ ια την αποκατασταση της συ-

νταγματικής μοναρχίας στην Ελλάδα μετά τον πόλεμο. Η διαμάχη λήγει προ­
σωρινά με την προοπτική της άφιξης των νέων προσώπων που θα στελεχώ­
σουν την Β6, δηλαδή, όπως γνωρίζουμε ήδη, τον α.ντισυντα.γμα:τάρχη J ohn
Melior Stevens κα:ι τον Francίs Noel Baker, ενώ ένα: τρίτο πρόσωπο που
μετακαλείται στο Κάιρο από την Παλαιστίνη είναι ο Nicholas Hammond.
Όμως, σε λίγο έχουμε νέο πόλεμο, αυτή τη φορά μεταξύ του Warner και της
SOE Καtρου . Σe: συνεδρίαση της Άγγλο-Ελληνικής Επιτροπής, ο Warner πα­
ρατηρεί, ορθά, ότι ακολουθούνται δύο πολιτικές, η επίσημη πολιτική της βρε­
τανικής κυβέρνησης για τη συνεργασία με την ελληνική, μέσω της Επιτρο­
πής, και η πολιτική της SOE που, σε αντίθεση με τα παραπάνω, ενισχύει
ανεξάρτητες ομάδες κρυφά από την Επιτροπή . Το ζήτημα παίρνει διαστά­
σεις, παρεμβαίνει το Λονδίνο και ο Warner αναγκάζεται να διαβεβαιώσει πως
/ /
Π αρ ' ο' λ α αυτα, εφε ξ'
~ι ~'λ ωση. ης οι W arner και
1
ουοεποτε εκανε τετοια οη

Hopkinson θεωρούνται ως οι κύριοι εχθροί της SOE στο Κάιρο και η απομά­
κρυνσή τους είναι επιθυμητή. 5

Τον Δεκέμβριο του 1942, ο βρετανικός στρατηγικός σχεοιασμός επικεντρώ­

νεται στην Ιταλία, με στόχο την κατάρρευσή της, κάτι που θα απελευθερώ­
σει τις θαλάσσιες συγκοινωνίες στην Κεντρική Μεσόγειο, ενώ θα επιβαρύνει
ιοιαίτερα τους Γερμανούς και θα τους αναγκάσει να συγκεντρώσουν δυνάμεις
/ /
τους τοσο στο ιτα λικο εuαφος
1
~ Β α λ χα.νια,
' '
1 /
οσο και στα στερωντα.ς τες απο το

Ανατολικό Μέτωπο, εκείνο της Σοβιετικής Ένωσης. Μέσα για την επίτευ­
ξη του σκοπού αυτού, ο ανηλεής βομβαρδισμός ιταλικών βιομηχανικών πό­
λεων και η συμμαχική απόβαση στη Σαρδηνία ή τη Σικελία. Ο χρόνος της

5. Για τη σχετική αλληλογραφία, βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/2 1 3. Η ορθότητα των όσων
υποστήριξε ο Warner e:πιβe:βαιώθηχε πολλά χρόνια αργότερα, από τον Taylor: (ιΠρο­
κe:ιμένου να μην προκαλέσει τεράστια προβλήματα με: την ελληνική κυβέρνηση, η Επι­
τροπή συζητούσε μόνον τα σχέδια για την Ελλάδα που ήταν αρεστά σ' αυτήν, κυρίως
σχετικά με τον μύθο των φιλοβασιλικών οργανώσεων, όπως οι Έξι Συνταγματάρχες
στην Αθήνα, που δe:ν e:ίχαν οποιαδήποτε: υπόσταση. Ουδέποτε: γινόταν μνεία των πραγ­
μα-rικών επιχειρήσεων της SOE, που κατευθύνονταν, κυρίως, από την Κωνσταντινού­
πολη και τη Σμύρvηιι. Auty και Clogg, ό.π., σ. 263.
368 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ -ΣΤΑΪΚΟΣ

απόβασης θα εξαρτηθεί από την πορεία των επιχειρήσεων στη Βόρειο Αφρι-
/ ~
/ / /
, οπου ο
κη, R ommel εχει
' ' S.-
ηυη υποστει' υεινη ηττα στο Ελ-Αλ αμειν.
Η Άνcpα αποτελεί το κοσμικό προάστιο της Καζαμπλά.νκας. Χτισμένη πά­
νω σ' έναν καταπράσινο λόφο, από το 1920 αρχίζει να εξελίσσεται σε πολυτε­
λές θέρετρο , με βίλες των 8 και των 12 δωματίων που δεν έχουν να ζηλέψουν
τίποτα από εκείνες του Μαϊάμι ή του Λος Άντζελες. Η Άνφα, λοιπόν, επιλέ­
γεται για την πρώτη πολεμική διάσκεψη των «Τριών Μεγάλων'>, του Ρούζ­
βελτ, του Τσώρτσιλ και του Στάλιν. Ο τελευταίος θα δηλώσει αδυναμία να πα­
ραστεί, επικαλούμενος τον φοβερό ρωσικό χειμώνα και τη Μάχη του Στάλιν-
, ' ~ιs.-
γκραντ, ενω η απουσια του απουιοεται και στον φο
'β ο του για το αεροπ λ'
ανο .

Για τον Τσώρτσιλ και τον Ρούζβελτ επιλέγονται δύο από τις μεγάλες βίλες,
ενώ το άνετο ξενοδοχείο <ιAnfa» στεγάζει τα μέλη των δύο αντιπροσωπειών
- λάμπουν διά. της απουσίας τους το Foreign Office και το State Department,
ύστερα από παράκληση του Αμερικανού προέδρου. Στο λιμάνι της Καζαμπλά.ν­
κας, εξάλλου , έχει αγκυροβολήσει το,
6.000 τόνων , HMS «Bulolω,, για τις
τηλεπικοινωνίες και την κρυπτογραφία. 6
Ένα από τα θέματα που συζητούνται στη Διάσκεψη της Καζαμπλάνκας
(κωδική ονομασία «Symbol») είναι η κοινή δήλωση σχετικά με τη λεγόμε-
' '
νη ι<ανευ ορων παραuοση'~ 11 '
των τριων χωρων του ' Άξονα , υη
~'λωση '
που , οπως

αναμένεται, θα έχει μεγάλη ψυχολογική επίδραση στο εσωτερικό τους αλλά

'
και στις κατεχομενες χωρες .' Ε'ιναι '
τοτε που ο '
Τ σωρτσι λ ~ '
-για τους uικους του

μακροπρόθεσμους στόχους- προτείνει την εξαίρεση της Ιταλίας, έτσι ώστε

να προκληθεί εσωτερική διάσπαση. Η ιδέα αρέσει στον Ρούζβελτ, όμως βρί­
σκει αντίθετο το (πολεμικό) υπουργικό συμβούλιο στο Λονδίνο. Σε τηλεγρά­
φημά του προς τον Τσώρτσιλ, με τις υπογραφές των Attlee , Eden και άλ­
λων, αναφέρεται:

Το συμβούλιο τάσσεται ομόφωνα υπέρ της άποψης ότι η στάθμιση των πλε­
ονεκτημάτων αποβαίνει εις βάρος της εξαίρεσης της Ιταλίας , κάτι που θα
προκαλέσει ανησυχία στην Τουρκία, στα Βαλκάνια και αλλού. Ούτε είμαστε
πεπεισμένοι ότι το αποτέλεσμα θα: είναι καλό σε σχέση με τους Ιταλούς. Σί­
γουρα, η γνώση τους ότι επίκεινται βομβαρδισμοί είναι πολύ πιθανόν ότι θα :~:

έχει μεγαλύ-rερη επίδραση στο ηθικό τους. 7

Ύστερα από τα παραπάνω, στις 24 Ιανουαρίου του 1943, μιλώντας στη

συνέντευξη Τύπου μετά. το τέλος της Διάσκεψης, ο Αμερικανός πρόεδρος δη­
λώνει: «Καταστροφή της γερμανικής, της ιαπωνικής και της ιταλικής πολε­
μικής δύναμης , σημαίνει παράδοση άνευ όρων της Γερμανίας, της Ιαπωνίας .'

6. Michael Howard, Grand Strategy, τόμ. IV, σ. 240-241.

7. Για: τα παραπάνω, βλ. ΤΝΑ (PRO) CAB 65/37/4.
-: ~
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 369

και της Ιταλίας)). Πολύ αργότερα, τον Ιανουάριο του 1945, μιλώντας για τη
μεταπολεμική Γερμανία, κάνοντας δε χρήση ιιασθενούς μνήμης>>, ο Τσώρ­
τσιλ θα ισχυρισθεί ότι δεν είχε ζητηθεί σχετικά η γνώμη του. 8
Ένα άλλο ζήτημα που απασχολεί τη Διάσκεψη, έχει δε άμεση σχέση με
την Ελλάδα, είναι η ιιανακούφιση» του Ανατολικού Μετώπου, δηλαδή εκεί­
νου της Σοβιετικής Ένωσης, ενόψει τού ότι, το 1943, δεν είναι δυνατό το άνοιγ­
μα ενός <~Δεύτερου Μετώπου» με συμμαχική απόβαση στη Βόρειο Ευρώπη,
όπως αναμένει και ελπίζει ο Στάλιν. Σε κοινό ανακοινωθέν των Ρούζβελτ και
Τσώρτσιλ, αναφέρεται ότι πρωταρχικό αντικείμενο της Διάσκεψης υπήρξε ((η
μεγαλύτερη δυνατή άρση της πίεσης που υφίσταται η Ρωσία (sic) μέσω της μέ­
γιστης, δυνατόν , εμπλοκής του εχθρού στο καλύτερα επιλεγμένο σημείο» . 9
Πέρα από τις δηλώσεις, στην Καζαμπλάνκα οριστικοποιείται η απόβαση
στη Σικελία μέσα στο 1943, 1ψε το ευνοϊκό φεγγάρι του Ιουλίου» και με την
κατάστρωση όλων των αναγκαίων σχεδίων για την παραπλάνηση του εχθρού . ω
Παράλληλα, αποφασίζεται για πρώτη φορά: η άσκηση πίεσης στην Τουρκία,
ώστε σε μεταγενέστερο στάδιο να βγει στον πόλεμο στο πλευρό των Συμ­
μάχων. Η εμπλοκή της στον πόλεμο θα δώσει τη δυνατότητα στους Συμμά­
χους να βομβαρδίσουν τις πετρελαιοπηγές στο Πλοέστι , να απαγορεύσουν τη
διέλευση πλοίων του Άξονα από τα Στενά των Δαρδανελίων και να οργανώ­
σουν από το έδαφός της -και με τη συμμετοχή της- επιχειρήσεις στα Βαλ­
κάνια και στο Αιγαίο πέλαγος. Στη διάρκεια της Διάσκεψης παρουσιάζεται
πίνακας με εδαφικές παραχωρήσεις, Μλεαρ για τη συμμετοχή της στον πό­
λεμο, αλλά: η ταχτική των παραχωρήσεων εγκαταλείπεται λόγω των πικρών
' ' '
εμπειριων απο παρομοιες τα κτιχες στον ' Α' Π αγκοσμιο
' Π ο'λ εμο . Η Τουρκια
'
φοβάται τους Γερμανούς και ακόμα περισσότερο τη Σοβιετική Ένωση , με τη
~
υιαρκως, ,
αυ ξ ανομενη ουναμη.
~· 'Ε τσι, ,
οι στρατιωτιχοι χα.τα λ'
ηγουν στο συμπε- '
'
ρασμα οτι πρεπει η ' Α μερικη' και η Μ εγα'λη Β ρετανιcχ
' να της υποσχε θ ουν
' βοη-
'
θεια στη Διάσκεψη της Ειρήνης, αν ταχθεί στρατιωτικά στο πλευρό τους, και
'λλη λ α να την ε ξοπ λ'ισουν τοσο ωστε να ε ξασφαλιστει η αμυνα της και αρ-
παρα , ' , ' '
γότερα η επιθετική συμμετοχή της στον πόλεμο, κάτι που αποτελεί όνειρο του
ίδιου του Τσώρτσιλ. Στην πραγματικότητα, οι στρατιωτικοί δεν επιθυμούν,
όπως ο Τσώρτσιλ, κοινές επιχειρήσεις με τους Τούρκους στα Βαλκάνια. Όπως
σημειώνει ο στρατάρχης λόρδος Alan Brooke, <ιη είσοδος της Τουρκίας [στον
πόλεμο] θα δημιουργούσε μεγάλη διαφορά:. Όχι ότι οι τουρκικές Ένοπλες

8. Βλ. παραπ. , σημ. J.

9. Τηλεyρά:ψημα του Τσώρτσιλ, Strategem 214/24.1.1943. ΤΝΑ (PRO) CAB
65/37/6.
J Ο. C.C.S. 170/2, 23. Ι. J943. ιιReport ofthe Combined Chiefs of Staff as approved
by the President and Prime Ministen>, στο: Howard, ό.π., ιιΠαράρτημα ΠΙ (F)11 , σ.
625 χ.εξ. (626).
370 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΤΚΟΣ
τ
Δυνάμεις θα μπορούσαν ποτέ να εκπαιδευτούν και να εξοπλισθούν, ώστε να
είναι ιδιαίτερα χρήσιμες . Η πραγματική αξία της Τουρκίας ήταν τα αερο­ 1
δρόμιά: της και η χρησιμοποίησή της ως εφαλτήριο για μελλοντικές επιχειρή­
σεις )). Η Τελικά:, η πρωτοβουλία για τις επαφέ ς με τους Τούρκους ανατίθεται
στους Βρετανούς .
Σε αντίθεση με τους στρατιωτικούς και τους διπλωμάτες, ο Τσώρτσιλ πι­
στεύει πως η συμμετοχή της Τουρκίας «ως νικηφόρου πολεμιστή και συμμάχου»
στη Διάσκεψη της Ειρήνης θα της εξασφαλίσει ύψιστη ασφάλεια στη μεταπο­
λεμική περίοδο. Ελπίζει, επίσης, πως κάποια. στιγμή τα στρατεύματά της θα πο­
\
λεμήσουν , στα Βαλκάνια μεν στο πλευρό των Ρώσων , στα νότια δε , δηλαδή -·" Ί

!
στα Δωδεκάνησα. και στο Αιγαίο, στο πλευρό των Συμμάχων. 12 Με αυτές τις
σκέψεις και με αυτές τις ελπίδες επιδιώκει συνάντηση με την τουρκική ηγεσία

,
και οι σχετικές συνεννοήσεις χα.τα.λήγουν στη λεγόμενη Διάσκεψη των Αδά­
νων, 13 που θα γίνει -σ' ένα βαγόνι ειδικού τραίνου, έξω από τα Άδανα- στις 30
·.,

και 31 Ιανουαρίου του 1943. Παρούσα ολόκληρη η τουρκική πολιτική και στρα­
τιωτική ηγεσία, δηλαδή ο πρόεδρος Ismet Ιηοηϋ, ο πρωθυπουργός $ϋkrίi
Saraςoglu, ο υπουργός Εξωτερικών Numan Menemencioglu και ο αρχηγός 1

του τουρκικού Γενικού Επιτελείου, στρατάρχης Mustafa <;akmak. Η συνεν­

νόηση με τον Ιηοηίi και τον M eneme ncioglu ε ίναι δύσκολη, διότι πάσχουν από
βαρηκο'ία, αν και όπως παρατηρεί ο στρατηγός Wilson που είναι παρών στις
συνομι λ 'ιες , <ψετα.
' τη Δ ιασχε
' ψ η του καιρου,
.ι. Ι λος του χρονου,
στο τε ' '
αρχισα να

αμφιβάλλω αν η βαρηκοία αποτελεί μειονέκτημα. για τη διπλωματία.>J. 14

Παρότι, στην πραγματικότητα., οι συ μφωνίες των Αδάνων θα ενισχύσουν -."

τον απομονωτισμό και την τάση για ουδετερότητα. των Τούρκων, ο Τσώρτσιλ
εξακολουθεί να πιστεύει πως μέχρι το τέλος του 1943 θα συμμετάσχουν στον
-.- -~

πόλεμο , είτε άμεσα είτε έμμεσα, με την παραχώρηση αεροδρο μίων για τις
' Ι
σuμμαχιχες επιχειρησεις στο
'
Α ιγα.ιο. Αuτο
Ι που τωρα
Ι 'ζ Ι Ι
αρχι ει να σκεπτεται ει-

ναι να τους προσφέρει ένα δόλωμα, τα. Δωδεκάνησα.. Για να. τα. προσφέρει
'
ομως, '
πρεπει '
πρωτα. '
νσ. τα κατακτησει. Γνωρι'ζει πο λυ' χα. λα' οτι
' τα Δ ωuεχα:-
ς, '

νησα υπήρξαν το κίνητρο που θα έβγαζε στον πόλεμο την Τουρκία: το 1940-
1941. Και το αντιλαμβάνεται ακόμα περισσότερο όταν, τον Απρίλιο του 1943,

11 . Alen D anchef και D aniel Todman (επιμ. ), Field M arshal L ord A lanbrooke
War Diaries 1939-1 945, σ. 377. Ο στρατάρχης Alan Brooke (1883-1963) υπήρξε από
το 194 1 Αρχηγός του Αυτοκρατορικού Γενικού Επιτελείου (CIGS) χαι προσωπικός
στρατιωτικός σύμβουλος του Τσώρτσιλ.
12. ιι Morning T houghts, Notes οη Pos t War S e cur ity by the Prime Ministe r,
1. 2.1 9431) , στο: H oward, ό. π. , ((Παράρτημα VιJ , σ. 637 κ. εξ.
13. Βλ. ι<Th e Adana Confer ence. Note by the P rime M inister>) , 13. 2. 1943 . ΤΝΑ
(PRO) CAB 66/34/14.
14. Wilson, ό. π., σ. 150.

..
...~
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΙΌΞΕΝQΣ,, 371

ο <;akmak αποκαλύπτει στον Wilson ότι οι Τούρκοι διατηρούν ακόμα τη στρα­

τιωτική δύναμη που είχαν συγκροτήσει ήδη από το 1939 για την κατάληψη
των Δωδεκανήσων, στο πλευρό των Βρετανών. Για όλα αυτά:, όμως, θα γίνει
λόγος σε επόμενο κεφάλαιο.
Η έναρξη της επιχείρησης ενίσχυσης της Τουρκίας (κωδική ονομασία
«Hardihood») αρχίζει αμέσως, όμως προσκρούει σε σημαντικά: εμπόδια. Το
λιμάνι της Σμύρνης είναι κλειστό και η εκφόρτωση του πολεμικού υλικού
ι ι
πρεπει να γινει απο τα
ι λ ι
ιμανια της
Μ ι
ερσινας η του
ι Jsken d erun, ι
κατι που
προϋποθέτει κατάλληλους δρόμους για τη μεταφορά: του. Αλλά. αυτοκινητό­
δρομοι δεν υφίστανται, όπως δεν υπάρχουν επαρκή τραίνα και σιδηροδρομι­
κό υλικό. Υπάρχει, εξάλλου, και το πρόβλημα της απορρόφησης του πολεμι-
κου υ λ ικου,
, δε δ ομενου 'λη του π λ ειονοτη-
1 1 1 1 / 1
οτι ο τουρκικος στρατος στη μεγα

τα αποτελείται από «σκληροτράχηλους χωρικούςJJ. Τα αποτελέσματα θα

φανούν σύντομα και ο Nicholas Elliott θυμάται: 15

Η Τουρκία στη διάρκεια του πολέμου αποτελούσε παράδειγμα γραφειοκρα­

τικής ανεπάρκειας. Ουδείς αξιωματούχος τολμούσε να λάβει μόνος του από­
φαση, αν δεν είχε την κάλυψη ανωτέρου του. Ακόμα και στρατηγοί που δι­
οικούσαν μεγάλες περιφέρειες έπρεπε να ζητούν άδεια από την Άγκυρα για
'
ασημαντες πρωτο β ου λ'ιες. Β ρετανοι' ξ ' '
α ιωματικοι, αποσπασμενοι στις τουρ-

κικές Ένοπλες Δυνάμεις για να τους διδάξουν τη χρήση του πολεμικού υλικού
που με τόσες θυσίες τούς προμήθευαν οι Σύμμαχοι, έφθαναν σε σημείο απελ­
πισίας. Το οροπέδιο της Ανατολίας ήταν διάσπαρτο από στρατιωτικά: οχή­
ματα και τανκς που είχαν χαλάσει, γιατί ουδείς είχε βάλει λάδι στις μηχανές
τους ούτε και τα είχαν συντηρήσει καλά.

Μέχρι τα τέλη Ιουνίου του 1943, οι Τούρκοι έχουν λάβει πολεμικό υλικό
αξίας 14.000.000 αγγλικών λιρών. Επιπλέον: 5 πλοία, 40 ατμομηχανές, 470
βαγόνια, 4.000 τόνους κάρβουνο, 97 αεροπλάνα και 2.000 τόνους πετρελαίου
κίνησης. 16

Ήδη από τις «ημέρες του ΚανελλόπουλοωJ, το ΕΑΜ Μέσης Ανατολής έχει
αρχίσει να οργανώνει, ανάμεσα σ' άλλα, και την προπαγάνδα του, εκεί και
στο εξωτερικό . Όπως προκύπτει από ανακοίνωση της οργάνωσης ΜΕΕΠ,
γραμμένης διά χειρός Έλλης Παπαδημητρίου, 17 καθήκον της οργάνωσης εί-

15. 'Ο.π., σ. 117- 118.

16. Howard, 6. π., σ. 488, σημ.
17. ΤΝΑ (PRO) HS 5/687. Το δακτυλογραφημένο κείμενο συνοδεύεται από χειρό­
γραφη, αποσπασματική μετάφρασή του στα αγγλικά, με τίτλο: ιιΑναφορά: της Έλλης
για την κατάσταση στη Μέση Ανατολήη.
372 Π ΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑJΚΟΣ

' '
'β ρετανικων στρατιωτικων και
ναι να. τονωσει και να επεκτεινει την επιρροη ' '
άλλων κύκλων που «έχουν γνώση της ελληνικής και της διεθνούς πραγ ματι­
κότητος». Η ΜΕΕΠ έχει στείλει στον στρατηγό Wilson έκθεση για τη δρά­
ση ((τεταρτοαuγουστιανών αξιωματικών>>, όπως των Μαραβέα, Λέγγερη, Οι­
κονομόπουλου, Κοσμόπουλου και άλλων, και η έκθεση αυτή έχει βοηθήσει
'
σημαντικα στην «εχκα
θ ι
αρισηιι του στρατευματος.
ι 'Λ "Ί "Ί
f"VV\.O ι ' θ
υπομνημα. και εκ ε-

ση έχουν σταλεί στην Αμερική και στο Λονδίνο, αλλά και προς τις διπλωμα­
τικές Αρχές της Σοβιετικής Ένωσης στην Τουρκία. Όμως, η ΜΕΕΠ δεν έχει
·'
ακόμα εκμεταλλευθεί αρκετά τη σημαντική βοήθεια που μπορεί να. της προ­ '

σφέρουν ο συμμαχικός Τύποι:; και η βρετανική αντιπολίτευση.

Στην Αθήνα, η προπαγάνδα του ΕΑΜ για τη δυσφήμηση οποιουδήποτε
δεν συνεργάζεται μαζί του ή το εχθρεύεται έχει ξεκινήσει από το φθινόπωρο
του 1942. Και επειδή η συντριπτική πλειονότητα των πρακτόρων της SOE
στην πρωτεύουσα είναι αριστεροί ή κομμουνιστές, η επίδραση των πληροφο-
,
ριων τους στο Κ αιρο
' ' '
ειναι αμεση και χα.τα λυτικη.
' Χα.ρακτηριστικο' παρα- '
δειγμα, η αλληλογραφία ανάμεσα στη Βρετανική Πρεσβεία και την SOE, από
την 1η Μα'tου μέχρι τιι:; 8 Ιουλίου του 1943, σχε-τικά: με τον αρχιεπίσκοπο
Χρύσανθο. ιs Αποσπάσματά: -της πα.ρα-τίθενται εοώ, με τη μορφή οιαλόγου:

Warner: Σύμφωνα με πληροφορίες του Τσουδερού, ο πρώην αρχιεπίσκο­

πος Χρύσανθος βρίσκεται σε οικονομική στενότητα. 19 Επειδή δεν διαθέτου­
με χρήματα για. τέτοιες περιπτώσεις, ο πρέσβυς θα σας ήταν ευγνώμων εάν
μπορούσατε να του δώσετε ένα μικρό ποσό από τα διαθέσιμα της Μ04.
Tamplin: Από ό,τι καταλαβαίνω, αυτός ο αρχιεπίσκοπος είναι πολύ εκτε­
θειμένος πολιτικά και σήμερα δεν συμμετέχει στην αντίσταση κα.τά του Άξο­
να. Έτσι, δεν μπορούμε να είμαστε ευνοϊκοί απένα.ντι στο α.ίτημά του κα.ι να
του στείλουμε οποιοδήποτε ποσό.
Waterhouse: Αφού εξετάσα.με όλες τις πληροφορίες σχετικά: με τον αρ­
χιεπίσκοπο Χρύσανθο, και ύστερα από περαιτέρω συζητήσεις με τον κ. Τσου­
δερό, ο πρέσβυς θεωρεί το ποσό δικαιολογημένο και θα σας ήταν υπόχpεως
'
εαν β ρισκατε
' ' ι
εναν τροπο '
για. να τακτοποιησετε το ζ'
ητημα.

'
. Π ιστευω
Τ amp 1~η: '
οτι θα '
ητα.ν ε ξαιρετικα' δ'υσκολο, ' ' /
απο τεχνιχη απο ψ η ,

να στείλουμε χρήματα στον αρχιεπίσκοπο. Πολιτικά ανήκει στην Άκρα Δε­

ξιά. Έχει, επίσης, αναμιχθεί σε συνεργασία με τον εχθρό. Όπως γνωρίζετε,
οι περισσότερες από τις επαφές μας στην Ελλάδα, γενικά:, και στην Αθήνα,
ειδικότερα, είναι αντιμοναρχικοί αν όχι ακροαριστεροί και, εν πάση περι­
πτώσει, δεν θα συμβούλευα να διακινδυνεύσουμε τις πολύτιμες επαφές μας για

18. ΤΝΑ (PRO) HS 5/238.

19. Πρβλ. το από 21.4.1943 τηλεγράφημα του Γεωργίου Βεντήρη προς τον Τσου­
δερό: ιιΦίλοι πρώην Αθηνών Χρυσάνθου, μοι παραγγέλλουν, ότι έχουν (;]περιέλθει εις
εσχάτην πείναν και ζητούν χρηματικήν αρωγήν>J. Αpχείο Τσοuδεpού, τόμ. Γl , σ. 16.
 «0 Λ ΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞ ΕΝ ΟΣ ,, 373

να στείλουμε χρήματα σε μια αμφίβολη προσωπικότητα, όπως ο αρχιεπίσκο­

πος. Γενικά. όμως, υπάρχει ένα θέμα αρχής. Δεν βλέπω οποιονδήποτε λόγο
Ι ωστε
για εμας ' να '
βο ηθ ησουμε Ι
εναν δ ωσι'λογο μεταξ ικο. ' Αντι' θετα, '
πιστευω οτι '
θα προσβάλουμε έναν σημαντικό αριθμό επαφών μας και όλες τις ανταρτικές
οργανώσεις, αν κάποτε πληροφορηθούν πως βοηθάμε πρόσωπα που, παρα­
πάνω από σίγουρα, θεωρούνε προδότες.
Waι·ner: Πολιτικά, ο αρχιεπίσκοπος είναι, βεβαίως, φανατικός βασιλό­
φρωv και πάντοτε υπήρξε αφοσιωμένος οπαδός του βασιλέως. Από πρόσφα­
τη επικοινωvία μαζί του, αποδεικνύεται ότι η πίστη του αυτή παραμένει αμε­
τάβλητη. Στο μήνυμά του επιβεβαιώνει αυτό που υποψιαζόμασταν εδώ και κά­
μποσο καιρό, ότι η επιρροή των πολιτικών είναι τώρα αμελητέα. Μπορεί,
λοιπόν, η εκ μέρους του ανεπιφύλακτη αναγνώριση του γεγοvότος αυτού να
οδήγησε σε συκοφαντίες εις βάρος του , από πηγές που σας τον ανέφεραv.
Χωρίς απτές αποδείξεις, που μέχρι τώρα δεv υπήρξαν διαθέσιμες, θα ήμουν
πο λ υ/ 'θ
απρο υμος να πιστε
'ψ / 1 Ι
ω οτι εχει συνεργαστει με τον εχ ρο.
θ Ι γ Ι ξ
ι πηρ ε πα-
Ι

ντοτε ιδιαίτερα ευυπόληπτος για την εντιμότητά του και η εκλογή του ως
αρχιεπισκόπου δεν υπήρξε έργο δικό του , του τηv επέβαλαν. (Ήμουν στην
Αθήνα την εποχή εκείνη και τον γνώριζα.) Θα μπορούσατε να μου προσκο­
μίσετε οποιαδήποτε απόδειξη για τη φερόμενη ως συνεργασία του;
Tamplin: Φαίνεται πως δεν διαθέτουμε τίποτε άλλο εναντίον του αρχιε­
πισκόπου, παρά απλές δηλώσεις μερικών από τους ανθρώπους μας στην Ελ­
λάδα.. Συμφωνώ απολύτως μαζί σας πως είναι παραπάνω από πιθανό αυτές οι
δηλώσεις να βασίζονται σε αντιπάθεια για τις βασιλικές του τάσεις, παρά σε
αποδείξεις. Όμως, το σημαντικό γεγονός είναι πως οι συνεργάτες μας στην
Αθ ηνα,
' σωστα η ''λ'θ
α ος, '
πιστευουν οτι οι' δλ'
η ωσεις ' '
που εκαναν ειναι αχρι β'
εις.

Έτσι , μας είναι αδύνατο να χρησιμοποιήσουμε τη βοήθειά τους για την επα­
φή με τον αρχιεπίσκοπο. Μπορώ να προσθέσω ότι δεν διαθέτουμε χρήματα
για οικονομικά βοηθήματα;

Πίσω στην Αθήνα, όπου ύστερα α.πό πολυήμερη παρακολούθηση με ραδιο­

γωνιόμετρα. της Ast/2, στις 2 Φεβρουαρίου του 1943, στις δέκα το πρωί, άν­
δρες της GFP συλλαμβάνουν τον ι<Προμηθέα. II», Χαράλαμπο Κουτσογιαν­
νόπουλο, τον Ηλία Ντεγιάννη και τον χειριστή του ασυρμάτου της οργάνω­
σης Αντώνη Παπαγιάννη, στο σπίτι όπου κατοικεί ο Ντεγιάννης, στον αριθμό
3 της οδού Σημαντήρα, στα Κάτω Πατήσια. Την ώρα της συλλήψεως ο ασύρ­
ματος μεταδίδει εκθέσεις του W oodhouse προς τη Σμύρνη. 20 Τις επόμενες
ημέρες ακολουθούν και άλλες συλλήψεις , ενώ οι κρατούμενοι οδηγούνται για
ανάκριση στα γραφεία της GFP, τότε στον αριθμό 3 της οδού Γ' Σεπτεμ-

20. Βλ. τις αδημοσίευτες εκθέσεις των Κουτσοyιαννόπουλου και Γιάννη Μπαρδό­
πουλου , ΤΝΑ (PRO) HS 5/SΟΙκαι HS 8/482, αντίστοιχα.
374 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΊΆΪΚΟΣ

βρίου. 21 Στο μεταξύ, οι Γερμανοί που έχουν ήοη βρει τον κωοικό αριθμό του
ασυρμάτου και το βιβλίο για την κωδικοποίηση των σημάτων, αρχίζουν να
στέλνουν παραπλανητικά. μηνύματα, μέχρις ότου η Σμύρνη ειδοποιείται για
τη συμφορά. από τον Γιάννη Πελτέκη, ορα:στήριο μέλος του (<Προμηθέα IlJ>. 22
Στις 7 Μα.ίου του ] 943, στις τρεις το μεσημέρι, ένας Γερμανός υπαξιωματι­
κός που υπηρετεί στις Φυλακές Αβέρωφ απελευθερώνει με χαμόγελο τον Κου­
τσογια:ννόπουλο, κρατώντας το αποφυλα:κιστήριό του. Η σφρα:γίοα στο έγγρα­
φο είναι γνήσια αλλά η υπογραφή πλαστή. Πρόκειται για το πρώτο μεγάλο τέ­
χνασμα του δαιμόνιου Πελτέκη, ο οποίος περιμένει τον Κουτσογιαννόπουλο
στην είσοδο των φυλακών και τον φυγαδεύει. Ακόμα και η ώρα της απόδρασης
έχει τον λόγο της: Ο Πελτέκης ξέρει πως το μεσημέρι του Σαββάτου απουσιά­
ζει ο Γερμανός υπαξιωματικός που γνωρίζει τις κατηγορίες εις βάρος των υπο­
οίκων. Περίπου έναν μήνα αργότερα, στις 19 Ιουνίου του 1943 , οι Ντεγιάννης
και Πα:παγιάννης εκτελούνται στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής, μαζί με τους
ασυρματιστές Απόστολο Βενιζέλο και Κώστα Μπούρα, τον υπαξιωματικό του
ΒΝ Κωνσταντίνο Κιτσόπουλο, τον ανθυπολοχαγό Ιωάννη Βαρσόπουλο, τον έφε­
δρο αξιωματικό Ηλία Δημητρόπουλο και τον κελευστή του ΒΝ Ανδρέα: Γούτη.
Απο' '
τους παραπανω, ο μεν Μ πουρας
' υπηρξε ασυρματιστης του <ι Μ'δ
' ' ι α:>>, ομως '
ο Βενιζε'λος ' ' ' 'δ ι.
και η οργα:νωση του πα:ραμενουν στο σκοτα Η '
ιστορια :

Ένας από τους πρώτους αξιωματικούς που συνέδραμαν τον Αμπατζή όταν
έφθασε στην Αθήνα, τον Οκτώβριο του 194 1, ήταν ο απότακτος ανθυπο­
πλοίαρχος (αργότερα πλωτάρχης) Νικόλαος Καλλιανέσης, ο οποίος σύντομα
εντάχθηκε στον «Προμηθέα Il>> (ψευδώνυμα: <<Έλληνας» ή «Θαλασσινός>J) με
<ιαποζημίωση» 30 χρυσές λίρες τον μήνα. 23 Στις 17 Οκτωβρίου του 1942, ο
Καλλιανέσης φθάνει στη Σμύρνη ως ταχυδρόμος του «Προμηθέα Il» και αμέ­
σως εκφράζει τη διαφωνία του με τον Κουτσογιαννόπουλο και με το σύστη -
μα που εκεινος ακο λου θ ει.
, ' Τ α:υτοχρονα,
' ζηταει
' να του εμπ ιστ ευ θ ουν εναν α
' ' 'λ -
λο ασύρματο, ο οποίος θα λειτουργεί στην Αθήνα παράλληλα με εκείνον του
«Προμηθέα ΠΙ>. 24 Ο Pawson τον στέλνει στο Κάιρο και, τελικά., η SOE του
ανα θ ετει
' τη δ ημιουργια
' ενος ' δ ικτυου
' κατασκοπιας και' δ ιαφυγων
' στην Ε'υ-
βοια, όπου και θα λειτουργήσει ο ασύρματος που του παραδίδουν («Barbari-
ty»). Έτσι, ο Καλλια.νέσης επιστρέφει στην Αθήνα. τον Ια.νουά.ριο του 1943,

21. Τον Απρίλιο του 1943, η GFP μεταφέρεται στο ξενοδοχείο ((Αλεξάνδρα1ι, στην
οδό Αβέρωφ.
22. Είναι άγνωστο το πότε ακριβώς στάλθηκε το πρώτο σήμα του Πελτέκη-((Απόλ­
λωνα» και από ποιον ασύρματο. Πάντως, το σήμα του με αριθμό 4 αποστέλλεται στη
Σμύρνη στις 15.4.1943 , ενώ στα αμέσως επόμενα γίνεται λόγος και για μηνύματα που
διαβιβάζει ο Έβερτ. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/544.
23. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 8/547.
24. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/710, <<Report by Capt. C. J. Hanίs [Χάρη Γκόγκαl on
early activities of SOE Greece (Turkey)ιι, σ. 24.
 «0 ΑΙΤΛΟΣ ΠΡΟΞ ΕΝΟΣ » 375

έχοντας προηγουμένως συμφωνήσει με τους Βρετανούς την αμοιβή του, δη­

λαδή 1.000 χρυσές λίρες τον μήνα, προκαταβλητέες ανά τρίμηνο.
Αντιι να εγχαταστα θ ειι στην Ε'β r
υ οια, την οποια ~'
ουυεποτε 'δ ιοζ επισχε-
ο ι r

φθηκε, ο ασύρματος του Καλλιανέση -μέλουζ πλέον του ΚΚΕ- 25 μεταδίδει

το πρώτο του σήμα τον Μάρτιο του 1943, με ασυρματιστή τον κε:λε:υστή ­
ασυρματιστή του ΒΝ Απόστολο Βενιζέλο και μέλη τηζ νέας οργάνωσηζ τουζ
Κιτσόπουλο, Δημητρόπουλο χαι Γούτη. 26 Όμωζ, στιζ 16 Μαtου η GFP ει-
/
σ β α.
'λλει στο σπιτι του Κ ιτσοπου
' λου, οπου
' λ ειτουργε:ι' ο α.συρματος,
' '
υστερα

από πληροφορία του γνωστού καταδότη Ρένου Αργυρίου. Τη συνέχεια αφή­

νω στην έκθεση ανάκρισηζ του διερμηνέα των Γερμανών Γιώργου Καρατζά: 27

Η σύλληψη αυτή έγινε σε συνεργασία με την Ast/2. Ο υπολοχαγός MulTer

πήρε μια συνοδεία και τρεις διερμηνείς, ένας από τους οποίους ήταν ο Καρατζάς.
Χρησιμοποίησαν ραδιογωνιόμετρο της Ast/2 για να ανακαλύψουν έναν ασύρ­
ματο που, όπως είχε αναcpερθεί, λειτουργούσε κάπου στην οδό Λένορμαν. Όμως,
η λειτουργία του ασυρμάτου διακόπηκε: απότομα και έτσι δεν μπόρεσαν να τον
εντοπίσουν τότε. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας, όπως αναcpέρει ο Καρατζάζ,
προσήχθησαν στα γραφεία της GFP πέντε ή έξι άτομα που είχαν συλληφθεί,
ενώ λειτουργούσαν ασύρματο στην οδό Λένορμαν. 28 Ανάμεσά τους ήταν ο Βε­
νιζέλος. Όπως δηλώνει ο Καρατζάς, εκείνος έχανε τη μετάφραση κατά: την
ανάκριση του Βενιζέλου, ενώ ο Herbut που ήταν παρών κατά τη σύλληψη ασχο­
λήθηκε: με τους υπόλοιπους. Ανακριτές του Βενιζέλου ήταν οι Murrer, Arnin
και Noac. Οι άνθρωποι της Ast/2 διεξήγαγαν μια πολύωρη, εξαιρετικά λεπτο­
μερή και εξαντλητική ανάκριση, προκειμένου να μάθουν τα της λειτουργίας
του ασυρμάτου. Ο Βενιζέλος ανακρίθηκε, επίσης , σχολαστικά:, σχετικά: με την
οργάνωση, τις επαφές της στο εξωτερικό και τον ρόλο που έπαιξαν ο Παρίσης,
ο Τσιγά:ντες, ο Μπούρας και ο αξιωματικός του Ναυτικού Κολιαλέξης (sic). Η
μόνη πληροφορία που απέσπασαν ήταν πως τον ασύρματο του είχε παραδώσει
ο Κολιαλέξης. Τίποτα άλλο δεν κατόρθωσαν να του αποσπάσουν. Οι απαντή­
σε:ιζ του, όταν απαντούσε, ήταν αόριστες και ξεκάρφωτες.

Για τον φόβο της απόδρασης, η δίχη των κατηγορουμένων γίνεται στις
Φυλακές Αβέρωφ, με: υπερασπιστή τους τον Ιωάννη Σόντη. Την παραμονή

25. Σύμφωνα με κείμενο που παραθέτει ο Χατζής, ό.π., τόμ. ΑΊ σ. 272, σημ. 2, ήδη
από τις αρχές του 194 2 οι Καλλιανέσης και Ντεγιάννης ζητούσαν να γίνουν μέλη του
ΚΚΕ.
26. Παρ' όλο που δεν υφίσταται μνεία του ονόματός του, πιθανότατα και ο Βαρσό­
πουλος υπήρξε μέλος της ίδιας οργάνωσης.
27. ΤΝΑ (PRO) WO 204/12956.
28. Δεδομένου ότι το σπίτι του Κιτσόπουλου βρισκόταν στην οδό Σαλαμίνας 40, στη
Νέα Χαλκηδόνα, η μνεία της οδού Λένορμαν οφείλεται είτε σε παραδρομή του Καρα­
τζά, ή στο ενδεχόμενο την ημέρα εκείνη ο ασύρματος να λειτουργούσε σε άλλο σπίτι.
376 ΠΕΤ ΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΙΚΟΣ

της εκτέλεσής του, ο Βενιζέλος δέχεται την επίσκεψη του Noac. Όπως και
στον Παληατσέcχ, του υπόσχεται πως δήθεν θα του χαρίσει τη ζωή αν συνερ­
γαστεί. Ο Βενιζέλος τον διώχνει α.πό το κελί του ... 29
Ο Καλλιανέσης παραμένει ασύλληπτος και, χωρίς να επιστρέψει τα χρή­
ματα που έχει εισπράξει ή να αποδώσει λογαριασμό, 30 διαφεύγει στη Μέση
Ανατολή, στις 24 Οκτωβρίου του 1943. Επανεντάσσεται στις ελληνικές Ένο­
πλες Δυνάμεις ως πλωτάρχης, κυβερνήτης του υποβρυχίου «Νηρεύς>>, και τον
Απρίλιο του 1944 συμμετέχει στο κίνημα του Ναυτικού. Καταδικάζεται σε
ισόβια δεσμά και αποφυλακίζεται με την αμνηστία του 1945. Στη δεκαετία
του '60, εκείνος χαι η γυναίκα του ιδρύουν τον εκδοτικό οίκο «ΚέδροςJJ. ·31

Στις 23 Ιουνίου, ο Κουτσογιαννόπουλος διαφεύγει, με τη φροντίδα του Πελ-

,
τεκη, στη Μ εση
' Ανατο λ'
η, ' ' '
'θ εση πε-
οπου σuντασσει την εντυπωσ ιακη του εκ

πραγμένων32 που αποτελεί, παράλληλα, και ύμνο για το ΕΑΜ. 33 Στην Αθή­
να, ο Πελτέκης συνεχίζει το έργο του «Προμηθέα 11)), με την οργάνωσή του
να αποκτα το ονομα ιι Απο
' ' 'λλ ων)), απο το προσωπικο του
' ' ψ ευδ ωνυμο.
'

29. Έχθεση Καρατζά. Βλ. και Τσάτσου, Εκτελεσθέντες επ{ Κατοχής, σ. J 43 χ.εξ. ,
όπου η σπαρακτική έκθεση του ιερέα Κωνσταντίνου Γρηγορόπουλου, ο οποίος πέρασε
κοντά στους μελλοθανάτους τις τελευταίες τους ώρες και στιγμές.
30. Βλ. τον ατομικό του φάχe:λο και την έκθεση Harris, ό. π. Πρβλ. το σήμα. της
ιιΥβόννηι:;~~, 46/ J l.11.1943, προς τη Σμύρνη: αΟ Ταγματάρχης Βογιατζής δηλώνει πως
αγνοεί τα πάντα., εκτός από τη διανομή των δραχμών. Οι χρυσές λίρες χαι ο ασύρμοι-
βρισχονται Ν'ικου Σταματιου, Κοι λλ ιανεση. Δ ιανe:μη-
1
τος στα χερια
' του ' '
συγγe:νους του ' '
θηκαν, σύμφωνα με: επιστολή του Καλλιανέση από την Dernah, προς την οικογένειά
του. Πληροφορηθήκαμε, ότι από τις 1.000 λίρες του Αυγούστου, μόνον 130 διατέθηκαν
στψ οργάνωση. Αρνούνται να παραδώσουν τον ασύρματο και τις δραχμές χωρίς έγγρα­
φες οδηγίες του ίδιου του Καλλιανέση. Βρώμικη υπόθεση ... >Ι. ΤΝΑ (PRO) HS S/544.
31. Το 1986 προήχθη, μετά. θάνατον χαι αναδρομαά., σε: υποναύα:ρχο.
32. Στην έκθεσή του, ο Κουτσογιαννόπουλος εκμe:τα:λλe:ύεται τη σιωπή των, νεκρών
πλέον, Ντεγιά.ννη και Ποιπαγιάννη κσ:ι τους αποδίδει βαρύτατες ευθύνες για την αποκά­
λυψη του κωδικού αριθμού του ασυρμάτου του κλπ. στους Γερμανούς. Όπως όμως προ­
κύπτει από άλλα. έγγραφα, εχείνος υπήρξε ο πρώτος που ομολόγησε πολλά.. Ειδικότερα,
στην έκθεση του ιερέα Χαράλαμπου Παvαγιωτόπουλου (Τσάτσου, ό.π., σ. 161) αναφέ­
ρεται: ιιΔιχαιολογεί [ο Ντe:γιάννης] τα.ς σ:ποχαλύψεις, τας οποίας έκαμε e:ις το δικαστή­
ριον, διότι ο αρχηγός των κατασκόπων ήρχισε: τσ.ύτα:ς. "Αν είναι άνδρας ο αρχηγός θα: το
ομολογήση"11. Και συμπληρώνει ο ιερέας: ιιΑτυχώς δεν κατόρθωσα να εξακριβώσω λε­
πτομe:ρείας, διότι ο Γερμανός φρουρός ήτο πλησίον>>. Πρβλ. τα έγγραφα που επικαλείται
ο Ζέρβας (Στρατηγού Ναπολέοντος Ζέρβα, Απομνημονεύματα, σ. 232-233) από τα οποία.
προκύπτει ότι ο Κουτσογιαννόπουλος είχε: προδώσει τους πάντες και τα πάντα..
33. Ό.π. Το πάθος του Κουτσογιαννόπουλου για το ΕΑΜ θα τον οδηγήσει στην υπε­
ξαίρεση. Όπως αναφέρεται σε: έγγραφο του Julίan Dolbey προς τον David Talbot-Rice
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕ ΝΟΣ » 377

Από τα λίγα προσωπικά στοιχεία: που υπάρχουν για: τον Πελτέχη, είναι
γνωστό πως γεννήθηκε στην Αδριανούπολη το 1904 και φοίτησε σε γαλλι­
κό σχολείο στη Θεσσαλονίκη . Στη διάρκεια: της Κατοχής φέρεται ότι εργά­
ζεται σε χρηματιστηριακό γραφείο. 34 Πρόκειται, ασφαλώς, για άνθρωπο ιδιο­
φυή και τολμηρό. Ο Woodhouse 35 τον περιγράφει ως ((μία καταπληκτική
προσωπικοτητα:, ' ψ υχρο,
ι ι με
κυνικο, λ α:μπροι ι
πνευμα:, '
και παρα:το λ μοJΙ. Γ'
ι αυ-

το και -χα θ' Π ε λτεκης 'θ ε β ραου

1
, "" '
οτι οεινος χαρτοπαικτη ς- ο ' ' χα "" επισκεπτε-
'

ται καζίνα στην Αθήνα και κάθεται μπροστά στην τσόχα με Γερμανούς αξιω-
' ι ι δ ι ι ι
μα:τικους, κα:τι που του παρεχει τη υνατοτητα να: συγκεντρωνει η να απο-

σπά πολύτιμες πληροφορίες. Επαίρεται, μάλιστα, ότι από τα χρήματα: που

κερδίζει από τους Γερμανούς χρηματοδοτεί την οργάνωσή του.36
Αριστερός
στις πολιτιχέ:ς του πεποιθήσεις, διατηρεί στενούς δεσμούς με το ΕΑΜ:!? και
είναι μαζί με τον Λαμπράκη οι χατ' εξοχήν δύο δραστήριες προσωπικότητες
της Κατοχής που υποστηρίζουν την ανυπαρξία κομμουνιστικού κινδύνου στην
Ελλάδα, ενώ τάσσονται υπέρ της πολι'tικής του ((κατευνασμού» του ΕΑΜ
και της ολόπλευρης υποστήριξής του, ώστε να: μην επικρατήσει σ' αυτό το
κομμουνιστικό στοιχείο. Στο πλαίσιο της πολιτικής αυτής, ο Πελτέκης γί­
νε-cαι ο χεψό-cερος προπαγανδιστής κατά του Ζέρβα. Απάνθισμα από αδη­
μοσίευτα σήματα: του «Απόλλωνα» (αΥβόννηι:;>,, από τα μέ:σα: Νοεμβρίου του
1943) :38

(20. 3.1945) στα τέλη του καλοκαιριού του 1944, ο Κουτσογιαννόπουλος επέστρεψε
στην Ελλάδα επικεφαλής μιαι:; μικρής ομάδαι:;, με σκοπό την πραγματοποίηση δολιο­
φθορών στην Εύβοια. (επιχείρηση (<Bowsprit>1 ). Η προετοιμασία. της επιχείρησης κα­
θυστέρησε τόσο, ώστε να. εγκα.τα.λειφθεί εν όψει της αποχώρησης των Γερμανών α.πό
την Ελλάδα. Τότε ο Κουτσογιαννόπουλος ειδοποιήθηκε να παραδώσει τις 1.000 χρυ­
σές λίρες που είχε λάβει για. την αποστολή του στην οργάνωση ((Απόλλων>~. Μετά το
δεκεμβριανό κίνημα, ο Ι lελτέκης αρνήθηκε την παρα.λα.βή του ποσού αυτού και οδήγη­
σε τον Κουτσογια.ννόπουλο στα γραφεία. της SOE, στην Αθήνα, όπου εκείνος, σχεδόν
εχθρικός πλέον προς τους Βρετανούς, ομολόγησε ότι είχε δα.πα.νήσει τα χρήματα πριν
από το κίνημα. και στη διάρκειά του. Κα.ι ο Dolbey συνεχίζει: «Γνωρίζουμε επακριβώς
τι έκανε ο Κουτσογιαννόπουλος από τον Δεκέμβριο μέχρι τον Φεβρουάριο και πού πή­
γαν τα χρήμα.τα κα.ι γι' αυτό πιστεύουμε ότι το καλύτερο που έχουμε να χάνουμε είναι
να. ξεχάσουμε τελείως ότι υπήρξε επιχείρηση Bowsprit. Δαφορετικά, ίσως προκαλέ­
σουμε πολιτικά ζητήματα, ιδιαίτερα. σοβαρά και δυσάρεσταη. ΤΝΛ (PRO) HS 5/562.
34. Φανή Λα.μπαδαρίου , συνέ ντευξη.
35. C. Μ. Woodhousc, Sσmething Ventured, σ. 57.
36. Στο {διο, σ. 80.
37. Τον Δεκέμβριο του 1943, η Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ τού είχε επίσημα προ­
τείνει την έκδοση των αδειών διέλευσης για. όσους ήθελαν να. διαφύγουν από την Εύ­
βοια.. Σήμα του <(Απόλλωνα>> 92/8.12.1943, ΤΝΛ (PRO) HS S/ 544.
38. Ό.π.
378 ΠΕΤΡΟΣ Σ'f. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑ)ΚΟΣ

Αρ. 99/8.10.1943: Η α.γά.πη για. την Αγγλία. μειώνεται διαρκώς στη χώρα.
και στην Αθήνα., καθώς ο κόσμος θεωρεί ότι η Αγγλία. υποστηρίζει τους αντι­
δραστικούς Ζέρβα., Ψα.ρpό και Γεωργίου.
Αρ. 01 /12.10.1943: Θεωρώ ότι το πλέον πρόσφορο μέσο για την αποδυ­
νά.μωση του κομμουνισμού είναι η συνεννόηση μαζί του, στη βάση ότι ο α.ντι­
κομμουνισμός αποτελεί σύνθημα. του Άξονα. Είναι επίσης αναγκαίο να εκ­
φραστεί συμπάθεια. προς τον λαό και τον ΕΛΑΣ κα.ι κα-rα.δίχη όσων συνεργά­
ζονται με -rους Γερμανούς. Τολμώ να. προτείνω πως ο Ζέρβας θα πρέπει να
περιοριστεί σε καθαρά ανταρτική δρα.σ-rηριότη-rα.
Αρ. 02/ 12.10.1943: Γενικά, συμβουλεύουμε τη διάλυση των α.γγλο-γερ­
μα:νικών (sic) οργανώσεων ΕΔΕΣ, ότι το ΕΑΜ χα.ι τα. παλαιά πολιτικά. κόμ­
ματα. πρέπει να. κα-rα.λήξουν σε συμφωνία. και ότι πρέπει να εκφραστεί συ­
μπάθεια προς τις αρχές της λαϊκής δημοκρατίας.
Αρ. 15/22.11.1943: Ο Weasel [Don Stott] απευθύνεται για. παρόμοιους
σκοπούς στις σ-τρατιωτικές οργανώσεις, αλλά α.υ-τές είναι ανίκανες και στο­
χεύουν μόνο σε ατομικούς επαγγελματικούς και οικονομικούς σκοπούς.
Αρ. 34 και 35/3.1.1944: Ο Σοφούλης ουδέποτε είχε μεγάλη αξία. και οι
πνευματικές του δυνατότητες είναι μειωμένες, λόγω ηλικίας. Το κύρος και το
μυαλό του Καφαντάρη, μηδενικά. Χωρίς οπαδούς, ήταν άρρωστος για. έναν
' , ,
χρονο και εινα.ι α.νικα.νος να. λ'β
1
α. ει α.ποφασεις, εκτος
,
εαν
'
ειναι
'
αρνητικες.
' ο

Παπανδρέου είναι ανάξιος λόγου. Απομονωμένος, προσπαθεί να σχημα-rίσει

κόμμα, ψλερτάροντας με τους ηγέτες των βασιλοφρόνων και τους οπαδούς
του Πλαστήρα [... ]Οι Σοφιανόπουλος, Μυλωνάς, Κανελλόπουλος κλπ. είναι
απλά. ανδρείκελα, χωρίς προσωπικές δυνατότητες.

Τον Ιούνιο του 1944, ο Πελτέκης αναμένει κομμουνιστικό κίνημα. Και για
δ'λ β ασι λ'
1
την αποτροπη
' του προτεινει, αφενος
' μεν, μια η ωση του εως και, αφε-

' '
τερου, την αντικατασταση του Ζ'ερ β α, ωστε <ινα αφαιpε θ ει το εφα λτηριο ο
' ' 'λ ων
'
των επιχειρημάτων του ΚΚΕ». 39

Τους πρώτους μήνες του 1943 δημιουργούνται δύο ακόμα μυστικές οργανώ­
σεις, οι οποίες τίθενται αμέσως υπό τον έλεγχο του Noel Rees. Η πρώτη, ο
ιιΚόδρος>J υπάγεται στην ISLD, ενώ η δεύτερη, η «Φοξ» , στην ΜΙ9. Η ιστο­
ρία της ίδρυσης του ι<Κόδρου» είναι εντυπωσιακή :40
Γεννημένος το 1900, ο έφεδρος πλωτάρχης του ΒΝ Παναγιώτης Λυκου-
' .
39. Βλ. «Summary of Report by Debarι-ed οη political situation in Greece, dated
24June 1944» (α.δημ.) : ΤΝΑ (PRO) HS 5/547.
40. Τα. όσα, σχετικά, α.χολουθούν βασίζονται στο παραπάνω βιβλίο του Λυχουρέζου ,
αλλά χαι στο αδημοσίευτο ιιΠόρισμα. ενόρκου προανακρίσεως περί εφ. Πλωτάρχου Λυ­
χουρέζου, ενερyηθείσης υπό του Πλοιάρχου Β. Ν. Π. Αθανασόπουλου)) (Μάιος 1946).
 «0 ΑΓiΆΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 379

ρέζος κατά την έναρξη του πολέμου είναι αντιπρόσωπος της εταιρείας
<ιSkoda>>, στην Ελλάδα. Μετά την κατάκτηση της Τσεχοσλοβακίας από τους
Γερμανούς, τον Μάρτιο του 1939, η ((SkodaJJ υπάγεται στο συγκρότημα της
ανώνυμης εταιρείας ((Reichswerke Hermann Goring A.G.>>. Όμως η παλιά
διοίκηση τηc; εταιρείας, προκειμένου να αποτρέψει τη διάλυση της βιομηχα­
νίαc; και τη μεταφορά: τμημάτων της στη Γερμανία, προσλαμβάνει ως διευ­
θυντή εξαγωγών τον Albert Goring, αδελφό του περιβόητου ναζί και δημι­
ουργού της Gestapo. 41 Με πρωτοβουλία εκείνου, ο Λυκουρέζος συναντιέται
μαζί του στη Ρώμη, όπου ο Goring τού δηλώνει ότι είναι εναντίον του Χίτλερ
που θα οδηγήσει τη Γερμανία στην καταστροφή. Χωρίς να πιστεύει τις δη-
λωσεις
ι ι , ο
αυτες Λ υκουρε'ζος συνεχι'ζει τη συ ζ'
ητηση μαζ'ι του και συντομα
1 ι
γι-

νονται φίλοι. 42 Η αντιπροσωπεία της ((SkodaJJ δεν του αφαιρείται και, αντίθε­
τα, τον Φεβρουάριο του 1940 ο Goring έρχεται στην Αθήνα, από όπου προω­
θεί μέσω του αδελφού του την άδεια για την εξαγωγή από την Τσεχοσλοβακία
36 μαχητικών αεροπλάνων. Τελικά, η αγορά τους ματαιώνεται από το αρμό­
διο ελληνικό υπουργείο, ενώ ο Gδring προσφέρει στον Λυκουρέζο και πολύ­
τιμες πληροφορίες για τη συνάντηση Χίτλερ-Μουσολίνι στο Brenner, τον
Μάρτιο του 1940. Εκείνος τις διαβιβάζει στον Νικολούδη, για να καταλήξουν
στον Μ εταξ α,
' ι
ο οποιος, '
δυστυχως, δ εν ι
τις πιστευει. Θ
~ α ι
πιασουν '
ομως '
τοπο ,

όταν διαβιβάζονται και στον Caccia. Τις ίδιες ημέρες, η ΜΙ6 και το βρετανι-

41. Η Geheime Staatspolizei ( GeStaΡο=Μυστική Κρατική Αστυνομία) ιδρύθηκε

το 1933 από τον Herrnann Gδring, αρχικά ως πολιτική Αστυνομία της Πρωσίας, με
αντικείμενο την παρακολούθηση και καταπολέμηση των πολιτικών αντιπάλων των να­
ζί. Το 1939, η Gestapo και η γερμανική Αστυνομία (Kriminalpolizei, KriPo) ως τμή­
ματα της Sicherheitspolizei (SiPo) ενώνονται με τη Sicherheitsdienst (SD) των SS
και συναποτελούν τη Reichsicherheitshauptamt (RSHA= Κεντρική Υπηρεσία Κρατι­
κής Ασφαλείας) , τυπικά υπό τον Heinrich Himmler. Στη νέα υπηρεσία, η Gestapo
ονομάζεται Abteilung TV (Τμήμα 4ο) και έχει ως αντικείμενο <ιτην καταπολέμηση των
αντιπάλωνJJ. Στην Ελλάδα, όπως σχεδόν όλοι οι Γερμανοί ναύαρχοι , στρατηγοί κλπ.
του πολέμου και της Κατοχής απέκτησαν το πρόθεμα ευγενείας νοη (νοη Canaris, von
Paulus, νοn Stumme χ.ά.), έτσι και οι γερμανικές διωκτικές υπηρεσίες στις πόλεις
αποκλήθηκαν συλλήβδην Gestapo.
42. Προφανώς, αν και δεν το αναφέρει στο βιβλίο του, ο Λυκουρέζος α.ντιλήφθηχε
σύντομα. πως τα αντιναζιστικά και αντιχιτλερικά αισθήματα του Albert Goring ήταν ει­
λικρινή. Πράγματικά, ο Goring υπήρξε φανατικός πολέμιος του ναζισμού και διέσωσε
πολλές εκατοντάδες Εβραίων από τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, εκμεταλλευόμενος
το όνομά του και την τάση του αδελφού του να του αποδεικνύει διαρκώς την παντοδυ­
ναμία του. Έσωσε, επίσης, από την εκτέλεση πολλές δεκάδες εργατών της t<Skoda»
που συμμετείχαν στην Αντίσταση. Ύστερα από πολύμηνη φυλάκιση, λόγω του ονόμα­
τός του, ο Albert Goring έζησε μεταπολεμικά στη Βιέννη και πέθανε πάμπτωχος, το
1966. Σήμερα, πλέον, παρομοιάζεται με τον Oskar Schiendler. Βλ., αναλυτικά, J ames
Wyllie, The WaΓlord and the Renegade. The story of HeΓmann and Albert GoeΓing.
380 ΠΙΩΤΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑIΚΟΣ

κό Ναυαρχείο καταστρώνουν σχέδιο απαγωγής του Albert Goring, το οποίο

σύντομα εγκαταλείπεται με τη δικαιολογία ότι ιιπρόκειται για ασήμαντη προ­
σωπικότηταJJ.
Στη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου, ο Λυκουρέζος υπηρετεί ως Ναυ­
τικός Διοικητής στον Βόλο και μετά την κατάρρευση επιστρέφει στην Αθή-
'
να, οπου λ αμ β ανει
' / '
ενεργο μερος στη '
δ ιοργανωση και δ ιανομη / /
των συσσιτιων .

Λόγω της κοινωνικής θέσης, τόσο της δικής του και της γυναίκας του, της Ρό­
ζας-Λίζας Λυκουρέζου, όσο και του αδελφού του, Παυσανία, γνωστού τότε δι­
κηγόρου και αργότερα πολιτικού, έχει πρόσβαση στους ηγέτες όλου του δη­
μοκρατικού πολιτικού φάσματος και .στοχεύει στη δημιουργία αντιστασιακού
κινήματος με πολιτικό περιεχόμενο. Απογοητευμένος όμως από το γεγονός
,
οτι οι πο
λ /
ιτικοι περιορι
'ζ
ονται α.ποκ
λ , ,
ειστικα σε φανα.τισμενο α.ντιμοναρχικο
,
αγώνα, επιδιώκει τη δημιουργία. οργάνωσης κατασκοπίας. Απευθύνεται στον
Gόring και με τη βοήθειά του του παρέχεται η άδεια να ταξιδέψει στην Τσε­
χοσλοβακία. Εκεί, όταν επικαλείται την άμεση ανάγκη να ταξιδέψει στην
Ελβετία ο μικρός του γιος, δήθεν για λόγους υγείας, τον βοηθούν να επιχοι-
' '
νωνησει με τους συ γγενεις της γυναικας του
, ( οικογενεια
, '
Ε μπειριχου κ.α. , )
και να τους ζητήσει να της απευθύνουν πρόσκληση για μετάβαση στην Ελ­
βετία μαζί με το ι<άρρωστοJ> παιδί.
Τον Ιούνιο του 1942, η Ρόζα-Λίζα Λuκουρέζου βρίσκεται στη Βέρνη, έδρα
της διεθνούς κατασκοπίας. Μέσω της Ελληνικής Πρεσβείας, έρχεται σε επα­
φή με τον επικεφαλής της ΜΙ6 στην Ελβετία, τον κόμη Frederick Vande n
Heuvel,43 και εκείνος, αφού συνεννοείται με το Λονδίνο, την προμηθεύει με
κρυστάλλους και δύο κώδικες για έναν ασύρματο που θα φθάσει αργότερα
στην Αθήνα. Παράλληλα, έρχεται σε επαφή με τον Γεώργιο Βεντήρη, ο οποίος
της παραδίδει τρία αντίγραφα της επιστολής Eden προς τον Γονατά, σε πε­
ρίληψη,44 με την παράκληση να παραδώσει από ένα στον αδελφό του, τον συ­
νταγματάρχη Κωνσταντίνο Βεντήρη , στον Λαμπράκη και στον Γεώργιο Πα­
πανδρέου .
Επιστρέφοντας στην Αθήνα, η βενιζελική Ρόζα-Λίζα Λυκουρέζοu επιδιώ­
κει να συναντηθεί με τον Βεντήρη και το πετυχαίνει με τη μεσολάβηση του

43. Ο Λυκουρέζος, ό.π., σ. 46, αναφέρει ως επικεφαλής της ΜΙ6 στην Ελβετία: κά­
ποιον ιισυνταγματάρχη Φράιερ>> , πρόσωπο ανύπαρκτο. Είτε ήθελε να αποκρύψει το όνο­
μα Vanden H eu vel, είτε α:υτό το ψευδές όνομα ε ίχαν δώσει στη γυναίκα του. Ο ιταλι­
κής καταγωγής και κοσμοπολίτης Vande n Heuvel ήταν ο άνθρωπος της ΜΙ6 στην Ελ­
βετία, ο οποίος διατηρούσε επαφή με τον Canaris μέσω μιας ιι πολύ ελ κυ στικής11
Πολωνίδας, ονόματι Halina Szymaήska. Για περισσότερες λεπτομέρειες , βλ. J effery,
ό.π., σ. 379-381 .
44. Κατά τον Λυκουρέζο, ό.π. , σ. 4 7, στην Αθήνα η επιστολή Eden είχε ιιταφεί>>
από τον Καφαντάρη και τους φίλους του, με το πρόσχημα ότι ήταν πλαστή. Η πληρο­
φορία επιβεβαιώνεται από τον Λεβίδη , ιιΠόρισμαι>, σ. l.'i5 .
 «0 ΑΓΓΛΟΣ flr'O ΞF: NOΣ ,, 381

καθηγητή της Ιατρικής Νικολάου Λούρου. Η συνάντηση των τριών γίνεται

στο σπίτι του Λούρου, στις 19 Σεπτεμβρίου του 1942. Νευρικός και διστα­
κτικός ο Βεντήρης , πείθεται τελικά από την επιστολή του αδελcρού του και,
για
'
λ ογους Ι ~/
πατριωτισμου , οεχεται να υπηρετησει τον
Ι βασι λ'
εα.
Λ'ιγους μηνες
Ι

αργότερα, ο Βεντήρης ((( Βέργας11) ιδρύει τη στρατιωτική οργάνωση ΡΑΝ

(Ρήλος-Αυλών-Νήσοι) σε συνεργασία με τον συνταγματάρχη Παναγ ιώτη
Σπηλιωτόπουλο ( ι<ΆρατΟ>J). 45 Τον Λαμπράκη επισκέπτεται ο ίδιος ο Λυκου-
'
ρε ζ ος, για να ακουσει
Ι Ι απαντηση:
την αποστομωτικη Ι '
<< ο ι Άγγ λ οι δ ε:ν εχουν κα-

μιά δουλειά να διευθύνουν τα του οίκου μας. Αν θελήσουν να μαζ επιβάλουν

τον Γεώργιο , θα μας βρουν αντιμέτωπους στα βουνά!J1 Όσο για τον τρίτο πα­
ραλήπτη της επιστολής , τον Παπανδρέου , εκείνος διαθέτει μια μεταφυσική
πίστη στον πολιτικό ((Προορισμό του11, είναι πιο ευέλικτος και σταθμίζει ό,τι
μπορεί να υπηρετήσε ι την προσωπική του φιλοδοξία. Διαβάζει την επιστολή,
κάνει ερωτήσεις και επιφυλάσσεται ...
Έναν μήνα αργότερα, στο γραφείο του Λυκουρέζου εμφανίζεται ο καπετάν
Γιάννης Βαφειάδης της ISLD46 και του παραδίδει τον πρώτο ασύρματο. Έτσι ,
μετά την πάροδο αρκετών μηνών -για την ασφαλή εγκατάστασή του και την
αποκατάσταση της επαφής με τη Σμύρνη- στις 21 Φεβρουαρίου του 1943 ο
<<ΚόδροςJJ -αυτό είναι το όνομα της νέας οργάνωσης- στέλνει το πρώτο του
σήμα προς τον Noel Rees, πιστεύοντας ότι το στέλνει στην Κωνσταντινού­
πολη ή στο Κάιρο. 47
Μέχρι το τέλος της Κατοχής, θα ακολουθήσουν άλλα
32.326 κρυπτογραφημένα σήματα, ενώ θα ληφθούν 18. 695 από τη Σμύρνη
και την κωνσταντινουπο Ι λ
η.
Σ Ι Ι
την πορεια της , η οργανωση αποκτα τρεις ακο-
Ι '

μα ασυρμάτους , ενώ τα εθελοντικά της μέλη θα φθάσουν τα 246. Σκοπός του

Λυκουρέζου -τώρα ((Αλκιβιάδη1J ή «Greenmantle1J- είναι η αποστολή στο
Κάιρο αναφορών για την αληθινή πολιτική κατάσταση της χώρας. Προκει-
, f Ι 1 1 θ Ι Ι /
μενου να εχουν απηχηση τα κειμενα του, εωρe:ι πως πρωτα πρεπει να απο -

χτησe:ι
' Ι
την εμπιστοσυνη των Β ρετανων.
Ι Γ ια τον λ' Ι η οργανωση
ογο αυτο, Ι ει-

45. Για τη ΡΛΝ, βλ. Μακρής-Στάϊχος , Κίτσος Μαλτέζος, σ. 195 χ.εξ. Σε λίγο , τη
θέση του πολιτtκού συμβούλου της οργάνωσης κατέχει ο Σπύρος Θεοτόκης.
46. Ο ιικαπετάν ΓιάννηςΙJ σκοτώθηκε αργότερα από τους Γερμανούς.
47. Χαρακτηριστικό είναι το σήμα του ιιΚόδροω' 13, 88/13.4.1943 : ((Ποcρακαλώ δια­
βιβάσατε επειγόντως εις Γενικόν αγγλικόν Στρατηγείον Καίρου, διά Ιlάτερσον και
Νόελ Ρηζ>>. Αρχείο Παναγιώτη Λυχουρέζου: «Ιστορία, μέλη και σήματα από και προς
την Βάση Μέσης Ανατολής, της ορyάνωσεως Κόδρορι. Από την άλλη πλευρά, αμφι­
βολίες υπάρχουν για την ταυτότητα του «Χατζήιι , αποστολέα αρκετών σημάτων προς
τον ιι ΚόδροJι. Ο Ρηγόπουλος, ό.π., και σε ιδιωτικές μας συνομιλίες , υποστηρίζει ότι
((ΧατζήςJJ ήταν ο Rodney Bond, στην Κωνσταντινούπολη. Η άποψή του, όμως, ανατρέ­
πεται από την αλληλουχία των σημάτων, του λεκτικού περιεχομένου τους και των γε­
γονότων. Όπως πιστεύω, ιιΧατζήςιι ήταν ο Noel Rees, όταν έστελνε σήματα από την
Κωνσταντινούπολη. Βλ. και παρακάτω.
382 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ- ΣΤΑϊΚΟΣ

δικεύεται, παράλληλα, στην κατασκοπία εις βάρος του εχθρού και μεταδίδει
σημαντικές πληροcρορίες για τις μετακινήσεις των μονάδων του σε ολόκλη­
ρη την Ελλάδα και, ιδίως, για την κίνηση στο λιμάνι του Πειραιά. Στον το-
μεα αυτο, τη σημαντικοτερη συνεισφορα του ιι Κ'δ
' ' ' ο ρου>) αποτε λ'
' ει το σημα του '
169, 57/15.10.1943:

Ώραν 6.00 χθες, απέπλευσαν ΚΑΡΙ και ΤΡΑΠΑΝΙ έκαστον με 1.500 αλπινι­
στά:ς χ.αt το ΚΑΡΙ με 30 πεδινά πυροβόλα. Συνοδός χ.ανονιοφόρος , προορι­
σμός μάλλον νf)σοι. ΣΤΟΠ. ΑΙΒΕΝΤΖΙΑ 9.000 τόν. με πυροβόλα και πυρο­
μαχικά και αγνώστου ονόματος φορτηγόν με πολεμικόν υλικόν αναχωρήσουν
πιθανώς σήμερον (... ]

Η νηοπομπή κατευθύνεται προς τα Δωδεκάνησα, μεταφέροντας γερμανι-

, ι ' ι ι Τ λ
χα στρατευματα για τις επικειμενες στρατιωτιχες επιχειρησεις. ο οπ ιτα-

γωγό 1<Kari)), με 500 άνδρες, βυθίζεται ανατολικά της Νάξου από το βρετα­
νικό υποβρύχιο HMS/S ιιTorbayJJ (κυβερνήτης ο ανθυποπλοίαρχος Robert
J ulian Clutterbuck). Το ίδιο υποβρύχιο προκαλεί ζημιές και στο ολοκαί­
νουργιο γερμανικό εμπορικό πλοίο αTrapanίJJ. Την ίδια νύχτα, το αTrapaniJ>
καταστρέφεται ακόμα περισσότερο από τα συντονισμένα πυρά δύο αντιτορ­
πιλικών συνοδείας, των ΝΤ αΜιαούλης)) (κυβερνήτης ο υποπλοίαρχος Εμ­
μανουήλ Μπουντούρης) και HMS ιιHursley>ι 48 (κυβερνήτης ο υποπλοίαρχος
W. G. Ρ. Church). Έξω από το λιμάνι της Καλύμνου, το αποτελειώνουν άλ­
λα δύο βρετανικά αντιτορπιλικά. 49
Για το ταχυδρομείο προς και από την Τουρκία, ο ιιΚόδρος» χρησιμοποιεί
έναν ακόμα θρυλικό καπετάνιο της ISLD/MI9, τον Θωμά Αθανασιάδη (αCap­
tain Tom>>). Σύμφωνα με οδηγίες της Σμύρνης, τα τενεκεδένια κουτιά: που πε-
,
ριεχουν } σφραγι''Ι'
τις αναφορες ι,σ νται με χα λ' '
αι, ωστε '
να γινουν '
υ δ ατο στεγη.
Γγ• } }
1 στερα, ο καπεταν "' ωμας τα
Θ }
δ' , , ,
ενει με σχοινι και τα κρεμαει κατω απο την

καρίνα του καϊκιού του, ώστε να πλέουν στο νερό αόρατα από ξένα μάτια. Σι-
γα, σιγα' τα ταχυ δ ρομεια
' αυc,ανουν,
t:' '
εφοσον π λ εον
' ο Λυκουρε-,ος
''Ι' '
εχει '
αποκτη-
50
σει -την εμπιστοσύνη του Noel. Σ' αυτό συμβάλλει κα.t το σήμα. -του ι<Κό­
δροωJ, 28, 71/11.5.1943, προς τη Σμύρνη:

48. Στιζ 3 Νοεμβρίου του 1943, το 1\Hursleyιι παραδίδεται στο Ελληνικό Βασιλικό
Ναυτικό χαι μετονομdζεται σε Α/Τ ((Κρήτηιι.
,19. Βλ. χαι Anthony Rogers, Churchill 's Folly. Leros and the Eagean. The Last
Great British Defeat of World War Two, σ. 90 και ι 14. Κατά τον συγγραφέα, από τους
500 άνδρες του ((Κarίιι 320 περισυνελέγησαν αργότερα, ενώ όταν το ιιTrapaniιι έπια­
σε φωτιά κα:ι βυθίστηκε, δεν μετέφερε πλέον στρατεύματα. Είχε προλάβει να τα απο­
βιβάσει στην Κω. Πρβλ. Peter Schenk, Der Kampf um die λgais, σ. 78.
50. Με εντολή του Noel Rees, ο Λυχουρέί,ος δημιουργεί και την οργάνωση κατα­
σκοπίας ((ΔανάηJJ , στη Θεσσαλονίκη.
 «0 ΑΓJΆΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 383

Συνεργάζομα.ι στενώς διά παpοχήν πληpοψοριών με οργάνωσιν αντισυνταγ­

ματά:ρχοu Γεωργίου Γ[ρίβα] πρώην συνεpγάτου υποστρατήγου Γεωργίου
Λ[άβδα] στοπ. Με οργάνωσιν αξιωματικών ναυτικού στοπ. Με οργάνωσιν
συνταγματαρχών σ-cοπ. Αποφεύγω πάσαν επαφήν με οργανώσεις φανατικών
δημοκρατικών χαι κομμουνιστών στοπ.

Ε κτος
' '
απο τον Γ ρι'β α ' '
-εκεινος ερχεται σε επαφη με τον ' Λυχουρε'ζο '
μεσω του

ι Χ ι θ ι Κ 'δ ι ι Κ
αρχιεπισκοπου ρυσαν ου-, αρωγοι του << ο ρου» γινονται τοσο ο ωνστα-

ντίνος Βεντήρης, που του διαθέτει τρεις αξιωματικούς της ΡΑΝ , όσο και ο Πα­
ναγιώτης Σπηλιωτόπουλος, διάδοχος του Βεντήρη στην ηγεσία της οργάνω­
σης μετά. τη διαφυγή του στη Μέση Ανατολή. Ο Λυκουρέζος συνεργάζεται με
δύο ακόμα οργανώσεις, την ιιLC>J, του γιατρού Χρήστου Λιβέρη, 51 και την ί<503>J
της ISLD/MI9, υπό τον Γιάννη Μαυρουδή, για τον οποίο έγινε ήδη λόγος πα­
ραπάνω. Τον τελευταίο μήνα της Κατοχής, ο ιιΚόδρος», η <<Αλίκη» και ο «Όμη­
ρος>> συναποτελούν την οργάνωση CIC, η οποία μεταδίδει στην ελληνική κυ­
βέρνηση πληροφορίες για τις καταστροφές που σχεδιάζουν οι Γερμανοί κατά.
την αποχώρησή τους, αλλά. και για την πολιτική κατάσταση στην Αθήνα.

Λίγες ημέρες πριν από την Απελευθέρωση, ο ιιΚόδρος» φυγαδεύει στη Μέ­
ση Ανατολή τον υπολοχαγό (Untersturmfίihrer) των Waffen SS, Georg
Kronberger. Η ιστορία του αναδεικνύει τη διασύνδεση των διαφόρων οργα­
νώσεων αλλά και μεμονωμένων προσώπων στη διάρκεια της Κατοχής: 52
Μετά. τη Θεσσαλονίκη, ο Dr. Begus έρχεται στην Αθήνα, όπου δημιουρ­
γεί την«Dienststelle 3000» υπό την αρχηγία του. Η υπηρεσία στεγάζεται αρ­
χικά στην οδό Σανταρόζα 3, πάνω από την <ιΤράπεζα Καραβασίλψ>, και αρ­
γότερα στην οΜ Παμίσου 8. Υπασπιστής και διερμηνέας του Begus διορίζε­
ται ο Max (ιιΡιρής») Κανάκης (ιιKozovskyJ1), ένας άνθρωπος που όχι μόνον
προτιμά τη γερμανική ιθαγένεια από την ελληνική, αλλά αναλαμβάνει και
όλες τις βρώμικες δουλειές του αφεντικού -του, όπως δολοφονίες και επιδρο-
,
μες εναντιον
, Εβ ,
ραιων και κομμουνιστων .
, Σ ,
το <ιενεργητιχΟJJ του περι
λ
αμ
β ,
α-

νε-ται και η σύλληψη πρακτόρων των βρε-rανικών μυστικών υπηρεσιών στην

Αθήνα και -τη Θεσσαλονίκη. 53

51. Ο Λιβέρηι; συνελήφθη στις 12 Δεκεμβρίου του 1944 από την ΟΠΛΑ χαι δολο­
φονήθηχε στο Περιστέρι. Για την οργάνωσή του, βλ. ΑΕΑ, τόμ. 7, σ. 112 χ.εξ.
52. Τα. όσοc ακολουθούν βα.σ(ζονται στους φακέλους της ΜΙ5 , ΤΝΑ (PRO) KV 2/162-
163 και KV 2/ 406, στο βιβλίο του Π. Λυκουρέζου και στην αδημοσίευτη σειρά. των ση­
μάτων του ιιΚόδροuιJ, που βρέθηκε στο αρχείο του.
53. Σε λίγο ο Κα.νάκηι:; δολοφονεί και τον Μπεκέ, στέλεχος πλέον τηι; SD. Τον υπο­
ψιαζόταν ως πράκτορα των Βρετανών!
384 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

Στόχοι της «Dienststelle 3000» είναι, μεταξύ άλλων, το φράγμα της λίμνης
του Μαραθώνα, οι εγκαταστάσεις παροχής ηλεκτρικού ρεύματος στην Αθή­
να (Παλαιό Φάληρο) και στον Πειραιά, η προβλήτα στον Σκαραμαγκά, οι σι­
δηροδρομικές γραμμές αλλά και τα τρία ξενοδοχεία («Μεγάλη Βρετανία»,
((Κίηg Geoι·ge>> και ((Ακροπόλ Πά:λαςJ>) που, όπως εικάζεται, θα στεγάσουν
και πα 'λ ι τις β ρετανικες
' '
στρατιωτικες υπηρεσιες. ' Γ ια τον ' '
σκοπο αυτο, τον

Αύγουστο του 1943 αποστέλλεται στην Αθήνα ο August Ludewίg ή Ludwίg

(ιιBertranυJ), λοχίας παλαιότερα στη Λεγεώνα των Ξένων, ο οποίος τώρα
έχει εκπαιδευτεί στις δολιοφθορές στο λεγόμενο αOttoladeωJ, μια σχολή σα­
μποτέρ στο προάστιο του Βερολίνου Grunewald , οργανωμένη από τον συ­
νταγματάρχη (Standartenfίihrer) των SS Otto Skorzeny, τον ((Πιο επικίνδυ­
νο άνθρωπο της Ευρώπης», όπως θα τον αποκαλούν σε λίγο.
Στην Αθήνα, ο Ludewίg στρατολογεί 50-60 Έλληνες και τους χωρίζει σε
ομάδες των 5. Η θεωρητική τους εκπαίδευση γίνεται στα γραφεία της ιιDienst­
stelle 3000J> και περιλαμβάνει τη χρήση περιστρόφων, ναρκών, χειροβομβί-
δ ων, ι
πυροκροτητων χ . α .
ι Μ ι
ετα την εχπαι
'δ ι
ευση τους, οι νεοσυ
'λλ ι
εκτοι ορκι-

ζονται ως Γερμανοί πράκτορες, ότι θα αγωνιστούν «για τη Γερμανία , για μια

νέα Ευρώπη και για τη δόξα της Ελλάδος>J. Μέχρις ότου, όμως , έρθει η ώρα
της δράσης χρησιμοποιούνται ως πράκτορες για τον εντοπισμό πρακτόρων
των
ι
β ρετανικων ι
μυστικων υπηρεσιων,
ι Εβ ι
ραιων και κομμουνιστων.
ι

Ο Kronberger εγκαταλείπει το Βερολίνο τον Σεπτέμβριο του 1943 και

έρχεται στην Αθήνα ως «Krίiger>J. Είκοσι επτά: ετών τότε, τοποθετείται στην
ιιDienststelle 3000J> ως υποδιευθυντής και αμέσως ο Begus τον εφοδιάζει με .,
πλαστή ισπανική ταυτότητα και το ψεύτικο όνομα ιιGerardo Garcίa y Kahn».
Σε μία περίοδο όπου έχει διακοπεί η οικονομική ενίσχυση της Amt VI από το
Βερολίνο, ο Begus αναζητεί εμπορικές δραστηριότητες για να ενισχύσει οι­
κονομικά την υπηρεσία και την τσέπη του ή μάλλον τη γραμματέα και ερω­
μένη του Marga Rotter. Έτσι, με εντολή του ο Kronberger, σε συνεργασία
με Έλληνες «επιχειρηματίεςJ>, 54 ιδρύει δύο πλήρη καζίνα, το ένα στην οδό
Πατησtων 65 και το άλλο στην οδό Μετσόβου 5. Ύ πεύθυνος για την είσπρα­
ξη των εσόδων από τις διάφορες επιχειρήσεις της ιιDienststelle» (μόνον από
τα καζίνα τα έσοδά. της ανέρχονταν σε 35-40 χρυσές λίρες την εβδομάδα), ο
Kronberger τηρεί και τα λογιστικά βιβλία της υπηρεσίας.
Στις αρχές του 1944, η ζωή του αλλάζε ι ριζικά, όταν γνωρίζε ι σ' ένα κατά­
στημα τη δεκαοκτάχρονη Στεφανία Μαρκέτου, κόρη ενός γνωστού και εύπο­
ρου Αθηναίου γιατρού και πρώην εφοπλιστή, του Γιάννη Μαρκέτου , ο οποίος
στη διάρκεια της Κατοχής εξετάζει τους ασθενείς του δωρεάν. Η σχέση του

54. Τα ονόματά. τους, όπως αποδίδονται παρεψθαρμένα στα αγγλικά, ήταν Μαραθός,
Σαδόπουλος και Καζαρόπουλος. 'ΑJ..λοι οικονομικοί συνεργάτες τουKronberger· υπήρ­
ξαν οι Μπραντάκος , Schick και ο Δρ. Δά.βαρης .
 385

«KrϋgerJ> με τη Στεφα,Jία εξελίσσεται σε ερωτική και έτσι η οικογένεια Μαρ­

κέτου αρχίζει σταδιακά να τον εμπιστεύεται. Η εμφάνισή του, εξάλλου, σε
διάφορα μέρη με τη Στεφανία τον κάνει γνωστό σε αθηναϊκούς κύκλους, με
αποτέλεσμα να δέχεται παρακλήσεις για μεσολάβηση ώστε να απελευθερω­
θούν κρατούμενοι των Γερμανών. Στον τομέα αυτό, οι επιτυχίες του είναι αρ­
κετές.
Τον Ιούνιο του 1944, ο Kronberger αποκαλύπτει στους Μαρκέτους την
πρόθεσή του να αυτομολήσει και να διαφύγει στο Κάιρο, ώστε να δώσει στους
Βρετανούς πληροφορίες για τη δράση της SD στην Αθήνα. Τις ίδιες ημέρες,
έχοντας αποσπάσει την απόλυτη εμπιστοσύνη της οικογένειας, μετακομίζει
στο σπίτι της, στον αριθμό 27 της οδού Διονυσίου Αρεοπαγίτου, ενώ η Στε­
φανία και η μητέρα της αρχίζουν να τον φέρνουν σε επαφή με πρόσωπα που
μπορούν να τον βοηθήσουν. Το κυριότερο από αυτά είναι ο δήμαρχος Αθη­
ναίων Άγγελος Γεωργάτος, γνωστός στην ελληνική κυβέρνηση ήδη από το
1942 για την ανθρωπιστική δράση του στην Αθήνα αλλά και για τις αξιόλο­
γες πληροφορίες που της παρέχει. 55 Από την άλλη πλευρά -λόγω της υπό­
θεσης Don Stott- για τον Kronberger ο Γεωργάτος είναι ο σύνδεσμος των
Γερμανών με τους Βρετανούς και αντίστροφα, παράλληλα δε και πράκτορας
των δεύτερων. Τελικά, ο δήμαρχος τον δέχεται στο σπίτι του, στην οδό Ομή-
' , '
ρου, και απο τοτε οι συναντησεις τους yινονται τακτικες.
' , Ε !;:'' ,
φει.,ης, μονιμο αι-
,

τημα του ιιKrίiger)) θα είναι η μεσολάβηση του Γεωργάτου ώστε να έρθει σε

ι ι Β ι t' ι Α ι r Β ι t' r
επαφη με εναν ρετανο αι.,ιωματικο. ντι ομως για ρετανο αι.,ιωματικο, στα

τέλη Αυγούστου του 1944, συναντάται με κάποιον που του συστήνεται ως αο

αρχηγόςJ> της ελληνικής μυστικής υπηρεσίας πληροφοριών, ενώ η επαφή τους
γίνεται στο διαμέρισμα κάποιας κυρίας Καλαντζή, στην οδό Αμερικής. Στην
πραγματικότητα πρόκειται για εκπρόσωπο της Force 133 (η ονομασία SOE
ήταν τότε άγνωστη) στην Αθήνα. 56 Λίγες εβδομάδες αργότερα και ενώ έχει
αρχίσει η προετοιμασία για την αποχώρηση των Γερμανών από την πρωτεύου­
σα, ο ταγματάρχης (Obersturmfίihrer) των SS Neumann (ιιNebenfuhr>>), ο
διάδοχος του Begus57 στην ι<Dienststelle 3000J>, διατάσσει τον Κronberger να
φύγει για τη Βιέννη. Εκείνος επισκέπτεται τον Γεωργάτο και του ζητάει να
τον κρύψει, για να καταλήξει τελικά στο διαμέρισμα της οδού Αμερικής, αφού

55. Βλ. την από

6.8.1 942 επιστολή του Ραφαήλ προς τον Τσουδερό, Αpχείο Τσοl)­
δεpού, τόμ. Β', σ. 90.
56. Ο Kronb erger [ΤΝΑ (PRO) KV 2/162, ι<SΙΜΕ r eport no. 3ιι, σ. 6J τον περι­
γράψει ως εξής: (('Ύ'ψος: 1.75. Σώμα: Ευρύστερνος, με μεγάλη κοιλιά. Πρόσωπο : Στρογ­
γυλό. Μαλλιά: Άσπρα. Ηλικία: Γύρω στα 50. Επάγγελμα: Μηχανικός , με ταξίδια στη
Γαλλία, τη Γερμανία, την Αίγυπτο, την Αγγλία και τη Ρωσlαιι . Δυστυχώς, δεν μπόρε­
σα να εντοπίσω ποιος ήταν.
57. Τον Μά:ιο του 1944 ο Begus ανακλήθηκε στη Βιέννη χαι από εχεί μετατέθηκε
στη Βερόνα της Ιταλίας, ως επικεφαλής της Amt VI Ε.
386 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

προηγουμένως έχει κλέψει ένα αυτοκίνητο της Amt VI S και το έχει παρα­
δώσει στη Force 133. Εκεί του γνωρίζουν διάφορα πρόσωπα, όπως τον ταγ­
ματάρχη Νιόνιο Αγyελικόπουλο, τη Σύλβια Αποστολίδοu και τη δεκαεπτά­
χρονη ηρωίδα Ηρώ Κωνσταντοποόλοu, της ΕΠΟΝ.
Τη δια(ρυγή του
Kronberger και της Στεφανίας Μαρκέτου αναλαμβάνει η
'
οργανωση ((Αλ'ικη>> σε: συνεργασια
' με: τον « Κ'" '
οuρ0>>, υστε:ρα απο' συνε:ννοηση
'
με: τη Μέση Ανατολή. 58 Στις 2 Οκτωβρίου του 1944 τους παραλαμβάνει το
αυτοκίνητο του Καθολικού αρχιεπισκόπου J oannis Baptist Filippucci (Φι­
λιπποόση), με πινακίδες του Διπλωματικού Σώματος, και τους μεταφέρει στο
Λαόριο, όπου οι άνθρωποι της οργάνωσης, για τον φόβο του ΕΑΜ , τους κρύ­
βουν σε μία σπηλιά. Την επομένη φθάνει ο <(Captain Tom)) με: το καtκι του
και όλοι εντυπωσιάζονται με την αντίδραση του K1·onberger απέναντί του:
((Τι να σου πω! Οκτώ φορές σε παραφόλαξα στην Τήνο, χωρίς να σε: πιάσω.
Χαίρω που σε: γνωρίζω!)>
Ο <ίCaptain Tom)) αφήνει το ζευγάρι στην Τήνο, στα χέρια του Μαυρουδή.
Εκεί σε: λίγο φθάνει άλλο καtκι και τους μεταφέρει στη Χίο, από όπου θα τους
παραλάβει μια βρετανική τορπιλάκατος με: προορισμό την Αλεξάνδρεια.. Στο
Κάιρο, ο Κronberger αποκαλύπτει στην SIME ό,τι γνωρίζει για την Amt VI S
στη Γερμανία, και τις (<Dienststellen 3000)) και «2000», στην Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη. Με βάση τις πληροφορίες του συλλαμβάνονται, μετά την Απε­
λευθέρωση, ο Ludewig και άλλα στελέχη των SS που υπηρέτησαν στην Ελ­
λάδα. 59 Επίσης, αν και καθυστερημένα, χάρις σ' αυτές οι Βρετανοί θα χα-

58. Σήματα: \ιΚ6δρος» προς Σμύρνη, αρ. 2448 (418) 4.9.44: αΓερμανός uπολοχαγός
SS Κρόιyκερ τίθεται εις διάθεσιν υμών διά χορήγησιν σοβαροτάτων πληροφοριών. ΣΤΟΠ
Αρκεί να εξασφαλισθεί η μη αιχμαλωσία τοωι. Σμόρνη προς ι<Κόδροιι, αρ. 9333 (330)
12.9.44: ιιΔι' ΑΛΙΚΗ ΣΤΟΠ Σήμα σας περί ΚΡΟIΓΚΕΡ κέντρον συμφωνεί φυγάδε:υσιν
μετά μνηστής υπό όρον ουδεμία ε:yγόησις δοθεί περί στάσεώς μας απέναντί του εις το
μέλλον ΣΤΟΠ Επιφέρων σας βοηθήσει διά φυγάδε:υσινιι. Αρ. 9333 (331) 12.9. 44: (<Συ­
νεννοηθεί τε με: ΑΛΙΚΗΝ διά φυγάδε:υσιν Γερμανοό με:τά μνηστής και όταν έτοιμοι
τηλ/τε: στείλω Τομ ΣΤΟΠ Γερμανός ανήκει εις μυστικήν γε:ρμανικήν υπηρεσίαν προ­
φυλαχθείτε όθε:ν παγίδαςιι. Αρ. 2943 (3365) 28.9.44: <<Δι' ΑΛΙΚΗΝ και Σας ΣΤΟΠ Εάν
αδυνατείτε: στείλετε: ΚΡΟΥΓΚΕΡ συνε:ννοηθείτε: ΦΟΞ διά ΚΕΡΑϊΝΟΥ κανονίσει κε:­
ντρικήν επιτροπήν ΕΑΜ δώσει εγγόησίν του δι' Ευβοίας ΣΤΟΠ Πήτε: ΦΟΞ τμήμα δια­
φυγών παρακαλεί βοηθήσητε διότι κέντρον χρε:ιάζε:ται ΚΡΟΥΓΚΕΡ ΣΤΟΠ Απαντήσα­
τε ε:πε:ιγόντωςιι. ΗΚόδροςιι προς Σμόρνη, αρ. 4857 (541) 1.10.44: (ιΑπό Αλίκη και Κό­
δρον l η/10 ΣΤΟΠ Σχετικώς με ΚΡΟΓΚΕΡ λόγω μη επαφής ΦΟΞ χαι ΕΑΜ και επικιν­
Μνου διαδρομής διά Ευβοίας λόγω Γερμανών εκρίναμε:ν σκόπιμον και ασφαλέστερον
όπως αποστείλωμεν μέσω Κόδρου ε:φ' όσον του παρέχεται ήδη δυνατότης. ΣΤΟΠ Αό­
ριο πρωί αναχωρεί διά γνωστόν μέρος και παρακαλούμε:ν όπως αποστείλετε αμέσως
και τάχιστα Τομ προς παραλαβήν γνωρίζοντες σχετικώς)).
59. Κατά την αποχώρηση των Γερμανών από την Αθήνα, ο Ludewig διατάσσεται από
τον N eumann να παραμε:ίνε:ι στην πόλη και να πραγματοποιήσει τις δολιοφθορές. Δια-
Ρ

«0 .ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 3Βϊ

τα:ρτίσουν πλήρες διάγραμμα των γερμανικών αστυνομικών υπηρεσιών στην

Αθήνα.

Η οργάνωση ((Φοξ>> αποτελεί την ΜΙ9 στο ελληνικό έδαφος, την κύρια υπη­
pεσία διαφυγών από την κατεχόμενη Ελλάδα. Ψυχή της, ο πλωτάρχης του
ΒΝ Παναγής Παπαχρήστος, ο οποίος αρχίζει τη δράση του τον Ιανουάριο του
1943, όταν ο αντιπλοίαρχος του ΒΝ Ευάγγελος Μπακόπουλος (ι<Κεραυνός»)
του α:να
/
θ ετει Ι ~
την εποπτεια της uιαφυγης α
1 ξ 1
ιωματικων και υπα:
ξ 1
ιωματικων

του Βασιλικού Ναυτικού στη Μέση Ανατολή. Πρώτοι συνεργάτες του, ο υπο­
πλοίαρχος του Οικονομικού, Ευάγγελος Φουρναράκος και ο κελευστής μη­
χανικός Γιάννης Βελιώτης, ένας ακόμη δαιμόνιος καπετάνιος της ΜΙ9.
Τον Απρίλιο του 1943, αποστέλλεται από τη Μέση Ανατολή στην Αθήνα
ο απόστρατος αντισμήναρχος Γεώργιος Φραγκίστας, ένας από τους πρώτους
πιλότους της ελληνικής Πολιτικής Αεροπορίας. Ο Φραγκίστας έρχεται σε
'
επαφη με τον παπαχρηστο
1
και του ζηταει
' να συγκεντρωσει και να φυγα δ ευ-
' '
σει 22 υπαξιωματικούς τεχνικούς του ΒΝ, με βάση ονομαστικό πίνακα που του
έχει δοθεί. 60 Μετά την ολοκλήρωση της αποστολής, ο Φραγκίστας επιστρέ­
ψει στο Κάιρο, αφού προηγουμένως έχει εφοδιάσει τον Παπαχρήστο με τον
ασυρματιστή του ΒΝ Ορέστη Θεοδωρίδη και με την κωδική ονομασία ιιΦοζ1ι,
δηλαδή με το ψευδώνυμό του. Έτσι γεννιέται και τυπικά η νέα οργάνωση, η
οποία πλέον τίθεται υπό τις εντολές και τον έλεγχο του Noel Rees. 6 1
Ο ασύρματος της οργάνωσης λειτουργεί στο σπίτι του Λευτέρη Γώγου,
στη Λεωφόρο Ζαννή και Μακρυγιάννη στον Πειραιά., σ' έναν ειδικά διαμορ­
φωμένο χώρο όπου ο ασυρματιστής είναι υποχρεωμένος να δουλεύει μπρού-

θέτει μεγάλες ποσότητες εκρηκτικών , χρήματα (2.500 χρυσές λίρες και 2.000 χάρτι­
νες) και έχει οργανώσει ένα άριστο δίκτυο επικοινωνίας με τους πράκτορές του, μέσω
συνδέσμων. Τώρα εμφανίζεται ως «Ελεύθερος Γάλλος)) που έχει ζεμείνει στην Ελλάδα
από το 1941 και έχει χάσει \Ο διαβατήριό \ou. Ο ίδιος έχει μισθώσει και τρία διαμερί­
σματα-κρησφύγετα σ-το όνομα της ερωμένης του, κάποιας Ελευθερίας Συρακοπούλου .
Συλλαμβάνεται σ-την Αθήνα, στις 19 Οκτωβρίου του 1944, όταν οι κύριοι Έλληνες συ­
νεργάτες του (ο δικηγόρος Δήμου και ο αστυνομικός Σόμπολας) -τον μεταφέρουν με αυ­
τοκίνητο στο κρησψύγετό του στη Γλυφάδα. Κα-τά τον ίδιο, οι δύο άνθρωποί -του τον
είχαν προδώσει, διό-τι εκείνοι αφέθηκαν αμέσως ελεύθεροι. Τον Δεκέμβριο 'tOU 1944, ο
Ludewig μεταφέρεται στην 1-ταλία και από εκεί σ-το σ-τρα-τόπεδο ιι020)). Κα-τά την ανά­
κρισή του, θα δώσει πολλά στοιχεία για πρόσωπα και πράγμα-τα σ-την κατοχική Ελλά­
δα. Βλ. ΤΝΑ (PRO) KV 2/ 406, ((ΜΙ5 lnterim interrogation report)), σ. 18 χ.εξ.
60. Ο πίνακας -του είχε δοθεί από τον Λεβίδη , για τον οποίο θα γίνει λόγος παρακά-τω.
61. ΔΕΠΑθΑ, Π. Παπαχρήστος, ((Έκθεσις επί -της δράσεως της Ειδικής Οργανώσεως
ΦΟΞι), 13.8.1945. Το κείμενο βρίσκε-ται και σ-τα ΑΕΑ, τόμ. 7, σ. 121 κ. εξ.
388 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΠΑlΚΟΣ

μυτα. Υποπλοίαρχος μηχανικός ο Γώγος, είναι εκείνος που διανέμει τα χρη­

ματικά βοηθήματα που έρχονται από τη Σμύρνη στις οικογένειες των φυγά.-
δ ων. ιι '
Ε μεις ' '
στο σπιτι πεινουσαμε και τρωγαμε
1 χαρουπια
1 και σκουπο'ψ ωμο,

αλλά ο πατέρας μου αρνήθηκε να δώσει έστω και μια δραχμή για την οικο­
γένειά του>J, θυμάται ο γιος του. 62 Η λειτουργία του ασυρμάτου της ιιΦοξJJ
διακόπτεται στις 12 Δεκεμβρίου του 1943, όταν ο πομπός του ανακαλύπτε­
1
1
ται από την ελληνική Ειδική Ασφάλεια και παραδίδεται στους Γερμανούς.
Α πο, ,
τοτε, με εντο
λ'
η της
Σ , , , ζ'
μυρvης η οργανωση επιχοινωνει μα ι της μεσω
'
των πομπων της ιι Αλ'ιχηςJJ και του ιι Ο μηρου>J , συχνα
' ' ' δε και μεσω του ιι Απο
' 'λ -
λωναJ>. 63

Όπως προκύπτει από την έκθεσή του, και ο Παπαχρήστος πιστεύει ό-τι
επικοινωνεί απευθείας με το Κάιρο. Όμως, σε όλη τη διάρκεια της ύπαρξής
της η οργάνωσή του βρίσκεται σε επαφή αποκλειστικά με τη Σμύρνη και τον
Noel Rees ή -μέσω εκείνου- με τον επικεφαλής των εκεί ελληνικών μυστι-
/ Χαρακτηριστικα/ παραδ'
' υπηρεσιων.
κων ειγματα , η δ'
ιασωση του ναυτη Jh
ο η
1

Capes αλλά και η επιχείρηση ((Clerk»:

Σάββατο, 6 Δεκεμβρίου του 1941. 64 Το υποβρύχιο HMS/S ιιPerseusJ>, ένα.
από τα μεγαλύτερα και πιο σύγχρονα που διαθέτει ο βρετανικός στόλος, βρί­ j

σκεται στα νότια της Κεφαλλονιάς για περιπολία. Προέρχεται από τη Μάλ­ ι

τα, κυβερνήτης του είναι ο υποπλοίαρχος Edward C. F. Nicolay και το πλή-

'
ρωμα του αποτε
λ ,
ειται απο
, 59 αξιωματικους, , και ναυτες
, υπα ξ ιωματικους , .
Α ,
να-

μεσα στους πρώτους, ο υποπλοίαρχος του ΒΝ Νικόλαος (ι<Νίκη ς))) Μέρλιν,

που έχει ζητήσει να αποσπαστεί στο συγκεκριμένο υποβρύχιο γ ια λόγους με­
τεκπαίδευσης. Στις 22.00, το HMS/S ιιPerseus>J πλέει στην επιφάνεια της
θα'λ α.σσα.ς με ανοιχτη
f την πορτα
' του πυργισκοu
' του, οταν
' προσκρουει
' σε ιτα-

λική νάρκη. Αμέσως παίρνει κάθετη κλίση 90° και βυθίζεται -αύτανδρο , όπως
πιστεύεται- σε βάθος 52 μέτρων.
Άνοιξη του 1943. Στο Κάιρο κυκλοφορούν από καιρό φήμες ότι υπάρχουν
επιζώντες του HMS/S ιι Peι·seUSJ>, όμως το βρετανικό Ναυαρχείο δεν τους
αποδίδει μεγάλη σημασία και επιφορτίζει τον Simonds να τις επιβεβαιώσει.

62. Γεώργιος Γώγος, συνέντευξη.

63. Σύμφωνα με τον Απόστολο Κ. Δοξιάδη (γραπτές του παρατηρήσεις του στο κεί­
μενό μου) με αναφορά: στις αναμνήσεις του πατέρα του , ο ασύρματος του ((Λπόλλωνα>J
μεταφερόταν συχνά και εξέπεμπε από διάφορα σημεία, ώστε να μην εντοπιστεί από τα
ραδιογωνιόμετρα των Γερμανών. Τη μεταφορά με χάρο έχανε ο νεαρός μανάβης Χρήστος
Γρηγορά:τος και ο ασύρματος ήταν σκεπασμένος με λαχανίδες. Κατά τον Κωνσταντίνο
Δοξιάδη, ο Γρηγορά.τος ήταν Ι\Ο πιο γενναίος άνθρωπος που είχε γνωρίσει ποτέ>J.
64. Τα όσα ακολουθούν βασίζονται, κυρίως, στον φάκελο ΤΝΑ (PRO) ΛDΜ 1/ 14538
>ιαι στο βιβλίο των Ρένας Γιατροπούλου και Κώστα θωκταρίδη, Υποβρύχιο Περσεύς, Ψί­
θυροι από το βυθό. Τα όσα, εξάλλου, σχετικά: αφηγείται ο Parish, ό.π. , σ.
πολύ από την πραγματικότητα.
181 , απέχουν

1
1
.
'
 «0 ΛiΤΛΟΣ ΙΗΌΞF.ΝΟΣ., 389

Εκείνος με τη σειρά του απευθύνεται στον Noel Rees 65 που διαθέτει στην
Κεφαλλονιά, ως πράκτορα μεν της ISLD, τον έφεδρο υπίλαρχο Ανδρέα Γα­
λιατσάτο, ως ασυρματιστή δε τον Φρίξο Σιμόπουλο. Παράλληλα, με σήμα του
Noel κινητοποιείται και η ιιΦοξJJ. Συνεργάτης της στην Κεφαλλονιά είναι ο
Αντώνης Βαγγελάτος, ο οποίος σε λίγο διασχίζει ολόκληρη την Ηπειρωτική
Ελλάδα για να έρθει σε επαφή με την οργάνωση στην Αθήνα και να φύγει, με
κα"tκι, για την Τουρκία. Φθάνει στο Κιόστε στις αρχές Μαι·ου και επιβεβαι­
ώνει την πληροφορία: Ναι, υπάρχει ένας επιζών, ο ναύτης John Capes που
αναδύθηκε με σωσίβιο από το βυθισμένο υποβρύχιο, κολύμπησε 6 χιλιόμετρα
1 Ι 1 Ι β f f Ι δ 1
μεχρι την αχτη και απο τοτε ρισκεται υπο την προστασια ιαφορων οικο-

γενειών στο νησί. 66

Στο Κάιρο και στη Σμύρνη σημαίνει συναγερμός. Η οργάνωση της επι­
χείρησης διάσωσης ανατίθεται στον Parish, που επιλέγει για την επικίνδυ­
νη αποστολή τον καπετάν Μιλτιάδη Χοόμα. Το σχέδιό της καταρτίζεται από
τον ίδιο και τους συνεργάτες τού Noel, τον Κώστα Κουμουνδούρο και τον
Χριστόφορο Ευστρατίου. Έτσι, στις 20 Μαtου του 1943, η θρυλική ιιΕυαγ-
, , ,
γε λ ιστρια>> -τ ωρα. εχει μετονομασ ει σχοπιμα σε ιι
θ Ι Ά
γιο
Ν 'λ
ικο αω>-
β 'ζ
α ει
,

πλώρη για την Κεφαλλονιά, με πλήρωμα τον Χούμα, τον Γιάννη Κατσουλά­
κη μηχανικό, τον Νίκο Ανα:γνώστου ναύτη και επιβάτη τον Βαγγελάτο, για
την επαφή με τους ντόπιους. Όλοι τους διαθέτουν πλαστά έγγραφα που τους
έχει προμηθεύσει ο Ευστρατίου, ενώ για κάλυψη το κα·tκι είναι φορτωμένο
με βαρέλια ποτάσας και τσουβάλια: με πατάτες .
Πεpιπλέουν την Πελοπόννησο και φθάνουν στην Κεφαλλονιά στ ις 23
Μ αιου.
J. /')/'
1 στερα απο
/ δ f
ιαφορα προ
βλ'
ηματα που επ ι
λ'
υονται απο τον
/ χ /
ουμα με

τη
/ α'λλ ων αν θ ρωπων,
βοηΙ θ εια και αρκετων / λ Ι /
αποπ εουν εννεα ημερες αργοτε-
f f

ρα με το πολύτιμο φορτίο τους. Η «Ευαγγελίστρια» φθάνε ι στο Κιόστε στις

2 Ιουνίου, το μεσημέρι, και τον επίλογο της εντυπωσιακής επιχείρησης αφή­
νω στον Capes:

Γιάννη, μου φώναξε ο Μίλο (sic). Γρήγορα, πέσε στη θάλασσα και πλύσου!
Κάποιο σημαντικό πρόσωπο έρχεται να σε συναντήσει! Βούτη ξα αμέσως σ-tο
' ' 'λ'ιγε ς απ λ ωτε ς t:
νερο και υστεpα απο ' β ηκα στο κα ι κι.
~ανανε ' "' Τ ην '
ωpα που πα- '
σχιζα να φορέσω τα ρούχα μου , μας πλησίασε μια άκατος . Στο χατάστpωμά:
της, μια κομψή μορφή με λαμπερή άσπρη, τροπική 6 7 φορεσιά:, να κραδαίνε ι
ένα μπουκάλι κονιάκ . Ήταν ο ίδιος ο Άγγλος Πρόξενος, άψογος μέχρι και
στο μονόκλ του [... ]

65. ΤΝΛ (PRO) WO 208/3253, ιιΜΙ9 Mediterranean Area. M arch, 1943-December

1 94 3ι>, σ. 33, και Simonds, ό.π. , σ. 238 χ. εξ.
66. Τα ον6ματά τους αναφέρονται στο παραπάνω βιβλίο.
67. Με πανταλόνι μέχρι τα γ6νατα.
390 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΤΚΟΣ

Έναν χρόνο αργότερα, στις 23 Μαρτίου του ] 94 4, ένα άλλο βρετανικό

υποβρύχιο , το HMS/S ((Sybil>>, σβήνει τις μηχανές του ένα ναυτικό μίλι έξω
από την παραλία του Λουρδά., στην Κεφαλλονιά.. Στις 21.00, το πλήρωμά του
κατεβάζει στη θάλασσα: μια πτυσσόμενη λαστιχένια βάρκα με δύο άνδρες
των βρετανικών Ειδικών Δυνάμεων SBS (Special Boat Serνice), τον υπο­
λοχαγό Eric J ohn Lunn και τον λοχία Harry Gilmore. 68 Αποστολή τους, η
αναγνώριση της παραλίας για την ύπαρξη συρματοπλεγμάτων ή οχυρωματι­
κών έργων. Το υποβρύχιο περιμένει την επιστροφή τους μέχρι τις Ο. 30. Όμως ,
όταν οι δύο καταδρομείς προσπαθούν να επιστρέψουν, τους εμποδίζει η φουρ­
τουνιασμένη θάλασσα και στην τρίτη προσπάθεια η βάρκα τους βυθίζεται. Ο
Lunn δεν θέλει να ειδοποιήσει το υποβρύχιο με τον φακό του , μην και το
αντιληφθούν οι Γερμανοί, με αποτέλεσμα να αρχίσουν την περιπλάνησή τους
στο νησί για να βρουν τρόπο διαφυγής.
Μόλις το υποβρύχιο ενημερώνει το βρετανικό Ναυαρχείο για το συμβάν, ει­
δοποιείται αμέσως ο Simonds και εκείνος με τη σειρά του απευθύνεται στον
69
Noel:

Α. Αποσ-τείλα:τε επε ιγόντως σήμα στη Φοξ, ότι πρέπει να στείλουν αμέ­
σως έμπιστο άνθρωπο στην Κεφαλλονιά. Καθήκον -του, να: ψάξει για -τον υπο­
λοχαγό Lunn και τον λοχία Gilmore, που αποβιβάσθηκαν στο νησί στις 23
Μαρτίου. Τελευταία φορά. -τους είδαν στον κόλπο του Λουρδ&, στα νό-τια του
νησιού.
Β. Σύμφωνα με τις οδηγίες που έχουν λ&βει, σε περίπτωση δυσκολιών
πρέπει να: καταφύγουν στους λόφους και να αναζητήσουν αγροικίες, -τελικά: δε
να: έρθουν σε επαφή με έναν Άγγλο που ζει στο χωριό Μ ιμιές. Πρόκειται για:
σημαντικούς ανθρώπους και πρέπει να διασωθούν.
Γ. Προ-τείνω, ο πράκτορας της Φοξ να βρει έναν Έλληνα που θα: τον ενη­
μερώσει για την παρούσα: κατάσταση -των φυγάδων και σ-τη συνέχεια να: κα­
ταστρώσει σχέδιο για: τη διαφυγή τους στην ηπειρωτική χώρα: και -την παρά­
δοσή τους στη Συμμαχική Αποστολή.

Ο άνθρωπος της ((Φοξ>> στην Αθήνα που μπορεί να βοηθήσει είναι ο Βαγ­
γελάτος (τώρα πλέον, <ιΠά.pις>>). Όμως, το Π/Κ ιιΚωνσταντίνος», το χαtκι
που έχει φθάσει από τη Σμύρνη , βρίσκεται επιταγμένο από τους Γερμανούς
στο Πόρτο Ράφτη. 70 Έτσι , η ιιΦοξ» γνωρίζει στον Noel ότι ο Βαγγελάτος

68. Βλ. ιιReport of Captain Ε. J. Α. Lunn οη operation "Clerk" carried out ο η

island of Cephalonia οη 23 March 194411, ΤΝΑ (PRO) WO 208/ 3884.
69. Άκρως απόρρητο τηλεγράφημα: προς Σμύρνη (<ιΝ>>) με επανάληψη προς Κων­
σταντινούπολη ((ιΥ)J). Από Μέση Ανατολή , lη Απριλίοu 1944, 6.π.
70. Τελικά, το Π/Κ «Κωνσταντίνος)) αποπλέει παράνομα, χάρις στο πλήρωμά του χαι
με τη βοήθεια του υποκελευστή Α' τεχνικού πυροβόλων Σ. Παπαδάκοu.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞl:ΝΟΣ ,, 391

έχει τη δυνατότητα να άρει την επίταξή του με30 χρυσές λίρες και κατόπιν
να το στείλει στην Κέρκυρα να παραλάβει 12 Βρετανούς φυγάδες, από εκεί
δε στην Κεφαλλονιά, για τους Lunn και Gilmore. Το σχέδιο υποβάλλεται
στο Κάιρο και εγκρίνεται από τον Simonds. Οι ημέρες όμως περνούν, ενώ ο
Γαλιατσάτος δεν κατορθώνει να τους εντοπίσει. Τελικά, στις 4 Απριλίου η
SOE ενημερώνει το Κάιρο πως οι δύο καταδρομείς βρίσκονται ήδη υπό την
ι<προστασίαιι του ΕΛΑΣ, κάτι που αληθεύει μεν αλλά αφού προηγουμένως
'
εχουν τε θ'
ει ' ' '
υπο στενη επιτηρηση και τουι:; εχουν αφαιρε ' θ'
ει τα οπ ' λ α. 'Υστε-
ρα από πολλές όσο και ανεκπλήρωτες υποσχέσεις, μεταφέρονται στην Ιθάκη
και από εκεί στην Ηπειρωτική Ελλάδα, όπου τους παραλαμβάνει ο ταγμα­
τάρχης Norman Ramseyer. 71 Με συνεχή πεζοπορία φθάνουν στην Πάργα
και στις 22 Απριλίου αναχωρούν με βρετανικό μεταγωγικό για την Ιταλία ...
Ο Βαγγελάτος είναι ο ένας από τους δύο <ιειδικούςιι πράκτορες της ι<Φοξη.
Ο δεύτερος είναι ένας γνωστός Αθηναίος και άνθρωπος των γραμμάτων και
των τεχνων, ο ' Μ'
αρινος Κλλ'
α ιγας, '
ο οποιος φερει το ' ψ ευ δ'
ωνυμο << Ε ρημιτηςιι
'
γιατί αποφεύγει τις κοινωνικές εκδηλώσεις. Ο Καλλιγάς μαζί με τον συνερ-
'
γατη του '
Ι ωαννη Ρ'
απτη προσπα '
θ ουν να εντοπισουν ' '
Β ρετανους που κρυ ' β ο-
νται στα Μ εσογεια
' της Αττικης,
' '
μεσω αν θ'
ρωπων τους στα χωρια της πεpιο- '
χης., 'Ο ταν εντοπι'ζεται καποιος,
J Ι λνουν αμεσως τον αγγ λ ομα θ η
στε J ' Αλ'εχο κα-

, ' '"'
μπα προκειμενου να. vιαπιστωσει αν ειναι πραγματι ' ' ' Β ρετανος. Αν ' '
ειναι, τον

μεταφερουν στην ' Αθ'

ηνα και τον κρυ 'β ουν στο σπιτι του ' Κα λλ ιγα,
' '
μεχρι να ερ- '
θει η ώρα της διαφυγής του από τη ι<Φοξιι. Στο μεταξu τον προμηθεύουν με
π λ αστη' '
ταυτοτητα, ρουχα και τροφιμα. ' ' Στους συνεργατες του ' << Ε ρημιτψι ' πε-

ριλαμβάνονται ο Κωνσταντίνος Μάτσας, στην Κάντζα, και ο Κωνσταντίνος

Μπενάκης, στον Μαραθώνα. 72

Μέχρι τον Νοέμβριο του 194 3, οι διαφυγές της «Φοξιι πραγματοποιούνται

αποκλειστικά από την Εύβοια (θέση Άγιοι Απόστολοι) και μόνον με το δ ικό
της χαtχι. Οι φυγάδες μεταφέρονται με αυτοκίνητο μέχρι τον Κάλαμο , περ-
νουν με
, β ,
αρκα στην
Ε β
υ
, , ,
οια και απο εκει αρχι ει η πε οπορια, παντοτε με
'ζ · ζ , ,
τους ο δ ηγους
' '
της οpγανωσης. Οι πιο γνωστοι απο αυτους ειναι η' ' ' ' Κ αττυ
' Λ ο-

71. Πρβλ. κα.ι Foot κα.ι Langley, ΜΙ9, σ. 200.

72. Βλ. τις δύο α.ναφορές του Ράπτη , ΊΝΑ (PRO) HS 5/687 και WO 208/3360, αντί­
στοιχα. Στη δεύτερη, μάλιστα, α.ναφέρεται ότι ο Παπαχρήστος έπρεπε να αντικατα­
σταθεί, διότι το πραγματικό του όνομα ήταv γνωστό τόσο στον ιιΦωτεινόη όσο και στην
Ειδική Ασφάλεια, η οποία διέθετε και πλήρη χάρτη με τα σημεία διαφυγής . Πίστευε,
επίσης, ότι οι Γερμανοί δεν είχαν επέμβει για να εμποδίσουν τις διαφυγές, διότι ανάμεσα
στους φυγά.δες υπήρχαν και δικοί τους πράκτορες με: προορισμό τη Μέση Ανατολή.
392 ΠRΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-Σ'fΑlΚΟΣ

γοθέη και ο Νίκος Αδάμ. Ο Αδάμ είναι ψαράς, γεροδεμένος, κοκκινομάλης,

με γαλανά μάτια. Κάποτε, με μια. αποστολή φθάνει στον Τσεσμέ. Ο Χρή­
στος Ζαλοκώστας γράφει:

Στη Σμύρνη συνα.ντά ο Αδάμ τους αδελφούς Ρηζ, από τους λίγους Άγγλους
που αγαπούν την Ελλάδα. για τους Έλληνες. Του κάνουν την πρότα.ση ν' ανα­
λάβη την μυστική επικοινωνία με τη Μέση Ανατολή. Δέχεται και πρυμίζει
με το ίδιο βαρκάκι για την πατρίοα, ολομόναχος. Οι Άγγλοι τον εφοδιάζουν
με χάρτες και πυξίοα. Ντρέπεται να ομολογήσει πως οεν ξέρει να τα συμ­
βουλευτεί και καμώνεται πως τα παίρνει ευχαρίστως. Πλέει με τα μάτια της
ψυχής, από ένστικτο. η

Ο Αδάμ πραγματοποιεί δέκα, συνολικά, αποστολές στην Τουρκία. Σύντο-

, ' "'
μα, εκτος απο οοηγος της '
(( φ ο ξ », γινεται
' '
'θ υνος υπο β ρυχιων
και υπευ κατα-

στροφών του ((ΑπόλλωναJ) - στο ενεργητικό του καταγράφεται η βύθιση 16

εχθρικών πλοίων. Συλλαμβάνεται στις 29 Αυγούστου του 1943 και βασανί­
ζεται χωρίς να μιλήσει. Εκτελείται από τους Γερμανούς στις 9 Οκτωβρίου ...
Από τον Νοέμβριο του 1943 τα πράγματα αλλάζουν. Παράλληλα με την
Εύβοια, αρχίζουν οι οιαφυγές από το Λαύριο. Η ((σπηλιά 333)J, όπως ονομά­
ζεται στη ((Φοξ)>, αποτελεί τον κρυψώνα όπου οδηγούνται οι φυγάδες, μέχρι
να φθάσει το κα'tκι της οργάνωσης για να τους οοηγήσει στην Τουρκία. Όσο
για την Εύβοια, εδώ τα πράγματα δυσκολεύουν. Ο ΕΛΑΣ, κυρίαρχος πλέον στο
' ' 'θ ετος στη
νησι, ειναι αντι δ ιαφυγη' ατομων, ι δ'ιως στρατιωτικων, προς τη
' ' Μ'ε-
ση Ανατολή. Δεσπόζουσες προσωπικότητες του ΚΚΕ εοώ, είναι οι ((Νίκαςιι και
((Φωτεινός», όπως τα ψευδώνυμά τους στα αρχεία της ΜΙ9. Στην πραγματι­
κότητα, «Νίκας)) είναι ο Δημήτρης Ραπίοης, δικηγόρος και μέλος της Κε­
ντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ, ενώ <(Φωτεινός)) είναι ο Σωτήρης Παπαστρα­
τής, εκπρόσωπος του ΕΑΜ στον εφεορικό ΕΛΑΣ της Εύβοιας. Μια τρίτη φυ­
σιογνωμία που θα συναντήσουμε αργότερα στη Σμύρνη, είναι ο Χρήστος
Γκοuζέλος («Σπύρος Ζαπάντηρ>}, παλαιός κομμουνιστής συνοικαλιστής στους
Σιοηροορόμοuς, αρχικά κομισάριος ((<πολιτικόςιι) και αργότερα, όταν οι δύο θέ­
σεις συγχωνεύονται, καπετάνιος του ΕλλΣ Εύβοιας. Το γιατί το ΕΑΜ (ΚΚΕ)
παρεμποδίζει τις οιαφυγές, αναλύεται από τον γραμματέα της Νομαρχιακής
του Επιτροπής στο νησί. Το κείμενό του αντανακλά και την ιδεολογία του: 74

Έτσι οι μυστικές αυτές υπηρεσίες χαι οργανώσεις εδημιούργησαν, στα χωριά

της Νότιας Εύβοιας που βρίσκονταν στις δυτικές ακτές (Αλμupοπότα.μο, Στύ­
ρα., Παναγία.) χα,ι σ-τις ανατολικές ακτές (Τσακα:ίοι, Πετριές, Αχλα-δερή) και

73. Ό.π. Ο Ζαλοκώστας κάνει λόγο για δύο αδελcρούς «Ρηζι>, πιστεύοντας εσφαλ­
μένα πως και ο William Rees είχε διαcρόyει στη Σμόρvη.
74. Σταμάτης Καββαδίας, Η Εθνιχή Αντίσταση στην Εuβοια (1941-1 944), σ. 266-267.
 «0 Α rrΛΟΣ ΠΡΟΞ ΕΝΟΣ » 393

στα. ενδιάμεσα. μεταξύ των δύο ακτών, ένα ολόκληρο δίχτυ πρακτόρων αρ­
γυρώνητων ή εν πάση περιπτώσει ανθρώπων που προσέφεραν τις υπηρεσίες
τους με αδρή αμοιβή που την εποχή εκείνη εκφραζόταν όχι με πληθωρικές ελ­
ληνικές δραχμές αλλά αποκλειστικά με αγγλικές χρυσές λίρες. Αυτό, όπως
ήταν επόμενο, είχε σαν αποτέλεσμα να. δια.φθαρούν και οι χωρικοί (για τους
επαγγελματίες πράκτορες δεν υπάρχει αμφιβολία. ότι ήταν διεφθαρμένοι) από
το χρυσάφι και να μη σκέφτονται τίποτε άλλο παρά τον γρήγορο και εύκολο
πλουτισμό. Οι προσπάθειες του F:AM της περιοχής να εντάξει τους ανθρώπους
αυτούς στις γραμμές του για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στον εθνικο­
απελευθερωτικό αγώνα, χωρίς μισθούς ή αμοιβές, ήταν <(φωνή βοώντος εν τη
ερήμω».
Η παρακολούθηση και ο έλεγχος του διχτύου αυτού και τω1J ανθρώπων
/ /
'
που ε φε υγαν ηταν απο τα π ' λ'εον uυ
""' σκ ο λ α πραγματα, αν μα ' λ ιστα λα'βε ι κα-

νείς υπ' όψη του ότι ένας αριθμός από αυτούς, έστω και περιορισμένος ήταν ,
ή μπορεί να ήταν, διπλοί πράκτορες ή πράκτορες των Γερμανών. Οι δυσκο­
λίες γίνονταν μεγαλύτερες από το γεγονός ότι οι Οργανώσεις του ΕΑΜ τότε
βρίσκονταν στο ξεκίνημά τους, αλλά και μετέπειτα οι δυσκολίες δεν σταμά­
τησαν γιατί οι εα.μικές αυτές Οργανώσεις αντιμετώπιζαν προβλήματα για.
την στρατολόγηση μελών στα εν λόγω χωριά, για τους λόγους που αναφέρ­
θηκαν αμέσως παραπάνω.
Για όλες αυτές τις αιτίες και από τη θέση -τη σωστή- που ήταν κυρίαρ­
χη στο ΕΑΜ , ότι εδώ στο εσωτερικό έπρεπε να διεξαχθεί ο αγώνας κατά της
τριπλής κατοχής, δημιουργήθηκε ένα κλίμα όχι ευνοϊκό για κείνους που έφευ­
γαν για τη Μέση Ανατολή, που μετατράπηκε σε εχθρικό, από ορισμένες πε­
ριπτώσεις διαφευγόντων που ήταν δεδηλωμένοι εχθροί του ΕΑΜ ή είχαν επα­
~-:
φές με Ευβοείς επίσης εχθρικά στοιχεία προς το ΕΑΜ [... J

Την ίδια εποχή δημιουργείται στο λιμάνι των Τσακαίων η εαμική Υπηρε­
σία Αποστολών Εξωτερικού, με επικεφαλής τον Παπαστρατή. Ένα από τα
1
θ'υματα l ' / /
Λ εωνι'δας Παπαγος . 'Qταν ληροφορει-
/
πρωτα της πηρεσιας ειναι ο π

ται πως από την ελληνική κυβέρνηση ζητούνται νέοι διπλωμάτες, αποπειρά­
ται να διαφύγει στη Μέση Ανατολή από την Εύβοια, μαζί με τον Όθωνα Κο­
ντόσταυλο, τον Άyι Καψαμπέλη και άλλους. Ο ίδιος περιγράφει τι συνέβη:

Κάποτε τέλειωσε η ανηφόρα και φτάσαμε σ' ένα μικρό χωριό απ' όπου θα
άρχιζε η κάθοδός μας προς τη θάλασσα. Ενώ διασχίζαμε νυχτοπερπατώντας
το χωριό, ζωντάνεψαν οι σκιές και από τις μάντρες, τις πόρτες και τα παρά­
θυρα των σπιτιών πετάχθηκαν ένοπλοι, φωνάζοντας «Αλτ! Αλτ!» και μας πε­
ριστοίχισαν. Με τα όπλα προτεταμένα. αυτοί, στη μέση εμείς με: τα κεφάλια
σκυφτά, προχωρήσαμε μέχρ ι τη μικρή πλατεία του χωριού. Ήμαστε στα χέ­
ρια ανταρτών.
Μας κράτη σαν συγκεντρωμένους υπό την απειλή των όπλων, κι ένα.ν­
έναν μας οδηγούσαν σ' ένα μικρό καμαράκι ενός σπιτιού εκεί κοντά, όπου
394 ΠΕΤΡUΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΥΚΟΣ

υπήρχαν λίγοι αξιωματικοί και πολλοί αντάρτες. Μας έκαναν τακτική ανά­
κριση. Πώς μας λένe:, πού πάμe:, γιατί. .. Στο άκουσμα του ονόματός μου ο
ανακριτής μου μe: ρώτησε: αν έχω κάποια συγγένεια μe: "tον Αρχιστράτηγο. (
Του απάντησα: «Είναι ο πατέρας μοωι.
Κάποιος φευγαλέος σεβασμός φάνηκε στα πρόσωπα των αξιωματικών.
Όταν τέλειωσε αυτή η διαδικασία, μας συγκέντρωσαν πάλι σ"tην πλατεία
και ο επίτροπος-καθοδηγητής ανέβηκε σε μια καρέκλα και μας έβγαλε: λό-
γο. Αφού πρώτα μας είπε πως αu"tός και η ομάδα του απο"tελούν μέρος του
απελευθερωτικού στρατού της Ελλάδας και ότι αυτοί, και μόνον αυτοί, θα.
διώξουν τον κατακτητή, και ότι κανείς μα κανείς άλλος , Έλληνας ή ξένος,
μπορεί να το επιτύχει, μας κάκισε για"tί θέλαμε να φύγουμε στη Μέση Ανα.-
' ,
' ιινα τρωμε χονσερ βε ς και μαρμε λ'δα
το λη, α "' ' λ ωσε με αυστηρο' τονο,
11, και οη , '
οτι

θα μας αφησουν ε λ ευ
' 'θ ε ρους να φυγουμε, υπο τον ορο οτι
' ' ' ' θ α επιστρε'ψ ουμε
στα σπίτια μας. «Όποιος βρεθεί σε σημείο ανατολικότερο του χωριού θα του­
φεκιστεί επιτόπου, χωρίς άλλες διαδικασίες)). 75

Υπάρχουν , όμως, και άλλες αφηγήσεις, πιο δραματικές από εκείνην του Πα­
πάγου. Αποσπάσματα : 76

1. Την ομάδα μας αποτελούσαν 22 άτομα. Ανάμεσά τους υπήρχαν 10 αξιω­

ματικοί του Στρατού, του Ναυτικού και της Αεροπορίας και7 υπαξιωματικοί
(μηχανικοί της Αεροπορίας). Μας συνέλαβε μια ομάδα του ΕΛΑΣ κοντά στην
Οκτωνιά, στις 20 Νοεμβρίου του 1943, περίπου τα μεσάνυχτα.
2. Μας υπέβαλαν σε σωματική έρευνα και, όπως μας εξήγησαν μετά, τού-
' '
το ηταν αναγχαιο για τον φο 'βο ' "' '
χα.τασχοπων , προοοτων και α 'λλ ων ανεπι θ'υ-
μητων ατόμων που εγκατέλειπαν τη χώρα. Επίσης, ότι το καθήκον αυτό εί­
χε ανατεθεί στον ΕΛΑΣ από τις «νόμιμες Αρχές)), δηλαδή το ΕΑΜ.
3. Στη συνέχεια μας οδήγησαν στο χωριό Επισκοπή , όπου φθάσαμε το με­
σημέρι της επόμενης ημέρας . Καθ' οδόν μας επέτρεψαν να ξεκουραστούμε για
λίγο στο σχολείο της κωμόπολης Αυλωνάρι, όπου μας επισκέφθηκε ένας αξιω­
ματικός του ΕΛΑΣ, με στολή υπολοχαγού. Μας εξήγησε ότι η περιπέτειά
μας οφειλόταν στο γεγονός ότι «Καταπατήσαμε ξένη γη» (δηλαδή, την Εύ­
βοια) ((χωρίς την άδεια του ιδιοκτήτη>~ (δηλαδή , του ΕΑΜ) και ότι αν είχα­
με προηγουμένως ζητήσει άδεια από το ΕΑΜ, όχι μόνον θα μας επέτρεπαν
να φύγουμε για την Αίγυπτο αλλά: θα μας διέθεταν και καίκι .
4. Ότα.ν φθάσαμε στην έδρα του τάγματος , μας έκαναν σωματική έρευνα.
για δεύτερη φορά, μια τρίτη έρευνα έγινε το απόγευμα. Στο μεταξύ , ο πολι-

75. Λ. Παπάγος , ό. π., σ . 29. Τελικά:, όπως αφηγείται στη συνέχε ια, διέφυγε στη
Μέση Ανατολή με τη βοήθεια του αρχιεπισκόπου Χρυσά:νθου . Τη διαφυγή του πραγ­
ματοποίησε η ιιΦοξ11.
76. ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 461, no. 0297/25.1.1944, ιιGreece: Political. Detention of
Contacts by ΕΛΜ Gueι·i!Ιas ίη Euboeaιι .
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟ ΞΕΝ ΟΣ » 395

τικός καθοδηγητής του τάγματος -ένας πρώην κουρέας [ο Χρήστος Λιχα­

διώτης] με το ψευδώνυμο «Μίστος>J - άδραχνε χάθε ευκαιρία για να μας επα­
ναλαμβάνει τα δόγματα του ΕΑΜ, τα οποία είχε, προφανώς, αποστηθίσει.
Σύμφωνα με τα λεγόμενά του, όσοι διέφευγαν στην Αίγυπτο ήταν πράκτορες
αντιπρολετα.ριακών και, επομένως, αντιπατριωτικών οργανώσεων που μετέ­
φεραν πληροφορίες πολιτικής και στρατιωτικής κατασκοπίας εναντίον του
ΕΑΜ. Αλλιώς, ήταν άτομα οδηγημένα από αντιπατριωτικά και τυχοδιωκτι­
κά κίνητρα, που στο τέλος γίνονται όργανα των αντιπατριωτικών οργανώ­
σεων, στην ηθελημένη προσπάθειά τουζ να επιβάλουν την αντιπρολεταρια­
κή τους πολιτική της βίαιης επιβολής του βασιλιά, ή μιας δικτατορίας. Το
ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ , συνέχισε, δημιουργήθηκαν για να αποτρέψουν μια τέτοια
απόπειρα και η νίκη τους θα εξασφαλίσει την ελευθερία της σκέψης και του
λόγου κλπ.
6. Την επομένη της άφιξής μας στην Επισκοπή, άρχισαν οι ανακρίσεις
ί '

που κράτησαν μέχρι τις του μηνός. Τη διεξαγωγή τους πραγματοποίησε

1 .
24
κυρίως ο [λοχαγόςl καπετάν [Γιάννης] Μπαλάσκας [ψευδώνυμο: «Σταυραε­
τός,,]. Αντικείμενό τους ήταν να πληροφορηθούν: α. τα φρονήματα και τις
απόψεις μας , β. τον σκοπό του ταξιδιού μας, γ . πώς σχηματίζονται οι ομάδες
των φυγάδων , δηλαδή αν πρόκειται για ατομική πρωτοβουλία, αλλιώς , δ. ονό­
ματα προσώπων που δραστηριοποιούνται σε διάφορες οργανώσεις, στην κυ­
βέρνηση Ράλλη ή δουλεύουν για τους Γερμανούς.
7. Αφού ανέκρινε 5 ή 6 αζιωματικούς, ο Μπαλάσκας είπε πως εν όψει της
πρόδηλης απροθυμίας να απαντήσουν στις ερωτήσεις του, θα χρησιμοποιήσει
τις ανακριτικές μεθόδους της κυβέρνησης για κάμποσα χρόνια πριν από τον
πόλεμο. Κράτησε τον λόγο του και την ίδια ημέρα, όπως και τις επόμενες,
πολλά μέλη της ομάδας μας (ανάμεσά. τους και δύο αξιωματικοί της Αερο­
πορίας) ξυλοκοπήθηκαν αλύπητα ή κακοποιήθηκαν. [ ... ]
12. Περάσαμε τη νύχτα στο χωριό Σέτα και το επόμενο πρωί, πριν φύ­
γουμε, ο <<συνταγματάρχης>> [ο πολιτικός καθοδηγητής και μετέπειτα καπε­ ; .
τάνιος του ΕΛΑΣ, Γιώργος Δουατζής, «'Ορθυς»] μας πληροφόρησε ότι οι αξιω-
,
ματι κοι ι
( εκτος απο' τον εναν
' αποι το υ ς ουο
~ ' που ειχαν
' '
ξυ λοκοπη θ ει, '
του οποιου

επρόκειτο να συνεχιστεί η ανάκριση) δεν είμαστε πλέον κρατούμενοι αλλά εί­

χαμε επιστρατευθεί στον ΕΛΑΣ! [ ... ]
19. Το απομεσήμερο, ο «συνταγματάρχης» μάς κάλεσε ακόμα μια φορά.
και μας ανακοίνωσε πως οι πληροφορίες που είχε λάβει για μας από την Αθή­
να δεν ήταν δυσμενείς και ότι τώρα είμαστε ελεύθεροι [ ... ]
20. Την επόμενη μέρα περιμέναμε, μάταια, να μας επιστρέψουν τις τα.υ­
τότητές μας (μας τις είχαν πάρει, όταν μας ψάχνανε) και την επομένη (6η Δε­
κεμβρίου) φύγαμε για τη Χαλκ ίδα με φορτηγό του ΕΑΜ, αφού πρώτα μας
υποχρέωσαν να υπογράψουμε δήλωση απαλλαγής του ΕΛΑΣ από κάθε ευθύ­
νη, σε περίπτωση που μας συνελάμβαναν οι Γερμανοί επε ιδή δεν δια.θέταμε
ταυτότητες.
396 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙ!Σ-ΣΤΑΙΚΟΣ

Σε λίγο η Σμύρνη πληροφορείται πως ο «Φωτεινός)) κερδίί,ει χρήματα από

τους Εβραίους, ενώ ο ΕΛΑΣ υποχρεώνει τους καπετάνιους των καϊκιών που
φθάνουν από τη Σμύρνη για τους φυγάδες να τους παραλαμβάνουν ως υπε­
ράριθμους. 77 Οι αναμνήσεις του Κώστα Κατσουλάκη είναι διαφωτιστικές: 78

Μια μέρα μάς δόθηκε εντολή να πάμε στην Εύβοια για να παραλάβουμε 80-
90 Εβραίους. Ότα.ν δέσαμε στο λιμανάκι, εμφανίστηκαν οι Ελασίτες και, για
να μας τους παραδώσουν, μας ζήτησαν τα μισά από τα όπλα μας. Τους τα
υωσαμε και περιμεναμε αρκετη ωρα, χωρις αποτε'λ εσμα.
"'' ' ' ' ' Ε πειυη
"'' φο β'
ομαστε

μην περάσει η καταδίωξη, ξεκινήσαμε να τους βρούμε μόνοι μας. Και τους
βρήκαμε. Ήταν όλοι σ' ένα φαράγγι, ολόγυμνοι, με τους Ελασίτες να ψά­
χνουν τα ρούχα τους για χρήματα ή κοσμήματα. Μόνο που δεν μας σχότω­
σαν, όταν είδαν πως τους ανακαλύψαμε.

Τ ρεις ' Ι
μηνε:ς αργοτερα, οι << Ν'ικας» και α φ ωτεινοςJ)
Ι χα λ ουνται στη' Μ'εση

Ανατολή για την επίλυση του προβλήματος. Η κρίσιμη συνάντηση γίνεται

στις 17 Μαρτίου του 1944, στο Μοναστήρι της Χάιφας, με πα:ρ6ντες: Για. την
ΜΙ9, τον Simonds και τον Κώστα Κουμουνδούρο. Για την ISLD, τον ταγμα­
τάρχη WiHiam Hutchinson, όπως και τον λοχαγό της Αεροπορίας C. Blair.
Για. την SOE Καtρου, τον ταγματάρχη Alistair Matthews. Για την OSS, τον
λοχαγό G. Else. Ο ιιΝίκα.ζ>J ζητάει όπλα και πυρομαχικά για το 7ο Σύνταγ­
μα του ΕΛΑΣ, στην Εύβοια., υπ6 τον ταγματάρχη [Γιάννη Σταματάκη] «Λα­
κιώτψ) , αλλά και για -το 340 Σύνταγμα, σ-την Πάρνηθα της Αηικής. Η απά­
ντηση του δίνεται από τον Matthews: Το λεπτομερές σχέδιο για τη διεξα­
γωγή του πολέμου από τους αντάρτες έχει καταρτισθεί πρόσφατα., έχει
γνωστοποιηθεί στο Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ και έχει εγκριθεί από αυ-
'
το, στο συνο ' λ'ο του. Στο '°" '
σχεuιο, ουτε στην Ε'β
u οια. α. λλ α'
/ 1
ουτε απο την Π'
αρ-

νηθα: προβλέπονται επιθετικές επιχειρήσεις . Τελικά, στην ίοια σύσκεψη υπο­

γράφεται συμφωνία για τις διαφυγές από την Εύβοια, με ειδική αναφορά στις
κατηγορίες ατ6μων που επιτρέπεται ή α'ίtαyορεύεται να διαφύγουν από εκεί.
Η βασική απαγόρευση αφορά τους αξιωματικούς και υπαξιωματικούς του ελ­
ληνικού στρατού, με το σκεπτικό ότι όσοι δεν έχουν φύγει μέχρι τώρα για τη
Μέση Ανατολή είναι πράκτορες του εχθρού. 79

77. Αναφορά: Ο. Συνοδινού, ΤΝΑ (PRO) HS 5/687. Πρβλ. Πα.παχρήστος, ό.π., σ. 6.

78. Κ. Κατσουλάχης, συνέντευξη.
79. Για το πρακτικό και το κείμενο της συμφωνίας, μαζί με την έκθεση ανάκρισης του
((Νίκα>ι από τον Matthews, βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/461. ΣυνοΠ't'ικά, η συμφωνία προβλέ­
πει: 1. Θα διευκολύνεται με κάθε μέσο η δια.φυγή του στρατιωτικού προσωπικού των συμ­
μαχικών δυνάμεων· 2. Απαγορεύεται η διαφυγή αξιωματικών και υπαξιωματικών του ελ­
ληνικού στρατού· 3. θα διευκολύνεται η διαφυγή αξιωματικών του Ναυτικού, κάτω των
τριάντα ετών και ιπταμένω'J της Αεροπορίας, κάτω τω'ι τριοcντα δύο ετώ,ι· 4. Θα διευκο-
 ,
~!

«0 Α ΓΓΛΟΣ lΙΡΩΞΕΝ ΟΣ » 397

'Υ ι ι ι ι
στερα απο την παραπανω σuμφωνια , η οποια
θ ' ι ι ;:.
ετει τις οιαφυγες υπο τον

f έλεγχο του ΕΑΜ, η αποστολή της <<Φοξ,,, ως προς τφ Εύβοια, περιορίζεται

στην ασφαλή μεταφορά των φυγάδων. Μέχρι τη διάλυσή της, η οργάνωση
έχει πραγματοποιήσει τη διαφυγή 600 ατόμων, από τα οποία 450, περίπου,
/ / / /
ανηκαν στις ελληνικες
' Ένοπ λ ες Δuναμεις,
' 'λοιποι ητα.ν
ενω οι uπο Β ρετανοι
στρατιωτικοί, μέλη διαφόρων οργανώσεων καταζητούμενα από τον εχθρό και
πρόσωπα που η διαφυγή τους είχε ειδικά ζητηθεί από τη Μέση Ανατολή.
Όμως, για τη ((Φοξ», όπως και για τον «Κόδρωι, θα γίνει λόγος και σε επό-
.• μενο κεφάλαιο.
~:-

.ι·,
~-.

~
'
;_

f
.
.

λύνεται η διοcφuγή όλου του καλόπιστου τεχνικού προσωπικού όλων των υπηρεσιών
(ηλεκτρολόγων, οδηγών, χειριστών ασυρμάτων κλπ.)· 5. Θα διευκολύνεται η διαφυγή
ιατρικού προσωπικού· 6. Θα διευκολύνεται η διαφυγή εκείνων για τους οποίους έχει εκ­
δοθεί ειδική εντολή από τις παραπάνω συμμαχικές υπηρεσίες, χαι 7. Θα διευκολύνεται
η διέλευση ή η προώθηση όλων των ειδιχώ'ι απεσταλμένων των παραπά νω συμμαχι­
κών υπηρεσιών.
 ΚΕΦΆΛΑΙΟ ΔΕΚΛΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Παρέκβαση 2n:
-~::'
Προοίμιο εμφυλίου πολέμου

Στην 7tερίπτωση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, η αντίφαση οξυνόταν και

για έναν ακόμα λόγο. Ήταν, αφ' ενός, απολύτως κατανοητό
ότι έπρεπε να τηρηθεί η διακηρυγμένη θέση του για δημοκρα­
τικές διαδικασίες στο μελλοντικό «πολιτικό παιχνίδι>Ι. Αφε­
τέρου κυριαρχούσε η βαθιά εδραιωμένη στο κομμουνιστικό
κίνημα τριτοδιεθνιστική αντίληψη πως η διεκδίκηση της
εξουσίας οδηγεί, σχεδόν αναπόφευκτα., στην ένοπλη ρήξη.

Γρηγ6ρης Φαράχος 1

Με τις μέχρι τώρα ενέργειές μαι:; στην Ελλάδα, eχουμε δη­

μιουργήσει μια τέτοια κατάσταση πραγμάτων, ώστε εάν τυ­
χόν οι κομμουνιστές επιχειρούσαν σ-ήμερα ένα. κίνημα και επι­
τύγχαναν -ή αποτύγχαναν ύστερα από μεγάλη αιματοχυσία-,
για την απόπειρά τους αυτή θα είχαν εφοδιασθεί με όπλα από
την κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητος . Η ευθύνη μας απέ­
ναντι στον Θεό και στον ελληνικό λαό θα είναι πολύ βαριά.

David W allace 2

1. Ο ΕΛΑΣ, τόμ. 2, σ. 420.

2. Έκθεση Wallace, σ. 16.
 .t~

1\ .

Ι
,'

.
ο
Ι Α:'\JΤΑΡΤΙΚΕΣ ΟΡΓΛΝΩΣΕΙΣ ΔΕ:"J ΛΝΗΚΟΥ:"J στο θέμα αυτού του βιβλίου,
και για τον πρόσθετο λόγο ότι η δράση τους σε συνδυασμό με τις πολι-
'
τιχες τους επιοιω "'
'ξεις α.πα.ιτουν
1 μεριχες
1 εχατονταυες
'"' αχομα
1 σε λ'S:,
ιοες για να

'
πα.ρουσια.στουν στις π λ'ηρεις "'
τους υια.στασεις. ' 3
Στο χεφα 'λ α.ιο, λ οιπον,
' αυτο, '
ι r ι ' 'ζ ι ι 'ψ
οπως και σε μερικα απο τα επομενα, παρουσια ονται ορισμενες μονον ο εις

τους, χρήσιμες για τη σκιαγράφηση ενός πλαισίου, αναγκαίου για την χα.τα-
' Ι 1 λλ 1 1 θ β Ι Σ 1
νοηση των μετεπειτα γεγονοτων α α και για τα οσα. α συμ ουν στη μυρ-

νη το 1943 και το 1944.

Η
, ι: ,
ανατιναι.,η της γεφυρας του
Γ ,
οργοποταμου αποτελει, α.πο πο
, , λλ' λ
ες π ευ-
ρές, καμπή στην ιστορία της Κατοχής. Η επιτυχία του εγχειρήματος, χα.θ'
εαυτή, αλλάζει τα σχέδια. των Βρετανών στρατιωτικών και της SOE Καtρου,
που αρχίζουν να. θεωρούν την Ελλάδα ως γόνιμο έδαcρος για την ανάπτυξη
ανταρτικού κινήματος, ικανού να βοηθήσει τις γενικότερες στρατηγικές τους
βλέψεις . Αποτέλεσμα, η δημιουργία της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστο­
·λής ή ΒΣΑ (British Military Mission, ΒΜΜ), με απώτερο σκοπό την υπα­
γωγή των ανταρτικών ομάδων στο λεγόμενο Κέντρο Συντονισμού, στην Αθή­
να, κα.ι στους ((Έξι Συνταγματάρχες>>. Εκείνοι, με τη σειρά τους, θα. ορίσουν
ως εκπρόσωπό τους στα ελληνικά βουνά τον E ddie Myers. Σε αντίθεση με
τους στρατιωτικούς και την SOE Καί"ρου, που επιθυμούν τη δημιουργία στα
ελληνικά βουνά μιας μεγάλης στρατιωτικής οργάνωσης υπό κεντρική διοί­
κηση, όνειρο του Myers είναι η δημιουργία μικρών αυτοτελών και αυτοδύνα­
μων ομάδων υπό τις διαταγές του, ως εκπροσώπου του Γενικού Στρατηγείου
Μέσης Ανατολής (στην πραγματικότητα, μόνον της SOE Καtρου). 4 Οι ομά­
δες αυτές, μέχρι να εκπαιδευτούν κατάλληλα , θα παράσχουν -όπως και στον

3. Τα όσα ακολουθούν βασίζονται σε ελληνικές και βρετανιχέι:; πηyέι:;. Όσο για τις
δεύτερες, προτίμησα να χρησιμοποιή σω, κυρίως, αδημοσίευ-τα -εν όλω ή εν μέρει- κεί­
μενα, όr:ως η ((Ιστορία)) του Woodhouse ή διάφορες αναφορές του Myers και άλλων,
επειδή έχουν γραφεί στη διάρκεια των γεγονότων ή πολύ κοντά σ' αυ-τά, χωρίς να προ­
ορίζονται για δημοσίευση.
4. Woodhousc, ιιllistory», σ. 34.
402 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑ1ΚΟΣ

,
Γ οργοποτα.μο- 'λ ψ
στρατιωτικη χα υ
,
η στις επιχειρησεις των
Β ,
ρετανων σα-
,
μποτέρ . Όμως, ποιος είναι ο ( τα.ξία.ρχος) Edmund Charles W olf Myers;
Γεννημένος το 1906, ο Myers είναι επαγγελματίας στρατιώτης, με σπου­
δές στη Βρετανική Στρατιωτική Ακαδημία. και στην Οξφόρδη . Το τρίτο δε­
καήμερο του Σεπτεμβρίου 1942, επιφορτίζεται στο Κάιρο με την αρχηγία. της 1
1
αποστολής <1Harling)), για τον αποκλειστικό λόγο ότι είναι ο μόνος διαθέσι­
μος αξιωματικός του Μηχανικού που έχει εκπαιδευτεί στην πτώση με αλε­
ξίπτωτο. Δεν μιλάει ελληνικά., δεν γνωρίζει ούτε την Ελλάδα ούτε τους Έλ­
ληνες. Πιστεύει πως μετά την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου θα ..f

επιστρέψει στη Μέση Ανατολή μαζί με ολόκληρη την αποστολή «Harling>1, ·~·
Ά'Ιi
..-;.
εκτός από τον Woodhouse και τον Θέμη Μαρίνο, οι οποίοι θα παραμείνουν
στην Ελλάδα για τις επαφές με: τους αντάρτες . Ο Myers διαθέτει το απλοϊ­
κό μυαλό και την έλλειψη φαντασίας του μόνιμου Βρετανού αξιωματικού και
με αυτά τα προσόντα θα κληθεί να συνδυάσει τις δύο βρετανικές πολιτικές
στην Ελλάδα. Ως Βρετανός αξιωματικός , επίσης, θαυμάζει την πειθαρχημέ­
·.-
νη οργάνωση του ΕΛΑΣ -σε αντίθεση με το, τότε τουλάχιστον , <(σκορποχώ-
ρι>1 του
, β
Ζ ερ α.-,
1 1
ενω συντομα. αντι
λ
αμ
β' 1 J
ανετα.ι τους απωτερους σχοπους της .·
,
ηγεσιας του .
Δ
εν
,
παυει
'
εντουτοις -
λ' , , 'λ
οyω αyνοιας- να εινα.ι ευα ωτος στην
)'"'
,
αριστερη προπα.γανuα.
, ~ Έ ξ , , ,
τσι ε ηγουντα.ι τα εντονα. αντιμονα.ρχιχα του αισ η -
θ'

μα.τα αλλά και ορισμένες απόψεις του, όπως οι ακόλουθες: 5

Στη διάρκεια του πολέμου στην Αλβανία, ήταν ο λαός της Ελλάδος που πο­
λέμησε και αντιμετώπισε θαυμάσια τον εχθρό , σε πείσμα του ταχτικού στρα­
τού. Ο τακτικός στρατός αναyκά:στηκε να πολεμήσει από ντροπή απένα:ν'tι
στη θέληση 'tΟυ λαού. Ο λαός πολέμησε και προήλα.σε, σε πείσμα. των ανω­
τέρων αξιωματικών, που υπό τη διοίκηση, περισσότερο του Μεταξά. παρά. του
Έλληνα: αρχιστράτηγου, όχι μόνον ήταν ανεπαρκείς και απρόθυμοι να πολε­
μήσουν , αλλά. και δεν διέθεταν και 'tην ψυχή για. να οδηγήσουν τον ελληνικό
στρατό εναντίον του εισβολέα [. .. ]
Η Ελλάδα γνώρισε πολλές επαναστάσεις . Μία βρίσκετα.ι τώρα σε εξέλι­
ξη. Οι σπόροι της ρίχτηκαν με: το καθεστώς Μεταξά και οι πρώτοι καρποί φά­
νηκαν στον <<λα.ϊκό» πόλεμο της Αλβανίας. Συνεχίζεται σήμερα, μέσα. και έξω
από την Ελλάδα. Είνcιι στο χέρι μας να τη δούμε vα τελειώνει συγκριτικά
αναίμακτα. Σήμερα πολεμάμε για. την ελευθερία και για τις αρχές της Χάρ­
τας του Ατλαντικού. Δεν μπορούμε να καταπνίξουμε τη θέληση ενός έθνους,
ι 'βλητη μπορ ε ιι να. ειναι
ι ι [ ... 1
1
οσο ρευστη και ευμετα αυτη

Ο υπαρχηγός της αποστολής, ο ταγματάρχης Christopheι· Montague Wood-

house ή Monty για τους φίλους του , βρίσκεται στον αντίποδα του Myers. Εί­
κοσι πέντε ετών το 1942, έχει έρθει σε επαφή με τον Ευριπίδη ήδη από τα

5. ιιinside Greece)), σ. 2 χαι 52, αντίστοιχα.

 «0 ΑΓΓΛUΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ»

1 Ι
εντεκα του χρονια.
1 Τ λ
ε
' '
ειωνοντας τις πανεπιστημια.χες του σπουυες στην
ς, / Ο"
ι..,-

' ς,
φορuη, 1
ονειρευετα.ι 1
πανεπιστημιαχη 1
χαριερα χαι βλ'
επει τον εαυτο του να ζει '
μια άνετη ζωή διδάσκοντας Πλάτωνα. και Αριστοτέλη. Το καλοκαίρι του 1939
ταξιδεύει στην Ιταλία και την Ελλάδα, προκειμένου να προετοιμαστεί για τις
εξετάσεις για μια θέση Εταίρου στο κολέγιο All Souls της Οξφόρδης. Είναι
στην Αθήνα που θα ενθουσιαστεί διαπιστώνοντας ότι οι σύγχρονοι Έλληνες
μι /
λανε '
αχομα τη γ λ'
ωσσα του Πλ'
ατωνα,
1
Ι
και ειναι σε καπο ιο στενο
' της Πλ'
α.-

κας που θ' ακούσει, από το ανοιχτό παράθυρο ενός σπιτιού, τον Chamberlain
να κλαψουρίζει από ραδιοφώνου ότι η πολιτική του κατευνασμού (του Χίτλερ )
ι:χπέτυχε χα.ι ότι η Μεγάλη Βρετανία βρίσχετι:χι σε καθεστώς πολέμου με τη
Γερμανία. Από εδώ χι εμπρός, η ζωή του αλλάζει ριζικά. Κατατάσσεται στον
βρετανικό στρατό -ως άριστος μαθηματικός , στο Πυροβολικό- και εκπαιδεύ­
εται ως αξιωματικός πληροφοριών. Με την ιδιότητα αυτή, τον Δεκέμβριο του
1940 επιστρέφει στην Αθήνα και ασκεί καθήκοντα διερμηνέα στις αλλεπάλ­
ληλες συσκέψεις ανάμεσα στην ελληνική χα.ι τη βρετανική στρατιωτική ηγε-
,
σια .
Μ ' Ι
ετα την καταρρευση του μετωπου
1 β Ι
ρισκεται στην
κ 1
ρητη.
Σ Ι
τη συνε-

χεια εκπαιδεύεται και εκπαιδεύει στη Σχολή STS 102, περνάει έξι μήνες σε
ειδική αποστολή στην κατεχόμενη Κρήτη και όταν γυρίζει στο Κάιρο δέχεται
με ενθουσιασμό την πρόσκληση του θρυλικού (συνταγματάρχη, sir) David
Sterling vα ενταχθεί στις μοvάδες των αλεξιπτωτιστών καταδρομέων SAS
(Special Air Service). Τότε του γίνε'tαι και μια άλλη πρόταση: Να συμμε­
τάσχει ως υπαρχηγός στην αποστολή ι<Harling». Για τον νεαρό φιλέλληνα. δεv
τίθεται καν θέμα επιλογής. Στις 30 Σεπτεμβρίου του 1942, μέσα στο σκοτά­
δι της νύχτας, πέφτει με αλεξίπτωτο στα ελληνικά βουνά. 6 Σε αντίθεση με
τον Myers, που θεωρεί τους Έλληvες, στο σύνολό τους, ως Ασιάτες και ψεύ­
τες, ο Woodhouse ποvάει τον ελληνικό λαό , προσπαθεί να τον νιώσει και vα
11
ς,
τον uικαιο λ'
ογησει. 'Ο μως , η απο δ'
οχη τωv δυο Ι τους χομμουνιστε ς ε ι-
τους απο

ναι αντιστρόφως αvάλογη. Ο Myers θα γίvει σύντομα συμπαθής στην ηγεσία

του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ιδίως στον Ανδρέα Τζήμα, ενώ ο Woodhouse θα ανακηρu-
θ
χ ει αποΙ αυτοΙ ως ιω υπ,
1
' 'Ε να εχθ ρος
α.ρι θ μοv ' του Ελληνιχου' Λαοω>
Ι ...

Ο Γοργοπόταμος σηματοδο'tε ί, επίσης , την εντυπωσιακή ανάπτυξη του ΕΑΜ­

ΕΛΑΣ στην επαρχία. Η προεργασία. του ΕΑΜ (ΚΚΕ) στη Θεσσαλία αποδίδει
7

6. l'ια τα αμέσως παραπάνω, βλ. Ricl1a1·d Clogg, ιιΕισαγωγή)) στη δεύτερη έκδοση
του C. Μ. W oodhousc, The Struggle for GΓeece, 1941-1 9,19, σ. ix-xi.
7. Κατά τοv Μαχρίδη, ό.π., σ. 161, τον Φεβρουάριο του 1943 ο ΕΛΑΣ αριθμούσε
1.300- 1.500 άνδρες. Κατά. τον Χατζή, εξάλλου (ό.π. , τόμ. Β', σ. 93-94), τον Μάιο η
δύναμή του ανερχόταν σε J 2. 000 ά.νδρες, περίπου . Πρόκειται για την εξάπλωσή του
«σαν φωτιά», σύμφωνα με έχψραση του Woodhouse.
404 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ!'ΗΣ-ΣΊΆΪΚΟΣ

καρπούς, ενώ η απελπισία από τη φτώχεια και την πείνα στη Στερεά Ελλάδα
οδηγεί τους χωρικούς στα βουνά. Σημαντικό ρόλο στην αθρόα προσέλευση
' ' ""'
νεων ανταρτων, ιοιως απο τον ' Μ αρτιο
' του 1943 , ''!'
παι-,ει '
και η ευφυης '
εκ με-

ρους του ΕΑΜ εκμε'tά.λλευση 'tl)ς Επανάσ'tασης του 1821, που τώρα εμφανί­
ζεται να επαναλαμβάνεται και να ιωλοκληρώνεται». Η ύπαρξη, άλλωστε, Βρε­
τανών αξιωματικών στην Ηπειρωτική Ελλάδα αποτελεί πρόσθετο κίνητρο,
εφόσον στους Βρετανούς προσβλέπει ο λαός για -rην απελευθέρωσή του.
Κεντρική φυσιογνωμία του ΕΛΑΣ είναι ο ι<ταγμα-rάρχης» Άρης Βελουχιώ­
της. Εδώ, η περιγραφή του από τον Myers: 8

Είναι ένας ανελέητος παλιάνθρωπος, όμως όταν κανείς τον συναντήσει δεν
μπορεί παρά. να τον συμπαθήσει. Διαθέτει μεγάλη αίσθηση του χιούμορ και
γοητευτική προσωπικότητα, είναι εξαιρετικά μορφωμένος και ευφυής. Είναι
απολαυστικός σαν παρέα, αλλά όντας πιο Ασιάτης από τους περισσότερους
Έλληνες -και όλοι οι Έλληνες είναι Ασιάτες- είναι ο πιο ανελέητα σκληρός
άνθρωπος που έχω συναντήσει. Ένας από τους αξιωματικοuς μου, ο ταγμα­
τάρχης Barker, που τον έστειλα. τον Ιανουάριο του 1942 ως αξιωματικό-σύν-
δεσμο στον Βελουχιώτη, υπήρξε μάρτυρας ακατονόμαστων σκηνών απαν- ,
θρωπιάς. Ύποπτους για προδοσία τους έδειρε μέχρι θανάτου. Με εντολή του
χρησιμοποιήθηκε καυτό λάδι. Βασάνισε γυναίκες.

Την εικόνα του Βελουχιώτη συμπληρώνει ο Ανδρέας Τζήμας. Το πρώτο

χαρακ-rηριστικό που του αποδίδει είναι η πίστη του σ-rην άμεση κατάληψη της
εξουσίας από τους κομμουνιστές, εξουσίας που επιβάλλει ο ίδιος στις περιο­
χές υπό τον άμεσο έλεγχό του με τη μορφή της <<λαϊκής αυτοδιοίκησης». Και
'
ενω Ι
το μισος '
-rων κομμουνισ-rων , της
κατα Μ εγα'λης Β ρετανιας , '
ε ινα ι δ ε δ ο-

μένο όσο και καλά κρυμμένο, ο Βελουχιώτης δεν το κρύβει και το διαλαλεί.
Γράφει ο Τζήμας: 9

'Ο ταν '

τον ακουσα να μι λ α
' στο πρωτο
Ι χωριο,
, τα '
κ ρωρα, ..
στο υ ψ'ιπεuο των

Κούρτων, στην Αττική, κοντά στην Αθήνα, αναρωτήθηκα αν είναι δικός μας
ή αν είναι πράκτορας των Γερμανών, σταλμένος για αντιαγγλική δουλειά και
οιά.σπαση του αγώνα. Τον άφησα να μιλήσει σε δύο ακόμη χωριά , για να βε-

8. «Inside Greece)J, σ. 18. Βλ. και τις σχετικές εκθέσεις του Nat Barkeι·, ΤΝΑ (PRO)
HS 9/1524/3.
9. Φαράκος, Άρης Βελουχιώτης, σ. 198. Στην ίδια έκθεση, ο Τζήμας προσθέτει: ((Οι
αυθαιρεσίες και οι άλλες αδυναμίες του Άρη βοηθούσαν από κάθε άποψη την αντίδραση
και τους Άγγλους, εφόσον μας απομόνωναν από λαϊκές συμπάθειες ι ...J Και όταν έφθα­
σα. στην Ρούμελη μαζί του τον Μάρτη του 1943 είδα, όταν η Ελλάδα συγκλονίζονταν από
το όνομά του, ότι έχει δημιουρy-ήσει μια κατάσταση ανυπόφορη , ασφυχτική Η. Πρβλ. και
την από 3. 7.1943 έκθεση του Παντελή Σίμου-Καραγκίτση ( ό. π., σ. 178 χ.εξ.).
 'ι
~
j
.:ι

« Ο Α ΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞR~ΟΣ ,, 405 '~

Ι'

βαιωθώ για την πολιτική του γραμμή και κατόπιν τον έκοψα. Τέτοιο ήταν το 1:
χτόπημα, που ο Άρης το 'ριξε στο χλάμα χαι στο πιοτό.

ι
Από τα τέλη του 194) , το ΚΚΕ διακατέχεται από αισιοδοξία για τη γρήγορη
απελευθέρωση της Ελλάδος. Η πρώτη εκδήλωση της αντίληψης αυτής απο­
τυπώνεται στην απόφαση της 8ης Ολομέλειάς του, τον Ιανουάριο του 1942.
Την εποχή εκείνη η Αμερική έχει εισέλθει στον πόλεμο, οι Γερμανοί απω-
,
θ ουνται
, ,
απο τα περιχωρα της
Μ'
οσχας και οι
Β , , ,
ρετανοι εχουν σημειωσει επι-

τυχίες στο μέτωπο τψ; Βορείου Αφρικής. Έτσι , για το ΚΚΕ ,

η νέα αυτή φάση του πολέμου δημιουργεί προϋποθέσεις «νέας θυελλώδικης

ανόδου του εθνικοαπελευθεpωτικού κινήματος, αυξάνει τις δυνατότητες απο­
βάσεων συμμαχικών δυνάμεων και δημιουργίας πολεμικού μετώπου στη Βαλ­
κανική κα.t ιδιαίτερα στην Ελλάδα ι> . 10

Με βάση την παραπάνω πεποίθηση, στην ίδια Ολομέλεια αποφασίζεται η

δημιουργία ειδικών μαχητικών ομciδων ο ίπλα στις τοπικές οργανώσεις -τα
τμήματα αυτά θα αποτελέσουν, αργότερα, τον λεγόμενο εφεδρικό ΕΛΑΣ- ,
με σκοπό ((να χρησιμοποιηθούν στην κατάλληλη στιγμή από το Κόμμα, όταν
θα μπει το ζήτημα της εξουσίαςη. 11
Δώδεκα μήνες αργότερα, στα τέλη Δεκεμβρίου του 1942, η αισιοδοξία στο
ΚΚΕ έχει αυξηθεί σημαντικά.. Την ήττα του Rommel στη Βόρειο Αφρική
ακολουθεί η σοβιετική αντεπίθεση στο Στάλινγκραντ, που θα λήξει στις 31
Ιανουαρίου του 1943, με την παράδοση του στρατάρχη Friedrich Paulus χαι
των υπολειμμάτων της 6ης Στρατιciς του στους Σοβιετικούς . Τα γεγονότα αυ­
τά και οι επιχειρήσεις παραπλάνησης του εχθροό εκ μέρους της «A>J Force,
δημιουργούν και πάλι στην ηγεσία του ΚΚΕ την έμμονη ιδέα ότι επίκειται σύ-

10. ΚΚΕ (Το) , ό.π., σ. 61 χ.εξ. (63-61). Τα εισαγωγικά υπάρχουν στο πρωτότυπο.
Βλ., όμως, την έκθεση του ταγματάρχη Θεόδωρου Μακρίδη [στο εξής : Μαχρίδηι;l, του
στρατιωτικού εγκέφαλου του ΚΚΕ, δημοσιευμένη α.πό τον Γpηγόρη Φα.ράκο, Ο ΕΛΑΣ,
τόμ. 2, σ. 48 χ.εξ. (γισ. το συγκεκριμένο, σ. 48-50) . Βλ., επίσης, Ανώνυμοι; (Θ . Μα­
χpίδης), <<flοια είναι η πραγματική γενική στρατιωτική κατάσταση σήμερα στις ]5 Ιου­
λίου του 1942», και <<Ποια είναι η πραγματική γενική στρατιωτική κατάσταση σήμε­
ρα, 15 Ιουλίου του 1943», ΚΟΜΕΠ, τχ. 4-5 (Αύγουστος 1942), σ. 79 χ.εξ., και 16 (Αύ­
γουστος 1943), σ. 449 χ .εξ., αντίστοιχα..
J 1. Φαpάκος, Άρης Βελουχιώτης, σ. 2 19· ο ίδιος, Ο ΕΛΑΣ, τόμ. 1, σ. 55-56 :και τόμ.
2, σ. 293. Η αναφορά στα στρατιωτικά τμήματα που επικαλείται ο Φαράκος στο ΕΛΑΣ,
ανάγεται μεν στον Δεκέμβριο του J94 1, όμως όταν η δημιουργία τους πραγματοποιεί­
ται, δεν φαίνεται να έχει αλλάξει το σκεπτικό σχετικά με τη χρήση τους.
406 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΑίΚΟΣ

ντομα. συμμαχική απόβαση στην Ηπειρωτική Ελλάδα, με αποτέλεσμα την

αντίστοιχη διαμόρφωση της ταχτικής του για. την κατάληψη της εξουσίας,
μέσω του ΕΛΑΣ. 12 Κατόπιν τούτου, στη Β' Πανελλαδική του Συνδιάσκεψη,
στα τέλη Δεκεμβρίου του 1942, λαμβάνονται Ούο ακόμα σημαντικές αποφά­
σεις. Με την πρώτη προβλέπεται η ολόπλευρη υποστήριξη και ανάπτυξη του
ανταρτικού κινήματος, δηλαδή του ΕΛΑΣ, ενώ με τη δεύτερη επιτάσσεται η
διάλυση όλων των άλλων οργανώσεων , η οποία. θα. αρχίσει τον Φεβρουάριο
13

του 1943, ξεκινώντας από τη Μακεδονία., όπου διαλύονται μικρές ανταρτι-

κές ομάδες και δολοφονούνται οι αρχηγοί τους. Στο σημείο, μάλιστα., αυτό }
επιβάλλεται να. παρατηρηθεί ότι ενώ τα. παραπάνω α.ποφα.σίζοντα.ι σε συν- ~
διάσκεψη του ΚΚΕ, ο ΕΛΑΣ εμφανίζεται προς τα. έξω ως το στρατιωτικό σκέ- ·'
λος του ΕΑΜ. Στην ίδια. συνδιάσκεψη, εξάλλου, <(εκλέγετα.ω κα.ι το νέο Πο­
λι-τικό Γραφείο του ΚΚΕ, το οποίο στην πρώτη του συνεδρίαση αποφασίζει
ότι (((η Μεγάλη Βρε-τανία.) δεν πολεμάει τον φασισμό, αλλά: τους Γερμανούς
που διεκδικούν την παγκόσμια. κυριαρχία., χα.ι ταυτόχρονα. αφήνουν τη Σοβιε-
τική Ένωση μόνη στο μέτωπο , για. να αδυνατίσει και σ"t'ο τέλος του πολέμου ,
αυτή μαζί με ην Αμερική να. επιβάλουν την κυριαρχία. τους. Το κίνημα του
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ δεν πρόκειται να. γίνει όργανο των μακροπρόθεσμων σκοπών των
Άγyλων11. Παράλληλα., όμως, αποφασίζεται και η αποχή από ((αντιαγγλικές
εκδηλώσεις που μπορούν να. έχουν και εθνικές αλλά γενικότερα κα.ι συμμα-
' αρνητικες
χιχες ' επιπτωσεις».
' 14

Σ υνεπεια
' ' ' '
των πα.ρα.πα.νω εινα.ι η αρνηση του ΕΛΑΣ -με δ'
ια.φορες '
υπεκφυyες-

να. υπαχθεί στον έλεγχο και στις εν-τολές της ΒΣΑ. Το γεγονός αυτό, μαζί δε
και η α.πα.ρα.ίτητη για. τους βρετανικούς πολεμικούς σχεδιασμούς ενότη-τα. του
.,..
ανταρτικού κινήματος, δημιουργούν την ανάγκη σχηματισμού και άλλων ένο­
πλων ομάδων στα ελληνικά: βουνά:, πρόθυμων να ακολουθήσουν τις εντολές

12. Χατζής, ό.π., τόμ. Β' , σ. 70: «Το ΠΓ του ΚΚΕ, παρ' όλο που στη Συνδιάσκεψη
οι αντιπρόσωποι της ΚΕ του ΕΛΛΣ απέδειχναν με στοιχεία και στρατιωτικούς ωτολο­
γισμούς πως είναι αδύνατη μια επικείμενη αποβατική επιχείρηση μεγάλης έκτασης,
με σκοπό το διώξιμο των χιτλεροφα:σιστών από την Ελλάδα και τα Βαλκάνια, εξακο­
λουθούσε να κατέχεται α:πό την αντίληψη πως οι σύμμαχοι θα δράσουν στα Βαλκάνια:,
αρχίζοντας κατά πάσα πιθανότητα: από πιν ΕλλάδωJ.
13. Woodhouse, Something Ventured, σ. 54.
l1. Χατζής, ό.π., τόμ. Α', σ. 410. Πρβλ. απόσπασμα έκθεσης του Τζήμα: ιιΣτη Β '
Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του κόμματος, Δεκέμβρης 1942, ήμουν ένας από τους τρεις
εισηγητές. Μιλώ για το αντάρτικο. Το κόμμα: για πρώτη φορά σε σώμα βάζει επιτακτικό
το καθήκον σ' όλες τις οργανώσεις να: συγκεντρώσουν την προσοχή τους στην ανάπτυ­
ξη του ανταρτοχινήμα:τοςη. Φαράχος , Άρης Βελουχιώτης, σ. 158.
 «0 Α!ΤΛΟΣ ΠΡΟΞ ΕΝΟΣ » 407

μιας Κεντρικής Διοίκησης. Όπως ελπίζεται, επίσης, οι ομάδες αυτές θα απορ­

ροφήσουν και τα μη κομμουνιστικά στοιχεία του ΕΛΑΣ και θα τον αποδυνα-
'
μωσουν. 'Ε τσι, με τις ευ λ οyιες
Ι του Ζ'
ερ β α και την οικονομικη ε:νισχυση του , ,
ι
Γ ιαννη ...., ι να οργανωσουν
' ντε, συμφωνουν
l σι γα ' '
α.νταρτικες ' δ ες ο Στεφανος
ομα. '
Σαράφης 15
και ο Δημήτριος Ψαρρός. Και οι Μο προορίζονται για περιοχές
όπου διαθέτουν επιρροή και κύρος , ο πρώτος στη Θεσσαλία, ο δεύτερος στον
'
π αρνασσο και στην Γ κιονα.
' Σ'υμφωνα, μα' λ ιστα, με: ι δ ε:α
' του Σ αραφη,
' '
οι ομα-

δες αυτές θα αποκαλούνται Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών (ΕΟΕΑ) . 1 6

Όσο για. την πρώιμη στάση του Myers απέναντι στον ΕΛΑΣ, αυτή προκύ­
πτει από, αδημοσίευτο , τηλεγράφημά του προς το Κάιρο , με: ημερομηνία
16.2. 1943. Ιί Μερικά αποσπάσματα:

Α. Πενήντα από τους άνδρες που πολέμησαν στον Γοργοπόταμο, λιποτά­

κτησαν ήδη από το ΕΑΜ και προσχώρησαν στον Κωσ'tόπουλο. 1 8
Β. Η πρόσφα'tη προμήθεια εφοδίων στις τοπικές ομάδες 'tου ΕΑΜ υπό τον
Άρη και η παρουσία του Barkeι· δίπλα του , είχαν ως σημαντικό αποτέλεσμα
την επιθυμία του τώρα για δραστήρια και σοβαρή συνεργασία. Αισιοοοξώ και
θα ευχόμουν την εξακολούθηση του εφοδιασμού του ΕΑΜ, που θα αυξήσει την
επιθυμία αυτή .
C. [ ... ] Είπα σ'tον Σαράφη ότι δεν μπορούμε να εξοπλίσουμε 600 άνδρες
στη Θι;:σσαλία, αλλά. ότι θα πράξουμε ό,τι μπορούμε για τον εξοπλισμό 300-
400 ανδρών , μαζί με την ομά.δα του Κωστόπουλου [ ... ]
Ε. Δεν γνωρίζω τη δύναμη της ομάδας που προτείνει ο Ψαρρός (((Dja-
djaSJJ), όμως πιστεύω ότι η ύπαρξη εθνικών ομάοων στον Παρνασσό θα έχε ι
την ίδια επίδραση στο ΕΑΜ, όπως και στη Θεσσαλία. Το σχέδιο είναι να ηγη­
θεί ο Σα:ρά.φης εθνικών ομάδων στη Θεσσαλία, ο Ζέρβας στην Ήπειρο και
στον Βάλτο και ο Ψαρρός στον Παρνασσό και στην Γκιόνα. [ ... ]
J. Το ΕΑΜ θα: κληθεί να συνεργαστεί χα:ι πιστεύω ότι θα το πράξει. Στην
περίπτωση αυτή θα συμμετάσχει στη δίκαιη διανομή των εφοδίων.

Η στάση της ΒΣΑ απέναντι στον ΕΛΑΣ προκύπτει έμμεσα και από την
εκ μέρους της αντιμετώπιση του Ζέρβα. Ο Woodhouse γράφει : 19

1 5. Η έξοδος του Σαράφη στο βουνό σχετίζεται άμεσα και με την αθηναϊκή οργάνωση
ΛΑΑ, η οποία είχε ως πολιτικό καθοδηγητή τον Γεώργιο Παπανδρέου .
16. Για την πατρότητα της ονομασίας, βλ Myeι·s , ιιlnside Greece>>, σ. 24.
17. ΤΝΑ ( PRO) HS 5/301, σ . 00066 χ.εξ.
18. Ο ταγματάρχης Γιώργος Κωστόπουλος είχε οργανώσει αντcφτική ομάδα στη
Θεσσαλία ήδη από το φθινόπωρο του 194 1. Στην ομάδα του, από 130, περίπου , άνδρες,
ε ίχαν ενταχθεί αντάρτες ποικίλων πολιτικών αποχρώσεων και ο ίδιος είχε προβεί σε
κάποιο είδοζ συμφωνίας με το ΕΑΜ, ώστε να δια.τηρήσει την ανεξαρτησία του .
19. « Hist01Ύ1> , σ. 53-54 και 24-25.
408 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣlΆϊΚΟΣ

Εντούτοις δεν ήταν εύκολο 'Jα υποδείξουμε στον Ζέρβα ότι η πολιτική του
έπρεπε να. είνα.ι πιο δημιουργική κα.ι α.ποφα.σιστική. Διότι για. εκείνον δημι­
ουργικότητα και αποφασιστικότητα. σήμαινε διάλυση των κομμουνιστών.
Αποτελούσε μέρος των καθηκόντων μας να τον συγκρατήσουμε από το να
αναλάβει αυτός την πρωτοβουλία να. χτυπήσει πρώτος τον ΕΛΑΣ, σε περί­
πτωση που θα άρχιζαν εχθροπραξίες. Ήταν ένα καθήκον μας και εκείνος
ανταποχρίθηκε χωρίς παρεκκλίσεις στις επιθυμίες μας, κάτι που θα απέβαι­
νε ε ις βάρος του. Διότι σκοπός μας ήταν να ενισχύσουμε τον Ζέρβα, χωρίς να
τον αφήσουμε να γίνει επιθετικός απέναντι σε άλλους Έλληνες. Σκοπός του
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ήταν να ενισχυθούν οι ίδιοι, χωρίς τέτοιους περιορισμούς.
Ο Ζέρβας δικαιούται να υποστηρίξει ότι σε πολλές κρίσιμες φάσεις ήταν
οι οδηγίες Βρετανών αντιπροσώπων που τον συγκράτησαν από το να απο­
χτήσει το πλεονέκτημα απέναντι στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ενώ ο ΕΛΑΣ τις αγνόησε.

Οι μήνες Φεβρουάριος και Μάρτιος του l 943 είναι από τους πλέον απο­
φασιστικούς της Κατοχής. Στη Μέση Ανατολή, οι κομμουνιστές και ο Σαλ-
'
λ ας, '
με οχημα μερικους ' - λ'ογω '
φανατισμου και μεταπο λ εμικων , βλ,
ε ψ εων-

ολιγοφρενείς βενιζελιχούς και ((Πλαστηριχούς» αξιωματικούς, διαλύουν τις δύο

ταξιαρχίες ώστε εφεξής να υπάρχει ένας μόνο ελληνικός στρατός, ο ΕΛΑΣ. 20
Στην Ελλάδα, το σχέδιο-συμφωνία. του Mye1-s με τους Ζέρβα, Σαράφη και
Ψαρρό προδίδεται στο ΚΚΕ. 2 1 Η συνέχεια: Ο Σαράφης συναντάται με τον
Κωστόπουλο, τον ταγματάρχη Βασίλη Βλάχο και τον βασιλόφρονα επισμη­
νία Νίκο Κωστορίζο (((Γκέκα»). Ο Κωστορίζος και η ομάδα του έχουν απο­
σκιρτήσει από τον ΕΛΑΣ μετά τον Γοργοπόταμο και έχουν ενταχθεί στις δυ­
νάμεις του Κωστόπουλου . 22 Στις 2 Μαριίου , το βράδυ , φθάνουν όλοι στο χω­
ριό Βουνέσι, όπου φιλοξενούνται από τον καπετάνιο του ΕΛΑΣ «Νικηταρά,,. 23

20. Πρβλ. Μακρίδ71ς, σ. 89.

21. Σχετικά με το πρόσωπο που κοινολόγησε τη συμφωνία, επικρατεί ακόμα ασά­
φεια. Κατά μία άποψη, η οποία, πάντως, αμφισβητεtται, τον Σαράφη συνόδευε ο Μα­
κρίδης, που υπήρξε παρών στις διαπραγματεύσεις του με τον Ζέρβα και τον M ye rs.
Όμως, την εποχή εκείνη (;) με σύσταση του ... Ζέρβα, δtερμηνέαι:; του Myeι-s ήταν ο υπο­
λοχαγός του ε/J,ηνικού στρατού Νάσσος Ζαφειρίδης, κομμοuνιστήι:; και πράχτοραι:; του
ΚΚΕ. Ο Ζαφειρίδης έφυγε για τη Μέση Ανατολή τον Οκτώβριο του 1943 και στο Κάι­
ρο προσελήφθη από την OSS. Αργότερα, το ι 947 έλαβε μέρος, ως διερμηνέας, στην
Επιτροπή του ΟΗΕ (UNSCOB) για την εξέταση των ελληνικών αιτιάσεων σχετικά με
τον εφοδιασμό του λεγόμενου ((Δημοκρατικού Στρατού Ελλά:δαc;ι>, από την Λλβαvία,
τη Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία. Τελικά., παρέμεινε στο Αρχηγείο του ΔΣΕ. Μία
τρίτη εκδοχή προκύπτει από τΟ'J ΕΛΑΣ του Σαράφη (σ. 62-63): Όπως αφηγείται ο ίδιος,
καθ' όδόν προς τη Θεσσαλία σταμάτησε στο εαμικό χ_ωριό Παληοχώρι, όπου ανακοίνω-
σε στους κατοίκους τη συμφωνία του με τον Myel'S (!). .
22. Ή"tα.ν η ομάδα για την οποία χάνει λόγο ο Myeι-s στο παραπάνω τηλεγράφημά του.
23 . Ψευδώνυμο του Κώστα Καφαντάρη , δικηγόρου από την Καρδίτσα.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ Πl'ΟΞΕΝΟΣ» 409

Όμως στις 3.1 Ο το πρωί, συλλαμβάνονται όλοι και από τότε αρχίζει η βασα­
νιστική τους πορεία προς το Γε'Jικό Αρχηγείο του ΕΛΑΣ Ρούμελης, στην Κο­
λοκυθιά:. Μόνον ο Βλάχος με τους λίγους άνδρες του κατορθώνει να αποδρά:-
σει και καταφευγει στον' Ζ'ερ β α. Και '
η καταστΙΧση χειpοτερευει, οταν σε
/ 1
λ'ι-
γο, προκειμένου να δικαιολογηθεί η σύλληψή τους, κυκλοφορεί ΙΧνακοίνωση
της <ιΠανθεσσαλικής Επιτροπής του ΕΑΜ», με τίτλο: ΗΦως στην καταχθό­
νια δράση των προδοτών του αγωνιζόμενου λαού, Σαράφη-Κωστόπουλου­
Σαρά:ν-τη και ΣίαJJ. 24 Δεμένοι ανά: δύο, οι κρα-τούμενοι περνούν μέσα από εα-
, f ' f Ι λ 'ζ
μοκρατουμενα χωρια, οπου οι συγκεντρωμενοι κατοικοι -τους χ ευα ουν κα ι

τους βρίζουν προδότες και συνεργάτες των Ιταλών ...

Τις πρώτες ημέρες του Απριλίου, ο Σαράφης και οι άλλοι φθάνουν στην
Κολοκυθιά, όπου ήδη βρίσκονται (έχουν έρθει από την Αθήνα) ο Τζήμας με
τον Βελουχιώτη. 25 Σ-το μεταξύ η είδηση για τη σύλληψη του Σαράφη έ:χει
προκαλέσει πάταγο στην Αθήνα, ενώ θα έχει και μακροπρόθεσμες, καθορι­
στικές συνέπειες. Στις 14 Απριλίου -του 1943, ο Γιώργος Θεοτοκάς γράφει
στο Ημερολόγιό του : 26

Η εν'tύπωση είναι ό'tι οι κομμουνιστικές ομάδες τφοσπαθούν να εδραιωθούν

στη <<σπονδυλική σ'tήλψ> της Ελλάδας, δηλαδή στις περιοχές που δεσπόζουν
στη γραμμή Αθήνας-Θεσσαλονίκης. Η στρατηγική τους είναι φανερή . Ταυ­
τόχρονα άρχισαν να παρουσιάζονται ως κοινωνική Επανάσταση και να εφαρ­
μόζουν εδώ και εκεί ένα είδος πρωτόγονο σοβιπισμό. Στις περιοχές αυ'tές
φαίνεται ότι κατόρθωσαν ν' αποχτήσουν το μονοπώλιο της στρατιωτικής δρά­
σης, εκ'tοπίζοντας με διάφορους τρόπους τ' αν'tίθετα ανταρ'tικά στοιχεία. Το
πιο εν'tυπωσιακό επεισόδιο '!Ου είδους αυτού ήταν 'tO επεισόδιο Σαράφη που
έδωσε σ' όλη 'tην Ελλάδα. ένα. προαίσθημα εμφυλίου κοινωνικού πολέμου.

Σάλο προκαλεί η -τύχη -του Σαράφη και στη ΒΣΑ. Ο Myers ξεκινάει ο ίδιος
κο λ οκυ θ ια,
ι ι ι ζ ι ι
για -την προκειμενου να σωσει τη ωη των κρατουμενων που,

όπως πιστεύει, κινδυνεύει. Καθ' οδόν πληροφορείται πως επίκειται επίθεση

'
χαι κατα του Ζ'ερ β α, την οποια ματαιωνει με απει λ'
' ' ες. 'Οταν ομως φ θ'
' ανει στο

Γενικό Αρχηγείο -του ΕΛΑΣ, τον περιμένει μια οδυνηρή έκπληξη: Ο Τζήμας
έχει ήδη προσφέρει στον Σαράφη, τον ιισυνεργά:-τη των Αρχών Κα-τοχής και
προδότη -του αγωνιζόμενου ελληνικού λαού», τη σ-τρατιωτική ηγεσία του

24. Βλ. ΑΕΑ, τόμ. 3, σ. 74 χ.εξ., όπου ολόκληρο 'tO κείμενο. Βλ., επίσης, το τηλε­
γράφημα 21/14.4.194.'J ln, της Κενψικής Επιτροπής του ΕΑΜ προς τον Pa\~·son: ιιΟ
Σαράφης συνελήφθη χαι κρα'tείται από αντάρτες του ΕΛΑΣ, επειδή, σε: συνεργασία: με
τον Πάγκαλο και τις Αρχές Κατοχής, προσπάθησε να οργανώσει ομά.δεζ για την εξο­
λόθρευση των ανταρτών».
25. Από αφήγηση του Τζήμα, βλ. Φαράχος, 'Λpης Βελουχιώτης, σ. 206.
26. Σ. 41 J χ.εξ.
410 ΠF.ΤΡΟ Σ Σ Τ. ΜΑ Κ ΡΙΙΣ -ΣΤΜΚ ΟΣ

ΕΛΑΣ και εκείνος την έχει αποδεχθεί. Στις 20 Μα'ίου του 1943, οι δυο τους
φεύγουν για την Αθήνα, όπου η Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ επικυρώνει τον
(προσωρινό) 27 διορισμό του Σαράφη -προς το παρόν δεν οιαθέτει πιο γνωστό
' απο' αυτον-
στρατιωτικο ' και τον προβ ι βα' ζει απο' αντισυνταγματαρχη
' σε ((υπο-

στράτηγο». Στο μεταξύ, ο Κωστόπουλος και οι άνδρες του έχουν αφεθεί ελεύ-
θ εροι '""
και σπευσουν στον Ζ'ερ β α. . Ο ' '
μονος που παραμενει χρα.τοuμενος ειναι ο ' '
Κωστορίζος, ο οποίος ήοη κατηγορείται ότι αποπειράθηκε να οηλητηριάσει
τον Βελουχιώτη. 'Υστερα από μια. δίκη παρωδία, ο επισμηνίας Νίκος Κω­
στορίζος, ((0 ήρωας της Πίνδου και του Γοργοπόταμοωι , κατά τον Woodhouse,
εκτελείται ...

Το κίνημα της Μέσης Ανατολής και τα γεγονότα στην Ελλάδα προκαλοόν,

όπως είναι φυσικό, αναστάτωση στο Foreign Office και ο Eden, με τη σόμ­
φωνη γνώμη του Τσώρτσιλ, κρίνει πως έχει φθάσει η ώρα να ενταθοόν οι προ­
σπάθειες για την ενίσχυση του βασιλέως Γεωργίου και της κυβέρνησης Τσου­
δεροό. Όπως γράφει ο Sargent στον Hambro, στις 14 Μαρτίου του 1943,28
, ""' ,
για την επιτυχια του σχεσιου αυτου απαιτουνται ουο
, "", β,
ηματα:
Τ , ,
ο πρωτο , ειναι

η οιεόρυνση της κυβέρνησης με πολιτικά πρόσωπα από την Ελλάδα., πρόθυ­

μα να εργαστούν υπό το καθεστώς της μοναρχίας. Το δεότερο, είναι να ερω­
τηθοόν οι Αρχηγοί των Επιτελείων για την πραγματική σημασία που δίνουν
στη συνέχιση ή την εντατικοποίηση των δολιοφθορών στην Ελλάδα, δεδο­
μένου ότι α.υ-τό σημαίνει -την οικονομική ενίσχυση αριστερών και αν-τιμοναp­
χικών ηγετών και ομάδων, με συνέπεια την ενδυνάμωση της αντιπολίπuσης
και των αντιμοναρχικών στοιχείων. Και ο Sargent συνεχίζει:

Δεν προτείνουμε τη διακοπή των σχέσεων της SOE με τις ανταρτικές ομά­
δες που δρουν στην Ελλάδα, ούτε και τη διακοπή του εφοδιασμού για την
πραγματοποίηση των δραστηριοτήτων τους. Όμως, η έκταση της ενίσχυσή~;
μας θα πρέπει να εζαρτάται από το μέτρο στο οποίο κάθε ανταρτική ομάδα
' , '
και οι ηγε:tες της ειναt ετοιμοι να uεχτουν -τη"" ' β ρετα.νικη' πολι'tικη της συ-
'
νεργασίας με τον βασιλέα και την κυβέρνηση.

Η εξόντωση μικρών ανταρτικών οργανώσεων τον Φεβρουάριο και ιδίως η

σόλληψη των Κωστόπουλου και Σαράφη στις αρχές Μαρτίου, έχουν πείσει

27. Φαράκος, Άpης Βελουχιώτης, σ. 49: (<Ωστόσο χαι μετά την ανάθεση στον Σα­
ράφη της στρατιωτικής Διοίκησης του ΕΛΑΣ, η ηγεσία του ΚΚΕ συνέχισε την αναζή­
τηση στρατιωτικού αρχηyού1J.
28. ΤΝΑ (PRO) HS 5/213.
,
;,

«0 ΑJΤΛΟΣ Π!ΌΞΕΝΟΣ » 411

οριστικά τον Myers πως ο ΕΛΑΣ ελέγχεται από το ΚΚΕ κα.ι ότι πρωταρχι­
κός σκοπός του είναι ο στρατιωτικός έλεyχος ολόκληρης της χώρας και η
κατάληψη της εξουσίας μετά την Απελευθέρωση, όχι δε ο αγώνας κατά: του
εχθρού. 29 Προσπαθώντας να αντιμετωπίσει την κατάσταση και να πετύχει
την απελευθέρωση του Σαράφη, αρχίζει να στέλνει τηλεγραφήματα στην
SOE Κα·tρου, αγνοώντας ότι, ουσιαστικά, απευθύνεται σε οιονεί αν-τ-ίπαλο
που επιθυμεί και επιδιώκει την επικράτηση του ΕΑΜ στην Ελλάδα. Έτσι ,
οι Noel Baker και Tampιin έχουν έτοιμες τις απαντήσεις, που δεν είναι άλ­
λες από αποσπάσματα αναφορών του Rufus Sheppard από την περιοχή του
Ολύμπου: :Jο

Ο ΕΛΑΣ δεν έχει πολιτικές βλέψεις, είναι καθαρά: στρατιωτική αντιστασια­

κή οργάνωση. Οι αντάρτες δεν συζητούν πολιτικά, οι ηγέτες τους δεν επι­
θυμούν να ανταγωνιστούν ή να έρθουν σε σύγκρουση με άλλες οργανώσεις. Το
ΕΑΜ αποτελεί ένα ειλικρινές σώμα που δημιουργήθηκε για να απελευθερώ-

29. Ο Woodhousc, από την πλευρά τοu, οιατηρεί ακόμα μερικές επιφυλάξεις ως
προς τον έλεγχο του ΕΛΑΣ από το ΚΚΕ, επιφυλάξεις που θα εκλείψουν τον Αύγουστο
του 1943. Ο ίδιος, πάντως, ξεχωρίζει ορισμένους καπετάνιους του ΕΛΑΣ, εκείνους που
ανε '
βαινουν ' για να πο λ εμησουν
στο β ουνο ' ' για τη μεταπο λεμιχη'
' και οχι
τον κατακτητη

κατάληψη της εξουσίας. Τους αποκαλεί «ήρωες του ΕΛΑΣJ> και τους κατονομάζει: Στη
Ρούμελη ο ιιΝικηφόροςJJ (Δημήτρης Δημητρίου), στην ανατολική Θεσσαλία ο ιιΑντώ­
νηςι~ (Κώστας Τσαμάκος) και στη δυτική Μακεδονία ο ιιΣταυραετόςJΙ (Ευάγγελος Κα­
λαμπαλίκης). Βλ. <<History11, σ. 73 και την από 24.5.1944 έκθεση του Woodhouse,
<<Situation in Greece - J an to M ay 1944, British R eports οη Greece l 943-441J, σ. 72
χ.εξ. (74 χ.εξ. ). Είναι, πάντως, χαρακτηριστικό της εκτίμησης του Woodhouse προς τον
Δημητρίου το ότι όταν, μεταπολεμικά, ο ιιΝιχηφόρος1ι καταδικάσθηκε σε θάνατο, ήταν
εκείνος που απευθύνθηκε στη βασίλισσα Φρειδερίκη και με δική της παρέμβαση η ποι­
νή του μετατράπηκε σε φυλάκιση. Woodhouse, Something Ventured, σ. 47.
30. Ε. C. W. Myers, GJ'eek Entangleιnent, σ. 126 χ.εξ. Αποσπάσματα αναφορών
του Sheppard, βλ. στο Αpχείο Τσοuδεpού, τόμ. Β' , σ. 618 χ.εξ. Ο (αντισυνταγματάρ­
χης) Rufus Sheppard, καθηγητής της Γαλλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του
Καίρου, έπεσε με αλεξίπτωτο στην Ελλάδα στις 24/25 Ιανουάριου του 1943, ως απε­
σταλμένος της .SOf, Κα'ίρου στον ΕΛΑΣ της Θεσσαλίας, χωρίς 'ια. το γνωρίζει ο M yers.
Όμως, υπήρξε άτυχος από την αρχή. Από τους δύο Έλληνες που τον συνόδευαν, ένας
ασυρματιστής και ένας αξιωματικός , ο πρώτος μεν σκοτώθηκε κατά την πτώση του με
το αλεξίπτωτο, ενώ ο οεύτερος τραυματίζεται σοβαρά στο πόδι και, ύστερα από μήνες
πόνου, επιστρέφει στη Μέση Ανατολή. Ο Sheppard, αγνοώντας την ελληνική γλώσ­
σα, γοητεύεται αμέσως από τα προσόντα του καπετάνιου του ΕΛΑΣ Θεσσαλίας, του
γλωσσομαθούς Κώστα Γυφτοδήμου (Καραyιώργη ), και εκείνος φροντίζει να τον παρα­
πλανήσει απόλυτα σχετικά με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και τους σκοπούς τους. Είναι χαρακτη­
ριστικό το ότι όταν του χάνει λόγο για τους κομμουνιστές, χρησιμοποιεί τη λέξη: <1Αu­
τοί. .. 1ι (Woodhouse, (<Historyιι, σ. 41 ). Τον Σεπτέμβριο του 1944, ο Sheppaι·d φθάνει
στην Αθήνα με ειοιχή αποστολή, για την οποία θα γίνει λόγος αργότερα.
412 ΠF:ΤΡΟΣ Π. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΊ'ΚΟΣ

σει την Ελλάδα και για τον σκοπό αυτό ενώνει όλες τις πολιτικές παρατάξεις,
από τους βασιλόφρονες μέχρι τους κομμουνιστές. Ο Σαpά.φης συνελήφθη ως
ύποπτος συνεργασίας με τους Ιταλούς. Είναι , επομένως, πιθανό ότι ο ΕΛΑΣ
/ /
'λ α β ε Σ α:ραcρη λ ει Ζ'ερ β α, '
1
συvε '
τους α:νταρτες του και τωρα απει τον οχι για τον

κομμουνισμό αλλά με την ψευδαίσθηση ότι επιτίθεται σε προδότες.

Για να γίνει πιο κατανοητή η στάση της SOE Κα"ίρου απέναντι στο ΕΑΜ­
ΕΛΑΣ, αλλά και η εκ μέρους της παραπλάνηση 'ίόσο της βρετανικής στρα­
τιωτικής ηγεσίας όσο και του Fore ign Office , επιβάλλεται να παρατεθεί στη
' /
συνεχεια ενα αποσπασμα απο πο ' ' λυσε'λ ι δ η
/
' λο << Πο λ ιτικες /
αναφορα της με τιτ

εξελίξεις στην ελληνική Αντίσταση μέχρι ·ης 18 Μα·tου του 1943)). Η αναφορά
α:ποσ•έλλεται στις 30 Μα·εου στον Pierson Dixon του Foreign Office, με
την υπογραφή του Jimmy Peaι·son της SOE Λονδίνου,:Η ανάμεσα σ' άλλα πε-
λ , , ,
1
ρι λ αμβ ανει τε ειως φανταστιχα στοιχεια για τις απω ειες -ισο υναμες με
'λ δ'

μια ... ταξιαρχία- που, δήθεν, προκάλεσε ο ΕΛΑΣ στον εχθρό από τον Φε­
βρουάριο μέχρι τον Απρίλιο του 1943:

θύματα του εχθρού Λεία

Νεκροί: 1.197 Πυροβόλα: 1] Τυφέκια: 863

Τραυματίες: 310 Όλμοι: 9 Χειροβομβίδες: 2.000
Αιχμάλωτοι: ] .358 Πολυβόλα: 96 Φορτηγά αυτ. : 1.6*
Σύνολο: 2.865 Tommy-guns: 6 Μουλάρια: 140*
Πιστόλια: 15 Βαγόνια τραίνου: 4*
* Me: το ψορτίο τους

Προκειμένου να φανεί ο πίνακας πιο πειστικός, η SOE Καtρου προσθέτει

, ,
πως τα. στοιχεια του προερχονται απο αναφορες
, ι Β , ξ
ρετανων α ιωματιχων-συν-
,
~, ' r r ι ι 'δ
υεσμων και οτι τις περισσοτερες απο αυτες τις εχει η η
Ο ια ββ'
ι ασει στο

Foreign Office. Τα ψευδή στοιχεία τον πείθουν και ο Dixon σχολιάζει ιδιό-
, , ,
χειρα: << Η αναφορα α:υτη αποuεικνuει πωc;; ο
~ ΕΛΑΣ , λ' ' '
ειναι πο υ ισχυροτερος απο
, ,
ο,τι πιστεuει ο συνταγματαρχης
, Μ
yers».
Στις 4 Μαρτίου, ο Myers στέλνει -μέσω Καίροu- ένα τηλεγράφημα-τε­
λεσίγραφο προς την Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ, από την οποία απαιτεί
την άμεση απελευθέρωση του Σαράφη και των αξιωματικών του, απειλώντας
το με (<Ορισμένα μέτρα, μετά την Α7tελευθέρωσψ>. Παράλληλα, ζητάει την
αναστολή του εφοδιασμού του ΕΛΑΣ μέχρις ότου ικανοποιηθεί η απαίτησή
του. Το τηλεγράφημά του παραμένει ανεπίδοτο στο Κά.ιpο και, βεβαίως, η

3 ι. ((Polίticaι Deνelopn1ents ίn the Gτeek R esistance Movement. W eek ending 18

May>ι, ΤΝΑ (PRO) FO 371/37202/R 4209.
 «0 ΑΓΓΛ02.: ΠΡΟΞΕΝΟΣ» 413

αναστολή δεν διατάσσεται. :η Η συνέχεια: Όπως προκύπτει έμμεσα από την

παραπάνω αναφορά τηc; SOE Κα·tρου, στιc; 9 Μαρτίου ο Myers τήc; ζητάει
την άδεια να επιτρC::ψει στον ΖC::ρβα να επιτεθεί στον ΕΛΑΣ, πιστεόοντας ότι
ο ΕΔΕΣ μπορεί ((να τον νικήσει ή να τον απορροφήσεω. Το αίτημά του απορ-
' /
ωc; α θ εμε λ'ιωτο α λλ α και ως καταστροφικο, ενω ο ι'δ ιος
1 1
ριπτεται,
,
οχι μονον
,

δ ικη' 'λλ ων Β ρετανων ξ

1 1 1
κα-τηγορειται
' οτι αμε τη συμπεριφορα, τη του και α α ιω-

,
ματικων προσ δ ε δ e:μενων σ , ' ι
αυτον, εχe:ι προκα λ εσει στους ανταρτες
1 1
ι του ΕΛΑΣ ·
και στην ηγεσία του αμφιβολίες για την αμεροληψία του». J;J Όμως σε λίγο,
φθάνει στο Κάιρο ένα: τηλεγράφημα: του Ζέρβα. 34 Απευθύνεται προς τον βα-
σιλe:α κα:ι με αυτο ο Ζ'ερ β ας απο δ'
1 ' εχεται την επιστροφη' του στην Ελλ'δ '
α: α, ει-
τε ύστερα από δημοψήφισμα είτε -εάν το επιθυμεί η Μεγάλη Βρετανία, για
ευρύτερους λόγους- ακόμα και παρά τη θέληση του λαού. Με το ίδιο -απρό­
θυμα: σταλμένο- 35 τηλεγράψημα, προϊόν πιέσεων και πειστικών επιχe:ψημά­
των του Woodhouse, ο Ζέρβας καταγγέλλει τον <~Κομμουνισμό που, αν και
η Ελλάδα είναι σκλαβωμένη, επιδιώκει να επιβληθεί με τη βία και έχει ήδη
κηρόξει e:πανάστα:σηι1. Κατά τον Myers, 36 με το τηλεγράφημα αυτό ο Wood-
house αποβλέπει στην άρση της παρεξήγησης ανάμεσα στον Ζέρβα και στο
Κάιρο. Στην πραγματικότητα:, το τηλεγράφημα: στοχεύει στην υποβοήθηση
'
του αιτηματος του Μ yers, α λλ' '
α και στην ενισχυση '
της e:ικονας του Ζ'
ερ β α απε-
'
ναντι στο Foreign Office, για την περίπτωση διακοπής των σχέσεων της ΒΣΑ
με τον ΕΛΑΣ. :i 7
Ο Sargent 38 κρίνει την εξέλιξη αυτή πολύ ενθαρρυντική και δείγμα τού τι
μπορούν να: πετόχουν οι Βρετανοί πράκτορες στην Ελλάδα.. Είναι, όμως, έντο-

32. Myers, Greek Entanglement, σ. Ι 26. Σε υποσημείωση, στη σ. 128, ο ίδιος ανα­
ψΕρει πως ουδέποτε ανακάλυψε αν το τηλεγράφημά: του είχε σταλεί ή 6χι στην ΚΕ του
ΕΑΜ. Η ο:λήθεια είναι πως ουδέποτε απεστάλη, γι' αυτό και δεν περιλαμβάνεται στην
πλήρη σειρά των τηλεγραφημάτων της SOE Καί·ρου προς <<Nikoι1 (ΚΕ του ΕΑΜ). Βλ.
ΤΝΛ (PRO) HS 5/711, «Nikoι1 out. Ο Τζήμας εξάλλου (βλ. Φαράχος , Άρης Βελουχιώ­
της, σ. 222) θεωρεί ως «πρώτη νόταιι του Mye rs εκείνη που του επιδόθηκε στις 27
Μαtου, για την οποία θα γίνει λόγος πο:ραχάτω.
33. Βλ. την παραπάνω αναφορά: -της SOE, ΤΝΑ (PRO) FO 371/37202/R 4209.
34. Βλ. Woodhouse, ((History11, <<Παράρτημα Dιι.
35. Στο ίδιο, σ. 25 και 47. Όπως αναφέρει ο Woodhouse, η πράξη αυτή του Ζέρβα
«μπορεί να ερμηνευθεί, είτε ως ασυνέπεια ενός τυχοδιώκτη χωρίς αρχές, είτε ως πρά­
ξη νομιμοφροσύνης ενός συμμάχου, πρόθυμου να χάνει λογικές παραχωρήσεις>~.
36. Greek Entanglement, σ. 128.
37. Βλ., στο ίδιο πνεlιμα, Fleischer, Στέμ.μ.α, τ6μ. 1, σ. 391 χ.εξ. Τα όσα, όμως, ο
ίl>ιος ισχυρίζεται για την SOE, τον Ζέρβα και τον ΕΛΑΣ, είναι ανακριβή και, ακόμα πε­
ρισσότερο, δεν βρίσκουν έρεισμα στο «Post Μοrteπυι του Myers, το οποίο επικαλείται
ως πηγή του.
38. Ό.π.
414 ΠΕΤΙ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΙΚΟΣ

να. δυσαρεστημένος με τον Myers που προσπαθεί να. ενώσει τα. αντιμοναρχι­
κά: στοιχεία, καθιστώντας τα έτσι ισχυρότερα., ενώ ταυτόχρονα, στο πλαίσιο
του κατευνασμού του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ζητάει δήλωση του βασιλέως ότι δεν θα.
επανέλθει στην Ελλάδα πριν από δημοψήφισμα σχετικά με τη μορψή του πο­
λιτεύματος. Και καταλήγει:

Επιπλέον, δεν αποτελεί μέρος της βρεταν ικής πολιτικής να προτείνει και
ακόμα περισσότερο να οργανώσει ένα δημοψήφισμα στην Ελλάδα για τη μορ­
φή του πολιτεύματος μετά. την Απελευθέρωση. Στον συνταγματάρχη Myers
πρέπει να καταστεί γνωστό, με την εντονότερη γλώσσα, ότι δεν είναι δουλειά
του να ασχολείται με τέτοια ζητήματα.

Η διάσταση απόψεων μεταξύ του Myeι·s και του Sheppard οδηγεί στην
αποστολή του J ohn Stevens στην Ελλάδα και στη σύνταξη της γνωστής ήδη
,
εκ
θ , , , ,
εσης του, η οποια συντα.σσετα ι στο σπιτι του
p awson, στη μυρνη
, ,
, οπου
Σ

ο Steνeηsφιλοξενείται για αρκετό καιρό μετά την επιστροφή του από την Ελ­
λάδα. 39
Αν το
Foreign Office δεν μπορεί ή δεν θέλει να δει τι πραγματικά συμ­
βαίνει στην Ελλάδα, η Επιτροπή των Αρχηγών των Επιτελείων (COS Com-
mίttee) είναι παραπλανημένη από την SOE. Συνέρχεται στις 15 Μαρτίου και
το μνημόνιό της 40 αποτελεί τ6σο μνημείο αφέλειας 6σο και εισαγωγή στα.
όσα θα ακολουθήσουν. Ένα. απόσπασμα:

Κατά την άποψή μας οι αντάρτες επιτελούν έργο υψίστης σημασίας , καθη­
λώνοντας δυνάμεις του Άξονα στην Ελλάδα και απειλώντας τις συγκοινωνίες
του, όχι μόνον προς την Αθήνα αλλά και προς δυνάμει ευάλωτα απομακρυ­
σμένα φυλάκιά του , όπως η Κρήτ7) και τα Δωδεκάνησα. Εάν οι βρετανικές
αποστολές που τώρα βρίσκονται στην Ελλάδα μπορέσουν να συνεχίσουν το έρ­
γο τους, εάν και όταν επιστρέψουμε στην Ελλάδα θα υπάρχουν έτοιμες ισχυ­
ρές πατριωτικές ομάδες, με καλή οργάνωση, οπλισμό και διοίκηση, που 1)
αξία τους για μας θα είναι τεράστια. Επιπλέον, τα στοιχεία. που λαμβάνουμε
'
δ ειχνουν
1
ο-τι οι '
β ρετανικες αποστο λ'
ες δ εν '
ασχο λ ουνται τοσο με την ενισχυ-
1
,

σ7) αριστερών ανταρτών όσο με το να πείσουν τους αντάρτες των διαφόρων

αποχρώσεων να συνεργασθούν και να τους εκτρέψουν από -την πολιτική στα
σαμπο-τάζ. Ένας περαιτέρω κίνδυνος που υφίσταται, είναι η διάχυτη υποψία
ότι πολλοί από τους ακροδεξιούς ηγέτες συνεργάζονται με την Quisling κυ-

39. Κοιτά τον Hammond, ό.π. , σ. 59, ο Stevens υπ~ρξε υπερβολικά ευνοϊκός στην
άποψή του γιοι τον ΕΛΑΣ, εν μέρει ως αποτέλεσμοι μιοις αρχικής προκατάληψης που
του είχε δημιουργηθεί στο Κάιρο και εν μέρει λόγω της σύντομης παραμονής του στην
Ελλάοα.
40. C.0.S. (43) 128 και 129, όπου αμέσως παραπάνω.
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ» 41S

βέρνηση. Εάν περιορίσουμε την ενίσχυσή μας στους πατριώτες της μιας πλευ­
ράς, θα προκαλέσουμε την επανάληψη μιας χαταστροψικής κατάστασης,
όπως εκείνης στη Γιουγκοσλαβία, όπου από την πρώτη στιγμή ενισχύσαμε μό­
νο τα δεξιά στοιχεία.

Στο σημείο αυτό επιβάλλεται να. επισημανθούν τα εξής: Επικρατεί η αντί­

ληψη ότι το ελληνικό αντάρτικο, καθ' εαυτό, και η δράση του καθήλωσαν δυ­
νάμεις του Άξονα στην Ελλάδα ή προκάλεσαν την προσθήκη και νέων με­
ραρχιών του στις ήδη υπάρχουσες. Όμως, πρόκειται για πλάνη που οφείλε­
ται στο ότι δεν έχει ερευνηθεί η επίδραση των επιχειρήσεων παραπλάνησης
που οργάνωσε η ((Α>> Force, η οποία μέχρι το φθινόπωρο του 1944 είχε ως κύ­
ριο στρατηγικό στόχο να κρατήσει γερμανικές δυνάμεις στα Βαλκάνια. μέσω
ι
τεχνητων απει
λ ι
ων.
41 Q ι επιχεφησεις
ι ι ι λ ι 'δ
αυτες ειχαν χα.τα υτικη επι ραση στις

αποφάσεις του Χίτλερ και των στρατηγών του. Ένα παράδειγμα.: Η οδηγία
,;ου Χίτλερ με αριθμό 47 εκδίδεται στις 28 Δεκεμβρίου του 1942, όχι για την
αντιμετώπιση των 400-500 ανταρτών του ΕΛΑΣ ή των 200 του ΕΔΕΣ, αλλά
για το ενδεχόμενο συμμαχικών επιθέσεων στην Κρήτη, σε βάσεις του Άξονα
στα: νησιά του Αιγαίου, χαι στα Βαλκάνια. Ανάμεσα σε πολλά άλλα., ο Χίτ-
, , , , , '
λ ερ δ ιατασσει την αμυντικη οχυρωση των ακτων, με εμφαση στα ω 0εκα-
Δ

νησα., στην Κρήτη και την Πελοπόννησο. 42 Και ενώ περίπτωση συμμαχικής
δραστηριότητας στην Ανατολική Μεσόγειο ούτε υπάρχει ούτε προβλέπεται
εκείνη την εποχή, εντούτο ις βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη η επιχείρηση (το
σχέδιο) 4 ·3 <(Warehouse>> της «Α» Force, η οποία εγκρίνεται στις 18 Νοεμ­
βρίου του 1942 και προβλέπει, δήθεν, απόβαση στην Κρήτη στις 7 Ιανουαρίου
του 1943, ως εφαλτήριο για μεταγενέστερη απόβαση στην Ηπειρωτική Ελ-
'~
λαοα. 'Q σο ι
για το ανταρτικο , οι φο
' β οι των [ ι
ερμανων αφορουν αποκ
ι λ ειστικα
ι

τις συγκοινωνίες και τις επικοινωνίες τους, αλλά και τον κίνδυνο να συνδρά-
,
μουν οι ανταρτες τις απο
β
ατιχες
ι Ο ι ι
uναμεις η να ενω
θ ι
συν μα
ζ'
ι τους.
['ι αυτο
ι

και ο Χίτλερ με την παραπάνω οδηγία του δίνει την εντολή για την εξόντω-

41. ΤΝΑ (PRO) CAB 154/2, σ. 143.

42. Βλ. Η. R. Trevor-Roper (επιμ.), Blitzkrieg to Defeat, Hitler's War Directives
1939-1 945, σ. Ι 37 χ.εξ. Πρβλ. , όμως, και Helmut Heiber (επιμ.), Lagebesprechungen
im Fίihrerhauptquartier, σ. 61 -63. Στη μεσημεριανή διάσκεψη στις 12.12. 1942, ο Χίτ­
λερ εμφανίζεται να θεωρεί απίθανη μια βρετανική απόβαση στην Κρήτη κλπ. Στις 28
Δεκεμβρίου έχει αλλάζει γνώμη.
43. Στην ορολογία της ιιΑ>> Force, οι επιχειρήσεις παραπλάνησης του εχθρού απο­
καλούνται σχέδια, ενώ επιχειρήσεις ονομάζονται τα συγκεκριμένα μέτρα (π. χ. διασπο­
ι ρά. ψευδών ειδήσεων, προκηρύξεις, δημιουργία εικονικών στρατιωτικών μονάδων χ.ά.)
~--.

για την υλοποίηση των σχεδίων.

416 ΠF.ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗ1 - ΣΤΑΪΚΟΣ

ση των «επαναστατών χαι των ληστοσυμμοριτώνJ> χάθε λογής, σε συνεργα­

σία με την 2η Ιταλιχή Στρατιά. Ακολουθεί πίνακας των σχεδίων-επιχειρή­
σεων της ι<Α» Force (1942-1943) που αφορούν την Ελλάδα: 44

Κωδική Χρόνος Αvτικείμενο -Στύχος

ονομασία
((TO\Vnsman>ι Οκτώβριος - Η ιιιστορίαJJ: Επίχειται σφοδρή επίθε­
Νοέμβριος 1942 ση αντιπερισπασμού στην Κρήτη. Ο στό­
χος: Η κάλυψη και υποβοήθηση της επί­
θεσης στο Ελ-Αλαμέιν.
(( Warehouse» Νοέμβριος 1942- Η ιιιστορία>ι: Επίκειται απόβαση στην
Μάρτιος 1913 Κρήτη, γύρω στις 7 Ιανουαρίου, με ανα­
βολή για τον Φεβρουάριο. Ο στόχος: Η
αποτροπή της αποστολής γερμανιχών
εvισχύσεων στη Βόρειο Αφρική , και στα
σύνορα της Τουρκίας και της Περσίας.
<< WithstandιJ Ιανουάριος­ Η ((ιστορία»: Σuvέχεια της επιχείρη­
Μά:ρτιος 1943 σης ιιWarehouse>ι , με τηv προσθήκη ότι
η Κρήτη θα χρησιμοποιηθεί ως εφαλτή­
ριο για τηv απόβαση στην Πελοπόνvησο
και από εκεί στηv Κεντρική Ελλάδα. Ο
στόχος: Η διατήρηση γερμανικών στρα­
τευμάτων στην Ελλάδα, ώστε να μη με­
τακιvηθούν στο Ανατολικό Μέτωπο.
«Barclay» 26 Mαίoυ- Η ((ιστορία»: Οι Βρετανοί θα εισβά:λουv
ιιMincemeat» 10 Ιουλίου 1943 στα Βαλκάνια από τη Μέση Ανατολή ,
αρχίζοντας από την Πελοπόννησο, με πα­
ράλληλη απόβαση στη Δυτική Κρήτη.
/
π ιστευοuv ι
οτι 'β αση
η απο θ α εχει
ι ως απο-

-ι-έλεσμα την είσοδο της Τουρκίας στον

πόλεμο, οπότε θα μεταφερθούν ισχυρές
αεροπορικές δυνάμεις και δύο θωρακι­
σμένες μεραρχίες στη Θράκη, με σκοπό
την υποστήριξή της σε επιχειρήσεις της
κατά της Βουλγαρίας. Προκειμένου να
αποτραπεί η ενίσχυση τωv γερμανικών
δυνάμεων στο Ανατολικό Μέτωπο και
στα Βαλκάνια, όταν μετά την πρώτη
απόβαση στην Ελλάδα ο εχθρός θα έχει
πλέον δεσμεύσει δυνάμεις του για την

44. Βλ. ΤΝΑ (PRO) CAB 154/ 2 (ιιTownsman'' και ιιWarehouse>J)· CAB 154/3
(((Withstandιι, ιιBarc layiι και ((Boardmaηιι).
 «0 ΑΙΤΛΟΣ !lΡΩΞΕΝω: ,, 4 17

αντιμετώπισή της, θα δημιουργηθεί συμ­

μαχικό προγεφύρωμα στη Νότιο Γαλλία.
Μέσω των επιχειρήσεων αυτών, οι Σύμ­
μαχοι θα παρακάμψουν την Ιταλία και θα
αρκεστούν σε βαρύ και αδιάκοπο βομ­
βαρδισμό της. Ο στόχος: Η παραπλάνη­
ση του εχθρού εν όψει της απόβασης στη
Σικελία, η αύξηση και διατήρηση των
γερμανικών μεραρχιών στα Βαλκάνια.
(ιΒσardmaηιι 22 Ιοuλίοu- Η «ιστορία.11: Στ~ς 5 Σεπτεμβρίου θα γί­
1] Σεπτεμβρίου 1 Υ43 νει απόβαση στη Σαρδηνία. Την ίδια. ημέ­
ρα θα γίνει απόβαση στην Κορσική . Στις
10 Σεπτεμβρίου θα γίνει απόβαση στην
ιιπτέρναι1 της Ιταλίας. Στα τέλη Σεπτεμ­
βρίου θα γίνει απόβαση στη βορειοδυτική
Πελοπόννησο. Ο στόχος: Η διατήρηση
γερμανικών μεραρχιών στην Ελλάδα και ο
αιφνιδιασμός των Γερμανών κατά τη συμ­
μαχική απόβαση στο Σαλέρνο.

Οι επιχειρήσεις «Withstand» και «Barclayn πετυχαίνουν τον στόχο τους.

Έτσι, λόγω και των μεταγενέστερων (από τον Απρίλιο) γερμανικών φόβων
για κατάρρευση της Ιταλίας, από τον Φεβρουάριο του 1943 αρχίζει η μετα­
κίνηση μεραρχιών της Wehrmacht -πέντε τον αριθμό- προς την Ελλάδα. 45

Το μνημόνιο των Αρχηγών των Επιτελείων που βρίσκονται σε πλήρη διά­

σταση απόψεων με το Foreign Office, αποτελεί έναν ακόμα θρίαμβο της
SOE. 46 Εν όψει, όμως, των όσων έχουν συμφωνηθεί στην Καζαμπλάνκα και
του ρόλου που προορίζεται να παίξει η Ελλάδα τους επόμενους μήνες, τον
συμ β ι β ασμο'θ α πραγματοποιηΙ σει ο '~
ιυιος ο Τ σωρτσι
1 λ ' την εποχη' εκει-
, ο οποιος 1

νη ασκει
' και χα
θ ,
ηχοντα
,
υπουpyου
Εξ ,
ωτερικων.
'Υ , ~, ,~
στερα απο υυο σχεuια που

υφίστανται τροποποιήσεις, στις ] 8 Μαρτίου του 1943 αποστέλλονται στον

45. Για τις σuγ χεχριμένες μεραρχίες χαι τον χρόνο της μετακίνησής τους, βλ.
Fleischer, Στέμμα, τόμ. 1, σ. 412-413, και llermann Frank Mcyer, Blutίges Edel-
weiJS, Dίe 1. Gebίrgs-Dίvίsίσn ίm Zweίten Weltkrίeg, σ. 136-137.
46. Στις 17.3.1943, ο Pearson τηλεγραφεί στον Glenconner: ιιΗ διάσκεψη των Αρ­
χηγών των Επιτελείων σήμερα υπήρξε επιτυχής, καθότι ακολούθησαν σταθερή γραμ­
μή και μας υποστήριξαν σχετικά με την εντατικοποίηση της δραστηριότητας των ανταρ­
τών στην Ελλάδα. Εξέφρασαν την πλήρη ε:χτίμησή τους για την χαλή δουλειά που χά­
νει η SΟ~ιι. ΤΝΑ (PRO) HS 5/213.
418 ΠRΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙΙΣ-ΣΤΑΙΚΟΣ

υπουργό Μέσηζ Ανατολήζ και σε όλεζ τις βρετανικέζ υπηρεσίεζ που έχουν
σχέση με την Ελλάδα οι λεγόμενεζ ι<πολιτικές οδηγίε:ζ» του. Από τιζ 11 πα­
ραγράφους του κειμένου,47 οι περισσότερεζ υιοθετούν τις απόψεις του Foreίgn
Offίce. Όσον αφορά, ωστόσο, την SOE και το αντάρτικο, οι οδηγίε:ζ αποτε­
λούν κόλαφο για τους διπλωμάτες, ενώ η επίδραση σ' αυτό των συμφωνιών της
Καζαμπλάνκας είναι εμφανής:

7. Εν όψει της επιχειρησιακής σημασίας που έχουν οι ανατρεπτικές δρα­

στηριότητες στην Ελλά.οα, δε:ν μπορεί να υπάρξει ζήτημα άρνησης εκ μέρους
-της SOE να συνεργασθεί με μια δεδομένη οργάνωση, για μόνο τον λόγο ότι
η οργάνωση αυτή τρέφει πολιτικά αισθήμα-τα αντίθετα προς τον βασ ιλέα και
την κυβέρνηση. Α»..ά, σε συνάρτηση με τις επιχειρησιακές ανάγκες, η SOE
θα πρέπει να στρέφεται προς την κατεύθυνση των οργανώσεων που είναι πρό­
θυμες να υποστηρίξουν τον βασιλέα και την κυβέρνηση και, περαιτέρω, να
τονίζει στις άλλες οργανώσεις ότι ο βασιλεύς και η κυβέρνηση απολαμβά­
νουν την πλήρη υποστήριξη της κυβέρνησης της Αυτού Μεγαλειότητας. Γε­
νικά, δεν πρέπει να παραλειφθεί τίποτα που θα συντελέσει στην ενίσχυση
της ενότητας ανάμεσα στις αντιστασιακές οργανώσεις και ανάμεσα σ' αυτές
και στον βασιλέα και στην κυβέρνηση.

Σε συμφωνία με τα παραπάνω, στις 20 Μαρτίου δημοσιεύεται και το μνη­

μόνιο των Αρχηγών των Επιτελείων, με τίτλο «°Υπηρεσία Ειδικών Επιχει­
ρήσεων-Οδηγία για το 1943». Τιτλοφορείται ((Ελλάς, Κρήτη και Δωδεκά-
νησα>>. Στο κεφάλαιό του που αφορά την Ελλάδα, δίνεται η εντολή στην SOE '
να αναπτύξει τις δραστηριότητες των ανταρτών και τις δολιοφθορές στην Ελ-
λάδα, στην Κρήτη και στα Δωδεκάνησα, ώστε να δημιουργήσει έναν αντι-
περισπασμο σε συντονισμο με τη συμμαχικη επι'θ εση στην
' ' ' Κεντρικη' Μ εσο-
'
γειο. Οι ανταρτικές δραστηριότητες, προστίθεται, πρέπει να έχουν το προ­
βάδισμα απέναντι στα σαμποτάζ. 48

Σ' αυτό το κλίμα, εμφανίζεται στο προσκήνιο ο (sir) R eginald Wilding Allan
Leeper - για τους φίλους του , απλά <ιRex>1. Γεννημένος το 1888 στο Σίντεϊ
της Αυστραλίας και απόφοιτος του Trinity College του Πανεπιστημίου της

47. Βλ. -τα. σχέδια. κα.ι το -τελικό κείμενο στον α.μέσω<; πα.ρα.πά.νω ψάχελο. Εκείνο
που εντυπωσιάζει στις ιιοδηyίεςιι είναι η ιιάγνωστψι παράγραφοι:; 11, κατά την οπο ία,
ιιο Κανελλόπουλος και ο Τσέλλος πρέπει να παρακολουθοόνται και αν φανεί ότι μηχα­
νορραψοόν, να τεθούν υπό έλεγχωι .
48. ιιSpecial Operations Executive Directive for 1943ιι . COS (43) 142 (Ο) . Βλ.
Stafford, Britain and European Resistance, ι<Document 7ιι, σ. 248 χ.εξ. (253).
 αΟ Α ΓΓΛΟΣ ΠΙ'ΟΞΕΝQΣ ,, 419

Μελβούρνης, εισέρχεται νέος στο Foreign Office και ειδικεύεται στην προπα­
γά.νδα. Το1934 γίνεται ο ουσιαστικός δημιουργός του Βρετανικού Συμβουλίου
(British Council), κύριου οργάνου για τη διά.δοση του βρετανικού πολιτισμού
αλλά και της βρετανικής προπαγάνδας, ενώ το καλοκαίρι του 1940 βρίσκεται
επικεφαλής της Διεύθυνσης Πολιτικών Πληροφοριών (Political Intelligence
Departme nt) του Foreign Office. Κάτω από το παραπλανητικό όνομα. κρύβε­
ται η υπηρεσία για την οργάνωση της αποσταθεροποιητικής, της <ψαύρηςJJ προ­
παγάνδας, όπως αποκαλείται η προσπάθεια επηρεασμού και διαμόρφωσης της
κοινής γνώμης σε χώρα-στόχο, η οποία προέρχεται από άγνωστα κέντρα σε άλ­
λη χώρα και εξυπηρετείται από μυστικούς πράκτορες με ποικίλη κάλυψη . Δεν
είναι, λοιπόν , τυχαίο πως το καλοκαίρι του 1940 ο Leeper αποσπάται από το
Foreign Office και τίθεται επικεφαλής της SOl , δηλαδή του «Electra HouseJ1
που έχει το ίδιο ακριβώς αντικείμενο με στόχο τις κατεχόμενες χώρες.
'Οταν η SOI συγχωνεύεται με την Political Warfare Executive (PWE), ο
Leeper επιστρέφει στο Foreign Office και στις αρχές Μαρτίου του 1943 ανα­
λαμβάνει για πρώτη φορά καθήκοντα πρέσβεως. Τοποθετείται στο Κάιρο
προκειμένου να επιλύσει το πρόβλημα της ελληνικής κυβέρνησης , η οποία
την εποχή εκείνη αντιμετωπίζει διπλωματικές δυ σχέρε ιες σχετικά. με την
εγκατάστασή της στην Αίγυπτο. Για την περίοδο της προετοιμασίας του, ο
ίδιος αφηγείται; 49

Όμως δεν ήταν το κίνημα που με ανησύχησε περισσότερο, καθώς διάβαζα

τους φακέλους στο Foreίgn Office. Υπήρχε κάτι πολύ πιο σοβαρό που έπρε­
πε να βρει λύση. Η κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητος στην ελληνική της
πολιτική μιλούσε με δύο γλώσσες. Η γλώσσα της πολιτικής , δηλαδή εκείνη
του Foreίgn Office, παρείχε πλήρη υποστήριξη στον βασιλέα Γεώργιο και
στην κυβέρνησή του, η στρατιωτική γλώσσα., δηλαδή εκείνη του Γενικού
Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, υποστήριζε, με όπλα και χρυσές λίρες, τους
χειρότερους εχθρούς του βασιλέως στα. ελληνικά: βουνά..

Με την αναγγελία του διορισμού του Leepe r στο Κάιρο , στις 5 Μαρτίου
ο John Bruce Lockhart, ο επικεφαλής της
PWE, παραθέτει δείπ νο προς τι­
μήν του. Παρακαθήμενός του είναι ο Hambro, ο οποίος την επομένη ενημε-
'
ρωνει τον Gι e nconner σχετικα
' με το περιεχομενο
' των συ ζητησεων
' ' τους. Τ ο
κείμενο της αναφοράς 50 δημοσιεύεται σχεδόν ολόκληρο, γιατί εξηγεί ορισμέ-
' '
να απο αυτα που θα συμ β συν
' '
αργοτερα:

49. Leepeι-, ό.π., σ. 3.

50. ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 213. Στον φάκελο υπάρχει αντίγραφο της επιστολής , ανυπό­
γραφο μεν αλλά γνήσιο, διότι είναι αριθμημένο και σχολιασμένο, εντάσσεται δε σε ολό­
κληρη σειρά εγγράφων σχετικών με τη διένεξη ανάμεσα στην SOE χαι στο Fo1·eign
Office. Το όνομα του συντάκτη της προκύπτει από τα συμφραζόμενα.
420 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΤΚΟΣ

(Ο Leeper), πολύ σωστά, είναι απόλυτα κατηγορηματικός όσον αφορά την

πολιτική του, που θα είναι η διεύρυνση των προοπτικών της παρούσας ελ­
ληνικής κυβέρνησης και της μοναρχίας, με στόχο την όσο το δυνατόν ισχυ­
ρότερη υποστήριξη του βασιλέως, την ενίσχυση της Ελλάδος ως έθνους και
τη στήριξή της από τη βρετανική κυβέρνηση. Μου είπε ότι πρόθεσή του εί-
~
ναι να uιασφα
λ'
ισει την επιστροφη του
, β
ασι
λ, ~ , ,
εως, συνοuευοντας τον πισω
,
στην Αθήνα, με την Κύπρο στις αποσκευές του ως δώρο της βρετανικής κυ­
βέρνησης.
Όλα αυτά είναι προς το καλό και του είπα πως έχω την ίδια άποψη, μόνο
που άπαξ και ο βασιλεύς και η κυβέρνηση επιστρέψουν στην Ελλάδα, μου εί­
ναι αδιάφορο το είδος του πολιτεύματος που θα γίνει αποδεχτό από τον απε-
/
λ ευ θ ερωμενο λ αο. Ο'υτε
/ / / / /
και πιστευω οτι η θ ητεια των με λων της κυ β'
ερνη-

σης θα διαρκέσει πολύ, όταν επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Πραγματικά ,

αν συζητήσεις, σχετικά, με τον Τσουδερό ή τον Βαρβαρέσσο, και οι δύο, στο
μέτρο που τους αφορά, δεν επιθυμούν να συνεχίσουν τα καθήκοντά τους, πε­
ρισσότερο από ό,τι είναι απόλυτα αναγκαίο.
Όσο προχωρούσε το (>)είπνο και το κρασί έρρεε, ο Rex γινόταν όλο και πε­
ρισσότερο βασιλόφρων αλλά και πιο εκδηλω-τ:ικός ως προς αυτά που πρόκει­
ται να πράξει με τον βασιλέα και την κυβέρνηση, όταν θα φθάσει στο Κάιρο.
Όσο προχωρούσε -τ:ο βράδυ γινό-τ:αν φανερό πως τωρινή του πρόθεση είναι να
αλλάξει ολόκληρη την οργανωτική διάρθρωση που έχουμε στο Κάιρο, να
απαλλαγεί από τον Κανελλόπουλο ή να εξουδετερώσει τη δύναμή του, και
να φροντίσει ώστε η πολιτική της SOE να αλλάξει, έ-τ:σι που να αν-τ:αποκρί­
νεται σ-τ:ις μακροπρόθεσμες βλέψεις της βρετανικής κυβέρνησης, ανεξάρτη­
τα αν αυτό βοηθήσει την πολεμική προσπάθεια ή όχι.
Σε κάθε περίπτωση, είναι φανερό πως ο Rex θέλει να κατευθύνει την ελ­
ληνική κυβέρνηση, τις ανταρτικές ομάδες, την SOE και τον υπουργό Μέσης
Ανατολής.
Προτίθεται να κάνει τον εαυτό του πρόεδρο της Άγγλο-Ελληνικής Επι­
τροπής και τότε θα καλέσει τους ηγέτες των ανταρτικών ομάδων από την
Ελλάδα για να τον συναντήσουν. Και αν αρνηθούν να συμμορφωθούν με την
πολιτική της βρετανικής κυβέρνησης για την υποστήριξη του βασιλέως και
' / / ' /
της παρουσας κυ β'
ερνησης, θα τους στει'λ ει πισω σαν κακα παιυια,
~ οποτε και

θα απαλλαγούμε από την οποιαδήποτε ενίσχυσή τους.

Παρ' όλον ότι τα σχετικά με την ανάληψη της Άγγλο-Ελληνικής Επι­
τροπής και τον έλεγχό μας, όσον αφορά. τις δραστηριότητες των ανταρτών,
'θ ηκαν στο τε'λος-τε'λ ος της
ειπω ' και ετσι
β ρα δ ιας , ~
uεν ,
πρεπει ,
να τα παιρνει

κανείς πολύ στα σοβαρά, σκέφθηκα να σου γράψω αυτή την αυστηρά προ­
σωπική επιστολή για να σου επιστήσω την προσοχή. Είμαι βέβαιος ότι όταν
ο Rex, που είναι καλός φίλος, φθάσει στο Κάιρο και όταν θα έχει τη δυνα­
τότητα να αφομοιώσει μερικές αλήθειες αντί για μνημόνια, θα διαμορφώσει
τε λειως
' δ ιαφορετικες
' 'ψ εις.
απο Ε'ιναι '
ενας ε<.αιρετικος
t ' θ ρωπος και ειμαι
' αν ' β ε-
'
βαιος ότι θα κατορθώσεις να τον πάρεις με το μέρος μας, όταν σου δοθε ί η
ευκαιρία να του καλλιεργήσεις τις απόψεις μας. Σε κάθε περίπτωση, δεν
 «0 ΑΙΤΛΟΣ ΠΡ ΟΞF: ΝΟΣ » ·121

χρε ιάζεται να ανησυχείς. Απλώς πρόσεχε. Και να θυμάσαι ότι ε ίναι Αυ­
στραλός.

Στις 13 Μαtου του 1943, ο στρατηγός Giovanni M esse 5 1 παραδίδεται στους

Συμμάχους μαζί με τα υπολείμματα των γερμανοϊταλικών δυνάμεων στη Βό­
ρειο Αφρική, κάτι που θα επισπεύσει την απόβαση στη Σικελία. Την ίδια ημέ­
ρα, ο Βελουχιώτης αφοπλίζει με δόλο το 5/42 Σύνταγμα του Ψαρρού, για: τον
απλό λόγο ότι -από τη στρατηγική θέση του- κόβει τον δρόμο του ΕΛΑΣ
52
προς την Αθήνα:. 'Ύστερα: από την κατακραυγή που ακολουθεί αλλά και με­
τά από πιέσεις και απειλές του Myers, ο οπλισμός του συντάγματος επι­
στρέφεται στον Ψαρρό και η υπόθεση χαρακτηρίζεται από το ΚΚΕ ως «στρα:-
'
πα:τσο». Στο μετα:ξ'
υ , στις "' εχει
2 Μαιου ' αποφασιστει' η οημιουργια
1" ' Γενικου' του

Στρατηγείου, συγκροτημένου σύμφωνα με το τριαδικό σύστημα του Κόκκι­

νου Στρατού : Καπετάνιος, ο Άρης Βελουχιώτης Στρατιωτικός Διοικητής, ο
Στέφανος Σαράφης, και πολιτικός καθοδηγητής (ιαομισάριος>)) , ο Ανδρέας
Τζήμας, ο τελευταίος με την κάλυψη του εκπροσώπου του ΕΑΜ. Έναν μή­
να αργότερα, εκδίδεται η 2/16.6.1943 διαταγή της ΚΕ του ΕΛΑΣ προς το Γε­
νικό του Στρατηγείο: 53

Η διοικητική, που υπάρχει σήμερα, διάρθρωση των ανταρτικών δυνάμεων

του ΕΛΑΣ να προσαρμοσθή, όπου είναι δυνατό ταχύτερα και προσφορότερα ,
με εκείνη του ταχτικού στρατού .

Έτσι, ο ΕΛΑΣ ανασυγκροτείται σε Σώματα Στρατού , μεραρχίες , συντάγ­

ματα κλπ., με προοπτική τη μεταλλαγή του σε ταχτικό στρατό μέσα σε οχτώ
έως δέκα μήνες. 54 Όμως η φορά των γεγονότων και η σπουδή για την κατά­
ληψη της εξουσίας ανατρέπουν το χρονοδιάγραμμα και η μετάλλαξη γίνεται
πολύ πιο σύντομα. Παρ' όλα αυτά, η εκ μέρους του ΕΛΑΣ στάση απέναντι
στις γερμανικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, τον Μάιο του 1943, είναι θλι­
βερή. 'Οπως αναφέρει ο Μαχρίδης, 55
πριν χ~ν προωθηθούν οι εχθρικές δυνά­
μεις, το Γενικό Αρχηγείο του ΕΛΑΣ Θεσσαλίας τις αντιμετωπίζει με φυγή
του συνόλου της δυνάμεώς του προς τον Σμόλιχα, φυγή που θα πάρει τη μορ-

51. Με διαταγή του Χίτλερ, ο Rommel είχε: ε:γκα:τα:λε:ίψε:ι τη Βόρειο Αφρική, ήδη
στις 9 Μαρτίου , κρυφά, ώστε: να μην καταρρεύσει το ηθικό των ανδρών του, αλλά και
για να μην τονωθεί το ηθικό των Συμμάχων .
52. Βλ. Χατζής, ό.π., τόμ. Β', σ. 54.
53. Φαράκος, Ο ΕΛΑΣ, τόμ. 1, σ. 73.
54. Στο ίδιο, σ. 75.
55. Στο ίδιο, σ. 162.
 ~·
422 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑiΚΟΣ 1
1
, \:> Ι , 1 Ι \:>' λ 'Ε
φη ομα.uικης μετα.να.στευσης, στρα.του, κτηνοτροφων, κοπα.uιων χ π. τσι,
1
όταν οι Γερμανοί προωθούνται στους ορεινούς όγκους, γύρω από τις πεδιάδες 1
f f ~ f f 'ζ Ι
και τις συγκοινωνιακες α.ρτηριες, ουuεμια αντισταση α.ντιμετωπι ουν, ενω ο

ΕΛΑΣ θα. παραμείνει στα βουνά για αρκετό χρόνο μετά την αποχώρησή τους.

Στις 27 Φεβρουαρίου του 1943, ο Myers ειδοποιείται από το Κciιρο για τις
προθέσεις των Συμμciχων να. χα.τα.λάβουν τα Δωδεκάνησα, ως εφαλτήριο για.
την απόβαση στην Ελλά.δα, και διατάσσεται να προετοιμαστεί για. τρία ενδε­
χόμενα: α. Σε περίπτωση απόβασης στην Ελλάδα, για την καταστροφή των
Ι f θ 1 ξ /
β f
γραμμων επικοινωνιας του εχ ρου και την υποστηρι η των απο ατικων σχε-

δίων· β. Σε περίπτωση που οι δυνάμεις του Άξονα επιχειρήσουν μαζική απο­

χώρηση από την Ελλά.δα ή καταπτοηθούν, για την επίθεση εναντίον τους,
την παρεμπόδιση της φυγής τους και την καταδίωξή τους γ. Σε περίπτωση
J Ι
που τιποτα απο τα παραπανω uεν συμ
Ι ~ β / f 1
ει, πρεπει να ειναι ετοιμος - σε μετα-
1

γενέστερο χρόνο και στην κα.τά.λληλη στιγμή- για την προώθηση μιας ορ­
γανωμένης και συντονισμένης γενικής εξέγερσης του πληθυσμού. 56 Εν όψει
των εντολών αυτών, στις 14 Μαρτίου, λίγο πριν ξεκινήσει για τη διάσωση
του Σαράφη, ο Myers, σε συνεργασία. με τον Woodhouse, εκπονεί το συμ­
φωνητικό υπαγωγής των ανταρτικών σωμά.των υπό τη διοίκηση του Γενικού
Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, δηλαδή μία διευρυμένη έκδοση του σχεδίου
Σαράφη για τις Ε.Ο.Ε.Α. Σύμφωνα με αυτό, η Ελλάδα διαιρείται σε στρα-
τιωτικες
, ζ,
ωνες και οι ανταρτικες ομα
, 'δ
ες τι
'θ ,
εντα.ι υπο τις εντο
λ'
ες των αντι-

στοίχων Βρετανών Αξιωματικών Συνδέσμων (BLO's), κάτι που σημαίνει ότι

έμμεσα. τίθενται υπό τις διαταγές του Myers. Ο Ζέρβας υπογράφει αμέσως
το συμφωνητικό, ο Σαράφης, στην Κολοκυθιά, αρνείται να. το υπογράψει, όπως
αρνείται και ο Τζήμας, ο οποίος θέλει προηγουμένως να. συμβουλευθεί την
Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ, όπως δηλώνει. Το ΚΚΕ απορρίπτει το κείμε-
, Ις, Ι Ι δ f / κ
νο και συντα.σσει α.ντισχεuιο, που υπα.γει τις α.νταρτικες uνα.μεις σε ενα. οι-

,
νο
Γενικο ,
Ι Σ τρατηγειο, στο οποιο ο Μ , yers ,
θ α. ειναι απ λ' λ 'λ
ο εκτε εστικο με ος,
'
ενώ τα υπόλοιπα. θα. οριστούν από τον ΕΛΑΣ, τον ΕΔΕΣ και την ΕΚΚΑ. Ο
ΕΛΑΣ, βέβαια., ως η μεγαλύτερη οργάνωση, θα. έχει την πλειοψηφία..

Στις 15 Μαρτίου του 194 3, συναντώνται στο Αλγέρι δύο από τις κορυφαίες μορ­
φές των επιχειρήσεων παραπλάνησης του εχθρού, ο Dudley Clarke και ο αντι-

56. Τηλεγpάr.ρημα της SOE Καtροu 145/27.2.1943 προς τον Myers, ΤΝΑ (PRO) HS
5/332.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΙΙΡΟΞΕΝΟΣ » 423

συνταγματαρχης ' J οh η Β evan. 57 ο ' Ι ειναι

πρωτος μας ' ' s:,
ηuη '
γνωστος, s:, Ι
' ο uευ-
ενω

τερος -προσωπική επιλογή του Τσώρτσιλ, από το 1942- είναι γνωστός χρη-
ματιστης στο , Σ'ιτι του Λ ονuινου
"'' και απο εκει στρατολογειται στις
' ' ' βρετανικες
' μυ-
,
στικες υπηρεσιες.
Ι Σ ' , Ι
κοπος της συναντησης ειναι ο συνσυασμος των σχεuιων πα-
s;,. ' ._,,

ραπλάνησης του εχθρού σε ολόκληρη τη Μεσόγειο, έτσι ώστε η απόβαση στη

Σικελία (επιχείρηση «Hus~J>) να αποτελέσει αιφνιδιασμό για τους Γερμανούς.
Παράλληλα, υφίσταται και η υπόσχεση του Ρούζβελτ προς τον Στάλιν, ότι θα
επιδιώξει την απομάκρυνση γερμανικών μεραρχιών από το ρωσικό μέτωπο, κά-
, ._, Ι S:, ι
τι που ηυη εχει οuηγησει στην καταστρωση του σχεσιου ιι
Ι ._,, warehouse>J, Ι
το οποιο
,
σκοπευει στο να πειστουν οι ΓερμανοιΙ' '
οτ ι θ α πραγματοποιηθ' Ι α.πο-
ει συμμα.χικη '

βα.ση στη δυτική Πελοπόννησο και στη δυτική Κρήτη , με απώτερο στόχο και
προοπτική την Ηπειρωτική Ελλάδα και τη Θράκη .
Στο Αλγέρι, οι Ούο άνδρες αποφασίζουν να ενσωματώσουν όλα. τα. μέχρι
Ι Ι θ α λ'β ._,
1 1 1 1
τωρα σχεu
' "' ια και μετρα σε ενα , το οποιο α ει την κωυικη ονομασια

((Barclayι> . Το τελικό του κείμενο διανέμεται στις 10 Απριλίου, με την εξου­

σιοδότηση του στρατηγού Dwight (<<IkeJ>) Eisenhower ως Ανώτατου Διο ι­
κητή των Συμμαχικών Δυνάμεων της Μεσογείου . Ως χρόνος για. τη , δήθεν,
απόβαση στην Πελοπόννησο και την Κρήτη ορίζεται το διάστημα από 26 έως
28 Μαtου. Στις 20 Μciίου θα ανακοινωθεί ότι οι επιχειρήσεις «αναβάλλο­
νται>> για. τις
26-28 Ιουνίου, ενώ στις 20 Ιουνίου θα υπάρξει και νέα ((α.να.βο­
λήJ> για τις 24-26 Ιουλίου. Οι διαδοχικές αυτές αναβολές αποσκοπούν στην
πρόκληση σύγχυσης στον εχθρό και εκμετάλλευση της δυσχέρειά.ς του στη σύ­
νταξη, διάλυση και ανασύνταξη των δυνάμεών του. Τα μέσα, εξάλλου , για
την παρα.πλά.νησή του είναι ποικίλα, με σημαντικότερο ανάμεσά. τους την
επιχείρηση ιιMincemeatJ> :58 Στις 30 Απριλίου τα χαράματα., το βρετανικό
υποβρύχιο HMS/S «Seraph» φθάνει στα ισπανικά παράλια και μια μικρή ομά.­
οα αξιωματικών , κρυφά από το πλήρωμα, πετά.ει στη θάλασσα το καλοδια­
τηρημένο πτώμα του «ταγματάρχη William MartinJ> των Ειδικών Δυνάμεων
του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού (Royal Marines), με στολή εκστρα-
, ' ,
'λακα δ εμενο στο χερι του και μ ενα σωσι'β ιο γυρω απο
τειας, με εναν χα.ρτοφυ , ' 1
' '
τον λαιμό του. Στην πραγματικότητα, το πτώμα ~νήκει στον Glyndwr Mi-
chael, ενα.ν
' υυστυχισμενο
s:, ' ψυχοπα.θ' Ι
η που εχει α.υτοκτονησει
'
τον περα.σμενο
, Ι α-

νουα.ριο. ' 'Ο μως ο ((ταyμα.τα.ρχης>J

Ι εχει
' 'λ α.κα.
στον χα.ρτοφυ Ι του, α.ναμεσα
Ι 'λ
σε α. -
λα. έγγραφα, κα.ι μία. επιστολή του υποστράτηγου (sir) Archibald (αArchie>J)
Nye προς τον στρατάρχη Harold Alexandeι·. Σ' αυτήν, ο αποστολέας ανα­
φέρει πως η απόβαση στην Πελοπόννησο φέρει την κωδική ονομασία ((Hu-
sky>J, ενώ η ι<δήθενJ> απόβαση στη Σικελία αποτελεί κάλυψη για μιαν άλλη
επιχείρηση ονόματι αBrimstoneJ>, υπονοώντας απόβαση στη Σαρδην ία. ...

57. Για τα όσα αχολουθούν, βλ. ΤΝΑ (PRO) CAB 154/3 , σ. 76 χ.εξ.
58. Βλ. Holt, ό.π., σ. 369 χ. εξ.
424 ΠΕΤΙ'ΟΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ-ΣΤΑΤΚΟΣ

Το πτώμα εχβρά:ζεται στις ισπανικές ακτές, τα έγγραφα του Ηταγματά.ρ-

'
χψ> αποσπωνται απο τους
' ι
[ ερμανους ' λ ι ι
και αφου με ετωνται προσεκτικα στο

Βερολίνο επιστρέφονται στην Ισπανία, για να παραδοθούν δήθεν ανέγγιχτα,

στις 11 Μα"tου, στον Βρετανό Ναυτικό Ακόλουθο στη Μαδρίτη. Όπως προ-
'
κuπτει απο' γερμανικα' σηματα
' του «Ul tra» και απο' α'λλ ες πηγες,
' οι Γ ερμα.νοι'
πιστεύουν απόλυτα. την αιστορία». Στις 14 Μα.Του, ο Χίτλερ δηλώνει πως δια­
φωνεί με τον Μουσολίνι ο οποίος υποστηρίζει ότι κύριος στόχος των Συμμά.-
'
χων ειναι η Σ ικελ'ια, ενω εκεινος πιστευει, αντι'θ ετα, οτι η απο
' ' ' 'β αση
' θα '
γινει

στην Πελοπόννησο και στη Σαρδηνία, κά:τι που επιβεβαιώνεται ιιαπό έγγρα­
φα που βρέθηκαν στο σώμα. ενός Βρετανού ταχυδρόμου, που το πτώμα του
εκβρά.σθηκε στα νότια παράλια της Ισπανίας». Την επόμενη εβδομάδα., τα έγ­
γραφα διαβιβάζονται στον Μουσολίνι, με αποτέλεσμα να πειστεί και αυτός. 59
Στην Κωνσταντινούπολη, ο Wolfson διοχετεύει ψευδείς πληροφορίες στρα­
τιωτικής φύσεως σε μία γερμανόφωνη εφημερίδα της Κεντρικής Ευρώπης,
την οποια ε λ''
εγχει. Σ το Κ'
αιρο , '
ο γενικος ταμιας του ' Σ υμμαχικου'Γ ενικου'
Στρατηγείου αρχίζει να αγοράζει μεγάλες ποσότητες ελληνικών χαρτονομι-
,
σματων, ενω σε ' λ'ιγο καταcρ θ ανουν απο τη
' ' '
Μ εγα'λη Β ρετανια '
πενηντα κι β ω- '
τια, τα οποία μεταφέρονται πομπωδώς αλλά και υπό αυστηρή φρούρηση σε μια
τράπεζα του Καtρου. Υποτίθεται ότι περιέχουν τα. ελληνικά αποθέματα χρυ­
σού. Στην Τρίπολη της Λιβύης, οι δρόμοι γεμίζουν με επιγραφές στα ελληνι­
κά, με οδηγίες για την πρόσβαση στο λιμάνι των ελληνικών τμημάτων που,
1
ταχα,
θ α απο β ι β ασ θ συν
ι εκει, ι κτηρια
' ενω Ι 'ζ ι ~ι
ενοικια ονται για να. στεγασουν οη -

θεν ελληνικές υγειονομικές υπηρεσίες. Στην Ελλάδα την ίδια., εντείνονται οι

αεροπορικές επιθέσεις εναντίον πλοίων του εχθρού στα ανοιχτά: των ακτών
της '
π ε λοποννησου, ενω
1 ριχνοντα.ι
' '!:"
και προχηρυ..,εις στα υποτι θ'
εμενα σημεια. '
της απόβασης. Στις 25 Μαtου, τέλος, ένα. βρετανικό υποβρύχιο αποβιβάζει
στη Ζάκυνθο 6 άνδρες. Θα αφήσουν στην ακτή ένα κανό με όλα εκείνα τα.
~
«uιακριτικα» που ' δ, ~'θ εν, προερχεται α.πο τη Μ'λ
ειχνουν πως, υη ,
α τα και οτι , '
έφθασε εκεί για αναγνωριστικούς σκοπούς ...

Η επιχείρηση «Animals>1 δεν αποτελεί επιχείρηση παραπλάνησης του εχθρού

ούτε: δε και τμήμα του σχεδίου ιιBarclay» ή της επιχείρησης «Mincemeat>>,
όπως, γενικά., υποστηρίζεται. 60 Συνιστά ανεξάρτητη και παράλληλη επιχεί-

59. Holt, 6.π., σ. 378-379.

60. Myers, Greek Entanglement, σ. 202 χ.εξ., και 208· Woodhouse, ((History)), σ .
69· Hammond, ό.π., σ. 58· Fleischer, Στέμμα, τόμ. 1, σ. 407 και 411, χ.α. Ο Meyer,
ό.π., σ. 138, θεωρεί την επιχείρηση παραπλανητική και συνοδευτική της ίίMincemeat11,
ενώ ο Gerolymatos, ό.π., σ. 299, ως τμήμα της!
 «0 ΛΓΓΛΟΣ Ill'OΞEl\OΣ »

ρηση της SOE, ύστερα από εντολή του Γενικού Στρατηγείου Μέσης Ανατο­
λής, με σκοπό την καθήλωση στην Ελλάδα μεραρχιών του Άξονα, ώστε να
μη χρησιμοποιηθούν στο Ανατολικό Μέτωπο. 61 Μέσο για την επίτευξη του
,
σκοπου, η καταστροφη των τη
, λ , ..,. , ..,.
επικοινωνιων και του οοικου uικτυου.
, Τ ,
ο οτι

δεν θα υπάρζει απόβαση στην Ελλάδα αλλά στη Σικελία το γνωρίζουν, από
τις 30 Μα'tου, μόνο δύο άνθρωποι, οι Woodhouse και Myers. Οι ηγεσίες του
ΚΚΕ και του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, αντίθετα, πιστεύουν στη σύντομη απελευθέρωση
της χώρας 62 και διαμορφώνουν, αντίστοιχα, τη στρατηγική τους. 'Ηδη στις
21 Μα·tου, ο Myers ειδοποιεί το Κάιρο: ((Σύμφωνα με ανεπιβεβαίωτη ανα­
φορά, ο Εύμαιος (Τζήμας) προσπαθεί να κερδίσει χρόνο [για την υπογραφή του
συμφωνητικού] προκειμένου να δημιουργήσει κυβέρνηση στα βουνά». 6:1 Η
φήμη αληθεύει και το ΚΚΕ, εν όψει αποβάσεως, αποπειράται για πpώτη φο­
ρά να σχηματίσει «κυβέρνηση>J, είτε για να δημιουργήσει τετελεσμένο γε­
γονός, είτε επειδή βασίζεται στην αβάσιμη πληροφορία που την εποχfι εκεί­
νη κυκλοφορεί ευρύτατα, ότι, δηλαδή, στην Καζαμπλάνκα έχει συμφωνηθεί
πως οι Σύμμαχοι σε κάθε περιοχή που απελευθερώνουν θα αναγνωρίζουν την
ήδη υφιστάμενη τοπική κυβέρνηση. 64 Το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Μαί:ου ,
ο Γεώργιος Παπανδρέου δέχεται την επίσκεψη του Σιάντου και, μαζί, την
προσφορά: της πρωθυπουργίας στην ((κυβέρνηση του βουνού>>. Ο αρχηγός του

61. Η οργάνωση παραπλανητικών επιχειρήσεων στην Ανατολική Μεσόγειο ανή κε

αποκλειστικά στην αρμοδιότητα της ((AJJ Force και η επιχείρηση ((Λnimalsιι ούτε στα
σχέδια ούτε στις επιχειρήσεις της περιλαμβάνεται [βλ. ΤΝΑ (PRO) CAB 154/31. Βλ. ,
επίσης, Holt, ό. π., σ. 368-369. Η SOE, από την άλλη πλευρά, ακολουθούσε τις διατα­
γές του Γενικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής . Πρβλ. τον αμέσως παραπάνω φάκελο,
σ.104, όπου περιγράφεται η επιτυχία της επιχείρησης ιιBarclayιJ που οδήγησε στη με­
τακίνηση πέντε γερμανικών μεραρχιών στην Ελλάδα. Ο W . Mackenzie , ό. π. , σ. 457,
αναφέρει ότι η επιχείρηση 11Anima!SJJ απέβλεπε εν μέρει μεν στην ιωποβοήθησηΗ της
παραπλάνησης του εχθρού και εν μέρει στο να αποτρέψει τη μετακίνηση δυνάμεων του
Άξονα ιιαλλούJJ.
62 . <~Εμείς τότε πιστεύαμε πως θα γίνει απόβαση των εγγλέζων στην Ελλάδα και
αυτοί αποβιβάστηκαν στη Σικελίαιι: Ιωαννίδης, ό. π., σ. 129.
63. ΤΝΑ (PRO) FO 37 1/ 37202/R 4753.
64. Ο Εμμανουήλ Τσουδερός γράφει: ι1Από τις 12 Φεβρουαρίου 1943 μου περιήλθε
εμπιστευτικά μία σημαντική ε ίδηση από ασφαλή πηγή . Στη σύσκεψη της Καζα­
μπλάνκας, μεταξύ του Ρούζβελτ και του Τσώρτσιλ, ενεκρίθη όπως στις απελευθερού-
'
μενες χωρες αναγνωρι .. ,
'ζονται ο ι ο ιεσοη ποτε τοπιχε
1
ς κυ β ε ρνησε
1
ις, που θ α ευρι σκοντο το- ' '
τε στην Εξουσία. Προ του τέλους του ιδίου έτους ανωτάτη Βρεττανική προσωπικότης
(ο κ. Λ. Ήντεν ) δεν μου απέκρυψε , ότι εάν στην Ελλάδα κατά την ώρα τη ς απελευθε­
ρώσεως θα είναι στην Εξουσία εαμική Κυβέρνη ση θα την αναγνωρίσουν και θα συνερ­
γασθούν μαζί τηςιι . Τσουδερός, Διπλωματιχά Παpασχf;νια, σ. 205- 206, και Αpχείο Τσοu­
δεpού, τόμ. l'l , σ. 55, όπου όμως απουσιάζει η μνεία του ονόματος ιιΑ. 'ΗντενJJ, το οποίο
στο βιβλίο βρίσκεται σε υποσημείωση.
426 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ-ΣΤΑlΚΟΣ

νεοσύστατου κόμματος της «Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας» αποφεύγει να απα­

ντήσει και αναθέτει τις διαπραγματεύσεις σε: έναν έμπιστό του, τον δικηγό-
ρο Κώστα Δε:σποτόπουλο. 65 Τελικά:, με: αρκετούς δισταγμούς -και με: ακόμα.
μεγαλύτερη 8υσπιστία απέναντι στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ- ο Παπανδρέου αποδέχε­
ται την πρόταση και ο Δεσποτόπουλος φεύγει αμέσως για να ε:πι8ώσε:ι την
απάντηση στο ΕΑΜ. Όμως, σε: λίγο ο Παπαν8ρέου αλλάζει άποψη: Επανει­
λημμένες συζητήσεις του με: τη σύζυγό του, την κορυφαία ηθοποιό Κυβέλη
(Ανδριανού), τον πείθουν ότι μία ιαυβέρνηση του βουνού>> ε:ίvαι πρόωρη και -;·
εν όψει τωv γερμανικών αντι8ρά:σε:ων 8εv πρόκειται να αποφέρει καρπούς.
Εξάλλου, υπό τις παρούσες συνθήκες, η κυβέρνηση αυτή δεν μπορεί να έχει
σταθερή έ8ρα. και 8εν είvαι 8υνατόν η Κυβέλη να. μετακινείται από εδώ και
από εκεί. Έτσι προσπαθεί, μάταια, να προλάβει τον Κώστα Δεσποτόπουλο. 66
Εκείνος, με τη σειρά του, προσχωρεί στο ΕΑΜ και στο ΚΚΕ και γίνεται νο-
μικός σύμβουλος στο Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ.
Την ί8ια εποχή συζητείται στο Κάιρο και στο Λονδίνο το ζήτημα της δια-
φυγής του Πλαστήρα. από τη Γαλλία.. Ο στρατηγός κατοικεί πλέον στο Πα-
ρίσι φιλοξενούμενος από την οικογένεια Εμπε:ιρίκου, ενώ στην οικοvομική
του ενίσχυση συμβάλλει και ο Μπο8οσά:κης. Ο ίδιος επικοινωνεί με τη Μέση
Ανατολή και με την Ελλά8α μέσω τού μόvιμα εγκατεστημένου στη Λοζάνη
Γεωργίου Βεvτήρη. Στις 2 Ιουvίου, ο Boxshall, σε τηλεγράφημά: του από το
Λον8ίνο με αποδέκτες τον Noel Baker και τοv ομοϊ8εά:τη του (τότε) 67 αντι­
συνταγματάρχη Peter McMullen, ανα.φέρει: 68 «Άπαξ και ο Τσου8ερός πα-
/ /
ραμεριστει, κατι που, οπως προ βλ'
' ' επουμε, uεν \:.' θα αργησει πο λ'
' υ, κατα την

άποψή μας δεν θα πρέπει να αποκλείεται να. εμφανιστεί στο προσκήνιο ο Πλα­
στήρας, ως επιθυμητό πλεονέκτημα». Για τη φυγά8ευσή του προσφέρεται
εθελοντικά: ο Λεωνίδας Σαβίvος, παλαιός πράκτορας της ΜΙ6 στη Μασσα­
λία. Ο Σαβίνος, γvωστός για τις επιτυχίες του στις φυγαδεύσεις διαφόρων
/ /
δ ιαρκεια
/
'
προσωπωv απο την ' 1σπανια στη του προσφατου εμφυ λ'ιου της πο-

λέμου, τώρα χρησιμοποιείται στο Λον8ίνο και για τις ελληνόφωνες ραδιοφω­
νικές εκπομπές. Όμως, το Foreign Office, για 8ικούς του λόγους, α8υνατεί

65. Βλ. Hagen Fleischer, Im IV·euzschatten der Macthe, Griechenland 1941-1944,

σ.394-395 και 448 και τις εκεί παραπομπές. Διαφορετικά ο Χατζής, ό.π., τόμ. Β', σ.
142-143.
66. Αργότερα, στην πολυήμερη σύσκεψη των Χριστουγέννων του 19Η, ο Καφα­
ντάρης θα μεμφθεί έμμεσα τον Παπανδρέου για την παλινωδία του: 1ιΌταν άλλοι έμπαι­
ναν και έβγαιναν από [-τοJ ΕΑΜ πάντοτε δριμύτατα τους απέκρουσα.»: Φαράκος , Ο
ΕΛΑΣ, τόμ. 2, σ. 353 χ.εξ. (372).
67. Βλ. το σχετικό σχόλιο του Denis S. Laskey, ΤΝΛ (PRO) FO 371 /43681/R 371 3.
Ο Noe l Baker και ο, επίσης λοχαγός, Alastair Matthe\vs ή-ταν οι δύο επικεφαλή ς του
πολιτικού τμήματος της Β6, ενώ ο M cMul!en του επιχειρησιακού.
68. ΤΝΑ (PRO) HS 5/259, σ. 00074.
Ρ

«0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 427

να uωσει οριστιχη απαντηση χαι η επιχειρηση ανα β'λλ

,.. ' ' ' α ' εται. 'Ο ταν '
η χρουση

θα επαναληφθεί, τον Απρίλιο του 1944, ο Πλαστήρας θα αρνηθεί χά:θε ανά­

μιξη στα ελληνικά: πολιτικά: πράγματα μέχρι την απελευθέρωση της χώρας.
Δικαιολογία του, ο κίνδυνος που θα διατρέξει η οικογένεια Εμπειρίκου αν
εκείνος διαφύγει από το Παρίσι. Στην πραγματικότητα, ο στρατηγός γνωρί­
ζει χαλά: ότι μόλις φθάσει στην Ελλάδα, και μάλιστα ως επιχεcραλής της Αντί­
στασης, οι Γερμανοί θα σπεύσουν να δημοσιοποιήσουν τις φιλοχιτλεριχές δη­
λώσεις και δραστηριότητές του στη Γαλλία~

Η κρίσιμη ελληνοβρετανική συνάντηση για το σχέδιο του Myers και το αντι­

σχέδιο του ΚΚΕ69 αρχίζει στις 5 Ιουνίου του 1943, στο χωριό Λιάσκοβο (Πε­
τρωτό) στους πρόποδες της Πίνδου και στα σύνορα των νομών Καρδίτσας και
Άρτας . Οι Woodhouse και Myers προσέρχονται σε κατάσταση αδυναμίας;
Οι φιλοεαμικοί της SOE Κα!ρου δεν έχουν αποδεχθεί την πρότασή τους, να
απε ιλήσουν τον ΕΛΑΣ με διακοπή των εφοδίων σε περίπτωση που δεν συμ­
φωνήσει στο σχέδιό τους, ενώ από την άλλη πλευρά επε ίγουν οι προετοιμα­
σίες για την επιχείρηση «Animals» η οποία προϋποθέτει τη συμμετοχή του
ΕΛΑΣ, διότι η κεντρική οδιχή αρτηρία χαι η σιδηροδρομική γραμμή Θεσσα­
λονίκης-Αθηνών βρίσκονται στην περ ιοχή που ελέγχει . Ο Woodhouse δίνει
παραστατικά την εικόνα της διάσκεψης: 70

Μας φαινόταν, στον Myers και σ' εμένα, πως το καλύτερο πράγμα που είχαμε
να χάνουμε ήταν να αφήσουμε τον καθένα να πει τα διχά του χαι να δούμε τι
θα προκύψει τελικά.
Μιλούσαν συνέχεια, ολόκληρη την 5η και την 6η Ιουνίου. Μιλούσαν σ'
εμάς, μιλούσαν χωρίς εμάς, άφηναν υπονοούμενα για εμάς. Μερικές φορές
μιλούσαν όλοι μαζί και μερικές φορές, όλοι μαζί, κάθονταν χατσουφιασμένοι
και σιωπούσαν. Ο Μαρίνος χι εγώ χάναμε ό ,τι μπορούσαμε για να διερμη­
νεύσουμε τόσο τα λόγια τους, όσο και τη σιωπή τους στον ταξίαρχο που , στο
τέλος των δύο ημερών, είχε κουραστεί. Ήταν φανερό πως ο μόνος τρόπος για
να αποφύγουμε την άμεση καταστροφή ήταν να αφήσουμε τα ζητήματα εκ-
'
χρεμη και να ανα β α
1 λ
ουμε τη λη
1 ψ
η της αποφασης
1 'θ ετο χρονο,
για ευ 1
τοτε
1
που

κανείς δεν θα μπορούσε πλέον να εγκαταλείψει την επιχείρηση Animals.

Ούτε ο νικητής, γιατί θα είχε νικήσει, αλλά ούτε και ο ηττημένος, διότι μέ­
χρι κάποια στιγμή, όταν πλέον θα ήταν πολύ αργά, θα είχε την ελπίδα ότι θα

69. Βλ. Ιωανν ίδη ς , ό.π., σ. 128- ι 29. Πρβλ. Μαχρίδης, ό.π., σ. 87 χ.εξ. Ο Μακρίδης,
προφανώς βάσιμα, υποστηρίζει ότι εκείνος συνέταξε το αντισχέδιο ύστερα από σχετική
εντολή που του δόθη κε από την καθοδήγηση του ΚΚΚ
70. «History>ι , σ. 65-66.
 --_________,
428 ΠΕΤΡΟΣ 2.:Τ. ΜΑΚ!'ΗΣ·ΣΤΑΙΚΟΣ

νικήσει. Φυσικά, το ΕΛΜ-ΕΛΑΣ έγινε: ο νικητής και ο Ζέρβας υπήρξε ο ητ­

τημένος. Όμως ο Ζέρβας άφησε: το Λιά:σκοβο γεμάτος αισιοδοξία, διότι είχε
J~
..

παρουσιάσει καλά τις θέσεις του, ε:'1ώ οι Τζήμας και Σαράφης έφυγαν μου­
}~
τρωμένοι, διότι είχαν παρουσιάσει τις δικές τους άσχημα.

Πραγματικά, η σύσκεψη στο Λιάσκοβο διακόπτεται στις 7 Ιουνίου, το πρωί.

Το προηγούμενο όμως βράδυ, ο Woodhouse έχει μια μακρά συνομιλία με τον
Τζήμα/ 1 γεμάτη από απειλές εκ μέρους του. Μία από αυτές ήταν πως το
ΕΑΜ είναι έτοιμο να σχηματίσει κυβέρνηση αντίπαλη εκείνης του Καtρου,
με πρωθυπουργό τον Γεώργιο Παπανδρέου. Εν πάση περιπτώσει, τα γεγο­
νότα θα προχωρήσουν γρήγορα. Στις 16 Ιουνίου, προκειμένου να πείσει τον
Σαράφη για τη συμμετοχή του ΕΛΑΣ στις επικείμενες επιχειρήσεις, ο Myers
υπογράφει κοινή δήλωση μαζί του, με την οποία αναγνωρίζει τον ΕΛΑΣ ως
συμμαχικό στρατό υπό τις διαταγές του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής -ισχυ­
ρότατο προπαγανδιστικό όπλο για το ΚΚΕ-, κάτι για το οποίο ο Τζήμας τον
πίεζε από καιρό. 72 Στις 5 Ιουλίου, τέλος, υπογράφεται το οριστικό συμφωνη­
τικό για το Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών, με πλήρη υποχώρηση των
Βρετανών. Κατά τον Woodhouse, 7:-1 οι -λόγω των επιχειρησιακών αναγκών­
βρετανικές παραχωρήσεις προς το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, Ηχάθε φορά ήταν σαν ένα τα­
πεινωτικό ταξίδι για το ΜόναχΟJ>.

Η επιχείρηση ι<Animals» αρχίζει, τυπικά, με τη ((λησμονημένψ1 ανατίναξη

της γέφυρας του Ασωπού ποταμού (επιχείρηση ιιWashiηg»=Πλύσιμο), εγ­
χείρημα παρασάγγες πιο δύσκολο από εκείνο του Γορyοπόταμου. Αρχικά, ο
Βελουχιώτης προσφέρεται να παράσχει στρατιωτική κάλυψη σε ένα πρώιμο
σχέδιο του Myers, που προϋπέθετε τη συνδρομή του ΕΛΑΣ. Σύμφωνα. με: αυ-
' οι Β ρετανοι'θ α καταλ'αμβ αναν ενα
το, ' θα το ο δηyουσαν
' γερμανικο' τραινο, ' '
πα-

νω στη γέφυρα και μετά: θα την ανατίναζαν. Όμως, με τη δημιουργία του Γε­
νικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ τα πράγματα αλλάζουν. Οι Σαράφης και Τζήμας
δηλώνουν στον Myers πως θεωρούν την ανατίναξη ακατόρθωτη λόγω της μορ-

71. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι ο Woodhouse αισθανόταν ευγνωμοσύνη απέναντι

στον Τζήμα, διότι πίστευε ότι του είχε σώσει τη ζωή, όταν τον Ιανουάριο του
1943 πα­
ραλίγο να είχε συλληφθεί από τους Ιταλούς στην Αθήνα. Εκτίμηση στον Τζήμα έτρε­
φε και ο Myers. Ο Τζήμας , από την πλευρά του , αισθανόταν κάποια αλληλεγγύη απέ-
ναν τι στον Μ ycrs, λ ογω
ι ι
της χοινης '
ιιμειονοτιχης>> '
τους ι δ ιοτητας '
- ο ενας ι
ηταν Εβ ραιος,
ι

ο άλλος Σλαβομαχεδόνας.
72. Η αναγνώριση θα επαναληφθεί στις 22 Ιουνίου από τον ίδιο τον στρατηγό Wil-
son. Έτσι, μεταξύ άλλων, χορηγείται και ((άφεση αμαρτιών» στον ΕΛΑΣ για τις πρά­
ξεις του των προηγουμένων μηνών.
73. ccHistoryn, σ. 37.
 «0 Α ΓΓΛUΣ ΙΙΡΟΞΕΝΟΣ ,, 429

φολογίας του εδάφους και, έτσι , δεν θέλουν να. θυσιάσουν άσκοπα άνδρες τους.
Παράλληλα, πιστεύουν ότι τα αντίποινα του εχθρού θα είναι δυσβάστακτα. 74
Οι απόψεις αυτές των Σαράφη-Τζήμα, συνάμα και η αλαζονεία τους, θα
έχουν θλιβερές συνέπειες χωρίς οποιαδήποτε στρατηγική αξία.: Ο Σαράφης
αποφασίζει την ανατίναξη της -μήκους 510 μέτρων- σιδηροδρομικής σή­
ραγγας στο Κούρνοβο, 25 χιλιόμετρα βορε ιοδυτικά από τη Λαμία. Οι Βρετα­
νοί εφοδιάζουν τον ΕΛΑΣ με άφθονα εκρηκτικά, όμως οι άνδρες του, υπό τον
Σ πυρο
' Μ πεκιο
' («Λ'αμπρ0>> ) , αντι να τα τοπο θ ετησουν μεσα στη σηραγγα.
' ' ' '
'
ωστε να την 'ψ ουν,
καταστρε ~
παγιuευουν ' την '
εισο δ ο και την ε'ξο δ'
ο της. Τη νυ- '
χτα πρ ος τη 2α Ι ουνιου,
' ενα ιτα. λ ικο τραινο εισερχεται στη σηραγγα.
' ' ' ' ' Ε πι β'
α-

τες του, κυρ ίως Ιταλοί τουρίστες , όμως και 60 Έλληνες όμηροι, εκείνοι σε
ανοιχτό βαγόνι-κλούβα μπροστά από την ατμομηχανή, για την ασφάλεια του
συρμού. Εκείνη την ώρα πυροδοτούνται τα εκρηκτικά: και η σήραγγα μετα­
τρέπεται σε κόλαση . Σύμφωνα με το Ημερολόγιο του Γερμανού Διοικητή
Θεσσαλονίκης-Αιγαίου (Befehlshabe1· Saloniki-Agais), στρατηγού J ohann
Ηaar d e , ((τα β αγονια καιγονταν, τα πυρομαχικα που ρισκονταν στο τραινο
ι ι Ι β ι Ι

εξερράγησαν, πυκνός καπνός απλώθηκε και εμπόδιζε το έργο της διάσωσης.

Περίπου 100 ταξιδιώτες βγήκαν ανέπαφοι , ενώ 200-300 Ιταλοί στρατιώτες
και 7 Γερμανοί χά:ηχανη. ϊ 5 Στη συγκεκριμένη αναφορά δεν γίνεται λόγος για
τους 60 Έλληνες ομήρουc;. Όμως, όπωc; προκύπτει από άλλη πηγή, σκοτώ­
θηκαν όλοι. 76 Η σήραγγα εκκαθαρίζεται από τα συντρίμμια και τα πτώματα
και είναι έτοιμη για χρήση σε 48 ώρες, στις οχτώ το πρωί της 4ηc; Ιουνίου. Την
1
λ εστει Jταλους,
1 1 1 1 1 1 1
προηγουμενη , ομως, ημερα εχουν εκτ ε απο τους ως αντιποι-

να, 107 Έλληνες αιχμάλωτοι. Σ' αυτούς περιλαμβάνονται 54 κομμουνιστές

και 4 τροτσκιστέc;, ανάμεσα στους τελευταίους ο Παντελής Πουλιόπουλος,
ηγετική μορφή του τροτσκιστικού κινήματος στην Ελλάδα. 77 Οι αντιδράσεις:

74. M yers, Greek Entanglement, σ. 175.

75. lle rmann F. Myer, ((Auch Bι·ucken ha b en ihr Schicksa l. Zerstόι·ung und
Wicderaufbau der Asopos-Brϋcke ίη Griechenland im Sommcr l 943ιι, σ. 4.
76. Σύμφωνα με το ΚΤΒ OKW (ημίτομος 1, εγγραφή τηc; 3.6.1943, σ. 587) επικα­
λούμενο νεότερες πληροφορίες από εκείνες της 2ας Ιουνίου, νεκροί ήταν 92 Ιταλοί και
60 Έλληνες κρατούμενοι. Υπήρχε, επίσης, μεγάλος αριθμός τραυματιών και αγνοου­
μένων.
ί7. Ο Πουλιόπουλος υπήρξε από τους πρώτους που οργάνωσαν κομμουνιστικούς πυ­
ρήνες στη Μακεδονία και τη Μικρά Ασία. Το καλοκαίρι του 1922 φυλακίζεται στη
Σμύρνη με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας, αλλά μέσα στο χάος της καταστρο­
φής δραπετεύει και επιστρέφει στην Αθήνα, όπου τίθεται επικεφαλής της οργάνωσης
των ιιπαλαιών πολεμιστών)), δηλαδή των ι<ομμουνιστών που είχαν γυρίσει από το μέ­
τωπο. Γενικός γραμματέας του ΚΚΕ το .Ι 924, όταν η διαμάχη μεταξύ Τρότσκι και Στά­
λιν μεταφέρεται στην Ελλάδα, τάσσεται με τις ιδέες του πρώτου και, σταδιακά, απο­
μακρύνεται από το Κομμουνιστικό Κόμμα.
430 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΙΚΟΣ

Η -πά.ν-τα εντυπωσιακή- κομμουνιστική προπαγά.νοα διπλασιάζει και τρι­

πλασιάζει τον αριθμό των νεκρών. Για λόγους εν-τυπωσιασμού του Κα:tρου, οι
Ιταλοί μετατρέπονται σε μισητούς Γερμανούς και η σιδηροδρομική συyκοι-
, 'ζ , s:, ' λλ , , 78 'Ο μως, '
νωνια εμφανι εται οτι ηuιαχοπηκε για πο ες μερες>>. μπροστα στην

κατακραυγή για τα σκληρά. αντίποινα και για τον χαμό των 60 ομήρων, το
ΚΚΕ κυκλοφορεί στις 18 Ιουνίου έκτακτη έκδοση του Ριζοσπάστη, στην
1 1
οποια αποποιειται
f 'θ ε ευ θ'
χα υνη για το κ ουρνο
f β ο, αποuιυει
s:,Ιs:, την αποτροπαιη

πράξη στους Ιταλούς και την αποκαλεί ιιτο νέο Κατύν>>. 79

Η ' ' ' '
'Ασωπου'θ εωρειται ενα απο το πιο ομορφα σιοηρο-
γεφυρα του ποταμου s:, '
δρομικά τοπία σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ενώνει δύο σήραγγες και είναι χτι­
σμένη σε ύψος 92, περίπου, μέτρων σ' ένα απόκρημνο φαράγγι με καταρρά­
χτες. Την ανατίναξή της αναλαμβάνει μια ομάδα. επιλεγμένη από τον Arthur
Edmonds, BLO στο Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ. Την αποτελούν ο υπολο-

78. Έτσι και ο Χατζής, ό.π., τόμ. Β', σ. 106. Η μυθολογία. συνεχίζεται μέχρι και
στις ημέρες μας: Ο Ριζοσπάστης της 6.6.2007 (σ. 39) κάνει λόγο για ((500-600 Ιτα­
λούς φασίστες)). Περί των60 Ελλήνων ομήρων, απόλυτη σιωπή.
79. Fleischer, Στέμμα, τόμ. 1, σ. 406, σημ. 44, όπου και ά.λλα. ειρωνικά. σχόλια. Σε
μεταγενέστερο, όμως, δημοσίευμά. του (J 995) ο Fleische r μοιάζει να αλλά.ζει απόψεις.
Η καταστροψή στο Κούρνοβο μετατρέπεται, τώρα, ((σε σημαντικό στρατιωτικό επίτευγμα
του ΕΛΑΣιι, ενώ οι60 Έλληνες όμηροι βγαίνουν από την εικόνα.. Βλ. Hagen Fleischer,
11The National Liberation Front (ΕΑΜ), 1941-1947, Α ReassessmentιJ, στο συλλογι­
κό έργο, John Ο. Iatrides και Linda Wrigley (επιμ.), Greece at the Crossroads, The
Civil War and Its Legacy, σ. 48 κ.εζ. (σ. 59, σημ. 26). Όσο για το Κατύν, επειδή στην
Ελλάδα υπάρχουν ακόμα. επιφυλάξεις για το τι πραγματικά. συνέβη εκεί, επιβάλλεται να
σημειωθούν τα εζής: Βάσει του μυστικού πρωτοκόλλου που συνοδεύει το σύμφωνο Ρί­
μπεντροπ-Μολότοφ, τον Σεπτέμβριο του 1939 η Σοβιετική Ένωση εισβάλλει στην Πο­
λωνία. Οι Σοβιετικοί συλλαμβάνουν περίπου 15.000 αιχμαλώτους. Από αυτούς, γύρω
στους 4.600 είναι Πολωνοί αξιωματικοί, άλλοι 4.600 είναι συνοριακοί φύλακες, αστυνο­
μικοί υπάλληλοι και φρουροί των φυλακών, ενώ 3.900 είναι πολίτες. Στις 5 Μαρτίου του
1940, το Politburo, το Πολιτικό Γραψείο του ΚΚΣΕ, επικυρώνει απόψα.ση του Στάλιν για.
την εκτέλεση των αιχμαλώτων. Από αυτούς, οι 3.900 μεταφέρονται με τραίνα από το
Starobelsk της Ανατολικής Ουκρανίας στις φυλακές της NKVD στο Kharkov, όπου και
θανατώνονται. 1Ι ταφή τους γίνεται σ' ένα πάρκο, κοντά στην πόλη. Οι 4.600 φρουροί
κλπ. μεταφέρονται από το Ostashkov στο Kalinin (σήμερα , Tver ), στις εκεί ψυλαχές
της NKVD, όπου, επίσης, δολοψονούντα.ι. Η ταφή τους γίνεται στο Mednoe, ένα κοντι­
νό χωριό. Οι 4.600, τέλος, αζιωματικοί μεταφέρονται ένστολοι από το στρατόπεδο του
Kozelsk και θανατώνονται στο δάσος του Κατύν, 39, περίπου, χιλιόμετρα από το Smo-
Jensk. Η εκτέλεσή τους γίνεται με βολή περιστρόφου στον α.υχέ:.να και τα πτώμα.τα πε­
τάγονται σ' έ:.να.ν μεγάλο λάκκο. Όταν οι Γερμανοί εισβάλλουν στη Σοβιετική Ένωση ,
ανακαλύπτουν τον τάφο, όμως ο υπουργός Προπαγάνδας J oseph Gδbbels καθυστερεί
να ανακοινώσει το γεγονός, αναμένοντας την κατάλληλη ευκαιρία. Η ανακοίνωση, με
υπερβολικούς αριθμούς νεκρών, γίνεται ραδιοφωνικά στις 13 Απριλίου του 1943, με βρα­
χυπρόθεσμο σκοπό να αποσπασθεί η προσοχή όλων από τη σχεδιαζόμενη εζόντωση των
μι:

«0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝ ΟΣ » 431

χα.γόζ Geoffrey (ι<GeoffJ> ή ((Faith11, για. τους Έλληνες ((Τζεφ11) Gordon-Creed,

ένας γιγαντόσωμος Νοτιοα:φρικα:νός, ήδη γνωστός για: τη δράση του στην
SAS,
ο υπολοχαγός του Μηχανικού Ken Scott, ο λοχαγός Harry Mclntyre, ο -πα­
ράτολμα γενναίος όσο και φιλόδοξος- Νεοζηλανδός υπολοχαγός Donald
(«Don))) John Stott (<(Weazelιι=Νυφίτσα), ο Παλαιστίνιος Mihali Khuι·i, ο
οποίος είχε λάβει μέρος και στην επιχείρηση του Γοργοπόταμου, και ο υποδε­
κανέας Charlie Mutch. Στις αναγνωριστικές προσπάθειες συμμετέχει κι ένας
Έλληνας, ο Γιώργος Καρατζόπουλος. Μέσα στη νύχτα, κατεβαίνουν με σχοι­
νιά από αλεξίπτωτα στην κοίτη του ποταμού, τοποθετούν τα εκρηχτικά στους
πυλώνες χαι επιστρέφουν. Η ανατίναξη γίνεται στις δύο -το πρωί, στις 20 Ιου-
, ι 'ζ ι Η ι Τ ι θ ι
νιου, και η γεφυρα. γκρεμι εται στο ποταμι. συνεχεια: ο κατορ ωμα ειναι

τόσο απίστευτο , ώστε οι ευθύνες αποδίδονται από τους Γερμανούς στους Έλ­
ληνες εργάτες που δουλεύουν για τη συντήρηση της γέφυρας. Όμως δεν θα
υπαρ ξει συνε:χεια,
ι ι θ α υπαρ
ι ξουν και αντιποινα
ι εις β'
αρος αιχμα λ'
1
οπως s:,
uεν ωτων

ή αμάχων. Σε λίγο, πάνω από 1.000 Γερμανοί στρατιώτες και 250 Έλληνες
εργάτες, δουλεύουν μέρα χαι νύχτα για. την ανακατασκευή της γέφυρας. Και
ι 'θ ι ι ι ι ι ξ ι λ
οταν οι υπευ υνοι πιστευουν πως ειναι ετοιμη, εκεινη καταρρεε ι ανα , με πο -
λά θύματα.. Τελικά, το πρώτο γερμαν ικό τραίνο θα διασχίσει τη γέφυρα του
Ασωπού στιι:;27 Αυγούστου. Από την άλλη πλευρά: Στις 7 Ιουλίου, ο Ριζο­
σπάστης χαιρετίζει το γεγονός ως μία. ακόμα. επιτυχία του ΕΛΑΣ ... 80
Με τις συντονισμένες ενέργειες Βρετανών, ειοικε:υμένων στις πράζειι:; δο­
λιοφθοράς,8 1 και με τη συνεισφορά του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ , στις επόμενες
εβδομάδες η κατάσταση στις συγκοινωνίες και τις τηλεπικοινωνίες των στρα-

ι
Εβ ραιων ι
του yκετο τηζ
Β
αρσο
β'
ιαζ, και μακροπρο
ιθ
εσμο, τον χ
λ ι
ον ι σμο των σχεσεων ανα-
ι ι

μεσα στους Δυτικούζ Συμμάχουζ και στουζ Πολωνούζ που πολεμούν σκληρά μαζί τουc; ,
από τη μία πλευρά, και στη Σοβιετική Ένωση, από την άλλη. Μπροστά στα συμφέρο­
ντα του πολέμου, οι Πολωνοί θυσιάζονται και η αλήθεια αρχίζει να αποκαλύπτεται στη
δεκαετία του '70, με το άνοιγμα των βρετανικών Αρχείων. Στη δεκαετία του '90 ανοί-
γουν και τα σο β ιετικαι Α ρχεια
ι , οποτε
ι ι β β ι
το γεγονοζ επι ε αιωνεται .
Μ' ι
εχρι τοτε το
Κατ υν
ι ,
/ /
δ η'θ εν εγκλημα των Γερμανων, αποτε λ ει μονιμο αντικειμενο
1 1
τηζ σο βιετικηζ προπα-
1
ωζ '

γάνδαζ (και τηζ κομμουνιστικήζ, στην Ελλάδα). Για τα παραπάνω, βλ. την πρόσφατη με­
~
λέτη του Gcorge S anford, <ιThe Ka tyn Massac re a nd Polis h-Soviet R c lations, 1941- ι
19431>, Journal of Contemporary HJstory (2006), τόμ. 41, σ. 95.
ί
80. Flei scheι., Στέμμ.ιχ, τόμ. 1, σ . 4 11 , σημ. 66. Στην ιιΕπανεκτίμησψι , όμως, του
ΕΑΜ (όπωζ αμέσωζ παραπ. ), ο F! eischeι-, ενώ αναφέρεται στο δημοσίευμα του Ριζο­
ί
.t

σπάστη, παραλείπει τη μνεία ότι η εφημερίδα οικειοποιείται την επιτυχία τηζ επιχείρη­
i
σης, με αποτέλεσμα να εμφανίζεται ότι το ΚΚΕ χαιρετίζει το κατόρθωμα των Βρετανών !
81 . Δεν έχει μέχρι τώρα αναφερθεί η χρήση των ποικίλων ((εφευρέσεωνιι της SOE
και τηc; ιιΛ11 Force, για τον εκτροχιασμό τραίνων, την ανατ[ναξη αυτοκινήτων κλπ. Ένα
από τα πιο δημοφιλή στην Ελλάδα ιιπαιχνίδια» του είδουζ αυτού , ήταν ομοιώματα από
πέτρεζ ή κόπρανα αλόγων, μουλαριών και γαϊδουριών, που περιείχαν μικρέζ βόμβεζ
ιχανέζ να καταστρέψουν ένα λάστιχο μεγάλου φορτηγού αυτοκινήτου. Για να γίνουν, μά-
 f
Ί

432 ΙΤΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚl'ΗΣ -ΣΤΑΙΚΟΣ

τευμάτων κατοχής γίνεται χαώδης. Περίεργη , πάντως , είναι η γερμαν ική

αντίδραση, που υποδηλώνει γνώση της επιχείρησης και έλλειψη αιφνιδια­
σμού: Στις πρώτες ημερήσιες εγγραφές του Πολεμι κού Ημερολογίου του
OKW, αναφέρονται οι «σύμφωνα με το σχέδιο η αυξανόμενες πράξεις δολιο-
φ θ ορας ' σι δ ηρο δ ρομικων
' εναντιον ' και τη λ επικοινωνιακων
' εγκαταστασεων
' ,

αλλά. και οι συνεχείς πράξεις δολιοφθοράς, «σύμφωνα με το σχέδιο». s:z Γενι­

κά , η επιχείρηση «Animals» , σε σχέση με τον αληθινό της στόχο, υπήρξε
απόλυτα επιτυχής. Η πραγματική όμως ανησυχία του Χίτλερ για απόβαση
στη δυτική Στερεά. Ελλάδα αρχίζει μετά τις 1 Ο Ιουλίου, δηλαδή μετά την
απόβαση στη Σικελία. Στις 26 Ιουλίου του 1943 , εκδίοεται η <<Οδηγία>J του
με αριθμό 48 και με το ακόλουθο προοίμιο:

Τα μέτρα του εχθρού στην Ανατολική Μεσόγειο, σε συνδυασμό με την επί­

θεση στη Σικελία, μαρτυρούν ότι [ο εχθρόςj θα αρχίσει σύντομα αποβατικές
επιχειρήσεις στην αμυvτική μας γραμμή στο Αιγαίο -Πελοπόννησος-Κρή­
τη-Ρόδος- και στη δυτική πλευρά της Ελλάδος με τα κοντινά νησιά του lο­
vίου. 83

Στο πλαίσιο για την αντιμετώπιση της προβλεπόμενης συμμαχικής ει­

σβολής στην Ελλάδα, το OKW δημιουργεί ένα νέο γερμανικό στρατιωτικό
Επιτελείο, εκείνο της «Ομάδας Στρατιών F», με έδρα τη Θεσσαλονίκη και
διοικητή τον στρατάρχη Rommel, που φθάνει εκεί στις 25 Ιουλίου από τη
Βιέννη. Όμως, την ίδια ημέρα καθαιρείται και συλλαμβάνεται ο Μουσολίνι.
Το OKW ειδοποιεί, αργά. το βράδυ, τον Rommel, ο οποίος εγκαταλείπει
εσπευσμένα την Ελλάδα και την επομένη βρίσκεται στο Βερολίνο, διασώζο­
ντας έτσι, ανεπίγνωστα, την υστεροφημία του. 84 Τη θέση του καταλαμβάνει
ο στρατάρχης Maximilian Freiherr νοη Weichs.

Στη διάρκεια της επιχείρησης «AnimalS)> και ενώ η ενότητα: των ανταρτι­
κών δυνάμεων μοιάζει εξασφαλισμένη, στις 23 Ιουνίου το 5/42 Σύν-ταγμcχ του

λιστα, πιο αξιόπιστα τα ομοιώματα, είχαν σταλεί. .. δείγματα κοπράνων από την Ελ­
λάδα στο Κάιρο! Michacl Ward, Going, Going-Gone Greek, σ. 18. Εξάλλου , έvα πιο
αποτελεσματικό όπλο είναι τα κάρβουνα-βόμβες. Όταν φθάνουν στον καυστήρα των
γερμανικών ατμομηχανών προκαλούν έκρηξη που ανατινάζει τον λέβητα. Τα 1<χάρ­
βουνα>ι αυτά χρησιμοποιούνται -στους τελευταίους μήvες της Κατοχής - από τψ ορ­
γάνωση «Απόλλων/Υβόνvψι και από τους Βρετανούς με τοv ΕΛΑΣ.
82. ΚΤΒ OKW, εγγραφές τηc. 22, 23 και 24.6.] 943, ό.π., σ. 685-698.
83. Tre vor-Rope r , ό.π., σ. \42 χ.εξ.
84. Βλ. Lagebesprechungen, σ. 126 χ.εξ.
 "Ο ΛΓΓΛ02.: ΓΠ'ΟΞΕ'\102.:· » 433

ψαρρουι δ'
εχε-ται αιφνι
δ ιαστικη
ι επι'θ εση απο
ι β αρια
ι οπ λ ισμενα
ι ι
τμηματα του

ΕΛΑΣ, υπό -τον λοχαγό Φοίβο Γρηγοριάδη (<(Φώτη ΒερμαίοιJ). 85 Η εντολή

για την επίθεση έχει δοθεί -τηλεγραφικά από έναν συμμαθητή του Ψαρρού
σ-τη Σχολή Ευελπίδων, τον ταγματάρχη του ΕΛΑΣ Θύμιο Ζούλα, που αργό­
-τερα θα γίνει και ο δολοφόνος του. Το κείμενο -της εντολής: ((Σύμφωνα με
ι , ι ι δ ι 'ψ
-την γνωσ-τη σταση μας απεναντι στις οργανωσεις που εν εχουν υπογρα ει

το συμφωνητικό, μπορείτε να διαλύσεπ το 5/42JJ. 86 Η εντολή, με τη σειρά

ι β ι '» ι Τζ' ι ι 'λ Ι
της, ειναι ασισμενη σε οuηγια του ημα, συμφωνα με την οποια, ((Q οι ει-

ναι ε λ ευ εροι να σχηματισουν ομα ες στις

'θ ι 'δ Ο ιχες
Ι ι ι ι
μας περιφερειες, αφου πρω-

τα υπογράψουν το συμφωνητικό μαζί μαςJJ. 87

Η μάχη κρατάει δώδεκα ώρες, με ελληνικό αίμα να χύνεται εκατέρωθεν.
Στις 24 Ιουνίου φθάνει στο αρχηγείο τού 5/42 ο φιλοεαμικός Gordon-Creed,
ο οποίος δέχεται τις εκκλήσεις του Ψαρρού για μεσολάβηση στον ΕΛΑΣ, ώστε
/
λη' ξει 'λ ια 'Ο μως δ ιαφορος
1 1 1 1
να η εμφυ συγχρουση. εχεινος παραμενει α και, τεσ-

σερις ημέρες αργότερα, ένας αηδιασμένος Ψαρρός αποφασίζει τη διάλυση του

συντάγματος. Με τη συνοδεία μερικών αξιωματικών του διεκπεραιώνεται στο
Αίγιο, όπου κρύβεται καταζητούμενος από -τους Ιταλούς αλλά και από το ΕΑΜ.
Η περίοδος μετά την υπογραφή του συμφωνητικού χαρακτηρίζεται από
'
ατμοσφαιρα υποκριτικης συμφι ' λ'ιωσης '
αναμεσα στις ανταρτικες ομα ' 'δ ες. Τ ο
ΚΚΕ έχει κερδίσει όλα όσα ήθελε: Δήθεν ως ΕΑΜ, διαθέτει τώρα ((συμμαχι-
' Ι 1 1 1 1
κοη στρατο - η μαχητικοτητα και η πραγματικη επιχειρησιακη ικανοτητα

του ΕΛΑΣ, την εποχή εκείνη, αποτελούν άλλο ζήτημα. Οι όροι που διέπουν
88

το ΚΓΣΑ είναι ευνοϊκοί γι' αυτό, δυσμενέστατο ι για τον Ζέρβα. Το ΕΑΜ­
ΕΛΑΣ κυριαρχεί στο μεγαλύτερο μέρος της λεγόμενης (<Ελεύθερης ΕλλάδαςJJ
και αναμένει την ευκαιρία για την ολοκλήρωση της κυριαρχίας του, δηλαδή
την κατάληψη της Αθήνας και την επιβολή κομμουνιστικού καθεστώτος στη
χώρα. Η επιτυχία του συνοψίζεται σε ένα σχόλιο του Τζήμα: 89

85. Για την επίθεση, βλ., αναλυτικά, Γεώργιος Δ . Καϊμάρας , Εθνική Αντ[στασις του
5//12 Συντάγματος Ευζώνων Ψαppού, 1941-1 944, σ. 63 χ .εξ. Ί
86. Fleischer, Στέμμα, τόμ. 1, σ. 4 14. Ως συμφωνητικό νοείται εκείνο του ΚΚΕ :1
~j
(ΕΑΜ).
ι
87. Βλ. την από 3.7.1943 έκθεση του Παντελή Σίμου-Καραγχίτση (ιιΟρφέα Βλαχό­ :1
'Ι
πουλοω>) προς το ΠΓ του ΚΚΕ. Την παραθέτει, αποσπασματικά, ο Φαράχος, Βελου­
χιώτης, σ. 178 χ.εξ. , χαι Ο ΕΛΑΣ, τόμ. 2, σ. 287 χ.εξ., όπου και η οδηγία Τζήμα. Ο il
i'
Fle isch er, ό. π. , σ. 4 16, αν χαι επικαλείται τόσο την έκθεση του Καρα.γχίτση όσο χαι
μία συνέντευξη μαζί του , διερωτάται αν ο Ζούλας ενήργησε αυτόβουλα ή αν υπήρχε
εντολή ιιάνωθενη.
88. Σχετικά με τις συχνά θλιβερές επιδόσεις του F:ΛΛΣ το 19,13, βλ. την έκθεση
Μαχρίδη.
8 9. Φαράχος, Ο ΕΛΑΣ, τόμ. 2 , σ. 274- 275. Σημαντικές λεπτομέρειες για όλα τα. πα­
ραπάνω, βλ. στην Έκθεση Wallace.
434 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗl>ΣΤΑΤΚΟΣ

Και τις δύο οργανώσε ις (Ζέρβα χαι Ψαρρού) μπορούσαμε να τις αντιμετωπί­
σουμε χαλά. όταν έγινε το χοινό Γενιχό Στρατηγείο των ανταρτών. Να τις
σπρώξουμε σε κοινό αγώνα κατά. των κατακτητών. Να ελέγχουμε τα εφόδια
που παίρνουν από τους Άγγλους χαι τα χρηματικά. μέσα. Παράλληλα να κά­
νουμε χαλή δουλειά. στον τομέα τους. Βέβαια αυτό το πρά.γμα ήθελε καλή
μελέτη και προετοιμασία. Κανένας κίνδυνος δεν υπήρχε να αναπτυχθούν ά.λ­
λες ανταρτοομά.δες ((εθνικές ομά.οες)) στις δικές μας περιοχές.

Η αλλαγή της συμπεριφοράς του ΕΛΑΣ , ύστερα από απόφαση του Πολι­
τικού Γραφείου του ΚΚΕ, 90 δεν είναι τυχαία. Οφείλεται, κατ' αρχάς, στην
δ ια.λ'υσει δυνα.μεις Ζ'ερ β α.,
1 1 1
'
α.πατυχια. του να. τις ' του ενω υστερα α.πο τα γεγο- .,,
νότα. των τελευταίων μηνών (σύλληψη των Σα.ράφη-Κωστόπουλοu, εκτέλε-
ση του Κωστορίζου, διάλυση της δύναμης του Γ ιώργου Παπαϊωάννου στην
Ευρυτανία, διπλή διάλυση του 5/42, εγκλήματα του Βελουχιώτη κλπ.) το
ΕΑΜ έχει αρχίσει να χάνει σταδιακά τον κόσμο του, που πλέον αντιλαμβά-
νεται πως ακάτι δεν πάει καλά>J με τους υποψήφιους ((απελευθερωτέςJ> του. 9 1
Η φραση που τωρα κυριαρχει, ειναι «ε θ νικη ενοτητα».
' ' ' ' ' ' 'Ο μως, εδ ω
' και χαιρο,
'
η ε θ ν ~κ η' ι
ενοτητα αποτε λ''
ει εχφραση ψ ευ δ επιγραφη
ι ι
οσο και πολυσημαντη:
ι

Το περιεχόμενό της ποικίλλει ανάλογα με τις βλέψεις και την τακτική των
1
~ ι λ ι
παραται;,εων και των προσωπων που την επικα ουνται .. .

90. Φαρά:χος, Ο ΕΛΑΣ, τόμ. 2, σ. 266- 267.

91. Πρβλ. Fleischeι-, Reassessment, σ. 59.
 ΚΕΦΆΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ

Αλλαγές και «μάχες»

Όλα τα χρόνια του πολέμου, προειδοποιούσαμε το Γενικό

Στρατηγείο Μέσης Ανατολής ότι αν συνεχίσουν να. στέλνουν
όπλα στους αντάρτες στην Ελλάδα, μέσω της υπηρεσίας του
Pawson, θα υπάρξουν προβλήματα σ' αυτή τη χώρα.. Όμως, ο
καλός μας ο ιιJumbω> Wilson και οι επιτελείς του δεν ήθελαν
να μας ακούσουν και τα αποτελέσματα τα γνωρίζουν όλοι.
Rldon Giraud 1

'·~: , .
~:
f; ' ·

Ε 1. ι(The Battle οΓ Sm)TnaJΙ, σ. 39. Ο Giraud είχε υπηρετήσε ι στην ISLD Σμύρνης
11; υπό τον Nocl R ees.

1
l
Μ
ΙΑ Α ΠΟ ΤΙΣ ΠΑ1-'ΑΤΗΡΗΣΕ12: -ΣΥΣΤΜ.:.ι::ΙΣ της έκθεσης Stevens, ίσως η
πλέον σημαντική, αναφέρει:

161. Λυτή τη στιγμή, το κέντρο βάρους της ελληνικής αντίστασης βρίσκεται

στην επαρχία, μπορεί όμως να μετατοπισθεί ξαφνικά στην Αθήνα, τη στιγμή
της απελευθέρωσης της χώρας , και οι δυνάμεις των πόλεων να κατακλύσουν
τη χώρα. Για τον λόγο αυτό, οι πόλεις και ειδικά η Αθήνα πρέπει να τεθούν
υπό έλεγχο. Διαφορετικά, YJ δουλειά τΥJς Βρετανιχής Αποστολής στα βουνά,
δηλαδή η προσπάθειά της να προετοιμάσει την Ελλάδα για ένα σταθερό κα­
θεστώς, όπως επιθυμεί η κυβέρνηση της Λ.Μ., θα εξουC>ετερωθε ί.

Χωρίς να γνωρίζουν τη σύσταση του Stevens, διαβλέποντας όμως τον ίδιο

κίνδυνο ύστερα από τη σύλληψη του Σαράφη και την εξόντωση αντιφρονού­
ντων εκ μέρους του ΕΛΑΣ, Έλληνες αξιωματικοί αρχίζουν να δημιουργούν
στρατιωτικές οργανώσεις ή στρατιωτικά: τμήματα σε ήδη υφιστάμενες . Χα­
ρακτηριστικό παράοειγμα τη ς πρώτης κατηγορ ίας αποτελεί η ΡΑΝ, ενώ της
δεύτερης, η << Εθνική Δρά:σιςJJ και η «Τρίαινα>>. Συνοπτικά, την άνοιξη του
] 943 διασπάται οριστικά YJ εθνική ομοψυχία και, χωρίς οποιαδήποτε βρετα­
νική συνδρομή , αρχίζει η συγκρότηση της άμυνας κατά των φανερών πλέον
σκοπών του ΕΑΜ. Με βάση την ίδια λογική, το επιθετικό μέρος θα αναλά­
βουν τα Ευζωνικά: Τάγματα και τα Τάγματα Ασφαλείας, τα τελευταία ιδίως
στην Πελοπόννησο.

Η κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη, η τρίτη κατοχική κυβέρνηση, αποτελεί μια

από τις κορυφαίες αλλαγές μέσα στο 1943. Η είδηση του διορισμού της προ-
χα ' 'ισως δ ε
λ ει,,εντονη δ υσφορια, '
και ανησυχια στον Τ σου δ ερο.
' Σε αναφορα '
του προς τον Leeper, χαρακτηρίζει τον Ράλλη «ως έναν μέθυσο που το μόνο
του προσόν είναι το καλό του οικογενειακό όνομα>ι . Παράλληλα, όπως υπο-
στηρ 'ζ ' '
ι ε:ι, πισω απο εκεινον' '
β ρισχεται ο Θ ''Ιο
~ εουωρος '
Π αγχα λος, '
ενω οι νεοι'
438 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΙΚΩΣ

υπουργοί εκφράζουν ολόκληρο το α.θηνα.ϊκό πολιτικό φάσμα. Τέλος , χα-τά -τον

Τσουδερό, η νέα κυβέρνηση πιθανώς προτίθεται να ανοίξει τον δρόμο στον
Πάγκαλο και η σύνθεσή της έγινε με την προοπτική της α.ποχώρησης του
εχθρού. 2 Μία ημέρα όμως αργότερα., όταν ο Τσουδερός πληροφορείται ότι Μο
υπουργοί (Α. Γέροντας και Κ. Πουρνάρας) δεν είναι εκε ίνοι που νόμιζε, ανα­
καλεί τον ισχυρισμό του ότι η κυβέρνηση Ράλλη βρίσκεται σε επαφή με τους
πολιτικούς αρχηγούς. 3
Όταν στις 7 Απριλίου της χρονιάς εκείνης ο Ράλλης ορκίζεται πρωθυ-
'
πουργος '
α.πο τον Δ αμα.σκηνο' , οι Γερμανοι' και οι Ι τα λ'
οι, s:- ' τους
για uικους λ'
ο-

γους , ,
εχουν \:' θει' τον ορο
αποuεχ ' του για τη uημιουρyια
\:' ' '
-ε ξοπ λ ισμενων απο
1
του ς

ίδιους- Ευζωνικών Ταγμ.άτων. Σκοπός τους, κατά τον Ράλλη μεν, η δίωξη
των κομμουνιστών στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη. Κατά τον Πάγκαλο
όμως, και η ένοπλη αποτροπή της επιστροφής του βασιλέως στην Ελλάδα.. 4 Τα
Ευζωνικά Τάγματα και τα Τάγμα-τα Ασφαλείας , με τη σχεδόν ετήσια (1943-
1944) πορεία και δράση τους, θα. εξαντλήσουν στα μάτια της ελληνικής κοινής
'
yνωμης και των Β ρετανων
' ο'λη την α.ξ ιο λ ογικη' κλ'ιμακα, απο' το απο'λυτα κα-
, , 'λ , Μ ερικες
λο μεχρι και το απο υτα κακο. , φρασεις' , , , θ
απο σχετικη εκ εση του
β
ρε-

τανικού PIC (Political Intellige nce Ce nter )5 είναι ενδεικτικές :

Από πολιτική ά:ποψη τα Τά:γμα.τοι μοιάζουν χρήσιμα σε σημαντικό ποσοστό

Ελλήνων και στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, διότι εμποδίζουν την πλήρη
επικράτηση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Αν η απελευθέρωση της Ελλάδος καθυστερή­
σει πολύ ακόμα, τα Τάγματα μπορεί να έχουν γίνει τόσο ισχυρά: ώστε να μπο-
ρουν
1 -σε αντι'θ εση με τον Ζ'ερ β α, ' ' ψ συν οποιοι δ ηποτ ε οcπο-
σημεροι- να αποτρε ' '
πειρα για την επιβολή δικτατορίας από το ΕΑΜ, μόλις φύγουν οι Γερμανοί
[... ] Παρότι πολλές από τις ενέργειες των Ταγμάτων είναι τρομοκρατικές,
εξίσου τρομοκρατικές είναι και οι ενέργειες του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ.

'Ύστερα από πολύμηνη και ανεκτίμητη πpοσφορά στην Αντίσταση και σε

τρεις -δίχως να το γνωρίζει - βρετανικές μυστικές υπηρεσίες (SOE, ΜΙ9 και
ISLD ), στα. τέλη Ιανουαρίου του 1943 φυγαδεύεται στην Τουρκία. ο Αλέξαν­
δρος Λεβίδης, κυνηγημένος από '!ους Ιταλούς και με την οικογένειά του να
διατρέχει άμεσο κίνδυνο συλλήψεως και βασανισμού . Παράλληλα, θέλει να

2. Βλ. L eepe r προς FoΓe ign Office, 21 .1.1 943. ΤΝΑ (PRO) FO 371 / 37202/R 3877.
Για τον Πάγκαλο, βλ. και Γεώργιος Ράλλης , Κοιτάζοντας πίσω, σ. 287 χ.εξ.
3. Ό. π. Βλ. , όμως , και Ράλληι;, ό.π.
4. Για τα Τάγματα Ασφαλείαι; , βλ. , συνοπτικά, Μαχρήc;-Στάϊχοι;, Κίτσος Μαλτέζος,
σ. 186 χ.εξ.
5. PIC Papeι- ηο. 55/ 18.6.1944, Α ΕΑ, τόμ. 8, σ. 46 χ . εξ. ( 47).
....
«0 ΛΓΓΛΟΣ ΠlΌΞΕΝΟΣ ,, 439

διευκοΜνει -τον ΑλΗ~ανδρο Ζά.ννα.. Στην επικείμενη δίκη του, εκε ίνος θα. εί­
ναι πλέον ελεύθερος να αποκαλύψει τον αληθινό παραλήπτη της ενοχοποιη­
τικής επιστολής του Σωτήρη Ζά.ννα.. 6 Σε λίγο -και μέχρι τη σύλληψή του­
την αρχηγία της οργάνωσης αναλαμβάνει ο Βερνίκος.
Στις 25 Ιανουαρίου ο Λεβίδης φθάνει στην Αγριληά, όπου τον υποδέχεται
ο Δη μοσθένης Μωρα.·tτης. 7 Στη Σμύρνη δέχε-ι-α.ι την έκφραση της ευγνωμο­
σύνης αλλά και τις περιποιήσεις τουNoel, ο οποίος τον φιλοξενεί στην παν­
σιόν τηςWilli ams και του χορηγεί βρετανικό διαβατήριο. Σην Κωνσταντι­
νούπολη τον υποδέχονται θερμά οι Gibson και Wolfson, ενώ επόμενος σταθ­
μός του είναι η Άγκυρα, όπου έχει επαφές με τον Ραφαήλ. Κα.θ' όδόν προς
την Αίγυπτο, στον σιδηροδρομικό σταθμό της Γάζας τον περιμένει ο Bowman,
ενώ στο Κάιρο τον υποοέχεται ο Noel Baker. Εκείνος τον οοηγεί σ' έναν ξε­
νώνα της SOE Καίρου και του απαγορεύει κάθε επαφή με τον έξω κόσμο για
τρεις ημέρες, μέχρις ότου ο Λεβίδης απαντήσει σε ερωτηματολόγια.. Παράλ­
ληλα, ο Noel Baker του δηλώνει πως αν η ελληνική κυβέρνηση αρνηθεί να.
τον χρησιμοποιήσει, υπάρχει γι' αυτόν πάντο-ι-ε μια. θέση πλοιάρχου στο βρε­
τανικό Ναυτικό. Πάντως , όπως και ο ίδιος ο Λεβίοης διαπιστώνει, ολόκληρη
η SOE Κα'ί'ρου υποστηρίζει το ΕΑΜ. 8
Ο Noe l Baker προορίζει τον -αντιμοναρχικό κα.ι ιισυμπα.θούντα.>ι το ΕΑΜ­
Λεβίδη για αντικατασ-ι-άτη του Ζάγκα στη Σμύρνη και πιέζει σχετικά την
Αγγλο-Ελληνική Επιτροπή, όπου όμως ο Τσουδερός -μέλος της μετά την
παραίτηση Κανελλόπουλου- αντιδρά. 9 Τελικά, ο Λεβίδης γίνεται μέλος της
Άγγλο-Ελληνικής Γραμματείας κα.ι στα. τέλη Μα.ίου του 1943 τοποθετείται
επικεφαλής των ελληνικών μυστικών υπηρεσιών στη Σμύρνη. 10
Αλλαγές επέρχονται και στην ΙΠS , την Ελληνική Υπηρεσία. Πληροφοριών.

6. Λεβίδης , σ. 43 χ.εξ.
7. Από αβλεψία, ο Λεβίδης (σ. 45) αναφέρει το όνομα Δημοσθένης Διαμαντάραι;.
8. Στο ίδιο, σ. 9.
9. Βλ. το πρακτικό της 12ης συνεδρίασης της Λγyλο-Ελλην ιχής Επιτροπήι;, ΤΝΑ :J
(PRO) HS 5/283. :;
·ί
1Ο. Όπως αφηγείται ο ίδιος, η κυβέρνηση που προέκυψε από το κίνημα του 1943 του j
ανέθεσε την προεδρία της Άγγλο-Ελληνικής Επιτροπής, κάτι που δεν προκύπτει από
τα πρακτικά της, μέχρι την αυτοδιάλυσή της, τον Λπρίλιο του 194 3. Επίσης, ότι τον όρι­
σε ως αντικαταστάτη του πρίγκηπος Πέτρου στη θέση του αξιωματικού-συνδέσμου με­
ταξύ του ελληνικού και του βρετανικού Γενικού Επιτελείου. Και ενώ ούτε η δεύτερη αυ­
τή ιδιότητά του προκύπτει από κάποιο έγγραφο, από όσα τουλάχιστον έχω συμβου­
λευ θεί , ενδιαφέρον παρουσιάζει η αντικατάσταση (βλ. αποπομπή) του πρίγχηπος
Πέτρου, της οποίας οι πραγμα"t'ιχοί λόγοι παραμένουν άγνωστοι. Πράγματι, ενώ ο P irie
ι11Personality notes for Caesan1, ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 688] τον χαρακτηρίζει ως ιιεπίφο­
βο» (η αντιπάθεια ήταν αμοιβαία), το Foreign Office τον θεωρεί ((επικίνδυνο», εξ ου και
η αποστολή του σην Ινδία. Βλ. ΤΝΑ (PRO) FO 371/37221.
 1 1

440 ΠΕΤΡUΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑ1ΚΟΣ

Μετά το κίνημα του 1943, ο μετριοπαθής βασιλόφρων πλοίαρχος Κορτέσης

απομακρύνεται από την αρχηγία της υπηρεσίας, η οποία, για λίγους μήνες, τί-
θ εται ι τον συνταγματαρχη
υπο ι Ι'εωργιο
ι καρα β'ιτη. Τε λικα , τον Μ αιο η Ι ου-
1
, , 1

νιο του 1943, επικεφαλής της ΔΕΥΠ -αυτό είναι το νέο όνομα της υπηρε­
σίας- αναλαμβάνει ο πλοίαρχος Νίκος Τσαγγάρης, πρώην απότακτος του
1935 και προστατευόμενος του Μποδοσάκη. Γοητευτικός άνθρωπος ο Τσαγ­
γάρης, θα προσφέρει πολλά στη ΔΕΥΠ. 11

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, τον Δεκέμβριο του ] 942 ο Pawson εγκαθίσταται
στη Σμύρνη με τη Lovibond και τον Γκόγκα. Ο πρώτος έχει εξασφαλίσει
π
,
λ εον την αναγκαια κα
, 'λ
υ
ψ ,
η ως εμπειρογνωμων στο χρωμιο, ενω ο τε
1 , λ
ευ-

ταlος, προκειμένου να ζήσει στην Τουρκία , εντάσσεται ως υπολοχαγός στον ·.

<.

β ρετανικο ι ι ι ι
στρατο και η ταυτοτητα του τον εμφανι ει τωρα ως υπο
'ζ Ι λ
οχαγ ο
ι c.
J. Harris. Όλοι, μαζί κι ένας ασυρματιστής, μένουν σ' ένα μικρό σπίτι στον
Boudjah. Αργότερα, ο Γκόγκας νοικιάζει ένα διαμέρισμα στη Σμύρνη , κάτι
που τον διευκολύνει στις <(περίεργεςιι σεξουαλικές του αναζητήσεις. 12 Όσο
για τον Paterson, ο μέχρι τότε εκπρόσωπος της SOE αναλαμβάνει τα οικο-
, ' ' 'ζ
νομικα της υπηρεσιας που τωρα στεγα εται στον πρωτο οροφο του ((
π αραρ- 1 1

'
τηματος».

Από τους ανθρώπους που υπηρέτησαν στην SOE της Σμύρνης μόνον ο Γκό­
γκας, ο δεύτερος στην ιεραρχία της, έχει διατυπώσει έγγραφα τις πολιτικές
του πεποιθήσεις. Ενώ ο Pirie 13 τον χαρακτηρίζει ως, ((υπερβολικά άκριτα,
θαυμαστή του ΕΑΜιι, τα κείμενά του υπερβαίνουν τη διαπίστωση αυτή. Εδώ,
1
'λ ια του στην εκ θ εση ανακρισης του Π α-
1 1 1 1 1
ενα αποσπασμα απο τα σχο [ κογκα
ρίση: 14

11. Π ρβλ. την από 25. 9. 1944 έκθεση της OSS με τίτλο ιιGreek Intelligence
Servicesn: 110 Τσαγγάρης είναι πολύτιμος στις ελληνικές υπηρεσίες πληροφοριών, πε­
ρισσότερο για τη γοητεία του και τις κοινωνικές του επαφές, παρά για τις διοικητικές
του ικανότητες>>.
NAR A, RG 226, Entry 216, Βοχ ηο. 9.
12. Βλ. την αναφορά της SIME με τίτλο «RepoΓt from Turkey on Harris alias
Gogas, dated 27 March 1943>>, ΤΝΑ (PRO) IIS 9/595/,1. Σύμφωνα με το συμπέρασμα
της αναφοράς, ο Γχόγχας υπολείπεται του τύπου στον οποίο θα έπρεπε να ανατίθενται
καθήκοντα στις Υπηρεσίες .
1 3. 11Personality notes fοι· Caesaπι, ό. π.
14. ιιComments οη Interrogation RepoΓt no. 69. Sub-lnspector L eonidas Parissis,
23.6.1943)) , ΤΝΑ (PRO) HS 5/519. Η υπογράμμιση και τα κεφαλαία ανήκουν στο πρω­
τότυπο.
 « Ο ΛΓΓΛU~ ΙlΡΟΞΕ!\UΣ » ..J4 l

Το .)ο χαι τελευταίο Γραφείο [του ΜΙΔΑ] που αποκαλείται ((Για τη διάσπαση 1 5
του Κομμουνιστικού Κόμματος» -χαι από την περιγραφή που χάνει ο Παρί­
σης, αυτός είναι ο σκοπός του - ακόμα δε χι αν δεν ελέγχεται από την Αστυ­
νομία, περιλαμβάνει αστυνομικούς , ως βοηθούς, στο προσωπικό του. Το γιατί
μία πατριωτική οργάνωση , χωρίς πολιτικούς σκοπούς, έκρινε πως έπρεπε να
διαλυθούν οι κομμουνιστές χαι όχι, ας πούμε, οι βασιλόφρονες ή οι δημοκρα­
τικοί, ή οποιοδήποτε άλλο, υποθετικό, κόμμα, αποτελεί μυστήριο για μένα ή
μάλλον θα αποτελούσε μυστήριο αν δεν γνώριζα ότι ολόκληρη η οργάνωση
βρισκόταν στα χέρια της Αστυνομίας. Αυτό είναι που διδάχθηκε η Αστυνομία:
Να καταδιώκει τους κομμουνιστές. Αυτό έχανε υπό το καθεστώς του φασίστα
Μανιαδάχη , αυτό εξακολουθεί να χάνει και σήμερα. Λησμονούν, εντούτοις,
δύο πράγματα: 1. Ότι και ο Άξονας μάχεται τον κομμουνισμό και τους κομ­
μουνιστές, και 2. ΟΤΙ ΧΑΡΙΣ ΣΤΟΥΣ ΚΟΜΜΟϊΝΤΣΤΕΣ ΥΠΆΡΧΕΙ ΛΝΤΙ­
ΣΤΛΣΗ ΣΤΟΝ EXθlJO, ΣΤΗΝ ΚΛΊΜΑΚΑ ΠΟΥ ΥΠΑΙ'ΧIΠ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΛ,
και στις πο 'λ εις '
και στα χωρια και στα ' Τ ουτο
β ουνα. ' θα ' '
ηταν αρκετο γ ια να

αποτρέψει τον καθένα από το να βλάψει τους κομμουνιστές, είτε τους συμπα­
θεί είτε όχι. Αν δεν ήταν αστυνομικοί που τα μυαλά τους αλλάζουν δύσκολα,
θα το καταλάβαιναν. Και χρησιμοποιώ την πιο ήπια εκδοχή, γιατί δεν θέλω
'ψ
να πιστε
, ξ ,
ω πως το κανουν σε συμφωνια με τις α ονικες
δ . ,
υνα μεις χατοχης .
•
ΊΟ110 ΕΝ'ΓΟΥΤΟΙΣ ΔΕΝ ΑΠΟΚΛΕΙΕΤΑl, ΛΝΤΙΘΕΤΑ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΥ ΠΙΘΑ­
ΝΟ. Και να σκεφθεί κανείς πως το Κάιρο εγκρίνει ένα τέτοιο τερατούργημα!

Και ενώ το κείμενο του Γκόγκα δείχνει το κλίμα που θα επικρατήσει σε

λίγο στη Σμύρνη, ο Pawson βρίσκεται από την αρχή αντιμέτωπος με την από­
λυτη κυριαρχία του Noel Rees όσον αφορά τα κα'tκια, όχι μόνον στη Χερσό­
νησο του Τσεσμέ αλλά και στα: χωρ ικά ύδατα: της Τουρκίας. 16 Ανεξάρτητη
βάση της SOE δεν υπάρχει, ο Noel φ ιλικά και μόνο του επιτρέπει τη χρήση
' του στο Κ'
των β α.σεων
, ιοστε και στο Α yasmat, ενω' αποστο λ'ες προς κα ι απο'
το λιμάνι του Τσεσμέ τελοόν υπό τον αυστηρό και απόλυτο έλεγχο του Δια­
μα:ντά:ρα:. Επαφές της SOE με τις τουρκικές αστυνομικές και μυστικές υπη­
ρεσίες απα:γορεόονται - αποτελοόν αποκλειστική αρμο διότητα: του Noel
R ees . Χωρίς όμως αυτές, οι ((ύποπτεςιι δραστηριότητές της (λόγου χάρη, η
φόρτωση εκρηκτικών σε χα:·tκια:) είναι αδύνατες. Όλα αυτά θα καταλήξουν
σε οξεία διαμάχη ανάμεσα σ' εκείνον και στον Pawson , διαμάχη που θα εξε­
λιχθεί το 1944 σε <ψιχρό εμφόλιωι 17 μεταξύ της ISLD και της SOE Σμύρ-

15. Ο Γκόγχας, μεταφράζοντας από τα ελληνικά στα αγγλικά, χρησιμοποιεί τη ψρά­

ση ιιdisruption of the Con1munist PaΓty)) , που δεν ιξανα)μεταψράζεται επί λέξει.
16. ΤΚΑ (PRO) HS 5/512: <<Memoranduιηι>. Το κείμενο ανάγεται στον Ιούν ιο του
1943 και έχει συ'.ιταχθε ί στην Κωνσταντινούπολη από τους Gibson, Rees και de Cha-
stelain.
17. Βλ. ΤΝΑ (PRO) IIS 5/5 19, ιιSummaΓy of Rees Case», σ. 3. Η φρά.ση αποδίδε­
ται στον Morrisson Bell.
442 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ -ΣΤΑΙΚΟΣ

νης. Υπόβαθρο της έχθρας, οι δύο βρετανικές πολιτικές γραμμές απέναντι

στην Ελλάδα και οι συνέπειές τους .

Στα τέλη του 1942 ή στις αρχές του 1943, στην SOE επικρατεί προβληματι­
σμός σχετικά με την τοποθεσία που πρέπει να επιλεγεί για την εγκατάστα­
ση βάσης της, με στόχο τη συντομότερη επαφή της με την Ελλάδα. Τα πε­
ρισσότερα πλεονεκτήματα συγκεντρώνουν η Σμύρνη και η Dernah της Λι­
βύης, η Σμύρνη όμως προτιμάται για πολλούς λόγους, κυριότερος από τους
ι ι ι ι ι ' t- β ι ι λ ι 18
οποιους ειναι οτι εκει υπαρχει ηοη αση και επικοινωνιες που ειτουρyουν.

Λίγους μήνες αργότερα, στις 9 Μαtου του 1943, συνέρχονται στην Άγκυρα
ι t- λ ι ι ζ ι 1
στρατιωτικες και uιπ ωματικες προσωπικοτητες για να συ ητησουν , χuριως ,

τις δραστηριότητες της SOE στην Τοuρκία. 1 9 Και όταν έρχεται προς συζήτηση
το θέμα της βάση ς, ο Glenconne r σημειώνει:

Αν χαι, από πολιτική άπο ψη, μπορεί να υπάρξουν αντιρρήσεις για μια ανε­
ξάρτητη βάση της SOE στη Σμύρνη, από όπου θα αποστέλλονται όπλα και
εφόδια στην Ελλάδα, υφίστανται σοβαρότεροι στρατιωτικοί λόγοι που συνη­
γορούν υπέρ αυτής. Μια τέτοια βάση στη Σμύρνη θα ισοδυναμούσε με έξι
[αεροπλάνα τύπου] Halifax που θα. επιχειρούσαν από την Dernah για να βοη­
θήσουν την SOE στην εφαρμογή των οδηγιών του Αρχιστρατήγου Μέσης
Ανατολής .

Όμως, ο Knatchbull-Hugesse n έχει διαφορετική άποψη: αΠαρ' όλο που

αναγνωρίζει τη σκοπιμότητα της βάσης , δεν θα έβλεπε με καλό μάτι μια σχε­
τική παράκλησή του προς την τουρκική κυβέρνηση , διότι θα την εξέθετε σε
ι
εντονες t- ι
uιαμαρτυριες ι
εκ μεροuς του Άξονα. Ε πιπ λ' ι
εον , μια τετοια β' ι
αση ισως

εκθέσει σε κίνδυνο τους διακανονισμούς που έχει χάνει ο "C" [ο Noel Rees])).
Τελικά, το ζήτημα προσωρινά εγκαταλείπεται.
Τις ίδιες ημέρες, στο Κάιρο συμφωνε ίται η τοποθέτηση ενός εκπροσώ­
που της SOE στον Τσεσμέ, που θα ενεργεί παράλληλα με τον Διαμαντάρα.
Για τη θέση, ο Pawson επιλέγει τον Ζήση Μπογιώτα της ms, τον πρώην
βοηθό του Ζάyκα. Θα ακολουθήσει ο Parish, που του αναθέτει και εκείνος
την εκπροσώπησή του στον Τσεσμέ . Ως προς τα πολιτ ικά: φρονήματα του

l8. (\Dernah as a base for opeι-ations into Greece compared with base at Smyrnaιι.
ΤΝΑ (PRO) HS 5/449. Το έγγραφο δεν φέρει χρονολογία, πρέπει όμως να ανάγεται
στα τέλη του 1942 ή στις αρχές του 1943.
19. Βλ. \\Minutes of meeting held οη 9th May 1943 at Ankara coνering SOE acti-
νities ίη TurkeyJΙ, ΤΝΑ (PRO) HS 3/231.
Ρ' ..,_.

«0 ΑΓrΛΟΣ ΠΡΟ Ξ RΝΟ Σ » 443

'
Μ πογιωτα, ι
επισημα ι
μεν ειναι γνωστοι πως υπηρ
ι ξε οπα δ ος
ι του ΕΑΜ . '
Α ργο-

τερα θα κυκλοφορήσει η φήμη πως είναι κομμουνιστής και επικεφαλής του

ΕΑΜ Σμύρνης . Σύμφωνα, τέλος, με σήμα του Pave l Michailovich Fitin
(((Viktoni) με παραλήπτη τον ιιValentin>ι στο Σοβιετικό Προξενείο στην
Κωνσταντινούπολη, κάποιος με το κωδικό όνομα ((Nestor11 είχε πετύχει επα­
φή με τον Bajota, τον Δεκέμβριο του 1943, προκειμένου να λαμβάνει από αυ­
τόν πληροφορίες για την Τουρκία . Ο Fitin ήταν τότε επικεφαλής της ΙΝΟ
(lnostrannyi Oι·del), δηλαδή του τμήματος κατασκοπίας εξωτερικού της
NKVD. 20
Αρχικά, ο Μπογιώτας στεγάζεται στο ίδιο γραφείο με τον Διαμαντάρα
προκειμένου να μάθει τα μυστικά της δουλειάς, όμως θα εκδιωχθεί σε: λίγο
'
θ υμητος. Π ρωτη
/ δ ου λ εια' Τ σεσμε,
' / /
ως α:νεπι του στον ειναι να ικα:νοποιησε:ι οι-

κονομικά αιτήματα των πληρωμάτων της SOE και της ΜΙ9. Ο ίδιος αφη­
γείται: 2 1

Αι ανωτέρω ενέργειαι εδημιούργησαν τοιαύτην ευνοϊχήν εντύπωσιν υπέρ εμού

μεταξύ των πληρωμάτων όλων των υπηρεσιών, επελθούσης συγχρόνως ψυ­
χική ς επαφής μετά των πληρωμάτων και ε:μού , πράγμα όπερ ήρχισε να ανη­
συχή τους εκπροσώπους της ISD [sicJ διότι θα ήμην εις θέσιν έχων πληρώ­
ματα αφοσιωμένα να εκτελώ απροσκόπτως την υπηρεσίαν μου και να μην ευ­
ρίσκομαι υπό τον έλε:γχόν των.

Αυτό που δεν αναφέρει ο Μπογιώτας είναι πως από εδώ χι εμπρός τα πλη­
ρώματα: των καϊκιών αντιλαμβάνονται ότι υπάρχουν περισσότερες από μία
υπηρεσίες στη Σμύρνη, με συνέπε ια την εμφάνιση κρουσμάτων απειθαρχίας
/ / / /
α λλ α' και τη δ ιαφε:ση τους ανα ' λ ογα με τις πο λ ιτικε:ς
' τους πεποι θ ησε:ις. Απο
την άλλη πλευρά, οι διενέξεις ανάμεσα στον Διαμαντάρα και στον Μπογιώ­
τα δημιουργούν άσχημη κατάσταση στον Τσε:σμέ. Και όλα αυτά: συμπίπτουν
με την επιδείνωση της υγείας του Noel: Ένας παλαιός πολύποδας στην ου­
ροδόχο κύστη τού δημιουργεί τώρα ισχυρούς πόνους , με αποτέλεσμα στα τα­
ξίδια του με αυτοκίνητο προς τη Χάιφα, το Κάιρο, την Κωνσταντινούπολη ή
την Άγκυρα, στα δεξιά: του να έχει το όπλο του και στα αριστερά μια θερμο­
φόρα. Από την άλλη πλευρά, συστάσεις κα.ι παρακλήσεις των προϊσταμένων

20. Το σήμα, με ημερομηνία αποστολής 13.7.1944, έχει υποκλαπεί μέσω του

<< Ultra». Βλ. ΤΝΛ (PRO) IIW 15/ 15. Για την ΙΝΟ και τον Fitin, βλ. Christopher An-
drew και Va si lί Mitrokhin, The Mitrokhin Archive, The KGB in Europe and the
West, χαι Φαράκος, Β ' Παγκόσμιος Πόλεμος, σ. 454, όπου χαι η μνεία ότι η δράση του
Fitin επικεντρώθηκε κυρίως στα Βαλκάνια και στη Μέση Ανατολή, ενώ η ενημέρω­
σή του αποοείχθηκε: πολύτιμη και για το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα.
21 . Βλ. την από 25.5.1914 επιστολή του προς τη Force 133: ΤΝΑ (PRO) HS 5/519.
 !Ιl::Ί'!'ΟΣ ΣΤ . .\1ΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

s:, , / ' θ ι ι ι Ηζ ι
του για: uια:χοπες χα:ι αναπα:υση , συναντουν τη στα: ερη α:ρνηση του: Η ωη

πολλών ανθρώπων εξαρτάται από μένα: . Δεν μπορώ να φύγω!» 22

Η διαμάχη σχετικά με την <<ανεξαρτησία>J της SOE και του Μπογιώτα στον
Τσεσμέ συνεχίζεται μέχρι τα τέλη Ιουλίου του 1943. Αλλεπάλληλες συσκέ­
ψεις στη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη δεν καταλήγουν σε αποτέλε­
σμα , εξαιτίας της πεισματικής άρνησης του Pawson να αποδεχθεί την κυ­
ριαρχία του Noel Rees και του Διαμαντάρα στο λιμάνι. Και η κατάσταση επι­
δεινώνεται, εν μέρει μεν λόγω των δραστηριοτήτων των διαφόρων μυστικών
υπηρεσιών χα:ι των χαϊχιών τους στα τουρκικά παράλια, και εν μέρει λόγω της
προσπάθειας της SOE, της OSS και του Parish να αποχτήσουν άμεση επα­
φή με τις τουρκικές μυστικές υπηρεσίες , παρα:κά:μπτοντας την αποκλειστική
αρμοδιότητα του Noel. Όλα: αυτά: έχουν ως αποτέλεσμα την έγγραφη δια-
,
μαρτυρια των
Τ ουρκων
ι β ' s:, ι θ' '
που φο ουνται γερμανικες αντιuρασεις , χα οσον οι

Γερμανοί διαθέτουν πλέον λεπτομερή στοιχεία για το προσωπικό των βρε-

, ι ι Τ ι 2 '~
τανιχων μυστιχων υπηρεσιων στην ουρχια:. '
Οι δραστηριότητες του Paι·ish προκαλούν την έντονη δυσφορία του Si-
monds, ο οποίος στtλνει την ακόλουθη διαταγή στη Σμύρνη : 24

Σε ό,τι αφορά τις επιχειρήσεις των καϊκιών που ξεκινούν από τα τουρκικά.
παράλια και σε ό,τι αφορά όλες τις σχέσεις με τις διάφορες τουρκικές Αρχές,
το γραφείο της ΜΙ9 στη Σμύρνη θα υπάγεται πάντοτε στον υποπλοίαρχο
Noel Rees. Ως προς τα παραπάνω θέματα, ο ταγματάρχης Parίs h, ο αξιω­
ματικός της ΜΙ9 στη Σμύρνη, υπεύθυνος για τις δραστηριότητες της ΜΙ9, θα
ενεργεί πάντοτε κάτω από τις συμβουλές του υποπλοιάρχου Noel Rees. Ο τε­
λευταίος λόγος όσον αφορά τις σχέσεις με τους Τούρκους και τα ζητήματα
που επηρεάζουν μυστικές υπηρεσίες θα ανήκει σ' εκείνον.

Εξάλλου, όσον αφορά τον Pawson, στις 3 Ιουλίου του 1943 ο Gibson γρά­
φει στον Bowlby: 25

Οι απόψεις του W olfson, υπεύθυνου για τις ναυτικές δραστηριότητες στην

Τουρκία, ταυτίζονται απόλυτα με τις δικές μου, ως προς την επιθυμία: μας:

22. Από τις αναμνήσεις της κόρης του.

23 . Simonds, ΤΝΑ (PRO) WO 208/3253 , κεφάλαιο G: ιιΜΙ9, Meditcι-ranean Area
March, 1943-December 1943».
24. Στο ίδιο.
25. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/512 .
 «0 ΑΙΤΛΩΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 1..J.5

i) να περιορισθεί η δραστηριότητα στα (τουρκικά. ) παράλια,

ii) να γίνει αποδεκτή η αρχή του μονοπρόσωπου ελέγχου όλων των δρα­
στηριοτήτων αυτών, και
iii) να εισαχθούν καλύτερα. μέτρα ασφαλείας.
Εντούτοις ο εκπρόσωπος της Μ04 αρνήθηκε να δεχθεί την πρόταση κα­
τά. την οποία ολόκληρη η δραστηριότητα. στα παράλια πρέπει να ανατεθεί
στον Rees και ότι ο εκπρόσωπος της Μ04 στην ακτή πρέπει να. τεθεί υπό τις
εντολές του εκπροσώπου του R ecs σε οτιδήποτε αφορά. την κίνηση των καϊ­
κιών. Αρνήθηκε, επίσης, την πρόταση κατά. την οποία ένας υπεύθυνος εκ­
πρόσωπος από το επιτελείο του R ees θα είναι ο μοναδικός δίαυλος επικοι­
νωνίας, τηλεφωνικά κλπ., με τον εκπρόσωπο του R ees στην ακτή.

Μόλις ο Pawson λαμβάνει γνώση του παραπάνω εγγράφου , απευθύνεται

αμέσως στον Jimmy Peaι·son στο Λονδίνο: 2 6

'Ο πως '

εχω η'δ η '
αναφερει, ου δ'επατε,
επανα λαμ β'
ανω, ου δ' '
εποτε προκειται να

δουλέψω υπό τις διαταγές του R ees, κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες[ ... ]
Το να στέλνουμε τα μηνύματά. μας στον εκπρόσωπο του R ees στη Σμύρνη,
για να διαβιβάζει εκείνος στον εκπρόσωπο του R ees στον Τσεσμέ και εκεί­
νος στον δικό μας εκπρόσωπο εκεί , σημαίνει ότι θα γνωρ ίζουν τα πάντα για
τα σχέδιά μας. Τα παραπάνω δύο μέτρα έχουν σχεδιαστεί με τον αποκλειστι­
κό σκοπό να. αποκτήσουν πλήρη έλεγχο στις δραστηριότητές μας, κάτι που
δεν μπορούμε σε χα.μία περίπτωση να δεχθούμε [. .. ] Το να αφήσουμε τον
έλεγχο του ζωτικού μας έργου στα χέρια του Rees, του Γονατά. και του Δια.­
μαντάρα θα ήταv καταστροφικό.

Στα τέλη Ιουλίου του 1943 τα πράγματα ηρεμούν , προσωρινά όμως και
επιφανειακά: Η βάση της Αγριληά.ς παραχωρείται στην SOE, με υπεύθυνους
πλέον τον Γιάννη Παπαστεφά.νου και τον Μπογιώτα. Αργότερα., τον Φε­
βρουάριο του 1944, τη θέση του Μπογιώτα καταλαμβάνει ο υπολοχαγός Β.
S. Skelly. '27 Οι απευθείας σχέσεις, εξάλλου , της SOE με τις τοπικές τουρχι-
' Α ρχες
κες , οημιουργουνται
~ , στα τε '
, λη Ο κτω β ριου, ' και αρχι'ζει η αυτονο-
οποτε '
'
μη λειτουργια της β' ι ι 'λ
ασης υπο τον νεο ε εγχο. Α '
υτα στην κορυφη. ι Σ τους κα-

πετάνιους, όμως, και στα πληρώματα των καϊκιών τα. πράγματα. είναι διαφο­
ρετικά.. Από επιστολή του Δημοσθένη Μωρα·tτη :28

26. Ό.π.
27. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/700, «Re port οη Smyrna Caiquc Base, from Captain 8.
S. Ske lly)).
28. Προς τον δικηγόρο και βουλευτή Χίου Γιάννη Χανιώτη (χ.χ. ) . Από το αρχείο
του Παναγιώτη Καρασούλη. Στο απόσπασμα που παρατίθεται έχουν απαλειφθεί ή με­
τατοπιστεί μερικά ανακριβή στοιχεία (ιδίως ονόματα) που θα μπορούσαν να επιφέρουν
σύγχυση στον αναγνώστη.
446 ΠΕΤΡΩΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ -ΣΤΑΪΚΟΣ

Έχω εις το βιβλίον μου καταχωρήσει κατά.πλους πλοίων καθ' όλον το 1943,
σύνολον 144 και απόπλους 119 εις την βάσιν της Αγρελιάς. Καθ' όλον το έτος
194 3 ήταν και οι δύο βάσεις υπό τον έλεγχαν μιας οργανώσεως. Κατά το τέ­
λος του 1943 διαιρέθησαν εις δύο οργανώσεις, η μια, η δική μας, ελέγετο
Εθνική υπό την διοίκησιν του Ριζ και του Άγγλου κ. Καρυδιά, η δε άλλη
ήταν η κομμουνιστική υπό τον Γεώργιον Μπογιώταν εχ Κομοτηνής Θράκης
και τον Ιωάννη Παπαστεφά.νου τον οποίον διώρισαν εις Αγρελιάν, να διευθύνει
την βάσιν. Άρχισε η φαγωμάρα μεταξύ μας [ ... ] Όταν είδα αυτά διεμαρτυ­
ρήθην εις τον κ. Ριζ και του είπα ότι εγώ έχω τρία παιδιά. Ο ένας είναι σα­
μποτέρ εις Ελλάδα, ο άλλος αξιωματικός και ο τρίτος εις Ιερόν Λόχον, κ ι
εμείς στέλλομε πολεμοφόδια και εις τους Εθνικιστάς και εις τους Κομμουν ι-
,
στας. Εγω
's.
uεν ' να εργασ θ'
ημπορω ω να β'λλ
α ω s.' να σκοτωνονται.
τα παιuια ' Τ'
ο-

τε μου λέγει αν θέλεις να σε στείλουμε στην Κύπρο. Αρνήθηκα.

οι / /
σχεσεις αναμεσα: στις δ' / /
υο β α:σεις θ α ειναι στο ε ξ' '
ης τετα:μενες , εν δ ει-

κτικό δε των μεθόδων της SOE Σμύρνης e:ίναι το ακόλουθο τηλεγράφημα του
Ιουλίου 1944, λίγους μήνες πριν από την Απελευθέρωση: 29

19 Ιουλίου 1914. Τηλεγράφημα από Σμύρνη προς Χίο

Απαντήσατε εάν εσείς ενεργήσατε διαφυγήν CH 135, διότι καtκια εξακολουθούν
έρχονται Κιόστε και όχι Αγρελιάν. Πρέπει να έρχονται απ' ευθείας Αγρελιάν
διότι η άλλη υπηρεσία περιπλέκει τα ζητήματα. Ως διάδοσιν κυκλοφορήσατε
cρήμην ότι εις Αγρελιάν το δώρον πληρώνεται αμέσως, στο Κιόστε υπάρχουν μα­
κροχρόνιαι δυσκολίαι. Επαναλαμβά:νομεν, τούτο ως διάδοσιν.

Ο ακριβής αριθμός των χρημάτων, του οπλισμού και των εφοδίων που απο­
στέλλονται -φανερά ή κρυφά- στον ΕΛΑΣ από την Αyριληά είναι άγνωστος.
Σύμφωνα με σποραδικά στοιχεία που υπάρχουν, από τον Ιούλιο μέχρι τον
Οκτώβριο του 1943 ο ΕΛΑΣ στην ανατολική Θεσσαλία (Πήλιο) έλαβε 5 τό­
νους οπλισμού, ενώ άλλοι 5 τόνοι στάλθηκαν στον ΕΛΑΣ της Σάμου. Τον Δε­
κέμβριο υπήρχαν διαθέσιμοι 20 επιπλέον τόνοι οπλισμού για αποστολή στον
ΕΛΑΣ, μετά την άρση της σχετικής απαγόρευσης λόγω της επίθεσής του κα­
τά του ΕΔΕΣ. Την ίδια εποχή, εξάλλου, είχε προγραμματιστεί η αποστολή
στον ΕΛΑΣ ] Ο τόνων τροφίμων και ρουχισμού κάθε εβδομάδα. :Jo
π ιο ανα λυτικη' / /
ειναι η εικονα που
/
δ'ινει η αναφ ο ρα του συνταγματαρχη
1 J u-
lian Dolbey, με τίτλο «SOE Activities in Greece and the Islands ofthe Ae-
gean Sea>> :31

29. Καρασούληι;, ό.π. , σ. 123.

30. Βλ. «Development of Sea Operations1>, ΤΝΑ (PRO) HS 5/4 49.
31. ΤΝΑ (PRO) HS 7/ 152, «Παράρτημα IV (D)ιι, σ . 2. Τα παραρτή ματα της έκθε­
σης, δηλαδή το μεγαλύτερο τμήμα τη ς , έχουν γραψe:ί από διάφορα στe:λΕχη της SOE
Καtρου. Michael Ward, συνέντευξη. Για τον Julian Dolbey, βλ. παρακάτω.
 " Ο ΛΓΓΛΟ2.: ΗfΌ ΞF,}.)()Σ ,, 4 -1 7

Σύμφωνα με την έκθεσή του, 12 μεταξύ Αυγούστου και Οκτωβρίου του 1944
απεστάλησαν στην Ελλάδα τα ακόλουθα είδη, ως ανθρωπιστική βοήθεια(;)
'
στις περιοχες των ανταρτων στην ανατο' λ ικη'Θ
~ εσσα λ'ια, '
που ειχαν σο β αρα'
πληγεί:

Γάλα και αυγά (σε ξηρά μορφή) 423 βαρέλια

Κρέας » 965 κιβώτια
Πατάτες )) 595 ))

Λαχανικά )) 1.376 ))

Μπότες 3.805 ζευγάρια

Κάλτσες 6.655 ))
Στολές εκστρατείας 5.549
Πουκάμισα 7.180
Φάρμακα 9 κιβώτια
Πετρέλαιο κίνησης 784 γαλόνια
Λάδι μηχανής 324 ))

Στο ίδιο , περίπου, χρον ικό διάστημα (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος του 1944)

μεταφέρονται από την Αγριληά ποσό-τητες πυρομαχικών και καυσίμων. Όπως
αναφέρεται στην έκθεση, σκοπός της αποστολής είναι ((η δημιουργία αποθη-
'
κων για την ταχτικη
, β ,
ρετανικη υuναμη
'>:'' ( •
sιc
) ,
που προκειται να καταοιω
'>:' 'ξ
ει

τους Γερμανούς κα-τά -την αποχώρησή -τους από την Ελλάδα)):

Βλήματα 7.92 και άλλα πυρομαχικά l 5. 200 γύροι

Χειροβομβίδες69-77-36 288
Βλήματα όλμου 3" Η.Ε. 1.400
Βλήματα 303 Mk VII 6.750
Βλήματα 9mιn Parabellum 10.000
Πετρέλαιο 160 γαλόνια
Βενζίνη 100 οκτανίων 4.466 γαλόνια

Όμως, η SOE της Σμύρνης δεν είναι η μόνη που ενισχύει ποικιλότροπα -το
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Τα ίδια θα χάνει σε λίγο και η OSS, αυτή με χρήματα, ασυρ­
μάτους, εφόδια και, αργότερα, με όπλα .

Όπως η SOE, έτσι και 71 OSS συγκεντρώνει στις τάξεις της επιχειρηματίες
αλλά και πανεπιστημιακούς που γνωρίζουν την Ελλάδα ή την Τουρκία και

32. <<Παράρτημα IV (D)>J, σ. 2.

Η8 ΩΚfΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ1'Η2;-ΣΊΆiΚΟΣ

κατέχουν τις γλώσσες των δύο χωρών. Ενδεικτικά , επικεφαλής (OSS) στο
Κάιρο, από το καλοκαίρι του 1943, είναι ο συνταγματάρχης J ohn Toulmin,
πρώην αντιπρόεδρος της τράπεζας <<First National Bank of Bostoω>. Στην
Κωνσταντινούπολη τοποθετείται το 1943 ο Lanning («Packy») Mackfarland,
τραπεζίτης από το Σικάγο , απόφοιτος του Harvard και εθελοντής οδηγός
ασθενοφόρου στα Βαλκάνια στη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Κα­
λός γνώστης της Γιουγκοσλαβίας, έχει ως καθήκον τον εφοδιασμό των αν-ταρ­
τών στις βαλκανικές χώρες και τη συλλογή πληροφοριών. :J:Ι Στην Κωνστα­
ντινούπολη, επίσης, ως διπλωματικός ταχυδρόμος και πράκτορας της OSS
υπηρετεί ο Homer Davis, πρώην πρόεδρος του Κολλεγίου Αθηνών. :J Στο 4

Κάιρο, επικεφαλής του ελληνικού τμήματος της OSS βρίσκεται ο κορυφαίος

αρχαιολόγος Rodney Stuart Young, ο οποίος ήδη από το 1934 έχει λάβει μέ­
ρος στις ανασκαφές της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών, δραστηριότητα που θα
επαναλάβει μεταπολεμικά:. Βοηθός και αργότερα: διάδοχός του είναι ένας Οξ­
φορδιανός, ο πολιτικός επιστήμονας Stephen Bailey.
Με τέτοιο επίπεδο στελεχών, η δημιουργία σταθμού της OSS στη Σμύρ­
νη εύλογα ανατίθεται σ' έναν ακόμα αρχαιολόγο, τον John (ιιJack>ι) Langdon
Caskey. Γεννημένος το 1908, ο Caskey βρίσκεται για πρώτη φορά: στην Ελ­
λάδα το 1916. Απόφοιτος του Πανεπιστημίου του Σινσινάτι, στα χρόνια 1932-
1938 συμμετέχει στις ανασκαφές της Τροίας ως βοηθός του καθηγητή Carl
Blegen. Το 1943 εντάσσεται στην OSS και αφού εκπαιδεόεται για λίγο στο
Κάιρο, φεύγει για την Κωνσταντινούπολη, με ενδιάμεσο σταθμό την Άγκυ­
ρα. Στην Πόλη φθάνει την 1η Μα.·tου και έχει τις πρώτες του επαφές στο
Αμερικανικό Γενικό Προξενείο. Δύο ημέρες μετά:, φεόγει για τη Σμύρνη.
Εκεί, στον σταθμό του τραίνου τον υποδέχονται ο Lansing Williams και η
Dorothy Cox, που τον οδηγούν στο «lzmir Palac eι>. Δύο λόγια για τον κα­
θένα: Ο Williams είναι αξιωματικός και υπηρετεί στο Αμερικανικό Προξενείο
της Σμύρνης, ως εκπρόσωπος του αμερικανικού Ναυτικού. Στην πραγματι­
κότητα είναι πράκτορας της OSS και συγκεντρώνει πληροφορίες, κυρίως για
τις β ρετανικες
' και τις ε λληνικες
' ' υπηρεσιες.
μυστικες ' Κ'αμποσο καιρο' πριν, τον
είχαν πλησιάσει Έλληνες και του είχαν ζητήσει να δημιουργήσει εκείνος τον
σταθμό της OSS στη Σμύρνη, κά:τι που απαγορεύθηκε από το αμερικανικό
Ν αυτικο,
' '
α.πο φο'βο για τις αντιuρασεις
s:, ' Β ρετανων.
των ' << Μ ε καθησυχασε
' '
χα-

,
πως», γραφει ο Cas k ey στο Κ αιρο,
' '
«οταν μου επι β ε β α:ιωσε
' ' οτι
το γεγονος ' οι
'Ελληνε ς μισουν
Ι τοσο πολ,
' '
υ σημερα τον R ees και τους αν θ ρωπους
Ι του, ωστε '

33. Βλ. Rubin, ό.π. , σ. 135 χ.εξ. και 163 χ.εξ.

34. Ο Homer Davis (1896-1 984) διετέλεσε από το 1930 διευθυντής και από το 1932
πρόεδρος του Κολλεyίου Αθηνών. Το 1943 εντάχθηκε στην OSS και υπηρέτησε στην
Κωνσταντινούπολη. Από το 1946 μέχρι το 1976 άσκησε και πάλι τα προπολεμικά του
καθήκοντα στο Κολλέyιο Αθηνών .
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟ Ξε ΝΟΣ » -1 49

πιθανώς ουδείς από αυτούς θα. μιλήσει στους Βρετανούς για μας. (Ο Rees
τριγυρίζει κορδωμένος, με δύο αυ-τοκίνητα και άφθονη βενζίνη, ενώ ο npόξε ­
νος δεν διαθέτει ούτε σταγόνα.))) Και συμπληρώνει: ιιΠρέπει να είμαστε εξαι­
ρετικά προσεκτικοί όταν αναφερόμαστε στη δουλειά. του [Williams], διότι
αυτή υπερβαίνει κάπως την αποστολή του και ο ίδιος νιώθει τον κίνδυνο μή­
πως εκτεθούν τόσο η θέση του όσο και -το Ναυτικό)). :ι 5
Η Cox είναι εγκατεστημένη στη Σμύρνη από τον Φεβρουάριο του 1943,
επίσης ως πρ&κτορας της OSS, με κάλυψη την παροχή ανθρωπιστικής βοή­
θειας στους πρόσφυγες. Την ιδιότητά. της γνωρίζουν μόνον ο Αμερικανός πρό­
ξενος, ο Williams και οι Έλληνες. 36 Έχει εγκατασταθεί σ' ένα γραφείο του
προ ξ ενε ,
1 1
'λνει ε κ θ,
ιου και απο εκει στε ,
εσεις στην ο υασινγκτον, με β'
αση τις

πληροφορίες που αντλεί από το Ελληνικό Προξενείο κα.ι τον Williams.

Το πρώτο διάστημα ο Caskey παραμένει στο περιθώριο και συναντά. ελά-
χιστους αν θ pωπους.
' 'Ε νας ' '
απο αυτους ειναι ο ' Μ πογιωτα.ς,
' '
στον οποιο εκμυ -

στηρεύεται ότι οι χρυσές λίρες για την αγορά ενός καϊκιού στην Ελλάδα δεν
έχουν φθάσει ακόμα, ενώ βρίσκονται στο χρηματοκιβώτιο του Williams. ((Δεν
υπάρχει βία», του απαντά. ο Μπογιώτας. ιιΟ άνθρωπός μου δεν θα φύγει για
την Ελλάδα πριν από 15-20 μέρεςJJ. Όμως το πρώτο καίκι της OSS , το 3 τό­
νων Π/Κ ιιΛέλαJJ, θα αποκτηθεί μόνον ύστερα από μήνες και αυτό με διαρκή
παραχώρηση -της χρήσης του από τον Noel Rees. Η άποψη του Caskey για
τον Noel:

Είναι ευγενής και φιλικός όταν τον βολεύει, όμως η συμπεριφορά. του σχετι­
κά με το καίκι μας, τον Ταξιάρχη , δείχνει την απόλυτη περιφρόνηση που αι­
σθάνεται για μας, όταν έρχεται αντιμέτωπος με την υπηρεσία μας. Πάντοτε
γνώριζα ότι τα πράγματα θα ήταν έτσι, όμως αυτό υπήρξε το πρώτο αληθινό
παράδειγμα. Δεν μπορούμε να χάνουμε πολλά πράγματα γι' αυτό μέχρις ότου
γίνουμε πιο ισχυροί [ ... ]:π
Γεγονός είναι ότι αισθάνεται μόνο περιφρόνηση για μας, εκείνος οε και ο
1J 4 [Tahsin Μπέης] δεν θα πάψουν να μας διαβάλλουν, όποτε τους βολεύει.
Αυτή η κατάσταση θα συνεχιστεί μέχρι να γίνουμε αρκετά ισχυροί για να τους
πολεμήσουμε (κάτι που δεν μοιάζει πιθανό) ή μέχρι να γίνουμε αρκετά επι-
,
τυχημενοι και αποτε
λ 1 1 1
εσματικοι, ωστε να μην μποροuν να μας αγνοουν.
1 38

Είναι, όμως, ένας πολύ ισχυρός άνθρωπος με ένα μεγάλο και καλοστημέ­
νο δίκτυο στην περιοχή. Είναι ικανός να κάνει πράγματα που θα μας πλή-
ξ ουν β αρια' ~
και οεν '
θα uιστασει
~ ' απο' εγωισμο' ειτε
'ξει , ειτε
να το πρα , απο, εχ
' θρα

35. Caskey προς Κάιρο («ULA»), 9.5.1943. NARA, RG 226, Entι-y 210, Βοχ ηο. 2ί7.
36. Το ποιοι είναι αυτοί οι Έλληνες, θα γίνει αντιληπτό από τα επόμενα.
37. Ο ίδιος προς Packy (Mackfarland), 16.9.1943, ό.π. Για-το επεισόδιο με τον ιιΤα­
ξιάρχη», βλ. στο επόμενο κεφάλαιο.
38. Ο ίδιος προς Rodney (Young), 15. 9.1943, ό.π.
450 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΤΚΟΣ

εναντίον μας. Παρ' όλη την αντίθετη επιθυμία μου, για το καλό όμως της
υπηρεσίας, έτσι όπως το αντιλαμβάνομαι, προτιμώ να μην έρθω σε ανοιχτή
αντιπαράθεση με τον Rees, εφόσον μπορώ να το αποφόγω. 39

Όπως προκόπτει από το σύνολο της αλληλογραφίας του, ο Caskey κατά βά­
θος μισεί τους Βρετανούς, αντιπαθεί τους Έλληνες και θαυμάζει τους Τούρ­
κους. Μια περικοπή από επιστολή του στον <(Packy/•0 είναι χαρακ-ιηριστική:

[... ] ό,τι και να χάνουν οι Τοόρχοι , οι Βρετανοί (ιδίως οι Λεβαντίνοι) και οι

Έλληνες μοιάζουν ανίκανοι να: τους δουν ή να: τους σχεφθοόν ως οτιδήποτε άλ­
λο παρά. ως δυνάμει εχθρούς, ως άπληστους, άρπαγες, ανέντιμους και αδί­
σταχτους διαβόλους που συνεχώς θα δημιουργοόν προβλήματα, εκτός χι αν
υποχρεωθοόν σε πρόσκαιρη ησυχία, είτε με ξυλοδαρμό είτε με δωροδοκία.
Το παρελθόν μου στις σχέσεις μου με τους Τοόρχους υπήρξε τελείως διαφο­
ρετικό. Ξεκίνησα με την υποχρέωση να μάθω χά.πως τη γλώσσα τους. Γνώ­
ρισα Τοόρχους που θαόμασα και συμπάθησα, εξακολουθώ δε να θαυμάζω και
να συμπαθώ αυτή τη χώρα και πολλοός από τους ανθρώπους της.

Με χαιρεκακία, εξάλλου, που δύσκολα κρύβεται, στις 7 Σεπτεμβρίου του

1943 ο Caskey γράφει στον Rodney Young: «Σήμερα, το ελληνικό προξενείο
δεν μπορεί να υψώσει τη σημαία του. Είναι η επέτειος μιας παλιάς νίκης των
Τούρκων κατά των Ελλήνων>J. 4t
Με βάση τον θαυμασμό του για την Τουρκία και τους κατοίκους της , αλ­
λά και με την πεποίθηση πως ο ιιαληθινόςJ> Τούρκος είναι αξιοπρεπής και
έντιμος, ο Caskey αποφασίζει να μην ακολουθήσει το σύστημα της δωροδο­
κίας, όπως οι Βρετανοί και οι Έλληνες. Η απογοήτευση θα έρθει σύντομα.
Στις 12 Οκτωβρίου, γράφει στον Young :42

Προς το παρόν ο Tahsin είναι συνεργάσιμος και λογικός. Βέβαια αυτό μας
στοίχισε μερικά χρήματα και την απώλεια μέρους του αυτοσεβασμοό μας .
Όμως, η δαπάνη άξιζε. Υπάρχουν στο Miami [Κουσά:ντασι] και άλλοι αξιω­
ματούχοι: Ο Λιμενάρχης, ο Διευθυντής του Τελωνείου, ο Επόπτης Υγείας , ο
Αρχηγός της Αστυνομίας και ο καϊμακάμης [ο υποδιοικητής]. Ό,τι και να
κάνουμε για να χρυφτοόμε πίσω από τη Milem, τίποτα δεν μπορεί να τους
εμποδίσει από το να αντιληφθοόν πως κάτι συμβαίνει. Όλοι ζητοόν χρήματα.
Εάν τους πληρώσουμε, ξεσκεπαζόμαστε. Εάν δεν τους πληρώσουμε , τότε θα:
αρχίσουν να μιλάνε, ακόμα χα.ι να στέλνουν αναφορές στην Άγκυρα., λέγο-

39. Ο ίδιος προς R odney (Ύoung), 2.2. 1944, ό.π.

40. Ο ίδιος προς Packy (Mackfarland), 18.7. 1943, ό.π.
41. Ό.π.
42. Ό.π.
 «0 Α!ΤΛΟΣ ΠΡΟΞF:ΝΟΣ» 451

ντας πως αλλοδαποί χάνουν παράνομα πράγματα στην περιοχή. Ο αντίκτυ­

πος θα πλήξει άσχημα τον Rcι;ai και εκείνος εμένα_ι.:J

Ο ελληνικός κύκλος -του Caskey περιορίζεται στον Μπογιώτα και στους

'λλ
α ους αν
θ ,
ρωπους του
Ζ,
αγκα που
β , ,
ρισκονται ακομα στη
Σ ,
μυρνη, επισης
, δ
ε

και σε άτομα του Ελληνικοlι Προξενείου, όπως ο υπολοχαγός Βασίλης Κο­

σκινάς, δηλαδή σε όλους αυτούς τους αριστερούς που ι<μισούν τον Noel Rees».
Προσπάθειά του να προσεταιρισθεί τον Λεβίδη αποβαίνει άκαρπη:

Ο Λεβίδης αποτελεί αίνιγμα. Οι εντολές του είναι να τα πηγαίνει καλά με τον

Rees και να αποφεύγει τα μπλεξίματα του Ζάγχα, κάτι που ασφαλώς κάνει.
Ο Rees μού προτείνει συχνά, με δική του πρωτοβουλία, να συζητήσω ιδιω­
τικά με τον Λεβί(')η. Οι ιστορίες τους πάντοτε συμπίπτουν. Ο Λεβίδης ουδέ­
ποτε χάνει οτιδήποτε για μένα. Απλώς, ακούει ευγενικά και κουβεντιάζει
ευχάριστα. Ίσως έχει τις δικές του μύχιες σκέψεις, όμως σήμερα είναι άν­
θρωπος του Rees. Δεν μπορώ να χάνω τίποτα μέσω του Λεβίδη, εκτός χι αν
το θέλει ο Rces. 44
Εντούτοις, όταν λες πως μπορείς να οργανώσεις την αποστολή ενός Έλ­
ληνα στην Κωνσταντινούπολη ή στη Σμύρνη, χωρίς να το γνωρίζουν οι Βρε­
τανοί ή/και οι Έλληνες, νομίζω πως χάνεις λάθος. Και το λέω μόνον ως προ­
ειδοποίηση. Όλες οι πληροφορίες για τους Έλληνες πηγαίνουν στον Λεβίδη
και, από όσο μπορώ να αντιληφθώ, ο Λεβίδης λέει στον R ees ΤΑ ΠΑΝΤΑ.
,
Ε πισης, οι
Β , ζ ητουν
ρετανοι
, ,
και εχουν τους ε
λλ , ,
ηνικους μυστιχους χω
, δ ιχες. 4r,·

Τελικά, με τη βοήθεια του Reςai Μπέη, παραχωρούνται στην OSS για τη

δημιουργία. βάσεων το Κουσάντασι («MiamiJ>) και, αργότερα, δύο ακόμα λι­
μάνια, στο Arslan Burnu (HKey WestJi) και στο ςandarli (HBoston>i). Από
εκεί αναχωρούν τα κα:tκια. της για την Ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά, με
κύριο στόχο τη δημιουργία δικτύων κατασκοπίας, διαφυγών και προπαγάνδας,
αλλά και την ποικιλότροπη ενίσχυση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ με όπλα και άλλα εφό­
δια., τα τελευταία κρυφά. από τους Βρετανούς. Μερικές από τις γνωστές δρα­
στηριότητες της OSS Σμύρνης:
Τέλη Ιανουαρίου του 1944. Ο Μανούσος Φασουλά.κης -πρώην μέλος του
<<Προμηθέα Il>i και άνθρωπος του Ζάγκα- φθάνει με καί'κι στις Πετριές της
Εύβοιας. Λίγο αργότερα, αρχίζει να αναζητεί τον υπεύθυνο του ΕΑΜ Εύβοιας
και τελικά έρχεται σε επαφή με τον Σταμάτη Καββαδία. 46 Του γνωρίζε ι ότι
έρχεται εκ μέρους της OSS και του υποβάλλει την πρόταση του Caskey για

43. Ο R er;ai Μπέης ήταν αξιωματούχος της Mile m, ο ιιπροστάτηςιι του Caskey.
44. Caskey προς Rodney (Young), 14. 7. 1943, ό.π.
45. Ο ίδιος προς Roger (;), 12.8.1943, ό. π.
46. Βλ. Καββαδίας, ό.π., σ . 160 χ.εξ.
452 ΠF:ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑrΚοΣ

την υπογραφή συμφωνίας, κατά την οποία: α. Το ΕΑΜ Εύβοιας θα επιτρέψει

την εγκατάσταση ασυρμάτου στην περιοχή που ελέγχεται από τον ΕΛΑΣ , με
ασυρματιστή τής OSS και περιφρούρηση από αντάρτες. Το ΕΑΜ θα γνωρί­
ζει τον κώδικα του ασυρμάτου· β. Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ θα δέχεται αιτήσεις για
πληροφορίες σχετικά με στρατιωτικά ζητήματα χ.ά., και γ. Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ
θα επιτρέπει και θα διευκολύνει τη διέλευση μέσω Εύβοιας πρακτόρων της
OSS, με προορισμό τψ Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ και το Γενικό Στρα­ }::

τηγείο του ΕΛΑΣ. Ως αντάλλαγμα, ο Caskey προσφέρει: 1.500 στολές, 1.500

ζευγάρια μπότες και οπλισμό. 47 Το μνημόνιο της συμφωνίας υπογράφεται και
τον Φεβρουάριο φθάνουν ο ασύρματος και ο ασυρματιστής. 4R Φθάνουν επίσης
τα εφόδια. και, κατά τον Καββαδία, «μικρός αριθμός όπλων (μυδράλια και άλ­
λα αυτόματα. ατομικά όπλα)».
Τον Μάρτιο του 1944, η SOE Σμύρνης παραχωρεί στον Caskey 250 τυ­
φέκια, με εκατό γύρους πυρομαχικών για το καθένα και με τον όρο να μην
πληροφορηθούν οι Τούρκοι την προέλευσή τους. Τον Αύγουστο, εξάλλου , του
1944, ο Καββαδίας αναχωρεί για τη Σμύρνη προκειμένου να. εξασφαλίσει
ασύρματο, στολές και όπλα. για τη Μυτιλήνη. Εκεί συναντάται με τον Πα­
ναγιώτη Κεμερλή, μόνιμο αντιπρόσωπο του ΕΑΜ Μυτιλήνης, καθώς και τον
Χρήστο Γκουζέλο (1ιΣπύρο Ζαπάντη») του ΚΚΕ, ο οποίος βρίσκεται στη
Σμύρνη για επαφές με τον Γκόγχα. Οι συζητήσεις γίνονται στο γραφείο της
Cox και τελικά ο ασύρματος, ο ασυρματιστής και τα εφόδια μεταφέρονται
στο <;andarli και από εκεί στη Μυτιλήνη. 49
Στις 24 Ιουλίου του 1944, επισκέπτεται τη Σμύρνη ο Francis Nixon της
SOE Καίρου. Στη σχετική γραπτή του έχθεση 50 αναφέρει:

Σύμφωνα με τον Paton, η OSS -η βάση της βρίσκεται αρκετά μακριά, στα
βόρεια της Σμύρνης- κάνει ελάχιστα πράγματα, αν και ο Mackfa1·land στην
Κωνσταντινούπολη μου παρουσίασε μια πιο αισιόδοξη εικόνα για τις δρα­
στηριότητές ης.

Από την άλλη πλευρά, οι πληροφορίες για την OSS που αποστέλλονται
στο Foreίgn Office είναι τελείως διαφορετικού τύπου :51

4 7. Ύ πενθυμίζεται ότι την εποχή εκείνη ο εφοδιασμός του ΕΛΛΣ με όπλα ήταν απα­
γορευμένος.
48. Επρόκειτο για τον ασυρματιστή Δημήτρη Σκανδάλη, ο οποίος αργότερα εντά-
χθηκε στον ΕΛΑΣ.
49. Πρβλ. Κεμερλής - Πολuχρονιάδης, 6.π., σ. 367 χ.εξ.
50. ΤΝΑ (PRO) IJS 3/ 223.
51. Βλ. ((Periodical Intelligence Summary ηο. 28, up to 16th August 19441>, ΤΝΑ
(PRO) FO 371/43691/R 13102.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ Π!ΌΞΕ Ν ΟΣ » 453

Δραστηριότητες της OSS

Δίχως αμφιβολία, οι δραστηριότητες της OSS γίνονται όλο χαι περισσότερο
χαχόβουλες. Στο Κάιρο (εχτός από την έντονη, προφορική προπαγάνδα κα­
τά του Παπανδρέου) έχουν περιοριστεί στην κυκλοφορία -με τη μορφή, δή­
θεν c<δελτίων πληροφοριώνιι - του πλέον παιδαριώδους και ψευδούς πολιτι­
κοίι κουτσομπολιοίι, που αποστέλλεται προς όσο το δυνατόν περισσότερους
παραλήπτες. Επιπλέον, όπως αναφέρεται τώρα από την Ελλάδα, στην πε­
ριοχή του Πηλίου, εκεί από όπου πηγαινοέρχονται τα καίκια τους, παραδί­
δουν όπλα στον ΕΛΑΣ. Αυτό, βεβαίως, γίνεται από το Τμήμα τους των Πλη­
ροφοριών 1Sil που παραμένει ανεξέλεγκτο από οποιονδήποτε Διοικητή των
Συμμαχικών Δυνάμεων και ενεργεί αντίθετα με τα επιχειρησιακά μας σχέδια.
Πριν από μερικές εβδομάδες , η ελληνική κυβέρνηση ανακάλυψε στη Σμύρ­
νη πως το ίδιο είχε συμβεί στην Εύβοια. Διαμαρτυρία της έμεινε: χωρίς απο­
τέλεσμα. Τώρα η OSS έχει τον δικό της αντιπρόσωπο στην Π ΕΕΑ52 και αυ­
τός διαβιβάζει τα μηνύματα της Επιτροπής στην OSS, στο Κάιρο, από όπου,
όπως φαίνεται, αποστέλλονται κατευθείαν στον κ. Βενιζέλο. "3

Ο Caskey εγκαταλείπει τη Σμύρνη στις 19 Νοεμβρίου του 1944. Στη δε­

καετία 1949-1959 θα διατελέσει διευθυντής της Αμερικανικής Αρχαιολογι­
κής Σχολής στην Αθήνα, με σημαντικό ανασκαφικό έργο.

Τον Ιούλιο του 1943, για άγνωστους λόγους, ο Βαλασάκης αρχίζει να εκπί­
πτει της <cθείας χάριτος» του Λαμπράκη. Τρία διαδοχικά τηλεγραφήματα του
Πελτέχη 54 είναι ενδεικτικά της ατμόσφαιρας που επικρατεί:

Υμέτερον αρ. 97. Αρχάς Ιουλίου Λαμπράκης εζήτησε βοηθήσω Βαλασάχη.

Έδωσα 500 χρυσάς ας και μου οφείλουν χαι εγνώρισα Δοξιάδην, άλλως Πε­
τρόπουλον, άλλως Ήψαιστον διά πληροφορίας ομάδος Βαλασάκη. Διαλυο­
μένου δήθεν Βαλασά.κη, Δοξιάδης εζήτησε επιμόνως συνεργάζεται μετ' εμού ,
εγώ επεφυλάχθην. Παραμονήν αναχωρήσεώς μου εις Κάιρον, εζήτησα Λα-

52. Επρόκειτο για τον Ελλ.ηνοαμερικανό Κώστα Κουβαρά., συγγραφέα του γνωστού
βιβλίου, OSS. Με την Κεντpιχή του ΕΑΜ. Αμεpιχανιχή μυστική αποστολή Πεpιχλής
στην κατεχόμενη Ελλάδα.
53. Οι πληροφορίες για τα πεπραγμένα αυτά του Caskcy και γενικότερα της OSS στο
Κάιρο και στα Βαλκάνια θα φθάσουν μέχρι το γραφείο του Τσώρτσιλ, ο οποίος και θα:
εκφράσει προσωπικά προς τον Ρούζβελτ την απαρέσκειά του για τις δραστηριότητες
του Donovan. Βλ. ΤΝΑ (PRO) PREM 3/ 21 2/2.
54. Σήματα 150- 152/ 12.11.1943 της «Υβόvνηςιι προς Σμύρνη. Αρχείο Πελτέκη , ό.π.,
φ 259/4.

;;·
1151 ΠΚΙ'ΡΟΣ ΣΤ. MAKJ>lll: - ΣTAΪKOL:

μπράκην ενισχύσει συνεργάτας μου, ούτος ανέθεσε Δοξιάδην , όστις μου έδω­
κε φωτογραφίας χαρτών διά χρήσιν Απόλλωνος , ας παρέδωκα εις Κάιρον εις
DI·ydcn ,55 δηλώσω; προέλευσιν Βαλασάκη και παραλήπτηv Rees , αρνούμε­
νος υιοθετήσω αυτάς. (ακολουθεί)

Επέστρεψα έξι Οκτωβρίου συνήντησα Δοξιάδηv ενάτην, διότι κατ' απουσίαν

δυσηρέστησε συνεργάτας μου λόγω αδιακρίτων αξιώσεών του. Διευθέτησα
τυπικώς ζήτημα. Με ηρώτησε εντυπώσεις Καίρου διά χάρτας τού εν συσχε­
τισμώ δυσμεvείας Βαλασάκη. Εδήλωσα άγνοιαν και αδιαφορίαν μου διά χάρ­
τας και είδος πληροφοριών Βαλασάκη, ως εντολαί υμών. Επανείδον Δοξιάδην
προ 1Ο ημερών, λόγω επαγγέλματος του χαρτογράφου, και εζήτησα πίνακα
ζωτικών χώρων Αθηνών. Μετανοώ (ακολουθεί)

Χαρακτηρίζω μύθον τα του Δοξιάδη περί ταξιδίου εμού επικειμένης δήθεν

invasion, επινόησιν αυτού φιλοδοξούντος εμπαθώς και νοσηρώς διακριθή πα-
' '
ντι τροπω, Μ εσην
' Ανατο λ'ην. Φ ο β ουμενος
' ' μειωσιν
αυτος ' Ι,ογω
' δ υσμενειας
'
κατά Βαλασάχη και λόγω αποφυγής μου συνεργασθώ με αυτόν, παρουσιάζει
εαυτόν προς Rees περιζήτητον αλλού [ ... ]

Την ίδια εποχή, αρχίζει να σημειώνεται διαρροή μελών των πληρωμάτων

των καϊκιών της ιιΑλίκης». Με διάφορα προσχήματα, πετυχαίνουν να παρα­
μείνουν στην Τουρκία και να μην επιστρέψουν στην Ελλάδα. Τελικά., στις αρ­
χές Αυγούστου ο Βαλασά.κης αντιλαμβάνεται τι συμβαίνει. Την παραμονή
του απόπλου ενός καϊκιού για τη Σμύρνη, ο κυβερνήτης του, υποκελευστής του
ΒΝ, του αποκαλύπτει πως ούτε χι εκείνος θα επιστρέψει στην Ελλάδα. Και
ύστερα από πιέσεις τού εξομολογείται την αιτία: Εαμίτες τον έχει απειλήσει
με θάνατο, εάν στο εξής δεν τους παραδίδει για έλεγχο την αλληλογραφία
«Αλικης»
, Μ εση Ανατο λ' 'Υστερα Β α-
1
της με τη
1
η '
και αντιστροφα. απο αυτα
' , ο

λασάκης, μέσω της οργάνωσής του , διαπιστώνει πως και η δική του ζωή βρί­
σκεται σε κίνδυνο διότι παρακολουθείται. 56 Έτσι, φροντίζει να χαθούν τα ίχνη
του και στις 28 Αυγούστου διαφεύγει με καίκι από τη βόρεια Εύβοια. Από τό­
τε, την αρχηγία της ((Αλίκης1> αναλαμβάνει ο πλοίαρχος Κωνσταντίνος Χα­
σιώτης. Τη συνέχεια αφήνω στον Βαλασάκη: 57

55. Ο Dryden (μικρό όνομα άγνωστο) ήταν ταγματάρχης και επικεφαλής της CBME,
του ιι Ult1·a» στη Μέση Ανατολή.
56. Βλ. Βαλασάχης, Ελεύθεpος Κόσμος, συνέχειες 13 και 14. Επίσης , ο ίδιος, συ­
νοπτικά, στην ιιlδιόγραφη Έκθεση» , ό.π.
57. Βαλασάχης, Ελεύθεpος Κόσμος, συνέχειες 14, 15 χαι 22. Βεβαίως, οι χαρακτη­
ρισμοί του για διάcpορα πρόσωπα απηχούν τη γλώσσα της Κατοχής, όταν κάθε εαμίτης
ή φιλοεαμικός αποκτούσε τον τίτλο του <ιχομμουνιστή».
 «0 Α:"'ΓΛΟΣ ΠΙΌΞRΝΟΣ» 455

Όταν την 1η Σεπτεμβρίου έcρθασα στη Σμύρνη έσπευσα να συναντήσω για

πρώτη cρορά τον εκεί Άγγλο Πρόξενο, Νόελ Ρηζ, τον οποίο δε γνώριζα προ­
σωπικά αλλά με τον οποίο διατηρούσα εδώ χαι πολύ χρόνο επαφή μέσω α.λ­
ληλογραφία.ς. Αλληλογραcρίας σχετικής με τον α.γώνα που διεξήγαγε η Αλί­
κη, δεδομένου ότι εκείνος προtστατο των υπηρεσιών μυστικού πολέμου και
ιδιαίτερα των οργανώσεων πληροφοριών στην Ελλάδα. [ ... ]
Αλλά το πιο χαταπληχτιχό, το οποίο με συγκλονίζει ακόμα και σήμερα,
όταν το αναλογίζομαι, είναι ότι ο επικεφαλής της εκεί εγκατεστημένης αγ­
γλικής υπηρεσίας δολιοcρθορών, ο Βρετανός ταγματάρχης Πέιτον,"Η δεν έπαυε
να διατυμπανίζει προς κάθε κατεύθυνση, όχι ότι είναι σοσιαλιστής -όπως με­
ρικοί άλλοι- αλλά ότι είναι καθαρόαιμος κομμουνιστής. Και δεν δίσταζε κα­
θόλου να διακηρύσσει πως μοναδικός σκοπός του ήταν να εξυπηρετεί το ΕΑΜ
και μόνο το ΕΑΜ και ότι βρισκόταν σε στενότατη επαφή με την Κεντρική του
Επιτροπή στην Ελλάδα. [ ... ]
Δεν δυσκολεύθηκα, επίσης, να αντιλψρθώ ότι και η αντίστοιχη της βρε­
τανικής ΜΟ4, αμερικανική υπηρεσία ήταν σχεδόν ανύπαρκτη, από την άπο­
ψη της εξυπηρέτησης του αληθινού ελληνικού απελευθερωτικού αγώνα. Και
όχι μόνον ανύπαρκτη αλλά και επικίνδυνη. Ιδιαίτερα επικίνδυνη. Επικεφα­
λής της βρισκόταν ένας αξιωματικός, ο Αμερικανός Κάσκυ, αρχαιολόγος στην
επιστήμη και στο επάγγελμα και φανατικός κομμουνιστής. [ ... ]
Εκτός από τον ταγματάρχη της ΜΟ4, Πέιτον, κα.ι τον Αμερικανό αρχαιο­
λόγο Κάσκυ, υπήρχε και ένας άλλος από τους ((συμπαθούντες» το ΕΑΜ. Αυ­
τός εκινείτο περισσότερο στην Κωνσταντινούπολη και ανήκε στα: δρώντα μέ­
λη της αμερικανικής υπηρεσίας μυστικού πολέμου. Ήταν πολό γνωστός στην
Ελλάδα κα:ι ονομαζόταν Όμηρος Νταίηβις. [ ... ]
Πρέπει, λοιπόν, να τονίσω ευθύς εξαρχής, ότι ο Νόελ Ρηζ υπήρξε για μέ-
ι
' εκεινη
να την εποχη ι οαση.
μια πραγματικη ι 'Η ταν ι
ο μονος, επανα λ αμ β'
ανω,

ο μόνος, που εκδηλώθηκε ως εθνικόφρων, ως άνθρωπος, δηλαδή, που μπο­

ρούσε να σκεφθεί και να βοηθήσει την ελληνική Ελλάδα. Αντιλαμβάνεται κα­
νείς, τι υπήρξε αυτό για μένα, ενόσω βρισκόμουν ακόμα έκπληκτος και απελ­
πισμένος από τις εντυπώσεις μου του Κα!ρου. Ήταν ένας αληθινός φιλέλ­
ληνας, από εκείνους που τελικά συνετέλεσαν στο να εξασφαλίσει η Ελλάδα
την πραγματική της απελευθέρωση. Όλοι οι άλλοι που αποτελούσαν το προ­
σωπικό του αγγλικού προξενείου Σμύρνης ήταν κομμουνιστές ή κομμουνίζο­
ντες. Τουλάχιστον έτσι εμφανίζονταν και έτσι εκδηλώνονταν.

'Ο-ταν ο Βαλασάκης φθάνει σ-το Κάιρο, τον περιμένει μια δυσάρεστη έκ­
πληξη. Βρίσκεται σε δυσμένεια, διότι έχει προηγηθεί -τηλεγράφημα του Σο­
φούλη, σ-ταλμένο από τον Λαμπράκη, με το οποίο κατηγορείται πως εγχατέ-

58. Την εποχή που ο Βαλασάκης έφθασε στη Σμύρνη, επικεφαλής τής εκε ί SOE
ήταν ο Pa,vson. Ο Arthur William Paton τον διαδέχθηκε τον Οκτώβριο του J 94 3 (βλ.
και παρακάτω).
456 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤ ΑίΚΟΣ

λειψε την Ελλάδα διότι έχει ξοδέψει όλα τα χρήματα των βρετανικών μυ-
Τ ην
1
~
/
εποχη, ε ξ'λλ
1 / 1 /
στικων
' υπηρεσιων για την αγορα ακινητων. ιυια α ου, αρχι-

ζουν να συμβαίνουν περίεργα πράγματα στην Αθήνα: Μηνύματα του Τσου­

δερού προς τον «Όμηρο)) και την <<Αλίκη)) τούς παραδίδονται διαστρεβλωμέ­
να. Αιτήματα διαφόρων προσώπων για διευκόλυνση της διαφυγής τους στη
Μέση Ανατολή παραδίδονται στον Λαμπράκη για αποστολή, εάν όμως τα
1 / ~ Ι λ f J Ι Ι ~'
προσωπα αυτα uεν του ειναι πο ιτικα αρεστα , τα μηνυματα τους ουuεποτε

καταλήγουν στον προορισμό τους. Τέλος, στις αρχές του 1944 φθάνει στο
Κάιρο ο ναlιαρχος Γεράσιμος Βασιλειάδης (<ιΠρωτέας>>), συγγενής του Λεβί­
δη και σημαντική πηγή πληροφοριών του για την κατεχόμενη Ελλάδα. Στο
μεταξ υ, οι σχεσεις
ι ι Σ 'λ Λ ι ι ~ ι ι 1
οφου η- αμπρακη εχουν uιαρραγει, κατοπιν τουτου ο

Βασιλειάδης -εκπρόσωπος των Σοφούλη-Γονατά- δεν ενημερώνει τον Λα­

μπράκη για την αναχώρησή του . Το αποτέλεσμα είναι να σταλεί στο Κάιρο
νέο τηλεγράφημα του Σοφούλη, ο οποίος αυτή τη φορά αρνείται την ιδιότη­
τα του Βασιλειάδη ως εκπροσώπου του. Όμως, η διασταύρωση των πληρο­
φοριών αποκαλύπτει την αλήθεια. Τα δύο τηλεγραφήματα, το πρώτο για τον
Βαλασάκη και το δεύτερο για τον Βασιλε ιάδη , είναι πλαστά και έχουν συ-
νταχθ ει απο τον
1 ι Λ ι ι ι δ ι Ι
αμπραχη, χατα καταχρηση του ικαιωματος του να προ-

συπογράφει τα κείμενα του Σοφούλη ... 59

Στα μέσα του 1943, οι κύριοι δρόμοι διαφυγής από την περιφέρεια της Θεσ-
/
σα λονικης προς τη
χ
α
λ ~ Ι Ι
κιοικη ε ιναι τρεις; ο
β'
ορειος, ο κεντριχος και ο νο-
Ι Ι

τιος. Όλοι καταλήγουν στον Άγιο Φωκά, όπου η γνωστή μας ήδη «Κλαδού-
πολ ιςJJ, κα ι μονον το
Ι β' ι ι δ Ι λλ Ι δ Ι
ορειο ρευμα παρεχει τη υνατατητα ενα ακτιχης ο ου,

από την Αρναία στην Ιερισσό και στο Άγιον Όρος. 60

Την εποχή εκείνη τα περιοριστικά. μέτρα των Γερμανών εντείνονται και οι

διαφυγές γίνονται ολοένα και πιο επικίνδυνες. Για τον καλύτερο, λοιπόν, συ­
ντονισμό τους, οι Simonds και Rees αποφασίζουν την αποστολή επιτόπου
Ελλήνων αξιωματικών, με καθήκον να εξασφαλίζουν την ακρίβεια. στους πλόες,
στις διαδρομές και στους χρόνους άφιξης των καϊκ ιών. Αποφασίζουν επίσης
Ι
-κυριως για λ'
ογους /
ασφα λ ειας- οι αποστο λ' Ι
ες να ειναι Ι
μονοπροσωπες. οι

αξιωματικοί θα είναι εφεξής και ασυρματιστές. 61

Ο υπίλαρχος Θεοδόσης Στεφανίδης («Dragomaω)) -<<ένας από τους κα­

λύτερους Έλληνες αξιωματικούς μας)), κατά τον Siωonds- είναι ο πρώτος

59. Βλ. «Periodical lntelligence Summary ηο. 16, up to 26th March 1944» (Lee-
per), ΤΝΑ (PRO) FO 371/4368/R 5591.
60. Παπαθανασίου, ό.π. , τόμ. l, σ. 449.
61. Simonds, ΤΝΑ (PRO) WO 3253, ιιΜΙ9 Mediterranean Area, March 1943-De-
cember 1944 >ι , σ. 36-37.
,.....

«0 ΛΙΤΛ02.: lll'OΞF:"IOΣ» 4 5ί

που επιλέγΕται για αποστολή στη Χαλκιδική. Εκπαιδεύεται στη Σχολή STS,
κατόπιν στη χρήση του ασυρμάτου από την ISLD στο Κάιρο, και στ ις 22
Μα·tου του 194 3 αναχωρεί με κα!κι από το Κιόστε για τη Χαλκιδική, μ' έναν
ασύρματο και χρήματα. Εκεί, έρχΕται αμέσως σε επαcρή με την ΠΑΟ και σε
λίγο γίνεται υπεύθυνος για την ι<ΚλαδούπολψJ, η οποία πλέον συντηρείται
οικονομικά από τον Noel Rees.
Μονοπρόσωπες αποστολές στη Θεσσαλονίκη οργανώνει και η SOE Καt­
ρου. Στιc; αρχές Αυγούστου του 1943, μετά την εκπαίδευσή του , ο υπίλαρχος
Ορέστης Λεβίτης (ή Λευίτηc;) εγκαταλείπει το Κάιρο για τη Σμύρνη. Εκεί cρι­
λοξενείται για μερικές ημέρεc; στο σπίτι του Pawson62 και μετά φεύγει με
τον ασύρματό του και 1.000 χρυσές λίρες για τη Θεσσαλονίκη. Ο άνθρωπος
που τον υποδέχεται εκ μέρους της ΠΑΟ είναι ένας αντάρτης τη ς , ο υπολοχα­
γός-αρχιτεχνίτης Αστέριοc; Σιάπκαc;, ο οποίος ήδη έχει προοοθεί από το ΕΑΜ
στους Γερμανούς. 6 ·3 Το γεγονός αυτό, μαζί και η επιπολαιότητα των Λεβίτη
και Σιάπκα τους οδηγεί σύντομα στη σύλληψη . Βασανίζονται , και ο μεν Σιάπ­
κας αντέχει, για να αντιμετωπίσει σε λίγο το εκτελεστικό απόσπασμα. Ο Λε-
β 'ιτης , , , ,
ομως, οχι μονον αποκα
λ, , 'ζ
υπτει ο,τι γνωρι ει α
λλ ' , ,
α γ ινεται και πρακτο-

ρας της SD. 04 Αργότερα, ακολουθεί τους Γερμανούς κατά την αποχώρησή
τους και τα ίχνη του χάνονται για πάντα ...
Η προδοσία του Λεβίτη επιφέρει αναστάτωση στην ΠΑΟ και στελέχη της
εγκαταλείπουν τη Θεσσαλονίκη , ενώ το επόμενο διάστημα καταοικάζονται
ερήμην σε θάνατο από τους Γερμανούc;. Αν και προδομένος, ο Στεφανίδηc;
παραμένει για λίγο στη Χαλκιδική, ύστερα καταcρεύγει στη Σμύρνη και εκ­
παιοεύει έναν ασυρματιστή ο οποίος αποστέλλεται στη Θεσσαλονίκη ως αντι­
καταστάτης του. Ο ίδιος αναλαμβάνει τις Κυκλάδες, επιστρέ ψει όμως στη
Θεσσαλονίκη τον Δεκέμβρ ιο του 194 3. Σύμcρωνα με τον Simonds, ο Στεφα­
νίδης φυγάδευσε τους τελευταίους 50, περίπου , Βρετανούς από την περιοχή,
αλλά και κάπου 400 Έλληνες στρατεύσιμης ηλικίας . 6 5
Τελευταίος αξιωματικός-ασυρματιστή ς τηc; ΜΙ9 στη Θεσσαλονίκη -αυτόc;
με τραγικό τέλος - ε ίναι ο λοχαγός Απόστολος ( ι<Τόλης>J) Αποστολίδη ς . Ε ί­
κοσι πέντε ετών τότε, τραυματισμένος στο Ελ-Αλαμέιν αλλά και τιμημένος
δύο φορέ ς με το Αριστείο Ανδρείας , με τον ελληνικό αλλά και τον βρετανικό
Πολεμικό Σταυρό, τον Νοέμβριο του 1943 υπηρετεί στο ελληνικό Γενικό Επι-

62. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 8/871.

63. Παπαθανασίου , ό. π. , -τόμ. 2, σ. 774.
64. Κατά τον Φροντιστή , ό. π., σ. ] 46, ο Λεβίτης κατόρθωσε να ειδοποιήσει την ΠΑΟ
για τη σύλληψή του, όταν δε αφέθηκε: ελεύθερος ζήτη σε συγγνώμη για τις ομολογίει:;
του.

65. Ο Στεφανίδης σκοτώθηκε: πολεμώντας στη διάρκε ια τη ς κομμουνιστικής ανταρ­

σίαι:;l 946-1949.
458 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑ1κω;

τελe:ίο. 66 Από εκεί εκφράζει την επιθυμία να σταλεί στην Ελλάδα, με οποια­
δήποτε αποστολή «πίσω από τις γραμμές του εχθρού». Οι παρακλήσεις του
εισακούονται, αποσπάται στην ΜΙ9 και, αcρού εκπαιδεύεται στη χρήση του
ασυρμάτου από την ISLD, στις 25 Μαρτίου του 1944 αναχωρεί με αεροπλά-
νο για. την Κύπρο, για να μεταφερθεί από εκε ί στη Σμύρνη. Οι σχετικές οδη-
γίες του Simonds προς τον λοχαγό Gregory, τον επικεφαλής της ΜΙ9 στην
Κύπρο, είναι εντυπωσιακές: 6 ϊ

Θα λάβεις κάθε δυνατό μέτρο, ώστε ο λοχαγός Αποστολίδης να φθάσει με

ασφάλεια. στη Σμύρνη.
Από τη στιγμή της άφιξής του (στην Κύπρο) θα. τον αντιμετωπίζετε ως τον
κ. Γεωργιάδη. Κάθε ίχνος της πραγματικής του ταυτότητας πρέπε ι να εξα­
φανιστεί.
Κατά το διάστημα που θα παραμείνει στην Κύπρο, περιμένοντας το καί:κι
πρέπει να ζει ήσυχα, όπως αρμόζει στη νέα του προσωπικότητα και ταυτό- ·,
'tητα. Θα πράξεις ό,τι είναι δυνατόν για να του επιβάλεις μέτρα ασφαλείας.
Θα ταξιδέψει για τη Σμύρνη με το καί:κι, μαζί με τους δύο εκπροσώπους
'tou ΕΑΜ. Θα εμφανιστεί ως μέλος 'tou πληρώματος και όλα του τα έγγραφα
πρέπει να. είναι εντάξει.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό το να καταβληθεί κάθε προσπάθεια , προκε ιμέ­
νου να αποφευχθεί η έγερση οποιασδήποτε υποψίας σχετικά με τον λοχαγό
Αποστολίδη. Έτσι ώσ'tε, αν ο εχθρός σταματήσει το κσ:tκι καθ' οδόν και το
ερευνήσει , θα εμφανιστεί ως μέλος του πληρώματος και σε καμία περίπτω-
ση ως ύποπτος. Ο ασύρματος, οι στολές και τα όπλα του πρέπει να κρυφτούν ,.
σ'tο καί:κι, με τέτοιο τρόπο που η ανακάλυψή τους να. είναι αδύνατη.
Ο καπετάνιος του καϊκιού πρέπει να ενημερωθεί ε ιδικά και να ειδοποιη­
θεί ότι οφείλει να λάβει κάθε μέτρο προφύλαξη ς στο ταξίδι, το πλέον σημα­
ντικό που έχει πραγματοποιήσει μέχρι σήμερα. Επίσης, ότι θα λάβει έκτακτη
αμοιβή 45 λιρών, αν φθάσει με ασφάλεια στον Τσεσμέ, ενώ αν αποτύχει θα
τον διώξουμε με τις κλωτσιές.
Ο καπετάνιος πρέπει να ειδοποιηθε ί ότι δεν πρέπει να. διατρέξει οποιον­
δήποτε κίνδυνο. Μπροστά στο ενδεχόμενο να αντιμετωπίσει γερμανική πα­
ρεμβολή ή κατάληψή του , το σκάφος πρέπει να. πλέει αθόρυβα κατά μήκος
των τουρκικών ακτών.
Τα παραπάνω μέτρα αφορούν, εξίσου ή και περισσότερο, και τους δύο εκ­
προσώπου ς του ΕΑΜ, τον κ. Σωτήρη Παπαστρατή και τον χ. Δημήτρη Ρα­
πίδη . 68 Αυτοί οι δύο άνθρωποι αποτελούν τις πλέον σημαντικές προσωπιχό­
'tητες από την Εύβοια με τις οποίες είχα.με να κάνουμε μέχρι τώρα , και πρέ-

66. Βλ. ΤΝΑ (PRO) WO 208/3359.

67. Βλ. ΤΝΑ (PRO) WO 208/3410.
68. Οι ((Φωτεινόςι1 χαι «Νίχας1ι επέστρεφαν από -τη διάσκεψη της Χάιφας. Βλ. πα­
ραπάνω, χεφ. 1 3.
 «CJ ΑΓΓΛΟΣ ΠlΌΞΕΝΟΣ» ,159

πει να τύχουν χάθε φροντίδας χαι προσοχής. Επιβάλλεται να ληφθεί χάθε

προφύλαξη για την ασφάλειά τους. Θα είναι μοιραίο για μας το να μη φθάσουν
Ι
αυτοι οι
δ υο
Ι ' β' β Ι
σωοι χαι α Λα εις στη
Σ μυρνη
Ι χα ι
θ α χασουμε
Ι Ι
την εμπιστοσυ-

vη των Ελλήνων [... ]

Από τη Σμύρνη ο Αποστολίδης μεταφέρεται στη Θεσσαλονίκη και ύστε-

, , ι ' ι λ ι ι 'θ
ρα απο αρκετους μηνες -οχι ανεφε ης- παραμονης του εκει, μετατι εται στο

αρχηγείο του ταγματάρχη Jim Corfe, υπεύθυνου της ΜΙ9 στην ανατολική
Ηπειρωτική Ελλάδα. Όμως ούτε εκεί είναι ευχαριστημένος. Έτσι, στις 25
Σεπτεμβρίου του 1944 απευθύνεται στον Simonds και του ζητάει άλλη, ((ΠLΟ
δύσκολη αποστολή>>. Σε διαφορετική περίπτωση, επιθυμεί να επιστρέψει στην
Ιη Ταξιαρχία και να <ιταυτίσει τη μοίρα του με αυτήν η. 69 Η παράκλησή του
γίνεται δεκτή και ο Αποστολίδης οδεύει προς τη μοίρα του ...
Στις 12 Οκτωβρίου του 1944 βρίσκεται σ' ένα μικρό κα"tκι φορτωμένο με
πατάτες, που αποπλέει από τον Άγιο Ιωάννη του Πηλίου με προορισμό τη
'
Θεσσα λ ονικη. Σ τα Ι
υπαρχοντα
J
του περι λ αμ β' 1
ανονται εναι:; Ι
ασυρματος, δ'
υο

όπλα, 100 χρυσέι:; λίρει:; κι ένα έγγραφο του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ
με τον σκοποΙ της αποστο λ'
ης του και την εντο λ'
η να του παρασχε θ ει 'θ ε
f κα β οη-
I

θεια από τον ΕΛΑΣ Θεσσαλονίκη~:;. Αποβιβάζεται στην Αρετσού και καταλύει
στο σπίτι του ((καπετάν Γκούρα» του ΕΛΑΣ. 'Υστερα από λίγο φεύγει για την
Τ ουμπα,
' ' '
προκειμενου να συναντησει φι'λ ους και να καταστρωσει σχεu
'<ι, ια .
1
Ε πι-
στρέφει δύο ημέρες μετά, αφήνει στη φύλαξη του Γκούρα τον ασύρματο και
ι
το αυτοματο ι λ ο του και "C
οπ '
r;,αναφευγει. Α ποι τοτε,
' '
γυρω 'λη
στα τε Q κτω β ρ ιου,
ι

τα ίχνη του χάνονται.

Τον Μάρτιο του 1945, σ' ένα χαντάκι στην Τριανδρία της Θεσσαλονίκης
ανακαλύπτεται ένα πτώμα σε κατάσταση αποσύνθεσηι:;. Αναγνωρίζεται και
/ /
δ εικνυεται Α ποστο λ'δ δ εχθ ει
1
απο πωι:; ανηκει στον ι η, '
που εχει '
σφαιρες στο πι-'
σω μέρος του κεφαλιού του. Δολοφόνοι του, δύο Ελασίτες. Όταν συλλαμβά­
νονται, ομολογούν την πράξη τους και δηλώνουν πωι:; εκτελούσαν εντολές. 70

69. ΤΝΛ (PRO) WO 208/341 Ο.

70. Στο ίδιο.
 ΚΕΦΑΛΛΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ

Δωδεκάνησα 1940-1943:
« Mandίbtes» και «Accolade»

Ο Στάλιν εκφράσθηκε ευνοϊκά υπέρ τού να. δοθούν τα Δωδεκά­

νησα στην Τουρκία, ώστε αυτή να μπορέσει, σε μια συμφωνία με
την Ελλάδα, να τα ανταλλάξει με άλλα νησιά, όπως π.χ. η Σάμος ,
η Χίος και η Μυτιλήνη.

sir Hughe Knatchbull-Hugessen προς FoΓeign Office ( 19.1.1942) 1

Θα έρθει σύντομα. ο καιρός που θα πρέπει να ζητηθεί από την

Τουρκία., είτε α. να μας παραχωρήσει αεροπορικές διευκολύνσεις
για να επιτεθούμε στη Ρόδο, ή β. να ενωθεί μαζί μας στην επί­
θεση. Θα μπορούσαμε να. της προσφέρουμε τη Ρόδο ως έπαθλο;
Αν γίνει κάτι τέτοιο, ίσως γύρe:ι η πλάστιγγα, εφ' όσον οι υπό­
λοιπες σχέσεις μας παραμε ίνουν αρμονικές.
Θα σε παρακαλούσα για την άποψή σου, αφού σταθμίσεις τα
πράγματα..

Ουίνστον Τσώpτσιλ προς Anthony Eden (4.4.1943) 2

Την αγάπη μου στη Ρόδο και στις ένδεκα αδελφές της.

Noel Rccs προς Χριστόδουλο Τσιγάντε (9 .8.1946)

1. ΤΝΑ (PRO) FO 371/33183/R 458.

2. Minute Μ227/3. ΤΝΑ (PRO) PREM 3/3/6.
ο
ΙΙΩΣ ΕΙΝΑΙ ΓΝΩΣΤΟ , μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος από τον οθω­
μανικό ζυγό τα Δωδεκάνησα παραμένουν εκτός ελληνι:κώv συνόρων και
υπό τουρκική κυριαρχία. Το 1912 καταλαμβάνονται από τους Ιταλούς και τί­
θενται υπό την ((Προσωρινή>J κατοχή τους . Αργότερα, με το άρθρο 15 της Συν­
θήκης της Λαζάνης (J 923) η Τουρκία παραιτείται των δικαιωμάτων της στα
Δωδεκάνησα υπέρ της Ιταλίας, ενώ με το άρθρο 16, η τύχη τους φέρεται ότι
ι 'δ δ ι ι ι θ δ ι ι δ ι ι
εχει η η ιακανονιστει η οτι α ιαχανονιστει απο τα εν ιαφερομενα. μερη.

Παρ' όλη την τελευταία ρήτρα, η Ιταλία ξεκαθαρίζει από την αρχή πως δεν
πρό:κειται να διαπραγματευτεί οτιδήποτε και με οποιονοήποτε. Έτσι , τα Δω-
/
δ εκανησα λ /
αποτε συν
\;I 1 / ~
εφει;,ης -και επ ισημα - κτηση της. ·

Στα χρόνια που ακολουθούν, η Ελλάδα, διεθνώς απομονωμένη και κατε­

στραμμένη από τον πόλεμο και τη μικρασιατική τραγωδία., δεν έχει τη δυ-
/ / / /λ /
'
νατοτητα να ανακινησει το δ ω δ εχανησ ιακο. Α ντι'θ ετα ομως , για μεγα ο δ ια-
'ζ δ Ι λλ Ι ι Ι ζι
στημα τονι ει ιαρχως την ε ηνιχοτητα των νησιων , ωστε το ητημα να πα-

ραμένει εκκρεμές . Δυστυχώς, στην απεμπόληση της ένωσής τους με την

Ελλάοα προβαίνει ο ίοιος ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Εν όψει της υπογραφής
του Ελληνοϊταλικού Συμφώνου <<φιλίας, συνδιαλλαγής και δικαστικού διακα­
νονισμού» με τον Μουσολίνι (23.9.1928), ο Έλληνας πρωθυπουργός δηλώνει
στον Τύπο: «Τα Δωδεκάνησα δεν αποτελούν και δεν θα πρέπει να αποτελούν
εμπόδιο στην ανάπτυξη και εμπέοωση της φιλίας και της εμπιστοσύνης με­
ταξύ Ελλάδος και ΙταλίαςJJ . 4
Λίγο μετά την έναρξη του Β ' Παγκοσμίου Πολέμου , τα πράγματα αλλά­
ζουν. Στις 18 Οκτωβρίου του 1939, στην Άγκυρα η Τουρκία υπογράφει σύμ­
φωνο αμοιβαίας βοήθεια.ς με τη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρετανία, παράλλη ­
λα οε χαι μυστιχό στρατιωτικό σύμφωνο . 5 Στο άρθρο 3 του κειμένου του , τα

3. Βλ. Lena Divani - Photini Constantopoulou (έρευνα και επιμέλεια:) , Th e Dode-

canese. The Long Road to Union with GΓeece, σ. 18-19. Δυστυχώς, στην παράθεση
του άρθρου ] 5 της Συνθήκης της Λοζάνης έχουν παραλειφθεί οι λέξεις του πρωτοτύπου,
ιιiη favour of ItalyJ) (υπέρ της lτα:λίας).
4. Στο ίδιο.
5. Ύπογραφείς του, ο στρατάρχης F evzi <;akmak και οι στρατηγοί Maxime W eygand
και Archibald Wave ll.
464 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'ΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

συμβαλλόμενα μέρη συμφωνούν και αναγνωρίζουν τη σημασία που έχει η εκ

μέρους τους καθυπόταξη των Δωδεκανήσων. Η επιχείρηση που θα διεξαχθεί
f ξ Ι Ι θ θ Ι δ
για την επιτευ η του σκοπου αυτου, α πραγματοποιη ει με τουρκικες
f
υνα-
f

μεις (υπό τουρκική διοίκηση) με τη συνεργασία όσων ναυτ ικών και αεροπο­
ρικών δυνάμεων θα είναι σε θέση να διαθέσουν οι άλλοι συμβαλλόμενοι. 6 Αρ­
γότερα., τον Ιούνιο του 1940, πραγματοποιείται στη Χάιφα βρετανοτουρκική
Ι
συσκε ψ η, με θ εμα
' Ι
τα μεσα Ι
που προκειται να δ ια θ'
εσουν οι δ υο
' π λ ευρες
Ι για
/ / / /
μια
' ενοεχομενη
'!- επι'θ εση στη Ρ'δ
ο ο. Ο ι Τ ουρκοι υποσχονται δ υο
' ορεινες με-
' ,
ραρχιες και οι Β ρεταvοι απο β ατιχα σκαφη. ' ,

Η επίθεση της Ιταλίας κατά της Ελλάδος και, ακόμη περισσότερο, οι ελλη-
/ / /
Αλβ ανιας, αφηνουν
, ' τα Δ ω δ εκανησα απρο-
1
νικες επιτυχιες στο μετωπο της
7
στάτευτα, χωρίς επάρκεια εφοδίων και με την ιταλική τους φρουρά ηθικά
καταπτοημένη. Η κατάσταση αυτή οδηγεί τη στρατιωτική ηγεσία της Μέ­
σης Ανατολής στη σκέψη ότι θα μπορούσαν να καταληφθούν μερικά, στρα­
τηγικής σημασίας, νησιά των Δωδεκανήσων, με απώτερο στόχο τη Ρόδο και
τη Λέρο. Όμως, οι Αρχηγοί των Επιτελείων στο Λονδίνο αρχίζουν τώρα να κα­
ταρτίζουν τα σχέδια για μιαν άλλη επιχείρηση, με την κωδική ονομασία
ι<Workshop» (Εργαστήρι). Ο πολεμικός σχε~ιασμός αφορά την κατάληψη
του βραχώδους νησιού Pantellaria, 120 ναυτικά: μίλια δυτικά της Μάλτας,
που διαθέτει 9.000 κατοίκους και ένα. μικρό λιμάνι. Απώτερος σκοπός, η χρη­
σιμοποίηση του αεροδρομίου της ως ενδιάμεσου σταθμού για τα αεροπλάνα
που κατευθύνονται στη Μέση Ανατολή, και η δημιουργία βάσης μαχητικών
αεροπ λανων
' που θ α προστατευουν
' τις β ρετανικες
' '
νηοπομπες στα στενα της '
Σ ικε λ'ιας,
/
λ θ ευ θ εια ανεφο δ ιασμου Μ ε-
1 1 / 1
'
ε:τσι ωστε να ακο ου ουν μια γραμμη ' της

σης Ανατολής, χωρίς vα χρειάζεται πλέον ο περίπλους της Αφρικής.

Ο Τσώρτσιλ, παρ' όλες τις αντιρρήσεις του αρχηγού του βρετα.vικού στό­
λου Μεσογείου, ναυάρχου sir Andrew Cunningham,8 δίνει την προτίμησή

6. Βλ. το από 6.4. 1943 μνημόνιο του sir Orme Sargenι προς τους Αρχηγούς των Επι­
τελείων (σ. 2) και το από 8. 3.1 94 3 σημείωμα του Pierson Dixon σχετικά με τα Δωδε­
κάvησα: ΤΝΑ (PRO) FO 371/ 37224, R 2097. Για το κείμενο των δύο συμφώνων χαι μιας
τρίτης συμφωνίας , εμπορικής, που υπεγράφη ταυτόχρονα, βλ. ΤΝΑ (PRO) CAB 66/ 2/ 13.
7. Μετά τον αποκλεισμό του Ισθμού της Κορίνθου για τα ιταλικά πλοία, ο εφοδια­
σμός των Δωδεκανήσων γινόταν, ευκαιριακά, μέσω της γραμμής Τομπρούχ.-Ρόδοu. Από
τον Δεκέμβριο του 1940 μέχρι και τον Ιανουάριο του 194 1 , πραγματοποιήθηκαν τέσ­
σερις τέτοιες αποστολές, συνολικού φορτίου 4 .500 τόνων. Βλ. P e ter Smith και Ed\νin
Walker, War in the Aegean, σ. 28.
8. Βλ. Andrew Cunningham, Α sailor's Odyssey, The Autobiography of Admiral
of the Fleet Vίscount Cunningham of l/yndhope, σ. 290-291.
 «0 ΛΓΓΛΟ2: Η ΡΟ Ξ F:ΝΟΣ» 46.)

του στην επιχείρηση (( Workshop1>, θέτοντας τα επιχειρησιακά σχέδια του

Cunningha m, σχετικά με τα Δωδεκάνησα , σε δε ύτερη μοίρα. Έτσι , στις
3
Δεκεμβρ ίου του 1940, του γ ράφε ι : fJ

Συγκρίνοντας την επιχείρηση ιιWorkshop>> με την άλλη επιχείρηση που ανα­

φέρεις -μe:iJωντικά ((Mandibles» (επαναλαμβάνω, ιιMandibles>ι)- σe: πα­
ρακαλώ να σταθμίσεις τους ακόλουθους παράγοντες;
Η επιχείρηση ιιMandiblesn, εάν πρόκειται να καταληφθούν τα δύο μεγά­
λα από αυτά, προϋποθέτει δέκα με δώδεκα χιλιάδες άνδρες και αποτελεί πο­
λύ μεγαλύτερη υπόθεση. Η κατάληψη μικρών νησιών, όπως αναφέρεις, θα
προκαλέσει αναστάτωση σe: ολόκληρη την περιοχή αυτή , χωρίς σημαντικό
κέ ρδος, εκτός αν η επιχείρηση συνεχιστε ί . Δεύτερον: Καταλήψεις στην πε­
ριοχή των ι<Mandibles» θα διεγείρουν τον οξύ ανταγωνισμό μεταξύ των Ελ­
λήνων και των Τούρκων, κάτι που , πάνω απ' όλα, δεν επιθυμούμε σήμερα.
Τρίτον: Οι αναφορές που λαμβάνουμε δείχνουν ότι τα ccMandibles11 σιγά σι­
γά λιμοκτονούν. Έτσι, ίσως αργότερα τα πάρουμε: πιο φθηνά. Εκτός από τα
παραπάνω, η επιχείρηση ccWorkshop» δεν αποκλείει τη ((Mandibles>1 στη
'
σ υνεχε ια . Ε κτος' '
εαν τα π λοια
' και τα απο β ατι και μας σκαφ
' η βθ ι ,
υ ιστουν ι
κατι

που μπορεί να συμβεί.

Το ζήτημα των σχέσεων Ελλάδος-Τουρκίας, σε περίπτωση που καταληφθούν

τα Δωδεκάνησα, απασχολεί και το Foι·eign
Office . Στις 27 Νοεμβρίου του
1940, ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών, λόρδος Halifax, υποβάλλει στο
ι β 'λ ι ' 'δ / ι 10
υπουργικο συμ ου ιο σχετιχο μνημον ιο και σχε ιο οριστ ικοu κειμενοu, κα-

τά τα οποία, εφόσον αναληφθεί δράση εναντίον των Δωδεκανήσων και ακο-

'
λου θησει ' λη ψ η
η κατα ' το υς , τα νησια
ι θ α. τε θ ουν
ι υποι β ρεταν ικη
ι δ ιοικηση
ι ι-
με

χρι το τέλος του πολέμου και η απόφαση σχετικά με το μελλοντικό καθεστώς

τους θα αναβληθεί μέχρι το Συνέδριο της Ειρήνης. 11 Και συνεχίζει ο Halifax:
αΣτο Συνέδριο της Ειρήνης θα πρέπει να επιμείνουμε, ώστε Έλληνες και
ι
Τ ουρκοι να προσπα
θ ησουν
ι β ι ι ξ' 'λ
να προ ουν σε συμφωνια μετα υ τους, για το με -
λον των νησιών. Παραδείγματος χάριν, θα μπορούσαν να συμφωνήσουν σε
δ ιαμοιρασμοι ι χα.τι
τους η, 'λ' ιγοτερο πι θ' ι
ανο, σε αυτονομο χα θ εστως,
ι 'λ
υπο ε -
ληνοτουρκική προστασία». Εάν η γραμμή αυτή εγκριθεί, χα.τα.λήγει ο Halifax,
οι κυβερνήσεις της Ελλάδος και της Τουρκίας πρέπει να ειδοποιηθούν σχετι­
κά, λίγες ημέρες πριν από την έναρξη των επιχειρήσεων.

9. ΤΝΑ (PRO ) CA B 101 / 240. Πρβλ., ό.π., χαι το από 24. 11 . 194 1 μνη μόνιο του
Τσώρτσιλ προς τον Ed en.
10. Τ Α (PRO) PREM 3/ 124/ 2.
ι Ι . Επί λέξει : (( ι ... J until the peace settlement1>.
466 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ!'ΗΣ-ΣΤΑΙΚΟΣ

Το κείμεvο του Halifax κοινοποιείται στον Palairet στις 8 Δεκεμβρίου και,

τρεις ημέρες μετά, φθάνει στο Foreign Office η απάντησή του: 12

Οφείλω να σας προειδοποιήσω ότι η ένωση των Δωδεκανήσων με την Ελ­

λάδα α~τοτελεί ήδη μιαν από τις πολεμικές κραυγές στον ελληνικό στρατό.
Στρατεύματα αναχωρούν από την Αθήνα για το μέτωπο φωνάζοντας: ((Και
στiχ Δωδεχάνησα!JJ Έγιναν διαδηλώσεις Δωδεκανησίων στη Θεσσαλονίκη,
την Κρήτη και αλλού, όπως επίσης και στην Αθήνα. Σε ιοιωτιχές και επί­
σημες συζητήσεις έχω αποφύγει προσεχτικά να κάνω οποιαδήποτε οήλωση
σχετικά με το μέλλον των νησιών και ο πρωθυπουργός ουδέποτε μου ανέφε­
ρε το ζήτημα, είμαι, όμως, βέβαιος πως εοώ θεωρείται ως δεδομένο ότι τα
νησιά θα γίνουν ελληνικά, εάν καταληφθούν από εμάς, με ή χωρίς ελληvική
βοήθεια. Έχω την πεποίθηση πως αν πληροφορήσω την ελληνική κυβέρνη­
ση ότι ετοιμαζόμαστε να επιτεθούμε στα νησιά αλλά ότι το μελλοντικό τους
καθεστώς είναι αβέβαιο, θα προκληθεί απογοήτευση και αποθάρρυνση. Με­
τά τα γενναία κατορθώματά τους (τα οποία λειτούργησαν σημαντικά προς
όφελός μας) οι Έλληνες δύσκολα θα καταλάβουν ακόμα και ότι δια.νοηθήκα­
με να παραδώσουμε στους Τούρκους τους Έλληνες των Δωδεκανήσων που
γλιτώσαμε από την ιταλική κυριαρχία, χωρίς τουρκική βοήθεια.

Τις ίδιες ημέρες καταφθάνει στην Αλεξά:vορεια τουρκική αντιπροσωπεία

για φιλική επίσκεψη και ο Cunningham βρίσκει την ευκαιρία να συζητήσει
για το μέλλον των Δωοεκανήσων με τον ναύαρχο Μ. Ali ϋlgen. Οι Τούρκοι ,
υποστηρίζει ο ϋlgen, δεν αναμένουν δυσκολίες σε έναν φιλικό οιακανονισμό
με τους Έλληνες σχετικά με την κατοχή των νησιών. Οι Τούρκοι θα ζητήσουν
μόνο τη Villano (sic) και την Κω και είναι πρόθυμοι να οουν τους Έλληνες
να αναλαμβάνουν τα υπόλοιπα. 13
Στην Άγκυρα, ο Knatchbull-Hugessen διαφωνεί με τον Palairet. Αναγνω­
ρίζει μεν τα ελληνικά δίκαια -λόγω της πληθυσμιακής συνθέσεωc; των νησιών
ι
αλλα. και <ωιοτι η
~ ι Ελλ ι <ι,
αυα πο
λ ι
εμαει, ενω η
ι Τ ι '
ουρκια οχι>> - , π
λ ' ι
ην ομωι:; ισχυρι -

ζεται ότι «από στρατηγική ά:ποψη τα τουρκικά: συμφέροντα. είναι πιο ισχυρά και
θα χρειαστεί απαραιτήτως να ικανοποιηθούν». Ο πρέσβυς πιστεύει πως μια φι­
λική συμφωνία ανάμεσα στιι:; δύο χώρει:; δεν θα παρουσιάσει ουσκολίες, ενώ
σημειώνει ότι το Καστελόριζο ενδείκνυται να οοθεί στην Τουρκία. 14
Στις 16 Δεκεμβρίου, οι Wavell και Cunningham επισημαίνουν τους χιν-

12. ΤΝΑ (PRO) PREM 3/ 124/2.

13. Στο ίδιο. Δεδομένου ότι νησί με το όνομαVillano δεν υπήρχε, με το ίδιο τηλε­
γράφημά του το F oreign Office ζητάει από τον Cunningham να Ύνωρίσει στους Knatch-
bull-Hugessen και Palairet την ορθή ονομασία του . Πιθανότατα επρόκειτο Ύια τη
Villanova, το σημερινό Παραδείσι της Ρόδου, το πλησιέστερο προς τις τουρκικές ακτές
σημείο του νησιού.
14. Στο ίδιο.
γ

«0 ΑΙΤΛΟΣ lll 'OΞENOΣ ,, 467

'
δ υνους απο' τη μη εγκαιρη
, κατα ,
'λη ψ η των Δ ω δ εχανησων, '
στους οποιους προ-
/
σ θετουν το εvcιεχομεvο της -κατω απο yερμανικη πιεση- παραχωρησης τους
, ~ 1 1
J Ι Ι ι

από την Ιταλία στους Τούρκους ως αντάλλαγμα yια την ουδετερότητά τους. l f'J
Έτσι , την παραμονή των Χριστουγέννων του 1940, το Foreign Office παρα­
καλεί τον Knatchbull-Hugessen να ενημερώσει την τουρκική κυβέρνηση ότι,
δ εν ι λ θ ι ι ι ,
1
αν και εχει ηφ ει ακομα οριστιχη αποφαση, στους στρατηγικους σχε-

διασμούς των Βρετανών για τη Μεσόγειο περιλαμβάνεται και η κατάληψη

των Δωδεκανήσων, τα οποία θα παραμείνουν υπό τη διοίκησή τους μέχρι τη
λήξη του πολέμου. Κατόπιν τούτου, η βρετανική κυβέρνηση θα επιθυμούσε
την επίτευξη συμφωνίας ανάμεσα στην Τουρκία και την Ελλάδα σχετικά με
το χα θ εστως
ι '
των νησιων , το συντομοτερο
ι δ ι
υνατον, και ε ιναι προ
ι 'θ
υμη να πα-
,
ρασχει τ ις
,
υπηρεσιες της
,
χατα τις
δ ,
ιαπραγματευσεις. «
Ε'
ιναι σημαντιχ0>>, κα-
,
ταλήγει το τηλεγράφημα, «να μην αναβληθεί η συζήτηση με την τουρκική
κυβέρνηση, για τον λόγο που αναφέρεται στην πρώτη παράγραφο αυτού του
τηλεγραφήματος, δηλαδή για τον αυξανόμενο κίνδυνο μήπως η ιταλική Φρου­
ρά παραδοθεί στις τουρκικές Αρχές. Το ενδεχόμενο της κατοχής του Αρχι­
πελάγους από την Τουρκία, χωρίς προηγούμενη συμφωνία της τουρκικής κυ­
βέρνησης με τους Έλληνες ή με εμάς , μπορεί να οδηγήσει σε πολύ δυσάρε­
στες εξελίξεις». 16 Τρεις ημέρες αργότερα, ο Knatchbull-Hugessen συναντάται
με τον Τούρκο υπουργό των Εξωτερικών $ϋkrϋ Saracoglou και τον ενημε-
ι ι ι ~ ι Ε ι ι ι
ρωνει συμφωνα με τις παραπανω οοηγιες. κεινος τον αχουει με προσοχη,

εκφράζει πλήρη κατανόηση για τη βρετανική επιθυμία να αποφευχθούν δυ-

λ ,ιες ι δ' Σ ι ι ι 1
σχο αναμεσα στους <ι υο υμμαχους», κατα την εκφραση του, και επιφυ -

λάσσεται να απαντήσει μέχρις ότου συμβουλευτεί την κυβέρνησή του. 1 7

Στις 28 Δεκεμβρίου, ο Palairet επισκέπτεται τον Μεταξά. Αποσπάσματα
από σχετικό τηλεγράφημά του προς το Foreign Office: 18

[... J Ο πρωθυπουργός με ευχαρίστησε για την ενημέρωση, η οποία, όπως του

είχα εξηγήσει, ανταποκρινόταν στην επιθυμία μας να τον πληροφορούμε αμέ-
' ι β ι Μ ι ι θ' ι
σως για ο,τι εχει συμ ει. ε ρωτησε ποιες ηταν οι προ εσε ι ς μας σχετικα

με το μέλλον των νησιών. Του απήντησα ότι, όπως πιστεύω, πρόθεσή μας
είναι να τα κρατήσουμε υπό τηv κατοχή μας μέχρι το τέλος του πολέμου,
όσον αcρορά όμως το μελλοvτικό τους καθεστώς, θα θέλαμε vα δούμε έναν φι­
λικό διακανοvισμό μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας. t!J Τότε με ρώτησε αν έχοu-

15. Στο ίδιο.

l 6. Στο ίδιο.
17. Στο ίδιο.
18. Στο ίδιο. Οι αγκύλες χρησιμοποιούvται για τις λέξεις του πρωτοτύπου που υπήρ­
ξε αδύvατον να αποκρυπτογραφηθούν στο Λονδίνο.
19. Πρβλ. το Ημ.εpολόyιο του Μεταξά, εγγραφή της 28.12 .1940; <(Ζήτημα Δωδe:­
κιχvήσου εγείρεται και οι 1\γγλοι ανησυχούv για την Τουρκία>J .
468 ΠF:ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΤΚΟΣ

με αναλάβει οποιαδήπατε υποχρέωση απέναντι στην Τουρκία σε σχέση με τα

Δωδεκάνησα, προσθέτοντας πως [προηγουμένως] του είχα πει όχι. Εξέφρα­
σε μεγάλη ανακούφιση σχετικά με[ ... ] απλοποιούσε πολύ τα πράγματα (προ­
φανώς είχε ακούσει από τον Ess, ότι έχουμε) [ ... ]
3. Μου είπε ειλικρινά. ότι ύστερα από το μαρτύριο των Δωδεκανησίων υπό
ιταλική κατοχή, δεν μπορεί να διανοηθεί την επιστροφή σε ξένη κυριαρχία
οποιουδήποτε γνήσια ελληνικού νησιού, με πιθανή, ίσως, εξαίρεση το Κα­
στελόριζο που [ ... ] και βρίσκεται πολύ κοντά στην Τουρκία (ανέφερε αυτή
την εξαίρεση, τελείως εμπιστευτικά). Θα συμφωνήσει να μην αποσπάσει το
νησί, αν η Τουρκία το θέλει, αλλά δεν μπορεί να συμφωνήσει στην εκμίσθω­
ση βάσεων (δεν είχα αναφερθεί στο θέμα) καθ' όσον τα Δωδεκάνησα δεν απο­
τελούν μεγαλύτερο κίνδυνο για την Τουρκία από ό,τι η Μυτιλήνη, η Χίος και
η Σάμος.
4. Δεν επιθυμεί να δώσει άλλη μια μειονότητα στους Τούρκους. Η εκ μέ­
ρους τους μεταχείριση εκείνης που έμεινε στην Κωνσταντινούπολη αποτελεί
ήδη αρκετά μεγάλη αιτία προβλημάτων. Συμπέρανα πως δεν πιστεύει πραγ­
ματικά ότι η Τουρκία θα διεκδικήσει νησιά.
5. Κατέληξε λέγοντας πως[ ... ] τώρα πρέπει να επιτραπεί στην Ελλάδα η
συμμετοχή της στην επίθεση κατά των Δωδεκανήσων.

Την επομένη, ο Μεταξάς καλεί τον Palairet στο γραφείο του. Τώρα, με-
, ι ~
τα τον πρωτο αιφνιuιασμο, οι απο
ι 'ψ εις του εχοuν
ι αποκρuστα
λλ ω θ ει' και ο

Palairet μεταδίδει στο Foreign Office: 20

1. Ο Πρόεδρος τηι:; Κυβερνήσεως με κάλεσε πάλι στο γραφείο του και μου
ζητησε
, να του επαναλ α' β ω το χθ εσινο' μηνυμα.
' ' το, ε' δ ωσα περισσο-
Κανοντας
' '
τερο βάρος στην ανησυχία της κυβερνήσως της Α.Μ. σχετικά με τον κίνδυνο
να παραδοθεί η ιταλική Φρουρά στους Τούρκους. Μου είπε ότι , κατά την άπο­
ψή του, ο κίνδυνος αυτός δεν cραίνεται σοβαρός. Εάν η ιταλική Φρουρά. εγκλει­
1
σθεί σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως στην [Τουρκία; μπορούμε και πρέπει να
καταλάβουμε αμέσως τα νησιά. [Δεν;] πιστεύει ότι η Τουρκία θα [διαπράξει ;]
'
μια τετοια αμη φι λ ικη
ι πρα'ξψ> κατα λ αμ β ανοντας
ι η ι'δ ια τα νησ ια.
ι

2. Από συζητήσεις ανάμεσα στον Έλληνα πρέσβυ και τον Τούρκο υπου ρ­
γό των Εξωτερικών, πριν από λίγο καιρό, έχει σχηματίσει την εντύπωση πως,
στην πραγματικότητα, οι Τούρκοι δεν πρόκειται να διεκδικήσουν τα νησιά..
Με πίεσε πάλι σχετικά με: την ύπαρξη οποιασδήποτε υποχρέωσής μας απέ­
ναντι στην Τουρκία, σχετικά με τα Δωδεκάνησα, και όταν του απήντησα αρ­
νητικά, μου είπε πως πιθανώς έχει στο μυαλό του στρατιωτική βοήθεια προς
την Τουρκία, σε περίπτωση κατάληψής τους. Όμως, συνέχισε, δεν συντρέ-

20. ΤΝΑ (PRO) PREM 3/124/2. Από την πλευρά του , ο Μεταξάς σημε ιώνε ι στο
Ημεpολόyιό του: ((Πάλαιρετ τον εκάλεσα πάλι διά ζήτημα Δωδεκανήσου. Φαίνεται ότι
εισέρχεται εις κάποιον δρόμον ευνοϊκόν. Φαίνεταω.
 «0 ΑΙΊ'Λ ΟΣ ΠΡΟΞΕ Ν ΟΣ » "169

χει τέτοια περίπτωση, εφόσον η Τουρκία δεν βρίσκεται σε πόλεμο. (Δεν δια­
θέτω πλέον το κείμενο της συμφωνίας μας με την Τουρκία και δεν μπορώ να:
το επιβεβαιώσω.)
3. Τα λόγια του πρόδιδαν μεγάλη ανησυχία για τα Δωδεκάνησα και μου
είπε πως θεωρεί την υπαγωγή τους σε ξένη κυριαρχία αδιανόητη. Η κοινή
'
γνωμη εδω
' δ εν προχειται
' να: ανεχθ ει' κατι
' τετοιο
' . (Ε'ιμα ι β ε
' β αιος πως τουτο
'
αληθεύει.)
4. Μου τόνισε πάλι τη ί,ωτική ανάγκη να επιτραπεί στο Ναυτικό και σε
στρατεύματα να λάβουν μέρος στην επίθεση στα Δωδεκάνησα και ειλικρινά
ευελπιστώ ότι τούτο θα: γίνει δεχτό. Η αρνητική στάση θα: έχει καταστρε­
πτικά αποτελέσματα και θα αυξήσει την ανησυχία που ήδη αισθάνεται.
5. Σε περίπτωση που η ανάμιξή μας αναβιώσει τις αξιώσεις της τουρκι­
κής κυβέρνησης για τα νησιά, ευελπιστώ ότι η κυβέρνησις της Α. Μ. θα επι­
μείνει να οιχαιωθεί η Ελλάδα. Διαφορετικά, οι επιπτώσεις στο ηθικό των Ελ­
λήνων και στη δική μας θέση θα είναι ανυπολόγιστες .

Στο με'tαξύ, ο Μεταξάς δεν έχει μείνει αδρανής. Ήδη από τις αρχές Νο­
εμβρίου του 1940, έχει επιλέξει τον έφεδρο συνταγματάρχη του Ιππικού Χα­
ράλαμπο Οικονομόπουλο προκειμένου να σταλεί στην Αίγυπτο και να οργα­
νώσει στρατιωτικά τους Έλληνες της ομογένειας. Σύμφωνα με ρητή του εντο-
λη,
' ' ' , ' '
το πρωτο ταγμα που θ α σχηματιστει -εαν εινα.ι δ υνατον απο ε θ ε λ οντες- , / /
θα ονομαστεί <ιΔωδεκανησια.χό Τάγμα)). 21
Και πραγμα-τιχά:; Ο Οικονομό­
πουλος φθάνει στο Κάιρο στις 4 Νοεμβρίου και, χάρις στην αμέριστη συν­
δρομή του Γιάννη Καζούλη , σχεδόν αμέσως εμφανίζονται 450 εθελοντές. Η
' ξη οσων
χατα-τα ' απο, αυτους
' χρινον-ται
/ ικανοι' πραγμα.τοποιειται
/ στις 20 και

21 Φεβρουαρίου του 1941 22 και δεκαοχτώ ημέρες μετά: γίνεται η πρώτη πα­
ρέλαση των αποδήμων Ελλήνων, στο στάδιο της Αλεξάνδρειας. Ελάχιστοι
'
μπορουν να πιστε 'ψ ουν ' '
οτι προκειται για στρα'tιω-τες ' 18 '
ημερων. 'Ο μως, το

«Δωδεκανησιακό Τά:γμαJ> -υπόμνηση της σταθερής ελληνικής απόφασης για

την απελευθέρωση των Δωδεκανήσων- θα αποτελέσει τον πυρήνα για τη δη­
μιουργία του ελληνικού στρατού Μέσης Ανατολής. Όσο γ ια τον Οικονομό­
πουλο, αφού χαρακτηριστεί από τον κύκλο της Έλλης Παπαδημητρίου κλπ.
ως «μοναρχοφασίστας τεταρτοαυγουστιανόςJ>, τον Μάιο του 1943 καλείται
από τον Τσουδερό, ο οποίος τον απαλλάσσει από τα. καθήκοντά: του προκει­
μένου, δήθεν, να «ξεχουραστείJJ ως Στpα'tιωτικός Ακόλουθος στην Τεχεράνη
ή στην Πρετόρια. Και όταν ο συνταγματάρχης επισχέΠ'"tεται τον Κανελλό­
πουλο για. να. δια.μαρτυρηθεί, εκείνος με περισσότερη ειλικρίνεια του αποκα­
λύπτει πως ο στρατός πρέπει να γίνε ι «δημοχρατικότερος» .. .23

21. F:ΦΛ, Αρχείο Μαvιαδάκη, ιιΣημείωμα Χαραλάμπους Οικονομοπούλοu».

22. ΓΕΣ-ΔlΣ, Ο Ελληνικός Στpατός στη Μέση Ανατολή (1941-1945), σ. 10.
23. ιιΣημείωμα)> , ό. π. , σ. 1.
470 ΠF.ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑfΚΟ Σ

Πίσω στον διπλωματικό στίβο. Τα τηλεγραφήματα. του Palairet και η εμ­

μονή του να δοθούν τα Δωδεκάνησα στην Ελλάδα, προκαλούν ανησυχίες στο
βρετανικό υπουργείο Αποικιών. Στις 22 Δεκεμβρίου του 1940, ο επικεφαλής
του, λόρδος Lloyd of Dolobran, γράφει στον Halifax: 24

Εά:ν όλα. τα. Δωδεκάνησα, όπως επίσης, πιθανώς, και η Ρόδος, πρόκειται να
δοθούν στην Ελλάδα., νομίζω πως όχι μόνο θα. προκληθεί μεγάλη δυσαρέσκεια
στην Τουρκία, αλλά και η θέση μας στην Κύπρο θα καταστεί ασθενέστερη .
Μια τέτοια εξέλιξη θα γιγαντώσει την ενωτική παράταξη που σήμερα. σβή­ .,
·,
νει. Αυτή, φυσικά., θα ισχυριστεί ότι όλα τα «ελληνικά.» νησιά έχουν επι­
στραφεί στη Μητέρα Πατρίδα και ότι το ίδιο πρέπει να συμβεί με την Κύπρο.
Το γεγονός ότι , βεβαίως, δεν υπάρχει ιστορική βάση για τέτοια αξίωση , δεν
θα χαμηλώσε ι την ένταση των κραυγών.

Στον Lloyd απαντά στις 6 Ιανουαρίου ο Eden, από τις 28 Δεκεμβρίου

υπουργός των Εξωτερικών στη θέση του Halifax. 25 Προσπαθώντας να τον
καθησυχάσει , τον πληροφορεί ότι στο Foreign Office έχουν μοχθήσει συν ι­
στώντας στους υπεύθυνους της βρετανικής προπαγάνδας να μην υπερτονίζουν
την ιιαλλοδαπή κυριαρχία» στα Δωδεκάνησα., από φόβο μήπως προκληθεί η
ιταλική απάντηση: ιιΚαι εσείς τα ίδια κάνετε στην Κύπρο» (ιιΤο p1·ovoke a
"tu quoque"ι>). Κατά τον Eden, το ζήτημα των Δωδεκανήσων υπήρξε ανέ­
καθεν πιο ιικαυτόι> για τους Έλληνες παρά εκείνο της Κύπρου, ήδη δε έχει
ενταχθεί στους ελληνικούς στόχους κατά των Ιταλών. Και ναι μεν και η Κύ-
β ρισκεται
ι ι ξ' ι ι ι ι ι ι
προς υπο ενη κα:tοχη, ομως αυτοι που την κατεχουν ειναι συμμα-

χοι των Ελλήνων και όχι εχθροί. Επιπλέον, οι Έλληνες θα είναι τόσο ευγνώ-
μονες για την αποφασιστικη
' β ι ~ ι ι
ρετανικη συνuρομη στην ικανοποιηση της φι-

λοδοξίας τους να πάρουν τα Δωδεκάνησα, ώστε θα λησμονήσουν ή θα

καταπνι'ξουν τα αισ θ' ι τους σχετικαι με την
ηματα Κ'υπρο . 'Q σο για τ ο ενωτικοι
ι ι 'λλ ι ι Αθ' ι ι ι ζ
κινημα , αυτο μα ον υποκ ινειτα ι απο την ηνα και, επομενως , εα.ν υπαρ ει

ευνοϊκή για την Ελλάδα λύση του δωδεκανησιακού, επιβάλλεται να ζητηθεί

από την Αθήνα να συστήσει στου ς Κυπρίους μετριοπάθεια και καλή διαγωγή.
ιιΤο πρόβλημα των Δωδεκανήσων» , καταλήγει ο Eden, ιιε ίναι τόσο ζωτικής
σημασίας και άμεσης προτεραιότητας, ώστε θα αποτελούσε λάθος, ο φόβος για
,
τις επιπ"tωσεις του στην Κ'
υπρο να μας α.ποτρε'ψ ει απο τη σ υν εχιση των ενερ- , '
,
yειων που '
εχουμε '
ξεκινησει».

Στην Άγκυρα , η επιπολαιότητα του Knatchbull-Hugessen τον οδηγε ί σε

διπλωματικό σφάλμα. Αντί να. συνεχίσει τη βολιδοσκόπηση της τουρκικής
κυ
'
β ερνησης, ι
ανακοινωνει στον
Τ ι
ουρκο υπουρyο των
ι Εξ ι
ωτερικων την αυστη-

24. ΤΝΑ (PRO) PREM 3/ 1211/2.

25. Στο ίδιο.

•';;,.
F ....

«Ω ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 471

pή απάντηση του Μεταξά. Έτσι, όταν στις 5 Ιανουαρίου του 1941 συναντά­
ται με τον Saracoglou, εκείνος του διαβάζει από ένα χαρτί την απάντηση της
τουρκικής κυβέρνησης στο διάβημά του: 26

Η '
τουρκικη κu β' Ι
ερνηση πιστευει οτι
1 τα '
Δ ω δ εκανησα πρεπει
1 '
να τε θ ουν απο -

κ
ι
λ ειστικα. ι
uπο Τ1)
β r ι
pε-τανιχη χυpιαρχια , οι
'Ελλ
ηνες
δ ι
εν πρεπει να. σuμμετα.-
ι

σχουν στην απελευθέρωσή τους και το status quo δεν πρέπει να θιγεί μέχρι
'λ ος του πολ'
το τε εμοu. Η Ι κυ β'
τουρκικη Ι
ερνηση εχει λ'
ογους Ι
να πιστευει στη

διανομή των Δωδεκανήσων, με βάση την απόλυτη ασφάλεια της Τουρκίας,

μόνον δε λόγω της αυστηρής απάντησης του Μεταξά επιθυμεί , σχετικά, βρε­
τανική υποσ-τήριξη. Εν όψει της στάσεως τοu Μεταξά, η τουρκική κυβέρνη­
ση δεν βλέπει -τον λόγο της άμεσης ή έμμεσης επαφής με την ελληνική κυ­
βέρνηση και θεωρεί άκαιρο το να αφήσει να εννοηθεί ότι η Τουρκία έχει την
οποιαδήποτε πρόθεση να προβεί σε οποιαδήποτε θυσία.

Ο
S aracoglou διευκρινίζει πως αν η στάση του Μεταξά ή-ταν διαφορετική,
η Τουρκία θα εμφανιζό-ταν πιο διαλλακτική . Και ο Knatchbull-Hugessen συ-
'
μπεραινει: <ι
Ε' ι ι ι
ιναι φανερο, πιστευω, οτι η
Τ ι r θ ι r
ουρκια εχει υιο ετησει αυτη τη

στάση για διαπραγματευτικούς λόγους . Αμφιβάλλω όμως αν θα μετακινηθε ί

απο ι , αν οεν
' αυτην S.- ι ξ ει καποιο β'
υπαρ '
ημα αποι την ε λληνικη π λ ευρα)) . ' '
Στην Αθήνα, το ατόπημα του Knatchbull-Hugessen προκαλεί την οργή
του Palairet: ((Το τηλεγράφημα από την Άγκυρα με γεμίζει θλίψη)), σημει­
ώνει σε τηλεγράφημά του προς το Foreign Office, στις 6 Ιανουαρίου. ((Δεν εί­
χα ιδέα)), προσθέτει, «ότι ο sir Knatchbull-Hugessen επρόκειτο να πληρο­
φορήσει την τουρκική κυβέρνηση σχετικά με τη στάση του στρατηγού Με­
ταξά. Είχα καταλάβει ότι θα αφήναμε τις κυβερνήσεις Τουρκίας και Ελλάδος
να συζητήσουν το ζήτημα μεταξύ τους, με την υπόσχεση ότι θα μεσολαβή­
σουμε, αν μας ζητηθεί [ ... ] Ελπίζω ότι η προσπάθεια των Τούρκων να μας
r
υπαγορευσουν το αν θα 'ψ ουμε τη συνεργασια
επι-τρε Ι με ε λλην ι κες
Ι στρατιωτι-

κές δυνάμεις, δεν θα γίνει ανεκτή». 27

Ακολουθώντας οδηγίες του Foreign Offίce, στις 21 Ιανουαρίου του 1 941
ο Palairet επισκέπτεται τον Μεταξά για να του γνωρίσει ότι οι προσπάθειες
της βρετανικής κυβέρνησης , με στόχο την επίτευξη συμφωνίας μεταξύ Ελ­
λάδος και Τουρκίας σχετικά με τα Δωδεκάνησα, σταματοόν. «Καλύτερα να
αφεθεί το πρόβλημα να λυθεί από την εξέλιξη των γεγονότων>J, του απαντά
εκείνος. 28

26. Στο ίδιο.

27. Στο ίδιο.
28. Στο ίδιο.
472 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑiκω:

Μια πρώτη φάση της επιχείρησης «Mandibles>> , με: ένθερμο υποστηρικτή

τον Cunningham, προβλέπει την κατ&:ληψη της Κά.σου (επιχείρηση «Blunt)))
με διπλό σκοπό: Αφενός μεν τον έλεγχο του στενού Κά.σου-Κρήτης, στο οποίο
παρατηρείται μεγάλη κίνησις εχθρικών υποβρυχίων (U-boats) και τορπιλα.-
,
κατων (Ε - b oats ) , και αφετε:ρου
' '
την ε:γκατασταση ~ ' πα.ρακτιων
' η' υυο
ενος ' πυ-
ροβόλων που θα ελέγχουν το στενό ανά.με:σα στην Κάσο και την Κάρπαθο,
~,
ιυιως "' ~
υε το αερουρομιο ' ' '
στο νοτιο ακρο της τε λ ευτα.ιας . ' 'Ο μως, στις αρχες ' Ι α-

νουα.ρίου του1941 η Επιτροπή Άμυνας, στο Λονδίνο, δεν εγκρίνει την επι­
χείρηση και οι Αρχηγοί των Επιτελείων την ακυρώνουν. 29 Η σχετική εντο­
λή φθά.νε:ι στην Αλεξ&:νδρεια λίγες ώρες πριν από την έναρξή της, προς με­
γάλη λύπη του Cunningham.
Παρ' όλη την αποτυχία των βρετανικών διπλωματικών κ ινήσεων σχετικά.
με: τα Δωδεκάνησα, στις 16 Ιανουαρίου πραγματοποιούνται στην Άγκυρα δύο
διασκέψεις μεταξύ Τούρκων και Βρετανών αξιωματικών , με: θέμα τη βοήθεια
που θα παράσχει η βρετανική πλευρά. σε μία κοινή επίθεση κατά της Ρόδου.
Στην πρώτη εξετάζεται η βοήθεια σε αποβατικά σκάφη. Η τουρκική πλευρά
δηλώνει πως, για να εξασφαλιστεί ο αιφνιδιασμός, οι δύο ορεινές της μεραρ­
χίες θα αποβιβασθούν στη Ρόδο σε: τέσσερα κύμα.τα. Τα πρώτα δύο θα επιβι­
βασθούν στη Μαρμαρίδα και στη F etthiye και γι' αυτό χρειάζονται μικρά.
σκάφη, με ταχύτητα τουλάχιστον 10 κόμβων. Οι Βρετανοί αντιπροτείνουν
, 'λ ων π λ'
τη χρηση με:γα οιων, με: με:τεπι β'β
ι αση των στρατιωτικων ουναμεων ' .., '
σε μικρά. σκάφη ενώ θα πλησιάζουν στη Ρόδο. Από την άλλη πλευρά, για να
'ψ ουν την ενυε:ια
κρυ ~ ' , ' ' '
τους σε α.πο β α.τικα. σκαφη, υπεκφε:υγουν ως προς τι μπο-

ρούν να διαθέσουν επικαλούμενοι τις επιχειρήσεις τους στη Βόρειο Αφρική.

'Ετσι, η οιασκε ψ η αυτη
"" ' ' λ'
ηγει χωρις ουσια.στικα αποτε: λ'
' ' εσματα, οπως ' θ α λ'η-
ξει και η δεύτερη, με θέμα την αεροπορική κάλυψη. Τώρα οι Τούρκοι δηλώ­
νουν πως γι' αυτούς η Ρόδος αποτελεί δεύτερη προτεραιότητα μπροστά στον
κίνδυνο μιας γερμανικής επίθεσης εναντίον τους. Για τον λόγο αυτό, το κέ­
ντρο βάρους των στρατιωτικών και αεροπορικών δυνάμεών τους έχει μετα­
τοπισθεί στη Θράκη. Πάντως, οι δύο πλευρές συμφωνούν ότι θα είναι προς το
κοινό συμφέρον αν η Ρόδος καταληφθεί πριν από την εμπλοκή της Τουρκίας
στον πόλεμο, ύστερα από γερμανική επίθεση . :!Ο
Στο μεταξύ, άλλα γεγονότα προκαλούν την αναβολή και, στη συνέχεια. , τη

29. Βλ. το απ6 \ 3. l. l 941 σημείωμα του Τσώρτσιλ προς τον στρατηγό sir Hastings
L. lsmay, Αρχηγ6 του Επιτελείου του, με τελικ6 αποδέκτη την Επιτροπή των Αρχη­
γών των Επιτελείων. Ως δικαιολογίες για τη ματαίωση προβάλλονται η, λόγω της επι­
χείρησης, θέση σε επιφυλακή των δυνάμεων του εχθρού και η αποτυχία των επαφών
με την Ελλάδα και την Τουρκία σχετικά με τα Δωδεκcί νησα. ΤΝ Α (PRO) CAB 1Ο1 /24 1 .
Πρβλ. Cunniηgham, ό.π., σ.
306.
30. Βλ. ΤΝΑ (PRO) PREM 3/124/2, όπου τα πρακτικά των δύο διασκέψεων .
 «0 Α rrΛΟΣ ΙlJ'ΟΞΕΝΟΣ» 473

ματαίωση της επιχείρησης «Workshop>>, ενώ καθιστούν επείγουσα τη <<Man-

dibles». Στις 8 Ιανουαρίου του 1941 έχουν συγκεντρωθεί σε διάφορα αερο­
δρόμια της Σικελίας 96 γερμανικά: βομβαρδιστικά. Δύο ημέρες αργότερα, θα
προστεθούν άλλα 25 δικινητήρια αεροπλάνα και στα μέσα Ιανουαρίου η γερ-
μανικη αεροπορικη δ'
'
υναμις στο νησ ι φ θανει
f Ι -τα 186 αεροπ λανα,
/ 'λων -των τυ-
ο f Ι

πων. :Ιl Την πρώτη εμπλοκή μαζί της έχει ο βρετανικός στόλος της Μεσο­
γείου στις 10 Ια'JΟυαρίου. Ο Cunningham θυμάται ::12

Σχεδόν αμέσως εντοπίστηκαν προς τα βόρεια μεγάλοι αεροπορικοί σχηματι-

,
σμοι, που συντομα
, β ' ,
ρισχονταν απο πανω μας.
, Α ,
- ναγνωριστηχαν ως γερμανι-

κά αεροπλάνα, τρία σμήνη Stukas. Από το lllustι·ious απογειώθηκαν περισ­

σότερα καταδιωχηκά:, όμως ούτε αυτά: ούτε εκε ίνα που περιπολούσαν ήδη
στον αερα ηταν σε ' , θ'
εση να κερ δ'ισουν αρκε-το υ ,
'ψ ος , ωστε να πρα '
'ξουν κατι. '
Ανοίξαμε πυρ με ό,-τι αντιαεροπορ ικά: διαθέταμε, καθώς ένα ένα τα Stukas
'
αποκοπτονταν και ,
β ουτουσαν, '
συγκεντρωνοντας ' τους σχε δ'ον
την επι'θ εση

αποκλειστικά: στο lllustrious. Στιγμές στιγμές το πλοίο κρυβόταν σχεδόν

τελείως πίσω από ένα δάσος μεγάλων πιδάκων νερού από τις βόμβες.
Ήταν τόσο μεγάλο το ενδιαφέ ρον για τη νέα αυτή μορφή αεροπορικής
επίθεσης, ώστε ουδείς ή-ταν πραγματικά: φοβισμένος. Δεν υπήρχε αμφιβολία.
ότι παρακολουθούσαμε ειδικούς. Τα Stukas σχημάτιζαν χονδρικά: έναν κύ-
χ λο πα.νω απο τον στο'λ ο και ενα ενα.
, ' ' ' '
β ουτουσα.ν, ' λ ις π λησια
μο ' ζαν στο ση -
μείο επίθεσης. Δεν μπορούσαμε παρά: να θαυμάζουμε τη δεξιοτεχνία και την
ακρι'βεια τους. ' Τα. αεροπ λ'
ανα εσπευ δ αν να επιστρε
' 'ψ ουν απο μη δ ενικη α.πο- ' ' '
στα.ση [από την επιφάνεια της θάλασσας] και όταν σταματούσαν την κάθε­
τη εφόρμηση , είδαμε μερικά: να πετούν πάνω από τον διάδρομο προσγείωσης
του Illustrious, κάτω από το ύψος του φουγάρου του .

Το νεότευκτο HMS «Illustriousn, άσχημα χτυπημένο, με 83 νεκρούς και

60 β αρια' τραυματισμενους,
' '
αποσυρεται στη Μ α
'λτα, ενω' δ'υο ημερες
' '
αργοτε-

ρα τα «Stukas» βυθίζουν την κανονιοφόρο HMS «Southampton11. Όμως , τα

δεινά: του βρετανικού στόλου μόλις τώρα αρχίζουν. Λίγο αργότερα, η Luftwaffe
φθάνει στα Δωδεκάνησα και στις 30 Ιανουαρίου ποντίζει, για πρώτη φορά:,
νάρκες στη Διώρυγα του Σουέζ, η οποία παραμένει κλειστή μέχρι τις 3 Φε­
βρουαρίου. Για τα μεγάλα πολεμικά: πλοία ανοίγει στις 5 Μαρτίου. Σε λίγο,
στο Λονδίνο, ο Τσώρτσιλ πενθεί τη ματαίωση της -μη πραγματοποιήσιμης,
πλέον- επιχείρησης «Workshopιι. 33 Τώρα, η επιχείρηση ιιMandiblesn και η
κατάληψη της Ρόδου αποκτούν κατεπείγοντα χαραχτήρα, από φόβο μήπως οι
Γερμανοί εδραιωθούν και στα Δωδεκάνησα, οπότε θα τεθούν σε άμεσο κίνδυνο

31. Smith και Walker, ό. π., σ. 303.

32. Στο ίδιο, σ. 302-303.
33. Βλ. Winston Chuι·chill, The Grand Allίance, σ. 52-53.
474 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ!'ΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

η Διώρυγα του Σουέζ, οι βρετανικές νηοπομπέc; στην Ανατολική Μεσόγειο,

αλλά και ο εφοδιασμός της Ελλάδος και της Τουρκίας. Το περίγραμμα της
Ι 1 Ι
επιχεφησηc; ειναι ετοιμο στις
31 1ανουαριου.
1

Στις 6 Φεβρουαρίου του 1941 , ο στρατηγός Wavel1, συνεχίζοντας την προέ­

λασή του στη Βόρειο Αφρική, μπαίνει στη Βεγγάζη και την επομένη ο Ιτα­
λός στρατά.ρχηc; Ettore Berganzo1i παραδίδεται με τα στρατεύματά του. Στις
12 Φεβρουαρίου, ο Τσώρτσιλ συγχαίρει τον Wavell για το κατόρθωμά του,
παράλληλα όμως του απαγορεύει να προχωρήσει μέχρι την Τρίπολη της Λι­
βύηc;. Αντίθετα, πρέπει να στείλει όλες τις διαθέσιμεc; δυνάμεις του πίσω στην
Αίγυπτο, ώστε να προετοιμαστούν για να σταλούν στην Ελλάδα και την Τουρ­
κία. Γράφει ο Τσώρτσιλ:·34

Πρώτα πρέπει να σκεφθούμε τη σύμμαχό μας την Ελλάδα που πολεμάει τό­
σο καλά.. Εάν η Ελλάδα συνθλιβεί ή υποχρεωθεί να υπογράψει χωρ ιστή συν­
θήκη ειρήνης με την Ιταλία, παραχωρώντας, ταυτόχρονα, στη Γερμανία. αε­
ροπορικές και ναυτικές βάσεις εναντίον μας, η επίδραση στην Τουρκία θα εί­
ναι πολύ άσχημη. Εάν όμως η Ελλάδα, με βρετανική βοήθε ια , μπορέσει να
καθυστερήσει τη γερμανική προέλαση για μερικούς μήνεc;, ο ι πιθανότητες
για τουρκική παρέμβαση θα ενισχυθούν. Έτσι, θα πρέπει να προσπαθήσουμε
να βρεθούμε σε τέτοια θέση, ώστε να προσφέρουμε στους Έλληνες τη μετα­
φορά στην Ελλάδα του μάχιμου τμή ματος του στρατού που μέχρι τώρα υπε­
ρασπιζόταν την Αίγυπτο και να ετοιμάσουμε όλα τα σχέδια για την αποστο­
λή του και την περαιτέρω ενίσχυσή του , στο μέγιστο δυνατό , με έμψυχο και
άψυχο υλικό [... ]
Τα παραπάνω δεν σημαίνουν πρόθεσή μας να καθυστερήσεις την κατά­
ληψη της Ρόδου , την οποία θεωρούμε εξαιρετικά επείγουσα.

Δεδομένου ότι η μεταφορά βρετανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα (η

γνωστή επιχείρηση «Lustre >>) αποτελεί την πρώτη προτεραιότητα, η επι­
χείρηση ι<Mandibles>> χωρίζεται σε Μο φάσεις. Η πρώτη (επιχείρηση ((A b-
ste ntionJ)), που αφορά την κατάληψη του Καστελόριζου , τοποθετείται μέσα
στον Φεβρουάριο του 1941, ενώ η δεύτερη, που περιλαμβάνει την κατάληψη
της Καρπάθου (επιχείρηση ((ArmatureJ)) και της Ρόδου (επιχε ίρηση ((Cordi-
te ») , μετατίθεται για τον Απρίλιο.
Η εκτέλεση της επιχείρησης ((Abstention>> ανατίθεται στο ((Commando
50J), μιαν από τις τρεις ι<πολυεθνικές)) βρετανικές μονά.δες καταδρομέων που

34. Στο ίδιο, σ. 58.

 «0 ΑJΤΛΟ2.: ll!'ΟΞΕΝΟΣ ,, 475

σταθμεύει στην Κρήτη. Σύμφωνα με το σχέδιο, το ((Conηnando 50» θα εξου­

δετερώσει την ιταλική Φρουρά του Καστελόριζου και θα το καταλάβει , ενώ
είκοσt τέσσεριζ ώρες αργότερα πρόκειται να ακολουθήσει ένα τάγμα πεζικού
που θα εξασφαλίσει την κατοχή του νησιού. Τελικά, η υπόθεση εξελίσσεται
σε ιλαροτραγωδία. Στιζ 25 Φεβρουαρίου, το Καστελόριζο καταλαμβάνεται
από τους καταδρομείς, αλλά η ισχυρή ιταλική αντίδραση, κυρίως όμως τα
σφάλματα και η κακ-f) οργάνωση της επιχείρησης, οδηγούν στην εκκένωση
του νησιού, δύο ημέρες αργότερα. Το ((Commando 50» θρηνεί 4 νεκρούς, 11
τραυματίες και 40 αγνοούμενουζ ... :J:J
Για την επιχείρηση κατάληψης της Ρόδου, ο Wavell χρησιμοποιεί και το
νεοσύστατο δημιούργημά του, την ((AJJ Force, η οποία από τον Μάρτιο του
1941 αρχίζει να προετοιμάζει σχέδιο παραπλάνησης του εχθρού. Παρότι η
'
α.ποφαση για απο'β αση στην Κ'
αρπα θ ο εχει
' 'δ η ανακ λη θ ει,
η ' ο σχετ ικ ος
' αρχι-
κός σχεδιασμός χρησιμοποιείται τώρα για την επιχείρηση κατά της Ρόδου.
Σκοπός της «AJ> Force είναι να πειστούν οι Ιταλοί ότι η Κάρπαθος αποτε-
' δ'θ
λ ει, ' και οτι επτα ημερες μετα την κατα'λη ψ'η της θ α.
1 1
η εν, '
τον πρωτο στοχο ' '

Ι
γινει η απο'βαση στη Ρ'δ
ο ο, μα λ ιστα
1
δε Ι
στο νοτιο τμημα
' του νησιου.
' '
π ιστευ-
εται, έτσι, ότι οι Ιταλοί θα μετακινήσουν δυνάμεις τους τόσο προς -την Κάρ-
θο ' ' ' Ρ ο'δ ου, δ ιευκο λυν θ ειΙ
1
πα οσο και στο νοτιο τμημα της ωστε να η επιχειρη-
'

ση κατάληψης του νησιού που θα αρχίσει από το βόρειο τμήμα του. :jβ
Παράλληλα., για πρώτη και τελευ-τα.ία φορά, η ((Α>> Force οργανώνει και
επιχείρηση κατασκοπίας, ώστε να αυξήσει τις ειδικές πληροφορίες της σχε­
τικά με τη Ρόδο. Για τον σκοπό αυτό επιστρατεύει δύο εξαδέλφου ς, τον -
γνωστό μας, ήδη- ανθυποπλοίαρχο Mike Cumberlege, τον οποίο «δανείζε­
τα.ι>J από την SOE, και τον ταγματάρχη Clele Α. Μ. Cumberlege. Ο δεύτε­
ρος προσφέρεται να εγκαταλείψει τη θέση του στο Γενικό Στρατηγε ίο, για να
τεθεί υπαρχηγός της επιχείρησης. Το σχέδιο, εξάλλου, ονομάζεται <<Dolphin»
(Δελφίνι) από το όνομα του καϊκιού τού Mike. Την 1η Απριλίου, το σκάφος
με τους δύο Cumberlege και πλήρωμα Εβραίους της Παλαιστίνης εγκατα­
λείπει την Αλεξάνδρεια για τον Πειραιά. Σύμφωνα με: το σχέδιο, η εξάσκη­
ση του πληρώματος πρόκειται γίνει σε μία έρημη ελληνική παραλία και, στη
συνέχεια, μέρος του θα αποβιβασθεί κρυφά στη Ρόδο, από όπου το κιitχι θα
τους παραλάβει σε δέκα ημέρες.
Για την ολοκλήρωση της επιχείρησης, η <<A>J Force κρίνει αναγκαίο να ζη­
τήσει την πλαισίωση του στρατηγείου της με δύο Έλληνες αξιωματιχούζ ατcό
την Αθήνα και έναν ((πολιτικόJ> σύμβουλο. Για τη θέση αυτή επιλέγεται ο Noel

:JS. Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. Smith χαι Walker, ό.π., σ. 17 χ .εξ.· Guard,
ό.π., σ. '1 χ.εξ., και Cunningham, ό.π., σ. 316.
36. Για τα παραπάνω χαι για -τα όσα ακολουθούν, βλ. ΤΝΑ (PRO) CΛΒ l 54/ 1, σ. 19
χ.εξ .
476 ΠΕΤΡΟΣ 2:Τ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΛΙΚΟΣ

Rees, ο οποίος καλείται να εγκαταλείψει τη Χίο χαι να σπεύσει στο Κάιρο.

Ωστόσο, οι σχεδιασμοί αυτοί γίνονται χωρίς να υπολογιστεί ένας απροσδόκη­
τος παρaγοντας που λέγεται Rommel. Ο στρατaρχης έχει φθάσει στην Τρί­
πολη της Λιβύης στις 1 2 Φεβρουαρίου, με διαταγές για αμυντική στάση. Όμως,
περιφρονώντας τις εντολές των ανωτέρων του, στις 24 Μαρτίου με τη μικρή
του δύναμη εκδιώκει τους Βρετανούς από την Algbeila χαι στις 3 Απριλίου
καταλαμβάνει τη Βεγγά.ζ-η. Η προέλασή του συνεχίζεται και στις 1 Ο Απρι­
λίου αρχίζει η πολιορκία του Τομπρούκ, που θα διαρκέσει 240 ημέρες.
Η επιχείρηση «Mandibles)) ματαιώνεται οριστικά. στις 5 Απριλίου του
1941. Οι δύο Έλληνες αξιωματικοί δεν προλαβαίνουν να φθάσουν στο Κaιρο,
ενώ ο Noel, που βρίσκεται εκεί από τις 3 Απριλίου, παραμένει για μερικές
, , ,
ημερες και υστερα επιστρεφει στη
Χ'
ιο.
3ϊ

Μετά την κατάχτηση της Ελλάδος από τους Γερμανούς, η Σοβιετική Ένω­
ση επιδεικνύει έσχατη περιφρόνηση προς την υπόδουλη χώρα. Στις
3 Ιουνίου
του 1941, ο Έλληνας πρέσβυς στη Μόσχα Κίμων Διαμαντόπουλος καλείται
να εγκαταλείψει το σοβιετικό έδαφος το ταχύτερο δυνατόν, διότι η Ελλάδα δεν
αναγνωρίζεται πλέον ως ανεξάρτητη χώρα. Ακολουθεί η γερμανική επίθεση
'
κατα της Σ ο β ιετικης
' 'Ενωσης, ' ' '
οποτε η σταση της απεναντι στην Ελλα'δ α με-

ταβάλλεται και ο Στάλιν αρχίζει τους ύμνους για τους Έλληνες και το έπος
της Αλβανίας. Έτσι, στις 10 Αυγούστου του 1941 αποστέλλεται ως νέος πρέ­
σβυς της Ελλάδος ο Παναγιώτης Πιπινέλης, ο οποίος, όπως και οι διπλωμα­
τικοί αντιπρόσωποι των άλλων χωρών, εγκαθίσταται στο Kuybishev, στη ση­
μερινή Σαμά:ρα, στις όχθες του ποταμού Βόλγα. Το Kuybishev προορίζεται
για δεύτερη πρωτεύουσα: της Σοβιετικής Ένωσης σε περίπτωση κατάληψης
της Μόσχας από τους Γερμανούς.
Στις 7 Δεκεμβρίου του 1941, ο Eden αρχίζει το μακρινό του ταξίδι για τη
Μόσχα, όπου φθάνει οκτώ ημέρες μετά. JS Στις 16 Δεκεμβρίου, στις επτά το

37. Μετά τη ματαίωση της επιχείρησης, το ((Dolphin)) και το πλήρωμά του χρησι­
μοποιούνται για τη βύθιση ενός σκάφους στον Ισθμό της Κορίνθου και, στη συνέχεια,
για την εκκένωση των βρe:τανιχών μονάδων από την Ελλάδα κα.ι την Κρήτη. Στην
Κρήτη, χτυπημένο από γερμανικό αεροπλάνο , βυθίζεται από το πλήρωμά του , το οποίο
προσπαθεί να. διαφύγει με άλλο κα'tκι. Όμως, και αυτό δέχe:τα.ι την e:πίθe:ση γερμαν ικού
αεροπλάνου, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν δύο μέλη του πληρώματος και ο ταγμα­
τάρχης Cumberlege. Το μνήμα του βρίσκεται στο Συμμαχικό Νεκροταφείο Αθηνών.
38. Βλ. The Memoirs of Anthony Eden. The Reckoning, σ. 330 κ. e:ξ., όπου περι­
γραφή του ταξιδιού και των συναντήσεών του με τον Στάλιν, χωρίς όμως οποιαδήποτε
αναφορά στην Ελλάδα χαι στα Δωδεκάνησα..
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞ t:ΝΟΣ » 477

β ρα' δ υ, Ι 1
εχε ι την πρωτη του συναντηση με τον
Ι Σ 'λ
τα ιν.
Ε Ι
κεινος, απο την πρω-
1 Ι

τη στιγμή τού εμφανίζει για υπογραφή ένα μυστικό πρωτόκολλο στα ρωσικά,
με εδαφικές ρυθμίσεις στη μεταπολεμική Ευρώπη. Ανάμεσα. σε άλλα., το πρω­
τόκολλο προβλέπει ότι <ιτα. Δωδεκάνησα. πρέπει να δοθούν στην Τουρκία. Νη­
σιά του Αιγαίου, ιδιαίτερης σημασίας για την Ελλάδα, πρέπει να δοθούν στην
Ελλάδα. Όμως τα Δωδεκάνησα πρέπει να επιστρέψουν (s ic) στην Τουρκία.>>
(παρ. 5). ιιΗ Ελλάδα πρέπει να αποκατασταθεί στα παλαιά της σύνορα.>>
(παρ. 6). 39
Το έγγραφο μεταφράζεται στα αγγλικά από τον Ivan Maisky, τον Σοβιε-
,
τικο πρεσ
1 β
υ στο
Λ .,,., 1
ονοινο, ο οποιος ειναι παρων.
Ι Ι 'Υ
στερα, ακο
λ
ου
θ 1 .,,.
ει οια
1 λ
οyος

,
αναμεσα στον
Σ 'λ
τα. ιν και τον
Ed en. Ε"' Ι Ι 1 1
οω, ενα αποσπασμα του, οπως εχει χα-
1 Ι
, , ~ , Ιι Ο
ταγραφει απο τον οευτερο:

Eden: Σχετικά. με τη θέση της Τουρκίας. Μπορούμε να χάνουμε τίποτα

για να βελτιώσουμε την κατάσταση;
Στάλιν: Πέστε τους ότι θα πάρουν τα Δωδεκάνησα.
Eden: Αυτό είναι πολύ δύσκολο λόγω των Ελλήνων, καθώς τα νησιά κα­
τοικούνται κατά. κύριο λόγο από Έλληνες και ο ελληνικός λαός σχεδιάζει από
καιρό να τα αποκτήσει.
Στάλιν: Δεν πρέπει να είστε: τόσο αυστηρός, ακολουθώντας αυτή την αρ­
χή της εθνικότητος. Και στην Ελλάδα υπάρχουν Τ ούρχοι.
Eden: Πισ-rεύετε όη κάτι τέτοιο θα είχε επίδραση σ-rους Τούρκους;
Στάλιν: Όλα αυτά. -rα νησιά αποκλείουν την έξοδο από την Τουρκία. Θα
μπορούσατε να κανονίσετε μια ανταλλαγή -rων νησιών ανάμεσα στην Ελλά­
δα και την Τουρκία, έ-rσι ώστε μερικά να πάνε στη μία και μερικά στην άλλη.
Eden: Πριν από αρκετό καιρό , όταν πιστεύαμε ότι μπορούσαμε να κατα­
λάβουμε τα Δωδεκάνησα, αρχίσαμε συνομιλίες με την Ελλάδα και την Τουρ­
κία. Όμως , δεν πήγαν καθόλου χαλά.
Στάλιν: Οι Τούρκοι θα ήθελαν , επίσης, την Αλεξανδρούπολη [Δεδέαγατς].
Όμως δεν πρέπει να προσβάλουμε τους Έλληνες. Αλλά θα μπορούσε να γί­
νει μια ανταλλαγή νησιών.
Eden: Σίγουρα το ζήτημα είναι εξεταστέο.

Ο Ede n αρνείται να υπογράψει το μυστικό πρωτόκολλο, επισημαίνοντας

στον Στάλιν ότι η κυβέρνησή του πρέπει πρώτα να. διαβουλευθεί με την κυ­
βέρνηση των ΗΠΑ αλλά και τις κυβερνήσεις των βρετανικών κτήσεων. Φεύ­
γει από τη Μόσχα στις 22 Δεκεμβρίου και στις 19 και 20 Ιανουαρίου του 1942
ο KnatchbuH-Hugessen συνομιλεί τηλεφωνικά με τον Μολότοφ, προκειμέ­
νου να επιβεβαιώσει τις απόψεις του Σοβιετικού ηγέτη . Στο μεταξύ όμως, ο

39. ΤΝΑ (PRO) CΛΒ 66/ 20/39 : ι1Μr. Eden's vi sit to Mosco"' », σ. 10.
40. Στο ίδιο, σ. 15.
478 ΠF:ΤΡΟ2.: ΣΤ. ΜΑΚl'ΗΣ-ΣΊΆίΚΟΣ

Πιπινέλης 41 έχει ιδιωτικά πληροφορηθεί τα συμβάντα. και μεταδίδει την πλη­

ροφορία. στην ελληνική κυβέρνηση,1.2 Ο Τσουδερός δεν θέλει να τον πιστέ­
ψει.4:J Στις 4 Φεβρουαρίου του 1942, συναντάται με τον Eden, ο οποίος του
κρυ'βει την α λ'θ '
η εια και του α.να.φερει πως ο Σ τα '
'λ ιν δ εν επεμεινε '
μεχρι '
τε-
44
λους στην πρότασή του. Πάντως, στις 6 Μαρτίου, ο πρέσβυς της Ελλάδος
στο Λονδίνο επισκέπτεται τον sir Alexander Cadogan για να του εκφράσει
τις ανησυχίες της ελληνικής κυβέρνησης. Ο Cadogan γράφει στο ημερολόγιό
του: «Σιμόπουλος. Έχει ακούσει (πώς;) ότι τα Δωδεκάνησα συζητήθηκαν
στη Μόσχα. Τον καθησύχασαη.ι..ϊ Και πραγματικά, ο μόνιμος Βρετανός υφυ-
πουργος των
, Εξ ,
ωτe:ρικων
δ
η
λ ,
ωνει στον πρεσ
, β ,
υ οτι ου
δ , , ψ ις
εμια σκε
,
υφισταται

για αλλαγή της βρετανικής πολιτικής, κατά την οποία όλα τα εδαφικά ζη­
τήματα θα συζητηθούν μετά τη λήξη του πολέμου. Ειδικά δε για τα Δωδε-
,
κα.νησα, τον δ ια. ββ ι
ε αιωνει ι
επισης ι
οτι ου δ εμια.
ι '
αποφασις '
προκειται να ληφ θ'
ει
, ,
χωρις προηγουμe:νη συνεννοηση με την ε
, λλ ,
ηνικη κυ
β,
ερνηση.
46 'Ε '1' ,
τσι, το ._,η-

τημα των Δωδεκανήσων προσωρινά λήγει.

Την άνοιξη του 1943, η έμμονη ιδέα του Τσώρτσιλ για. την είσοδο της Τουρ­
κίας στον πόλεμο ζωντανεύει. Στις 26 Απριλίου, ο Βρετανός πρωθυπουργός
γράφει στον Ρούζβελτ :4 7

Έχουμε, επίσης, λάβει από τους Τούρκους εκτεταμένα. αιτήματα για περα.ι-
, /
τερω οπ λ α. και ει,οπ
t: λ ισμο.
/ Αυτα' ' /
υπερ β αινουν χα.τα. πο λ' '
υ τα οσα. μποpουν να. '
δεχτούν στα λιμάνια τους ή να χρησιμοποιηθούν εποικοδομητικά από τα στρα-
' ι τους, υπερ β αινουν
τευματα ι δε ι
και τα οσα ι
μποpουμε να στει'λ ουμε. Καταρτι- '
ζοντας τους καταλόγους με αυτά που είμαστε έτοιμοι να στείλουμε, σκέφθη-

41. Η άποψη του Foreign Officc για τον Πιπινέλη: ΗΟ κ. Πιπινέλης εργάζεται
σκληρά και είναι πολύ ικανός. Είναι το καλύτερο μυαλό ανάμεσα στους εκπροσώπους
του ελληνικού υπουργείου των Εξωτερικών και, επίσης, ο πιο φιλόδοξος. Είναι προσω­
πικός φίλος της Α. Μ. του βασιλέως και αντιμετωπίζεται με κάποια δυσπιστία, λόγω
του πάθους του για ίtς μηχανορραφίες και της άποψης ό"Ίι τρέφει δικτατορικές φιλοδο­
ξίες. Από τους ανθρώπους της γενιάς 'ΊΟU είναι ο καταλληλόπρος και ο πλέον διαπρε­
πής)), ΤΝΛ (PRO) 1''0 371/37244.
42. Βλ. τα τηλεγραφήμα'Ία ίου Πιπινέλη στο Λpχε{ο Τσοl)δεpού, "Ίόμ. Λ', σ. 481 χ.εξ.
43. Στο ίδιο, σ. 489 και 509. Βλ. και ίtς απαν'Ίήσεις του Πιπινέλη σίις επιφυλάξεις
του Έλληνα πρωθυπουργού, σ. 509 χ.εξ.
44. Πρβλ. Πιπινέλης, ό. π. , σ. 123-124.
45. Ό.π., σ. 428.
46. Βλ. 'ΊΟ σχετικό τηλεγράφημα του Σιμόπουλοu, στο Αpχείο Τσουδεpού, ό. π., σ.
512-513.
47. ΤΝ Α (PRO) PREM 3/3/6.
 «0 Α ΙΊ'ΛΟΣ ΠΡΟΞΕ Ν QΣ » 479

χα να αποφύγω κάθε εντύπωση τσιγκουνιάς. Είναι καλύτερο να πάθει ο ασθε­

νής ελαφριά βαρυστομαχιά, παρά να παραπονεθεί ότι λιμοκτονεί. Εν πάση
περιπτώσει, τα λιμάνια τους και οι μεταφορικές τους υπηρεσίες αποτελούν τον
' '
ανασταΛτικο παραγοντα . ' 'Ο μως, ' '
ειναι προτιμοτερο το λ'θ
α ος να β'
ρισκεται στη

δική τους πλευρά, επειδή δεν μπορούν να δεχτούν , παρά στη δική μας, επει­
δή δεν μπορούμε να προσcρέρουμε.
Υπάρχει στην Άγκυρα μια βρετανοαμερικανιχή επιτροπή συντονισμού και,
χωρίς αμφιβολία, θα ακούσετε από αυτήν παράπονα για το ότι οι κατάλογοι
που έδωσα στους Τούρκους και τα προγράμματα εισαγωγών, πάνω στα οποία
προσπαθώ να δουλέψω, υπερβαίνουν το μέτρο. Κάποιος από τους ανθρώπους
σας έκανε την παρατήρηση ότι ((τρέψουμε ένα παιδί οχτώ μηνών με έ'iα γεύ-
' '
μα οκτω πιατωνJJ. Η ' '
εικονα ειναι υπε ρ β ο λ ικη,
' για τους λ'ογους που προανε- '
cρερα. Θέλω οι Τ ούρχοι να αισθάνονται ότι όταν cρθάσει η ώρα -ίσως αυτό το
φθινόπωρο - , θα έχουν πρόσβαση σε μεγάλες ποσότητες από τον πιο σύγ­
χρονο εξοπλισμό, έτσι ώστε να ασκηθεί επάνω τους ισχυρή πίεση προκειμέ­
νου να μας επιτρέψουν τη χρήση των [αεροπορικών J βάσεών τους για την
επιχείρηση «HandcuffJ> [Χειροπέδη) 4 Β και για να βομβαρδίσουμε το Πλοέστι .
Η απάντησή τους θα εξαρτηθεί από το κατά πόσον θα τους έχουμε κατα­
στήσει ισχυρούς, έναντι των αντιμέτρων του εχθρού, και από την πεποίθησή
επι θ υμωντας να τους βοη θ ησουμε,
' ει λ ικρινεις.
Ι
1
τους οτι,
f
εψαστε
f

Το 1943 ο Τσώρτσιλ πιστεύει πως η κατάληψη των Δωδεκανήσων, η

οποία, όπως ελπίζει, θα πραγματοποιηθεί παράλληλα με την απόβαση στη
Σικελία, πρόκειται να δώσει την αναγκαία ώθηση στους Τούρκους για άμεση
ή έμμεση συμμετοχή τους στις πολεμικές επιχειρήσεις. Θεωρεί πως αν τα
Δωδεκάνησα περιέλθουν υπό βρετανική κατοχή, αφενός μεν εξασφαλίζεται
το «μαλακό υπογάστριοη της Τουρκίας από επίθεση του εχθρού, ενώ, όπως θα
γράψει αργότερα, η κατάληψη ειδικά: της Ρόδου θα του παράσχει τη δυνατό­
τητα να διαπραγματευθεί με τους Τοlιρκους. 49 Στο πλαίσιο αυτών των σκέ­
ψεων , αποστέλλει στον Eden το ήδη γνωστό διερευνητικό του σημείωμα .
Η αρνητική απάντηση του Eden 50 είναι εντυπωσιακή. Επειδή , όμως, συ­
νήθως δημοσιεlιεται μόνον ένα μικρό της απόσπασμα, εκείνο που αφορά τη
β ρετανικηΙ πο λ ιτιχη απεναντι στι ς ε λληνικες ε δ αφικες
1 1
Ι
1
0ιεχδ ικησεις,
1
Ι
παρατι-

θεται εδώ το χlιριο μέρος της:

48. Εννοείται η Ρόδος.

49. ιιΠοια είναι η σύνθεση της φρουράς της Ρόδου, ιταλικής και γερμανικής; Πρέ­
πει να πάμε εκεί πολύ σύντομα, εάν είναι ανθρωπίνως δυνατό. Χρειάζομαι αυτό το μέ­
ρος για τη διπλωματική προσέγγιση της Τουρκίας η. Ουίνστον Τσώρτσιλ προς τον στρα­
τηγό Hastings Lionel Jsmay για τους Αρχηγούς των Επιτελείων (D. 1 44/3/ 27. 7. J 94 3):
ΤΝΛ (PRO) CAB 101 /243.
50. ΤΝΑ (PRO) PREM 3/3/6.
480 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ - ΣΤΑ 1ΚΟΣ

Θα ήμουν ιδιαίτερα απρόθυμος να προσφέρω στους Τούρκους τη Ρόδο ή οποιο­

δήποτε άλλο τμήμα των Δωδεκανήσων. Από παράδοση και συναισθηματι­
κά, τα νησιά αυτά είναι ελληνικά. Η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού
αποτελείται από Έλληνες και, σχεδόν με απόλυτη βεβαιότητα, αυτοί θα τάσ­
σονταν υπέρ της ένωσης με την Ελλάδα. Από τότε που η Ελλάδα μπήκε στον
πόλεμο, το 1940, διαδοχικές ελληνικές κυβερνήσεις μάς κατέστησαν σαφή
τη σημασία που αποδίδουν στην ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων και είναι
βέβαιο ότι τούτο αντανακλά τις απόψεις ολόκληρου του ελληνικού λαού. Η
απόκτηση των Δωδεκανήσων αποτελεί, κατά παρασάγγες, την πλέον ση­
μαντική από τις ελληνικές εδαφικές διεκδικήσεις και στηρίζεται σε ισχυρές
βάσεις.
Έχουμε αποκρούσει τα συχνά αιτήματα της ελληνικής κυβέρνησης για δια­
βεβαιώσεις σχετικά με την τύχη των νησιών και ουδεμία σχετική δέσμευσίς
μας υφίσταται απέναντι στους Έλληνες ή στους Τούρκους. Εντούτοις αποτε-
λ ει' ε δω' ' ' ' '
και καιρο απο ψ η μας οτι οι ε λληνικες α ξιωσεις ειναι
' ' ' δ'ικαιες '
και οτι με-

τά τον πόλεμο θα πρέπει να πάρουν, αν όχι όλα, τουλάχιστον τα περισσότερα

από τα νησιά (ενδεχομένως, υπό ορισμένους όρους, στρατιωτικής φύσεως, προς
το συμφέρον της ασφάλειας της Τουρκίας). Οι τουρκικές αξιώσεις βασίζονται
σε ζητήματα κύρους, στρατηγικής και στην ύπαρξη μιας μικρής τουρκικής
μειονότητας σε μερικά από τα νησιά. Και αυτά τα συμφέροντα θα πρέπει να
εξασφαλιστούν σε οποιονδήποτε τελικό διακανονισμό. Πάντοτε ελπίζαμε ότι
στην κατάλληλη στιγμή η ελληνική και η τουρκική κυβέρνηση θα ήταν ικα-
,
νες να προ
β ι
ουν σε εναν
Ι δ /
ιακανονισμο, αμοι
β Ι
αια ιχανοποιητιχο.
/

Σε περίπτωση που θα δίναμε οποιοδήποτε: από τα νησιά στην Τουρκία, θα

προκαλούσαμε ανεπανόρθωτη ζημιά στις σχέσεις μας με τους Έλληνες. Επι­
πλέον θα σπέρναμε τον σπόρο της διχόνοιας στην Ανατολική Μεσόγειο , εφό­
σον η τουρκική κατοχή των Δωδεκανήσων θα αναβίωνε όλη την παλιά έχθρα
ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία. Αυτή τη στιγμή και οι δύο χώρες εί­
ναι ειλικρινείς στην επιθυμία τους να διατηρήσουν πολύ φιλικές σχέσεις, ενώ
η ελληνοτουρκική φιλία αποτελεί θεμελιώδη αρχή της πολιτικής μας στην πε­
ριοχή.
Πέραν τούτου, αμφιβάλλω αν η τουρκική συμμετοχή στον πόλεμο μπορεί
να εξαγοραστεί με την προσφορά οποιωνδήποτε εδαφικών κτήσεων. Αν και
θα τους άρεσαν μερικά από τα Δωδεκάνησα, δεν αισθάνονται τόσο ισχυροί
ωστε να ειναι ετοιμοι να ανα λ'β
' ' ' α συν κιν δ'
υνους προκειμενου να αποκτησοuν ' '
οποιαδήποτε από α:υτά ή, στην πραγματικότητα, οποιοδήποτε άλλο πρόσθε­
το έδαφος.
Τέλος , η δωρεά της Ρόδου στην Τουρκία θα ήταν αντίθετη προς την αρ­
χή την οποία ακόμα ακολουθούμε και κατά την οποία αφήνουμε όλα τα εδα­
φικά ζητήματα να κριθούν στο Συνέδριο της Ειρήνης. Δεν θα μπορούσαμε ,
ασφαλώς, να απομακρυνθούμε από την αρχή αυτή χωρίς τη συναίνεση της κυ­
βέρνησης των ΗΠΑ (η οποία ασφαλώς θα ήταν αντίθετη προς τη συγκεκρι­
μένη ρύθμιση, με βάση τη Χάρτα του Ατλαντικού).
 «0 Α!ΤΛΟΣ Πl'ΟΞ!::!\ΟΣ,, 481

Η επιστολή του Eden έχει σταλεί στις 9 Απριλίου και, σε κάθε της σελί­
δα., φέρει χειρόγραφη τη λέξη ιιΣυμφωνώ», με τη μονογραφή του Τσώρτσιλ. ..

Τα όνειρα και τα. οράματα. του Βρετανού πρωθυπουργού για τα. Δωδεκάνησα
και την Ανατολική Μεσόγειο δεν βρίσκουν ανταπόκριση στους Αμερικανούς ,
για τους οποιους η ' Τουρκια.
' και το Α ιγαιο
' πε'λ α.γος '
εινα.ι παντε λ'
ως "''
α.υια.φορα..

Από την άλλη πλευρά, ύστερα από πολύμηνη στρατιωτική προετοιμασία. οι

Ηνωμένες Πολιτείες αρχίζουν να παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην πολεμι­
κή προσπάθεια. Για. οποιαδήποτε επιχείρηση μεγάλης έκτασης είναι αναγκαία.
πλέον η συγκατάθεσή τους. Ήδη από τον Νοέμβριο του 1942, Ανώτατος Δ ι­
οικητής των Συμμαχικών Δυνάμεων Βορείου Αφρικής έχει ορισθεί ο στρατη­
γός Dwight Eisenhower, ενώ στις Φεβρουαρίου του
1943 ο ίδιος τοποθε-
20
,
τειται ως '
Α ρχιστρατηγος για ' '
'λ ες τις επιχειρησεις στη
ο Μ εσογειο, με ανα-

πληρωτή τον Βρετανό στρατηγό Harold Alexander. Αρχιστράτηγος Μέσης

Ανατολής τοποθετείται ο στρατηγός Wilson, με περιορισμένα. όμως καθήκο­
ντα., δεδομένου ότι και αυτή ακόμα η περίφημη Βη Στρατιά του στρατηγού
Bernard L. Montgomery υπόκειται πλέον στις διαταγές του Eisenhower.
Στις 5 Μαίου του 1943, ο Τσώρτσιλ και οι στρατ ιωτικοί του σύμβουλοι
επιβιβάζονται στο -οπλιταγωγό πλέον- υπερωκεάνιο «Queen Maryn με προ-
ορισμο, την Ο υασινγκτον,
' '
οπου '
θ α συ ζητησουν ' ομο λ ογους
με τους Α μερικανους '

τους, μετα ξ υι 'λλ ων, το τι προκειτα.ι

α ι ι
να γινει ι τη
μετα Σ ικε λ'ια, με β αση' τις ποι-

κίλες προβλέψεις για τη γερμανική αντίδραση και τα διάφορα ενδεχόμενα.

σχετικά με την κατάρρευση της Ιταλίας και τις συνέπειές της. Ο Wilson έχει
'
ετοιμασει π λ'ηρη '"'
σχεοια για την χα.τα 'λη ψ η της Ρ'δ
ο ου, ' '
εχεινο ομως που α.παι-

, /~ 1 , ' β
τειται για την ευοοωση τους ειναι η επαρκεια απο ατιχων σκα.φων και η αε -
' '
ροπορική κάλυψη της επ ιχείρησης, που τώρα φέρει την κωδική ονομασ ία
ιιAccoladeιι (Έπαθλο). Εδώ, λοιπόν, στη λεγόμενη Δεύτερη Διάσκεψη της
Ουάσινγκτον (κωδική ονομασία: ιιTridentιι), οι Βρετανοί ακούνε το πρώτο
κατηγορηματικό ιιόχιη των Αμερικανών: Κάθε επιχείρηση που θα αποσπάσει
συμμαχικές δυνάμεις από τη συγκέντρωσή τους για την απόβαση στη Βο­
ρειοδυτική Ευρώπη, το 1944, αποκλείεται. ιιΑν οι Βρετανοί επιθυμούν οπο ια­
δήποτε επιχε ίρηση στην Ανατολική Μεσόγειο, ας την οργανώσουν μόνοι
τουc;ι>, σχολιάζουν οι Αμερικανοί Αρχηγοί των Επιτελείων. 51
Η '
κατα.ρρευση της Ιτα λ'ια.ς ' '
επερχετα.ι νωριτερα. απο ο,τι προ ' ' βλ'επουν οι

Σύμμαχοι. Στις 25 Ιουλίου, ο βασιλεύς Βίκτωρ Εμμανουήλ, με την υποστή-

51. Βλ. την e:χτe:ταμένη ο:νάλuση του Howard, ό.π., σ. 409 κ.εξ., χαι για μια πιο σύ­
ντομη επισκόπηση, Smith και Walker , ό.π., σ. 4 3-47.
,182 Π ΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑ ΚΡΗ Σ -ΣΤΑ '(Κ ΟΣ

ριξη της ιταλικής στρατιωτικής ηγεσίας και μερικών ηγετικών στελεχών του
ι
φασιστιχου χομματος, χα
ι θ αιρειι τον Μ ουσο λ'ινι και υιατασσει
~ ι 'λλη ψι
τη συ η του.

Πρωθυπουργός διορίζεται ο στρατάρχης Pietro Badoglio. Την επομένη, στις

26 Ιουλίου, ο Τσώρτσιλ αποστέλλει στον γραμματέα του υπουργικού συμ­
βουλίου, sir Edward Bridges, ένα. απόρρητο έγγραφο με τίτλο <<Σκέψεις σχε­
τικά: με την πτώση του Μουσολίνι». 52 Αποσπάσματα:

Φαίνεται ότι η πτώση του Μουσολίνι θα συνεπιφέρει την ανατροπή του φα­
σιστικού καθεστώτος και ότι η νέα κυβέρνηση του βασιλέως και του Badoglio
θα επιχειρήσει να διαπραγματευθεί μια χωριστή συνθήκη ειρήνης με τους
Συμμάχους. Εάν τούτο επαληθευθεί, θα χρειαστεί να αποφασίσουμε πρώτα
απ' όλα τι ζητάμε για μας και, κατόπιν, σχετιχά με τα μέτρα χαι τους όρους
για να το κερδίσουμε.
Στα παραπάνω πρέπει να περιληφθούν η παράδοση, στις φρουρές μας, της
Σαρδηνίας, των Δωδεκανήσων χαι της Κέρκυρας, όπως επίσης και όλων των
ι ι β ι λ ι ι ~ 'λ θ ι
ναυτικων και αεροπορικων ασεων στο ιτα ι χο εοαφος, μο ις α ειμαστε σε

θέση να τις αναλάβουμε.

[ ... ) Σε συνάρτηση με την κατάσταση αυτή, η κατάρρευση της Ιταλίας
πρέπει να προσδιορίσει τη στιγμή για την άσκηση της πιο έντονης πίεσης
στην Του ρκία, προκειμένου να συμπερ ιφερθεί σύμφωνα με το πνεύμα της
Συμμαχίας και, ως προς αυτό, η Μεγάλη Βρετανία και οι ΗΠΑ, ενεργώντας
από χοινοό ή χωριστά, θα πρέπει να ενωθοόν με τη Ρωσία ή, τουλάχιστον, να
υποστηριχθούν από αυτήν.

Με αυτές τις εμμονές και αυτά τα σχέδια, ο Τσώρτσιλ επιβιβάζεται και

πάλι στο «Queen Maryι>, αυτή τη φορά με προορ ισμό το Κεμπέκ του Κανα­
δά, όπου στις 15 Αυγούστου πρόκειται να αρχίσει η νέα. Διάσκεψη (<ιQua­
drantιι) ανάμεσα. στον ίδιο, τον Ρούζβελτ και τους συμβούλους των δύο πλευ­
ρών. Στο μεταξύ, από τις 20 Ιουλίου οι Βρετανοί έχουν δεσμεύσει όλα. τα
π λωται ι
μετα.φορικα μεσα. και τα απο
ι β ι
α.τικα. τους σκαφη στη
ι Μ ι
εσογ ειο, προ-

κειμένου να χρησιμοποιηθούν σε επιχειρήσεις στα Δωδεκάνησα. Το γεγονός

προκα λει την οργη των
ι ι Α ι δ ι β ι ι ι
μερικανων, ιοτι αντι αινει στα οσα. εχουν συμφω-

νηθεί στην Ουάσινγκτον. Έτσι, από την αρχή της Διάσκεψης οι Βρετανοί
αντιμετωπι'ζονται με καχυπο ψ'ια απο
ι τους Α μερικα.νους,
ι ι
οι οποιοι ι
πιστευουν

-και το δ η λωνουν-
' ι ι ι
οτι πισω απο το
β ι δ ι
ρετανικο εν ιαφερον για τη
Μ ι
εσογειο

βλ επουν κρυφα κινητρα, πο λ ιτικαι και οχι

' ι ι ι ι
στρατιωτικα.
Κ' ι
ινητρα που εχουν

περισσότερο να κάνουν με υπολογισμούς για τη μεταπολεμική κατάσταση

και την ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη, παρά με την ταχύτερη δυνατή συ­
ντριβή της Γερμανίας. 53 Οι Αμερικανοί, εξάλλου, δεν είναι σε θέση να. αντι-

52. ΤΝΑ (PRO) CAB 66/39/39.

53. Howard, 6.π., σ. 561.
 «0 ΑΙ 'Ι'Δ02: ΠΡΟΞΕΝΟΣ» !83

ληφθούν την αξία της Τουρκίας ως πιθανού ενεργού συμμάχου τους, ενδεχό­
μενο που θα συντελέσει στο κλείσιμο των στενών του Βοσπόρου για τα γερ­
μανικά πλοία., αλλά και τον εφοδιασμό -της Σοβιετικής Ένωσης από το Αι­
γαίο και όχι από τη Βόρειο Θάλασσα.. Παράλληλα, η είσοδος της Τουρκίας
στον πόλεμο θα προκαλέσει και τη δια.κοπή τής εκ μέρους της πώλησης χρω-
,
μιου προς τη
Γερμα.νια
Ι , α.πο'λυτα. α.να.γκαιου
Ι λ Ι
για την πο εμικη της
β ιομηχα-

νία. Από την άλλη πλευρά, οι Βρετανοί Αρχηγοί των Επιτελείων συμφωνούν
τυπικά με το μεγαλόπνοο σχέδιο της απόβασης στη Βορειοδυτική Ευρώπη -
με την επιχείρηση ι<Overlord» (Δεσπότης)-, όμως ψυχολογικά η ιδέα τούς
απωθεί, ύστερα. από τις πικρές εμπειρίες της Δουνκέρχη ς αλλά και της τρα­
γωδίας των μαχών στο Somme και στην Passchendaele (Ypres)54 στον προη­
γούμενο πόλεμο, εμπειρίες άγνωστες ακόμη στους συμμάχους τους. Έτσι,
στην αμερικανική ατζέντα της Διάσκεψης οι επιχειρήσεις στη Μεσόγειο κα.-
τα. λ αμ β ανουν
Ι
μο
'λ
ις την
6η θ Ι
εση.
Τ λ
ε
Ι Ι Ι Ι
ικα, υστερα απο μα.κρα. α.ντα.
λλ Ι Ι
αγη α.πο-

ψεων οι Βρετανοί πετυχαίνουν να θεωρηθεί ότι οι επιχειρήσεις στη Μεσόγειο

τελούν σε αλληλεξάρτηση με την 1ιOverlord}} και, παράλληλα , να εξασφαλί-
,
σουν μια. ευκαμπτη πο
,,
λ ιτ ικη οσον αφορα
'~ ,
τις uυναμεις που
θ~ θ'Α'
α uιατε ουν. πο

'λλη, υποχρεωνονται
την α. Ι να εγκατα λ ει' ψ ουν την ακινητοποιηση
Ι /
των π λωτων

μέσων τους στη Μεσόγειο. Τέλος, όπως παρατηρούν οι Smith και WalkeΓ, 5 5
<ιοι Αμερικανοί βρίσκονταν γερά, πλέον, καβάλα και η Μεγάλη Βρετανία
Ι
επρεπε, απ
λ' 'θ Ι Θ Ι θ Ι Ι
ως, να. μα ει να της α.ρεσευ}. ~ α. μπορουσε να υποστηριχ ει οτι

η Διάσκεψη του Κεμπέκ και τα γεγονότα που σύντομα. θα ακολουθήσουν, ση­

ματοδοτούν την αρχή του τέλους της Βρετανικής Αυτοκρατορίας.
Τετάρτη,
3 Σεπτεμβρίου του 1943, ώρα 5.15 το πρωί. Σ' έναν ελαιώνα. έξω
από τις Συρακούσες, ο στρατηγόςGiuseppe Castellano, ως πληρεξούσιος του
Badoglio, και ο υποστράτηγος Walter Smith, ως πληρεξούσιος του Eisen-
hower, υπογράφουν το σύντομο κείμενο της ιταλικής συνθηκολόγησης. Ένα
άλλο έγγραφο, αυτό με λεπτομερείς όρους, υπογράφεται στις 29 Σεπτεμβρίου
στη Μάλτα, στο HMS <ιNelsoω}. Στις 8 Σεπτεμβρίου, στις 18.30, αφού με ρη­
τή εντολή των Τσώρτσιλ και Ρούζβελτ ιcουδεμία σημασία πρέπει να. δοθεί
στην αμηχανία. που, τυχόν, θα. προκαλέσει στην ιταλική κυβέρνησψ>, 56 ο συμ­
μαχικός ραδιοφωνικός σταθμός στο Αλγέρι μεταδίδει το διάγγελμα. του Eisen-
hower, για τη, δήθεν, <ιά:νευ όρων παράδοση του ιταλικού στρατού}}, κάτι ως
1 Ι
προς το οποιο υπαρχει uιαφωνια. των
~ Ι 1τα. λων.
Ι Α Ι Ι ~/ ~
μεσως μετα, μετα.uιυεται το

διάγγελμα του BadogLio, όπως έχει συμφωνηθεί με τους Συμμάχους. Από το

54. Η μάχη του Somme (1 η Ιουλίου- 18 Νοεμβρίου 1916) στοίχισε στουζ Βρετανούζ
420.000 θύματα, ενώ η μάχη τηζ Passchendaele (31 Ιουλίου-6 Νοεμβρ ίου 1917)
310.000, περίπου, δηλαδή τον ανθ6 τηζ βρετανικήζ νιότηζ.
55. Ό.π., σ. 50.
56. Howard, ό.π., σ. 532.
484 ΠΕΗΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΑl ΚΟ~

Αλγέρι, επίσης, μεταδίδονται οι εντολές του ναυάρχου , s ir J ohn Cunnin-

gham57 προς το ιταλικό Πολεμικό και Εμπορικό Ναυτικό, ενώ ο ραδιοφωνι­
κός σταθμός του Κιϊί ρου μεταδίδε ι την ημε ρήσια διαταγή του Wilson , που
απευθύνεται σε όλες τις ιταλικές δυνάμε ις στα Βαλκάνια. 58 Αποσπάσματα:

Όλες οι προσπάθειες των Γερμανών και των δορυφόρων τους να αφοπλίσουν

ή να διαλύσουν τις ιταλικές δυνάμεις ή να θέσουν υπό την χα.τοχή τους τα
αποθέματά τους σε νερό και πετρέλαιο ή τα σημεία που σήμερα φρουρούνται
από αυτές, επιβάλλουν τη μέγιστη αντίσταση.
Οι ιταλικές δυνάμεις στα Δωδεκάνησα θα καταλάβουν όλες τις θέσεις που
σήμερα κατέχονται από τους Γερμανούς.

Σμύρνη, Σεπτέμβριος του ] 943. Όπως αναφέρει ο Simonds ,59 «όταν συνθη­
κολόγησαν οι Ιταλοί, η 'Ά" Force και μερικοί της SOE θα. μπορούσαν να. εί-
'β , ,
χα.ν χα.τα. λα. ει τα. περισσοτερα. α.πο τα.
Δ ~ , ,
ωuεκα.νησα., αν ειχα.ν
δ , ,
εχτε ι α.μ εση

υποστήριξη από το Γενικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής)). Και συνεχίζε ι:

Ο εθελοντής έφεδρος πλωτάρχης W olfson, ο επικεφαλής του σταθμού της

1(Α>> Foι·ce, στην Κωνσταντινούπολη, ο Michael Parish στη θάλασσα, ο Noel
Rees στη Σμύρνη και μερικοί άνθρωποι τη ς «Α>> Force ήρθαν σε επαφή με
τις ιταλικές φρουρές στα μικρότερα. από τα Δωδεκάνησα, που επιθυμούσαν να
παραδοθούν σε έναν Βρετανό αντιπρόσωπο. Μια μονάδα καταδρομέων εξορ­
μούσε από το Καστελόριζο , τότε υπό βρετανική κατοχή. Η μόνη μεγάλη γερ­
μανική φρουρά βρισκόταν στη Ρόδο. Αποφασιστικές ενέργειες , με τη συνερ­
γασία των ιταλικών φρουρών που παραδίδονταν , θα είχαν ως αποτέλεσμα τη
-σχεδόν χωρίς αντίσταση- κατάληψη των νησιών που κατείχε ο εχθρός.

Και ενώ, ως προς την τακτική , ο Simonds έχει δίκιο, είναι εντούτοις άσχη­
μα. πληροφορημένος σχετικά. με τον Noel. Μόλις ανακοινώνεται η ιταλική
συνθηκολόγηση, εκείνος βρίσκεται μυστικά στη Ρόδο, με άγνωστη , δυστυ­
χώς, αποστολή. Είναι τότε που, για. τελευταία. φορά, επισκέπτεται το σπίτι
ι ' ι ι
του, οπου συνα.ντα.ται κρυφα με τον γεωπονο κηπουρο του, τον
ι Λ '
ευτερη
Κ'
α-

κλιο, και του εμπιστεύεται τη βρετανική σημαία της θαλαμηγού του. ((Όταν
απελευθερωθεί η Ρόοος, να την υψώσεις στο σπίτι)), είναι η εντολή του. Σε

57. Την εποχή εκείνη ο sir J ohn Cunningham ήταν Ανώτατος Διοικητής του βρε­
τανικού στόλου της Ανατολικής Μεσογείου. Δεν πρέπει να συγχέεται με τον προκάτο­
χό τοu sir A ndre\ν Cunningham.
58. Για όλα τα κείμενα, τα διαγγέλματα κλπ. βλ.www. ibiblio.org.
59. Ό.π., στο κεφάλαιο ((ΜΙ9 W ork in Noι·th A frica and the Middle East>ι, σ. 26.
 «0 Α1ΤΛ02.: ΠΙ' Ο Ξ~ΝΟΣ » 43;;

λίγο όμως, η παρουσία του Noel στο νησί προδίδεται στους Γερμανούς, οι
οποίοι συλλαμβάνουν τον Κάχλιο και τον ανακρίνουν για να τους αποκαλύψει
πού βρίσκεται ο ((πρόξενος», όπως τον αποχαλούν. Όταν τον αφήνουν ελεύ­
θερο, η βρετανική σημαία μετατρέπεται σε καλύμματα για τα μαξιλάρια του
καναπέ της κατοικίας του, στο κτ1jμα της έπαυλης R ees. 60 Λίγες ημέρες αρ­
γότερα, οι Γερμανοί έχουν συλλέξει όλες τις αναγκαίες πληροφορίες για τον
Noel και, στις 28 Σεπτεμβρίου, το τμήμα κατασκοπίας-αντικατασκοπίας (Ic)
της Sturmdivision Rhodos, 61 της Μεραρχίας Εφόδου Ρόδου , μεταοίοει:

6:!
Αντίγραφο!

Μεραρχία Εφόδου Ρόδος, Έδρα Μεραρχίας, 28.9.43

lc , αρ . .587/1943, απόρρητο.
Αφορά: Κατασκοπία στη Δωδεκάνησο
Σχετικό: -
Προς
την Ομάδα Στρατιών Ε, Τμήμα fc/ΛO

Με βάση τις αναφορές ενός έμπιστου προσώπου [ή προΟότη] το οποίο η GFP

-ομάδα 611, Δ ιοίκησις Εξωτερικών Υποθέσεων Ρόδου- χαρακτηρίζει αξιό­
πιστο, είμαστε σε θέση να αναφέρουμε τα ακόλουθα, σχετικά με την κατα­
σκοπευτική δραστηριότητα στη Δωδεκάνησο:
Ηβρετανικηι ' ~ '
κατασκοπια υιενεργειται, κυριως, απο την
ι ' '
Τ ουρκια. Ο ι πε-

ρισσότεροι πράκτορες δρουν μέσω των νήσων Σύμης, Κω, Ψερίμου και Κα­
λύμνου, κατ' εξοχήν ενδεδειγμένης για τον παραπάνω σκοπό λόγω γεωγρα­
φικής θέσεως. Δεδομένου ότι οι συνθήκες διαβιώσεως και κτήσεως εισοδή­
ματος, ιδιαίτερα στην Ψέριμο και την Κάλυμνο, είναι πολύ δυσμενείς, οι
πράκτορες του εχθρού μπορούν αρκετά εύκολα να στρατολογούν ντόπιους για
τις δραστηριότητές τους. Επιπρόσθετα, η Κάλυμνος και η Ψέριμος αποτε­
λούν κέντρα του ελληνικού αλυτρωτισμού που στρέφεται κατά της Ιταλίας.
Επί τουρκικού εδάφους, -τη δραστηριότητα των πρακτόρων διευθύνει ο με­
γαλέμπορος Noel Rees. Ο Rees είναι Βρετανός και παλαιότερα είχε δια­
μείνει στη Ρόδο, όπου και ήταν γνωστή προσωπικότητα. Είχε, προπαντός,
πολλούς γνωστούς και φίλοuc; μεταξύ των Ελλήνων και των Τούρκων του νη­
σιού. Με την είσοδο της Ιταλίαc; στον πόλεμο, ο Rees εγκατέλειψε τη Ρό-
J
1
•
60. Νίκη Κάχλιου, συνέντευξη. Κατά την ίδια, η οικογένειά της επέζησε στην Κα­
τοχή με χρήματα και τρόφιμα που της έστελνε ο Noel.
6 1. Η Sturmdiνision Rhodos σχηματίζεται ωι; ταξιαρχία στη Θεσσαλονίκη, στις ] 9
Μαρτίου τοu ] 94 3, και εγκαθίσταται στη Ρόδο στις 18 Απριλίου. Μετετρέπεται σε με­
ραρχία στιζ 20 Μαίου χαι από τότε μέχρι τις 18 Σεπτεμβρίου του 1944 διοιχητής της
είναι ο υποστράτηγος Ulrich Kleemann.
62. NARA, Τ-3 15/2275.
486 ΠΙ<:Τl'ΟΣ ΣΤ. MAK!'H L:-2.:TAfKOΣ

δο. Είναι ακόμα ιδιοκτήτης μιας έπαυλης στα Τριάντα, η οποία, ήδη πριν
από την έναρξη των γερμανο-ιταλικών εχθροπραξιών, ερευνήθηκε εξονυχι­
στικά από την ιταλική Μυστική Αστυνομία. Εντοuτοις κατά την έρευνα δεν
βρέθηκαν αποδεικτικά στοιχεία για κατασχοπευτική δραστηριότητα ]... Ι

Για τη Διο ίκηση της Μεραρχίας

Ο πρώτος αξιωματικός του Γενικοu Επιτελείου
(Υπογραφή)
Heinz
Αντισυνταγματάρχης
Κοινοποίηση: Ast/ Αθήνα

Όταν στις 8 Σεπτεμβρίου ανακοινώνεται επίσημα η ιταλική συνθηκολ6γη­

ση, η στρατιωτική κατάσταση στην Ανατολική Μεσ6γειο έχει αλλάξει δρα­
ματικά: για τους Βρετανούς. Η 8η Ινδική Μεραρχία, η οποία προοριζ6ταν για:
την απόβαση στη Ρόδο και είχε ειδικά εκπαιδευτεί για: τον σκοπό αυτό, έχει
αποσταλεί στην Κεντρική Μεσόγειο , ενώ όλα. τα βρετανικά. πλωτά μέσα και
απο β ατικαι ι
σκαφη ι
εχουν ' Παρ' ο'λ α αυται και παρ ' ο'λ ες τις αντιρ-
δ ιασκορπιστει.

ρήσεις των Αρχηγών των Επιτελείων, ο Τσώρτσιλ επιμένει στην επιχείρηση

και στις 9 Σεπτεμβρίου αποστέλλει στον στρατηγό Wilson το περίφημο τη­
λεγράφημά: του: <<Τώρα: είναι ο καιρός να τα: δώσουμε όλα. Αυτοσχεδιάστε και
τολμήστε>> . 61 Τώρα:, επίσης, όλα: εναπόκεινται στις διαθέσε ις των Ιταλών ...

63. Τ.1313/3/ 10 .9 .1943: ΤΝΑ (PRO) CAB 101 / 249.

 ΚΕΦΆΛΑΙΟ ΔΙΞ:ΚΑΤΟ ΙiΒ ΔΟΜΟ

Δωδεκάνnσα 1943:
«Το έπα{}λο ... )>

Το ηρωιχό μυθιστόρημα του Maclean έχει τιζ ρίζεζ του σε μία

σειρά εχπληχτιχών επεισοδίων στην Ανατολική Μεσόγειο, το
φθινόπωρο του l 943, επεισοδίων που αξίζει να γίνουν περισσό­
τερο γνωστά στουζ μελετητέζ του πολέμου. Όχι όμως επειδή ο
θρύλοζ κατέληξε σε βρετανικό θρίαμβο -κάτι που ασφαλώς δεν
συνέβη-, αλλά διότι αποτελούν παράδειγμα τηζ τρέλας ως κυ­
ρίαρχου στοιχείου στην ευθύνη του Ουίνστον Τσώρτσιλ. Η ιστο­
ρία πρέπει να επανεξεταστεί και να αναλυθεί, ως δείγμα των
συνεπειών τηζ δυνατότηταζ του πρωθυπουργού να είναι απερί­
σκεπτα τολμηρόζ. Εάν η χλίμαχα τηζ εκστρατείας υπήρξε, ευ­
τυχώζ, μικρή , τα σφάλματα υπήρξαν πολλά χαι μεγάλα. Βοη­
θούν στο να εξηγηθεί το γιατί οι έμμονες ιδέες του Τσώρτσιλ
οδηγούσαν μερικές φορές στην απελπισία τους στρατιωτικούς
ειδήμονες που συνεργάζονταν στενά μαζί του.

Max Hastings 1

1. Βλ. Max Hastings, The Finest Years. Churchill as WaΓloΓd 1940- 1945, σ. 401.
Ο Alistair Maclean υπήρξε ο συγγραφέας του μυθιστορήματος Τα κανόνια τοu Ναβα­
pόνε, στο οποίο βασίστηκε η ομώνυμη κινηματογραφική ταινία.

~·. ·
i
Η
ΣΥΓΚΕ:"JΤΡΩΣΗ ΒΡlΠΑ:--JΙΚΩΝ ΚΑΙ f:Λ.ΛΗ:"JΤΚΩΝ Δυνάμεων Καταδρομών
για τις επιχειρήσεις στα Δωδεκάνησα και στ ις Κυκλάδες, συνεπάγεται
για τον Noel R ees πρόσθετα καθήκοντα, εφόσον αμέσως διορίζεται εκπρό­
σωπός τους στη Σμύρνη. 2 Στο <ιΠαράρτημα», δύο δωμάτια των nαλιών στά­
βλων παραχωρούνται στους καταδρομείς, ενώ ο Noel δημιουργεί στα μικρα­
σιατικά παράλια βάσεις υποδοχής και ανεφοδιασμού των καϊκιών και των άλ-
λ ων "\ ι ι ι
πr1.ωτων μεσων που τους μεταφερουν.
Ο
ι
β ' ι
ασεις αυτες
β ι
ρισκονται στο

Βρωμολίμανο, στη νησίδα Άγιος Γεώργιος και στους όρμους Deremen (DRM,
στη στρατιωτική διάλεκτο της εποχής), G edhi Attalar, Losta και Balissou. 3
Οι Δυνάμεις Καταδρομών είvαι :
-Η Long Range Desert Gι·oup (LRDG, Ομάδα της Ερήμου , Μακρών
Αποστάσεων). Δημιουργείται τον Ιούνιο του 1940 και δρα στην έρημο της
Βορείου Αφρικής. Με: ειδικά διαμορφωμένα οχήματα πραγματοποιεί επιχει­
ρήσεις στα μετόπισθεν του εχθρού , με σκοπό την αναγνώριση δρόμων, τη με­
ταφορά κατασκόπων και τη συλλογή πληροφοριών, κυρίως όμως την παρα­
τήρηση των εφοδιοπομπών του Άξονα, ώστε να διασταυρώνονται οι σχετικές
πληροφορίες του <ί Ultra>). Παράλληλα εξαπολύει αστραπιαίες επιθέσεις ενα-
'
ντιων απο θ ηκων
ι ι
καυσιμων, αερο δ ρομιων
ι ι
και φρουρων του εχθ ρου.
'Τ ον Σ ε -

πτέμβριο του 1943 η LRDG μεταφέρεται στα Δωδεκάνησα, όπου θα υποστεί

σοβαρές απώλειες. 4
-Η Special Air S eΓvic e/Squadron (SAS, Ειδική Αεροπορική Υπηρεσία).
Δημιουργείται τον Οκτώβριο του ] 941 από τον λοχαγό David Sterling, με

2. Πρέπει να σημειωθεί πως όταν αργότερα, στις αρχές του 1944 , ot Ειδr.κές Δυνά­
μεις εμφανίστηκαν στο Αιγαίο για επιχειρήσεις, οι επικεφαλής της
ISI,D, της Μ19 και
της SOE Σμύρνης διαμαρτυρήθηκαν έντονα, διότι η δράση τους έθετε σε επιπλέον κίν­
δυνο τις αποστολέ ς των καϊκιών τους. Βλ. Dolbey προς διάφορους παραλήπτες,
12. 3. 1 944: ΤΝΑ ( PRO) IIS 3/ 222.
3. ΓΕΣ-ΔΙΣ, Ο Ελληνιχ6ς Στpατός στη Μ. Ανατολή, σ. 359· Ιάσων Μαυρίχης, συ­
νέντευξη.
4. 1. C. Β. D eaι· - Μ. R. D Foot (επιμ.), Tbe Ox ford Companion to World Wa1·
Π, σ. 698, χ . α.
490 ΠΕΤl'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'Η2:-ΣΤΑΤΚΟΣ

σκοπό την πρόκληση χάους στα εχθρικά αεροδρόμια στη Βόρειο Αφρική, από
ε ιδ ικά εκπαιδευμένους αλεξιπτωτιστές που μεταφέρονται πίσω στη βάση
τους από την LRDG. Τον Νοέμβριο του 1942 μετατρέπεται σε lo Σύνταγμα.
SAS με την ενσωμάτωση και «Ελεύθερων Γάλλων>>, ενώ τον Ιανουάριο του
194 3 ένα τμήμα της, ένα τμήμα. του Ιερού Λόχου και η λεγόμενη Special
Boat Service/Section (SBS, Ειδική Υπηρεσία. Πλωτών Μέσων) συναποτε­
λούν τη Μοίρα D της SAS. Μετά τη σύλληψη του Sterling από τους Γερ­
μανούς, τον Φεβρουάριο του 194 3, το ] ο Σύνταγμα της SAS διαΜεται χαι η
Special Boat S ervice μετατρέπεται σε Special Boat Squadron (Ειδική Μοί­
ρα. Πλωτών Μέσων).
-Η Special Boat Squadωn, με διοικητή τον J ellicoe, συμμετέχει στις
επιχειρήσεις των Δωδεκανήσων το φθινόπωρο του 1943, πραγματοποιώντας
381 καταδρομές σε 70 νησιά του Αιγαίου , τόσο στα Δωδεκάνησα όσο και στις ~.

Κυκλάδες.
-Ο Ιερός Λόχος.
-Η Levant Schooner Flotilla (LSF, Στολίσκος Ιiμιολιών της Ανατολής),
υπό τον υποπλοίαρχο Adrian Seligman. Αποτελείται από ελληνικά κα:tκια
επανδρωμένα κυρίως από Βρετανούς. Αποστολή της, η μεταφορά καταδρο­
μέων στα νησιά του Αιγαίου.
-Η 2nd Anglo-Hellenic Levant Schooner Flotilla (2nd AHSF, 2ος Άγ­
γλο-Ελληνικός Στολίσκος Ημιολιών) αποτελεί τη λιγότερο γνωστή ελληνική
μονάδα καταδρομών. Δημιουργείται τον Οκτώβριο του 1943 με κοινή απόφα­
ση των αρχηγών στόλου Ελλάδος (Κωνσταντίνου Αλεξανδρή) και Μεγάλης
Βρετανίας (John Cunningham), η δε οργάνωσή της ανατίθεται στον αντι­
πλοίαρχο του ΒΝ Ανδρέα Λόντο. Σε ό,τι αφορά τις πολεμικές επιχειρήσεις,
τελεί υπό τις διαταγές του Αρχηγού του Στόλου της Μεσογείου, ενώ για τα
διοικητικά θέμα.τα υπάγεται στον Έλληνα Αρχηγό του Στόλου. Ο στολίσκος
αποτελείται από 8 ημιολίες (κα·tκια) με αριθμούς από 22 έως 29. Τα κα'tκια δια-
'
θ ετουν Ι Ι f 'ζ ~Ι ι
σπαστο καταρτι και την ημερα σκεπα ονται με uιχτυα, ωστε να μοια-
Ι

ζουν με ψαράδικα. Το καθένα, εξάλλου, είναι εφοδιασμένο με ένα αντιαρμα­

τικό πυροβόλο και δύο ελαφρά πολυβόλα. Επανδρώνονται κυρίως από Έλλη­
νες εθελοντές, ιδίως νέους από γνωστές αθηναϊκές οικογένειες, όπως οι Γιώργος
Πασπάτης, Ρήγας Ρηγόπουλος, Άλκης Δελμούζος, Τιμολέων Λούης,=> Μιχά-

S. Ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Τιμολέων Φ. Λούης, πριν από τη διαφυγή του από την
Ελλάδα, έδρασε ως μέλος της οργάνωσης ιι'Ομηρος>J. Δεν πρέπει να συγχέεται με τον
εξάδελφό του Τιμολέοντα Χ. Λούη. Rχείνος, απότακτος του 19:35, επανήλθε στην υπη­
ρεσία το 19,10 ως σημαιοφόρος του ΒΝ. Στη διάρκεια της Κατοχής υπήρξε μέλος του
ιιΠρομηθέα liιJ. Μετά τη διάλυση της οργάνωσης, διέφυγε: στη Μέση Ανατολή, όπου
υπηρέτησε: χαι πάλι στο ΒΝ, αρχιχά ως ανθυποπλοίαρχος χαι αργότερα ως υποπλοίαρ­
χος χαι πλωτάρχης.
 «0 ΛrΓΛΟΣ ΠΡΟΞF: ΝΟΣ » 491

ληc;, Χορc;,, Πα.ύλοc;, Για.ννικώστα.ς, Αλέξης Λαδάς, και άλλοι. Με βάση ε:ξορ-
'
μησε:ως το D eι·emen, π λ' ' ' '
εουν μονο τη νυχτα. και α.ρχικος τους προορισμος ει -' '
να.ι η μεταφορά ανδρών του Ιερού Λ6χου και της SBS. Η πραγματική , 6μως,
δράση των ημιολιών αρχίζε ι το 1944, με τις συχνές επιχειρήσεις τους στο Αι-
/ /
' 1εpο/ Λ οχο
yαιο, σε συνεργα.σια. με τον ' και α λλες ομα.
1
'δ ες χα.ταδ ρο μεων. Θ
1
- α κα.-
λυψουν, συνολικά, 36.112 ναυτικά: μίλια σε 10.463 ώρεc;, εν πλω. 6

-Η Levant Fishing Patrol (Περίπολος Αλιείαc;, της Ανατολήc;,) τηc;, SOE.

Η πρώτη προσπάθεια. προσεταιρισμού των ιταλικών στρατευμάτων γίνεται στη

Ρόδο. Ύστερα από μια αποτυχημένη απ6πε:ιρα. την προηγούμενη μέρα, στιc;,
lΟ Σεπτεμβρίου , πριν ξημερώσει πέφτουν με αλεξίπτωτο στο νησί ο τα.γμα.­
τάρχηc;, της SBS (λ6ρδοc;,) George J ellicoe, ο ταγματάρχης J ulian Dobrski
(<ιDolbey>>) 7 της SOE Καί'ρου, ως διερμηνέας του, και ο λοχίαc;,-ασυρματιστής
Ian Kesterton, επίσηc;, της SOE. Στη διάρκεια. της π-tήσης , ο Dolbey εξομο­
λογείται στον J e llicoe πως όταν στο Κάιρο τον ρώτησαν αν έχει εκπαιδευτε ί

6. Για τα παραπάνω, βλ. Βασιλικόν Ναυτικόν. Αρχηγός Στόλου. Εππελείοv-Γρα­

φείον ΠΙ , (ι'Εκθεσις πολεμική ς δράσεως του Στόλου κατά το έτος 194·1JJ, σ. 70-7 3, και
Δη μήτριος Φωκάς, Έκθεσις επί της δpάσεως του Β. Ναυτικού χατά τον Πόλεμον 1940-
1944, τόμ. Β', σ. 3 1 4-3 15 χαι5 1 6-517.
7. Ο κόμης Julian A nthony Dobrski γεννήθηκε στη Γαλλία. το 1901 και προερχόταν
από παλαιά πολωνική οικογένεια.. Η μητέρα του ήταν Ιταλίδα. Αφού υπηρέτησε στον ιτα­
λικό στρατό, το 1928 εγκαταστάθηκε στο Λοvδίνο ως αντιπρόσωπος ενός γνωστού οίκου
παραγωγής μεταξιού. Το 1939 απέκτησε τη βρετανική ιθαγέvε ια και αμέσως έγινε αξιω­
ματικός αλλά και ένα από τα ιδρυ'tιχά στελέχη της Section D. Από τότε άρχισε να χρη­
σιμοποιε ί το ψευδώνυμο «DolbeyJJ (απαvτά εσφαλμένα και ως ιιDolby>J) . Tov Ιούλιο του
1942 βρίσκεται στηv Ιερουσαλήμ, όπου συμμετέχει στην αντιφασιστική προπαγάνδα με
ραδιοφωνικές εκπομπές στα ιταλικά και με τη δημιουργία της αντιφασιστικής μη μαρ­
ξιστικής κίνησης ιιGiustizi a e L iberta1>. Τον οέμβριο του 1942 μετατίθεται στην SOE
Καtρου ως ένας από τους δύο κύριους βοηθούς (GS02) του Tamplin [ο άλλος ήταν ο λόρ­
δος (Bi ll) Harcoιll'tl, τοv οποίο διαδέχεται τον Νοέμβριο του 1943 με τον βαθμό του
αντισυνταγματάρχη. Πρέπει vα σημειωθεί ότι τοv Ιούλιο του 1943 βρίσκεται στην Τουρ­
κία, με αποστολή να έρθει σε επαφή με Ιταλούς αξιωματικούς στη Σάμο και να τους πεί­
σει vα. παραδοθούν . Μεταπολεμικά, αφού επιβλέπει την εκκαθάριση της SOE Κα'ίρου, ο
Dobrski δεν υποκύπτει στις πιέσεις να συνεχίσει τη δράση του στην Ml 6 και επιστρέ­
φει στην επιχειρηματική δραστηριότητα, στηv Ευρώπη και την Αμερική. Πέθανε το 1968.
Άνθρωπος ιδιαίτερα ευφυής, γοητευτικός, πολύγλωσσος και κοσμοπολίτης, όπως θα φα­
νεί και παρακάτω, είχε, δυστυχώς, ενστερνισθεί ολόκλη ρο το πάθος τη ς SOE Καtρου
εναντίον του Noel R ees. Πηγές: Vν\V\v.kcl.uk/lhma/caιs/dobrski/dυ 10-0.htlm· Christo-
phe1· W~ods, ιιSΟΕ in Italy>1, στο συλλογικό έργο Mark S caman (επιμ.), Special Opera-
tions Executi ve. Λ new instrunιent of War, σ. 91 χ.εξ., κ. α.
ι!92 ίfF.Tl'OΣ ΣΤ. ΜΑ ΚΡΗΣ -ΣΤΑlΚΟΣ

στην πτώση με αλεξίπτωτο, τους απάντησε χα.τα.φατικά, ενώ ήτα.ν τελείως

'δ 'Ε Ι Ι 1 β Ι 1
α.νεκπα.ι ευτος. τσι, χα.τα. την πτωση του υφιστα.τα.ι σο α.ρο κα.τα.yμα. στον

μηρό. Εντούτοις, ότα.ν ο J el licoe φθάνει στο Κυβερνείο της Ρόδου, τον βρίσκει
ι ι ι
εκει πα.νω σε φορειο.
Q ι Jτα. λ οιι ι ι ι ι 'λλ
του νησιου τον εχουν φροντισει , οπως, α ω-

στε, και τον ίδιο τον J ellicoe. Ότα.ν τον βρίσκουν πεσμένο στο έδαφος, υποφέρει
α.πό άκρα.τη δίψα και ναυτία. Νομίζει πως είναι αιχμάλωτος και έχει καταπιεί
την επιστολή του στρατηγού Wilson προς τον κυβερνήτη των Δωδεκανήσων. 8

Ο κυβερνήτης των Δωδεκανήσων, ο γηραιός αντινα.ύα.ρχος lnigo Canιpioni,

διστάζει να συνταχθεί με τους Συμμάχους κα.ι να επιτεθεί στους Γερμανούς,
ενώ ζητάει από τον Jellicoe ενισχύσεις που δεν μπορούν να. φθάσουν έγκαιρα.
Τελικά, ο J ellicoe αναχωρεί άπρακτος για. το ήδη υπό βρετανική κατοχή Κα.-
στε λορι ο , μεταφεpοντα.ς ενα.
' ζ ι ι δ ι β ι ι ι ι ι
ωpο του κυ εpνητη, τους -σκοπιμα η οχι, αγνω-

στο- παραπλανητικούς χάρτες με τα ναρκοπέδια του Αιγαίου πελάγους. ~! Η κα­

θυστέρηση και η διστακτικότητα. του Campioni, ο οποίος προσπαθεί να κερ-
δ ισει
' ι
χρονο , θ α στεpησουν
ι τη Ρ'δ
ο ο αποι τους Β ρετανους
ι και θ α στοιχισοuν στον '
ίδιο όπως και σε πολλούς άλλους τη ζωή τους. 'Ύστερα. από τρεις ημέρες μεμο­
νωμένων αλλά σκληρών μαχών μεταξύ Γερμανών και Ιταλών, στις 11 Σεπτεμ­
βρίου ο Campioni υπογράφει το έγγραφο της ιταλικής παράδοσης στους πρώην
συμμάχους του . Από το πολεμικό ημερολόγιο της Stunηdivision Rhodos: ιο

Ώρα 11.15. Φθάσαμε στη Ρόδο, ταυτόχρονα με την έναρξη ενός αεροπορικού
συναγερμού . Όταν μπήκαμε στην πόλη, μας έδεσαν τα μάτια, ώστε -όπως
χα.τα λα' β αμε ι
εκ των υστερων- να μην μπορεσοuμε να
ι δ ι
ιαπιστωσουμε την πα-

ρουσία μερικών Άγγλων αξιωματικών. 11

Λίγο μετά λύσαμε τους δεσμούς,
όμως το αγγλικό σχά:cρος ήταν τόσο καλά: κρυμμένο στο λιμάνι, ώστε ήταν
αδύνατο να το δούμε. Η ανακοίνωση των όρων του Διοικητή της Μεραρχίας
έγινε στο υπόγειο αντιαεροπορικό καταφύγιο. Η ετοιμότητα των Ιταλών για
διαπραγματεύσεις ήταν σχεδόν αισθητή. Ο κυβερνήτης αποσύρθηκε για 20
.., .

8. Smith και W alker, ό.π., σ. 76.

9. Για τα γεγονότα της Ρόδου, από τις 9 έωι:; τις 11 Σεπτεμβρίου , βλ. Smith και
Wa!ker, ό.π.- Anthony Rogers, Ch urcMll's Folly. Leros and the Aegean. The Last
Great BΓitish Defeat of W01·Jd War Two, σ . 30-35, και J effrey Ho!land, The Aegean
Mission. Allied Operatίons ίιι the Dodecanese, 1943, σ. 33.
10. NARA Τ-3 15/2275, σ. 000089-000091: Hptm. Goed eckeωe)rcι·, <<Eι·lcbnissbe­
richtϋbe r die Kampftage ν.8.- 11. 9.43JJ .
11. Επρόκειτο για τον συνταγματάρχη L. F. R. Kenyon και τον σμήναρχο H a rry
Whe e le r , οι οποίοι είχαν φθάσει από το Καστελόριζο στη Ρόδο, στις 11 Σεπτεμβρίου,
σε μία τελευταία προσπάθεια να πε ίσουν τον Canιpi oni vα χτυπήσει τους Γερμανούς .
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΙ'ΟΞΕ:>i02.: » ·193

λεπτά, για να διασχεψθεί χαι, όταν επέστρεψε, συνέταξε το έγγραψο της πα­
ράδοσης. Στον δρόμο της επιστροφής, το διαβίβασα στον Διοικητή της Με­
ραρχίας από μια τηλεφωνική εγκατάσταση του Πυροβολικού.

'Ε τσι, 1 δ
α ο ξ α, ληyει
Ι οριστιχα
'
η ιτα λ ικη
Ι κατοχη
Ι του νησιο υΙ . Σ τις εντεκα
1
το

β ρα'δ υ, Ι
γερμανικες ' δ ες
μονα τε θ ωρακισμενων
Ι Ι
εισερχον ται στην 'λη
πο της Ρ'
ο-

δου και καταλαμβάνουν το λιμάνι. Ο Campioni συλλαμβάνεται από τους Γερ­

μανούς και αργότερα παραδίδεται από αυτούς στη λεγόμενη «Δημοκρατία
του Sal())). 12 Ύστερα από μια δίκη παρωδία εκτελείται, ως προδότης, στην
Πάρμα της Ιταλίας, στις 24 Mα:tou του 1944.
Είναι λίγο πολύ γνωστή η απάνθρωπη συμπεριφορά της Wehrmacht απέ­
ναντι στους πρώην συμμάχους της. Όμως, αθλιότητες διαπράττουν και οι
Βρετανοί. Στις 23 Σεπτεμβρίου αποπλέουν από το λιμάνι της Ρόδου το γε ρ­
μανικό αντιτορπιλικό <ιΤΑ 10J> και το ατμόπλοιο ιιGaetano Donizetti», το
οεύτερο με 1.576 Ιταλούς αιχμαλώτους που προορίζονται για την ενίσχυση
της γερμανικής πολεμικής βιομηχανίας. Λίγο μετά , στα νότια του νησιού, το
ιιDonizetti» βυθίζεται από το αντιτορπιλικό HMS 11EclipseJJ (κυβερνήτης: ο
πλωτάρχης Ed\vard Mack) χωρίς επιζώντες. l:! Το γεγονός προκαλεί αντ ι­
δράσεις, αλλά στις 25 Σεπτεμβρίου εκδίδεται η ακόλουθη ανακοίνωση: 14

12. Η ιιΔημοχρατία του SaloιJ αποτελεί την χοινή ονομασία της ι<Σοσtαλιστιχής
Δημοκρατίας της Ιταλίας», του δεύτερου φασιστικού κράτους που -με την προτροπή και
την ενίσχυση του Χίτλερ- δημιουργείται από τον Μουσολίνι μετά τη θεαματική απε­
λευθέρωσή του από τον Οιtο Skorzeny, στις 12 Σεπτεμβρίου του 1943. Η ((Δημοκρα­
τία του SalO>J ιδρύετοcι στη Βόρειο Ιταλίοc, στις 23.9.1943 και διαλύεται στις 25.4. 1945,
όταν οι Γερμανοί εκδιώκονται οριστικά από τη χώρα. Τρεις ημέρες αργότερα, ο Μου­
σολίνι εκτελείται από Ιταλούς παρτιζάνους ή, σύμφωνα με άλλη εκδοχή, από πράκτο­
ρα της
SOE που πολεμά μαζί τους.
ι 3. Βλ.
Gerhard S chrcibcr, Die Jtalieni.ς;ch e Militarinternierten im Deutschen
Machtbereich 1943-1945, σ. 258-259 και τις εκεί παραπομπές. Το ζή-τημα έχει απασχο­
λήσει κυρίως Γερμανούς και Ιταλούς ιστορικούς, συνδέετοcι δε άμεσα με τη βtασύνη του
Χίτλερ για την αναπλήρωση καt επαύξηση -με Ιταλούς - του προσωπικού της πολεμι­
κής του βιομηχανίας. Συναχόλουθη υπήρξε και η εντολή του, προκειμένου κατά την ακτο­
πλοϊκή μεταφορά των Ιταλών να μη λαμβάνονται υπ' όψιν οι κανόνες ασφαλείας σχετικά
με τον αριθμό των επιβατών. Ο Klccmann παρήκουσε την εντολή χαι φόρτωσε στο
ι<DonizettiJι μόνον όσους άνδρες αντιστοιχούσαν στα σωστικά μέσα του πλοίου. Μετά τη
βύθισή του, υπήρξε έντονη αντίδραση του ιιΝαυάρχου Λιγαίουη, υποναυάρχου Werner
Lang, όχι για τον αριθμό των νεκρών, που του ήταν αδιάφορος , αλλά για την ανυπακοή
στην εντολή του Fίihrer και τη μη φόρτωση 2.100 ανδρών στο ((DonizettiιJ! Πρβλ. Shenk
(ό.π., σ. 63) με παραλλαγές. Τελείως εσφαλμένη , εξάλλου, είναι η άποψη των Smith καt
W alker (ό. π., σ. 105-106 ). Κατά τους συγγραφείς, ενώ το ιιDonίzettίJJ είχε τη δυνατόΊ."ητα
να μεταφέρει 700 άΊ."ομα, οι Γερμανοί επέμειναν στην υπερφόρτωσή του με 1.800 άνδρες.
14. Βλ. ΤΝΛ (PRO) WO 208/ 3031.
494 ΠΕΤΡΟ.l: ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ-ΣΤΑΤΚΟΣ

'
π ροσφατα, β ρετανικες
' '
ναυτικες δ υναμεις
, '
αναχαιτισαν και β'θ
υ ισαν '
ενα γερ-

μανικό πλοίο γεμάτο από άνδρες ιταλικών στρατιωτικών μονάδων, που με­
ταφέρονταν από τη Ρόδο. Προορισμός τους ήταν, προφανώς, στρατόπεδα κα­
ταναγκαστικής εργασίας. Ίσως είναι η πρώτη φορά που βυθίζεται ένα τέτοιο
πλοίο. Επίσημοι κύκλοι του Βρετανικού Ναυτικού του Γενικού Στρατηγείου
Μέσης Ανατολής υπογράμμισαν πως η βύθισή του αποτέλεσε αναγκαίο πο­
λεμικό μέτρο.

Μετά την απώλεια της Ρόδου, η προσοχή των Βρετανών επικεντρώνεται στη
Σάμο, στα βόρεια, η οποία προορίζεται για. προωθημένη βάση εφοδιασμού.
Και από τα Δωδεκάνησα., στην Κω -κυρίως λόγω του αεροδρομίου της- αλ­
λά και στη Λέρο, με τη μεγάλη υποθαλάσσια ναυτική της βάση. Όπως πι­
στεύεται, η κατάληψη της Ρόδου θα καταστεί δυνατή με ορμητήριο τα. δύο αυ­
τά: νησιά και η επιχείρηση τοποθετείται για. τις 20 Οκτωβρίου του 1943. Στη
'
Σ α.μο, ' ' '
ομως, η κα.τα.στα.ση εινα.ι ι δ ιομορφη
' ε ξαιτια.ς της παρουσια.ς του τοπι-
' '
κού ΕΛΑΣ, δημιουργήματος του ((Αλεξά:του)), του Pawson και του Γκόγκα.
Σχετικά, τα. όσα ακολουθούν:
Στις
9 Σεπτεμβρίου του 1943 φθάνει στη Σμύρνη ο Βρετανός Στρατιωτι­
κός Ακόλουθος στην Άγκυρα., στρατηγός Arnold, επιφορτισμένος από τον
Wilson με τη διεύθυνση μέρους των στρατιωτικών επιχειρήσεων στα. Δωδε-
ι ' ι 'δ
κα.νησα α.πο το τουρκικο ε α.φος.
Κ ' , ι ι
αι ενω περιμενει να. συνα.ντησει εκει τον

Noel Rees, τον Pawson και τον Parish, βρίσκει μόνο τον Noel. Παρά τις εκ-
κλησεις
' '
εκεινου '
να. περιμενουν ' οι δ υο
τον στρα.τηγο, ' Β ρετανοι,
' μα ζ'ι με τον
Λεβίδη, έχουν αναχωρήσει για τη Σάμο προκειμένου να διερευνήσουν την χα-
τασταση και την προ θ υμια. των
, ' 1τα λ'ων για. συνεργα.σια.
' Δ υστυχως,
' για. τα. γε-

γονότα. των ημερών εκείνων υπάρχει πλήρης συσκότιση, κυρίως εξαιτίας των
ανακριβειών που περιέχονται στην αφήγηση του Parish. 15 Πιο κοντά στην
αλήθεια βρίσκονται τα αδημοσίευτα. τηλεγραφήματα του Pawson και του
Arnold, με βάση τα οποία και η εξιστόρηση που ακολουθεί.
16

ο Ρ awson εχει
' '
παρει μα ζ'ι του τον Γ κογκα
' '
χι εναν ' μο' λ ις δ ε
ασυρμα.τιστη,

φθάνει στο νησί αυτοπροάγεται σε αντισυνταγματάρχη, για. λόγους κύρους

απέναντι στους αντάρτες και τους Ιταλούς. Στις 1Ο Σεπτεμβρίου, οι P a rish,
Pawson και Λεβίδης έρχονται σε επαφή με τον ΕΛΑΣ της Σάμου και δια.πι­
στώνουν τον κίνδυνο συγκρούσεων και αιματοχυσίας ανάμεσα στους αντάρτες
και στους Ιταλούς, οι οποίοι δέχονται να. παραδοθούν μόνον σε Βρ ετανο ύς .
Την ίδια ημέρα, ο Arnold τηλεγραφεί στο Κάιρο και συνιστά την αποστολή

15. Parish, ό.π., σ. 204 χ. εξ.

16. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/733 (για τον Pawson) και WO 201 / 1652 (για τοv Λrnold).
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕ!\ΟΣ» 495

στη Σ αμο
ι ι
ενος
Β ι \:'
ρετανου αι;,ιωματικου που
' θ
α απο
δ θ'
εχ
ι
ει την επισημη παρα-
ι

δοση των Ιταλών. Εφόσον η πρότασή του γίνει δεκτή, προσφέρεται να μετα­
βεί ο ίδιος, οπότε, ανάμεσα σ' άλλους, «θα πάρει μαζί του τον πλωτάρχη Rees
της ΜΙ6, που γνωρίζει το νησί και βρίσκεται σε στενή επαφή με τον μητρο­
πολίτη, τον Έλληνα με τη μεγαλύτερη επιρροή στη Σά.μω>. Κι ενώ το Κάι­
ρο συμφωνεί μαζί του, η αντίδραση του Pawson είναι άμεση. Στις 11 Σε­
πτεμβρίου απευθύνεται στη Σμύρνη: ((Θεωρώ ιδιαίτερα ενδεδειγμένη την άφι­
ξη του στρατηγού Arnold στο Βαθύ, προκειμένου να αποδεχθεί την επίσημη
'~ Ι τα λ'
/ ' /
'λλου ανωτερου αι;,ιωματικου
\:' /
/ του Ν αυτικου,
παραοοση των ων,
οχι ομως α

γιατί θα προκληθεί καθυστέρηση». ο Όπως θα φανεί παρακάτω, η παρουσία

του Noel Rees στη Σάμο ήταν επικίνδυνη για τα σχέδιά του.
Στις
12 Σεπτεμβρίου το βράδυ, οι Pawson και Parish είναι καλεσμένοι σε
δείπνο από τον Στρατιωτικό Διοικητή της Σάμου, υποστράτηγο Mario Sol-
darelli, ο οποίος είναι ταυτόχρονα και διοικητής της Μεραρχίας Cuneo, με
έδρα το νησί. Ο Soldarelli αποδεικνύεται αντιφασίστας και έχει ήδη λάβει την
εντολή από τον βασιλέα της Ιταλίας και τον Badoglio να αντισταθεί πάση
θυσία στους Γερμανούς, εφόσον επιχειρήσουν να καταλάβουν τη Σάμο. Όμως,
ο ίδιος ανησυχεί για δύο πράγματα: Το πρώτο είναι μήπως τυχόν και τον τα­
πεινώσει ο Arnold κατά την παράδοση της μεραρχίας, ενώ το δεύτερο αφο-
'
ρα τους ' / '
με λ ανοχιτωνες που αρνουνται να υπακουσουν στους ορους της συν- /
θηκολόγησης. Οι τελευταίοι, μάλιστα, έχουν αυζ ηθεί κατά. 1. 200 άνδρες που
έχουν φθάσει από τη Ρόδο. Αμέσως μετά. το δείπνο οι Pawson, Parish και
Λεβίδης αναχωρούν για τη Λέρο με την τορπιλάκατο ((MAS 522>>, την οποία
τους έχει διαθέσει οSoldarelli, συνοδευόμενοι από τους Ιταλούς στρατηγούς
(;) Costo και Cavour (κατά τον Pawson) ή από τον επιτελάρχη του Solda-
relli, ταξίαρχο Τ. C. Gaudioso (κατά. τον Parish). 18 Η Λέρος διαθέτει τη
μεγαλύτερη ιταλική ναυτική βάση στο Αιγαίο και διοικητής του νησιού είναι
ο υποναύαρχος Luigi Mascherpa. Αφού οι τρεις παραμένουν έγκλειστοι για
δύο ώρες σε μια κρύα και υγρή υπόγεια αποθήκη με πολεμοφόδια, τους επι­
σκέπτεται ο Gaudioso για να τους ανακοινώσει πως οι Ιταλοί της Λέρου θα
συνεργαστούν.

1ϊ. Τα τηλεγραφήματα του Pa\vson περιλαμβάνονται. και στον φάκελο WO 201 /

1652, όμως με λεκτικές παραλλαγές. 'Rτσι , οι λέ ζεις ((του Ναυτικού~>, που φωτογραφί­
ζουν τον Nocl Rccs, απουσιάζουν στο αντίστοιχο σήμα στον φάκελο ΠS 5/733. Το γε­
γονός αυτό, μαζί και άλλες ε'Jδείζεις, με έχουν οδηγήσει στην υποψία ότι τα σήματα του
αμέσως παραπάνω φακέλου είχαν αλλοιωθεί πριν δοθούν για αρχειοποίηση από την
SOE Σμύρνης. Κάτι όy,;. άσχετο και με τη δολοφόνία του Γιάννη Τσιγάντε .
18. Τα ονόματα Costo χαι Cavour αναφέρονται σε σή μα του Pa\\'SOn, χωρίς όμως να
υπάρχουν Ιταλοί στρατηγοί με αυτά τα επώνυμα. Από τη δική του πλευρά, ο Parish
(σ. 209) αναφέρει τον επιτελάρχη τού Soldarelli. Η εκδοχή του επιβεβαιώνεται από τον
Σαμάρχο, 6.π. , σ. 260, που επικαλείται τη'J επίσημη ιστορία του ιταλικού Ναυτικού.
496 ΠRΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ!'ΗΣ-ΣΤΑfΚΩΣ

Στο μετα.ξύ, στη Σάμο έχει γίνει η πρώτη σύσκεψη των τριών με τον μη-
τροπο λ 'ιτη Ε ιpηνα.ιο
' ' '
κα.ι τους α.νταρτες, οι οποιοι επειγονται να. χα.τα. ' λ'β
α. ουν

την ε ξ ουσια στο νησι.

' ' Κα.ι ενω ο' Α rno ld , '~ απο τη
ηuη ' Σ μυρνη,
' '
εχει προτεινει '
τον Λεβίδη ως εκπρόσωπο του Γεωργίου Β' και της ελληνικής κυβέρνησης,
εκε ίνος εκφωνε ί προς τους Σαμιώτες ένα. 11 εμπρηστ ικό λόγο, υποστηρίζοντας
περίπου τα εξής:

Γνωρίζουμε καλά, ότι εσύ λαέ της Σάμου, δε θέλεις τον βασιληά, αλλά ούτε
την κυ ' '
β ερνηση τοu στο Κ'
αιρο. Γ'
ι αuτο εχω να σας σuστησω να εκ λ'ι:
'' '
ει.,ετε το

ταχύτερο προσωρινή κυβέρνηση από τα σπλάχνα του λαού της Σάμου, κυ­
βέρνηση που θα αναλάβει, μετά το αίσιο γεγονός της απελευθέρωσής σας ,
τη φροντι
'δ
α για το νησι.
, ιυ

Στις 14 Σεπτεμβρίου, ο βασιλεύς Γεώργιος Β' αποστέλλει στον λαό της

Σάμου συγχαρητήριο διάγγελμα για την απελευθέρωσή της, διάγγελμα όμως
που παρακρατείται από την SOE και ουδέποτε φθάνει στο νησί. 20 Την ίδια
ημέρα , τα δύο τάγματα μελανοχιτώνων, έχοντας πληροφορηθεί από το BBC
πως ο Μουσολίνι, ελεόθερος πλέον, έχει φθάσει στο Βερολίνο, ετοιμάζουν φι-
λ ογερμανικο' πρα ξ ιχοπημα.
' Η ' ' '
ατμοσφαιpα ειναι τοσο τεταμενη, ωστε ο ' ' Ε ι-
ρηναίος αποσύρεται στο Μοναστήρι της Αγίας Ζώνης, στην ορεινή τοποθεσία
Βλαμαρή. Ο Soldarelli, επίσης, χαι οι επιτελείς του αναχωρούν για το στρα-
,
τηγειο της μεραρχια.ς, στο ' ' Σ το
β ουνο. '
νησι επικρατει πανικος. ' ' Π αρ ''λ
ο α. αυ-

τά και ενώ η <<Cune0>> στη Σάμο αριθμεί 10.000 καλά οπλισμένους άνδρες,
ο Pawson τηλεγραφεί στο Κάιρο ζητώντας 5.000 τυφέκια, 500 αυτόματα. και
πυρομαχικά. Τηλεγραφεί κα.ι στη Σμύρνη, για να του στείλουν ό ,τι όπλα και
στρατιωτικές στολές υπάρχουν διαθέσιμα στις αποθήκες της SOE. Όλα για
τους αντάρτες. 21
Στις 15 Σεπτεμβρίου, ο Arnold, ο Noel Rees, ο συνταγματάρχης Greer,
/
ενας
/
ακομα α
ξ '
ιωματιχος και
/
ενας
ξ
υπα ιωματικος
/
, β ρισκονται στο
κ
ουσα.ντα.-
/
σι. Εκεί, χωρίς να ρωτήσει τον Caskey, ο Noel επιτάσσει τον <<Ταξιάρχη)) , το

19. Βλ. Ευάγγελος Λ~τοχορίτης, Ιστοpιχά γεγονότα ενδιαφέpοντα την Ελλάδα χατά
τον Δειίτεpο Παγχόσμιο Πόλεμο, σ. 142 και 152.
20. Στο Εδιο, σ. 1 43, όπου χαι το κείμενό του.
21. Τμήμα του οπλισμού αυτού (400 τυφέκια και 20 αυτόματα) φθάνει στη Σάμο από
-τη Σμύρνη στις 21 Σεπτεμβρίου. Τα όπλα αποθηκεύονται στο Βαθύ και βάσει οδηγιών
του Καtρου, ο Arnold δεν τα παραδίδει στους αντάρτες. Δεδομένου όμως ότι για -την
εκφόρτωσή τους χρησιμοποιεί Ιταλούς, οι αντάρτες προσπαθούν να τα αρπάξουν βίαια
από -την προκυμαία και μόνον η απειλή τοu στρατηγού ότι θα τα στείλει πίσω, τους χά­
νει να ηρεμήσουν . Βλ. την από 4.10.1943 αναφορά του Aι·nold προς το Γενικό Στροc­
τηγείο Μέσης Ανατολής, «Repoι·t οη Situation SAMOS, Septen1ber 10/24 1943,,:
ΤΝΛ (PRO) WO 208/ 3032 (αδημ.).
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 497

20 τόνων κα.·tχι της OSS, και φεύγουν για. τη Σάμο. Ο Noel επιστρέφει μό­
νος στο Κουσά:ντασι.
Σύμφωνα. με: την πληροφόρηση που αποχτά: επιτόπου, ο Arnold σχημα.τί-
ζει 'λο μερος του π λη θυσμου τρεφει σοσια λ ιστι-
1
την εντυπωση πως ενα.
' μεγα ' ' '
κές (;)ιδέες , ενώ το υπόλοιπο αποτελείται από βασιλόφρονες και κομμουνι­
στές. 22 Για τον λόγο αυτό και με δεδομένο ότι οι μόνοι οπλισμένοι Έλληνες
οι α.ντα.ρτες, αποφευγει με ι δ ιαιτερη ' δ ιπ λ ωματιχοτητα
' θ'ε-
1 1
στο νησι' εινα.ι
' να

σει θέμα. υπαγωγής της Σάμου υπό την ελληνική κυβέρνηση του Κα·tρου. Πεί­
θει τον μητροπολίτη να. τεθεί επικεφαλή ς μιας προσωρινής κυβερνητικής επι­
τροπής και ύστερα. από σκληρές διαπρα.γμα.πύσεις με τους επικεφαλής των
ανταρτων, στις ' 17 '
Σ επτεμβ ριου ' '
η επιτροπη αυτη ορκι'ζετα.ι ενωπιον του. ' ' Π ρο-
'
εδρός της είναι ο Ειρηναίος, με δικαίωμα διπλής ψήφου, και μέλη της οι Αρι­
στείδης Σιδηρουργός και Γιώργος Λεβεντάχος, για. το ΕΑΜ, και ο Στέφανος
Αγγελίδης, ως επιλογή του μητροπολίτη. Η απαίτηση των ανταρτών να. συ­
μπεριληφθεί ένας από τους ηγέτες τους ως πέμπτο μέλος στην επιτροπή,
Ι Α rno ld . Η Ι
1
απορριπτετα:ι α:πο
' τον μονη παραχωρηση
' που τους γινετα:ι εινα.ι
' να

καλείται ένας από τους αρχηγούς τους, ο Γιάννης Ζαφείρης, στις συνεδριάσεις
της επιτροπής, εάν και όταν εκείνη κρίνει την παρουσία του αναγκαία για:
1
στρα.τιωτιχα. '
ζητημα.τα..

Σάββα.το,
18 Σεπτεμβρίου του 1943. Οι Pawson και Parish πληροφορού­
νται από τον Soldare lli πως στην Ικαρία επίκεινται συγκρούσεις ανάμεσα.
στους ελα.σίτες και τους μελανοχίτωνες, κάτι που θέτει σε κίνδυνο την α:να-
' '
γκαια. ενοτητα για την α:ντιμετωπιση των ' Γ ερμα.νων.
' Ο"''
ι uυο Β ρετα.νο 'ι κα. ι ο

Λεβίδης επιβιβάζονται αμέσως στο ((MAS 522η, με κυβερνήτη τον σημαιοφόρο

Carlo Beghi. Στην αποστολή συμμετέχει και ο υποστράτηγος Eugenio Pei-
rolo, ο υποδιοικητής της Μεραρχίας Cuneo αλλά και πρόσωπο μισητό στο
νησί. Στην Ικαρία, η συνάντηση γίνεται στο γραφείο του διευθυντή του τα.-
.., Ι λ f f f δ' f ζ f λ r
χυορομειου και τε ικα. , υστερα απο υο ωρες συ ητησεων, οι με ανοχιτωνες

δέχονται να υπακούσουν στις διαταγές τουBadoglio και στις συστάσεις του

Peirolo. Έτσι, το ((MAS 522η με τους επιβάτες του αποπλέει για τη Σάμο
μέσω του κοντινού νησιού των Φούρνων, όπου οι τρεις κα.ι ο στρατηγός γευ­
ματίζουν. Όταν επιστρέφουν στο σκάφος, οι Pawson κα.ι Λεβίδης αποσύρονται
για ανάπαυση. Όμως λίγο μετά:, με το σούρουπο, ο Beglιi κα.ι το πλήρωμα
του <ιMAS>J ορμούν στο κατάστρωμα πυροβολώντας στον αέρα. Ο Λεβίδης
ξεχα:σει το οπ λ ο του στο ταχυ δ ρομειο
Άγιου Κ' Ι του
ηρυκου , ενω ο Ρ awson
1 1
εχει ' '
ξυπνάει με ένα πιστόλι να τον σημαδεύει στο πρόσωπο. 23 Ο Paι·ish κάνει να

22. Βλ. την από 23.9.1Υ43 αναφορά του δικηγόρου Σ'"rέψανου Λγyελίδη προς '!Ον
συνταγματάρχη Αποκορίτη: ΤΝΑ (PRO) WO 201/1652.
23. l'ια τον Λεβίδη, βλ. Σαμάρκος , ό. π., σ.
261, και για '!Ον Pa wson, σημείωμα -του
ίδιου από 'το «OFLAG VII Βιι: ΤΝΑ (PRO) HS 8/871 (αδημ.).
-198 ΠΕΤί'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΛΪΚΟΣ

β γα'λει ' '

το οπ λ ο του απο τη θ' ς,ι '
ηκη και τοτε υεχεται ι
μια σφαιρα ι
στον αριστερο
ι ~ Ι λ'
1
1 '
γοφο , που uιαπερναει το σωμα του και κατα ηγει στο εσωτερtκο τοιχωμα του

δεξιού γοφού.
Το <<MAS 522)) φθάνει αργά το βράδυ στο λιμάνι της Σύρου και οι κρα­
τούμενοι παραδίδονται στην GFP. Την επομένη , όλοι μεταφέρονται με γερ­
μανικό υδροπλάνο στο Φάληρο και από εκεί στην Αθήνα, όπου κλείνονται
στις Φυλακές Αβέρωφ. Επόμενος σταθμός ε ίναι η Θεσσαλονίκη. Εκεί, στα
γραφεία. της SD συναντούν με οδυνηρή έκπληξη τον υπίλαρχο Λεβίτη . «Τον
βλέπω μπροστά μου, σ' εκείνο το μεγάλο δωμάτιοιι, γράφει ο IJarish, «να μας
'ζ
κοιτα ει μ ' ενα
' '
ενοχο χαμογε ' λω>. Ο Λε β'ιτης 'ζ
τους γνωρι ει χα λ α'
απο' τη Σ μυρ-
'
νη και αποκαλύπτει στους Γερμανούς τι πραγματικά είναι ο καθένας τους. Ο
Peirolo, αφού βασανιστεί σκληρά, εκτελείται. Στη Θεσσαλονίκη, επίσης, οι
δρόμοι των τριών χωρίζουν. Ο Parish μεταφέρεται στο στρατιωτικό νοσοκο­
μείο του Βελιγραδίου, όπου ύστερα από άριστη φροντίδα. και πολλές εγχει­
ρήσεις ανακαλύπτεται πού έχει σφηνωθεί η σφαίρα και έτσι σώζεται από τη
σηψαιμία.. Πολλούς μήνες αργότερα., οδηγείται στο στρατόπεδο συγκεντρώ­
σεως αξιωματικών-αιχμαλώτων πολέμου «0FLAG 791>, στο B1·aunscl1weig
της ,
κατω Σ" ' Σε
α.-,ονιας. ' ς, συγκεντρωσεως
στρατοπε υα. ' '
μετα.φερονται '
επισης οι

Pa.,vson και Λεβίδης. Ο πρώτος στο «OFLAG VII Β>ι, στο Eichstatt της Νο­
τίου Βαυαρίας. Για. τον Λεβίδη και το στρατόπεδο του εγκλεισμού του, υπάρ­
χουν διαφορετικές πληροφορίες.

Τα γεγονότα της Σάμου προκαλούν αιφνιδιασμό τόσο στην ελληνική κυβέρ-

νηση του καιρου
.,. '
οσο και στο Β ρετανικο'Γενικο'Σ τρατηγειο,
'δδ '
ε ομενου '
οτι οι

ελληνοβρετανικές διαπραγματεύσεις για τη διοίκηση των ελληνικών εδαφών

που ανακαταλαμβάνονται βρίσκονται ακόμα. σε πρώιμο στάδιο. Από τη μια
πλευρά, λοιπόν , η ελληνική κυβέρνηση κρατιέται στο σκοτάδι για το τι συμ­
βαίνει στο νησί, όταν δε πληροφορείται τον εκ μέρους του Arnold διορισμό κυ­
βερνητικής επιτροπής που δεν υπάγεται στον βασιλέα. και στην ίδια., αισθάνεται
ότι υπέστη βαριά προσβολή. Από την άλλη δέχεται δεινή ταπείνωση από τον
στρατηγό Wilson, ο οποίος αρνείται κατηγορηματικά την, προς το παρόν, απο­
στολή ελληνικού στρατού στη Σάμο, με τον ανόητο ισχυρισμό ότι «δεν θα τον
24
ανεχθούν οι Ιταλοί που είναι αναγκαίοι για την άμυνα του νησιού>>. Η δυ­
σμενής εικόνα συμπληρώνεται με τα όσα υφίσταται από τους Βρετανούς ο εκ-

24. Τσουδερός προς Ελλη•Jική Πρεσβεία Λονδίνου, 21. 9. 1943: Λpχείο Τσουδεpού,
τόμ. ΓΙ, σ. 349, και ο ίδιος, Διπλωματικά Παpασχήνια, σ. 2 12-213. Βλ. , όμως, και το
υπηρεσιακό σημείωμα (<<~άμος: Πολιτικάιι), Αpχείο Τσοuδεpού, ό.π., σ. 371 χ.εξ., στο
οποίο (σ. 373 , αρ . 5) στη φράση του Wiison έχει προστεθεί η λέξη ((προσωρινάιι.
 «0 ΑrΓΛΟΣ ΠΡΟΞF. ΝΟ Σ » 199
1

πρόσωπος του Τσουδεροu στη Σάμο και τη Λέρο, ο μετέπειτα πρέσβυς Δημή­
τριος Νικολαρε·tζης . 25 Όλα αυτά. δημιουργούν την εντι)πωση μιας δυσμενοuς
και περιφρονητικής στάσης του Arnold χαι των Βρετανών απέναντι στον Τσου-
δερο' και στους 'Ελληνες γενικοτερα
' '
, ετσι δ ε παρουσια'ζονται εκτοτε,
' ιδ'ιως απο'

αριστερούς συγγραφείς. Όμως η πραγματικότητα είναι διαφορετική.

26

Ως προς το πολιτικό μέρος, αντιγράφω από την έκθεση Αγγελίδη: 27

Κατόπιν τούτου [ο στρατηγός Arnold] όvτας ο ίδιος χωρίς δική του στρα­
τιωτική δύναμη και περικυκλωμένος από τόσο σημαντικούς αντιπάλους (τους
αντάρτες, τους μόνους οπλισμένους Έλληνες, και την ιταλική μεραρχία ),
έκρινε ότι δεν ήταν επιτρεπτό να προκαλέσει και άλλη έχθρα με το να ανα-
,
κινησει το χα θεστωτικο , ζ'ητημα. και '
τουτο θ α. ' '
'β αινε α.μεσως, εαν η προ-
συνε

σωρινή επιτροπή που έπρεπε να διορισθεί για να αναλάβει τη διοίκηση του

νησιού δήλωνε ευθύς εξαρχής ότι υπάγεται στη βασιλική ελληνική κυβέρνη­
ση. Ασφαλώς -και είναι απόλυτα ορθό- κάτι τέτοιο θα έριχνε λάδι στη φω­
τιά και -αντίθετα από ό,τι πραγματικά συνέβη- αντί ολόκληρος ο λαός να εμ­
φανίζεται ως εvωμένος και συμπαγής απέναντι στον πάνοπλο εχθρό που συ­
νωμοτούσε, θα ξεσπούσε μια άγρια και απειλητική διαμάχη στους κόλπους
του, με αποτέλεσμα να κινδυνεύσει σοβαρά το απελευθερωτικό έργο της Βρε­
τανικής Αποστολής. Για τον λόγο αυτό, ο στρατηγός υποχρεώθηκε να κινη ­
θεί με πολιτικότητα και το έπραξε.

Στις 22 Σεπτεμβρίου, φθάνει στη Σάμο ο βασιλόφρων συνταγματάρχης

Αποκορίτης, και το ίδιο βράδυ τηλεγραφεί στον Τσοuδερό : 28
,~.

·. >

Η επίσκεψη του στρατηγού Λi-nold έγινε πάνω στην ώρα. Η κατάσταση στο
νησί [ήταν] χαώδης, εξαιτίας της χαλαρής ιταλική ς διοίκησης, της έλλειψης
'-•.-. πειθαρχίας στους φασίστες και του κινδύνου σύγκρουσης μεταξύ Ιταλών και
ανταρτικών στο ιχείων. Ο Arnold μιλάει ιταλικά και γνωρίζει την ιταλική νο­
:· .
οτροπία. Με κάθε ευκαιρία εξέφραζε τα φιλελληνικά του αισθήματα και τη
βαθιά του συμπάθεια. προς την ελληνική κυβέρνηση και τον βασιλέα. Τα πα­
ραπάνω υπήρξαν χρήσιμα για την ελληνική υπόθεση, και βοήθησαν σημα­
ντικά τον Ιταλό στρατηγό να ενδυναμώσει τη θέση του και κατόπιν να επι­
'-··
!-: . : βάλει εύκολα την τάξη .
;/··~

25. Βλ. Αpχε[ο Τσουδεpού, ό.π., σ. 387 χ.εξ., και 108 χ.εξ.
26. Ενδεικτικά, Fleischer, Στέμμα, τόμ. 2, σ. 185-186· Ζαίμη , ό.π. , σ. '146 χ.εξ.
27. Ό.π. Πρβλ. χαι το από 19.9. 1913 σήμα του Arnold προς το Κάιρο : « Γνωρίζω ότι
η πολιτική διοίκηση δεν είναι ιδανική, όμως υπήρξε η μόνη εναλλακτική λύση αντί να
πάρουν οι αντάρτες όλη την εξουσία στα χέρια τους, χάτι που θα επέσπευδε τις ένο­
πλες συγκρούσεις με τους μελανοχίτωνεςJι.
28. Βλ. ΤΝΛ (PRO ) WO 2001 / 1652, χαι , με μικρές παραλλαγές, το βιβλίο του Απο­
χορίτη , ό. π., σ.
165-166.
.'iOO ΠF.ΤΡ02: ΣΤ. ΜΑΚΡΙΙΣ-ΣΤΑΙΚUΣ

Όσον αφορά τον Νικολαρεtζη, ακόμα και ο ίδιος παραδέχεται πως δεν
υπήρχε διαταγή του Γενικού Στρατηγείου που να καθορίζει τη θέση και την
αποστολή του. 29
Ως προς το στρατιωτικό σκέλος: Ήδη στις 13 Σεπτεμβρίου, ο Arnold,
απαντών-rας σε σχετικό σήμα του Κα'ί'ροu, αναφέρει::~ο

Η άμυνα της Σάμου εξαρτάται από ψυχωμένο πεζικό. Είναι όμως ο ελληνι­
κός στρατός αρκετά πειθαρχημένος, ώστε να προσφέρει αυτό το στοιχείο;
Όπως βλέπω τα πράγματα, πρέπει να βασιστούμε σ-τ:ο ιταλικό πεζικό, έστω
και αν χρειαστεί κλωτσιά στα οπίσθια για να κουνηθεί. Και αν σταλού'J οποιεσ­
δήποτε ενισχύσεις, οι βρετανικές είναι εκείνες που θα του δώσουν την καλύ­
τερη κλωτσιά, γιατί δεν έχουν προηγούμενα μαζί του. Ενόσω το ζήτημα πα­
ραμένει καθαρά στρατιωτικό, οι βρετανικές δυνάμεις είναι πιο κατάλληλες
γι' αυτό τον σκοπό. Εάν και όταν γίνει πολιτικό, το ζήτημα της χρησιμοποίη­
σης ελληνικών δυνάμεων πρέπει να επανεξεταστεί.

Λίγες ημέρες μετά, το ελληνικό αντιτορπιλικό «Βασίλισσα Όλγα~> βρί­

σκεται αγκυροβολημένο στο Λακκί (ιταλικά: Portolago) της Λέρου. Για -rον
ανεφοδιασμό του σε νερό, δένει δίπλα του ένα ι-rαλικό υδροφόρο πλοίο. Τότε,
μέλη του πληρώματος του αντιτορπιλικού αρχίζουν να περιπαίζουν τους Ιτα­
λούς, ενώ κάποιος θερμόαιμος καταβρέ:χει με λάστιχο την ιταλική σημαία του
υδροφόρου. Το επεισόδιο παίρνει μεγάλες διαστάσεις. Ιταλικές πυροβολαρχίες
στρέφουν τα χανόνια τους προς το «Βασίλισσα Όλγαη, ενώ δύο «MASJ> με
τις τορπίλες τους αποπλέουν για να το χτυπήσουν. Ο Mascherpa απαιτεί
συγγνώμη για την προσβολή, απειλώντας ότ ι διαφορετικά: θα βυθίσει το ελ­
ληνικό πλοίο. Το αποτέλεσμα: Ο πλωτάρχης Γεώργιος Μπλέσσας, ο κυβερ­
νήτης του <<Βασίλισσα 'Ολγα>ι, αναγκάζεται να ταπεινωθεί και να ζητήσει επί­
σημα συγγνώμη.:11
'Ο μως, uεν
"' ειναι
' ' "'
μονο το ενοεχομενο ' β ιαιων
' επεισο δ'ιων μετα ξ'υ ε λληνικων
'
και ιταλικών στρατιωτικών μονάδων που καθιστά αποτρεπτική την παρουσία
των πρώτων στη Σάμο. Υπάρχει και το ζήτημα του πώς θα συμπεριφερθούν
οι ελληνικές δυνάμεις απέναντι στους αντάρτες. Ο Arnold γνωρίζει ότι μό­
λις πριν από δύο μήνες, τον Ιούλιο του 1943, είχε ξεσπάσει έ:να ακόμα στρα-
, '
τιωτικο κινημα στη Μ'εση Ανατο λ'
η.

29. Αpχείο Τσουδεpού, ό.π., σ. 388. Και ο ίδιος μεν αποδίδει το σφάλμα στη Βρε­
ίανική Πρεσβεία. του Καίρου, διερωτάται όμως κανείς τι έπρα.ξε σχετικά ο Τσουδερός.
30. Βλ. ΤΝΑ (PRO) WO 201/ 1652.
31. Σαμάρχος, ό.π., σ. 142.
•
ΠΓ

501

Τα γΕγονότα της Σάμου έπληξαν βαριά το χύρος του ΤσουδΕρού χαι της ελ­
ληνικής χυβέρνησηc;, όμωc; η σχετική ευθύνη ή μεγάλο μέρος της ανήχει ο-τον
ίδιο. 32 Έπληξαν, ωστόσο, χαι τα σχέδια των κομμουνιστών της Μέσης Ανα­
τολήc,, οι οποίοι, ασφαλώς, θα ήθελαν να δουν ελεγχόμενες από τουc, ίδιοω; μο­
νάδες να αποβιβάζονται στη Σάμο ή στα Δωδεκάνησα. Εξ ου και η ορyή τους. 33
Η επίσκεψη του συνταγματάρχη Αποκορίτη στη Σάμο , σε συνδυασμό με
άλλους παράγοντΕς, αλλάζουν σύντομα την εικόνα. Όπως αφηγείται ο ίδιος,
στις 19 Σεπτεμβρίου φεύγει από την Άγκυρα για τη Σμύρνη προκειμένου να
συναντήσει τον Arnold, που όμως βρίσχεται ακόμα στη Σάμο. Τελικά , η συ­
νάντησή τους γίνεται <ιόχι Εις το Αγγλιχόν Προξενείον, αλλά. εις την οικίαν
του Άγγλου Προξένου Ρηc,. Το απόγευμα μετέβην εις την πολυτελή έπαυλιν
των Ρης, όπου εφιλοξενείτωι. Όμως, ενώ αρχικά συναντά την απόλυτα κα­
τηγορηματική άρνηση του στρατηγού να του επιτρέψει τη μετάβαση στο νη­
σί, λίγες ώρες μετά ο Arnold τον αναζητεί επειγόντως . Σε τηλεφωνική επι­
κοινωνία τους αργά το βράδυ, ο στρατηγόc, τού γνωρίζει πως , ύστερα από ρη­
τή απαίτηση της Ελληνιχής κυβέρνησης, την επομένη φεύγουν για τη Σάμο.
Με την αυγή, ο Αποχορίτης βρ ίσκεται και πάλι στο σπίτι του Noel, όπου
βλέπει «πλήθος πρακτόρων και μη, να κάθηνται γύρω από τραπέζια με πλού­
σιον Αγγλιχόν μπρέχcραστι1. Σε λίγο, ο συνταγματάρχης χαι ο στρατηγός ανα­
χωρούν για το Κουσάντασι.
Μετά την αιχμαλωσία των Pawson, Parish χαι Λεβίδη, οι αντάρτες της
Σάμου έχουν χάσει την πλούσια ηθιχή χαι υλική αρωγή που εχείνοι τους πα-
'
ρειχαν. π αρα' λλ η λ α , ' '
στο χατεστραμμενο οιχονομικα νησι επιχρατει προ- ' 1

βληματισμός για τη δυνατότητα επιβίωσης των χα.τοίχων του χωρ ίς εξωτε-

ρικη , β οη'θ εια. Α υτοι' οι ουο '
~' παραγοντες θα '
φα.νουν πο λ'
1
υτιμοι στα χερια του

Αποκορίτη, ο οποίος με πολλές δυσκολίες πείθει τον Ειρηναίο για την ανά­
γκη να τεθεί η Σάμος υπό την ελληνική κυβέρνηση και τον βασιλέα.:3 ~ Ακο­
1
1
λουθεί συνάντηση με την κυβερνητική επιτροπή. Τα δύο εαμιχά τη ς μέλη
1
δεν θέλουν να ακούσουν λέξη σχετικά και έτσι αντιδροl>ν με σφοδρότητα
στις συστάσεις χαι τις προτάσεις των Αποκορίτη -Αγγελίδη. Όπως όμως γρά­ ι
ψει στην έχθεσή του ο δεύτερος: ιι[ ... ] αγωνισθήκαμε, πολεμήσαμε, χρησι­ 1
μοποιήσαμε την πειθώ και τις απειλές και, τελιχά, με τη βοήθεια του Θεού,
νικήσαμε». Στις 22 Σεπτεμβρίου, ο Arnold διορίζει νέα κυβερνητική επι-
1

32. Αποκορίτης , ό.π., σ. 135.

33. Πρβλ. Fleische r , Στέμμα, τόμ. 2, σ. 186, σημ. 186, όπου παραπομπή του στον
Αντιφασίστα, το οημοσιογραφ~κό όργανο της ΑΣΟ χαι του Σαλλά, προκειμένου να κα­
ταδειχθεί <<η ελληνική απογοήτευση και οργήJι.
34. Ιlρέπει να σημειωθεί ότι ο Ειρηναίος, ό.π., παραλείπει και τη μνεία ακόμα του
ονόματος του Αποχορίτη και αποοίδει τα όσα αχολούθησαν σε πρωτοβουλία διχή του και
της χυβερνητιχής επιτροπής .
502 ΤΤΕΤΡΟ Σ ΣΤ. \ι!ΑΚΙ' ΗΣ- ΣΊΆίΚΟΣ

Ι λ f f 'δ J Ι / 'ζ f
τροπη, αποτε ουμενη απο τα ι ια προσωπα, η οποια ομως ορκι εται στο ονο-

μα του βασιλέως.
Ακολουθούν νέες αφίξεις. Από τη βρετανική πλευρά., φθάνει με μικρή δύ­
ναμη στη Σάμο ο αντισυνταγματάρχης (((ταξίαρχος» , λόγω της αποστολής
του) J. Ε. Α. BaiΓct , 35 ο οποίος αναλαμβάνει τα καθήκοντα του Στρατιωτικού
Διοικητή, με πολιτικό σύμβουλο τον Γκόγκα. Ως αντικαταστάτης του Pa\vson
και σύνδεσμος με τους αντάρτες αποστέλλεται στο νησί ο ταγματάρχης D enys
Hamson της SOE, γνωστός ήδη από την αποστολή ι<HaΓling}ι. Όμως, η πλέον
σημαντική άφιξη ή, μάλλον, επιστροφή, είvαι εκείνη του Μανώλη Σοφούλη,
ο οποίος έρχεται στο νησί για να εφαρμόσει την πολιτική της ελληνικής κυ­
βέρνησης . Φθάνει στη Σάμο στις 26 Οκτωβρίου και τον συvοδεύουν ο συνταγ­
ματάρχης Αλκιβιάδης Μπουρδά:ρας, υπεύθυνος για τη στρατιωτική οργάνω­
ση των Ελλήνων του νησιού, αλλά κι ένας Βρετανός ταγματάρχης, που δεν
είναι άλλος από τοv David Balfour. Ο Balfour τυπικά: μεν λειτουργεί ως σύν­
δεσμος μεταξύ των Σοφούλη -Μπουρδά.ρα και του Baird. Στην πραγματικό­
τητα, όμως, είναι απεσταλμένος του Foreign Office και της ISLD.

Το πρόβλημα της αποστολής ελληνικής στρατιωτικής δύναμης στη Σάμο επι­

λύεται τελικά, ύστερα και από σύσταση του Arnold, με την απόφαση ότι μό­
νον ο Ιερός Λόχος είvαι κατάλληλος για συμμετοχή στην άμυνα του νησιού.
Όμως , ο ελληνικός ((δαίμωνιι εμφανίζεται και εδώ. Στις
30 Οκτωβρίου, ο υπο­
στράτηγος D esmond F. Anderson κοινοποιε ί στο Γενικό Στρατηγείο ένα
τηλεγράφημα που έχε ι λάβει την προηγουμένη από τον Μπουρδάρα: Ο συ­
νταγματάρχης ζητεί την άμεση αποστολή συγκεκριμένων στρατιωτικών μο­
νάδωv στη Σάμο, μεταξύ αυτών δε τον μισό (sic) Ιερό Λόχο, υπό τον αντισυ­
νταγματάρχη Φώτη Μεσσηνόπουλο. Ο Anderson συμπληρώνει: :~ 6

Όπως γνωρίζετε , ο Ελληνικός Ιερός Λόχος διοικε ίται από τον συνταγματάρ­
χη Τσιγάντε, ο οποίος τοv έχει δημιουργήσει και εκπαιδεύσει. Αντιλαμβά­
νομαι ότι ο Τσιγάντες είναι αρχαιότερος από τον Μποuρδάρα και πιθανόν το
αίτημα του δεύτερου για αποστολή του μισού Ιερού Λόχου στη Σάμο υπό άλ­
λον, συγκεκριμένο δε διοικητή, αποβλέπει στο να αποτρέψει τη μετάβαση του
Τσιγάντε στο νησί.

35. Ο Ba ird είχε υπηρετήσει ως αξιωματικός Πληροφοριών, το 1939- 1940, στη

Marsa Matnιh. Βλ. Wilson, ό.π., σ. 178. Γι' αυτόν, ο Χριστόδουλος Τσιγάντες (((0
Ιερός Λόχος>ι, ό.π.) γράψει: «Ήτανε ένας Άγγλος ταξίαρχος, αστυ'Jόμος πρώτα στο Σου­
δάν, και καταλάβαινε από στρατιωτικά όσο εγώ από σκουλαρίχιcοι.
36. Βλ. ΤΝΛ (PRO) 201/2264 (αδημ.). Ο Anderson ήταν διοικητή ς της Forcc 292,
υπεύθυνης για την κατάληψη των Δωδεκανήσων.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ Ιl!'ΟΞΕΝΟΣ» 503

Έχω λάβει εντολή από το Γενικό Στρατηγείο να αποστείλω τον Ιερό Λό­
χο στη Σάμο και αυτό πράττω. Δεν νομίζω πως μπορούμε να κάνουμε δεχτό
το αίτημα του συνταγματάρχη Μπουρδάρα. Παρ' όλον ότι ίσως υπάρξουν προ-
βληματα
' ,
αναμεσα σ
, εκεινον
' '
και στον συνταγματαρχη
Τ ' ,
σιγαντε οταν cρ
θ'
ασει

στο νησί, θα αντιμετωπίσουμε μεγαλύτερα προβλήματα εάν δεν στείλουμε

ολόκληρο τον Ιερό Λόχο υπό τον διοικητή του.

Από τον Ιούνιο του 1943, ο Ιερός Λόχος έχει ενταχθεί στις λεγόμενες Δυ­
νάμεις Καταδρομών, υπό τΟ'J Βρετανό (ταξίαρχο) D. J. Τ. Turnbull και, αφού
υφίσταται αναδιοργάνωση και πρόσθετη εκπαίδευση , τον Οκτώβριο βρίσκε­
ται συγκεντρωμένος σ' ένα στρατόπεδο στην Παλαιστίνη, με δυνατότητα με-
' ι ι ι ι Σ' ι ι~ ι
τακινησης εντος εικοσι τεσσαρων ωρων. υμφωνα με το αρχικο σχευιο, μια

ομάδα από 200 άνδρες, με διοικητή τον αντισυνταγματάρχη Ανδρέα (ΗΦού­

λη))) Καλλίνσκη, θα πέσει στη Σάμο με αλεξίπτωτο, ενώ μια άλλη, υπό τον
Χριστόδουλο Τσιγάντε, θα φθάσει εκεί με πλωτά μέσα. ::1 7 Ο δεύτερος γράφει
για τον πρώτο::{S

Βρήκα στο Κάιρο, στο Φρουραρχείο, τον Κα:λλίvσκη, επίλαρχο σε αποστρα­

τεία λόγω πολεμικής παθήσεως, 39 να χάνει ανακρίσεις για κάτι χλεcρτοκοτ­
τάδες. Μου ήρθε ανάποδα:, πολύ ανάποδα:. Θαύμαζα, όταν μπήκα στη Σχο­
λή, τον Καλλίνσκη, δεκανέα, δύο τάξεις παραπάνω από μένα. Θαύμαζα το
ήθος του, τον χαρακτήρα του, την κομψότητά του. Μου άρεσε αργότερα, παρ'
όλη την κομματική αντίθεση, η προσήλωσίς του σε κείνα που πίστευε. Τον
γνώριζα πολεμιστή άριστο της Μικράς Ασίας και ήξερα ότι πήγε στην Αλ­
βανία και πολέμησε υπό νεωτέρους του στην πρώτη γραμμή, όσον ολίγοι. Να
ιδώ αυτόν τον λεβέντη που ήθελε να πολεμήσει παραπεταμένον, δεν το χώ­
νευα. Του είπα τι σκόπευα να κάνω στον Ιερό Λόχο, αν ήθελε να μου κάνει
την τιμ ή να έρθη μαζί μου. Δέχτηκε αμέσως χωρίς όρους.

Τελικά, ο Τσιγάντες, αν και υπέρβαρος και τελείως ανε κπαίδευτος, απο­

φασίζει να πέσει και εκείνος στη Σάμο με αλεξίπτωτο. Γράφει: 40

Με ξυπνήσα:νε όταν ζυγώναμε, φαινότανε δεξιά μας τα φώτα της Τουρκίας.

Ήμαστε το πρώτο αεροπλάνο, θα πηδούσα πρώτος φυσικά. Είχα βάλει τον !Νί­
κο 1 Κάντα τελευταίο, όπως ήτανε γίγαντας να τους σπρώχνει να μην αργή-

37. Βλ. Ιωάννης Κ. Μανέτας , Ιεp6ς Λόχος 19c/2-1945, σ. 69 και 93 χ.εξ.

38. Ό.π.
39. 'F:πασχε από οξεία βαρηκο"tα , συvέπεtα των εκρήξεων στο μέτωπο τη ς Αλβα­
νίας. 'Οταν αργότερα ο Noe! Rees τοv ρώτησε αν φοβάται τtς σφαίρες που σφυρίζουν την
ώρα της μάχης, η απάντησή τοu ήταν: ιι'Οχt, γtατί δεν τις ακούω ! »
40. Ό.π.
501! lIF:TPOΣ ΣΤ. ΜΑ ΚJ'ΗΣ-ΣΤΑίΚΟΣ

σουνε και πέσει κανείς στη θάλασσα. ((Κύριε Διοικητά, να προσέχετε, ενωμέ­
να τα ποδάρια, κύριε Διοικητά .. .ιι ((Κύριε Διοικητά, να προσπαθήσετε να πέσετε
αριστερά, να πιάσετε με τον μηρό και με την πλάτη ... Κύριε Διοικητά ... >>
Τους είπα vα τραγουδήσουν τη ((Σαμιώτισσα)) μόλις βγούνε από το αερο­
πλάνο [... ] Το κόκκινο φως στην πόρτα, όρθιος έτοιμος. ι(J ump, πήδα», μου
φώναξε ο Εγγλέζος. Πήδηξα σπρωγμένος από το τσαμπί πίσω μου. Από τα
200 μέτρα που πηδήσαμε, φαίνονταν τα σπίτια, ο δρόμος, οι φωτιές που δεί­
χνανε τον διάδρομο. Ένα δύο δευτερόλεπτα έπεφτα σαv μολύβι, έπειτα άνοι­
ξε το αλεξίπτωτο. ι(Ενωμένα τα πόδια, κύριε Διοικητά1>, μου φώναζε ο [Βα­
σίλης] Μάραντος. Οι άλλοι τραγουδούσαvε τη ((Σαμιώτισσαιι [... ]
Έφτασε το δεύτερο αεροπλάνο, το τρίτο. Και ένα ένα έβλεπες τα αλεζί-
πτωτα ν , ανοιγουνε
' και να κατε β' '
'Ά κουγες τη ιι Σ αμιωτισσαιι
αινουνε καvονικα.

από τον ουρανό.

Λίγο αργότερα φθάνει με βρετανικά: σκάφη το δεύτερο τμήμα του Ιερού

Λόχου, υπό τον Μεσσηνόπουλο. Δεδομένου ότι στο μεταξύ το μεγαλύτερο
μέρος της βρετανικής δύναμης της Σάμου έχει πλέον μεταφερθεί στη Λέρο,
ο Ιερός Λόχος καθίσταται τώρα υπεύθυνος για την άμυνα του νησιού.

Στα Δωδεκάνησα, η αρχή γίνεται από το Καστελόριζο: Τις πρώτες ώρες της
1 Οης Σεπτεμβρίου, φθάνουν εκεί 60 κομάντος με προέλευση την Πάφο, υπό
τον ταξίαρχο Turnbull. Ύστερα από μερικούς πυροβολισμούς, οι 300 άνδρες
της ιταλικής φρουράς παραδίδονται και σε λίγο οι Βρετανοί εμπεδώνουν την
κυριαρχία τους στο νησί. Από -rότε το Καστελόριζο αποκτά το κωδικό όνομα
<< Τ rom b one» ' '
και γινε-rαι κεντρο υιακινησης\:' ' '
β ρε-rανικων στρατιωτικων ' μο-

να δ ων
1
προς και απο' τα 'λλ α
α ιι.t
νησια.

Τη νύχτα της 12ης προς την 13η Σεπτεμβρίου, η βρετανική μηχανά:κατος

«ML 349ι> και άλλα μικρά σκάφη αποβιβάζουν στην Κω τον υποπλοίαρχο
Frank Ramseyer της Levant Schooner Flotilla και τον ταγματάρχη David
Sutherland της SBS, με 55 από τους άνδρες του. Μαζί τους ο J ellicoe, με το
«ΜΑSιι που του έχει παραχωρήσει ο Campioni. Αμέσως μετά, εκείνος φεύ­
γει για τη Λέρο. Όμως στην Κω τα πράγματα. είναι τελείως διαφορετικά: από
τη Σάμο. Ο συνταγματάρχης Felice Leggio, ο Ιταλός Στρατιωτικός Διοικη­
τής του νησιού, δείχνει αμέσως πρόθυμος να συνεργαστεί, ενώ ο μισός πλη­
θυσμός του νησιού -Έλληνες και Ιταλοί - βγαίνει στους δρόμους για να υπο­
δεχθεί τους λιγοστούς ((εισβολείς>J και να τους ράνει με άνθη. Οι άνδρες της
SBS σπεύδουν στο αεροδρόμιο της Αντιμά:χειας, προκειμένου να το προετο ι-

41. Smith και Walker, ό.π., σ. 80-81.

 «0 ΑΓΓΛ022 Ιl!ΌΞΕΝΟΣ » 505

μάσουν για τις αφίξεις βρετανικών στρατιωτικών δυνάμεων που θα ακολου-

θησουν
' '
τις επομενες ημερες. ' Ω στοσο,
' '
οπως θα "'
αποuειχ θ ει' σε λ'ιγο, και οι μο-

νάδες αυτέ:ς είναι ανεπαρκείς αλλά: και οι ιταλικέ:ς αμυντικέ:ς εγκαταστάσεις

της Κω θλιβερέ:ς.
Ακολουθεί η Σύμη. Στις 17 Σεπτεμβρίου το βράδυ, άλλη ομάδα της SBS,
υπό τον ταγματάρχη J ock Lapraik, πλησιάζει το λιμάνι του νησιού. Ο λοχα-
' Α η d ers L asse n, με ενα
γος ' "' λ'
αναuιπ ουμενο κανο' και μεσα
' σε καταιγισμο ' πυ-
' κατορ θ ωνει
ρος, ' να φ θ ασει
' ' Σε λ'ιγο η Σ'υμ η β ρισκεται
στην προκυμαια. ' ' τον
υπο

έλεγχο της SBS. Το μόνο πρόβλημα για τους Βρετανούς αποτελούν οι κά­
τοικοί της, οι οποίοι ζητούν την άμεση εκτέλεση των 140 Ιταλών που απο­
τελούν τη φρουρά του νησιού. Ο Lapraik μετατρέ:πει τη Σύμη σε ισχυρή βά­
ση εξόρμησης των καταδρομέων και των ομάδων αναγνώρισης της LRDG
που φθάνουν σύντομα στα Δωδεκάνησα.
Οι άνδρες της LRDG έχουν περάσει το καλοκαίρ ι του 1943 στους Κέ:δρους
του Λιβάνου, με σκληρή εκπαίδευση στον ορεινό πόλεμο. Χωρίζονται πλέ:ον
σε δ υο
' '
μοιρες η ι ' 'λ ες ( squa drons ) , τις Α' και Β' , ' '
απο τις οποιες η πρωτη απο- '
τελείται από Νεοζηλανδούς, κυρίως, εθελοντέ:ς, ενώ η Β' από Βρετανούς και
Ροδεσιανούς εθελοντές. Ο δύο αυτές μονάδες υποδιαιρούνται σε ((περιπόλους»,
από 15 άνδρες η κάθε μία. Με ορμητήρια κυρίως τη Σύμη και την Αστυπά­
λαια, αρχίζουν τις αναγνωριστικέ:ς επιχειρήσεις στο Αιγαίο , ενώ ένα τμήμα
,
τους μεταφερεται στη
Λ'
ερο.
Τ ,
ις ημερε ς εκεινες τι
, 'θ
εται υπο
, β ,
ρετανικη κυ-

ριαρχία και η Ικαρία, στην οποία: αποστέλλονται μικρές βρετανικές δυνάμε ις

από τη Σάμο. 42
Ύστερα από την επιτυχημένη παρέμβαση των Gaudioso και Soldarellϊ~ 1
' ' ι ι ι
στον Μ ascherpa, ο 1τα λ ος να:υαρχος -αυτος πιο αποφασιστικος α:πο τον
Campioni- έχει πλέον επιλέξει στρατόπεδο. Έτσι, όταν στις 14 Σεπτεμ­
βρίου ο αεικίνητος J ellicoe αποβιβάζεται στο Λα:κκί, ο κυβερνήτης τη ς Λέ­
ρου έχει ήδη αρνηθεί να παραδώσει το νησί στον Kleemann. Την ημέρα εκεί­
νη οι δύο άνδρες επισφραγίζουν πανηγυρικά τη νέα συμμαχία. Στον J ellicoe
επιτρέπεται να τηλεγραφήσει την είδηση στο Κάιρο , ενώ του κάνουν και τον
ι
γυρο ι ωστε
του νησιου, ' να επι λ'ξ '
ε ει τα σημεια: απο β ι' β ασης στ ρα:τ ο υ
ι και εκ-

φόρτωσης εφοδίων.

42. Στις σελίδες αυτού του βιβλίου -με λίγες εξαιρέσεις- παραλείπονται τα ονόμα­
τα των στρατιωτικών , βρεταν ικών, ιταλικών και γερμανικών μονάδων που έδρασαν στα
Δωδεκάνησα το φθινόπωρο του 1943 . Το θέμα έχε ι αντιμετωπιστεί εξαντλητικά από
αλλοδαπούς συγγραφείς (Smith και W a lker, R ogers, S ch e nk, llolla nd κ. ά . ), στους
οποίους μπορεί να προσφύγει ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης .
43. Και όχι των P awson και P a rish (και Λe:βίδη ), όπως με στόμφο επιση μαίνουν οι
Βρετανοί συγγραφείς .
506 ΠΕΠ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΊΆiΚΟΣ

Όπως παρατηρεί ο S. W. Roskill, 44 σuντομα γίνεται φανερό πως με τη Ρό­

δο υπό γερμανική κατοχή η διατήρηση των παραπάνω νησιών από τους Βρε­
τανοuς θα ήταν πιθανό να αποδειχθεί ιδιαίτερα δαπανηρό αλλά και επικίνδυ­
νο εγχείρημα. Για. τον λόγο αυτό, όπως προαναφι!;ρθηχε, η κατάληψή της θε-
/
'
ωρειται ως επειγουσα. ' 'Ο μως '
τα μεσα ειναι πενιχρα., τοσο στη ' ' θ'λ
α ασσα οσο '
και στον αερα. Στη θάλασσα, η μεταφορά. στρατ ιωτικών δυνάμεων, εξοπλι-
, ~'
/ /
στα νησια, ε λλ ει'ψ ει α
'λλ ων π λ ωτων μεσων, γινεται ανα-
1 /
σμου και εφουιων

γχαστιχα με τα οκτω αντιτορπι λ ιχα που

' / 1
δ ια θ'ετει ο
/
β ρετανικος ' λ ος της
στο

Ανατολικής Μεσογείου και αυτά. χωρίς προκεχωρημενες βάσεις ανεφοδια-

σμου. , 'Ετσι, για. τον φο '
'β ο των γερμανικων αεροπ λ ανων α λλ α. και γ ια ο ικονο-
' '
μία σ-rα καύσιμα, διεξάγουν επιχειρήσεις κυρίως τη νuχτα, ενώ την ημέρα
'β ονται σε ορμους, στα νησια η στα τουρκικα. παρα' λ ια.
κρυ ' ' ' ' 'Ο σο για. τα υπο-

βρuχια, αρκεί να σημειωθεί ότι, από ης 21 Οκτωβρίου εως τις 7 Νοεμβρίου του
1943, μεταφέρουν στη Λέρο 325,5 τόνους εφοδίων. 4 5
Απο' την π λ ευρα' των αεροπορικων' δ υνα.μεων,
' '
η καταστα.ση '
ειναι '
χειροτε-

, για τον α.ρι θ'

ρη - οχι μο των α.εροπ λ'
α.νων α λλ'λ
α. '
ογω '
των αποστασεων. Ε νω
'
οι Γερμανοί διαθέτουν αεροδ ρόμια στην Αττική, σην Κρήτη (2 ), στην Κά:­
σο και στη Ρόδο (3), τα βρετανικά αεροπλάνα. πρέπει να απογειώνονται από
την Κύπρο ή από τη Βόρειο Αφρική και να ανεφοδιάζονται εκεί. Η Κύπρος,
όμως, απέχει 350 ναυτικά: μίλια από την Κω, ι!;ναντι των 150 μιλίων της Κρή­
της και των 70 της Ρόδου. Το γεγονός καθιστά: απαγορευτικές τις αποστολές
των μονοκινητήριων μαχητικών αεροσκαφών ((Spitfires)) , ενώ και τα δικινη­
τήρια βομβαρδιστικά: ι<Beaufichters» δεν είναι τόσα, ώστε να καλύπτουν το
' 'λ ων αποστασεων για τον ανεφο δ ια.σμο τ ους.
μειονεκτημα των μεγα ' '

Έχει επισημανθεί από αρκετούς συγγραφείς η απόλυτη σύμπτωση των από­

ψεων του Χίτλερ και του Τσώρτσιλ σχετικά με τη στρατηγική σημασία των
/
Δ ω δ εκανησων, ' λ εγχο του Α ιγαιου πε λ'
1 /
τοσο για τον ε ' 1
αγου ς οσο και σε σχεση

με την Τουρκία. Και οι μεν σκέ ψεις και επιδιώξεις του Τσώρτσιλ έχουν εκτε­
θεί στο προηγούμενο κεφάλαιο . Ο Χίτλερ, από την πλευρά του, θέλει πάση
θυσια δ ια.τηρησει ' λ εγχο του αυτο που ο ι Γερμανοι αποκα. λουν ι< Ο
1
' να ' '
υπο τον ε ' ' '
Σιδηρούς Δακτύλιος>> (<ιDer Eiserne Ring»), μια., δηλαδή, νοητή γραμμή που
αρχίζει από την Πελοπόννησο προς τα Κύθηρα, φθάνει στην Κρήτη, ανεβαί­
νει στην Κάρπαθο και καταλήγει στη Ρόδο. Το σκεπτικό του , στο οποίο πρέ-

44 . Βλ. Captain S. W. Roskill, The War at S ea 1939-1 945, τόμ. ΠΙ : The Offensive,
μέρος 1: ((lstJune 194 3-31 st May 194411, σ. 191.
45. Βλ. Snιith χα:ι W alker, ό.π., ιιΠα:ράρτημα: 311.
 « Ο Λ Ι ΤΛΟΣ ΠlΌΞΕΝΟΣ,, 50ί

πει να προστε θ ει και ο φο

Ι 'β ος του για τι ς πε τρε λ αιοπηγες
Ι της
Ρ ουμανιας,
Ι ει-
1

ναι το ακόλουθο: 46

Προκειμένου να κριθεί το ζήτημα της υπεράσπισης των νησιών του Αιγαίου,

είναι κρίσιμο το να κατανοηθεί ότι η εκ μέρους μας εγκατάλειψή τους θα οδη­
γήσει σε κατάληψή τους από τους Αγγλοσάξονες, οπότε θα είναι ουνατόν να
χρησιμοποιηθούν, όχι μόνον ως βάση για την προετο ιμασία άλλων επιθετ ι­
κών ενεργειών αλλά και ως μέσο άμεσης πολιτικής πίεσης, ιδίως έναντι της
Τουρκίας. Η μεταπήδηση της Τουρκίας και το άνοιγμα της ναυσιπλοtας στο
Αιγαίο θα σημάνουν, ταυτόχρονα, μεγαλύτερη υποστήριξη στη Ρωσία, εφό­
σον ο εφοδιασμός της θα μπορεί να γίνεται από την πιο σύντομη οδό. Κατό­
πιν τούτου, ο Fuhrer αποφά~ισe: να υπερασπιστεί τη μεγάλη αλυσίδα ασφα­
λείας , Πελοπόννησος-Κύθηρα-Κρήτη-Κάρπαθος-Ρόδος. ι, 7

ι
Την ωρα που οι Β ρετανοι' '
κατα δ ρομε ι ς κατα λ αμ β' ι ε ρα απο' τα
ανουν τα μικ ρ οτ

Δωδεκάνησα, οι Γερμανοί δεν τους παρακολουθούν απαθείς. Ήδη από τις 9

Σεπτεμβρίου αρχίζουν να συγκεντρώνουν δυvάμεις. Χαρακτηριστικά:, την ίδια
μέρα σπεύδουν στον Πειραιά, όπου οι Ιταλοί τούς «παραδίδουν11 τέσσερα αντι­
τορπι λικά, ενώ άλλα δύο αντιτορπιλικά ((αναλαμβάνονται» στην Κρήτη. Άλ­
λα τους πλοία είναι λάφυρα από τους Γάλλους και ένα από τους Γιουγκοσλά­
βους, το πολλαπλών χρήσεων αεροπλανοφόρο ιιDracheJJ.
Γ ια /λ 1 θ Ι Ι 1 λ Ι
τον πο εμο στον αε ρα, φ ανουν συντομα μαχητικα αεροπ ανα,
β
ομ-

βαρδιστικά μεγάλων αποστάσεων και ((Stukas>>, από τη Γαλλία, από το Αvα­

τολικό Μέτωπο, από την ίδια τη Γερμαvία και από την Ελλάδα. Ο συνολικός
τους αριθμός, περ ίπου 300, με ετοιμοπόλεμα τα 170,48 δεν απέχει πολύ από
Ι ον των β ρετανι κων
εκειν Ι αεροπ λανων.
'

Γεν ικός Διοικητής των χερσαίων επιχειρήσεων στα Δωδεκάνησα και στη
Σάμο αναλαμβάνει ο στρατηγός Friedrich Wilhelm Mϋller, ο επιλεγόμε­
νος και <<Χασάπης της Κρήτης», λόγω των θη ριωδιών που έχει διαπράξει εκεί
εις βάρος αμάχων και ομήρων. 4 9

'16. ΚΤΒ OKW, ημίτομος 6, σ. 1. 101.

47. Η εντολή του Χίτλερ να μην εγκαταλειφθεί η Ρόδος είχε κοινοποιηθεί στον
von
Weichs στις 9 Σεπτεμβρίου. ΚΤΒ OKW, ημίτομος 6, σ. 1.066.
48. Schenk, ό. π., σ. 60-61. Κατά τον Roskill, τα γερμανικά αεροπλάνα έφθασαν τα
362.
49. Μετά τον πόλεμο, ο Mίill er και ο έτερος Στρατιωτικός Διοικητής Κρήτη ς, ο
στρατηγός Bruno Bι·aueι", δικάστηκαν από το Στρατοδικείο Αθηνών, καταδικάσθηκαν
σε θάνατο και εκτελέστηκαν στις 20 Μα.ίου του l 94ί.
508 ΠΙΩΊ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ!'ΗΣ-Σ'ΙΆΪΚΟ~

Ύστερα από τις εκκλήσεις του Arnold για την αποστολή αντικαταστάτη του
Parish -σύμφωνα με τα λόγια του, «Ο Rees είναι εξουθενωμένοςΗ - , τον
Οκτώβριο του 1943 φθάνει από την Αλεξάνδρεια στη Σμuρνη ο ελληνικής
καταγωγής Βρετανός ταγματάρχης Alec Carίdia, προκειμένου να αναλάβει
τον επιχειρησιακό τομέα της ΜΙ9. Τον Οκτώβριο, επίσης, στη θέση του
Pawson τοποθετείται ένας παλαιός του συνεργάτης, ο Arthur W. Paton. Οζ­
φορδιανός, σοσιαλιστ~ς και εαμόφιλος, ο Paton δεν γνωρίζει τη δουλειά της
SOE Σμύρνης. Έτσι, σε λίγο γίνεται υποχείριο του Γκόγκα. Όσο για τη
50

Lovibond, εκείνη παραμένει για λίγο καιρό στη Σμύρνη και κατόπιν μετα­
κομίζει στο Κάιρο, όπου δημιουργεί προβλήματα στην SOE απαιτώντας να
βλέπει πρώτη όλα τα τηλεγραφήμα'tα από 'tην Ελλάδα. 51 Τον Δεκέμβριο του
'
194 3 , παιρνει '
την αγουσα για. το Λονοινο,
<ι-' απο' οπου,
' '
οταν ' τη γνω-
'tης ζητουν '
μη της, εζακολουθεί να συκοφαντεί τον Noel Rees, την ΠΑΟ και οποιονδή­
ποτε άλλον αντίθετο στο ΕΑΜ. 52 Τέλος, ως διάδοχος του Λεβίδη τοποθετεί­
ται ο Ευγένιος Βαλασάκης.

50. Προηγουμένως είχε εγκατασταθε ί στη Fethiye, στη Νοτιοανατολική Τουρκία,

με απ:οστολή την π:α.ρεμπ:όδιση ή την καθυστέρηση της α.π:οστολής χρωμίου στη Γερ­
μανία.. Για. περισσότερα. βιογραφικά του στοιχεία, βλ. τη νεκρολογία του στον Daily Te-
legraph (3.5.2005).
51. Michael W a rd, συνέντευξη.
52 . Βλ., ενδεικτικά, ΤΝΑ (PRO) HS 8/871.
 ΚΕΦΛΛΑΙΟ Δ ΕΚΑΊΌ ΟΓΔΟΟ

Δωδεκάνnσα 1943:
Η καταστροφή

Οι νεκροί σιωπούν. Δεν μπορούν να ρωτήσουν γιατί.

J e ffrey Ilolland 1

Δεν με νοιάζει διόλου για το χέρι μου, κύριε Κυβε ρνήτα. Τι εί­
ναι ένα. χέρι για την Πατρίδα;

Γιώργος Παπαφραντζέσχοι:;, δίοπος του Α/Τ ιιΑδρίας)) 2

Στην απόφασή του αυτή να. πολεμήσει για τα νησιά του Αι­
γαίου [ο Χίτλερ] δικαιώθηκε από τα γεγονότα. Αποκόμισε με­
γάλα κέρδη σε μια δευτερεύουσα περιοχή, με μικρό κόστος για.
το κύριο θέατρο των επιχειρήσεων. Στα Βαλκάνια έκανε λά­
θος. Στο Αιγαίο είχε δίκιο.

Ουίνστον Τσώρτσιλ3

1. Η φράση αποτελεί την προμετωπίδα του παραπά νω βιβλίου του.

2. Τούμπας, ό. π. , σ. 375.
3. Ό. π., τόμ. 5, σ. 185.
 j
1

j
Ι~
1.

κ
ΥΙ'ΤΑΚΗ, 26 Σl<:ΙΙΤΕΜΒΡΊΟΥ ΤΟΥ 1943 . Το Λακκί γιορτάζει τον πολιούχο
του, τον άγιο Θεολόγο. Ωστόσο, όταν ακούγεται η είδηση πως στο λι-
μα.νι
1 'ζ
κυματι ει και πα 'λ ι η ε λληνικη' σημαια του ' << Β ασι'λ ισσα 'Ολyα>J, '
ο κοσμος

αντί να πάει στην εκκλησία σπεύδει προς τα εκεί. Και πραγματικά. Το ελ­
ληνικό αντιτορπιλικό και ένα δεύτερο, το HMS «lntrepid» (κυβερνήτης: ο
υποπλοίαρχος Charles Α. de Winton Kitkat), βρίσκονται αγκυροβολημένα
στο λιμάνι από νωρίς το πρωί. Προέρχονται από την Αλεξάνδρεια και η σχε­
τική διαταγή που έχουν λάβει βασίζεται στην αυτονόητη προϋπόθεση ότι το
αντιαεροπορικό πυροβολικό του νησιού είναι σε θέση να τα καλύψει. Εκείνο
το ηλιόλουστο πρωινό, το πλήρωμα του «Βασ(λισσα Όλγα», ύστερα από την
κοπιαστική περιπολία της προηγούμενης νύχτας, βρίσκει ευκαιρία για λίγο
περισσότερο ύπνο και ανάπαυση.
Το πλήθος προσπαθεί να ανέβει στο πλοίο. Μερικοί από όσους τα κατα­
φέρνουν, φιλούν γονατιστοί τις λαμαρίνες. Στο μεταξύ, το ραδιόφωνο του αντι­
τορπιλικού έχει συνδεθεί με τον Ραδιοφωνικό Σταθμό Αθηνών και τα μεγά-
φωνα του αναμετα δ'δ Θ
~ εια Λειτουργια Μ ητροπο
' λ η . Σ'
1 1
, ι ουν τη ' απο τη '
αυτη

την ατμόσφαιρα της κατάνυξης και της ηρεμίας, ξαφνικά το καμπανάκι του
«Βασίλισσα 'Ολγαιι σημαίνει συναγερμό. Μάταια. Ένα σμήνος από 9 «JU 88»
που έρχεται από το βουνό, ρίχνει ταυτόχρονα τις πρώτες του βόμβες . Ο πλω-
'
ταρχης Μ π λ εσσας,
' ξ υπο'λητος , ντυμενος μ' ' 'ενα που λ'β
ο ερ και ενα πα.ντε λ ο-
' '
νι, εμψυχώνει το πλήρωμα: «Δεν είναι τίποτα, παιδιά! Γρήγορα στα πολυβό­
λα σας!»
Μια βόμβα πλήττει τον κύριο ατμαγωγό του «lntrepidJJ που σκεπάζεται
'
απο καπνους. ' ι. Σ το μετα ξ'υ, οι 1τα λοι' ' '
της αντιαεροπορικης αμυνας, αιφνι δ ια-

4. Το «lntrepidιJ ρυμουλκείται σε αβαθή νερά, προκειμένου να υποστεί τις αναγκαίες

επισκευές. Όμως δέχε-ται και άλλο χτύπημα από βόμβες και την επόμενη ημέρα ανα­
τρέπεται και βυθίζε-ται. Απολογισμός: 12 νεκροί. Κατά -τον Schenk, -τέλος, ό. π. , σ. 63,
από τις επιδρομές των ιιJU 88ιι στο Λακκί βυθίσ-τηκαν επιπλέον -το «ΜΛ S 534ιι και -το
ατμόπλοιο ιιΡrοd e ιι.
512 lll<:TPUΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

σμένοι και σαστισμένοι, χτυπάνε όπου λάχει. Και σύντομα φθάνει το δεύτε­
ρο κύμα των ιιJU 88)). Την ώρα που ο Μπλέσσας βρίσκεται στην πρωραία
κάθοδο του μηχανοστασίου, σταματά. για να δώσει κάποιες οδηγίες. Είναι τό­
τε που δέχεται βλήματα πολυβόλου στον λαιμό και στον θώρακα. Ο κυβερνή­
της του ιιΒασίλισσα Όλγα>> πεθαίνει ακαριαία, πνιγμένος στο αίμα. Στα αντια­
εροπορικά. πυροβόλα:, άλλη τραγωδία. Ο σημαιοφόρος Δημήτρης Ματάλας
θυμάται:

Εγώ ήμουν επικεφαλής τεσσάρων αντιαεροπορικών. Ρίχναμε με τα αντιαε­

ροπορικά και ξαφνικά μας πετυχαίνει μια δέσμη βομβών. Πετάχθηκα στον
αέρα και έπεσα ξανά στο πλοίο, για να δω γύρω μου μόνο κεφάλια ... χέρια ...
·~
ποοια '
... ηταν '
σχοτωμενοι 'λοι.
ο και ''~
οι οκτω ανuρες που '
β ρισκονταν στα αντια-

εροπορικά ήταν νεκροί.

Στους οκτώ που κυριολεκτικά. διαλύονται από τις βόμβες των ι<JU 88>>
περιλαμβάνονται ο ύπαρχος του ι<Βασίλισσα ΌλγαJJ, υποπλοίαρχος Μιχαήλ
Γρηγορόπουλος, και ο νεαρός έφεδρος σημαιοφόρος Νίκος Σιμιτόπουλος . Ο
τρίτος αξιωματικός, ο υποπλοίαρχος Δημήτριος Μπάτσης, σπεύδει σ' ένα
χαλασμένο πυροβόλο ιιHerliconJJ, όμως τραυματίζεται βαριά. από θραύ­
σματα βόμβας. Κυβερνήτης τώρα του αντιτορπιλικού αναλαμβάνει ο αν­
θυποπλοίαρχος Ευάγγελος Δανιήλ. Εκείνος, με τον γιατρό του πλοίου, τον
ανθυποπλοίαρχο Εμμανουήλ Γουργουρή, προσπαθούν να μεταφέρουν τους
τραυματίες στο νοσοκομείο. Είναι αργά.. Σε λίγο ακολουθεί το τρίτο κύμα
από τα , συνολικά:, 25 ιιJU 88J1. Δύο τουλάχιστον βόμβες πέφτουν μερικά: μέ­
τρα μακριά από τη δεξιά καπνοδόχο και ανατινάζουν το βληματοθέσιο. Το
πρυμναίο τμήμα σχεδόν αποκόπτεται και αρχίζει να βυθίζεται, ε νώ το ίδιο
το πλοίο παίρνει κλίση προς τα δεξιά , η οποία διαρκώς αυξάνεται. Όταν
' β υ'θ ιση' ' / Δ ανιη
'λ uινει
ς,ι
πια φαινεται πως η του ειναι αναποτρεπτη, ο την εντο-

'
λ η: ιι Εyκατα λ ει'ψ ατε '
σκαφος. ' » Λ' ' '
ιyο μετα παρασυρεται απο την κ ' λ'ιση στη

θάλασσα. Όμως, δεν θα προλάβουν όλοι να σωθούν. Και από αυτούς που
πηδούν, εκείνοι της αριστερής πλευράς πνίγονται οι περισσότεροι στη δί­
νη από τη βύθιση του πλοίου ή τραυματίζονται θανάσιμα. Οι της δεξιάς
πλευράς στέκονται πιο τυχεροί. Κολυμπώντας για να σωθούν βλέπουν το
π λ οιο τους να
ι β θ'ζ ι ι ι ι ι ι
υ ι εται , ενω απο τα μεγαφωνα του ακουγεται ακομα η

' Λειτουργια
Θ εια ' , ' '
τωρα ωσαν νεκρωσιμη ακο ' λ ου θ'ια '
για κεινους που χα 'θ η-
καν και χάνονται. Κάποιος φωνάζει: ιιΖήτω το Όλγα!» Ακολουθούν και
άλλοι ...
Στις 10.14 το πρωί της 26ης Σεπτεμβρίου, το πλοίο-σύμβολο του ελληνι­
κού Βασιλικού Ναυτικού στον Β ' Παγκόσμιο Πόλεμο, το αντιτορπιλικό ιιΒα­
σίλισσα Όλγα» (ιιD-15))), παύει να υπάρχει. Νεκροί, ο κυβερνήτης του, 6 ά.λ-
 •'
«0 Α ΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞ!<:Ν ΟΣ » 513

λοι αξιωματικοί και 65 υπαξιωματικοί και ναύτες. 5 Πρόκειται για την εισα­
γωγή στη ((Μάχη της Λέρου».

Στις17 Σεπτεμβρίου οι Γερμανοί έχουν πληροφορηθεί την όπαρξη βρετανι­

κών δυνάμεων στην Κω. Έτσι, από τις 18 του μηνός αρχίζει ο σχεΟόν καθη­
μερινός και σχεδόν αδιάκοπος βομβαρδισμός του νησιού, με στόχο κυρίως το αε­
ροδρόμιο της Αντιμάχειας, που δέχεται σοβαρά πλήγματα και τα επακόλουθα
<ψπαλώματαη. Καταβάλλεται προσπάθεια για την κατασκευή μιας δεύτερης
λωρίδας για την προσγείωση των αεροπλάνων, αυτή στη Λάμπη, δίπλα στην
πόλη. Όμως, οι εργασίες καθυστεροόν, διότι τα μοναδικά διαθέσιμα μηχανή-
, ' 1
μα.τα ε:ιναι ενα τρακτε:ρ χι ενα...
1 β ουι.
't' Μ ια τριτη,
1 1λ
τε: ος,
λ ωρι'δα κατασκευα-
Ι

ζε:ται στο Μαρμάρι. Από εκεί εξακολουθεί ο ανεφοδιασμός του νησιού, ενώ
Ι /
στρατιωτικε:ς ενισχυσε:ις καταφ
θ/
ανουν με: π
λ
οια.
/ κ /
ι ενω ο στρατος
1 ξ 1
ηρας πα-

ραμένει άπραγος, με: κύριο καθήκον την κάλυψη των κρατήρων από τις βόμ­
βες, οι πιλότοι της RAF δίνουν σκληρές -πλην μάταιες- μάχες στον αέρα, με
το αστείρευτο πλήθος των ((Messeι·schmitt» (((Me>>), «Bf 109J> και HJU 87J>.
Στις 30 Σεπτεμβρίου, στην Κω επικρατεί ηρεμία. Μερικά μόνον γερμανικά
αναγνωριστικα
1
' αε:ροπ λ'ανα εμφανιζ ονται στον ουρανο.
' Στην Αντιμαχεια,
' οι

πι λ οτοι
' '
της RAF β ρισκονται σε κατασταση
1 ετοιμοτητας,
' αχωριστοι
1 Ι
συντρο-

φοι των 6 «Spitfiresι> που τους έχουν απομείνει και είναι κρυμμένα ανάμεσα
σε δέντρα. Τη φρουρά του νησιού αποτελούν 1 . 600 Βρετανοί και από αυτούς
μάχιμοι είναι 1 .114 άνδρες. Υπάρχουν και, περίπου, 4.000 Ιταλοί, κακά εξο­
πλισμένοι. Αυτοί περίμεναν τις μεγάλες βρετανικές στρατιωτικές ενισχόσεις
που ου δεποτε
l Ι
εφ
θ r
ασαν και τωρα -ουσιαστικα μονοι- ανα
Ι / λ 'ζ
ογι ονται την εκ-

δίκηση των Γερμανών, αν καταλάβουν το νησί. 6

Παρασκευή, 1 η Οκτωβρίου του 1943. Βρετανικά αεροπλάνα εντοπίζουν
έξω από τη Νάξο μια μεγάλη γερμανική νηοπομπή με κατεύθυνση ανατολι­
κά. Τα πλοία, μεγάλα και μικρότερα, μεταφέρουν άνδρες και βαρύ οπλισμό
για την κατάληψη της Κω. Η επιχείρηση «Eisbanι (Πολική Άρκτος ) έχει
αρχίσει. Για τα μά-τια -των Βρε:-τανών η νηοπομπή εκτελεί παραπλανητικές κι­
νήσεις προς -τη Ρόδο και την Ικαρία. Την ίδια ώρα, στο αεροδρόμιο του Τα­
το!:ου, η Fallschirmjageι·kompanie
Bradenburg, ο λόχος αλεξιπτωτιστών­
καταδρομέων της Μεραρχίας Bradenburg, περιμένει την εντολή για την επι­
βίβασή της στα αεροπλάνα ...

5. Τιχ παραπάνω βασίζονται, κυρίως, στο ε:vτυπωσιιχχό χε:ίμε:vο του Κώστα Θωχτα­
ρίοη με: τίτλο : ιιΑ{Γ Βασίλισσα ΌλγαD- 15. Ένας θρύλος στο βυθόιι, http :/www.nautilia.
gr/forum/showthread.php?t=92756.
6. Smith χαι Walker, ό.π., σ . 111.
514 ΠF:ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΤΚΟΣ

Παρ' όλο τον θανάσιμο κίνδυνο που διατρέχουν από τη γερμανική αεροπο-
, / / οι, /
λ ικα. ((συνουειαζJJ / / / ~
Αλ ε ξανυρεια
pια., τρια α.ν-ητορπι αναχωpουν απο την στιζ

8. 30 για τον εντοπισμό και την προσβολή τηζ νηοπομπής . Πρόκειται για τα
«Μιαούλης» (κυβερνήτης: ο υποπλοίαρχος Εμμανου1jλ Μπουντούρηζ), ι<θε­
μιστοκλης,, (χυβερν1jτης: ο πλωτάρχης Νικόλαος Σαρρής) και HMS «Alden-
hamJ> (κυβερνήτης: ο ανθυποπλοίαρχος Henry Α. Stuart-Menteth). Περι­
πολούν στα στενά της Κάσου, χωρίς να την εντοπίσουν. Το βράδυ της 1ης
προς τιζ 2 Οκτωβρίου , νέα περιπολία στα νότια της Ρόδου , πάλι χωpίζ απο­
τέλεσμα.. 'ί στερα τα αντιτορπιλικά επιστρέφουν για ανεφοδιασμό. Στο Κάι­
ρο και στην Αλεξάνδρεια οδηγούνται στο μοιραίο συμπέρασμα: Η γερμανική
νηοπομπή έχει ως αποστολή τον ανεφοδιασμό τηζ Ρόδου. Την τελευταία στιy­
μη αποστέλλονται δύο υποβρύχια, για να "!ης επιτεθούν. Δεν θα προλάβουν.
Αργότερα ο στρατηγός Wilson θα γράψει: 7

Συζητώντας σχετικά με το ποιος θα μπορούσε να είναι ο σκοπός του εχθρού

με τη νηοπομπή αυτή και τον προορισμό της, δεν σκεφθήκαμε ότι είχε αρκετό
χρόνο στη διάθεσή του ώστε να οργανώσει μια αμφίβια αποβατική δύναμη
για την επίθεση εναντίον οποιουδήποτε από τα νησίσ.. που τώρα κατείχαμε.
Έτσι, πιστέψαμε πως, ως προπαρασκευαστικό μέτρο για μια τέτοια. επίθε­
ση, επρόκειτο να ενισχύσει τη Ρόδο.

Κυριακή, 3 Οκτωβρίου του 1943. Στις 5.00 το πρωί, ακριβώς στον προ­
γραμματισμένο χρόνο, οι πρώτες γερμανικές δυνάμεις αποβιβάζονται στο
Μαρμάρι χωρίς σοβαρή αντίσταση. Σε λίγο, τα 6 κρυμμένα ((Spitfires» κα­
ταλαμβάνονται άθικτα. Και με το πρώτο φως της ημέρας, ενώ η απόβαση
συνεχίζεται, κάνουν την εμφάνισή τους τα «JU 871J («Stukas,,). Κατά κύμα­
τα και στο πλαίσιο ενός άψογου συντονισμού στο έδαφος, στη θάλασσα και
στον αέρα, βομβαρδίζουν και πολυβολούν κάθε δυνατό στόχο. Οι Γερμανοί
αλεξιπτωτιστές-καταδρομείς που ακολουθούν, καταλαμβάνουν την Αντιμά-
/
λιyο
, 'βεται στα δ' Ι Ι δυνα'tη η οδ ι-
1 /
χεια και σε το νησι κο υο, ετσι ωστε να μην ειναι

χή επικοινωνία με την πόλη 'tης Κω και αντίστροφα. Σμήνη από βρετανικά:

ιιBeaufighters» (ιιBeaus») φθάνουν από την Κύπρο για να εμποδίσουν την
απο ' '
'β αση, ομως οι επιτυχιες τους ειναι
Ι Ι και οι απω
μικρες 'λ ειεζ τους ' ' Η
β αριες.
απόβαση και άλλων γερμανικών δυνάμεων στο βόρειο τμήμα του νησιού πα­
γιδεύει τους Βρετανούς και τους Ιταλούς. Στις 4 Οκτωβρίου, ο συνταγμα­
τάρχης L . F. R. Kenyon, ο διοικητής των βρετανικών δυνάμεων στην Κω,
στέλνει το τελευταίο του σήμα στο Κάιρο: «Η πόλη της Κω δεν μπορεί να.
κρατηθεί. Προτίθεμαι να συνεχίσω τον αγώνα αλλούJ>. 8

7. Ό.π. , τόμ. V, σ. 175.

8. Smith και Walker, ό.π., σ . 126.
--
«0 ΑtΤΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ» 515

Ύστερα α.πό σκληρές όσο κα.ι άνισες μάχες με τους Γερμανούς,') στις 4
Οκτωβρίου του 1943, το πρωί, κάθε αντίσταση στην Κω έχει σταματήσει. Ο
απολογισμός: Γερμανοί: Νε:κροl 15 και τραυματίες 70. Βρετανοί: Νεκροί 65·
αιχμάλωτοι 1. 388. Ιταλοί: Αριθμός νεκρών άγνωστος αιχμάλωτοι 3 .145.
Οι Γερμανοί εξαποΜουν αμέσως ανθρωποκυνηγητό για να συλλάβουν όσους
'β ονται στους
κρυ λ'
οφους και στις πα.ρα λ'ιες. και Ι
τις τρεις επομενες Ι
ημερες, Ι
κα-

θε πρωί στο Μα.ρμάρι λειτουργούν εκτελεστικά α.ποσπά:σματα. Ανά: ομάδες

των 30, εκτελούνται οι 90 <<προδότες» Ιταλοί αξιωματικοί της Κω, σύμφωνα
με την εντολή του Χίτλερ. Ανάμεσά: τους, ο συνταγματάρχης Felice Leggio.
Στις 9 Οκτωβρίου, ο Τσώρτσιλ γράφει στον στρατηγό Wilson: 10

Από αu'tόπτε:ς μά.pυρες γνωρίζουμε: με βεβαιόη'tα ότι σ-..ην Κω σχεδόν εκα­

τό l'tαλοί αξιωματικοί, αφού είχαν παραδοθεί, εκτελέσθηκαν εν ψυχρώ από
τους Γερμανούς. Οι Ιταλοί αξιωματικοί στη Λέρο δεν πρέπει να μά:θουν τι
τους περιμένει. Γι' αυτούς ισχύει, χυριολεκτιχά:, το νικάς ή πεθαίνεις. Και
για να νικήσουν πρέπει μόνο να πολεμήσουν.

Την Κω ακολουθούν η Σύμη, η Αστυπάλαια και η Κάλυμνος. Πριν από

την κατάληψή τους, στον αέρα και στη θάλασσα που περιβάλλει τα: νησιά
έχουν διεξαχθεί φονικές μάχες μεταξύ Βρετανών και Γερμανών. Στο έδαφός
τους, τις μεγαλύτερες απώλειες, σε νεκρούς και αιχμαλώτους, έχουν οι άν­
δρες της SBS και εκείνοι της LRDG, αυτοί άμαθοι από ταχτικό πόλεμο.

Στη Σμύρνη σημαίνει συναγερμός. Ενώ τυπικά: η διάσωση των φuγά.δων, η

ενίσχυση της Σάμου με στρατό και τρόφιμα και της Λέρου με στρατό και πο­
λεμοφόδια ανήκει στους Arnold και Wolfson, όλο το βάρος έχει πέσει στον
Noel Rees. Ενδεικτικά:: Στις 4 Οκτωβρίου στέλνει το πρώτο του σήμα προς
τον Wolfson, με χ.οινοποίηση στον Simonds: 11 <<Ενόψει της κα.ταστά.σεως
στην Κω και πιθανόν σε άλλα. νησιά, προτίθεμαι να στείλω αμέσως όλα τα
οια.θέσιμα. καtκια της ΜΙ9 στην περιοχή του Bodrum, του Κουσά:ντα.σι και
στα Λώρυμαι>. Την ίδια μέρα συνεχίζει; 12

9. Λεπτομερή περ ιγροcψή τους, βλ. κυρίως στους

Smith και Walker, ό.π., σ. 116
χ.εξ., αλλά. και στον
Rogers, 6.π., σ. 48 χ.εξ.
10. Τ. 1557/3/9.10.1943 : ΤΝΛ (PRO) CAB 101 /249.
l]. Τηλ. από Σμύρνη, 4. 10.1943: ΤΝΑ (PRO) WO 208/3378. Σημειώνεται πως το
πλήθος των σημάτων που ανταλλάσσονται εκείνες τις ημέρες φέρει τα εξής δισ:χριτιχά.
του αποστολέα ή των παραληπτών τους : Β. (((Bonzon::::Rees), Τ. (ι<TanzaιJ =Simonds)
και Υ. (((Youngn= Wolfson). .~
12. Στο ίδιο.
j
1
516 ΠRΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑ'ίΚΟΣ

Α. Οι Τούρκοι τηλe:γρα.φούν στο Bodrum την εντολή να αφεθούν ελεύθε­

ροι οι στρατιώτες να. φύγουν, όμως μόνο με τα. δικά μα.ς καtκια.
Β. Αποστέλλω πέντε ταχύπλοα κα.ίκια. Αναμένεται να φθάσουν στο
Bodrum το βράδυ της Sης Οκτωβρίου.
Γ. Πρότεινα στον Croxton 13 να μεταφερθούν οι στρατιωτικές δυνάμεις στη
Σάμο και στη Λέρο , αλλά και ότι ο ίδιος πρέπει να πληροφορήσει τους Τούρ­
κους πως προορισμός τους είναι η Κύπρος.

'Ο πως '

α.μεσως απαντα ο ' Croxtoπ, το Β ο d rum ει' ναι yεμα.το
' α.πο' φυyα.'δες χ.αι

σκάφη. Παράλληλα προτείνει στον Noel να φύγει αμέσως για εκεί. Εκείνος
αντιπροτείνει τον Γονατά ή τον Vem Whittall. Ακολουθεί σήμα του Simonds
προς τον Noel : 14

Α. Είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων για τα. εξαιρετικά: μέτρα που έχεις λάβει.
Β. Στείλε τον Whittall.
Γ. Στείλε 2.000 λίρες Τουρκίας από τα. χρήματά: μας. Με τον επόμενο δι­
πλωματικό σάκο σού στέλνω και άλλα χρήμα.τα.
Δ. Αποστέλλω τον Caridίa το ταχύτερο δυνατόν. Μόνο για. την Κωνστα­
ντινούπολη: Παρακαλώ εξασφαλίστε την έγκριση του Στρατιωτικού Ακο­
λούθου.
Ε. Ενημέρωσέ με επειγόντως για τα αποθέματα πετρελαίου κίνησης.

Στο μεταξύ στο Bodrum επικρατεί χάος. Οι φυγάδες ανέρχονται στους

400 και βρίσκονται εκεί με λίγη τροφή, ενώ δεν υπάρχει πετρέλαιο για. τη
μεταφορά τους. Στις 5 Οκτωβρίου, ο Noel ενημερώνει τον Simonds: 15

Η κατάσταση με το πετρέλαιο έχει ως εξής: Όλα τα αποθέματα έχουν εξα­

ντληθεί. Δανείσθηκα. 15 τόνους α.πό την εταιρεία. «Ratcliff Compar Smyrna>>.
θα. φθάσουν για 15 ημέρες . Επίσης, ο Wolfson εξασφάλισε τη\Ι άδεια. για. άλ­
λους τριάντα. τόνους, που, όπως ελπίζω, θα. παραδοθούν γρήγορα. Εκτός τού­
του , τα «Άγιος Γεώργιος>> και «Riley)) φθάνουν σύντομα με 1.200 γαλόνια.

Στις 6 Οκτωβρίου, ο Βρετανός Ναυτικός Ακόλουθος βρίσκεται στη Σμύρ­

νη για να συντονίσει τις δραστηριότητες στις τουρκικές ακτές και να βοηθή­
σει τον Noel στον εφοδιασμό της Λέρου. Ο ίδιος τηλεγραφεί στο Κάιρο: 16

l 3. Ο ανθυποπλοίαρχοι:; Bill Croxton, αφού προσφέρει πολλά στοv εφοδιασμό των

νησιών και στις διαφυγές από αυτά, στις 9.11. 1943 αναλαμβάνει Αξιωματικός Πληρο­
φοριών Αιγαίου .
14. Ό.π.
1 S. Στο ίόιο.
16. Στο ίόιο.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ» 517

Γίνονται προσπάθειες για την αποστολή πυρομαχικών στη Λέρο , μέσω Σά­
μου, δήθεν ως τροφίμων και στο πλαίσιο της δραστηριότητας τ-ης Ερυθράς
Ημισελήνου.
Εναλλακτικά:, ίσως ο Rees κανονίσει την απευθείας αποστολή τους στη
Λέρο, εφόσον ο Στρατιωτικός Ακόλουθος εξασφαλίσει τη μεταφορά τους,
κρυμμένων, σε μυστικό λιμάνι της Σμύρνης. Το ζήτημα διερευνάται.

Τις ίδιες ημέρες εμφανίζεται στο προσκήνιο ο Γιώργος Σαμάρκος, ο άν­

θρωπος του Noel στο Bodrum. Από τις 7 Οκτωβρίου αρχίζει τα βραδινά τα­
ξίδια με κα"ίκι για την Κω . Το καίκι τον αφήνει εκεί και επιστρέφει την επό­
μενη νύχτα για να παραλάβει τους φυγάδες που εκείνος έχει συγκεντρώσει.
~,

Ι
Ακολουθεί η μεταφορά τους στο Καστελόριζο. Οι τελευταίοι 8 Βρετανοί εγκα­
ταλείπουν την Κω στις 5 Δεκεμβρίου του 1943 .
.

~Ή
Από τα Δωδεκάνησα, τώρα έχει απομείνει η Λέρος. Στα τηλεγραφήματά του
ι
των ημερων εκεινων , ο
ι Τσωρτσι
ι λ εμφανι'ζεται αντιφατικος
ι . Απο
ι τη μια π λ ευ-

ρά προβληματίζεται για το αν θα πρέπει να εκκενωθεί η Λέρος , κάτι που θα

του προκα
ι
λ εσει (ψεγα
'
' λ ο πονο», και απο
ι την α
'λλη ονειρευεται
ι ι
την αναχατα-

ληψη της Κω. Για το δεύτερο όμως, χρειάζεται να βάλει το χέρι του ή μάλ­
λον τα αεροδρόμιά του ((0 Τούρκος». 17 Στον Wilson, εξάλλου, γρά.φε:ι: «Κρα-
' r ι !>' ' f Κ θ ι λ ι
τηστε γερα, οσο το uυνατον μπορειτε. αι αν αναγκασ ειτε: να εγκατα ει-

ψετε, θα σας υποστηρίξω. Όμως, το έπαθλο είναι η νίκη» . Τέσσερις ημέρες

μετά, προσθέτει: «Η σκέψη μου βρίσκεται διαρκώς προσκολλημένη στη Λέ-
, σ , αυτο
ρο και yενικα ι
' το πατημα στο Α ιγαιο
ι [ ... ] Ε ιμαι
' πο λυ
' ευχαριστημενος
ι
ι ι ι ι ι ι
~..,. με τον τροπο που χρησιμοποιησατε εκεινα τα πενιχρα κομματια που σας απε-

μειναν. Nil desperandum!» 18

Όπως θα αποδειχθεί παρακάτω, ο ((Τούρκος>> είναι πονηρός και Μσκολος
παίκτης στη σκακιέρα του πολέμου. Στις 19 Νοεμβρίου αρχίζει στη Μόσχα
η διάσκεψη των τριών υπουργών Εξωτερικών. Την επομένη, ο Τσώρτσιλ γρά­
φει στον Eden:

17. ΤσώρτσιλπροςWilsοn , Τ. 1576/3/10. 10.1943. ΤΝΑ (PRO) CAB 101/249. Πρβλ.

τα τηλe:yραψήματα Τ. 157I/3/10. 10.l943 (Τσώρτσιλ προς Ρούζβελτ) και Τ. 1572/
10. 1Ο.194 3 (Τσώρτσιλ προς Eden και Wilson), ό. π. Επρόκειτο για τρεις αερολωρίδες
στη Νοτιοανατολική Τουρκία, πολύ κοντά στην Κω και στη Λέρο. Είχαν κατασκευα­
στεί από τουc; Βρετανούς, στο πλαίσιο τηc; επιχείρησης (<Hardίhood11. \
18. Το πρώτο απόσπασμα ανήκει στο τελεγράφημα Τ. 1571 / 3/ 10.10. 1943 και το 1
δεύτερο στο Τ. 1616/ 3/14. 10.1943, 6.π.
1

1
518 ΠF.Τl'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ- ΣΤΑΪΚΟΣ

Παραμένω πεπεισμένος σχετικά με την ιδιαίτερη σημασία που θα έχει για μας
το να αποκτήσουμε ένα πάτημα στο Αιγαίο, με την κατάληψη τη ς Ρόδου ,
την ανακατάληψη της Κω, τη διατήρηση της Λέρου και τη δημιουργία μιας
αποτελεσματικής αεροπορικής και ναυτικής υπεροχής στα νερά αυτά. Βλέ­
πουν οι Ρώσοι με συμπάθεια την προσπάθειά μας να κρατήσουμε τη Λέρο
και να καταλάβουμε τη Ρόδο; Αντιλαμβάνονται την επίδραση που θα έχει
αυτό στην Τουρκία και το πώς δημιουργείται η δυνατότητα μιας ναυτικής
προέλασης στη Μαύρη Θάλασσα; 19

Ενώ οι Αμερικανοί αδιαφορούν για το Αιγαίο, οι Σοβιετικοί, αναλογιζόμε­

νοι τις δέκα μεραρχίες που θα χρειαστούν οι Γερμανοί για να εισβάλουν στην
Τουρκία , συμφωνούν. Τελικά οι Eden και Μολότοφ υπογράφουν ένα διμερές
πρωτόκολλο, κατά. το οποίο η Τουρκία θα κληθεί να εισέλθει στον πόλεμο μέ­
χρι το τέλος του έτους και στο μεσοδιάστημα να παραχωρήσει στους Βρετα­
νούς τις αεροπορικές της βάσεις και ό ,τι ά.λλο της ζητηθεί. 20
Στις 4 Νοεμβρίου, ο Eden αναχωρεί για το Κά.ιρο , προκειμένου να συνα­
ντήσει τον Τούρκο υπουργό Εξωτερικών Numan Men emencioglu. Οι οδη ­
γίες του Τσώρτσιλ βρίσκονται στην τσέπη του: 2 1

1 . Μ εχρ
, , ' , δ , ζ τηθ '
ι τωρα εχω τονισει τη σπου αιοτητα του να η
,
ουν απο τ ην
Τ
ουρ-

κία συγκεκριμένες παραχωρήσεις, στις οποίες μπορεί να προβεί χωρίς σοβαρό

κίνδυνο εμπλοκής της σε πόλεμο με τη Γερμανία ή τη Βουλγαρία. Τίποτα δεν
μπορεί να σταθεί εμπόδιο στην άμεση και ζωτική μας ανάγκη των αεροδρο­
μίων, για την προστασία της Λέρου και της Κω. Εάν στο μεταξύ χαθεί η Λέ­
ρος, το ζήτημα των αεροδρομίων μετατρέπεται σε μείζον. Σε κάθε περίπτω­
ση όμως , έχει φθάσει η ώρα να πιέσουμε σκληρά την Τουρκία. Η σημερινή
κατάσταση είναι τελείως διαφορετική από τις ημέρες εκείνες, όταν έπρεπε να
την καλοπιάνουμε για να υπερασπιστεί τον εαυτό της. Πρέπει να υποχρεωθεί
να κάνει όλα όσα χρειάζονται η Βρετανία και η Ρωσία, ώστε να συμβάλει σή­
μερα στη συμμαχική νίκη. Δεν νομίζω ότι αυτά που θα της ζητήσουμε τώρα
θα οδηγήσουν σε εναντίον της επίθεση. Εάν συμβεί κάτι τέτοιο, φυσικά το
μέτωπο θα είναι κοινό . Στη μάχη, όταν βρεθούμε στο πλευρό τη ς , η βοήθειά
μας θα έχει ως μόνο όριο τη δυνατότητα της προσφοράς της.
2. Αυτή είναι, ίσως, η τελευταία ευκαιρία της Τουρκίας να συνταχτεί με
τα νικηφόρα έθνη. Το ρωσικό αίτημα της προσφέρει μια θαυμάσια προοπτι­
κή, ειδικά διότι η άμεση πρακτική συμπεριφορά της θα διακρίνεται από με­
τριοπάθεια και παθητικότητα. 22 Εάν οδηγηθεί στον πόλεμο σ' αυτό το πλαί-

19. Τ . 1677/3/20.10.1943, ό.π.

20. Holland, ό.π., σ. 56.
21. Τ. 1838/3/3 .11.1943 , ό.π.
22. Σύμφωνα με το ((ρωσικό αίτημαJ1 , η Τουρκία θα έπρεπε μεν να κηρύξει τον πό­
λεμο κατά της Γερμανίας, αλλά στη συνέχεια θα τηρούσε παθητική και όχι επιθετική
στάση.
 «0 ΑΓΓΛΟl: ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 519

σιο , θα κερδίσει τη μέγιστη δυνατή εγγύηση για τα συμψέροντα και τις κτή­
σεις της.

3. Εάν το θεωρείς σκόπιμο, δεν χρειάζεται να αποκρύψεις από τον M ene-

mencioglu πως η Ρωσία και η Βρετανία περιμένουν από την Τουρκία να κη­
ρύξει τον πόλεμο κατά της Γερμανίας μέχρι το τέλος του χρόνου. Ούτε πως
αυτά που τώρα ζητάμε από τους Τούρκους για τα αεροδρόμια, αποτελούν προ­
καταβολικό τμήμα από τα όσα πρόκειται να ζητήσουμε από την τουρκική κυ­
βέρνηση μέχρι το τέλος του έτους. Τότε θα πρέπει να προβεί σε παραχωρή­
σεις και να επιτρέψει τη δημιουργία μιας κατάστασης που θα ισοδυναμεί με
πόλεμο.
4. Εάν η Τουρκία αρνηθεί να συνεργαστεί μαζί μας και να προχωρήσει στα
βήματα που προκαταβολικά της ζητούμε, θα πρέπει να της λεχθεί ότι όχι μό­
νο η προμήθειά της με βρετανικά όπλα θα διακοπεί άμεσα, αλλά και πως δεν
θα είμαστε σε θέση να την υπερασπιστούμε απέναντι στους Σοβιετικούς. Ολό­
κληρο το ζήτημα των Στενών θα παραμείνει ανοιχτό. Θα θεωρήσουμε τη
συμμαχία μας ως απάτη. Στο μέτρο που μας αφορά, θα έχει να επιλύσει μό­
νη τα προβλήματά της με τη Σοβιετική Ρωσία.

Η πρώτη συνάντηση Eden-Menemencioglu πραγματοποιείται στο Κάιρο,

στις 5 Νοεμβρίου του 1943, και σύντομα. επικρατεί μεταξύ τους ατμόσφαιρα
έντασης. Ο Τούρκος υπουργός αρνείται κάθε παραχώρηση, υποστηρίζοντας
πως αυτή θα. ισοδυναμεί με κήρυξη πολέμου κατά της Γερμανίας. :1:{ Στην πρό­
οδο της συζήτησης αποκαλύπτεται πως πίσω από την αρχική δικαιολογία κρύ­
βεται ο φόβος της Τουρκίας για τη Σοβιετική Ένωση και για τη διείσδυσή της
στα Βαλκάνια. Ο Menemencioglu ζητά επίσης διαβεβαίωση ότι θα εξακο­
λουθήσει ο εφοδιασμός της Τουρκίας από τους Βρετανούς. Ο Eden αρνείται
να δώσει οποιαδήποτε εγγύηση. Τη δεότερη ημέρα , τα πράγματα. χειροτε-
,
ρευουν. Τ'
ωpα ο Τ ουρκος
' υπουργος ' '
δ ιευρυνει '
το αντικειμενο των ερωτησεων ' '
του: Θα παρέμβουν οι Βρετανοί με επιχειρήσεις στα Βαλκάνια.; Μπορεί η Σο­
βιετική Ένωση να. εγγυηθεί τη μη διείσδυσή της στα Βαλκάνια , στο Ιράκ κα.ι
στην Περσία.; Τελικά, ο Eden χάνει την ψυχραιμία του κα.ι αρχίζει τις απειλές,
σύμφωνα. με τις οδηγίες του Τσώρτσιλ. Μοναδικό αποτέλεσμα., η αποξένωσή
του από τον ομόλογό του. Οι άκαρπες συνομιλίες λήγουν στις 8 Νοεμβρίου. 24

i''
\
Ε πιστροφη' στα Δ ω δ εκανησα,
' ε δ' ''θ ρωποι σκοτωνοντα.ι, πνιγο-
ω που νεοι αν ' '
νται, καίγονται και ακρωτηριάζονται, στο όνομα. της ιψεγά.λης στρατηγικήςJJ.

23. Holland, ό.π., σ. 57. Πρβλ. το (προϊόν υποκλοπής) σχετικό τηλεγράφημα του
Τούρκου πρέσβυ στο Κάιρο προς την Άγκυρα; ΤΝΑ (PRO) I-IW 12/294/16.
24. Σχετικά με τις συνομιλίες Edcn-Menemencioglu, βλ. Holland, ό.π., σ. 57-58.
520 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΑΪΚΟΣ

Στις 24 Οκτωβρίου τα χαράματα, το

HMS «Eclipse» πλέει με κατεύθυν­
ση τη Λέρο. Μεταφέρει άνδρες του 2ου Τάγματος των ((Buffs)) (Royal East
Kent Regiment), πυρομαχικά και εφόδια. Όλα είναι ήρεμα και οι στρατιώτες
ετοιμοι
1
για επι β'β
ι αση στα μικρα
1
σκαφη
1
που το π λ οιο
1 θ α συναντησει
1
σε λ'ιγο

και θα τους μεταφέρουν στο νησί. Ξαφνικά , δύο αλλεπάλληλες εκρήξεις από
νάρκες συγκλον ίζουν το αντιτορπιλικό. Το HMS ((Eclipse)> σπάει στα δύο και
μέσα σε λίγα. λεπτά βυθίζεται φλεγόμενο . Απολογισμός της καταστροφής:
Από τα μέλη του πληρώματος, 1 Ι 9 νεκροί, από τους στρατιώτες και τους
αξιωματικούς τους , 134. Ανάμεσα στους νεκρούς, ο αρχιπλοίαρχος (commo-
dore) Percy Todd , διοικητής των Στολίσκων Ανατολικής Μεσογείου, ο κατ'
εξοχήν Βρετανός ανώτατος αξιωματικός που μιλούσε υβριστικά για. τα σχέδια
της στρατιωτικής ηγεσίας του Καίρου σχετικά με τα Δωδεκάνησα. 2 "
Στο μεταξύ, στις 21 Οκτωβρίου, στις 2.40 το πρωί έχουν αποπλεύσει από
την Αλεξάνδρεια τέσσερα αντιτορπιλικά με πάσης φύσεως εφόδια για τη Λέ­
ρο. Πρόκειται για τα HMS 1ιJ ervis» (κυβερνήτης: ο πλοίαρχος J ohn Stuart
Crawford), HMS ι<Pathfinder» (κυβερνήτης: ο πλωτάρχης Edward Albert
Gibb ), HMS «Huι·worth» (κυβερνήτης: ο πλωτάρχης Roystone Hollis
Wright) και (<Αδρίας>> του ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού (κυβερνήτης: ο
πλωτάρχης Ιωάννης Τούμπας). Στον ((Αδρίαιι επιβαίνει, επίσης, ο έφεδρος
εθελοντής ανθυποπλοίαρχος Η. Α. Walkinshaw, ως Βρετανός α.ξιωματικός­
σύνδεσμος, με βοηθούς.
Όπως είναι προγραμματισμένο, γύρω στις δώδεκα το μεσημέρι, τα. τέσ­
σερα πλοία. συναντούν εν πλω το Α{Γ «Μιαούλης>) και το ελαφρύ καταδρομι­
κό HMS (<Auroι·an (κυβερνήτης: ο πλοίαρχος William G. Agnew ), που θα
ι ι ι ι ι 'θ
τους πα.ρασχουν αντιαεροπορικη προστασια σε περιπτωση γερμανικης επι ε-

σης . Στη μέση λαμβάνει θέση το ((Aurora» και γύρω του τα πέντε αντιτορ-
/
λ ικα 'ζουν προπετασμα. 'Ε τσιπ λ'εουν β ρα' δ υ. Τ'
1
πι σχηματι ' 1
μεχρι τις επτα το ο-

τε, τα «Μιαούληc;ι> και 1ιAurora» μειώνουν ταχύτητα και μένουν πίσω. Μια
ώρα μετά, το ίδιο συμβαίνει με τα ιιJ ervisιι και «Pathfinder».
Ο ((Αδρία.c;» και το (ιHurworth» αποτελούν ιια.δελφάιι πλοία.. Έχουν συμ­
μετάσχει σε αρκετές κοινές επιχειρήσεις χαι ο πλωτάρχης W right -ο ιιCa­
ptain D», όπως τον αποκαλούν- είναι δημοφιλής στο πλήρωμα του ελληνικού
αντιτορπιλικού. Οι δια.ταγές που λαμβάνουν για το βράδυ της 21 ης Οκτω­
βρίου, για μεν τα «J ervis» και ((Pathfindenι είναι να. αποβιβάσουν τα. εφόδιά
'tους στον όρμο του Λακκί, για τα. δε «Αδρίαρ> κα.ι «Hurworth>ι να προκαλέ-
' ι ι
σουν αντιπερισπα.σμο, ωστε να επισυρουν την προσοχη των
ι Γερμανων
ι . 'Ετσι,

αποστολή τους είναι να ερευνήσουν τους όρμους Βαθύς και Ακ'tή της Καλύ-

25. Holland, ό.π., σ. 112-117, όπου η επίσημη αναψορά για την απώλεια του πλοίου·
πρβλ. Smith και Walker, 6.π., σ. 173. Για τον αριθμό των θυμάτων, βλ. http://www.
naval-history.net. Σχετιχά με τον Todd, βλ. Τούμπας, 6.π., σ. 354.
 «Ο ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞF.ΝΟΣ ,, 52 1

μνου αλλά χαι την Ψέριμο, για τη βύθιση εχθρικών πλοίων που φέρεται να
ι
εχουν αγκυρο
β ο λ' ι Τ ο επομενο
ησει εκει.
ι β ραuυ,
1 \:' 'λ ι
ο ρο ος των τεσσαρων αντι-

τορπιλικών πρόκειται να αντιστραφεί.

Στη 1. 4 7 το πρωί τα Μο αντιτορπιλικά βρίσκονται έξω από τον Βαθύ, όπου
Ι
ουτε ιχνος εχ
Ι θ ριχουΙ π λ οιου
Ι Ι
υφιστατα.ι.
ο «Αδ ριας»
Ι π
λησια'ζει περισσοτερο
1

στην ακτή και ανάβει τους προβολείς του. Ο πλοίαρχος Κωνσταντίνος Αρά­
πης αφηγείται: 26

Οι προβολείς φέγγουν τα κατάλευκα σπιτάκια και τους εντελώς έρημους δρό­

μους. Οι φωτεινές αχτίνες τους περνούν από τα παράθυρα και τους φεγγίτες
των σπιτιών για να χτυπήσουν στους τοίχους των δωματίων και να δώσουν
στους σκλαβωμένους νησιώτες τον αδελφικό μας χαιρετισμό[ ... ]

Τα ίδια συμβαίνουν και στην Ακτή, χωρίς χαι πάλι να βρεθούν εχθρικά: σχά-
cpη. 'Ο μως ,
το περασμα. των συο αντιτορπι λ ιχων
Ι "''
απο' '!Ο στενο1 αναμεσα
' στην

Κω χαι στα τουρκικά: παράλια αφυπνίζει τους Γερμανούς . Σε λίγο τα φώτα στο
'
αερο δ ρομιο '
της Αντιμαχειας 'β ουν κι ενα
ανα Ι Ι
σμ ηνος ιι s tιι k as)) απογειωνεται.
'
Μαζί τους χι ένα. άλλο αεροπλάνο, αυτό υπεύθυνο για τη ρήψη των φωτοβο-
λ 'δ
ι ων που θα Ι
κανουν Ι
τη νυχτα 1
μερα. Η 1
πρωτη β'
ομ β α Ι
πεφτει πο λ' Ι στο
υ κοντα
/ 1 1
<ι Η
Ι 1
urwor th »,το οποιο χαρις σε μια αποτομη στροφη προς τα αριστερα απο-

φεύγει τη βύθιση. Αμέσως μετά, στόχος αλλεπάλληλων επιθέσων γίνεται ο

((Αδρίας>J. Το πλοίο σώζεται με ελιγμούς που προϋποθέτουν τόσο πείρα όσο
και ψυχραιμία: Μόλις το ((JU 871> αρχίζει τη βύθισή του πάνω από το σκάφος,
η κατεύθυνση της βόμβας του είναι πλέον δεδομένη. Έτσι, στα δευτερόλε­
πτα που απομένουν, ο «Αορίας,, πραγματοποιεί απότομες στροφές και η βόμ­
βα σκάει στη θάλασσα. Όμως, μια δέσμη από τρεις βόμβες που πέφτουν κο-
, \:' f f 'λ Ι λ'ζ λ f Ι
ντα του οημιουργει τεραστιες στη ες νερου που χαταχ υ ουν το π οιο, ενω αυ-

τό βρίσκεται ήδη σε μεγάλη κλίση λόγω τ-ης απότομης στροφής του. Το

αντιτορπιλικό τραντάζεται ολόκληρο από τον όγκο του νερού, δέχεται βροχή
α.πο
, 1 λ
μεγα α θ ραυσματα β ομ β ων
1 '
-μερικοι' τραυματι'ζονται ε λ αφρα
1
-, η παρο-

χη η
, λ
εκτρικου ρευματος
Ι 1 δ 1
ιακοπτεται, το τιμονι του παυει να
1 1 λ
ειτουργει χαι
Ι

η εσωτερικη επικοινωνια
ι r δ ιακοπτεται.
ι Μ εσα
r Ι
σε πεντε
λ επτα
ι οι βλ α
1β
ες επι-

οιορθώνονται, ο ιιΑδρίαςιι ανακτά την ισορροπία του χαι συνεχίζει την πορεία
του. Στο μεταξύ, από το ιιHurworth» ρίχνουν στη θάλασσα έναν καπνογόνο
πλωτήρα που σε λίγο συγκεντρώνει τις περισσότερες φωτοβολίδες. Τα ιιStu-
1y 1 Ι Ι λ Ι Ι βλ θ ι Ι
k asJι, νομι-,οντας πως ο χαπνος προερχεται απο π οιο που εχει η ει, επιτι-

θενται και αυτά.. Τα δύο αντιτορπιλικά: δέχονται τρεις α.χόμα βόμβες που όμως
δεν σκάνε. Τέλος, ενώ διαβαίνει το στενό τηι:; Κω, ο ιιΑδpίαςιι υφίσταται μια

26. Βλ. Κωνσ-ταντίνος 1. Αράπης, Αναμνήσεις από την ειpήνη χαι τοv πόλεμο, σ. 165.
522 ΠΕΤ1'0Σ ΣΊ'. ΜΑΚ!'ΗΣ-ΣΤΑΤΚΟΣ

ακόμη επίθεση. Αυτή τη φορά η βόμβα είναι τηλεκατευθυνόμενη και σκάει

μακριά. Και σαν να μην έφθαναν αυτά, πλησιάζοντας τα τουρκικα. παράλια δέ­
χεται και αδέξιες ριπές πολυβόλου από τους Τούρκους. Στις έξι το πρωί, ο
«Αδρίας>> φθάνει στο Ghedi Attalar, προγραμματισμένο τόπο συνάντησής
του με το «Hurworth» και τα άλλα δύο αντιτορπιλικά.
Παρασκευή, 22 Οκτωβρίου . Το πρωί, τα τέσσερα. αντιτορπιλικά λαμβά­
νουν τις διαταγές επιχειρήσεων για το βράδυ. Δεδομένου ότι τα
«J ervis» και
«Pathfinder>> έχουν αποτύχει να εκφορτώσουν στο Λακκί, το εγχείρημα θα
α.πα.ναληφθε:ί απόψε:. Όσο για το ιιHurworth)) και τον ι<Αδρία.», αυ"!ά: πρέπει
«απλώς» να δημιουργήσουν θόρυβο βομβαρδίζοντας παραλίες, ακόμα και βρά­
χια., σ~:ον Βαθύ και στην Ακτή "!ης Καλύμνου, εάν δε είναι εφικ"!ό , και στην
Κω. Τα. πλοία ε:γκα.τα.λε:ίπουν το Ghedi Attalar στις 19.15. Προηγούνται τα
ιιJ ervis>> και ι<Pathfinder>>, με μεγαλύτερη ταχύτητα, και ακολουθούν το
ιιHurworth)) και ο ιιΑδρίαc;>>. Όμως, ούτε: ο Wright ούτε: ο Τούμπας είναι σε
'
θ εση 'ζ ,
να γνωρι ουν, ουτε: και τους ε:χε:ι ει
ι δ ι ι
οποιησει κανεις, οτι μερικε:ς ωρες
ι ι ι

πριν, από τη δυτική πλευρά. της Καλύμνου έχει περάσει το θρυλικό ί<D~ache»
(Δράκος) , που τώρα χρησιμοποιείται ως γερμανική ναρκοθέτις.
Στις21 . 56, τα δύο αντιτορπ ιλικά. βρίσκονται έξω από την Κάλυμνο και εί-
, / / / /
ναι ετοιμα να αρχισουν τις β ο λ' ες . Ε'ινα.ι τοτε που μια τρομα.κτικη δ ιπ λ'
η εχρη-

ξ η συντα.ρα.σσει
' τον ιι Αδ ρια>>.
ι ΟΤ ουμπας,
ι ο οποιος
' β' '
ρισκε:ται στην ανω '
γε-

'ζ '
φυρα, τινα εται στον αε:ρα. και προσγειωνε:ται στο κατω πατωμα. ' ' ' Σ τη θ'εση
'
που β ρισκοταν 'λ'ιγο, εχουν
πριν α.πο ι ι
τωρα ι
πεσει ι
τα κανονια '
του Α' πυργου, κοι-

τάζοντας τον ουρανό. Μπροστά. στα πόδια του , η θάλασσα. Ολόκληρη η πλώ­
ρη του <ιΑδρία.>> έχει αποκοπεί , ενώ στην πρύμνη υπάρχουν μόνο συντρίμμια.
Μ ικρες
ι ι ι ι ι ι ι β
φωτιες κα.ινε παντου και απο το χα.ταστρωμα. ακουγοντα.ι τα ογγη-

τά. των πληγωμένων.

Μόλις ο W rίght αντιλαμβάνεται την καταστροφή στον <ιΑδρία» και πι­
στεύοντας πως έχει βληθεί από τορπίλη, στρίβει το «Hurwω·th)) αριστερά για
να τον π λησιασει
' και να περισυ λλ'ξ
ε ει τους να.υαγους . ' Ταυτοχρονα,
' δ'υο φορες
'
διατάσσει με: τον τηλεβόα την εγκατάλειψη του πλοίου. Ο Τούμπας αρνε ί­
27

ται και ο τηλεβόας του «Hurwo1·th1> δεν θα ξανα.κουστεί. Λίγα λεπτά. μετά.,
'
προσκρουει και ,
αυτο σε: ,
να.ρκη, τινα '
'ζε:τα.ι στον αερα ' στα δ'υο, με:σα
και σπαει '
σε γιγάντιες φλόγες από τα φορτία των πυρομαχικών που έχουν εκραγεί. Με­
τά: την έκρηξη, ο ίδιος ο Wright βρίσκεται στη θάλασσα. Σκαρφαλώνει στην
'
πρυμνη του π λοιου
' '
για να κανει ' ,τι μπορει' και να το εγκα.τα.λ ε:ι' ψ ει τε: λε:υ-
ο
/
'Q ταν ξα.ναπεφτε / / / /
ι στο νερο, σωζετα.ι απο τον δ'ιοπο του «Αδ ρια» Θ
1
,
τα.ιος. ~ ανα-

ση Σαββά.κη , που τον ανεβάζει σε: μια σχεδία από φελλό. Άλλοι προτιμούν να
χο λυμπησουν
' ι
με:χρι ι αχτη.
την πιο κοντινη 'Εξ αντ λ' ι
ημενοι, πνιγονται. Μ ερι-

27. ΤΝΛ (PRO) ADM 267/95. Ο Wι·ight ήταν διοικητή ς του 22ου Στολίσκου Αντι­
τορπιλικών , στον οποίο ανήκε και ο ιιΛδρίαςιJ .
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞF.ΝΟΣ ,, 52 3

κοί επιβιβάζονται, μισοκαμένοι, στην πετρελάκατο του πλοίου. Αυτοί φθά­

νουν στην Ψέριμο, όπου οι φτωχοί της κάτοικοι τους προσφέρουν κάθε δυνα-
/
βοη'θ εια. 'Ενας αριθ μος ναυαγων σ υ λλ αμβ'ανεται την επομενη μερα απο τους
1 1 1 1
τή

Γερμανούς. Οι νεκροί του ((Hunvorth» -στην προσπάθειά του να συνδράμει

τον <ιΑδρίαJι - ανέρχονται σε 1 3 4. 28
ο β αρ ι α' τραυματισμενος
' << Αδ'
ριαςJι, ενω' αρχ ι κα' απομακρυνεται
' ' το
απο

ι<Hurworth >J προκειμένου να αποφύγει το πετρέλαιο που καίγεται στη θά­

λασσα, σε λίγη ώρα επιστρέφει στο σημείο της βύθισής του, μήπως και συ-
,
ναντησει ναυαγους. ' Μ'
αταια . 'Ε τσι, αφου
ι ριχνει
' ι σωσι'β ια στο νερο,
μερικα ι το

ελληνικό αντιτορπιλικό, με μύριες δυσκολίες, αρχίζει να πλέει προς την απέ­

ναντι τουρκική ακτή. Τις ώρες εκείνες, ο γιατρός του πλοίου, ο ανθυποπλοί­
αρχος Ανδρέας Καποδίστριας, έχει στήσει ένα πρόχειρο χειρουργείο στο πρυ­
μναίο υπόφραγμα των υπαξιωματικών , όπου έχει μεταφέρει ό,τι μπορεί από
το μισοκατεστραμμένο νοσοκομείο του πλοίου. Εκεί, με τα λίγα μέσα που
'
δια θ ετει ' '
και με κο λονια ως μονο αντι σηπτ ικο, αρχι'ζει τις επεμβ ασεις και τους
' '
ακρωτηριασμούς. Όπως παρατηρεί ο Αράπης, <<στην πρύμνη ήταν διάχυτη
29

η μυρουδιά του αιθέρα που έβγαινε απ' το υπόφραγμα, ενώ από το πρωραίο μέ­
ρος έρχονταν έντονη η οσμή της καμμένης σάρκας». Ένας από τους τραυμα-
'
τισμενους ειναι ο ' δ'ιοπο ς -μ ηχανικος
' Γ ιωργος
' Π απαφραντζ'εσκος. Τ ο αριστε-
, ι ι ι 'ψ ι ι ι ι ι
ρο του χερι εχει αποκοπει στο υ ος του ωμου και κρεμεται α.πο ενα κομματι

'Ο ταν, λ'ιγο

/
αργοτερα., χειρουργειτα ι χωρις αναισ θ ησια., ο Τουμπας
1 1 1 1 1
σαρκας.

θ ει. 'Ο μως Παπαφρα-

1 1 1
επι σκεπτεται το χειρουργειο για να του συμπαραστα ο

' ζ
ντ εσκος '
αρνειται τη συμπονια του: ' «Δ εν με νοια'ζει δ ιοΛου
'~ '
για το χερι μου,

'
χυριε Κυ β ερνητα.
' Τι '
ειναι ' για την Π ατρι'δα;>>
' χερι
ενα

Στη 1.15 το πρωί της 23ης Οκτωβρίου , ο ((Αδρίας» προσαράζει στην αμ­
μώδη παραλία του Gunιίlslίik. Σε λίγο ο Αράπης βλέπει στην παραλία δυο
τρεις Τούρκους στρατιώτες μ' ένα λαδοφάναρο να φωνάζουν, δείχνοντας ένα
'
τριτο προσωπο .
/ Και οταν αυτο ανε β'
' αινει στο π λοιο, απο Οεικνυεται πως τυπικα
1 1
' 1

μεν ονομάζεται Χασάν Μπέης, στην πραγματικότητα, όμως, ούτε Τούρκος εί­
ναι ούτε Μπέης. Πρόκειται για τον Νίκο Μυριστή, τον ασυρματιστή του Noel
Rees και της ISLD στο Gϋmti s lίik, πολύτιμο αρωγό του ιιΑδρία» στο επό­
μενο διάστημα.. Από τον ασύρματό του στέλνει ο Τούμπας το πρώτο του σή ­
μα στον Αν ώτατο Διοικητή Ανατολικής Μεσογείου («C in C Levant>J) μέσω
του Wolfson. Αφού αναγγέλλει τη βύθιση του ιιHurworth» και τ-ην προσά-

28. Στον δρόμο προς τη ναυτική βάση του Σχαραμαγχά, εδώ χαι πολλά χρόνια έχει
ανεγερθεί μνημείο για τα παιδιά αυτά . Το ποιος το γνωρίζει και ποιος το τιμά, αποτε­
λεί ζή-τημα συνυφασμένο με τη σύγχρονη Ελλάδα.
29. Ό.π., σ. 183. Σε σχέση με το βιβλίο του Τούμπα, εκείνο του Αράπη υστερεί μεν
σε λεπτομέρειες, όμως παρουσιάζει με πιο ανθρώπινο τρόπο τα γεγονότα, χωρίς την
έπαρση και τη'J περιαυτολογία του χuβερν~τη του cιΑδρία)).
524 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

ραξη του «Αδρία» στο Gίlmϋslϋk, ο Τούμπας καταλήγει: «θερμούς χαιρετι­

σμούς στον Noel)).:3o
Έρχεται η ώρα της ταφής των νεκρών. Όμως στον «Αδρία» υπάρχουν και
β αρια
ι ι ι ι Τ ι
« ους κρατουσαμε σε
τραυματισμενοι, σφηνωμενοι στα συντριμμια.

κατάσταση διαρκούς μέθης με κονιάκ», αφηγείται ο ναύαρχος Σωτηρίου. :ΙΙ

«και ' 'θ αναν, τα υπο'λ οιπα τα ανε'λ α βε ενας
οταν πε ' Τ ουρκος
Ι
1
χασαπης. Ε'ιναι
ι τις εικονες
απο ι που προσπα θ ειι κανεις
ι να δ ιω
'ξει απο
ι το μυα λ'
ο του1>. Με τ η

βοήθεια του Ελληνικού Προξενείου της Σμύρνης, μισθώνεται ένα κομμάτι γης
που θα φιλοξενήσει προσωρινά. τους 21 νεκρούς του ι<Αδρία>, και, επιπλέον, 9
νεκρούς του <ιHurworth>,. Αυτούς τους έχει εκβρά.σει η θάλασσα ...
Στις 28 Οκτωβρίου, ο Τούμπας μαζί με τον Έλληνα Ναυτικό Ακόλουθο
στην Άγκυρα, πλοίαρχο Θεόδωρο Βου"tσαρά., φεύγουν με αυτοκίνητο για τη
Σμύρνη. Εκεί ο κυβερνήτης του ιιΑδρία» συναντάται με τον Wolfson και τον
παλιό του φίλο ι<Νόελ Ρηζ, ο οποίος υπηρέ"tει εις τας Αγγλικά.ς Μυστικά.ς
Υπηρεσίας Σμύρνης». Όπως αφηγείται ο Τούμπας, χά.ρις στην εξαιρετική συ-
'
μπαρασταση "tων δ υο
ι αν δ ρων
ι "tα ζη'ηματα
ι "tΟυ π λ οιου
ι ρυ θ μι'ζονται συντομα.
ι

Στη Σμύρνη μεταφέρονται και οι τραυματίες του ι<Αδρίω,, ενώ σε λίγο ξε­
κινά.ει για εκεί μια τριμελής αποστολή, από τους Αράπη, Σωτηρίου και
Walkinshaw. Σκοπός της η αναζήτηση των μέσων για την εξασφάλιση της
στατιχότητας και της στεγανότητας του πλοίου. Κι ενώ το ελληνικό χα"tχι
της ΜΙ9 πρόκειται να τους μεαφέρει στο Κουσά.ντασι , για διάφορους λόγους
'ζ 'ξ
αναγχα εται να αρα ει σε χαποιον ορμο. '
ι ι ~2 Qι εκει
ι Τ ουρκοι
ι ι
στρατιωτες τους

κακομεταχειρίζονται, μέχρι που ο Walkinshaw χά.νει την ψυχραιμία του: «Εί­

μαι αξιωματικός της Αυτού Βρετανικής Μεγαλειότητος,1, αρχίζει να φωνάζει.
«Σκά.σε», παρεμβαίνει ο Σωτηρίου. ((Θα μας χάνουν χειρότεραJ,, 3 :Ι
Όταν οι τρεις, επιτέλους, φθάνουν στη Σμύρνη , ο Αράπης , όπως αφηγεί­
ται ο ίδιος, επισκέπτεται το Βρετανικό Προξενείο, όπου συναντά. τον Wolfson.
Αντίθετα, ο -τραυματισμένος στη σπονδυλική στήλη- Σωτηρίου έχει διαφο-
ρετικες
, Ι
αναμνησεις: ιι Ε πισκεφ θ ηκα τον
1
R ees και μο'λ ις με ει'δ ε, μου ειπε:
Ι

"Παιδί μου, εσύ υποφέρεις και χρειάζεσαι φροντίδα". Με μετέφερε ο ίδιος

στο γαλλικό νοσοκομείο της Σμύρνης>> .
Με μία μόνον εξαίρεση, άσχετη με τον «Αδρία>J, στο βιβλίο του Τούμπα δεν
υφίσταται άλλη μνεία του Noel Rees. Κατά. τον ίδιο, τις 18 Νοεμβρίου κατα­
φθάνει στο Gίlmίlslϋk το τουρκικό ναυαγοσωστικό ιιAlemdan> με επιβάτη τον

30. Γενικό Επιτελείο Ναυτικοό. Διεύθυνση Ιστορίας Ναυτικού. Τμήμα μικροφωτο­

γράφησης. Ρολό 83, αρ. πλοίου 11: Α(Γ ιιΑδρίαςη. Πολλά χρόν ια μετά, ο Τούμπας θα
αποκαλύψει στη Ζωή Rees πως η φιλία του με τον πατέρα της αναγόταν στην εποχή
της Section D της SIS.
31. Σωτηρίου, συνέντευξη.
32. Αράπης, ό.π., σ. 217 χ.εξ.
33. Σωτηρίου, συνέντευξη .
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ,, 525

Β ρετανο ο λ'ογω
1
αρχηγο' της τουρχιχης
' ναυαγοσωστιχ-ης
' υπηρεσιας.
' εν ονο-

μάζεται R. L. Rees και είναι απόστρατος έφεδρος εθελοντής πλοίαρχος του

Βρετανιχού Ναυτιχού! 34 Σύμφωνα με τον Αράπη, <ιο Άγγλος Rees [ήταν] ένας
που μας ε δ ωσε προ
1
ευγε:νικος
' χαι ευχαριστος
' τυπος,
' 'θ υμα β οη'θ εια σε χα'θ ε ει-
'
δους υλιχό που χρειαστήκαμε αλλά: και την καλή συντροφιά: του, στις τελευ­
ταίες εκείνες, δύσκολες ημέρεςι).·35 Στις 23 Νοεμβρίου, ο ίδιος αυτός Rees δέ-
' παρακαμ ψη, δ'θ δ ιπ λ ωματικης
1 1 1 1 1
χεται και το -κατα η εν, της οοου-
\:- επειγον ση-

μα των Τούρκων, οι οποίοι ρωτούν πότε τελειώνουν οι επισκευές στον «Αδρία)).

Ταυτόχρονα, απειλούν ότι μετά: την πάροδο ορισμένης προθεσμίας θα τον αφο­
πλίσουν. Όλα αυτά:, ύστερα από πιέσεις της Γερμανιχής Πρεσβείας στην Άγκυ-
ρα.
ι
0 Τουμπας σπευuει
11:-
στη
Σι ι ι
μυρνη , οπου, οπως αφηγειται, συνανταται με τον
ι ι

Wolfson, <<εις το γραφείον του, εις το ωραίον προά:στειον, το περίφημον Μπου­

τζά:ιι. Όμως, όπως είναι γνωστό, ο Wolfson δεν διαθέτει γραφείο ίίεις το ωραίον
προά:στειονJι, απλώς είναι φιλοξενούμενος του Noel Rees λόγω των επιχειρή­
σεων στα Δωδεκάνησα. Εν πά:ση περιπτώσει, πάντοτε δε σύμφωνα με τον
Τούμπα, ο ίδιος υποβάλλει στον Wolfson το σχέδιο που έχει εκπονήσει για
τον απόπλου και τη διαφυγή του «Αδρίαιι. Σύμφωνα με την πρώτη παρά:γρα-
, ' '
φο του, ο κυ β ερνητης του αντιτορπι λ ικου, ευχαριστημενος με τις επισχευες ' '
που έχουν ήδη πραγματοποιηθεί, θεωρεί πως το πλοίο «δύναται να αναχωρή­
σει ως έχει)J. Ο Wolfson εμφανίζεται να συμφωνεί με όλες τις προτάσεις του
κειμενου
' Τ ,
ουμπα'
36 , , ..,. , ,
και αμεσως μετα οι ουο τους φερονται να συντασσουν λε-
πτομερές, χοινό τηλεγράφημα προς τον Ανώτατατο Διοικητή Ανατολικής Με­
σογείου ( «C in C Levantι>): Εδώ, η εισαγωγή του σήματος: « 1. Ο Κυβερνή­
της του Αδρία ευρίσκεται τώρα εις Σμύρνην. Το παρόν σήμα στέλλεται από
κοινού. 2. Ούτος ως και ο πλοίαρχος Ρηζ θεωρούν ότι [... ]>).
Στην αδημοσίευτη τελική του αναφορά:, ο Τούμπας παραθέτει κατάλογο με
τα ονόματα των 6 Βρετανών που, κατ' εξοχήν, βοήθησαν τον «Αδρία». Πρώτο
,
β ρισκεται '
το ονομα οιαρχου R ees. 'Ο μως, οταν
του π λ' ' φ θ' '
ανει η ωρα να ζητη θ'
ει

από την ελληνιχή χυβέρνηση η άδεια για την απονομή τιμητικών διακρίσεων
σ' αυτούς, το όνομα Rees απουσιάζει από τον σχετικό κατάλογο. 37 Βεβαίως δεν
ήταν δυνατόν να αποχαλυφθεί ότι ο «Άγγλος Πρόξενος)) είχε μεταβεί στο
Gίίmίίslίik για να συνδράμει ελληνιχό πολεμικό πλοίο. Και η εικόνα ολοκλη -

34. Τα αρχικά του ονόματός τοu και η ιδιότητά του ως αποστράτοu αξιωματικού δεν
υπάρχουν στα βιβλία των Τούμπα και Αράπη. Αναφέρονται, όμως, σε έκθεση τοu Τού­
μπα, σε μικροφίλμ. Βλ. παραπάνω. Σημειώνω ότι στα Βρετανικά. Αρχεία, στου ς πίνα­
κες του Βρετανικού Ναυαρχείοu (Α DM) παρόμο ιο όνομα δεν υφίσταται.
35. Ό.π., σ. 229. Πρβλ. Γιώργος Μηνιώτης, συνέντευξη: ιιΕμείς κάναμε τις επι­
σκευές στον ΑδρίαιJ.
36. Ό.π., σ. 407-408.
3ί. Βλ. ΤΝΑ (PRO) ADM 1/ 29491.

t. 1
526 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

ρώνεται τον Αύγουστο του 1944. Σε φωτογραφία του «Αδρία>> που ο Τούμπας
χαρίζει στον Noel, υπάρχει η ακόλουθη αφιέρωση: «Σ·ων υποπλοίαρχο Noel
Rees που προσέφερε τόσο πολύτιμη βοήθεια στον Αδρία. 29.7.144». Υπογρα­
φή: «1. Τούμπας - Πλωτάρχης του Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού».
Το βράδυ της 1ης Δεκεμβρίου του 1943, ο ((Αδρίας» εγκαταλείπει το Gϋ­
mίislίik και φθάνει στο λιμάνι της Αλεξά.νδρειας ανήμερα του αγίου Νικο-
λ αου,
, ' '
μεσα σε ατμοσφαιρα παν ζουρ λ ισμου στα π λ' '
οια και στην προκυμαια , ...

'
Σ υμφωνα με στατιστικα' στοιχεια
' που παρεχουν
' . h και Wa lker,'ΊR απο/
οι S mιt

τις 26 Σεπτεμβρίου έως τις 31 Οκτωβρίου του 1943 οι Γερμανοί πραγματο­

ποιούν 140, συνολικά, αεροπορικές επιδρομές κατά. της Λέρου. Ο ανώτατος
αριθμός των ημερήσιων επιθέσεων φθά.νει τις 11, ενώ μερικές ημέρες, ο αριθ-
, των αεροπ λ ανων
μος ι ι
που συμμετεχουν σ ' αυτες
' ανει τα 79 .
φ θ'

Μέχρι την ημέρα της γερμανικής απόβασης στη Λέρο, η φρουρά. του νη­
σιού αποτελείται από, περίπου, 2.600 Βρετανούς και 5.500 Ιταλούς. Κι ενώ
οι επικεφαλής τους αξιωματικοί έχουν ά.φθονο χρόνο για την οργάνωση της
/
αμυνας του, ε λ αχιστα πραγματα yινονται. Απο 'λλη π λ ευρα: Το η θ ικο
1 1 1 1 1 1 1
την α

των 1τα λων

ι '
ειναι χα.μη λ ο
' και το πυρο β ο λ ικο τους υπαρχει
ι ''
μονο ι
στα χα.ρτια.

Τα μόνα αξιόμαχα πυροβόλα τους είναι 6 βαριά αντιαεροπορικά. Όμως τα πυ­

ρομαχικά. τους είναι ελά.χιστα.
Από τις
15 Οκτωβρίου, διοικητής των βρετανικών χερσαίων δυνάμεων ανα­
λαμβάνει ο ταξίαρχος F. G. R . (((Βeω>) Brittoωus :

Ήταν ένας κοντός, κοκκινοπρόσωπος αξιωματικός με παχύ μουστάκι, που

'λ ες, δ'ον, λλ ει'ψ εις β ρετανιχου
1 1 1 1
συγχεντρωνε στο προσωπο του ο σχε τις ε του

στρατού της εποχής του πολέμου. Ο Brittorous ήταν μανιακός με τη στρα­

τιωτική εθιμοτυπία και ταλαιπωρούσε τόσο τους αξιωματικούς όσο και τους
άνδρες του με την απαίτησή του να τον χαιρετούν σε κάθε περίσταση. 3 !J

Ύστερα από σχετικές εις βά.ρος του αναφορές, στις αρχές Νοεμβρίου οB1·it-
,
to1Όus απομακρυνεται δ ιακριτικα απο τη Λ' ' ' '
(( λ'ογους υγειαςη,
ερο , γ ια και αντι-

καθίσταται από έναν ((φρέσκω> ταξίαρχο, τον Robert Α. G. (ι(Dollyη ) Tilney.

Αν ο;:,. λ' ι ι ι '
και πιο υημοφι ης απο τον προκατοχο του στις στρατιωτικες
δ ι
υναμεις του,

εντούτοις ο Tilney, καθότι αξιωματικός του Πυροβολικού, είναι ά.σχετος με το

εργο που εχει να επιτε λ'
' ' εσει. 'Ετσι, '
προκειμενου να α.ποκρουσει την επικειμε-' '
νη γερμανική απόβαση, διασπείρει τα τρία τάγματά του στις παραλίες του νη-

38. Ό. π., ιιΠαράρτημα 6η.

39. Hastings, ό.π., σ. 414. Περισσότερα για τον Brittorous, βλ. στον R ogers, ό.π.,
σ. 104-105 και 107-109. Βλ. , επίσης, Guard, ό.π., σ. 111 - 11 3.
 «0 Α!Τ ΛΟΣ Π Γ'ΟΞΕ\ 02: » .527

σιου, ε:νω γνωρι'ζε: ι πως, ε: ξαιτιας

' / 1 'λλ ε:ι ψ ης συσκε:υων ασυρματου κα.ι τη-
της ε: ' '
λ ' '
t'' τους και με: τον ιυιο
εφωνου, η επιχοινωνια με:ται.,υ 'S> '
ε:ινα.ι προ βληματικη. /
Η αρχική κωδική ονομασία για ην απόβαση στη Λέρο ε:ίναι επιχείρηση
«Leopard>> (Λεοπάρδαλις) . Όταν, όμως, οι Γερμανο ί αντιλαμβάνονται πως
σήματά τους έχουν υποκλαπεί (μέσω του «Ultι·a>>), την αλλάζουν σε (tTaifun))
(Τυφώνας).
Παρασκευή, 1 2 Νοεμβρίου του 19 ιt3. Στις 6.30 το πρωί αρχίζει η γερμα­
νική απόβαση στη Λέρο, χωρίς αεροπορική κάλυψη. Λίγο μετά το μεσημέρι,
ακολουθεί πλήθος αλεξιπτωτιστών που μεταφέρονται με: ((JU 52>> από το Τα­
τόι. Στο μεταξύ , με: το χάραμα , εμφανίζονται κατά κύματα. τα «JU 87>> . Την
πρώτη μέρα. της μάχης το αποτέλεσμα. είναι αμφίρροπο . Τις επόμενες τρεις,
το νησί μετατρέπεται σε χόλασ11. Ο Tilne.) χάνει γρήγορα τον έλεγχο των πε-
1

'
ρισσοτερων
/
απο τις
δ '
υναμεtς του
λ / \:' 1
χα.ι απει ει με στρα.τουιχειο τους uιοιχητε:ς
\:' /

δύο τα.γμά-rων, επειδή αρνούνται να. διατάξουν ε:πίθε:ση . Από την άλλη πλευ­
ρά, ο Holland σημειώνε:ι: 40

Οι Γε:ρμα.νοί μετα.κινούντα.ν γρήγορα. α.πό το ένα. σημείο στο ά.λλο, όμως ου-
'
δ εποτε '
υποχωρουσα.ν . 'Ε μοια.ζα.ν '
ετοιμοι να υποστουν ' '
β αριες 'λειες.
απω 'Οταν
διηύθυναν μια επιθετική ή αμυντική επιχείρηση, οι αξιωματικοί και οι υπα­
ξιωμαηκοί τους εξέθεταν τους εαυτούς τους στο πυ ρ. Φαίνονταν αδιάφοροι
'
απεναντι στα β ρετανικα' ' /
πυρα και ενιω θ αν πως αυτα ηταν ατο λμα, ασυντο-
' ' ' '
vιστα και χωρίς ικανή διοίκηση.

Τις επόμενες ημέρες, ενώ οι Βρετανοί και οι Ιταλοί μαχητές λιγοστεύουν

α.πό απώλειες χα.ι λιποταξίες, οι Γερμανοί δέχονται διαρκώς ενισχύσεις. Τα. αε­
ροπλάνα τους χα.τα.στρέφουν πυροβολεία χα.ι πολυβολεία., ενώ γαζώνουν τους
στρατιώτες που δεv έχουν πού να. καλυφθούν.
Στις 16 Νοεμβρίου, ο Mίiller απευ θύνεται στον Mascherpa. Του ζητάει να
s:- θ ει, με αντα'λλ α.γμα. τη
πα.ρα.οο ' ζωη' ο;:, ων
των α.νuρ ' του . Ε χεινος
' '
α.ρνε: ιτα.ι αμεσως. '
Την ίδια. μέρα οι Γερμανοί στο Μεροβίγλι έχουν αποκλείσει τις ε ισόδους της j
σήραγγας, όπου το στρατηγείο του Tilney, πυροβολώντας ό,τι κινείται. Στις .!
17. 30 ο T ilney πα.ρα.δίδετα.ι. Τον ακολουθεί, τις βραδινές ώρε:ς, ο Masche rpa. 41 .!
\

!i
ι

10. Ό.π., σ. 148.

j
'
4 1. Ο Mascherpa αιχμαλωτίζεται και παραμένει έγκλειστος σ' ένα σπίτι, μερικές
ημέρες χωρίς τροφή . 'Υστερα, του πηγαίνουν φαγητό οι ντόπιοι . Στις 23 Νοεμβρίου τον
επιβιβάζουν σ' ένα πλοίο που μεταφέρει Βρετανούς αιχμαλώτους , όπου, χωρ ίς σεβασμό
στον βαθμό του, οι Γερμανοί τον πετάνε στο χειρότερο μέρος του, στο τούνελ των αξό­
νων του έλικα. (Βλ. Σαμάρκος , ό. π.,. σ. 253.) Ο Masche rpa εκτελε ίται και αυτός το
1944, στην Πάρμα, μαζί με τον Campioni. Ο δεύτερος χάνει τη ζωή του για την ατολ­
μία του, ο πρώτος για την αποφασιστικότητά του .. .
528 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'ΗΣ-l:ΊΆ(ΚΟΣ

Η επεξεργασία των σχεδίων για την οργανωμένη εκκένωση της Λέρου (επι­
χείρηση «Fixture»)42 έχει αρχίσει από τον Οκτώβριο του 1943. Παράλληλα,
ο στρατηγός Arnold έχει συντάξει ένα δικό του σχέδιο για τη διάσωση των
επιζώντων, σε περίπτωση που οι Γερμανοί καταλάβουν το νησί. Το σχέδιο
βασίζεται στη χρήση μερικών ειδικά επιλεγμένων καϊκιών και πληρωμάτων
τα οποία, σε προκαθορισμένες ημέρες και ώρες, θα προσεγγίσουν ορισμένα ση­
μεία της Λέρου για να παραλάβουν τους φυγάδες.
Μετά την καταστροφή, ο Wolfson απευθύνεται στον Simonds: 43 ιιΤώρα
που η οργανωμένη εκκένωση της Λέρου απέτυχε, έχετε καμία ένδειξη για τα
σημεία από τα οποία θα προσπαθήσουν να φύγουν οι δραπέτες;>> Στην πραγ-
'
ματικοτητα, το μεγα λ'
υτερο /
β αρος της /
δ ιασωσης ανα λ αμ β ανεται
Ι αποΙ του ς αν-

θρώπους του Noel Rees, με κύριο συνεργάτη τους τον ανθυπολοχαγό ΣΊ:έ­
φανο Καζούλη που υπηρετούσε στην SBS. 44 Αποσπάσματα από έκθεση του
Γιάννη Παπαζαχαρία: 45

Στις 1 9 του περασμένου Νοεμβρίου, επιβιβάσθηχα στη βρετανική μηχανά­

κατο αρ. 4542, στο Bodrum, προκειμένου να μεταβώ στη Λέρο για την ανα­
κάλυψη Βρετανών αξιωματικών και ανδρών που κρύβονταν εκεί. Στις 21.00,
με τη βοήθεια της νύχτας, φθάσαμε στη βορειοδυτική ακτή του νησιού, στη
θέση Επάνω Ζύμη. Είχα συνοδό έναν λοχία της αεροπορίας, με το όνομα
Antonio. Όταν ξημέρωσε, ξεκίνησα για την αποστολή μου, ενώ ο Antonio
έμεινε κρυμμένος στους θάμνους . Με πολλές προφυλάξεις απέφυγα τις γερ­
μανικές περιπόλους που μάζευαν τους νεκρούς που κείτονταν ακόμα άταφοι.
Τε λ ικα,
r r θ r r
εφ ασα στο σπιτι ενος πο
λ' Ι
υ γνωστου μου
β r
οσκου που
λ'
εγεται
κ
ων-

σταντίνος Κωνσταντάρας. Εκείνος μου είπε πως γνώριζε 4 Βρετανούς που κρύ­
βονταν εκεί και συμφώνησα: μαζί του να τους ειδοποιήσει ότι θα τους μάζευα στη
διάρκεια: της νύχτας. Ύστερα: έφυγα για το εσωτερικό του νησιού [... ]
Επειδή ήταν ακόμα πολύ νωρίς για να φύγω , πήρα: μαζί μου τον Κωνστα­
ντάρα και πήγαμε να συναντήσουμε μερικούς από τους φίλους του , βοσκούς

42. Βλ. ΤΝΑ (PRO) WO 201 /1696.

43. Σήμα από Σμύρνη, αρ. 942/18.11. Ι 943 : ΤΝΑ (PRO) WO 208/3378.
44. Ο Στέφανος Καζοόλης, εγγονός του πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη και ανε­
ψιός του 'Ιωνος Δραγούμη και του Παύλου Μελά, εγκατέλειψε την άνετη οικογενεια­
κή ζωή της Αλεξάνδρειας για να πολεμήσει με τις βρετανικές Ειδικές Δυνάμεις. Τε­
λευταία επιχείρηση της SBS στην οποία συμμετείχε ήταν εκείνη της Σαντορ ίνης, στις
20 Απριλίου του J 944. Την ημέρα εκείνη, μια εννεαμελής ομάδα, υπό τον λοχαγό Λn­
ders Lassen και υπαρχηγό τον Καζούλη, αποβιβάζεται στο νησί με σχοπό την κατάληψη
του σταθμού ασυρμάτου των Γερμανών και του αρχηγείου τους. Τον δεύτερο στόχο ανα­
λαμβάνει ο Καζούλης . Όμως, όταν μετά την εκκαθάριση των Μο πρώτων δωματίων
του αρχηγείου γίνεται εισβολή στο τρίτο, ο Καζούλης δέχεται τα πυρά ενός Γερμανού
κρυμμένου σε πατάρι και πεθαίνει ακαριαία.
45. Ό.π.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ,, 529

και αυτούς, μήπως και μας δώσουν καμιά: ά:λλη πληροφορία. Ένας από αυ­
τούς με πληροφόρησε πως γνώριζε μερικούς Βρετανούς, αλλά: ήταν πολύ δύ­
σκολο να βρεθούν την ίδια μέρα, διότι κρύβονταν σε ρεματιές , κά:τω από την
πυροβολαρχία στο Κλειδί. Τότε οι δύο βοσκοί ανέλαβαν να τους ανακαλύ­
ψουν χαι να τους οδηγήσουν εκεί που βρίσκονταν οι ά:λλοι.
Στις 20.00 ο Κωνσταντίνος μου γνώρισε πως όλα είχαν πάει χαλά: και με
οδήγησε σ' ένα μέρος όπου βρήκα 7 Βρετανούς στρατιώτες. [ ... ]Γύρω στα με­
σάνυχτα, η μηχανάκατος που περίμενε το σήμα στα ανοιχτά , πλησίασε την
παραλία. Η θάλασσα ήταν πολύ ταραγμένη και το σκάφος που είχαν στείλει
για να μας παραλάβει ήταν πολύ μικρό για να μας χωρέσει όλους. Έπρεπε να
χάνει περισσότερες διαδρομές. Καθώς, μάλιστα, σε λίγο θα έβγαινε το φεγ­
γάρι, ο Antonio κι εγώ πέσαμε στη θάλασσα και κολυμπήσαμε μέχρι τη μη­
χανά:χατο.
Το επόμενο βρά:δυ πλεύσαμε στους Λειψούς μαζί με έναν Ελληνοάγγλο
στρατιώτη (sic) που λέγεται Στέφανος Καζούλης. Εκείνος με συνέστησε σ'
'
εναν βοσκο ' Ι
και του ειπε να μου παρα δ' 'λ ους τους
ωσει ο Β pετανους
Ι που, τυχον
f ,

θα φθάσουν εκεί από τη Λέρο. Από τότε, εντούτοις, και παρ' όλο που έχει πε­
ράσει μεγάλο διάστημα, δεν μου έχει ανατεθεί άλλη αποστολή στη Λέρο , κα­
θότι το ίδιο βράδυ ο αδελφός μου με κάποιον άλλο 'n χαι δυο Βρετανούς είχαν
1

αποβιβασθεί στη Λέρο.

Την 1η Δεκεμβρίου, ο χ. Καζούλης μου είπε ότι έπρεπε να πάω στη Λέ­
ρο , διότι σύμφωνα με πληροφορίες φυγάδων υπήρχαν εκεί ακόμα πολλοί Βρε­
τανοί που κρύβονταν. Μου είπε, επίσης, πως ο λοχαγός [As hle y] Greenwood
θα έφευγε από τη Λέρο στις 2 του μηνός για τους Λειψούς . Συνεπώς, έλαβα
την εντολή να πάω στους Λειψούς και να συναντήσω τον λοχαγό που θα μου
έδινε όλες τις αναγκαίες πληροφορίες. Στις 2 Δεκεμβρίου , το μεσημέρι, ο βο­
σκός στους Λειψούς μού είπε πως είχαν cρθάσει ένας λοχαγός και τρεις στρα­
τιώτες από τη Λέρο. Το βράδυ συνάντησα τον λοχαγό Greenwood και μου συ­
νέστησε να πάω στη Λέρο και να συναντήσω τον καθηγητή Σαμά:ρχο. Το ίδιο
βράδυ επιβιβασθήκαμε στο Π/Κ Αρχίς που μας είχε παραχωρήσει ο Γιώργος
Καλαϊτζάκης και πλεύσαμε για τους Αρκούς.

Στον απόηχο της τραγωδίας, ο Wolfson γράφει στον Simonds: 47

Έχω ήδη αναψέρει πως το εξαιρετικό γεγονός, ότι όλες αυτές οι πολλές και
ποικίλες δραστηριότητες στα 't'ουρκικά παράλια -αυτές που απείχαν πολύ
από τις κανονικές δραστηριότητες της ΜΙ9 - είχαν , κυρίως, ως ορμητήριο τη

46. Στο περ ιθώρ ιο του κειμένου έχουν προστε θεί έ νας αστερ ίσκος και η λέξη
«Garbo11, δηλαδή το κωδικό όνομα του λοχία Kasap, αγνώστων λοιπών στοιχείων , ενός,
όμως, από τους πλέον ικανούς πράκτορες της ΜΙ9 στις Κυκλάδες .
47. S imonds, WO 208/3 253, κεφ. G, ιι ΜΙ9 M edite rrnean Area. M a rch, 1943-De-
ceωber , 194 3>1 , σ. 42 (χ. χ. ).
530 ΠF.ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚf'ΗΣ-ΣΊΆΪΚΟΣ

μικρή αλλά δραστήρια βάση που εσείς της ΜΙ9, στο Κάιρο και στο Λονδίνο,
είχατε την πρόνοια να συντηρείτε στη Σμύρνη. Ήταν ιδίως προς την ΜΙ9 και
προς το προσωπικό του Noel Rees που στράφηκαν ο Στρατός και το Ναυτι­
κό, όταν χρειάστηκε να. σχηματιστούν ομάδες καϊκιών για τη μεταφορά. των
επιζώντων στην Τουρκία., αλλά και για. την προμήθεια του πλήθους των ειδών
που ζητούσαν η Λέρος κα.ι η Σάμος.

Στις 17 Νοεμβρίου, σε σύσκεψη των Τσιγά.ντε, Baird χα.ι Solda1·elli, απο­

φασίζεται ο τρόπος οργάνωσης -της άμυνας -της Σά.μου ενα.ν-τίον -της επικεί­
μενης γερμανικής επιδρομής [επιχείρηση ι(Zwischenspiel>ι (Ιν-τερλούδιο)].
Το ίδιο μεσημέρι όμως, 58 γερμανικά. αεροπλάνα. βομβαρδίζουν το Βαθύ και
μια ώρα μετά., το Τηγάνι (Πυθαγόρειο). Ύσ-τερα. από δυόμισι ώρες συνεχούς
βομβαρδισμού, η πόλη χα-τα.στρέφεται τελείως. Το ίδιο βράδυ, στις 23.00,
εμφανίζεται στο Βαθύ μια γερμανική τορπιλάκα-τος και με τηλεβόα ειδοποιεί
πως αν δεν παραδοθεί η φρουρά. της Σάμου, θα βομβαρδιστούν και τα χωριά
του νησιού. Έ-τσι, -την επομένη, -το Γενικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής δί-
/ / ' '
νει την εν-το λη, να εκκενω θ'
ει το νησι. ΟΤ σιγαντες α.ρνειτα.ι να υπα.κουσει και

να εγκα-ταλείψει -τον πληθυσμό της Σάμου, τους αντάρτες και την ιταλική
μεραρχία χωρίς εντολή του βασιλέως και -της ελληνικής κυβέρνησης. Και ό-τα.ν
αυ-τή φθάνει, αρχίζει η δραμα-τική διαδικασία -της εκκένωσης που ολοκληρώ­
νεται ενόσω οι Γερμανοί έχουν ήδη πατήσει σ-το νησί. Χάρις στην ΜΙ9 και
σ '-τον Noel Rees, μεταφέρον-ται στα τουρκικά παράλια 2.000, περίπου, πο­
λίτες, 2.800 Ιταλοί στρατιώ-τες και αξιωμα-τικοί, 358 άνδρες -του Ιερού Λό­
χου, 138 Βρε-τανοί και 400 αντάρτες. Ο Ειρηναίος, ο Τσιγά.ντες και ο Κα.λ­
λίνσκης παίρνουν τον δρόμο για. -τη Σμύρνη με τη συνοδεία. του Balfour. Εκεί,
ο πρώτος φιλοξενείται για. ένα βράδυ σ-το σπί-τι -των Rees. 48
Λίγο α.ργό-τερα.,
ν-τυμένος με πολι-τικά ρούχα., αναχωρεί για την Άγκυρα και στη συνέχεια. για
τη Μέση Ανατολή. Ο Τσιγά.ντες, σε αναγνώριση -της προσφοράς του, απο­
νέμει στον Noel το μετάλλιο του Ιερού Λόχου και παραμένει στη Σμύρνη για
,
εναν
,
μηνα.
Ο 'δ , , ,
ι ιος, με το γνωσ-το χιουμορ του , αφηγειται:
,
49 (( Μ ου δ ωσα.νε

και κυπρέικο διαβατήριο οι Εγγλέζοι, με το όνομα Χριστόδουλος Χριστοφί­

δης, και κάτι πολιτικά ρούχα που ήμουνα σαν δημοδιδάσκαλος του πα.λα.ιού
καιρού με τα γαμπριάτικα. ... >>
Όταν, στις 22 Νοεμβρίου, οι Γερμανοί α.ποβιβά.ζον-ται στο Βαθύ, ο επικε­
φαλής τους, ο αντισυνταγματάρχης Uwe Wilhelm Walther, συναντά. στην

48. Από τις αναμνήσεις τη ς κόρης του . Πρβλ. την αφήγηση του Ειρηναίου , ό. π., σ. 126.
49. «Ιερός Λόχος», ό. π.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞJ.:ΝΟΣ,, 531

προκυμαία έναν ξανθό άνδρα ντυμένο με τη στολή των καταδρομέων. «Εγώ)),

γράφει ο Walther, «ως παλιός στη Μεραρχία Bradenburg, κατάλαβα ότι επρό­
κειτο για Βρετανό καταδρομέα, που είχε ξεμείνει για να παρακολουθήσε ι τα γε­
γονότα. Ήταν αβρός και ευγενής, και βοήθησε το πλήρωμα να πλευρίσει το
σκάφος)). 50 Όμως, (<Ο παλιός της Bradenburg)) έχε ι παραπλανηθεί. Ο μυστη­
ριώδης ξανθός <ιΒρετανόςιJ δεν είναι άλλος από έναν «τρελόJι Ιερολοχίτη , τον
υπίλαρχο Κωνσταντίνο Σταθάτο, ο οποίος με δική του πρωτοβουλία έχει απο­
φασίσει να παραμείνει για έναν μήνα στο νησί, με σκοπό την κατασκοπία εις
βάρος των Γερμανών. Αφού παρακολουθεί τη γερμανική απόβαση καταφεύ-
yει στα βουναι θ '
και φ ανει στη
Σ ι β ι ' ι ,
μυρνη, ακ ρ ι ως εναν μηνα μετα, γ ια να παρο υ -

'
σιαστει στον Τσιγαντε
' ' ' '
που εχει παραμεινει εκει και τον περιμενει. ' ΟΣ τα θ α-
'
τος φέρνει μα~ί του ακριβείς πληροφορίες για τη γερμανική άμυνα της Σάμου.
Ως επίμετρο του κεφαλαίου αναφορικά με τη Σάμο , επιβάλλεται να ση­
μειωθούν και τα εξής: Το ηθικό πλήγμα που δέχθηκαν η ελλην ική κυβέρνη­
ση και οι Βρετανοί με την απώλεια του νησιού υπήρξε βαρύτατο. Οι δεύτε-
ροι, ει δ ικοτερα, κατηγορη
ι 'Θ ι λ ι ι ι
ηκαν οτι αποκ ειστι κος σκοπος της παρουσ ι ας

τους στη Σάμο υπήρξε η διάλυση του ΕΑΜ , ότι εγκατέλειψαν τον λαό της στο
έλεος των Γερμανών και άλλα παρόμο ια. Όμως: Πέρα από τον προ βλη ματι­
σμό για το εάν το νησί θα μπορούσε να κρατηθεί χωρίς αεροπορική κάλυψη,
οι Βρετανοί είχαν αρκετό καιρό πριν σχεδιάσει το τι θα έπρεπε να συμβεί στη
Σάμο σε περίπτωση κατάλη ψής της από τους Γε ρμανούς . Εδώ, η έκθεση των
τελικών εκτιμήσεων της Force 292: 51

1. Υπόθεση εργασίας
α. Οι Γερμανοί έχουν πραγματοποιήσει απόβαση στη Σάμο , έχουν κατα­
λάβει τα κύρια λιμάνια της και έχουν ανατρέψει την άμυνα του νησιού.
β. Οι Έλληνες αντάρτες έχουν αποσυρθεί στου ς λόφους. Μαζί τους και μια
δύναμις βρετανικού πεζικού .
γ . Υπάρχει πρόθεση διατήρησης αυτής τη ς δύναμης των ανταρτών και του
βρετανικού πεζικού , με σκοπό την παρενόχληση του εχθρού και την πρόκλη­
ση αναστάτωση ς σ' αυτόν.
2. Αντικείμενο
Η απόφαση σχετικά με το εάν η διατή ρηση αυτής τη ς δύναμης των ανταρ­
τών ε ίναι πολιτικά επιθυμητή.
3. Παράγοντες
α . Η Σάμος είναι έ να μικρό νη σί. Πέ ραν από το γεγονός ότι αποτελεί το

50. Roger s, ό. π. , σ . 230-23 1. Ο ίδιος προσθέτει ότι η ταυτότητα του μuστηριώδους

ιc Βρετανού>> στρατιώτη , καθώς και η τύχη του αγνοούνται ! Π ρβλ. Τσιγάντες , ίΙlερός
Λόχος>J, ό.π., και Μανέτας, ό.π., σ.
102-103.
51. Βλ. Comm and l<~orce 292 ΜΕ!<', cι A pprec iation/26 . !Ο. 1943)): ΤΝΑ (PRO) WO
201/2.122 (αδη μ.).
532 ΠRΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΆLΆΙΚΟΣ

πρώτο τμήμα ελληνικής γης που απελευθερώνεται, για τον έξω κόσμο -εκτός
από την Ελλάδα- η πολιτική της σημασία είναι μικρή.
β. Η Σάμος έχει μήκος 40 χλμ. και πλάτος 19 χλμ. , στο ευρύτερο σημείο
της. Οι αντάρτες δεν θα διαθέτουν ασφαλή βάση εξόρμησης, απρόσιτης στον
εχθρό .
γ. Οι βρετανικές δυνάμεις δεν είναι ειδικά εκπαιδευμένες για. ανταρτο­
πόλεμο.
δ. Οι αντάρτες θα έχουν την υποστήριξη του πληθυσμού. Οι Γερμανοί θα
το αντιληφθούν και θα αντιδράσουν όπως συνηθίζουν, με κατασχέσεις εφο­
δίων , εκτελέσεις ομήρων κλπ.
ε. Εάν οι αντάρτες γίνουν ιδιαίτερα ενοχλητικοί, οι Γερμανοί έχουν τη δυ­
νατότητα να φέρουν στο νησί ενισχύσεις προκειμένου να τους διαλύσουν τε­
λείως. Από την πλευρά μας, ο ανεφοδιασμός τους δεν μπορε ί να είναι σημα­
ν-τικός .
στ. Η απώλεια. της Σάμου θα προκαλέσει μεγάλη απογοήτευση στην Ελ­
λάδα και στην ελληνική κυβέρνηση. Θα επηρεάσει το κύρος μας στην Τουρ­
κία. Η διατήρηση της ανταρτικής δύναμης και του βρετανικού πεζικού θα
μετριάσει σε κάποιο βαθμό το αίσθημα αυτό. Ακόμα και έτσι όμως , η γερ­
μανική προπαγάνδα θα απαντήσει πως ο Βρετανικός Στρατός εκδιώχθηκε
από το ελληνικό έδαφος για μια ακόμα φορά και πως ό,τι έχει απομείνει ε ί-
ναι ενας
' αποοιοργανωμενο
<;:, ' ς οχ
1 λος που κρυ' βετα.ι στους λ'
οφους.

ζ. Εάν οι αντάρτες διαλυθούν, το οποιοδήποτε προπαγανδιστικό μας όφε­

λος θα εκλείψει και η κατάσταση για τον πληθυσμό του νησιού θα γίνει χει­
ρότερη παρά. ποτέ.
4. [Σύνοψη των παραπάνω.]
5. Συμπέρασμα
Η διατήρηση στή Σάμο μιας ανταρ-τικής δύναμης που θα. περιλαμβάνει
και βρετανικό πεζικό, είναι ανεπιθύμητη.

Σε γενικές γραμμές, έτσι τελειώνει η βρετανική «Δωδεκανησιακή Εκστρα-

τειαJ>, αποκλ ειστικα εμπνευση του
' ' ' Τσωρτσι
' λ
«yesmenn του στο '
και εργο των

Λονδίνο και στη Μέση Ανατολή, με πρώτο υπεύθυνο τον Wilson. Πέραν από
/ 'λ
τις χαθ υστερησεις, τα σφα
/ 'λλ ψ
/
ματα, την απειρια. και την ε ει η συντονισμου,

το σοβαρότερο σcρά.λμα ανάγεται στην υποτίμηση της διάθεσης και της δυ­
νατότητας των Γερμανών να. συγκεντρώσουν επαρκείς και αξιόμαχες πολε-
~ '
μικες uυνα.μεις '
, στη στερια. , στη ' θ α'λ α.σσα. κα ι στον α.ερα..' Απο' 'λλη π λ ευ-
την α

ρά του Αιγαίου, στην Ελλάοα, η καταστροφή προκαλεί αίσθημα. βαθιάς απο-

,
γοητεuσης.
Κ ' , ~
υριως ως προς την ικα.νοτητα και τη υuνα.τοτητα. των
, Β ,
ρετα.νων

να. απελευθερώσουν τη χώρα.

Από τα αποτελέσματα. της καταστροφής, το cΧ.ψυχο υλικό υπήρξε σχετικά
εύκολο να. καταμετρηθεί. Από τον βρετανικό στόλο της Ανατολικής Μεσο-
 «0 ΑΙΤΛΟΣ Π!ΌΞJ<:ΝΟΣ » 533

yείου, βυθίστηχαν: Αντιτορπιλιχά 6, υποβρύχια 2. 52 Υπέστησαν βαριές ζη­

μιές: Καταδρομικά: 5, αντιτορπιλιχά: 4, υποβρύχια 4. Βυθlστηχαν ή έπαθαν ζη­
μιές: 11 μιχρότερα σχάφη (τορπιλάχατοι χ.ά.). Η RAF έχασε 1] 5 αερο-
,
πλανα, ' α' λλ α
ενω ' θαν ζημιες.
11 επα ' Σ' αυτα' πρεπει
' να προστε θ ουν ' θ ο-
' το αφ
νο πολεμικό υλιχό χαι τα εφόδια που βρήχαν οι Γερμανοί όταν παραδόθηκαν
οι φρουρές των νησιών.
Ο υπολογισμός των απωλειών σε έμψυχο υλικό, βασισμένος σε χαταμέτρη-
,
ση ταφων χαι σε υπερ
β
ο
λ / ,
ικες επισημες αναφορες των ουο π
/ ~ / λ /
ευρων, εμφανι ει
'ζ

/
ι δ ιαιτερες
, ,
δ υσχερειες, ενω οι απο'ψ εις των ιστοριχων ειναι αποκλ'ινουσες, πε- / '
'ζ
ριορι ονται δε στην Κω και στη Λ'ερο,' ' '
χωρις στοιχεια για τα α 'λλ α νησια.

Σύμφωνα με την, κατά το μάλλον ή ήττον, πιο έγχυρη πηγή, τον Holland,
οι ((συμμαχικέςη απώλειες στο διάστημα Οχτωβρίου-Νοεμβρίου του 1943
ανέρχονται σε 1.522 άνδρες, χατανέμονται δε ως εξής: Ναυτικό: 745· Στρα­
τός: 444 και Αεροπορία: 333. Ακριβή στοιχεία για τους τραυματίες δεν υπάρ-
1
χουν, ενω για τους
1τα λους
, νεκρους
/ χαι τραυματιες
, απουσια'ζ συν τε λ ειως
/ .

Όποιος νομίζει ότι με την πτώση της Λέρου το πεισματιχό ενδιαφέρον του
Τσώρτσιλ για τα Δωδεχάνησα παύει, πλανάται. Από τις 23 έως τις 28 Νο­
εμβρίου του 1943, συνέρχεται στο Κάιρο η 6η Διάσκεψη Κορυφής, κατ&: το
πρότυπο της Καζαμπλά:νκα.ς, ετούτη με την κωδιχή ονομασία. ιιS extant)).
, , , , ,
Εδ ω,
, Τ

οι αποφασεις σχετικα με την ουρκια παρα.πεμπονται στην επικειμενη

Διάσκεψη των τριών ιιΜεγάλωνJ>, η οποία πρόκε ιται να συνέλθει στην Τεχε­
ράνη στις 28 Νοεμβρίου (κωδική ονομασία, το αρχιμήδειο ιιEurekaJ>). Όμως,
στις 30 Νοεμβρίου, ο Τσώρτσιλ αποστέλλει προς τους Eden και Ismay ένα ση­
μείωμα με τη νέα του έμνευση: Να χρησιμοποιηθούν οι Τούρκοι για την κα­
τάληψη των Δωδεκανήσων. Για μιαν ακόμη φορά, ο Eden αντιδρά άμεσα:

Ελπίζω πως, για την επίθεση εναντίον οποιουδήποτε από τα Δωδεκάνησα,

δεν θα χρησιμοποιήσουμε τουρκικές δυνάμεις. Μια και η κυριότητά τους αμ­
φισβητείται, οι Έλληνες θα θεωρήσουν πως προδώσαμε την υπόθεσή τους κι
εμείς θα συσσωρεύσουμε επάνω μας σοβαρά προβλήματα. 5:}

52. Στον σχετικό τους π ίνακα, οι Smith και Walkcr περιλαμβάνουν ως τρίτο υπο­
βρύχιο το ελληνικό ιιΚατσώνης», με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Βασίλη Λάσκο. Όμως το
«Κατσώνης η βυθίζεται έξω από τη Σκιάθο, στις 14. 9.1943, και δεν συ μμετέχει στις
επιχειρήσεις των Δωδεκανήσων.
53. Ede n προς Τσώρτσιλ, 1.12. 1943: ΤΝΑ (l'RO) PREM 3/3/2 (αδημ. ). Το κείμε­
νο του Eden αποτελεί απάντηση στο από 30. 11. 1943 σημείωμα του Τσώρτσιλ, με θέ­
μα «Η Τουρκία και οι επιθέσεις στο Αιγαίωι, το οποίο δεν μπόρεσα να εντοπίσω. Βλ.,
όμως , και παρακάτω.
~34 ΙΙRΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'ΗΣ-ΣΊΆ)ΚΟΣ

Ο Ismay, αντίθετα, πλειοδοτεί :51'

[... ] Αναφορικά με το να ζητηθεί από τους Τούρκος να βοηθήσουν σ' αυτές τις
επιθέσεις , από στρατιωτική άποψη μπορούν να ειπωθούν πολλά. Η συμμετοχή
τους όχι μόνο θα περιορίσει το δικό μας σχετικό βάρος, αλλά και θα τους δώ­
σει την ευκαιρία yια επιθετική δράση, την οποία επιθυμούν τόσο πολύ. Με αυ­
τά τα δεδομένα μήπως θα έπρεπε να επανεξετάσετε τις πολιτικές αντιρρή­
σεις για τη συμμετοχή της Τουρκίας σ' αυτές τις επιχειρήσεις;

Στο μεταξύ, οι Αρχηγοί των Επι-τελείων στο Λονδίνο έχουν σ-τείλει τις από­
ψεις του Τσώρτσιλ στους Αμερικανούς ομολόγους τους. Τελικά, προκειμένου
να μη βρεθεί εκείνος εκτεθειμένος , παρεμβαίνει ο Ismay. Σε σημείωμά του
προς τον Βρετανό πρωθυπουργό , αναφέρει: 55

[... ]Έτσι, η θέση μας είναι εξασφαλισμένη. Όμως, yια να είμαι απόλυτα σί­
γουρος, απευθύνω ένα σημείωμα προς τους Λρχηyούς των Επιτελείων , με το
οποίο τους γνωρίζω ότι ούτε εσείς ούτε ο υπουργός Εξωτερικών συμφωνείτε
με την άποψη του να ζητηθεί από τους Τούρκους η κατάληψη των νησιών
και ότι η σχετική πρόταση δεν πρέπει να σταλεί στους Αμερικανούς Αρχη­
γούς των Επιτελείων.

Τεχεράνη, Δεκέμβριος -του 1943. Οι Ρούζβελτ, Στάλιν και Τσώρ-τσιλ συ -

,
ζητουν για πο
λλ, 'ζ
α και αποφασι ουν για α
, λλ α ,
τοσα.
Α ,
ναμεσα τους, το
, ζ,
ητημα

-της Τουρκίας. Οι Αμερικανοί θέλουν να πληροφορηθούν τι ζητούν οι Βρετα­

νοί από τους Τούρκους και -τι προσφέρουν ως αντάλλαγμα. Σύμφωνα με την
'
απαντηση που φερεται να τους ' ' δ'ινει
ζητουν Τ σωρτσι
' ειναι
ο ' '
οι λ , το μονο που

τουρκικές αεροπορικές βάσεις ση Σμύρνη και σ-το Bodrum, αυτές που «εκεί­
νοι έχουν κατασκευάσει>>. Και ο Τσώρτσιλ αναπτύσσει το σκεπτικό -του: Οι
γερμανικές φρουρές των νησιών πρέπει να φθάσουν σε κατάσταση λιμοκτο-
,
νιας. Ε'
αν οι '
Τ ουρκοι '
συμμε-τασχουν ενεργα, τα ' Δ ω δ εκανησα θ α
1
'
πεσουν απο '
Σ' καν επι'θ εση χα.τα -της Ρ ο'δ ου θ α
1 1
'
μονα -τους. '
αυτη την περιπτωση, ου-τε
' ' ει-

ναι
,
αναγκαια.
Τ Ι 'ζ δ Ι 1
α νησια χρεια ον-ται ανεφο ιασμο απο -τη
Γ Ι
ερμανια και αν

υπάρξει αεροπορική κάλυψη από την Τουρκία, τα βρετανικά αντιτορπιλικά θα

ανακόψουν τις γερμανικές νηοπομπές. Όσο για το τι έχει να προσφέρει ως
αντάλλαγμα, ο Τσώρτσιλ εμφανίζεται ειλικρινής: Τη συνέχιση -του εξοπλι­
σμού της Τουρκίας και -τρία σμήνη αεροσκαφών, έτσι ώστε αυτά που της έχουν

54. Στο ίδιο. Στο περιθώριο του σημειώματος του l smay υπάρχει η εξής ιδιόγραφη
σημείωση του Τσώρτσιλ: <ιΝομίζω πως ίσως τους αφήσουμε να συμμετάσχουν , αν όλα
πάνε χαλά)).
55. Στο ίδιο. Το (προχρονολογημένο; ) σημείωμα του l sn1a;γ φέρει χρονολογία
25. J 1. 1943, ενώ ο Τσώρτσιλ εμφανίζεται να το λαμβάνει στις 1 3 Δεκεμβρίου!
 «0 ΑΙΤΛΟΣ Γ!ΡΟΞF:ΝΟΣ» 535

ήδη δοθεί να φθάσουν τα είκοσι. Επιπλέον, τη σοβιετική πρόσκληση για μια

τιμητική θέση στη Διάσκεψη της Ειρήνης δίπλα στις νικήτριες Δυνάμεις. Ο
χειμώνας πλησιάζει και η Γερμανία δεν θα της επιτεθεί. Αν το πράξει η Βουλ­
γαρία, τότε η Σοβιετική Ένωση, για πρώτη φορά, θα της κηρύξει τον πόλε-
'Ολ ι ι ~ ι
μο. α αυτα γινονται οεκτα.

Στις 2 Δεκεμβρίου οι Ρούζβελτ και Τσώρτσιλ επιστρέφουν στο Κάιρο για

τη συνέχιση της <<Sextant». Δύο ημέρες μετά, ειδοποιημένοι από τον Βρετανό
πρωθυπουργό φθάνουν εκεί οι Ιηοηίi και Menemencioglu, προκειμένου να
συνεχιστούν οι διαπραγματεύσεις που είχαν διακοπεί στις 8 Νοεμβρίου. Στο
μετα ξ υ, ο
ι Τ ι λ ι '\: ι ι ι 'ζ
σωρτσι εχει συνταc,ει ενα μνημονιο στο οποιο ορι ει το χρονο-

διάγραμμα για την παροχή βοήθειας προς την Τουρκία, που, τώρα, από επι­
χείρηση «Hardihood» μετονομάζεται σε επιχείρηση ιιSaturn>J (Κρόνος), αλ­
λά και για την απόβαση στη Ρόδο που τώρα ονομάζεται επιχείρηση ιιΗer-
Εδ ι ι ι ι ι
cules». 56 ω, ενα αποσπασμα απο τα εισαγωγικα του μνημονιου:
1

1. Μετά τη Διάσκεψη του Καίρου, η τουρκική κυβέρνηση θα δηλώσει πως

η πολιτική της παραμένει αμετάβλητη και θα χρησιμοποιήσει κάθε προλη ­
πτικό μέτρο για να αμβλύνει τις υποψίες του εχθρού.
2. Μολαταύτα, η προετοιμασία και η προστασία των τουρκικών αεροδρο­
μίων πρέπει να προχωρήσουν ταχύτατα, χωρίς να χαθεί ούτε μια μέρα [ ... ]

Σ υμφωνα
ι ι 'ο ι
με τα νεα σχε ια-οραματα του
Τ ι
σωρτσι
λ
, οι
Β ι
ρετανοι τεχνικοι
ι

που θα εξασφαλίσουν την άμυνα των αεροδρομίων της Τουρκίας πρέπει να

έχουν ολοκληρώσει το έργο τους σε επτά εβδομάδες . Την 1η Φεβρουαρίου
του 1944 θα αρχίσουν να μεταφέρονται τα δύο σμήνη πολεμικών αεροσκα-
cρων,
'
/
υπο τ ην προστασια αμερικανικων ε λ αcρρων
'ββδ
/
ομ αρ ιστικων, στα θ μευ-
1 1

μένων ήδη στην Κυρηναϊκή Χερσόνησο. Γύρω στις 15 Φεβρουαρίου όλα πρέ-
' Ι ! f f Ι β'
πει να ειναι ετοιμα, ωστε να αρχισουν απο τις τουρκικες ασεις οι αεροπορ ι -

' \:' Ι '

κες επιορομε ς εναντιον τω'J γερμανικων νηοπομπων στα
' ' Δ ωοεκανησα,
~ '
σε

συνδυασμό με τις ναυτικές δυνάμεις. Τέλος, πριν από τα τέλη Φεβρουαρίου,

μια «πρώτης τά.ξεωςη βρετανική μεραρχία θα αποβιβασθεί στη Ρόδο και θα
την καταλάβει (επιχείρηση <ιHerculesJJ). ~ 7
Τελικά, οι Ιηοηϋ και Menemencioglu συμφωνούν, αλλά με μεγάλες περ ι-
/ / /
σε σχεση με τους ει Ο ικους που θ α προετοιμασουν την αεραμυνα της
1
χοπες
,

χώρας τους. Μόνον 250 θα επιτραπε ί να σταλούν αμέσως, ενώ θα ακολουθή­

σουν άλλοι 1. 500. Ύστερα αναχωρούν για την Άγκυρα.

56. Churchill, ό. π., σ. 367-369, και ΤΝΑ (PRO) CΛΒ 101 /243. Στο βιβλίο, στην παρ.
6 του μνημονίου , η λέξη ιιlleΓcules >1 του πρωτοτuπου έχει αντικατασταθεί με τη λέξη
<ιRhodes ».
57. Πρβλ. Wilson, ό.π., σ . 187, όπου η βρετανική προσφορά προς την Τουρκία σε πε­
ρίπτωση που δεχθεί επίθεση από τη Γερμανία.
536 ΙΙΙ::ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΙΚΟΣ

Ένας από τους άνδρες της RAF που συμμετέχουν στην επιχείρηση
((Satuι·ωJ ή ι<Βοήθεια προς την ΤουρκίαιJ, ε ίναι ο λοχίας μηχανολόyος-ηλε­
κτρολόyος Stanley Beavan, ο οποίος έχει την τύχη να τοποθετηθεί στη Σμύρ­
νη. "8 Στα καθήκοντα της ομάδας του περιλαμβάνεται η επ ισκευή ασυρμά-
~' ' '
των, ιuιως ομως η εyκαταστα.ση ραντα.ρ και α.
ι 'λλ ων η λ εκτρονικων
ι ι
μεσων πα-

ρακολούθησης των κινήσεων του εχθρού στο Αιγαίο. Από τις αναμνήσεις του:

Τα γραφεία του Βρετανού προξένου βρίσκονταν σε ένα δρόμο παράλληλο με

την προκυμαία, τα γραφεία των άλλων προξένων και εκείνων του Άξονα ήταν
κοντά:. Μετά την άφιξή μας, με κάλεσαν να εγκαταστήσω πολλές ειδικές κε­
ραίες στη στέγη του Βρετανού προξένου l ... ]
Χωρίς αμφιβολία ήταν κάτω από τ-ην επίδραση [της κας Guiffrey ]59 και
ύστερα από πρότασή της , που με συνέστησαν στον τότε πρόξενο. Εκείνος
ζούσε σ' ένα μεγάλο σπίτι από την άλλη πλευρά μιας κοιλάδας. Μου έστει­
λε ένα σημείωμα και μου ζητούσε να τον επισκεφθώ για να οργανώσουμε: ένα
ολοήμερο κυνήγι. Άρπαξα την ευκαιρία και χάρηκα πολύ όταν με ρώτησε αν
είχα κάποιον άλλο να καλέσω. Βεβαίως, επέλεξα τη Sully. Έτσι την καθο­
ρισμένη μέρα, ένα Σάββατο, πήραμε τον δρόμο για την κατοικία του , όπου,
πριν ξεκινήσουμε, μας προσφέρθηκε ένα ποτήρι she rry. βΟ

Στις1 2 Δεκεμβρίου του ] 943, παρά τα όσα. έχουν συμφωνηθεί στο Κάιρο,
ο Menemencioglu, επικαλούμενος την κίνηση γερμανικών στρατευμάτων
στη Βουλγαρία., απαιτεί μεγαλύτερη στρατιωτική βοήθεια. Οι Βρετανοί υπό­
σχονται περισσότερα τανκς, πυροβολικό και <ιSpitfires)) , εφόσον τηρηθούν τα
συμπεφωνημένα . Εάν η Τουρκία αρνηθεί, ο στρατιωτικός της εφοδιασμός θα
σταματήσει. 61 Ακολουθούν δυσχέρe:ιε:ς στις επιχειρήσεις στην Ιταλία, όμως
και αλλαγές στον σχεδιασμό της επιχείρησης «ΑηνilιJ, δηλαδή της απόβα­
σης στη Νότιο Γαλλία. Σιγά σιγά οι δυνατότητες για στρατιωτικές επιχει­
ρήσεις στα Δωδεκάνησα περιορίζονται. Στις 26 Δεκεμβρίου, ο Τσώρτσιλ απευ­
θύνεται στον Ρούζβελτ: 62
«Με μεγάλη μου λύπη παραδέχομαι πως, μπροστά
σ' αυτά τα μεγαλύτερα συμφέροντα, η επιχείρηση 'Ήercul es" και η πολιτι­
κή μας στο Αιγαίο πρέπει να. παραμερισθούν1ι. Στις 31 Ιανουαρίου του 1944,

58. Βλ. Stanley J. Beavan, Aegean Masquerade. Λ Royal ΑίΓ Force Odyssey, σ.
49 χ. εξ.
59. Η Agnes Guiffrey ήταν αδελφή της μητέρας του Noel R ecs. Μετά τη μετακό­
μιση της οικογένε ιας στο σπίτι του Forbes, κρατούσε την χατο ιχία των R ees στον
Boudjah.
60. Το περιστατικό αναφέρεται κυρίως για την έλλειψη μνείας του ονόματος του
<<προξένοωι από τον Beavan.
61. Holland, ό.π. , σ. 61 -62.
62. ΤΝΑ (PRO) CAB 101 /249.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΙΙΡΟΞΕ ΝUΣ,, 53ί

κάθε στρατιωτική βοήθεια πpοζ την Τουρκία διακόπτεται. Σχεδόν τρεις μή­
νες μετά, στις 21 Απριλίου, ύστερα από βρετανιχέζ πιέσεις (ορθότερα: απει­
λές) η Τουρκία παύει την εξαγωγή χρωμίου προς τη Γερμανία και, ταυτό­
χρονα, διακηρύσσει πωζ τάσσεται στο πλευρό των Συμμάχων. Στις 2 Αυγού­
στου του 1944, διακόπτει επίσημα τις διπλωματικές και εμπορικές τη ς
σχέσεις με τη Γερμανία και, τέλοζ, στις 23 Φεβρουαρίου του 1945, ο πονηρός
'
«Τ ουρκος)} κηρυσσει -φραστιχα και μονο- τον πο'λ εμο χατα του
' ' ' ' Γ ' Ρ'
αιχ που

τώρα οδεύει προς το τέλος του. Ο Ιηοηϋ θέλει τη χώρα του παρούσα στην
ιδρυτική Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών, η οποία πρόκειται να συγκληθεί
στο Σαν Φρανσίσκο τον επόμενο μήνα.
 ΚΕΦΑΛΛΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΝΑΤΟ

Παρέκβαση 3η
Έξι επί Κάιρον, εμφύλιος και κάθαρση

Η πλειοψηφία του λαού αναγνωρίζει αχόμα τον Γεώργιο Β' ως τον

βασιλέα της χαι θεωρεί πως θα πρέπει να έχει λόγο στον διορισμό της
πρώτης χυβέρνησης μετά την απελευθέρωση. Φοβάται, όμως, τον εμ­
φύλιο πόλεμο χαι θεωρεί πως η πρόωρη επιστροφή του θα προκαλέ­
σει μόνον όξυνση των πολιτικών παθών.

Συνταγματάρχης Μανώλης Φραδέλλος 1

Για το πρόβλημα του ΕΔΕ2:. Εμείς είχαμε πάντα υπόψη μας ότι μια
μέρα θα 'ρθουμε σε σύγκρουση χαι θα τους εκκαθαρίσουμε αυτούς.
π αντα.
' ,
Α υτο οεν
Ι> 'λλ. ει ψ ε ποτε
ε
Ι απο, το μυα λ'
ο μας.
, ,
'Ο τι αυτους επ ρε -

πε να τους εξουδετερώσουμε. Έτσι που να μην έχουμε από την πλά­

τη μας τίποτε, ώστε αν φτάσουμε να δώσουμε τη μάχη της Αθήνας,
σε οποιαδήποτε αυτή, ο ΕΔΕΣ να μην υπάρχει για να μας χάνει τσι­
ριτσάντζουλες.

Γιάννης Ιωαννίδης 2

Η χυβέρνησή μας αντί τον Οκτώβρη με Νοέμβρη που είχαμε προα­

ποφασίσει, έγινε στις 10 Μάρτη του 1 944.

1. Από αδημοσίευτη κατάθεσή του προς τον Daνid Balfour (8.10.194 3) : ΤΝΑ (PRO)
HS :=i/ 425. Ο Φραδέλλος -απότακτος και αυτός του 1935- είχε σταλεί από τον Τσου­
δερό στην Ελλάδα προκειμένου να του αναφέρει την πολιτοι.ή κατάσταση στην Αθήνα,
από όπου αναχώρησε στις 20 Σεπτεμβρίου του 1943. Κάλυψη για την αποστολή του
υπήρξε η μεταφορά επιστολής του πολιτευ-τή Γεωργίου Εξηντάρη προς -τον Λαμπράκη
χαι τον λεγόμενο <<κύκλο του Ελεuθέpοu Βήμa:τοςJι. Βλ. και παρακάτω.
2. Ό. π., σ. 185.
3. Ό.π., σ. 208.
Υ
ΠΑΡΧΟΥΝ ΓΕΓΟΝΟΤ Α ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ που έχουν αναλυθεί
ιδίως από αλλοδαπούς συγγραφείς, μεμονωμένα και χωρίς να συνδυά.ζο-
νται με α
' λλ α Ι f f
σημαντικοτερα, η χωρις την τοπο
θ' Ι 1
ετηση τους στο ευρυτερο

ιστορικο π
Ι λ,
αισιο τη ς
,
εποχη ς τους.
Α
ποτε
'λ , ,
εσμα, η -σκοπιμη η μη- υπερτι-
,
μηση της ιστορικής τους σημασίας και , κυρίως, των συνεπειών τους. Και για
μεν το 194 2, τούτο ισχύει σχετικά με την ανατίναξη της γέφυρας του Γορ­
γοπόταμου. Το 1943, τα γεγονότα που εμπίπτουν στην κατηγορία αυτή είναι
η πολυθρύλητη ((υπόθεση Don StottJJ, η οποία, ωστόσο, εκφεύγει κατά πολύ
/
απο το θ'
εμα αυτου του β ι βλ'ιου, κυριως ομως η επισκε ψ η των ε
'ξι εχπροσωπων
1 1 1 1 1

της <(Εθνικής Αντίστασης" στο Κάιρο, τον Αύγουστο του 1943.4 Εδώ, κινδυ­
νεύει κανείς να παρασυρθεί σε μια στείρα αφήγηση γεγονότων που ελάχιστη
σχέση έχουν με την πραγματικότητα σ"tην Ελλάδα της εποχής εκείνης. Και
αν κά"tι τέτοιο επιχειρείται στις σελίδες που ακολουθούν, "toύ"to συμβαίνει προ-
κειμενου να επισημσ.ν θ ουν οι στρε βλ'
, ' ωσεις των γ εγονοτων και των σχε"tικων ' '
με αυτά εγγράφων, όπως παρουσιάζονται στην αριστερή, ιδίως, βιβλιογραφία
και έτσι έχουν παγιωθεί στο ιστορικό υποσυνείδητο. Παράλληλα όμως, και για

4. Σχετικά, βλ. Fleischer, Στέμμα, τόμ. 1, σ. 449 χ.εξ. · Richard Clogg, ιιPearls
from Swine : The Foreign Office Papers, SOE and the Greek Resistance ιι , στο Auty
και C!ogg, ό.π., σ. 167 χ.εξ., και την πιστή αναδημοσίευσή του στο μεταγενέστερο έρ­
γο του ιδίου, Anglo-Greek Attitudes, σ. 78 χ.εξ., στο οποίο και παραπέμπω στη συνέ­
χεια. Το κείμενο του πρώτου είναι, ασφαλώς , το πιο αναλυτικό που έχει γραφεί μέχρι
σήμερα, όμως προκαλεί γενικότερα ερωτήματα για τον τρόπο της ιστορικής συγγρα­
φικής έκφρασης: Ο Τσουδερός ιιδιαθέτει το αξιοζήλευτο χάρισμα του οπορτουνιστψι , ο
βασιλεύς Γεώργιος ιιπαραμερίζει όλα τα αιτήματα με αξιοπρόσεχτο θράσοςιι, ενώ η ιιμι­
κροπρεπής ζηλοφθονία» της κυβέρνησης του Κα"ίρου εμφανίζεται ως καταλυτική για
τα γεγονότα. Επι σημαίνεται εξάλλου το τμήμα του κεφαλαίου που αcpopά την έκθεση
του Ρήγα Ρηγόπουλου προς τον Τσουδερό, σχετικά: με την πολιτική κατάσταση στην
Ελλάδα: Κατά τον συγγραφέα , ο Ρηγόπουλος ισχυρίζεται πως τα μέλη του ΕΑΜ είναι
όλα χι όλα 30.000! Βλ. Fle isch er, ό.π. , σ. 461 και υποσημείωση 4 1 ·πρβλ. Ρηγόπου­
λοc;, ό. π. , σ. 323 χ.εξ. Επίσης, Ρηγόπουλος, συνεντευξη, σχετικά: με την έντονη αντί­
δρασή του όταν διάβασε το εις βάρος του δυσφημιστικό κείμενο.
542 Γ!Πl'ΟΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ-ΣΤΑΤΚΟΣ

να χαταδείξει τον τρόπο σχέψης ορισμένων Ελλήνων που είτε ασχούσαν επιρ-
'
ροη στα πο λ ιτιχα
ι πραγματα
' '
της εποχης ι
ειτε επε δ'ιωχαν να την ασχησουν.
ι

Οι απαρχές της ιστορίοcς οcνάγονται στον Ιανουάριο του ) 943, όταν ο Wood-
house βρίσχεται στην Αθήνα χαι συναντάται για πρώτη φορά με τον Ανδρέα
Τζήμα. Όπως αφηγείται ο πρώτος, ο Τζήμας του ζητάει αν θα μπορούσε νοc
κανονίσει την αποστολή ενός εχπροσώπου του ΕΑΜ-ΚΚΕ στο Κάιρο , προ­
χειμένου να συναντηθεί με τις εκεί e:λληνιχές και βρετανικές Αρχές. Ο Wood-
house φέρεται να του υπόσχεται πως θα διαβιβάσει το αίτημά του στον Myers
και στην SOE, αλλά. χα.ι ότι θα το υποστηρίξει. 5 Είναι τότε που διαπιστώνει
πως από τα πέντε μέλη της Κεντριχής Επιτροπής του ΕΑΜ τα. οποία βρί­
σχονται μπροστά του, οι τέσσερις είναι χομμουνιστές.
Όταν ο Myers πληροφορείται το , κατά τον Woodhouse, αίτημα., ειδοποιεί
σχετικά την SOE Καίρου, πλειοδοτώντας σ' αυτό. Ο υπουργός Μέσης Ανα­
τολής, ο Casey, συμφωνεί με την επίσχεψη, όμως ακολουθούν τα γεγονότα με
τους Σαράφη, Κωστόπουλο και την πρώτη διάλυση του 5/42 Συντάγματος
ψαρρου,
1
οποτε
1
η προετοιμασια
'
της αποστολ' '
η ς προσωρινα εγκαταΛειπεται. "\'
Στο μεταξύ, στις 6 Μα"tου, ο Leeper έχει αποστείλει στο Λονδίνο ένα ι<ψυ­
χογράφημα.» του βασιλέως Γεωργίου, ως α.ντικειμ~νου προπαγανδιστικής προ­
βολής, επισημαίνοντας την ιδιαίτερη δυσχέρεια του εγχειρήματος. Εδώ, το
' ι ι ι 6
κυριο περιεχομενο του υπομνημοcτος του:

Ως άνθρωπος, διαθέτει ορισμένες αρετές που, σε σύγκριση με τους Έλληνες

πολιτικούς με τους οποίους έχει να χάνει, αποτελούν ιδιαίτερα ζωογόνο δια­
φορά. Είναι ευθύς και εκφράζει τη σκέψη του με τέτοιο τρόπο , ώστε να προ­
καλεί απόλυτη εμπιστοσύνη στην εντιμότητα των προθέσεών του. Κάτι τέ­
τοιο, βεβαίως, δεν θα μπορούσε να ειπωθεί για οποιονδήποτε από τους εδώ πο­
λιτικούς. Από την άποψη αυτή, ο βασιλεύς μπορεί να αποτελέσει στο μέλλον
μέγα πλεονέκτημα για τους Έλληνες και για την κυβέρνηση της Αυτού Με-

5. Βλ. Woodhouse, Sometbing Ventured, σ. 58. Η εν λόγω, όμως, αφήγησή του

ανατρέπειται από έκθεση του Τζήμα που αναφέρει: αΚοντά στα άλλα προβλήματα που
εξετάστηκαν, θέ"tουν [οι Βρετανοί μέσω του WoodhouseJ και το ζήτημα της αποστο­
λής ενισχύσεως στους αν-τάρ•ες καθώς και το ζήτημα •η ς αποστολής μιας αντιπροσω­
πείας •ου ΕΑΜ και ΕΛΑΣ στη Μέση Ανατολή για διαπραγματεύσεις με τους Άγγλους
και την ελληνική κυβέρνηση. Ήταν η πρώτη διπλωματική μας ενέργε ια, αν και δεν
ήλθε από δική μας πρωτοβοuλίαιι. Φαράκος, Άρης Βελουχιώτης, σ. 22 ι.
6. Βλ. ΤΝΑ (PRO) FO 371/37231/R 4806· πρβλ. Richard C!ogg (επιμ. και με­
τάφρ.), Greece 1940-1949 - Occupation, R esistance and Civil War. Α Documenta1y
History [στο εξής: Greece 1940- 1949], σ. 159-1 60.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞJ.:ΝΟl: » 543

γαλειότητος . Από την όλη πείρα που έχω αποχτήσει, είμαι όλο και περισσό­
τερο πεπεισμένος ότι η συνταγματική μοναρχία, υπό τον παρόντα βασιλέα,
αποτελεί την καλύτερη λύση για την Ελλάδα.
Από την άλλη πλευρά, θα αποτελούσε λάθος το να παραβλέψουμε την τά-
, , , , ,
β ασι λ εως να γινεται απομακρος. ουτο παρατηpειται, χυριως , οταν
, Τ ι

ση του

βρίσκεται με τη συντροφιά Ελλήνων που δεν έχει ο ίδιος επιλέξει. Μπροστά

σ' αυτούς τους ομιλητικούς, γεμάτους ζωντάνια και έντονα πολιτικοποιημέ-
νους αν θ ρωπους
' του Ν'
στου , ο β ασι λ ευς
' γινεται οι δ ιαιτερα επιφυΛαχτιχος
' ' ' ' Β'ο-
ρειος που μειώνει τον ενθουσιασμό εκείνων που, διαφορετικά, ίσως θα τον
επευφημούσαν. Του λείπει το χάρισμα του να γοητεύει το πλήθος, αυτό που
θα έχανε την υπέρ αυτού προπαγάνδα πειστική. Όσο, λοιπόν, χάνουμε προ-
,
παγαν δα γι ' Ι
αυτον, τοσο
' ενας
, ευφυης
1
λ αος,
1 1
οπως οι 'Ελληνες , υπο ψ ια
'ζεται

πως σκοπεύουμε να του τον επιβάλουμε μετά τον πόλεμο και τόσο οι μνήμες
της δικτατορίας Μεταξά αναβιώνουν ή γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης.
Ωστόσο, δεν είναι μόνον η έμφυτη ροπή του βασιλέως προς τον αναχωρη­
τισμό, που τον καθιστά δυσχερές αντικείμενο προπαγάνδας. Η ροπή αυτή
έχει πλευρές που την υπερβαίνουν. Ο βασιλεύς διαθέτει μια έντονη αίσθηση
καθήκοντος, τόσο απέναντι στη δυναστεία της οποίας ηγείται, όσο και ως
στρατιώτης εν καιρώ πολέμου , επιφορτισμένος με μια αποστολή την οποία
οφείλει να φέρει εις πέρας. Με εντυπωσιάζει, εντούτοις, το ότι αντιμετωπί-
ζει 'λλ ον χωρις εν θ ουσιασμο.
το με ' ' Δ εν μου κανει κου β'
' εντα γι ' '
αuτο, αμφι-

βάλλω δε εάν επιθυμεί να το πολυσκέπτεται. Ο λόγος είναι προφανής: Έχο­

ντας ζήσει για πολλά χρόνια στην Αγγλία πριν επιστρέψει στην Ελλάδα το
1935, στον πνευματικό του κόσμο η αντίληψή του για τη ζωή έχει αλλάξει.
Και αναρωτιέμαι μήπως στο βάθος του μυαλού του κρύβεται η ελπίδα πως,
τελικά, οι Έλληνες δεν θα θελήσουν την επιστροφή του και έτσι, έχοντας
επιτελέσει το καθήκον του στον πόλεμο, θα έχει τη δυνατότητα να αποσυρ­
θεί στην Αγγλία, να ζήσει εκεί ως ιδιώτης και να παντρευτεί τη γυναίκα της
επιλογής του. Υποψιάζομαι πως υπάρχει ισχυρή έλξη προς αυτή την κατεύ­
θυνση. 7

Την ίοια ημέρα (6 Μαtου) ο Myers καλείται να ασκήσει την επιρροή του,
ούτως ώστε οι πολιτικοί αρχηγοί των Αθηνών να αποδεχθούν την πρόσκλη­
ση του Τσουδερού και να στείλουν εκπροσώπους στο Κάιρο για. διαβουλεύ­
σεις. Η απάντησή του (7 ΜαίΌυ):

Θα πράξω το κατά δύναμη για να επηρεάσω όσους μπορώ να επικοινωνήσω

μαζί τους και θα σας τηρήσω ενήμερο.

7. Τελικά , μετά την επιστροψή του στην Ελλάδα, το 1946, σύμψωνα δε με ασφαλεlς
ενδείξεις , ο βασιλεύς Γεώργιος είχε προετοιμάσει την εισδοχή του ως μοναχού στο Άγιον
Όρος. Τα δραματικά γεγονότα της εποχής και ο πρόωρος θάνατός του, το 1947, τον
εμπόδισαν να το πράξει. Όμως, το θέμα δεν είναι του παρόντος.
544 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ·ΣΤΑΪΚUΣ

Με όλο 'ίον σεβασμό, θεωρώ ότι ο εκπρόσωπος των Ελλήνων στο Κάφο
επέλεξε να. βλέπει τα ελληνικά πολιτικά κόμματα όπως ήταν το 1940 χοιι όχι
όπως είναι σήμερα, και, όrtως φαίνεται, το Foreign Office ακολουθεί την ίδια
πολιτική.
Πρέπει να αντιμετωπίσουν την πρα.γματικό-τητα κα.ι πρέπει να. σταλούν
στο Κάιρο εκπρόσωποι των σημερινών λαϊκών κομμάτων, δηλαδή του ΕΑΜ,
-των κομμουνιστών και του κόμματος του Πλασ-τήρα. 8

Η απάντηση του Leeper αποστέλλεται στις 12 Μαtου. Ένα απόσπασμα:

Το Foreign Office αντιλαμβάνεται πλήρως τη θέση των πολιτικών ηγετών.

Όμως, λόγω ελλείψεως άλλων, πλέον κατάλληλων ή αντιπροσωπευτικών
προσωπικοτήτων, πρέπει να τους χρησιμοποιήσουμε στον μέγιστο δυνατόν
βαθμό. Έχοντας υπ' όψιν την απόλυτη ανάγκη να σπάσουμε τον δεσμό ανά­
μεσα. στο ΕΑΜ και στους κομμουνιστές, α.λλά και να δημιουργήσουμε, ει δυ­
νατόν, μια μεγάλη πλειοψηφία αντίθετη στον κομμουνισμό, όπως αvτιλαμ-
,
βαvεσαι '
οι εκπροσωποι οποιουδ'
ηποτε πο λ ιτικου κομματος, οπως
1 1
' 'λ ων
και ο

τωv τμημάτων του Κόμματος των Φιλελευθέρων, είναι πιο σημαντικοί για
τους άμεσους σκοπούς μας. Παρ' όλα αυτά και για λόγους προσαρμογής στηv
πραγματικότητα, δεν υπάρχει αντίρρηση για την επίσκεψη στη Μέση Ανα­
τολή και ενός εκπροσώπου του ΕΑΜ. 9

Όμως η προσπάθεια για την προσέλκυση «πολιτικών των καφενείων>> στο

Κάιρο προσκρούει στην πεισματική τους άρνηση να συμμετάσχουν στη «θλι­
βερή», κατά τον Leeper, ελληνική κυβέρνηση μέχρι να λυθεί το πολιτειακό
ζήτημα. Κατόπιν τούτου, στις 24 Μαίου ο Leeper απευθύνεται στο Foreign
10
Office:

Αυτό που μου ζητάτε είναι vα επιδιώξω 't"ην ευνοϊκή αποδοχή της πολι't"ικής
της βρετανικής κυβέρνησης, εδώ και στην Ελλάδα. Για να γίνε ι αυτό, πρέπει
η ε λληνιχη' κυ β' Ι
ερνηση να γινει πιο αντιπροσωπευ't"ικη,
' τουτο
1 δε '
σημαινει με-

τάκληση προσώπων από -την Ελλάδα, τόσο από τον κύκλο 'tων πολιτικών όσο
και από τις αντιστασιακές οργανώσεις. Ως προς 't"Ους πρώτους, προσπαθήσα­
με αλλά μέχρι τώρα. αποτύχαμε. Ως προς τους δεύτερους, εμπόδιο είναι το
ΕΑΜ. Με την πα.ρούσα υφή των πραγμάτων , θα. συνεχίσουμε να περιμένου­
με χωρίς οποιοδήποτε άλλο αποτέλεσμα. Καταλήγω, λοιπόν, στο συμπέρα-

8. ΤΝΑ (PRO) FO 37202/R 4503: ιιPolitical Developments in the GΓeek Resίstan­

ce Movementn, σ. 7. Πρβλ., με παραλλαγές, C!ogg, ιιPearls from Swinen, σ. 88.
9. Ό.π. , σ. 8. Αν και το κείμενο του τηλεγραφήματος παρατίθεται σε εισαγωγικά:,
ο Clogg (ιιPearls fι·om Swinen) παραπέμποντας σε άλλη πηγή τού αποδίδει τελείως δια­
φορετικό νόημα.
l Ο. ΤΝΑ (PRO) FO 371/ 37202/R 4717.
γ

«0 ΛΤΊ'ΛΟΣ !Ι!'ΟΞΕΝΟΣ,, 545

σμα. ότι τφοχεψ.ένοu να υπάρξει πρόοδος , είναι αναγκαίες περαιτέρω δηλώ­

σεις της βρεταvιχ-ής χυβέρvησης χαι του βασιλέως. Δεv ενvοώ ότι αυτό θα
είναι το μεγάλο τέχvασμα. Όμως, αυτή τη στιγμή, μέχρι ψηλά στο μανίκι μας
δεν διαθέτουμε άλλον Άσο. Κάπως πρέπει να ξεφύγουμε από αυτό το αδιέ­
ξοδο.

'Υ στερα από τα παραπάνω και ως αποτέλεσμα βρετανικών διαβουλεύσεων

και πιέσεων, στις 4 Ιουλίου μεταδίδεται ραδιοφωνικό διάγγελμα του βασι­
λέως: Ο βασιλεύς Γεώργιος υπόσχεται ότι θα σεβαστεί τη λαϊκή βούληση ως
προς το καθεστωτικό και δεσμεύεται ότι, μέσα σε έξι μήνες από την Απελευ­
θέρωση, προσωρινή κυβέρνηση διορισμένη από τον ίδιο θα διεξαγάγει εκλο­
γές για την ανάδειξη Συντακτικής Βουλής. Στο ΚΚΕ επικρατεί ικανοποίη­
ση, καθόσον είναι η πρώτη φορά που ο βασιλεύς παραδέχεται δημόσια την
ύπαρξη πολιτειακού ζητήματος. Παράλληλα, κρίνεται αναγκαία η άσκηση
'
περα.ιτερω πιεσεων. ' Σ υνακο'λου θ α, στο π λ αισιο
' '
της κομμουνιστικης προπα-

γάΙJδα.ς ο εαμ.ικός Τύπος στην ((Ελεύθερη Ελλάδα!ι εμφανίζεται έξαλλος: Το

διάγγελμα καταγγέλλεται ως «καινούργια βρωμερά ψέμματα του προδότη
Γλύξμπουργκ)). 11 Με φανατισμό αντιδρά και ο Myers: <ιΦαίνεται πως ο βα-
, δ εν ειναι
σι λ ευς
1 ' β' δ'
ετοιμος να προ ει σε οποια ηποτε
θ , , ,
υσια σε σχεση με το προ-

σωπό τουη . 12
Δέ:χα ημέρες αργότερα, πέφτει με αλεζίπτωτο στην περιοχή του Ζέρβα ο
κατ' απονομήν ταγματάρχης David Wallace. Τυπικά μεν πρόκειται να χρη­
σιμοποιηθεί ως μέλος του επιτελείου του Myers, στην πραγματικότητα όμως
α.ποτε λει' απεστα λ μενο του
' L eeper προκειμενου
' '
να τον ενημερωνει για το τι

συμβαίνει στα ελληνικά. βουνά. Τα σχετικά τηλεγραφήματά του θα αποστέλ­

λονται στον Leeper μέσω της SOE Κα"tρου, ύστε ρα από σύμφωνη γνώμη του
Mye rs ως προς το περιεχόμενό τους . 13
Τις ημέρες εκείνες, στην SOE Κα"tρου αδημονούν να δεχθούν την επίσκεψη
, δια β ου λ'
του Μ yers για σημαντικες
' , ,
ευσεις σχετικα με τις προοπτικει:; του ανταρ-

τικου. Προς τον σκοπό αυτό κατασκευάζεται από 1.000, περίπου, χωρικούς, κυ­
ρίως γυναίκες, αερολωρίδα στο οροπέδιο Νεράιδα, νοτιοδυτικά της Καρδίτσας,
με υπεύθυνο για το έργο τον Denys Hamson και τεχνικές οδηγίες του ταγμα­
τάρχη του Μηχανικού Roy Harriss. Σύμφωνα με έκθεση της SOE Καtρου
προς το Λονδίνο, 14 στις 24 Ιουλίου ο Myers τηλεγραφεί πως το αεροδρόμιο θα
είναι έτοιμο να δεχθεί το πρώτο αεροπλάνο στις αρχέc; Αυγούστου. Με το ίδιο

11. Έκθεση Wallace, σ. 1O.i-1 06.

12 . Επισ-τολή (3.8.1943) τοu Douglas Ho\νard -του Foreign Office προς -τον Jimmy
Pearson -της SOE. ΤΝΑ (PRO) HS 5/42 1.
13. Έκθεση Wallace, σ. 45-46.
!
14. Τηλεγράφημα A039/25.8. l 943: ΤΝΑ (PRO) HS .5/ 425.
1

1
546 ΠΕΤ.Ι'ΟΣ ΣΤ. ΜΑ ΚΡΗΣ- ΣΤΑ ΥΚΟΣ

σήμα του την ενημερώνει ότι επιβάτες του για το Κάιρο θα είναι ο ίδιος, ο
Hamson, ο Τζήμας και ο Πυρομάγλου και, ίσως, δύο ακόμη Έλληνες. Ακο­
λούθως, στις 2 Αυγούστου, με νεότερο τηλεγράφημα εκφράζει τον φόβο του
(προφανώς για τη χωρητικότητα του αεροπλάνου ) ότι η ομάδα θα περιλαμ­
βάνει, επίσης , έναν εκπρόσωπο του ΕΛΑΣ και έναν της ΕΚΚΑ (τον Γεώργιο
Καρτάλη ), χωρίς να μνημονεύει ονόματα. Τέλος, στις 9 Αυγούστου, τα μεσά­
νυχτα, πέντε ώρες πριν από την άφιξη του αεροπλάνου στο Κάιρο , η SOE ενη-
, '
μερωνεται για τα ονοματα. των επι β ατων.
Ι Σ την πραγματικοτητα , υστερα απο ' ' '
εκβιασμό του Σιάντου (ιι'Η όλοι ή κανείς>J) η αντιπροσωπεία του ΚΚΕ-ΕΑΜ
έχει γίνει τετραμελής. Τη βιτρίνα αποτελεί ο Τσιριμώκος και έπονται οι Τζή­
μας , Κ. Δεσποτόπουλος και Πέτρος Ρούσσος. 15 Και ο συντάκτης της έκθεσης
της SOE Κα"ί"ρου καταλήγει: ((Αδυνατώ να. προσδιορίσω τον χρόνο κατά τον
οποίο οι παραπάνω πληροφορίες διαβιβάστηκαν στον L eeper». 16

Με επικείμενη την αποστολή των εκπροσώπων της ιιΕθνικής Αvτίστα.σης>> 17

στο κα ' φο, ανακυπτει
Ι ' ' ερωτημα:
ενα πρωτο β ασικο
' Ι Ε'αν, δ η λ α δ' ' προ-
η , αυτη Ι
' θ / θ / / Ι 'θ
κειται να ειναι χα αρα ε ιμοτυπ ικη η εαν, α.ντι ετα , προκειται να εχε ι ως
1 1

σκοπό τις συνομιλίες με την ελληνική >ωβέρνηση και τις βρετανικές στρα­
τιωτικές χαι πολιτικές Αρχέ ς του Κα"tρου, αναφορικά με κρίσιμα στρατιωτι­
κά και πολιτικά: ζητήματα. Το σχετικό σκεπτικό των Myers και Woodhouset8
βασι'ζεται στα ακο '
'λ ου θ α: π ρωτα απ , 'λ
ο 'β ο
α στον φο ' '
οτι η στρατιωτικη απρα -

ξία που έχει επιβάλει το Συμμαχικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, μετά το

πέρας της επιχείρησης ιιAnίmals», θα οδηγήσει σε ενδοελληνικές συγκρού­
σεις. Παράλληλα, θεωρούν αμφίβολη την πρόθυμη συμπαράσταση και καρ-

15. Ο Πέτρος Ρούσσος αποτελεί έναν από τους λεγόμενους ((Κούτβηδες1J, επειδή
είχε σπουδάσει στο πανεπιστήμιο επιμόρφωση ς στελεχών KUTV της Μόσχας. Μέλος
της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ επί ηγεσίας Ζαχαριάδη (1934- 1936), από το 1942
έως το 1945 διατελεί μέλος του Πολιτιχού Γραφείου του χόμματος.
16. Ακολουθεί η διχαιολογία: Σε συμφωνία με τον Leeper , εκπρόσωπός του είχε το
δικαίωμα να επισκέπτεται καθημερινά το ελληνικό τμήμα της SOE Καtρου και να ενη­
μερώνεται για τις πληροφορίες πολιτικού περιεχομένου αλλά χαι για τις επιχειρήσεις της
στην Ελλάδα. Επίσης, ο πρέσβυς, μέσω της ISLD, ελάμβανε τα δεκαπενθήμερα υπο­
μνήματα της SOE, πολιτικού ενδιαφέροντος, αλλά και τις ανακριτικές εκθέσεις. Μπρο­
στά σε ένα τόσο σημαντικό πολιτικό γεγονός, είναι προφανές ότι Υ/ δικαιολογία δεν εί­
ναι ειλικρινής, κάτι που θα επιβεβαιωθεί από τις μετέπειτα εξελίξεις.
17. Για την ακρίβεια, μόνον εκείνων που φέρονται να ιικρατούνι1 γερμανικές μεραρ­
χίες στην Ελλάδα, αν και αυτό δεν ισχύει όσον αφορά τον Ψαρρό.
18. Myers, Greek Entanglemen t, σ. 248- 249· Woodhouse, Apple of Discord, σ.
151 - 152.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΙ'ΟΞΕ ΝΟΣ » 547

τερική ανοχή του πληθυσμού της υπαίθρου για: έναν ακόμα σκληρό χειμώνα,
Ι
χωρις οποια
δ' ι λ θ' Ι Ι
ηποτε προοπτικη απε ευ ερωσης του απο τις
δ υ ναμεις
f
κατο-

χης.
' κ f
ατοπιν τουτου, αποφασι
f 'ζ
συν
Ι
οτι ο σκοπος της αποστο
f λ' /
ης πρεπει να

διακριθεί σε τρία στάδια. Το πρώτο έγκειται στην επιδ ίωξη της ένταξης των
'Ι:- στον ε λληνικο στρατο Μ εση
' ς Ανατο λ'
1
'
αvταρτικων ομαοων ' ης και στην εντευ-'
θεν ανταλλαγή αξιωματικών-συνδέσμων. Με τη ρύθμιση αυτή, πιστεύουν, θα
περιοριστεί η αριθμητική αύξηση των ανταρτών και θα επιτευχθεί η ποιοτι­
κή τους αναβάθμιση. Το δεύτερο στάδιο -«το πιο λεπτό)), κατά τον Wood-
house- αφορά την εκτελεστική χαι νομοθετική εξουσία στην «Ελεύθερη Ελ-
/ πρεπει να δ ιαχωριστει/ απο τη στρι:χτιωτικ-η ε ξ ου σια
λα'δ ω>, η οποια 1 / που ασκει/ f f

το κοινο1 Γ
ε νικο
1 Σ
τρατηγειο.
Ι Εδ Ι Ι
ω, ως αναγχαιο μετρο κρινεται η αποστο
Ι ' λ 1
η

στα βουνά πολιτικών συνδέσμων της ελληνικής κυβέρνησης. Το τρίτο στάδιο,

τέλος, αποβλέπει στην προσέγγιση της μη αντιπροσωπευτικής κυβέρνη σης
του Κciίρου με τη νέα κατάσταση που έχει διαμορφωθεί στην <ιΕλεύθε:ρη Ελ­
λάδα>J , κάτι που μπορεί να επιτευχθεί με την αποστολή κυβερνητικών αξιω­
ματούχων στην κατεχόμενη χώρα. Εκείνοι θα συντελέσουν στην ομαλή με­
τάβαση από την κυριαρχία του αντάρτικου σε μια Ελλάδα με συνταγματικό
καθεστώς. Όλα αυτά έμμεσα σημαίνουν την, τουλάχιστον εν μέρει, μετατό­
πιση της κυβερνητικής εξουσίας από το Κάιρο στην «Ελεύθερη Ελλάδαη.
Ακόμη χαι αν υποκρύπτουν άλλους σκοπούς, 19 με μια Ελλάδα σχεδόν στο σύ­
νολό της υπό τον έλεγχο-κατοχή του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, δεν παύουν να είναι αφε­
λή αλλά και επικίνδυνα.
Εν ο'ψ ει '
των τοσο σημαντικων ' ζητηματων
' που προκειται να συ ζητη θ ουν
' '
στο
Ι
Κ αιρο, ανακυπτει το
Ι δ f
ευτερο ερωτημα : εαν,
f / δ
η
λ
α
δ' /
η, υφισταται προσυμ-

φωνημενη «ατζ' '

εντα» των συνομι λ ιων
1 \:- 1
και των οιαπραγματευσεων '
αναμεσα

στην ελληνική κυβέρνηση, στον Leeper, ως εκπρόσω1tο του Foreign Office,

και στην ελληνική και τη βρετανική στρατιωτική ηγεσία του Κciίρου. Τίπο­
τα από όλα αυτά δεν συμβαίνει. Η μεν ελλην ική κυβέρνηση καθεύδει, ο δε
Leeper όχι μόνον δεν διαθέτει ((ατζέντα», αλλά «έχει οδηγηθεί στο να περι­
μένει μια ομάδα από δύο τρεις ιδιώτες που έρχονται για φιλική κουβέντα κι
έ να χαϊδευτικό χτύπημα στην πλάτη». 20 Επιπρόσθετα: Η μόνη πληροφόρη­
ση που δια.θέτει ο πρέσβυς για την κατάσταση στην <ιΕλεύθερη Ελλάδα>> προ­
έρχεται από τις εκθέσεις της SOE Καtρου. 21 Για το περιεχόμενο και την ει­
λικρίνειά τους έχει γίνει λόγος προηγουμένως.
ι<Ατζέντα)), αντίθετα, διαθέτουν οι εκπρόσωποι του ΚΚΕ στην εαμική αντι­
προσωπεία. Ενώ, όπως αφελώς πιστεύει ο Myers, ο Σιάντος και οι υπόλοιποι
' '
εχουv συμφωνησε:ι μαζ'ι του σχε:τικα με: την τακτικη των «τριων σταοιωv>J.
~' , ' '

19. Π.χ., στην αποτροπή σχηματισμού ιιχuβέρνησης του βουνού>> από το ΚΚΕ.
20. Woodhouse, Apple σf Discσrd, σ. 152.
21. Myers, Greek Entanglement, σ. 249-250.
548 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΑΤΚΟΣ

Στην πραγματικότητα οι οδηγίες που τους δίνονται από το Πολιτικό Γραφείο

t
του κομματος, οι γνωστες του
t λ' / Ι
αχιστον, αφορουν μονον την εμμονη τους στο
/

πολιτειακό ζήτημα και στην «εθνική ενότητα>>. 22

Τούτο σημαίνει τη συμμε­
τοχή του ΕΑΜ στην κυβέρνηση. Οι εκπροσωποι διαθέτουν κατάλογο υπουρ-
' , ,
γων, ενω -για την περιπτωση παραιτησης του
, Τ
σου
δ ,
ερου- ως πρω
θ ,
υπουργ ο

πρόκει-ται να προτείνουν τον Γεώργιο Παπανορέου. 23 Ως προς το πολιτειακό,

τε, λ ος, χωρις
1 ,
να το αναφερει στο β ι βλ'ιο του, μα ζ'ι τους συντασσε-ται
1
και ο

Myers. Η σχε-τικ-f) πληροφορία προέρχεται από τον David W allace:

Δεν μπορώ, όμως, να θεωρήσω ως ορθό το να λέει [ο Myers] στους εκπρο­

σώπους των ανταρτικών οργανώσεων, λίγο πριν φύγουν μαζί του από την Ελ­
λάδα για το Κάιρο, πως, προσωπικά, συμφωνεί απόλυτα για τη μη επιστρο­
φή του βασιλέως πριν από δημοψήφισμα, και ότι ένας από τους σκοπούς του
ταξιδιού -~-ου, όπως και του δικού τους, είναι η, ως προς το ζήτημα αυτό, προ-
σπα
, θ εια για την α
λλ αγη
1
της πο
λ ιτιχης
1
-ι-ης
β ρετανικης
1
κυ
β ερνησης.
1 24

Η «Dakota>> με τους <ιΈξι», τον Myeι·s και -τον Wallace προσγε ιώνεται στο αε­
ροδρόμιο του Καί"ρου στις 10 Αυγούστου τα χαράματα. Ο Myers σπεύοει στο
Κάιρο, στο διαμέρισμα του Glenconner, όπου πρόκειται να φιλοξενηθεί, ενώ
η άδεια για την είσοδο των <ιΈξt)) στην πόλη χορηγείται αρκετές ώρες αργό-
τερα. 'Ο μως, '
εκεινοι δ εν ειναι οι μονοι που φ θ'
' ' ανουν στο Κ'
αιρο. Ε κει'β'
ρισχε-

ται, ήδη από τα τέλη Ιουλίου, ο ευφυής πολιτευτής Γεώργιος Εξηντάρης, τον
οποίο έχει φυγαδεύσει από την Ελλάδα ο Πελτέκης. Και ο μεν Εξηντάρης εμ-
'ζ 1 λ Ι Ι 1 ι
φανι εται ως εκπροσωπος των πο ιτικων ηγετων -στην πραγματικατητα ει-

22. Χατζής, ό.π., τόμ. Β', σ. 273.

23. Woodhouse, Apple of Discord, σ. 154.
24. Βλ. την Έχθεση Wallace, στην παραλλαyή της που δημοσιεύει ο Clogg, Greece
1940-1949, σ. 117 χ.εξ. (147). Εδώ είναι αναγκαία μια διευκρίνιση: Ο φάκελος ΤΝΑ
(PRO) FO 371 /37213/ R 8419 περιέχει δύο ανόμοιες εκθέσεις του Wallace. Συγκεκρι­
μένα, ενώ φέρουν την ίδια ημερομηνία (29.8.1943), η μία περιλαμβάνει περισσότερες
παραγράφους από τη δεύτερη. Τη λύση στις εντεύθεν απορίες δίνει η από 28. 1. 20 !Ο
ηλεκτρονική επιστολή του συμβούλου των Βρετανικών Αρχείων Neil G. Cobbe tt, σε
απάντηση σχετικού μου ερωτήματος: «Εξήτασα τον φάκελο FO 3 71 /3721 3/ R 8419 με
τίτλο "Major D . J. Wallace 'British P olicy and R esistance Movements ίη Greece' ".
"Υπάρχουν πράγματι δύο αντίγραφα ή παραλλαγές της έκθεσης. Η μία (20 σελίδες)
αποτελεί την τελική εκδοχή που τυπώθηκε και διανεμήθηκε στην κυβέρνηση και η ιiλ­
λη (27 σελίδες) αποτελεί προπαρασκευαστικ-ή εργασίαιJ. Εν πάση περιπτώσει, η ((Πpο­
παρασχευαστιχή εργασία)) [στο εξής: Έκθεση Wallace (Clogg)] περιέχει πολύτιμες
πληροφορίες για τον Myers και την SOE Καtρου που έχουν παραλειφθεί από το επίσημο
κείμενο. Βλ. και παρακάτω.
 «0 Α ΓΓΛΟΣ Ι!Ι' Ο Ξ. Ε.\ΙΟΣ ,, 519

ναι απεσταλμένος μόνο του Λαμπράκη-, 25 ενώ ο ίδιος ο Πελτέκης αναχωρεί

από την Αθήνα για το Κάιρο στις 1Ο Αυγούστου , κομίζοντας σειρά επιστολών,
όπως των Λαμπράκη και Σοφούλη προς τον Τσουδερό και τον Ι>οόσσο , των
Λαμπράκη και Γονατά προς τον Καραπαναγιώτη, 26 κα.ι άλλ.ων. 27 Στην αν-rι-
' ι ι ι η ι κ λ
μοναρχικη πανστpατια προκειται να συμμετασχει και ο αναγιωτης ανε -

λόπουλος. Από την ελληνική πλευρά , αυ-rοί είνα.ι οι πρω-rαγωνιστές του -σχε-
1:>' θ ι ο;:, ι ι ι Κ ' Ι ς:,
uον εα.τρικου- uρα.ματος που προκειται να πα.ιχτει στο αιρο τα επομενα uε-

καήμερα, και όλα αυτά χωρίς γνώση και επίγνωση του τι Υjδη προετοιμάζει το
ΚΚΕ στην Αθήνα. Τα γεγονότα. με μια, κατά -ro δυνατόν, χρονολογική σειρά :
Στις ι Ο Αυγούστου, πριν ακόμη οι <<Έ ξι)) εγκατασταθούν στο Κάιρο , ο
Leeper έχει μια μακρά συζήτηση με -rους
Myers, Wallace και Gle nconne r.
Στη σχετική αναφορά του προς τον sir Orme S a1·gent, τονίζει πως δεν υφί­
σταται ζήτημα. απομάκρυνσης από τις βασικές κατευθύνσεις της βρετανικής

25. Βλ. ((Periodical Intelligence Sun1mary ηο. 16, up to 26 March 1944» (Leeper) :
ΤΝΑ (PRO) FO 371/4368/R 5591 ((( Mr. La mbΓakisιι ).
26. Σύμφωνα με έγγραφο του Jimmy Peaπ;on της SOE Λονδίνου προς τον Hambro
(18.9. 19,13), στις 27 Ιουνίου ο Καραπαναγιώτης φέρεται να έχει εκφράσε ι την άποψη
l
ότι ,,εάν υπάρξει τοιαύτη δήλωσις του βασιλέως [αυτή της 4ης Ιουλίου τα πολιτικά
κόμματα εις την Ελλάδα θα μεταβάλουν την στάσιν των απέναντί τοωι. ΤΝΑ (PRO) HS
5/42 1. 'Οπως συμπληρώνει ο Pearson, η άποψη αυτή του Καραπαναγιώτη αποδείχθη ­
κε υπεραισιόδοξη.
27. Η μακροσκελής επιστολή του Λαμπράκη προς τον Τσουδερό ( που τον χαρα­
κτηρίζει ως ((παράφροναιι και ιιυστερικό έμπορο διαφημίσεωνιι, βλ. F leischer, Στέμμα,
τόμ. 2, σ . 261) είναι οξύτατη : Ο κίνδυνος του ελληνικού κομμουνισμού είναι ανύπαρχτος,
τον αάρχισε» η διχτατορ1α Μεταξά χαι τον κληροδότησε στους βασιλόφρονες αξιωμα­
τικούς που υπήρξαν οι στυλοβάτες της. «Να μην φαντασθήτεJι, επισημαίνει ο Λα­
μπράκης, αότι είναι δuνατόν να γίνει αποδεχτή η αντίληψις, πως τάχα διατηρεί το "ανεύ­
θυvον" διά την περίφημον Δικτατορίαν, εκείνος ακριβώς ο οποίος μας την επέβαλε,
επειδή το Σύνταγμα του 1911, που επικαλείται σήμερον ο Γεώργιος, θέλει ανεύθυνον
τον Βασιλέα και δέχεται ως μοναδιχούς υπευθύνους, την σκοτεινήv σκιάν του Ιωάννου
Μεταξά [ ... JJι. Και ο Λαμπράκης καταλήγει με έμμεσες απειλές: Εάν οι διαπραγμα­
τεύσεις στο Κάιρο αποτύχουν, οι φίλοι του Πλαστήρα έχουν αρχίσει ήδη προσπάθειες
για την επαναφορά του στην Ελλάδα. Έτσι, εάν ο βασιλεύς επιστρέψει χωρίς δημοψή­
φισμα, θα τον βρ ει μπροστά του και θα επακολοuθήσει αιματοχυσία. Από την άλλη
πλευρά, η επιστολή του Σοφούλη είναι, ασφαλώς, πιο μετριοπαθής και ήπια: Κατ' αυ­
τόν, το διάγγελμα του βασιλέως αποτέλεσε ευχάριστη έκπληξη , πλην όμως το περιε­
χόμενό του αμαυρώνεται από τα εξής : Πρώτα απ' όλα, οι εκλογές για Συντακτική Συ­
νέλευση θα προκαλέσουν σύνθετα πολιτικά προβλήματα, ενώ ((υπό τις παρούσες συν­
θήκεςι~ (sic) η διεξαγωγή ενός εγγυημένου για τη γνησιότητά του δημοψηφίσματος
αποτελεί την πιο απλή λύση. Εξάλλου, η πρόθεσις του βασιλέως να διορίσει προσωρι­
νή κυβέρνηση για τη διεξαγωγή των εκλογών συνιστά εκδήλωση δεσποτισμού, συνέ­
χιση της δικτατορίας κλπ., κλπ. Βλ. την επιστολή Λαμπράκη στο Αpχείο Τσουδεpού,
τόμ. Π, σ . 180 χ.εξ. , εκείνη δε του Σοφούλη στον ψάχe:λο ΤΝΑ (PRO) IIS 5/42 1.
550 ΠΕΤΡΟ~ ΣΤ. ΜΑΚ!'Ηi>~ΤΑΥΚΟΣ

πολιτικής και ότι το χρονοδιάγραμμα του βασιλέως της 4ης Ιουλίου πρέπει να.
γίνει αποδεκτό από όλους. Ωστόσο, κατά την άποψή του, η προσωρινή κυβέρ­
νηση που αναφέρεται στο βασιλικό διάγγελμα, πρέπει να σχηματ ιστεί άμεσα
στο Κά.ιρο ως κυβέρνηση συνασπισμού, ελπίζει δε ότι ο Εξηντάρης θα βοηθή­
σει προς αυτή την κατεύθυνση. Τέλος, του γνωρίζει πως το βράδυ της ίδιας
ημέρας είχε συναντήσει τους «'Εξι>J και ότι τους είχε προσκαλέσει σε γεύμα για
1
την επομενη, προκειμεvου να τους α.να
Ι λ'
υσει τη
β
ρετανικη πο
1 λ /
ιτικη απεναντι
/
στην Ελλάδα., τούτο δε λίγο πριν να συναντηθούν με τον βασιλέα. 28

Εδώ αρχίζει το δράμα των ((Έξι επί Κάιρον>). Οι ((εκπρόσωποι του EAM>J,
κυρίως δε ο Τζήμας, διασπούν την κοινή γραμμή και με ι<βίαιο τρόπο>J αρχί­
ζουν να ισχυρίζονται πως ο βασιλεύς Γεώργιος είναι ανεπιθύμητος στο 90%
των Ελλήνωv. Στη συνέχεια προβάλλουν επιτακτικά το πολιτειακό ζήτημα,
θέτοντας, τελεσιγραφικά, το εκβιαστικό δίλημμα: ή δημοψήφισμα ή εμφύ­
λιος πόλεμος κα.ι αιματοχυσία. Στις 12 Αυγούστου, η ατμόσφαιρα βαραίνει. 29
Το πρωί της ημέρας εκείνης, ο πρέσβυς δέχεται την επίσκεψη του Εξηντάρη
Ι
και, οπως αντι λ αμ β' Ι
αvεται , ο πρωην δ ιπ λ ωματης
Ι και πο λ ιτικος
Ι εχει
Ι 'δ η συ-
η

νομιλήσει με τον Τσουδερό. Και ενώ ο Εξηντάρης δέχεται την εντιμότητα

των προ
/
θ εσεων του
β
ασι
λ' / /
εως , εμμενε ι εντουτοις στην παραμονη του στο ε ω-
J ξ

τερικό μέχρι τη διεξαγωγή -του δημοψηφίσμα-τος, προκειμένου να υπερασπι-

,
στει εκει -τα ε
/ θ Ι 1
νικα συμφεροντα, κατι που, οπως ισχυρι εται,
/ / 'ζ θ
α του προσ
θ'
ε-

σει κύρος σ-την Ελλάδα. 30

Ο Εξηντάρης χρησιμοποιεί και ένα ευφυολόγημα:
'Ο Ι 1 Ι β Ι Ι Β Ι θ β θ 1
ι< πως τωρα πηγαινουν τα πραγματα, φο ουμαι οτι οι ρετανο ι α ρε ουν

'λου θ ο γεγονος:
Ι 'Οταν δυναμεις
Ι τους φ θ ασουv
Ι
1
αντ ιμετωποι με το ακο οι στην

Αθήνα, ο κόσμος που θα έχει συγκεντρωθεί για να τις υποδεχθεί, από το ένα
μεν πεζ ο δ ρομιο
1 θα κραυγα
Ι ζει: "Ζ ητω
1
η
Αγγ λ 'ια ,,, 1
ενω απο το α
Ι Ι λλ ο, με τον

ίδιο ενθουσιασμό (sic): "Κάτω ο βασιλιάς"JJ.:~t

Ύστερα από τα παραπάνω, συνεχίζει ο Leeper, η βρετανική κυβέρνηση
Ι
πρεπει να αποφυγει να
Ι δ / 1
ωσει την εντυπωση οτι σκεπτεται οτι
/ / δ'
ηποτε α
'λλ
ο
1 1 1 ζ 1 f t / 1
ιιεκτος απο την ενοτητα και την ευ ωια ενος συμμαχου , του οποιου η αφοσιω-

ση στους Βρετανούς έχει σήμερα προσλάβει σχεδόν διαστάσεις θρησκείας)).

'Q σο ' ι ακροατης
για τον εαυτο -του, παραμενει προσεκτιχος ' 'λ ων οσων
ι<ο ι 'ι
εχουν

1 1 θ θ 1 Ι ξ ι Ι
να πουν αυ-τοι οι αν ρωποι, εν αρρυνοντας τους στην ε ευρεση μ ιας κοινης

βάσης για την ενότητα, με τις ελάχιστες κομματικές προχαταλήψεις>J. Και ο

28. L eepe r προς Sargcnt, τηλεγράφημα 197/ l 1.8. 1943: ΤΝΑ (PRO) lIS 5/ 425.
29. Leeper προς Sargent, τηλεγράφημα 198/ 12.8. 1943: στο ίδιο.
30. Leeper προς Sargent, τηλεγράφημα 199/ 12.8. 1943: στο ίδιο.
31. Glenconne1· προς Λονδίνο, Alpha 99/25.8.1943, με το οποίο διαβιβάζεται μήνυ­
μα-υπενθύμιση του Keble σχετικά με τα γεγονότα. Το σήμα τελειώνει με τη φράση:
ιιL ... ] πιστεύω ότι τα παράνω συνοψίζουν τη θέση μας στην Ελλάδα σχεδόν περισσό-ι-ε­
ρο από οτιδήποτε άλλοιJ : ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 421 (αδημ. ) .
 «0 ΑΓΓ Λ ()Σ ΠΙ'ΟΞΕ!\ΟΣ » .)51

Leeper, σε μια εκδήλωση θαυμασμού προς τους <ιΈξι)) , καταλήγει: ((Δεν μπο-
, S> ' 1 1 θ , <;:, 1
ρω να εμποοισω τον εαυτ ο μου απο το να αισ ανεται οτι η εμφανιση στην εuω
, ,
f θ 1 IS:, f 1 θ f
σκηνη α.ν ρωπων που στην πα.τρωα. τ ους α.ντιστεκοντα.ι ενεργα στον εχ ρο,

δ εν
,
εινα.ι
<;:, , 1 , 'λ ζ 1
ουνατον πα.ρα να εχει ως αποτε εσμα την ανα ωογονηση και την

πνευματική εγρήγορση της κυβέρνησης , κάτι που ίσως την οδηγήσει, όπως
και τον βασι λέα. , στην αλλαγή της σημερινής τους στάσης~>.
Το ίδιο βράδυ (12 Αυγούστου ) ακολουθεί ένα γεγονός που ωθεί τον L eeper
σε ακόμα μεγαλύτερη ταύτιση με τους ((εκπροσώπους του EAM>J χα.ι τον Εξη-
,
ντα.ρη.
ΟΤ
σου
δ Ι Ι
ερος επισκεπτεται τον πρεσ
, β
υ και τον ενημερωνει σχετικα με
, ,
1
'θ εση των με λ'
ων του υπουργι κου συμβ ου λ'ιου γ ια
1
την εναντιον του πρω ινη
, επι

την έκπληξη που τους είχε επιφυλάξει. Οι υπουργοί απείλησαν με παραίτη­

ση, για. να αρκεστούν, τελικά, σε μία. έγγραφη οιαμαρτυρία. προς τον Leeper.
Οι ίδιοι αποφάσισαν να. οεχθούν εν σώματι τους ((Έξι>J , την επομένη . Τούτο,
ωστόσο , οεν αποτελεί τη σημαντική εξέλιξη. Όπως αφηγείται ο Le ep eι· , ο
Τ σουοερος
<;:, , , ,
επισκεπτεται στη συνεχεια τον
β λ ' λ
ασι εα. κα.ι εχει μια. (<ει ικρινψJ
, ,
συ
,
ζητηση μα ι του.
ζ' Τ
ου γνωρι ει
'ζ ,οτι υστερα
, , ,
α.πο τις επα.φες του με τους<<
'Et:ι.,ι>>
και τον Εξηντάρη , έχει πειστεί πως όλοι τους εκπροσωπούν (( ισχυρά ρεύμα.­
τα» της κοινής γνώμης στην Ελλάοα, κάτι που ο βασιλεύς οφε ίλει να. λάβει
σο β αρα.Ι υπ
'
ο
'ψ
ιν του.
Α , ,
πο ο,τι α.ντι
λ
αμ
β,
ανεται ο πρεσ
, β
υς , ο
Τ
σου
δ ,
ερος εχει
1

προτείνει στον βασιλέα τον σχηματισμό κυβέρνησης ευρέως συνασπισμού, με

την προϋπόθεση όμως ότι εκείνος θα δηλώσει προηγουμένως πως δεν θα. επι­
στρέψει στην Ελλάδα πριν από δημοψήφισμα. Στο μεσοδιάστημα., ο ρόλος
του θα είναι η υπεράσπιση των εθνικών συμφερόντων στο εξωτερικό.
Στη συνέχεια. της αναφοράς του προς τον Sargent, ο Leeper ζητάει επει­
γόντως οδηγίες, ενώ, παράλληλα , δια.τυπώνει τις απόψεις του. Γράφει : ι<Δεν
μπορούμε να αγνοήσουμε την πραγματικότητα η οποία τώρα μας παρουσιά­
ζεται για. πρώτη φορά με πληρότητα.J>. Ο πρέσβυς έχει πλέον δια.μορφώσει
((καθαρή)) άποψη: Η βρετανική κυβέρνηση δεν πρέπει να συμβουλεύσει τον
βασιλέα να σταθεί αντίθετος προς την παραπάνω λύση. Με την αποδοχή της,
ο βασιλεύς θα. κερδίσει την εκτίμηση όλων των Ελλήνων στο Κάιρο , ακόμα.
και των <<νεόφερτων>> (sίc) ... :12
Σύντομα όμως, υπάρχει μια. ακόμη εξέλιξη. Ο Leeper αναφέρει στον
Sargent πως ο Τσουοερός έχει προτείνει στον βασιλέα μια συμβιβαστική διέ­
ξοδο: Μετά την Απελευθέρωση, ο βασιλεύς Γεώργιος θα παραμείνει στην Ελ­
λάδα. για δύο ή τρεις εβδομάδες και στη συνέχεια θα αναχωρήσει για το εξω-
, f Ι δ ψ Ι θ f θ f
τερικο, οπου εν αναμονη του ημο ηφισματος α υπερασπιστει τα ε νικα

συμφέροντα. Ο ίδιος ο βασιλεύς φέρεται να την αποΟέχεται, ενώ ο Τσουδερός

, 1 λ' J ' , β
πιστευει πως για την επιτυχια της υσης ειναι ανα.γκαια η επισημη ρετα.νι -

κή υποστήριξη. Σχολιάζοντας τις παραπάνω αναφορές του Leeper, ο Glen-

32. Leep eι· πpοζ Sargent, τηλεγρciψημα 199/ 12.8.1 913 (συμπληρωματικό): ό. π.
552 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡ1ΙΣ - ΣΤΛΪΚ01

conner γράφει στο Λονδίνο: «Μέχρι τότε φαινόταν να υφίστανται ευνοϊκές

προοπτικές για την εξεύρεση μιας λύσης, ενώ τα τηλεγραφήματα του Leepe r
με εντυπωσίασαν, διότι έδειχναν ότι προέρχονταν από έναν ευ αίσθητο άν­
θρωπο. Ύστερα όμως, έλαβε οδηγίες από το Foreign Officen. :η
Σιγά σιγά, η χρίση γίνεται πολύπλευρη. Ο Myeι·s 34 αφηγείται:

Ενώ οι περισσότεροι από εκείνους με τους οπο ίους είχα να χάνω στην SOE
Κα·tρου κατανοούσαν γρήγορα τα προβλήματα που αντιμετώπιζα σε σχέση
με το μέλλον της Αντίστασης στην Ελλάδα, στο Γεν ικό Στρατηγε ίο Μέσης
Ανατολής υπήρξαν πολλοί που, αν και με άκουγαν με κατανόηση, δεν είχαν
ιδέα τού πόσο σοβαρή ήταν η κατάσταση στο σύνολό της. Μερικοί από τους
αξιωματικούς μας που είχαν παρακολουθήσει τα πλήθη στην κηδεία του Με­
ταξά και είχαν διαπιστώσει τη νομιμόφρονα υποστήριξη του ελληνικού λαού
προς τον βασιλέα και την κυβέρνησή του όταν η χώρα βρισκόταν σε κίνδυνο,
αδυνατούσαν να καταλάβουν την πλήρη μεταστροφή της κοινής γνώμης που
τους ανέφερα, ούτε δε και ήθελαν να πιστέ ψουν πως ήταν πραγματ ική.

Η πρώτη αντίδραση του Foreign Office σημειώνεται στις 15 Αυγοuστου, με

το -καταλυτικό για τις εξελίξεις- τηλεγράφημα 128 του Sargent προς τον
' παρεχονται
L eeper, με το οποιο ι ι β δ ' ζ , ι
στον πρεσ υ οι ο ηγιες που ητουσε επειγο-
35 Τ ι ι ι ι ι ι θ'
ντως. ο χυριο περιεχομενο του αφιερωνεται στον , υπο τις παρουσες συν η-

χες, σχηματισμό μιας αντιμοναρχικής ή και κομμουνιστικής κυβέρνησης από

τους ((Έξι,> και τον Εξηντάρη. Κατά τον Sargent, στην περίπτωση αυτή , και
αν ακόμα υπάρξει δημοψήφισμα με τον βασιλέα απόντα στο εξωτερικό, το
αποτέλεσμά του θα είναι προδικασμένο . Έτσι, σύμφωνα με το Foreign Office ,
((εάν ο βασιλεύς δεσμευθεί τώρα ότι δεν θα επιστρέψει στην Ελλάδα παρά μό­
νον ύστερα από δημοψήφισμα, στην πραγματικότητα υπογράφει την παραί­
τησή τοωι. Και ο Sargent διατυπώνει μια πρόβλεψη: <ιΦαίνεται πως ο βασι­
λεύς θα κληθεί να αποφασίσει αμέσως εάν πρόκειται ή όχι να παραμείνει εκτός
Ελλάδος για ένα απροσδιόριστο χρονικό διάστημα μετά την απελευθέρωσή
της. Η απόφαση εναπόκειται στον ίδιο, όμως η πολιτική μας εξακολουθεί να
συνίσταται στην εκ μέρους μας παροχή προς εκείνον κάθε δυνατής υποστήρι­
ξης, με την πρόθεση να τον αποκαταστήσουμε στον θρόνο του». Το τηλεγρά­
φημα του Saι·gent φθάνει στα χέρια του Leeper στις 16 Αυγούστου.

33. G\e nconner προς P e arson, Alpha 035/ 24.8.1943: ΤΝΑ (PRO) HS 5/425.
34. Greek Entanglement, σ. 252.
35. ΤΝΑ (PRO) FO 371 /37204/R 7548. Επίσης, G!ogg, <tPearls from S\vine >>, σ.
93-94. Ο Fleischer μοιάζει να αγνοε ί τόσο την ύπαρξη όσο και τη σημασία του.
 «0 Α Ι ΤΛΟΣ ΠΡΟΞR ~Q2; ,, 553

Οι επόμενες ημέρες είναι ιδιαίτερα κρίσιμες, ενώ η παρακολούθηση της

αλληλουχίας των εξελίξεων είναι σημαντική, καθότι, όχι σπά,1ια , η μια προ­
καλεί την άλλη. Εδώ, τα γεγονότα -για μιαν ακόμη φορά- με τη μορφή ημε­
ρολογίου:
Τρίτη , ] 7 Αυγούστου. ΙΙ πρόβλεψη του Sargent επαληθεύεται: Οι «Έξιιι,
ο Κανελλόπουλος και ο Εξηντάρης συγκεντρώνονται σ' ένα σπίτι στο Κάιρο και
ύστερα από πολύωρη συζήτηση ( μόνο ο απολογισμός πεπραγμένων του Κα­
νελλόπουλου στη Μέση Ανατολή κρατάει μιάμιση ώρα!}3 β αποφασίζουν την
υπογραφή του ακόλουθου ιιπρονουντσιαμέντου», με παραλήπτη τον Τσουδερό :

Οι υπογεγραμμένοι εκπρόσωποι των υποσημειουμένων κομμάτων και οργα­

νώσεων διεπιστώσαμεν ομοφώνως ότι, χάριν της εθνικής ενότητος ήτις μό­
νη διασφαλίζει την ευόδωσιν του εθνικού αγώνος και την ομαλήν εξέλιξιν του
'
ΠΟΛιτικου ' β'ιου ' ' '
της χωρας , παρισταται αναγκη να ,
δη λ ω θ η , ,
υπευ θ υν ως οτι ο

Βασιλεύς δεν θέλει επανέλθει εις την Ελλάδα πριν ή ο Λαός αποφανθή επί
της μορφής του Πολιτεύματος. Την πλήρη εν προκειμένω ομοφωνίαν μας ως
εκπροσώπων του μεγίστου μέρους της Ελληνικής κοιvής γνώμης εθεωρήσα­
μεν σκόπιμον να καταστήσωμεν γνωστήν προς υμάς και δι' υμών προς το
37
Υπουργικόν Συμβούλιον.

Σύμφωνα με τον Κανελλόπουλο, σκοπός της ενέργειας είναι ιινα πεισθούν

οι Άγγλοι και ο Βασιλεύς ότι ο τελευταίος δεν πρέπει να γυρίσει στην Ελλά­
δα πριν από το δημοψήφισμαJJ . Περαιτέρω , σύμφωνα με τη συλλογιστική του
ιδίου ::Js

[ ... ) είναι η ύστατη ώρα για να επιδιωχθεί η ματαίωση του σχεδίου των Αγ­
γλοαμερικανών για την εγκαθίδρυση απροκάλυπτη ς ή καμουφλαρισμένης
κατοχής στην Ελλάδα. με τον Βασιλέα ως το όργανο εκείνο που στο πρόσω­
πό του θα. πραγματοποιότα.ν πέρα. για πέρα η λίγο ή πολύ από τώρα. πραγ­
μα.τοποιημένη μείωση ή και άρση της κυριαρχίας μας και της εθνικής μας
αξιοπρέπειας[ ... ] Τους λέμε καθαρά και ξάστερα ότι ή θα έχουν τοv Βασιλέα
χωρίς την Ελλάδα. ή θα 'χουν φίλη την Ελλάδα., ως σύνολο οργανικό, αλλά με
ελεύθερη τη βούλησή της και με το κεφάλι της ψηλά. :J9

36. Κανελλόπουλος, Ημεpολόyιο, σ. 474-475. Αυτές υπήρξαν οι ((Πολυήμερες δια­

πραγματεύσειςι1 για τις οποίες χάνει λόγο ο Fleischeι·, Στέμμα, τόμ. 1, σ. 455.
37. Λπό το πρωτότυπο του Παναγιώτη Κανελλόποuλου. Αρχείο Αν . Κανελλόπουλοu,
ό. π.
38. Ημεpολόyιο, σ. 476.
39. Όλα τα παραπάνω δεν απέτρεψαν, βεβαίως, τον Κανελλόπουλο από το να κα­
ταλάβει υπουργικούς θώκους σε χuβερνήσε•.ς μετά την Απελευθέρωση , σε καιρούς που
η Ελλάδα αποτελούσε πράγματι κράτος μειωμένης εθνικής κυριαρχίας .
 ΠΠΡΟΣ ΣΤ. ΜΛ Κ l'ΙΙΣ- ΣΤΛlκω;

Ύστερα από τα παραπάνω, η φράση «να δηλωθή υπευθύνως ότι ο Βασι­

λεύς δεν θέλει επανέλθει κλπ.» προκαλεί ερωτηματικά σχετικά με το ποιος
είναι εκείνος που θα προβεί στην <ιυπεύθυνη δήλωσψ> ή θα την υπογράψει. Η
διατύπωση του κειμένου αποκλείει τον ίδιο τον βασιλέα. Από την άλλη πλευ­
ρά, ούτε ο Τσουδερός ούτε και η ελληνική κυβέρνηση νομιμοπο ιο ύνται ή έχουν
~
τη uυνατοτητα να ανα λα
' ' βουν τετοια ' δ εσμευση.
' Α υτο' '
που απομενε ι, λο ιπον
' ,
,
ειναι η
β ,
ρετανικη χυ
β'
ερνηση, στην
, ,
οποια, εμμεσα, απευ
θ'
υνονται οι υπογρα-

φείς της δήλωσης. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, συνιστά. προσφυγή στους Βρετανούς
,
προκειμενου να παρεμ
1
β
ουν στα ε
λλ ,
ηνιχα πο
λ , , β'
ιτικα πραγματα, αχρι ως αυτο
,
για το οποίο θα κατηγορηθεί σε λίγο ο βασιλε ύς .
Το μανιφέστο , όμως, αποβλέπει και σε άλλους σκοπούς . Ο Κανελλόπου­
λος συμπληρώνει: 4 0

Μετά την υποβολή του χαρτιού μας, έπρεπε η κυβέρνηση να ταχθεί σύμφω­
νη μαζί μας όχι μόνον θεωρητικά αλλά και έμπρακτα. Έπρεπε να υποβάλει
μ' άλλα λόγια παραίτηση -αφού μάλιστα υπάρχουν τώρα εξουσιοδοτημένο ι
αντιπρόσωπο ι των κομμάτων και οργανώσεων - και να φέρει έτσι σε δύσκο­
λη θέση τον Βασιλέα και τους Άγγλους. Ο Βασιλεύς θα 'ταν υποχρεωμέ νος
να θέσει σ' εφαρμογή τη συνταγματική διαδικασία, καλώντας τον καθένα από
μας, και θ' άκουγε από τα χείλη όλων την ίδια κουβέντα. Μην μπορώντας να
σχηματίσει κυβέρνηση χωρίς τη δήλωση, θ' αναγκαζόταν να υποχωρήσει στην
απαίτησή μας. Έτσι θα σχηματιζόταν κυβέρνηση οικουμενική από τώρα και
θα λυνόταν το ελληνικό ζήτημα.

Την ίδια. ημέρα, ο Αμερικανός πρέσβυς στην ελληνική κυβέρνηση A lexan-

41
der Kίrk πληροφορεί το State Department πως τόσο ο ίδιος όσο και ο
Leeper έχουν συστήσει στον βασιλέα και στον Τσουδερό να προσπαθήσουν να
,
πεισουν τους «
'Εξ
ι», α.
λλ , Ι β Ιλ , Ι
α. και το υπουργικο σuμ ου ιο, οτι η αναχινηση πο-

λιτειακού ζητήματος είναι άκαιρη και όχι επείγουσα. , όλη δε η αναστάτωση

που έχει προκληθεί ως μοναδικό αποτέλεσμα. έχει την εκτροπή της Ελλα.δος
από την κοινή πολεμική προσπάθεια.. Και ο Kίrk καταλήγει: «Χθες υπήρχαν
'ξ Ι
εν δ ει εις οτι οι προσπα
Ιθ / 1
ειες α.υτε ς ητα.ν σε ε ε
ξ 'λ ξ
ι
f Ι
η, ομωc; για την περιπτωση

που η αναβολή του ζητήματος καταστεί αδύνατη, το ενδεχόμενο της αποστο­

λής σχετικού μηνύματος προς τον Τσώρ-~:σιλ και τον Ρούζβελ-~: εξετάζεται σο-
, , , , , , , 42
β αρα
δ
και ειναι εν εχομενο να αποφασισ-~:ει ανα πασα στιγμη».

40. Ημερολόγιο, σ. 4 78.

4]. Την εποχή εκείνη ο
Kirk ήταν υπουργός Μέσης Ανατολής των ΗΠΛ και, ταυ­
τόχρονα, ομόλογος του Lceper στην ελληνιχ·ή κυβέρνηση.
42. Kirk προς τον υπουργό Εξω-τεριχών των ΗΠΑ Cordell Hull (17.8.194 3). Βλ. Uni-
tcd States D epartmcnt of State, F oreign Relations of the United Statcs Diplomatic
Papers 1943, -τόμ. IV: The Near East and Afrίca [στο εξής : FRUS l 943J, σ. 141 - 142.
 «0 f_ ΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟl: » ~55

Στο σημείο αυτό είναι αvαyχαίες μερ ικές διευκρινίσεις σχετ ικά με την αλ­
λαγή της στάσης του L eeper, που μόλις έχει επέλθει. Όπως αναφέρει και ο
Gle nconne r στο παραπάνω τηλεγράφημά. του , η μεταστροφΎ] του πρέσβεως
οφείλεται στις οδηγίες που έλαβε από το Fore ign Office, κάτι το οποίο επι­
βεβαιώνεται από επιστολή (22.8.1943) του Sargent προς τον πολιτικό προϊ­
στάμενο της SOE, τον υπουργό Οικονομικού Πολέμου, λόρδο Selborne. 43
Μεταξύ άλλων, ο Sargent γράφει : <<Είμαστε απόλυτα σύμφωνοι μαζί σας ότι
πρέπει να παράσχουμε στον βασιλέα τη μέγιστη δυνατή υποστήριξη, το ύτο
δε έχουμε καταστήσει σαφές στον L eepen>.
Αντίθετη με τα παραπάνω είναι η εκδοχή του Fle i scher. ι, 4 Κατά τον συγ­
γραφέα, εκείνος που προκάλεσε τη μεταστροφή του Leepe1· είναι ο David
W a llace . Σύμφωνα. με τον Fleischer, <<αποφασιστικό ρόλο παίζει μια [μόνο;]
μακρά ιδιαίτερη συνομιλία [του Leeper] με τον Ουά.λλας , ο οποίος απαλ­
λαγμένος από την παρουσία του Μά.υερς, εκφράζει ανοιχτά τις αντιρρήσεις του
για την "εαμόφιλη" πολιτική του τελευταίοω>. 45 Παράλληλα., ο W a llace ανα­
καλύπτει τον εμπαιγμό της SOE Κα'tρου ε ις βάρος του Leeper. Ως προς το
δεύτερο, αφήνω τον λόγο στον ίδιο: 46

Από τα 1 3 τηλεγραφήματα που απηύθυνα στον πρέσβυ ούτε ένα δεν του πα­
ραδόθηκε. [... J Τα πε ρισσότερα είχαν αποκρυπτογραφηθεί και τυπωθεί στους
φακέλους της SOE. Ο πρέσβυς, ωστόσο , δεν είχε περιληφθε ί στον πίνακα των
, και ο' λ α αυτα, γινονται
απο δ εχτων.
, , ,δ θ , , β,α-
περ ισσοτερο τερατω η , χα οσον, ενω

σει της συμφωνίας F oreign Office-SOE, ως παραλήπτης τους εθεωρείτο ο

πρέσβuς , όλα αυτά τα τηλεγραφήματα κυκλοφορούσαν στην ΜΟι\, μερικά ε ί­
χαν αναμεταδοθεί στην SOE Λονδίνου και μερικά. είχαν διαβιβασθεί στον «C>>,
από όπου έ φθαναν στην πρεσβε ία ως προερχόμενα από ανώνυμες πηγές.

Με βάση , λοιπόν, τη ι<μαχρά ιδιωτική συνομι λία>~ και την ανακάλυψη του
W a ll ace, χωρίς, μάλιστα, απάντηση στο κρίσιμο ερώτημα αν τα γεγονότα
αυτά προηγούνται ή έπονται των τηλεγραφη μάτων του F oreign Office, ο

-!3. ΤΝΑ (PRO) HS 5/4 21.

,11. Στέμμα, τόμ. 1, σ. 157 και 459-460. Ο tδtος, με ιδtαίτε ρη οξύτητα, εφ . Τα Νiα,
28. 11. 2009, ιιΒιβλιοδρόμιωι .
45. Ο ισχυρισμός δεν συνοδεύεται από οπο tαδήποτε τεκμη ρίωση. Το χuptότερο όμως
είναι. πως ουδέποτε ο W allace χατηγόρησε τον M yer s για. εαμοφιλία. Όπως προχύπτει
σαφέστατα από τΎ)ν έκθεσή του, εκείνο που του προσήπτε ήταν η ταχτική του ιιχ.α­
τευνασμούιι του KKJ:: Χαl των διαρκών υποχωρήσεων απέναντί του -πάντοτε: εις βάρος
του Ζέρβα- πpοχειμένου να εξασφαλίσει την εμπιστοσύνη του. Ωστόσο, και αν ακόμα
είχε συμβεί χ.άτι τέτοω , ασφαλώς δεν ήταν αρκετό για να ωθήσει τον Leepe r σε αλλαγή
των απόψεών του.
46. Έκθεση W allace (Clo.E;g), σ. 148.
.556 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗ Σ-ΣΤΛΤΚΟΣ

Fleischer χατα.λήyει στο συμπέρασμα ότι η μεταστροφή του L eeper οφεί­

λεται στον νεαρό απεσταλμένο του στην Ελλάδα. Όμως η συλλογιστιχή του
δ εν δ ω.
' Κα.τα. 'δ ιο, δ εν
1
συyyρα.φεα ' '
στα.μα.τα.ει ε τον ι '
εαν ο L eeper ' •• '
ειχε α.ιv,α.-

ξει απόψεις θα. είχε επιβληθεί στο Foreign Offίce. Περαιτέρω συνέπεια όλων
αυτών, συμπεραίνει, υπήρξε το να πειστεί το ΕΑΜ ότι ιωι Άγγλοι>J θα επα-
/
' β α.σι λ εα β'ια)), λ εσε λ ιο
1 1 1 1
ναφερουν '!Ον <ψε τη γεγονος που προχα τον εμφυ πο-

λεμο του 1943. Τελιχό συμπέρασμα του Fleischer: Ο Wallace υπήρξε ο ιψοι­
1
ρα.ίος άνθρωποςJJ για. την Ελλάδα.. ' ί
Εyy6τερα : Το κρίσιμο ερώτημα. ε ίναι τι μεσολαβεί ανάμεσα. στις 12 Αυ­
yο6σ'!ου, όταν ο Leepeι· υιοθετεί τη συμβιβαστική πρόταση Τσουδερο6 (η
οποία αγνοείται από τον Fleischer) μέχρι τις 16 Αυγο6στου , οπότε ο πρέσβυς
λαμβάνει το τηλεγράφημα του Sargent με τ ις οδηγίες του Foι·eίgn Office.
'Ε κτοτε, λοιπον,
ι ι του, συμφωνα
η μεταστροφη ι '
'λλ ωστε κα.ι με την επισημαν-
α

ση του Glenconner. Όσο για. τον Wallace: Όπως τεκμηριωμένα αποδεικν6ει

ο Clogg,ι. 8 στις πρώτες συζητήσεις -του με τον L eeper συν-τάσσεται απόλυτα. .··
.\
με τα όσα υποστηρίζει ο Myeι·s. 'Υστερα αρρωσταίνει και μετά την ανάρρωσή
του ανακαλύπτει τι πραyμα-τιχά έχει συμβεί με τα τηλεyρα.φήματά του. Συ­
μπερα.σμα.τιχά: Όταν ο Leeper δέχεται την άχαμπ-τη και σκληρή αν-τίδρα.ση
'!Ου Foreign Office στις απόψεις του και στη συμπάθεια που έχει εκδηλώσει
απέναντι στους (ι'Εξι>J, α.ισθάνετα.ι άσχημα. εκτεθειμένος. Κα.ι από το αδιέξο­
δο τον βγά.ζει ο W allace, όχι μόνο με την α.να.κάλυψή του α.λλά χα.ι με τα όσα.
-α.πα λλ α.γμενος,
' '
πραγματι, ' την επι'δ ρα.ση του Μyers- του
α.πο yνωρι'ζει για.

την πραγματική κα-τάστα.ση στην Ελλάδα.. Γράφει ο Wallace:ι, 9

Ο πρέσβυς αγνοούσε τελείως ότι ο Ζέρβας υπέγραψε το συμφωνητικό των

Εθνικών Ομάδων χωρίς τη θέλησή του και ότι καθημερινά. δεχόταν πιέσεις
από τη Βρετανική Αποστολή προκειμένου να προβεί σε παραχωρήσεις προς
το ΕΑΜ. Αγνοούσε τελείως ότι το Κοινό Γενικό Στρατηγείο είχε λάβει μια
απόφαση σύμφωνα με την οποία ήταν σχεδόν αδύνατο να αναπτυχθούν εθνι­
κές ομάδες αρκετά ισχυρές , ώστε να έχουν ελπίδες επιβίωσης σε περίπτωση
που το ΕΑΜ γινόταν εχθρικό απέναντί τους. Αyνούσε τελείως ότι στην Πε­
λοπόννησο εμαίνετο κανονικός εμφύλιος πόλεμος, ή ότι η Βρετανική Απο­
στολή, μακράν τού να προσπαθεί να ευνοήσει ανταρτικές ομάδες, σύμφωνες
με την πολιτική της βρετανικής κυβέρνησης [ ... ] στο όνομα της ιιειρήνηςη,

47. ((Βιβλιοδρόμιοιι, ό.π. Σε επόμενο κεφάλαιο του βιβλίου του όμως (Στέμμα, τόμ.
2, σ. 263) ο Fieischer γράφει: ιιΟ Λήπερ, που ήδη με την αποστολή τωv "Έξι" είχε πει­
σθεί για την ανάγκη αναθεώρησης της βρετανικής στρατηγικής και μόνο από κάποιο
αίσθημα τραuματισμένου εγωισμού e: ίχε αλλάξει ξαvά γνώμη, παρακαλεί τώρα το Fo-
reign Office [ ... ]».Ο Wallace, ο 1ψοιραίος άνθρωπος>ι, έχει λησμονηθεί.
48. ((Pearls from S\\'ineιι, σ. 99.
49. Έκθεση Wallace (Clogg), σ. 149.
 «0 ΛΓΓΛΩΣ ΠΡΟΞF.ΝΟΣ » 557

με κάθε ευκαφία κάλυπτε το ΕΑΜ. Το αποτέλεσμα: Ενώ πριν από έξι εβδο­
μάδες η Πελοπόννησος προσέφερε ένα τεράστιο πεδίο και μια μοναδική ευ­
καιρία για την ανάπτυξη ανταρτικών μονάδων, ανεξάρτητων από το ΕΑΜ
και υπό την ηγεσία μονίμων αξιωματικών, σήμερα, όπως και η ηπειρωτική
χώρα, έχει σχεδόν απόλυτα. εκκαθαρισθεί από το ΕΑΜ.

Ο Leeper, τώρα, έχει βρει το αναγκαίο έρεισμα για να δικαιολογήσει το

f f Ι Ι Ι Ι ζ \>
ατοπημα του των προηγουμενω'J ημερων, οταν υποστηρι ε πως ιωεν μπο -

ρούμε να. αγνοήσουμε την πραγματικότητα η οποία τώρα μας παρουσιάζεται

για πρώτη φορά με πληρότηταιι. Υπεύθυνη γι' αυτό ε ίναι πλέον η SOE Καίρου
ι λ ι ι Α ι ι ι β ξ λ' ι
και η εκ μερους της παραπ ανηση του. πο τοτε , ο πρεσ υς ε απο υε ι εναν

λυσσα λ εο
, πο'λ εμο εναντιον
ι '»
της , που οεv θ α μεινει
ι ι συνεπειες.
χωρις ' 'Ο σο για

τον David Wallace, η ευγνωμοσύνη του απέναντι στον πρόωρα χαμένο νέο
εκδηλώνεται αρκετά χρόνια αργότερα. Ο Leeper αφιερώνει στη μνήμη του το
βιβλίο με τις αναμνήσεις του, Wl1en Greek meets Greek...
Τετάρτη, 18 Αυγούστου. Την ώρα που ο Κανελλόπουλος και οι υπόλοιποι
εγχειρίζουν το μανιφέστο τους στον Τσουδερό , ο βασιλεύς Γεώργιος απο­
στέλλει -μέσω του Foreign Office - το αναμενόμενο μήνυμα προς τον Τσώρ­
τσιλ που βρίσκεται, όπως και ο Ρούζβελτ, στο Κεμπέκ για τη Διάσκεψη
((QuadrantιJ. Ένα αντίγραφο της επιστολής παραδίδεται στον Kirk για να
διαβιβασθεί στον Αμερικανό πρόεδρο, ενώ ένα αχόμα αποστέλλεται προς τον
φίλο της Ελλάδος και της βασιλικής οικογένειας στρατάρχη Jan Smuts, πρω­
θυπουργό τότε της Νοτίου Αφρικής. :iO Από -το κείμενο της επιστολής -του που
ακολουθεί, προκύπτει ότι ο βασιλεύς έχει ήδη αποδεχθεί τη συμβιβαστική
/ /
'
λυση Τ σου δ ερου , 'λλη ειναι εμφανης ο πο'θ ος του για την επι -
1 1
'
ενω απο την α

στροφή του σ-την Ελλάδα, επικεφαλής του ελληνικού στρατού, όπως ήταν την
εποχή του ιι'Οχιη και του Έπους της Αλβανίας:

Στις 4 Ιουλίου δήλωσα προς τον λαό μου ότι μετά την απελευθέρωσή του, θα.
κληθεί να αποφασίσει για το είδος της διακυβερνήσεώς του , μέσω ελευθέρων
εκλογών.
Αιφνιδίως, βρίσκομαι τώρα αντιμέτωπος με την πλέον περίεργη κατά­
σταση: Απρόσμενα, έχουν φθάσει από την Ελλάδα κάποια άτομα, τα οποία λέ­
γεται ότι εκπροσωπούν διάφορες ανταρτικές ομάδες, επιπλέον δε και ένας
εκπρόσωπος ορισμένων παλαιών πολιτικών κομμάτων , όλοι δε με πιέζουν να
δ η λωσω
ι ι
οτι
δ ι
εν πpο κειται να επιστ ρε
'ψ ι ι ι ι
ω πcφα. μονον υστερα απο την
δ
ιε
ξ
α-

γωγή δημοψηφίσματος που θα κρίνει το μελλοντικό πολίτευμα της χώρας.

Το εν λόγω αίτημα δημιουργεί ένα. νέο ζήτημα, για το οποίο, όπως πι­
στεύω, θα πρέπει να έχω ;:ην άποψή σας πριν από οποιαδήποτε απόφαση.
Προσωπικά είμαι απόλυτα. αντίθετος προς μια. τελική απόφαση. Διότι , κατά

50. Αpχείο Τοuδεpού, τόμ. Γ1, σ . 272.

558 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - 2:'1Ά!ΚΟΣ

την άποψή μου, αυτό που τώρα προτείνεται, πρωταρχικά μεν αποτελεί ελ­
ληνικό ζήτημα , ίσως έχει συνέπειες στο εξωτερικό, οι οποίες ενδεχομένως θα
δημιουργήσουν προηγούμενο ή θα επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις σε άλ-
51 Α
λ ες χωρες
' και ει δ ικοτερα
' στα Β α λ κανια.
' ' το φαινομενιχα' τοπιχο'ζ'η-
υτο

τημα είναι δυνατόν να προσλάβει ευρύτερο χαραχτήρα. Υπό αυτές τις περι­
στάσεις θα εκτιμούσα ιδιαίτερα την συμβουλή σας, ως προς την πολιτική που
σήμερα θα εξυπηρετούσε καλύτερα την Ελλάδα και τα Ηνωμένα Έθνη.
Επί του παρόντος κλίνω προς την άποψη να συνεχίσω την πολιτική που
συμφωνήσαμε πριν φύγω από την Αγγλία. Επιθυμώ βαθύτατα να επιστρέψω
στην Ελλάδα με τον Στρατό μου , έστω και αν μεταγενέστερες εξελίξεις κα­
ταστήσουν ορθό για μένα το να φύγω από την χώρα για ένα σύντομο χρον ικό
διάστημα, προκειμένου να εργασθώ για τα εθνικά της συμφέροντα μεταξύ
των Συμμάχων μας .

Πέμπτη, 19 Αυγούστου. Ο Τσώρτσιλ απευθύνει στον Eden ένα σημείωμα.

με τις απόψεις του σχετικά: με μια ενδεχόμενη ελληνική κυβέρνηση συνα.-
' Μ ε τον πρα.γματισμο'Ιη τον κυνισμο' που τον δ ιακρινει,
σπισμου .
Ι Ι
γραφει:
52

Εάν στην απελευθέρωση της Ελλάδος συμμετάσχουν ισχυ ρές βρετανικές δυ­
νάμεις, ο βασιλεύς θα πρέπει να επιστρέψε ι με τον βρετανο-ελληνικό στρα-

51. Όπως υποστηρίζει ο Fleischer (Στέμμα, τόμ. 1, σ. 459) με τη φράση αυτή, <ω
Γεώργιος Β ' και οι σύμβουλοί του εκμεταλλεύονται με επιδεξιότητα τους ψόβους του
Τσώρτσιλ σχετικά με τα ΒαλκάνιαJJ. Όμως, δεν πρόκειται πε ρί αυτού. Στην πραγμα­
τικότητα, η στάση των Βρετανών χαι των Αμερικανών απέναντι στο ελληνικό πολπεια­
κό θέμα συνδέεται άμεσα με το ζήτημα των άλλων εξορίστων κυβερνήσεων . Βλ. <<Me-
morandum by the Adviser οη Political R eJations (Murray) to the Secrctary of StateH
[Ουάσινγκτον, 16 Μαρτίου , 1943J, FRUS 1943, σ. 126-1 27.
52. ΤΝΛ (PRO) CΛΒ 101 /243. Βλ. και τη διευκρινιστική σημείωση που συνοδεύει
το κε ίμενο, ότι, δηλαδή, αψορά το τηλεγράφημα Τ128/1 5.8. 1943 του FoΓeign Office
προς τον L eeper σχετικά με τη σύνθεση τη ς ελληνικής κυ βέρνησης. Εδώ, έχουμε ένα
ακόμα σφάλμα του Fl e isc heΓ (ό.π. ) : Παρασυρμένος από μια ατυχή φράση του Τσώρ­
τσιλ στο Closing the Rίng, συνδυάζει το σημείωμά του προς τον Eden με την προς αυ­
τόν επιστολή του βασιλέως (την οπο ία δεν έχει λάβει ακόμα! ) . Έτσι , αφού παραθέτει
μερικές λέξεις από το έγγραφο, αποψαίνεται: ΗΟ Τσώρτσιλ παραμένει ασυνήθιστα επι­
φυλακτικός, παρ' όλη τη συμπάθεια που τρέφει προς τον προστατευόμενό τοuι1. Και οι
υποθετικοί συλλογισμοί του συγγραφέα που ακολουθούν, ολοκληρώνοντω με το ότι « κα­
τά πάσα πιθανότητα )) είχε στο μεταξύ σταλεί στον Τσώρτσιλ η <ιγνωμάτευσψι Wallace,
η οποία τον επηρέασε κατά τη σύνταξη του κειμένου του . Όμως, η «γνωμάτευση ιι
Wallacc ολοκληρώθηκε στις 29 Αυγούστου χαι διαβιβάστηκε από τον Leepeι· στον
SaΓgent μία ημέρα μετά! Βλ. Μαχρής-Στάϊκος (μτφ. -επιμ . ), Βpετανιχ.ή πολιτική και
αντιστασιακά κινήματα στr;ν Ελλάδα, ό. π . , <ιΕισαγωyή)), σ. 20. Και υπήρξε μεν μια εν­
διάμεση, συνοπτική αναφορά του , ωστόσο χαι αυτή απεστάλη τηλεγραφικά στο Λονδί­
νο στις 24 Αυγούστου. Βλ. C logg, HPearls fωm S\vineJJ, σ. 98.
,,
«0 ΑΓΓΛ02: lll'OΞI.;NOΣ» 559

τό. Αυτό είναι και το πλέον πιθανό ενδεχόμενο. Εάν, αντίθετα, οι Έλληνες
είναι τόσο ισχυροί ώστε να διώξουν τους Γερμανούς από μόνοι τους, ο λόγος
μας ως προς το ζήτημα αυτό θα είναι πολύ πιο περιορισμένος. Ο βασιλεύς, συ­
νεπώς, θα πρέπει να απαιτήσει ίση εκπροσώπηση [στην κυβέρνηση] βασιλο­
φρόνων και των ((δημοκρατικών>> που προτείνονται τώρα. Σε κάθε περίπτω­
ση, θα διαπράξει μεγάλο σφάλμα εάν συμφωνήσει, με οποιαδήποτε εκδοχή,
να παραμείνει εκτός Ελλάδος ενόσω συνεχίζεται ακόμα ο αγώνας για την απε­
λευθέρωση και ενόσω οι συνθήκες αποκλείουν τη διεξαγωγή ενός ειρηνικού
δημοψηφίσματος.

Ο Sargent αποστέλλει στο Κεμπέκ ένα άκρωζ απόρρητο τηλεγράφημα. προζ

τον Ecten, με ενσωματωμένο το μήνυμα του βασιλέως Γεωργίου. Την ίδια.
ημέρα. όμωζ, ωζ απρόσμενοζ αρωγός του βασιλέως εμφανίζεται ο υπουργός
Οικονομικού Πολέμου: Με επιστολή του προς τον Sar·gent, ο λόρδοζ Selborne
τάσσεται αλληλέγγυος προς τον Γεώργιο Β', μάλιστα. δε οι απόψεις του είναι
πιο ακραίες από εκείνες του Foreign Office. 53 Τα πλέον σημαντικά αποσπά­
σματα.:

Ως ο μόνος υπουργός τώρα στο Λονδίνο, ο οποίος έχει προσωπικά ασχοληθεί

με τις διαπραγματεύσεις σχετικά με τον βασιλέα της Ελλάδος, θα επιθυμού­
σα να εκφράσω την πεποίθησή μου ότι δεν πρόκειται να τον εγκαταλείψουμε
,
σε αυτη τη συγκυρια.
, Δ 'β
ια ασα με ι
δ , ,
ιαιτερη ικανοποιηση στο τη
λ ,
εγραcρημα
,
σας, τη.:; 15ης Αυγούστου προς τον Leeper, την αντίθεσή σας προς την πρό­
ταση να δεσμευθεί ο βασιλεύς ότι δεν θα επιστρέψει στην Ελλάδα πριν από δη­
μοψήφισμα.. Με ανησυχεί, εντούτοις, η διαφαινόμενη άποψή σας ότι δεν θα
έπρεπε να συμβουλεύσουμε τον βασιλέα σχετικά με το πώς να ενεργήσει υπό
τις παρούσες περιστάσεις. Μέχρι τώρα ο βασιλεύς έχει αποδειχθεί ένας ιδιαί­
τερα συνεπής σύμμαχος σε δύσκολους καιρούς και έχει ανταποκριθεί σε όλες
μας τις συμβουλές. Δεν νομίζω, λοιπόν, πως θα ήταν αντάξιό μας εάν τώρα
που αντιμετωπίζει δύσκολες στιγμές παύσουμε πλέον να τον συμβουλεύουμε.
[ ... ] Είμαι ενοχλημένος με τη στάση του Leeper απέναντι στους Έλλη­
νες πολιτικούς και στους ηγέτες των ανταρτών. Ποιον εκπροσωπούν αυτοί οι
πολιτικοί; Ουδείς είναι σε θέση να απαντήσει, έως ότου συνθήκες ομαλότη­
τας επιτρέψουν τη λειτουργία. μιας αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης. Οι ηγέ­
τες των ανταρτών εκπροσωπούν κάπου 50.000 οπλισμένους κατσαπλιάδες
[«brigandSJ)]. Αυτοί οι κύριοι είναι γενναίοι ήρωες, όμως δεν έχουν δικαίωμα
να μιλάνε για λογαριασμό όλων των Ελλήνων σχετικά με ένα τέτοιο ζήτημα.
Η SOE έχει κατ' ανάγκην επαφές με το πιο δραστήριο και ενεργητικό τμή­
μα τη ς κοινωνίας, ο απλός όμως Έλληνας δεν μπορεί να εκφραστεί μέχρις
ότου αποκατασταθεί η ομαλότητα.

53. ΤΝΑ (PRO) lJS 5/421.

560 ΠΕΤΡU2: ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-2:ΤΑ1ΚΟΣ

Το ίδιο βράδυ συνέρχεται το υπουργικό συμβούλιο και, ύστερα από πιέσεις

του Εξηντάρη που έχουν δεχθεί τα μέλη του, θεωρεί ότι το μανιφέστο Κα.­
νελλόπουλου κλπ. ααποτελεί θέλησιν της μεγίστης πλειοψηφίας του ελληνι­
κού λαού>>. Παράλληλα., οι υπουργοί αντιλαμβάνονται το αληθινό νόημα της
φράσης ιινα δηλωθεί υπευθύνωςn και την τροποποιούν, έτσι ώστε να φαίνεται
ότι η δήλωση απευθύνεται, δήθεν, προς τον βασιλέα. Ύστερα απ' αυτά, υιο­
θετούν το μανιφέστο απρος αποφυγήν ταραχών και ενδεχομένως αιματοχυ-
,
σιας». ο Τ σουοερος
~ Ι Ι
ο οποιος Ι συντασσεται
αναγκαστικα /
μα ζ'ι τους, εc.,ουσιο- "
δοτείται να ανακοινώσει την απόφαση στον άνακτα.
Παρασκευή, 20 Αυγούστου. Ο Sargent αποστέλλει στον Eden τις παρα-
, Ι 'Ί / β λ' ζ' Ι Ι~ Ι
τηρησεις του σχετικα με την επιστοr,η του ασι εως, μα ι με ενα σχεοιο απα-

ντησης του Τσώρτσιλ. Κύρια χαρακτηρισ-τ-ικά τους, η για ευ'Jόητους λόγους

αποφυγή της παροχής άμεσης συμβουλής προς τον Γεώργιο Β', όπως επιθυ­
μεί ο Selborne, όμως και η ταυτόχρονη απόρριψη της συμβιβαστικής προ-
'
τασης / Ε οω,
Τ σουοερου.
~ ~ ' το κυριο
' Ι
περιεχομενο Ι κεψενου: S4
του σημαντικου · '

1... ] Ως συμβιβαστική λύση [αο κ. Τσουδερός>> 1 προτείνει μια -μετά την απε­
λευθέρωση της Ελλάδος- σύντομη επιστροφή του βασιλέως, δύο ή τριών εβδο­
μάδων, ύστερα από την οποία θα παραμείνει στο εξωτερικό μέχρι τη διεξα­
γωγή του δημοψηφίσματος. Αυτό είναι το νόημα της τελευταίας παραγράcρου
του μηνύματος του βασιλέως προς τον πρωθυπουργό. Δεν θεωρούμε την πρό­
ταση αυτή ως ικανοποιητική, δεδομένου ότι, πολύ πιθανόν , θα μεσολαβήσει πε­
ρίοδος πολλών μηνών ανάμεσα στην επιστροcρή της κυβέρνησης στην Ελλά­
δα και στον χρόνο που θα καταστεί δυνατή η διεξαγωγή του δημοψηcρίσματος.
Μετά το σύντομο, αρχικό διάστημα της επίσκεψης του βασιλέως, η προσωρι­
νή κυβέρνηση, εάν το αποφασίσει, θα έχει όλη τη δυνατότητα να υπονομεύσει
τη θέση του μέχρι τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος r... ι
Θα πρότεινα, συνεπώς, στην απάντηση που θα σταλεί στον βασιλέα να
του γνωρι..,ουμε
''!' οτι
' κατα' την απο
' '
ψ η μας η υη ' του της 4ης
~ 'λ ωση 1ου λ'ιου απο-
τελεί ό,τι το καλύτερο για τα συμφέροντα της Ελλάδος και ότι, επομένως, ελ­
πίζουμε πως σε αυτή τη φάση θα είναι δυνατόν να αποφύγει οποιαδήποτε άλ­
λη δήλωση σχετικά με τη θέση του μετά την απελευθέρωση της χώρας. Εί­
ναι προφανές ότι με την επιστολή του προς τον πρωθυπουργό και τον πρόεδρο
[Ρούζβελτ] ο βασιλεύς επιθυμεί να. ενισχύσει τη θέση του απέναντι στην κυ­
βέρνησή του και στους απεσταλμένους από την Ελλάδα. Τούτο, όμως, δεν
πιστεύω ότι χρειάζεται να αποτρέψει τον πρωθυπου ργό από το να του δώσει
την παραπάνω συμβουλή και, παράλληλα, να επαναλαμβάνει τη διαβεβαίω­
ση που περιέχεται στην παράγραφο 3, ότι, δηλαδή, οποιαδήποτε και να είναι
η απόφασίς του θα εξακολουθήσουμε να του παρέχουμε τη μέγιστη δυνατή
υποστήριξη.

54. Τηλεγράφημα Concretc no. 4 19/20.8.1 943: ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 42 1.

 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕ!\ΟΣ » 561

Ως προς το συγκεκριμένο ζήτημα, είναι φανερή η σημασία τού να μιλάμε

με την ίδια φωνή εμείς και η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών. Γνωρί-
οτι η χυ β' Η νωμεν
' ων Π ο λ ιτε ι ων ειναι πο λ' λ ιγο-
1
'>ουμε,
'1' ωστοσο,
' ερνηση των ' ' υ '
τερο πεπεισμένη από εμάς σχετικά με το επιθυμητό της υποστήρ ιξης του βα­
σιλέως. Κατόπιν τούτου, ίσως ο πρόεδρος φανεί διστακτικός ως προς το να του
παράσχει μια ανεπιφύλακτη υπόσχεση υποστήριξης. Εντούτοις , ελπίζω ότι
θα αναγνωρίσει το γεγονός ότι η Ελλάδα αποτελεί -και πάντοτε αποτελού-
'
σε- χωρο '1' '
<.,ωτικων '
β ρετανικων '
συμφεροντων α λλ'
α και οτι ο ' β ασι λ ευς
' δ ιχαι-
ούται να απευθύνεται σ' εμάς για υποστήριξη, ως αντάλλαγμα για τον γενναίο
του ρόλο στο πρώτο διάστημα του πολέμου.

Το Ι β 'λ r 'λ Ι Ι Ι
υπουργιχο συμ ου ιο συνερχεται και πα ι, α.υτη τ η φορα. υστερα. απο
Ι

πρόσκληση του υπουργού Μέσης Ανατολής Richard Casey. Παρόντες , επί­

σης, ο αναπληρωτής του Casey, λόρδος Moyne, ο Leeper κα.ι ο αρχιστράτη­
γος Wilson. Θέμα, τα. πρόσφατα. γεγονότα. χα.ι η περαιτέρω στάσις των υπου ρ-
'
γων. ΙΙ '
· α.τμοσφα.ιρα. ' ηρεμη,
, α.ρχικα ' '
εντεινεται '
οταν ο C asey κανει
' το λ α
' θ ος
να χαρακτηρίσει τους υπουργούς «αριστερούςJJ. Η συζήτηση καταλήγε ι με το
ερώτημα των υπουργών προς τους Casey και Wilson αν οι απόψεις του ς εί-
ναι ατομικες
' η
' εαν , αντι' θ ετα, εκφρα<.,ουν
1
' '1' τη θ''
ε"ηση της '
β ρετανικης κ υ β ερ-
'
νησης. Ε κε 1ινοι απαντο υν
' οτι
' η ' '
χυ β ερνηση τους β ρισκεται
1 στον κ ανα. δ α.,
' '
οπου

διεξάγονται συζητήσεις υψίστης σημασίας με τους Αμερικανούς. Συνεπώς, ο ι

απόψεις των υπουργών θα της διαβιβασθούν και θα. ζητηθεί η γνώμη της, κά­
τι το οποίο απαιτεί χρόνο. Κατόπ ιν τούτου, αποφασίζεται να παρασχεθεί προ-
θ εσμια
' 15 ημερων,
' ωστε
' ' '
να γινουν γνωστες ο ι επισημε ς ' β ρετα νικε' ς θ εσεις.
' ·
55
Σάββατο, 21 Αυγούστου. Μέσα σην οργή του, μετά τα. όσα έχει πλη ρο­
φορηθεί , οL eep e r κρίνει ως αναγκαία την αποπομπή των «Έξι)) από το Κάι­
ρο και πείθει , σχετικά, τους Casey και Wilson. Σε σύσκεψη μαζί τους -πα­
ρόντες είναι, επίσης, ο L eep e r και άλλο ι Βρετανο ί αξιωματούχοι- ο Casey
προσπαθεί να τους πείσει ότι το αίτημά τους για δήλωση του βασιλέως είναι
άκαιρο . Ύστερα από μακρά και άκαρπη συζήτηση , ο υπουργός Μέσης Ανα­
τολής τούς ανακοινώνει ότι η παράταση της διαμονής τους στο Κάιρο δεν ε ί­
ναι πλέον επιθυμητή και πως την επομένη θα συναντηθούν με τον Wilson. Ο ι
α'ΕξιJJ εγκαταλείπουν την αίθουσα για να βρεθούν μπροστά στον M ye rs, που
τους πληροφορεί ότι , δυστυχώς , την αποπομπή τους <(ζητούν ο βασιλεύς και
ο Τσουδερός )) . Δημιου ργείται ένταση και τα πράγματα η ρε μούν με διάψευση
του L eep e1·. 50

55. Βλ. το σχετικό ((Μνη μόνιονJJ του Τσουδερού , Αpχείο Τσουδεpού, ό.π., σ . 280 χ . εξ.
56. Βλ. Τσουδερός, ιι Μη μόνιονιι· ο ίδι.ος, επιστολή προς Λγvίδη (28.8.1 943), ό. π. , σ.
292. Πρβλ. Clogg, ι(Pea rl s from S\vine1ι , σ. 9.5, σχετικά με 'την αποδοκιμασία εχ μέρους
του F oreign Office τη ς πρωτοβουλίας, αποκλειστικά του Leeper , να διώξει τους ιί'Εξιι)
από το Κάιρο.
562 ΠΕΤΙ'ΩΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΙll: - ΣΤΑϊΚΟΣ

Κυριακ~, 22 Αυyο6στου. Ο WiJson συμφωνεί «απρόθυμα)> να δεχθεί τους

((Έξι)), προς τους οποίους δηλώνει πως «κατά την άποψή του, πρέπει να γυ­
ρίσουν στην Ελλάδα». s 7 Λίγες ώρες αργότερα, Βρετανοί αξιωματικοί τούς
επισκέπτονται στο ξενοδοχείο τους και τους ζητούν να επιβιβασθούν σε αυ­
τοκίνητα που τους περιμένουν για να τους μεταφέρουν στο αεροδρόμιο της
Derna. Εκεί οι «Έξι>) αρνούνται να επιβιβασθούν σcο αεροπλάνο. Στο μετα­
ξύ όμως, έχει ενημερωθεί σχετικά ο Τσουδερός, ο οποίος αναλογιζόμενος τον
αντίκτυπο στην Ελλάδα από τη βίαιη εκδίωξή τους, μεταπείθει τον L eeper
και η απέλασή τους ματαιώνεται. ·18

Διάσκεψη Κορυφής του Κεμπέκ. Η ημερήσια διάταξη της 22ας Αυγούστου

έχει ετοιμαστεί από τους Βρετανούς και60 της θέμα αποτελεί το μήνυμα του
βασιλέως προς τους Ρούζβελτ και Τσώρτσιλ. Στην αρχή ο Eden διαβάζει προς
τους συνέδρους το δισέλιδο ι<Μνημόνιο της βρετανικής Αντιπροσωπείας>ι, 5 σ
έργο προφανώς του Sargent, εφόσον αποτελεί σύνθεση του παραπάνω τηλε­
γραφήματός του 128/ J 5.8.1943 προς τον Leeper και της αιτολογικής του έκ­
θεσης για το σχέδιο απάντησης του Τσώρτσιλ προς τον βασ ιλέα. Ακολουθεί
οsir Alexand eι· Cadogan, ο οποίος ανακοινώνει το περιεχόμενο τηλεγραφή­
ματος του Jan Smuts. Σύμφωνα με τον στρατάρχη, δεν πρέπει να εμποδιστεί
η επιστροφή του βασιλέως στη χώρα του και η συνέχιση των καθηκόντων του
μέχρι, ίσως, κάποιο ύστερο χρόνο, οπότε ο ελληνικός λαός θα αποφασίσει για
το πολίτευμα της χώρας του. Στη συνέχεια, οι Ρούζβελτ και Τσώρτσιλ συμ­
φωνούν πως με την απάντησή του το Foreign Office θα εκφράσει προς τον
'
β ασι λ εα '
t' της
την uποστηριι..,η θ'εσης ' ειναι
του, οτι ' ,
ετοιμος 'ψ ει στην
να επιστρε

Ελλάδα το συντομότερο δυνατόν και να υποβάλει το πολιτειακό ζήτημα σε: δη-

57. Clogg, ι<Peaι·ls from S\vineι1 , σ. 9.5.

58. Η παρέμβασΎ) του Τσουδερού αποδεικνύε ι ότι η πρωτοβουλία για την απέλαση
των ιι'Εξι» δεν ανήκε στον ίδιο και στον βασιλέα, όπως ήθελε ο Myers. Από την άλλη
πλευρά, για λόγους ιστορικής ακρίβειας και μόνον, σημειώνεται η διχογνωμία που υφί­
σταται σχετικά με το πώς έλαβε γνώση της απόπειρας για την εκδίωξή τους. Σύμφωνα
με τον ίδιο (επιστολή του προς Αγνίδη, ό. π.) οι ι/Εξι», καθ' οδόν προς το αεροδρόμιο, τον
επισκέφθηκαν στις 2.00 μ.μ. , με τη συνοδεία Βρετανών , και του ζήτησαν να παρέμβει
στον Leepcι-. Την εν λόγω εκδοχή, την και πλέον πιθανή, υποστηρίζει και ο Mackenzie
(ό.π., σ. 466-467) με την προσθήκη , μάλιστα, ότι για την άδεια που τους δόθηκε να επι­
σκεφθούν τον Τσουδερό κατηγορήθηκε αργότερα η SOE. Κατά τον F!eischcι- όμως
(Στέμμα, τόμ. 1, σ. 462) ήταν ο Τσιριμώκος που τον ειδοποίησε τηλεφω'ιικά .
59. Βλ. Unίted States Dcpartment of' State, Foreign Relations ofthe United Sta-
tes. The ConfeΓences at Washington and Quebec 1943 rστο εξής: FRUS QUEBECJ,
σ. 1.04 ;1-1. Ο ι\ 5.
 « Ω ΛΤΤΛ ΩΣ Π ΡΩΞF.ΝΟΣ ,, 563

μοψήφισμα. Ο Ρούζβελτ, τέλος, δηλώνει ότι Υ) χυβέρνΥ)σΥ) των ΗΙΙΑ δεν πρό­
κειται να ακολουθήσει διαφορετική στάση. Η διατύπωση της φράσης του,
1 1 1 1 θ θ θ 1 λ'
οπως καταχωριστηκε στα επισημα πρακτικα, α εωρη ει σε ιγο ως παρα-

πλανητική, με την έννοια ότι αναφέρεται σε άλλο ζήτημα και όχι στον Γεώρ-
γιο Β , . (j O Ε πει δ' ' ' ' αυ θ εντικη
' α λλα' και απο' φο'β ο μηπως
1
η ομως η φ ραση ειναι οι

αμερ ι κανικες
1
'
θ εσεις ,
ταυτ ι σ θ ουν με τις ' ,
β ρετανικες '
τη συντα ξη σχε δ'ιου απα- '
ντησης του Ρούζβελτ προς τον βασιλέα αναλαμβάνει ο Cordell Hull. 61

Επιστροφή στο Κάιρο, όπου τώρα οι ι<Έξιη αρχίζουν τις πιέσεις προκειμέ­
νου να τους δοθούν τα υπουργεία Στρατιωτικών, Εσωτερικών και Δικαιοσύνης ,
, '
απο ενα σε χα
'θ ,
ε ο ργανωση .
Ζ , ' λ
ητουν , μα ι στα , οι σχετικες ε
, ξ ,
ουσιες να ασκου-
,
νται από την Ελλάδα. Εδώ όμως, συναντούν την έντονη αντίδρασ-η του Εξ-η­
ντάρη. Ο Τζήμας θυ μάται :62

10 Εξηντάρη ς] σην κρισιμότερη στιγμή των διαπραγματεύσεων με την κυ­

βέρνηση ρίχνει την τορπίλλα: «Ότι το πολιτικό κέντρο αυτή τη στιγμή με­
τατοπίστηκε στην Αθήνα. (συζητήσεις κομμάτων για. κυ βέρνηση) και ότι ,
εφόσον γίνεται αυτό εκεί, αμφισβητώ σ' εσάς το δικαίωμα. να διαπραγματεύε­
σθε με την ε/J,ηνιχή κυβέρνηση». (Καλύτερα: δεν έ χετε εξου σιοδότηση για
να διαπραγματεύεσθε ένα τέτοιο ζήτημα. )

Από την άλλη πλευρά, οι υπουργοί, ιδίως ο Καραπαναγιώτης, είναι απρό­

θυμο ι να παραχωρήσουν τους θώκου ς τους. Έτσι, το βράδυ της 1ης Σεπτεμ-
β ριου
' '
ο Καραπαναγ ιωτης ' ργ ιος Ρο υσσος
-ο Γεω ' ε 'ιναι, επισης ,
1 1
παρων- τ ους

αναγγέλλει την αρνητική απάντηση της κυβέρνησης . ο:!

Η απάντηση του Τσώρτσιλ προς τον βασιλέα, «σύμφωνα με τις υποδεί­
ξεις» του Saι·gent, αποστέλλεται στον Βρετανό υφυπουργό των Εξωτερικών
στις 23 Αυγούστου, ενώ το επίσημο τηλεγράφημα προς τον Γεώργιο Β' , την
επομένη.Ιi 4 Φθάνει στο Κάιρο στις 26 Αυγούστου:

60. Βλ. FRUS QUEBF.C, σ. 93 3 χαι σημ. 14.

61. Cordell Hull προς Ρούζβελτ (1 .9.194 ::! ), FRUS 1943 , σ . 150.
62. Βλ. Φαράχος, Ά.pης Βελουχιώτης, σ . 171.
63 . L ccpcr προς F oreign Office , τηλεγρά9ημα 235/1.9.194 3: ΤΝΑ (PRO) llS 5/-t25.
Εξάλλου, ύστερα από την τ.αραπά.vω εξέλιξη, στην τελευταία παράγραφο του τηλεγρα­
φήματός του ο Leepeι- αναφέρει: «0 κ . Τσουδερός με ρώτησε αν αυτοί που έχουν φέρει
τους "Έξι" μπορούν vα τους συστήσουν ευγενικά ότι η επιστροφή τους, με την πρώτη ευ­
καιρ ία, είναι προς το δικό τους συμφέρον. Δεv πιστεύει πως τώρα θα αντιταχθούν σε μια
τέτοια φιλική συμβοuλή1ι . Ο Fl e ischeΓ (Στέμμα, τόμ. 1, σ. 463) αλλοιώ'Jει τη διατύπω­
ση και το vόημα της ;ταραπάvω πε ριχοπήι;, ως εξής : «0 Τσουοερόι; [... Jσυμβουλεύει τον
Λήπερ να ξεφορτωθεί τους εvοχλητιχούι; προσκεκλημένους "με την πρώτην ευκαιρίαν"11 .
64. Τ. 1247/ 3/ 24.8.194 3: Τ:'\ΙΛ (PRO) CA B 101 / 249.
564 ΠΠΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ~ΣΤΑΙΚΩΣ

Έλαβα το μήνυμα της Μεγαλειότητός σας. Λαμβάνω το θάρρος να θέσω υπ'

ο'ψ ιν σας, οτι
1
η β ρετανικη
1
κυ β'
εpνησις εχει
1
την απο
1 ψ η οτι
1
η πο λ ιτικη θ εσις
1
που '
αποτυπώνεται στο διάγγελμά. σας της <Ιης Ιουλίου αποτελεί ό,τι καλύτερο
για την εξυπηρέτηση των ελληνικών συμφερόντων και, συνεπώς, ελπίζει ότι
θα είναι δυνατόν η Μεγαλειότης σας να αποcρύγει οποιαδήποτε περαιτέρω
δήλωση σε αυτή τη φάση και μέχρι την απελευθέρωση της Ελλάδος.
Δράττομαι της ευκαιρίας προκειμένου να διαβεβαιώσω τη Μεγαλειότητά
σας ότι οποιαδήποτε απόφαση και αν λάβετε, η βρετανική κυβέρνησις θα εξα­
κολουθήσει να σας παρέχει τη μέγιστη δυνατή υποστήριξη.

Χωρίς να αναφέρεται στις πηγές ο λόγος, προφανώς όμως επειδή πιστεύει

πως έχει πείσει τον Ρούζβελτ να προβεί σε παρόμοια δήλωση, στις 3] Αυ­
γούστου ο Τσώρτσιλ απευθύνει προς τον βασιλέα και νέο τηλεγράφημα: fi 5

Ελπίζω, Κύριε, ότι έχετε αναρρώσει από τον πυρετό. Όλο ι αναμένουμε την
επιστροφή σας στην Ελλάδα, επικεφαλής του στρατού σας, και την παραμο­
νή σας εκεί μέχρι ότου η θέλησις του ελλη,ιικού λαού εκφρασθεί υπό συνθή­
κες ηρεμίας.

Ο Τσουδερός παρουσιάζει τα δύο τηλεγραφήματα στο υπουργικό συμβού­

λιο, στις 3 Σεπτεμβρίου. Οι Ρούσσος, Καραπαναγιώτης και Βενιζέλος αντι-
δ ρουν
' εντονα και απει λ συν με παραιτηση.
' 'Ο μως Τ σου δ εροΙ ς Ι θα
1
' ο πιστευει οτι
'

βρεθεί λύση και τα πράγματα θα ηρεμήσουν σε λίγες ημέρες. Από την άλλη
πλευρά, ένα Ημέλος του Foreign OfficeJJ δηλώνει στον Kirk ότι οι τρεις θα συ-
νει
Ι
δητοποιησουν Ι
τον αντικτυπο που
θ I
α εχει -σε
β Ι
ρετανικους κυκ
Ι λ
ους και

στην Ελλάδα- η παραίτησή τους ως αντίδραση σε δηλώσεις του Τσώρτσιλ,

τούτο δε θα τους κάνει να αλλάξουν γνώμη. 66
Το μήνυμα του Ρούζβελτ αποστέλλεται, τελικά , στις 6 Σεπτεμβρίου:

Ελπίζω ότι προς το συμcρέρον της κοινής μας πολεμικής προσπάθειας όλοι ο ι
Έλληνες θα αποδεχθούν το χρονοδιάγραμμα που ανακοίνωσε η Μεγαλειότης
σας με το ραδιοφωνικό της διάγγελμα της 4ης Ιουλίου, ως εγγύηση ότι θα
έχουν την ευκαρία να εκφράσουν ελεύθερα τη βούλησή τους το ενωρίτερο ,
πρακτικά, δυνατόν και ότι στο μεταξύ θα καθυποτάξουν άλλες σκέψεις στην
επείγουσα ανάγκη της νίκης στον πόλεμο και της απελευθέρωσης τηι::; πα­
τρίδας τους.

Μαζί με το μήνυμα του Αμερικανού προέδρου , ο Kirk παρακαλείται να

γνωρίσει προφορικά στον βασιλέα ότι

65. Τ. 1265/3/3 1.8.1943: ό. π.

66. Kirk προς Hull, 4.9.19'13, FRUS 1943, σ. 150.
 «0 Α ΙΤΛΟΣ ΠΡΟΞF.ΝΟΣ,, 565

είναι δύσκολο για τον Πρόεδρο να τον συμβουλεύσει σχετικά με την απά­
ντηση που θα πρέπει να δώσει στους απεσταλμένους στο Κάιρο, σχετικά με
τους οποίους η πληροφόρησίς του είναι περιορισμένη. Ωστόσο, αμφιβάλλει
δ ηποτε
, δ'λ β ασι λ'
1 1
αν οποια περαιτερω η ωσις του εως τωρα, προκειται
' να συμ-

βάλει στην πολεμική προσπάθεια. 67

Η δήλωση Ρούζβελτ προκαλεί νέα αναστάτωση και το υπουργικό συμ­

βούλιο (ιδίωζ όσα από τα μέλη του τελούσαν υπό την επ ιδραση της SOE
και τηζ OSS) 68 επιμένει ότι η επόμενη συνεδρίασή του πρέπει να γίνει υπό
την προεδρία του βασιλέως, ώστε να συζητηθούν όλα τα ζητήματα. Όμως ,
στις 8 Σεπτεμβρίου ο βασιλεύς Γεώργιος αναχωρεί, κατά τη σύσταση των
1
Λ'β
/ r ι ι
γιατρων του, για τον ι ανο, προκειμενου να αναρρωσει απο τον πυρετο

που τον είχε ταλαιπωρήσει τις προηγούμενες ημέρεζ. Πριν φύγει , αφήνει
στον Τσουδερό μια επιστολή με την οποία συμφωνεί να προεδρεύσει του
,
υπουργιχου συμ
β
ου
λ' 1 '
ιου μετα την επιστροφη του, εφοσον χρι
, θ 1 , 1
ει τοτε οτι αυ-

τό είναι αναγκαίο. Σύμφωνα με τον δεύτερο, η επιστολή αυτή αποτέλεσε

διέξοδο για το υπουργικό συμβούλιο, το οποίο είχε απειλήσει με παραίτη­
ση σε περίπτωση που ο βασιλεύς δεν δεχόταν να προβεί στη γνωστή δήλω­
ση για το δημοψήφισμα. bH Ο Εξηντάρηζ, από την πλευρά του, με επιστο­
λή του προζ τον Λαμπράκη και τους φίλουζ του τουc; συνιστά: ((να βάλουν
νερό στο κρασί τους)). 7 () Είναι το γράμμα που μεταφέρει ο Φραδέλλος στην
Αθήνα..
Ύστερα από διάφορες άλλες, άκαρπες διαπραγματεύσεις, άσχετες με το
πολιτειακό ζήτημα, οι ιι'Εξι>> επιστρέφουν στην Ελλάδα τη νύχτα τηζ 16η ς
προς τη 1 Ίη Σεπτεμβρίου. Επιβάτες του αεροπλάνου είναι, επίσης, ο Μπα.-

67. Cordcll Hull προς Ki1·k [Ουάσινγκτον, 11.9.1943], l<'RUS 1943, σ. 151. Λπό την
άλλη πλευρά, ο Τσώρτσιλ, σε μήνυμά του προς τον Eden σχολιάζει: ιιlΙ οπτική του
γωνία ως Προέδρου μιας δημοκρατικής κυβέρνησης δεν συμπίπτει αναγκαία με τη δι­
κή μας. Όμως, ο στόχος είναι ο ίδιοςιι. FRUS QUEBEC, σ. 1. 339. Σύμφωνα με τον
Τσουδερό, εξάλλου, όταν ο Ρούζβελτ συναντάται με τον Γεώργω Β ' στο Κάιρο, τον Νο­
έμβριο του 1943, τον συμβουλεύει : ιιΜεριχοί Έλληνες σκέπτονται ότι δεν πρέπει να
γυρίσεις αμέσως στην χώρα σου. Μην τους αχούς αυτούς. Να γυρίσεις επικεφαλής του
στρατού σουιι. Λpχείο Τσοuδεpού, ό.π. , σ. 32.).
118. Ό.π., σ. 302.
69. Ό.π. Κατά τον Fleisher, εξάλλου (Στέμμα, τόμ. 1, σ. 41111, σημ. 74), οι περισ­
σότεροι «παρατηρητέςη (sic) αμφισβητούν την ασθένεια του βασιλέως, ιιενώ εξαίρεση
αποτελεί πάλιν ο Leepen>. Υπάρχεl όμως Λαι μία ακόμα εξαίρεση: Περιγράφοντας τον
Γεώργιο Β' ύστερα από την πρώτη τους συνάντηση, ο M~·ers (ό.π., σ. 249) αναφέρει :
ιι r ... j όμως, το κουρασμένο βλέμμα πίσω από τα γυαλιά του, το ωχρό τοu πρόσωπο χαι
οι βαθιές του ρυτίδες πρόδιδαν μια πιθανή , υποβόσχουσα ασθένεια>ι.
70. 'ΕΛθεση Σιφναίοu, ό.π.
566 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑlΚΟΣ

κιρτζής, 71 ο Πελτέκης και δύο Αμερικανοί αξιωματικοί της OSS. Η άφιξή

τους σηματοδοτεί τη δημιουργία της Συμμα.χικ-ής Στρατιωτικής Αποστολής
στην Ελλάδα. Στο αεροδρόμιο της Νεράιδας τους αναμένει σύσσωμο το Κοι­
νό Γενικό Στρατηγείο, με επικεφαλής τον Woodhouse ...

Και τώρα, η άλλη πλευρά, εκείνη της προσπάθειας του ΚΚΕ για. την ((εθνι-
, , Ι ' Ι
κη ενοτητα.)), οπως αυτο την εννοει.
Β
ε
β , ' ' ,
α.ιως, εα.ν τα αρχεια του ηταν προ-

σβάσιμα, οι πληροφορίες θα ήταν πολύ περισσότερες . Όμως, και η ήδη δια­

θέσιμη τεκμηρίωση αρκεί για να. σχηματιστεί μια. σαφής εικόνα. Εδώ μια, χα-
, ~ f 1 1 Ι
τα το ουνα.τον, συντομη πe:ριγραφη των γεγονοτων.

Η κατάρρευση του καθεστώτος Μουσολίνι, στις 25 Ιουλίου του 1943, και τα.
όσα: επακολουθούν, αλλά.ζουν τον προσανατολισμό της ηγεσίας του ΚΚΕ. Στη
μεχρι τωρα ιιαστικη» του τακτικη, προστι'θ e:τα.ι, παρα
' ' ' ' 'λλη λ α, η επαναστατικη. '
Η πρώτη ακολουθείται στην Αθήνα, κατά 't'ις διαπραγματεύσεις με τους πολι­
τικούς για τον σχηματισμό κυβέρνησης, αλλά. και στο Κάιρο, κατά τις συζητή­
σεις για το πολιτειακό. Η απόπειρα, όμως, για τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας
αποφασίζεται πριν από την αποστολή των «Έξι» στη Μέση Ανατολή. Η ηγε­
σία του ΚΚΕ, όπως και ο Χίτλερ, αναμένει για. το φθινόπωρο βρετανική απόβαση
στη Δυτική Ελλάδα. Σε κάθε δε περίπτωση, αποχώρηση των Γερμανών. 72 Έτσι:

71. (<Λησμονημένα)) από αριστερούς συγγραφείς, αποσπάσματα από τις ιδιόχειρες ση­
μειώσεις του Τσουδερού (9.5.1944 ): ((Κατά την αναχώρησίν των εντεύθεν διά την Ελλά­
δα ι ...) προσετέθη και ο... Συνταγματάρχης Μπακιρτζής!! ο οποίος έλαβε μυστικά από
τους Άγγλους την εντολήν ν' αρχηγεύση των ανταρτών της Δ. Ελλr:iδος Γ ... J Λίγες εβδο­
μάδες πριν τον στείλουν εις την Ελλάδα: οι Άγγλοι μάς ζητούσαν να: δώσωμεν την συ­
γκατάθεσίν μας να τον εξορίσουν και να: τον εκδιώξουν εκ Μέσης Λνα:τολής .... Γεγονός...
Εδώσαμε'1 την συγκατάθεσίν μας. Και τότε πλέον ο Μπακιρτζής έπαυσε να είναι επι­
κίνδυνος διάνα στα:λή εις την Ελλάδα: μαζί με τους 6 επαναστάτας, προφανώς με κανένα
σχέδιον κοινής συμφωνίας. Ούτε μια λέξη μπορεί κανείς να διαψεύση από τα ανωτέρω, τα
οποία: είμαι βέβαιος φαίνονται απίστευτα>>. Αpχείο Τουδεpού, τόμ. Ε ', σ.
103-104.
72. Σ'!ην αριστερή βιβλιογραφία γίνεται συνήθως λόγος για αποχώρηση των Γερ­
μανών και όχι για βρετα:νική απόβαση. Όπως όμως θα φανεί και στη συνέχεια:, η α:πό­
βαση, ως πρόβλεψη, προείχε. Εκ προοιμίου, βλ. Φαράκος , Ο ΕΛΑΣ, τόμ. 2, σ. 45, και
Μακρίδης , στο ίδιο, σ. 48. Πρβλ. χαι τα της επιχείρησης ιιHoardman>ι της ((AJ> Force,
παρα:πάνω , σ. ι\ 17. Επίσης, την από 19 Οκτωβρίου l 943 έκθεση του Woodhouse προς
τον Keble, με τίτλο <1Recent Crisis in F1·ee Greecω>. Στο ημερολόγιο των γεγονότων
που προηγείτα:ι της έκθεσης, ο Woodhouse αναφέρει: 1(29 Σεπτ. Το ΚΓΣ ("Woι·k­
room") συνεδρίασε, με θέμα τις επιχειρήσεις Γβλ. επιθέσειςl στα α:εροδρόμια. Το ΓΣ
του ΕΛΑΣ αντέδρασε περίεργα:, αφήνοντας να εννοηθεί πως πιστεύει ό'!ι επίκειται από­
βαση κα:ι ό'Lι αρνείται να: συνεργα:στεί>1· βλ. Brίtish Reports, σ. 47 κ.εξ. (48), αλλά και
τη σημείωση 56 (σ. 174), όπου κα:ι η αντίστοιχη αφήγηση του Hammond. Για: πιο ανα:­
λuτική περιγραψή, βλ. Woodhouse, ιιllistory)), σ. l 12 χ.εξ.
 «0 ΑΤΤΛΩΣ ΠΡΩ Ξ Ε'JΟl: » 56ί

Στις αρχές Αυγούστου, το Πολιτιχό Γραφείο του ΚΚΕ αποφασίζει την επε-
τ:"ερyασια
' ({στpατιωτικου σχε δ'ιου χα.τα
' 'λη ψ ης της Αα'
vηνας, '
επειτα απο την απο- '
χώρηση των Γερμανών>>. ϊ :1 Είναι εντυπωσιαχό πως στη σύσκεψη που ακο­
λουθεί συμμετέχει και ο Πέτρος Ρούσσος, γεγονός που την τοποθετεί σε χρό-
νο πριν απο τις' 9 '
Α υγουστου, '
προτου, δη λ α δ'
η, ' Ι
εκεινος αναχωρησει με τους

υπόλοιπους για το Κάιρο. Παράλληλα , το ΚΚΕ αρχίζει οξύτατη υβριστική και

του β ασι λ'
εως, πο λ ιτικων
Ι προσωπων α λ -
1
δυσφημιστικη
f
εχστρατεια
f
εναντιον
f

λά και οργανώσεων που δεν πρόσκεινται στο ΕΑΜ, έστω και αν αυτές συμ-
,
μετεχουν στο κοινο'Γενικο'Σ τρατηγειο.
Ι '/:- '
Ε νυεικτικα '
και μονο, ε δ''
ω εν α απο- '
σπασμα από το άρθρο με τίτλο: <<Οι πολιτικές ζυμώσεις στη χώρα μας>J , στην
Κομμουνιστική Επιθεώρηση:ίfι

i.
Γύρω από το Γλύξμπουργκ διαμορφώνεται το κύριο ρεύμα της εσωτεριχής
αντίδρασης και ο Γλύξμπουργκ αποτελεί το βασικό πόλο συγκέντρωσης όλων
των αντιοραστικών δυνάμεων, που λαχταρούν την αναβίωση του τεταρτοαυ­
γουστιανού φασισμού. Ο Γλύξμπουργκ στις κλίκες των εθνοπροδοτών που
αναφέραμε , έχει την πιο γερή κοινωνικοπολιτική βάση , διατηρεί δεσμούς μα­
ζί τους και στηρίζεται στους πεμπτοφαλαγγίτες στρατηγούς [ ... ] Διακηpύ­
χνει ανοιχτά με τον Τσουδερό, ότι γυρίζοντας στην Ελλάδα θα επιβάλει στρα­
τιωτική κυβέρνηση, θα ξαναφέρει δηλαδή την «4η Αυγούστουιι [ ... ]
Το δεύτερο ρεύμα, που ακαταστάλαχτο και σκόρπιο ξεχωρίζει στην πολι­
τική ζωή της χώρσς, συγκεντρώνεται γύρω από τους διάφορους στρατηγούς,
παλιούς είτε υποψήφιους τυραννίσκους - Πάγκαλο, Γονατά, Πλαστήρα, Ζέρ­
~- βα και άλλους φιλόδοξους. Ζητάν να στηριχθούν στους αξιωματικούς , ιδίως
στους δημοκρατικούς απόταχτους του 1933 και 1935 και έχουν διάφορες ορ­
γανώσεις -ΑΑΑ, ΕΔΕΣ, ΕΔΕΜ , ΠΑΝΔΟ/ 5 ΕΚΚΑ κλπ. Τους εμπνέουν φιλό­
δοξοι τυχοδιωκτικοί τύποι, εμφανίζουν ριζοσπαστικά προχειρετοιμασμένα
προγράμματα για σοσιαλισμό, για λαϊκή δημοκρατία τη στιγμή που συνα­
γωνίζονται με το Γλύξμποuργκ σε σωβινιστικές οιαχηρύξεις [ .. .] Το κοινωνικό
νόημα των ομάδων αυτού του ρεύματος βρίσκεται στο να ξεγελάσουν τις λαϊ­
κές μάζες με τα δήθεν σοσιαλιστικά τους προγράμματα[ ... ]

Η εκπόνηση του σχεδίου για την χατάληψη της πρωτεύουσας ανατίθεται

στον ταγματάρχη Θεόδωρο Μακρίδη («'Εχτορα))) παρ' όλες τις αντιρρήσεις

73. Βλ. Βασίλης Μπαρτζιώτας , Εθνική Αντίσταση χαι Δεχέμ.βpης 1944. Ιστοpιχ6
Δοκίμιο, σ. 132-133.
74. Βλ. KOMEll, αρ.
φύλ. 17, σ. 473 χ.εξ. Σύμφωνα μe: τον Fleischer (Στέμμα, τόμ.
2, σ. 193), το παραπάνω κείμενο του Γιάννη Ζέβγου (Ταλαγάνη) είχΕ γραφεί τον Λύ­
γουστο.

75. Οργάνωση μΕ το όνομα ΠΑΝΔΟ οεν υφίσταται, γι' αυτό και ο Fleischer την απα­
λείφει στη σχΕτιχή περικοπή του βιβλίου του .
568 ΠF.Τl'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙΙΣ - ΣΤΛΤΚΟΣ

/ /
'
του σχετικα με τι ς προ βλ'ψ
ε εις '
της κομματικης ηγεσιας. Το 'δ ιο,
σχε οπως ει-'
ναι πλέον γνωστό, βασίζεται στην κατάληψη του τριγώνου Μακρυγιάννη-Φι­
λοπάππου-Ακρόπολης και παραδίδεται ύστερα από έναν μήνα. Τις ίδιες ημέ­
ρες , πάντως πριν από τις 16 Σεπτεμβρίου, ίβ αρχίζει η δεύτερη προσπάθεια του
ΚΚΕ για τον σχηματισμό Προσωρινής Επιτροπής Εθνικής Απελευθερώσεως
(ΠΕΕΑ) ή «κυβέρνησης του βουνού>>. Η προσοχή του τώρα στρέφεται προς τον
καθηγητή Αλέξανδρο Σβώλο, ο οποίος θεωρείται ότι διερμηνεύει τους ((αρι­
στερούς, μη κομμουνιστικούς κύκλους»/ 7 συνάμα δε είναι και πρόσωπο ιδιαί­
τερα δημοφιλές στους φοιτητές όσο και στα ανώτερα κοινωνικά. στρώματα των
Αθηνών. Στην «κυβέρνηση» πρόκειται να μετάσχει και ο κομμουνιστής λόγιος
Δημήτρης Γληνός, ο κατά τον Ιωαννίδη εμπνευστής τψ; δολοφονίας πέντε έξι
χιλιάδων ανθρώπων στην Αθήνα και στον Πειραιά πριν από την άφιξη των
Βρετανών, ώστε ((αυτοί [οι "Άγγλοι"] να μείνουν ξεκρέμαστοι [ ... ] και αυτοί
που θα μείνουν να χώσουν το κεφάλι στο καβούκι τους». 78

Η συνθηκολόγηση της Ιταλίας, όταν ανακοινώνεται στις 8 Σεπτεμβρ ίου , βρί­

σκει το ΚΚΕ έτοιμο. Ιταλικές αποθήκες οπλισμού λεηλατούνται, ενώ όπλα
αγοράζονται από τους πρώην κατακτητές που τώρα, ταπεινωμένοι , ξεπουλά­
νε τα πάντα. Όπως μεταδίδει ο Πελτέκης, 79 σύμφωνα με απογραφή που πραγ­
ματοποιούν σε λίγο οι Γερμανοί, από τον συνολικό ιταλικό οπλισμό των Αθη­
νών ο αριθμός των όπλων, πυρομαχικών κλπ. που λείπουν ανέρχεται σε
75.000. Και η ένταση αυξάνει με τις πρώτες βρετανικές επιτυχίες στα Δω­
δεκάνησα. Στις 22 Σεπτεμβρίου, ο Βελουχιώτης απευθύνεται στο Πολιτικό
Γραφείο του ΚΚΕ: 80

α )ο / / / 1
ι στιγμες ειναι κρισιμες απο κα 'θ ε απο
' ψ η. 'Ε να λ α θ'ακι, μια μονο-
/
πλευρη κρίση, μια: υποτίμηση ή υπερτίμηση της κατάστασης μπορεί να: φέ­
ρει μεγάλες ζημιές.

76. Από έκθΕση του Τζήμα: <ιΔΕ μας έμενε καιρός για πΕρ ισσότερα πράγματα [στο
Κάιρο]. Εγώ έπρεπε να φύγω αμέσως και οι σύντροφοι ήταν απασχολημένοι με το σχη­
ματισμό της ΠΕΕΛJ). Φαράκος , Ά.pης Βελουχιώτης, σ. 171 .
77. Βλ. τα σήματα της ιιΥβόννηςιι με αριθμούς 28 χαι 29/14.2. 1941, όπου χαι οι πο-
λιτικές θέσεις του Σβώλου: ΤΝΛ (PRO) HS 5/544.
78. Ιωαννίδης, ό.π., σ. 186 χαι 294.
79. Σήμα του, με αρ. 15/23.10.1943, ό.π.
80. Φαράκος, Ά.pης Βελουχιώτης, σ. 271-272. Κατά τον Χατζή, ό.π., τόμ. Β' , σ.
389, σημ. 8, ο Σιάντος γνώριζε το περιεχόμενο της επιστολής, ο ίδιος δε προέτρεψε τον
Βελουχιώτη να την αποστείλει στο Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ, ενόψει της επικείμε­
νης σύγχλησής του (τέλη Σεπτεμβρίου) , έτσι ώσπ να επηρεάσει τις αποφάσεις του.
 «0 Λ ΓΤ'ΛΟΣ Π ΡΟΞF:Τ\ϊJΣ » Sli9

β) Κατελήφθη ήδη απ' τους Άγγλους η Λέρος, η Κω και η Σάμος. Αύριο

η 6 ,
Ι με αυριο, κατα λ αμ β ανεται η Κ' Ι
1
ερκυρα, υστερα απο
' },ιγο
' και α ' οι
'λλ. α νησ ι α.

Ιταλοί σκόρπισαν μετά τη συνθηκολόγηση της κυβέρνησης Μπαντόλιο χαι

τώρα βρίσκονται ανάμεσά μας σαν ιισυμπολεμιστές>> μας. Οι Γερμανοί μόνοι
τους ήδη -έχουμε συγκεκριμένες πληροφορίες από θετικότατες πηγές- πα-
ρα δ εχονται
' ' '
οτι εχα.σαν τον πο 'λ εμο 'ζ
και ετοιμα ονται μεσα στον ' ο χτω'β ρη να

φύγουν χάνοντας γραμμή στον Όλυμπο, ή το πιθανότερο στο Δούναβη. Έχο­

ντας ολόκληρη αλυσσίδα από κατειλημμένα νησιά μας, οι Άγγλοι μια ωραία
πρωία θα κάνουν εντελώς αναίμακτη ααπόβασψ> στη χώρα μας και θα βρε­
θούν ανάμεσά μας. [ ... ] Θα φέρουν το βασιλιά με το ζόρι και θα ιιεπιβάλουν
την τάξηιι.
γ) Χειρότεροι από τους Άγγλους -μη βαυκαλιζόμεθα - δεν είναι ούτε οι
'δ ιοι οι
ι Γ ερμα.νοι. Θ
"α. ' , '
επι βα λουν ενα. φα.σιστικο χα θ εστως
Ι μ' , Ι λλ ο ονομα αν
α ,
τελικά επικρατήσουν αυτοί [... ]

Συνεχίζοντας τις προβλέψεις και τα συμπεράσματά του, ο Βελουχιώτης

αναφέρει πως, με δεδομένη την αποχώρηση των Γερμανών, η βρετανική από­
βαση θα έχει ως μοναδικό στόχο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ενώ οι, ακόμα οπλισμένοι
Ιταλοί, πρόκειται να χρησιμοποιηθούν εναντίον του. Και ύστερα απ' όλα αυ­
τά, προτείνει:

Επιβάλλεται δική μας αντίδραση σοβαρή. Δηλαδή: σύγκληση σύσκεψης από

ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, Ε.Δ.Ε.Σ., Ε.Κ.Κ.Α., υπογραφή και ευρε ία δημοσιότης, δηλώσεις
ότι οι ένοπλες εθνικές δυνάμεις εν ουδεμιά περιπτώσει θα δεχθούν επάνοδο
Βασιλιά-Κυβέρνησης προ δημοψηφίσματος και ότι θα αντιταχθούν και βιαίως
εναντίον πάσης τοιαύτης τυχόν αποπείρας [... ] Διάλυση άμεση, έστω και αι­
ματηρή, των οργανώσεων Ε.Δ.Ε.Σ. και Ε.Κ.Κ.Α., αν αρνηθούν να υπογράψουν
την ανωτέρω αναφερόμενη δήλωση [... ]

Και ο Βελουχιώτης καταλήγει: ((Χίλια καλά να 'χουμε κάνει, αν χάσουμε

τώρα το παιχνίδι, θα μας μουντζώσουν όλοι».
Η επιστολή Βελουχιώτη, άσχετα με τις σφαλερές προβλέψεις του, ιδίως για
τους Γερμανούς (ως προς τους Βρετανούς , δεν ήτα.ν σε θέση να γνωρίζει τα
όσα επρόκειτο να ακολουθήσουν), είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τη διατύπωση
1
Ι
παρατηρησεων και συμπερασματων, δ ε δ ομενου
Ι ' λ ιστα οτι
μα Ι οι απο' ψ εις το υ,
Ι δ 'ζ Ι Ι Ιλ β θ Ι Ι
και αν ακομα εν τα.υτι ονται, παντως συμπιπτουν σε μεγα ο α μο με εκει-

νες της ηγεσίας του ΚΚΕ. Όπως θα φανεί και παρακάτω, το κείμενο Βελου-
, 'ζεται με ενα απο τα. κυρια συμπερασματα αυτου του
χιωτη σχετι ' ' ' ' ' β ι βλ'ιου: Η
πραγματική -αν και ως επί το πλείστον αφανής- πολιτική διαπάλη στη διάρ­
κεια της Κατοχής διεξάγεται ανάμεσα στο ΚΚΕ και σ-τους ((Άγγλους>>. Εάν
επικρατήσει -το πρώτο, η Ελλάδα θα απομακρυνθεί από τη σφαίρα της βρε-
'
τανικης επιρροης και ' θα μετατοπιστει στη σο β ιετικη.' ' Ε αν,
' αντι'θ ετα, επι-
570 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ!'ΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

κρατησουν οι <ι Άγγ λ οι>>, οι κομμουνιστες

' ' << θ α εχουν χασει το παιχνι'δ ι>>.
' ' Σ υ-
νεπώς, με τα δεδομένα της εποχής -σε λίγους μήνες θα έχουν αλλάξει- ο βα­
σιλεύς Γεώργιος και η ελληνική κυβέρνηση του Καϊρου, όπως πιστεύει το
ΚΚΕ, αποτελούν τον μοχλό ή τον ιιΔούρειο Ίππο» για την κυριαρχία των Βρε­
τανών στην Ελλάδα. Και το ενδεχόμενο αυτό, συνοδευμΕ:νο από την απειλή
μιας νέας δικτατορίας ή νΕ:ας «Κατοχής», προσπαθεί να εμπεδώσει η κομ­
μουνιστική ηγεσία στον λαό μέσω του ΕΛΜ. Έτσι εξηγείται και η λυσσαλέα
του προσπάθεια για τη μη επιστροφή του βασιλέως πριν από δημοψήφισμα.
Σε περίπτωση επικράτησης του ΚΚΕ, και αν ακόμα διεξαχθεί δημοψήφισμα,
θα πρόκειται περί παρωδίας. Αντίστοιχη είναι και η προσπάθεια-ελιγμός του
για την κατάληψη υπουργυωύ θώκου στην κυβέρνηση. Τα αληθινά της κί­
νητρα αποκαλύπτονται από τα παρασκήνια της συμμετοχής του ΚΚΕ στο Συ­
νέδριο του Λιβάνου αλλά και, αργότερα, στη λεγόμενη Κυβέρνηση Εθνικής
Ενότητος. 81 Όσο για τα υπουργεία των άλλων δύο οργανώσεων, ΕΔΕΣ και
ΕΚΚΑ, η περιορισμένη -μπροστά: στο ΕΑΜ και στον ΕΛΑΣ- στρατιωτική
και πολιτική ισχύς τους θα καθιστούσε το έργο τους ανέφικτο, τούτο δε μέ­
χρι την οριστική βίαιη διάλυσή τους, όπως αυτή πραγματοποιήθηκε:, ή είχε
ήδη σχεδιαστεί ή σχεδιάστηκε: αργότερα.
Στο μεταξύ, στις 11 Σεπτεμβρίου αρχίζουν οι δολοφονίες της ΟΠΛΑ, ενώ
στις αρχές Οκτωβρίου στα ανώτερα στελέχη της ΕΠΟΝ ιικατe:βαίνει» η
«γραμμή»: «Πάμε για κατάληψη της εξουσίας ... »82 Τέλος, τις ίδιες ημέρες
διανέμεται οπλισμός στον εφεδρικό ΕΛΑΣ της πρωτe:ύουσας. 83
Οι Γερμανοί, χωρίς πρόθεση να αποχωρήσουν από την Ελλάδα, αναμένουν
συμμαχική απόβαση στις 15 και 18 Οκτωβρίου. gι, Η ανησυχία τους , συνο-
δ ευμe:νη
' απο αντιφατ ικες εκτιμησεις και πα λ ινω δ'ιες,
' ' ' δ εν ' '
αφορα μονον τον

ελληνικό χώρο. Πρόκειται για μια τεράστια ακτογραμμή nου ξεκινάει από τις
Δαλματικές ακτές και εκτείνεται μέχρι την Πελοπόννησο. Από την άλλη
πλευρά, εκείνη του Αιγαίου πελάγους, ο φόβος τους εντοπ ίζεται στη Θράκη
και στη Μακεδονία, έστω και αν «για λόγους αντιπερισπασμού» πρόκειται
να πραγματοποιηθεί απόβαση και στην Πελοπόννησο. Με βά:ση τους υπολο-

81. Βλ. το επόμενο κεφάλαιο.

82. Μαρτυρία του Αλέξανδρου Αργυρίου. Βλ. Μακρής-Στάϊκος, Κίτσος Μαλτέζος,
σ. 219 και σημ. 507.
83. Απόσπασμα από τηλεφωνική μου συνομιλία (1999) με τον Κώστα Φίλη, στέλε-
χος της ΕΠΟΝ (και όχι μόνον) το 1943- 1944 :
«Τον Νοέμβριο αφοπλίζεται ο εφεδρικός ΕΛΑΣ της Αθήνας>1.
«Γιατί;11
«Αφού δεν έγινε απόβαση ... >1
«Και τι σχέση έχει αυτό; ιι
<<Πώς δεν έχει! Με τα όπλα θα πήγαιναν οι άνθρωποι στις δουλειές τους;11
84. ιιΑπόλλων11, σήμα αρ. 20/23.10.1943, ό.π.
 ΛJ ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ ,, 571

γισμούς και τις προβλέψεις αυτές, στις αρχές Οκτωβρίου ο Χίτλερ εκδ ίδει
ο δ ηγια.,
Ι Ι f
συμφωνα. με την οποtα., μετα.c,υ α.
'Cf 'λλ /
ων, <ισε περtπτωση μεγα
'λ
ης απο-
/
β α.σης, πρεπει να α.ρχισουν οι προετοιμασιες για. οριστικες κα.ταστροφες νοτια.
Ι Ι Ι Ι / /

της γραμμής Κερχύρα.ς-Ολύμποωι. 85

Παράλληλα, ήδη από τις 11 Σεπτεμβρίου ο von Weichs έχει λάβει εντο-
, , ενεργειες
λη για πα.ραπ λ α.νητικες Ι στα. Βλ' Οδ'
α. χα.νια. . . Ι
ι ο ηγιες ανανεωνονται

στις 21 Σεπτεμβρίου, οπότε του αποστέλλεται και το σχετικό τεχνολογικό

Α , ,
, 86 , Ι Ι λ' Ι ,
υλικο. πο ο,τι εινα.ι σημερα γνωστο, η παραπ α.νηση ει χε ως στοχο να πει-
' ι ι ι ι ι Γ ι Π
στουν οι α.νταρτικες οργα.νωσεις οτι επικειτα.ι α.ποχωρηση των ερμανων. ε-

ρα.ιτέρω στόχος, η πρόκληση εμφυλίων συγκρούσεων μεταξύ τους, έτσι ώστε

Ι
εκεινοι να αποκρουσουν
, Ι
απερισπα.στοι Ι
τις συμμα.χικες α.πο β'
α.σεις. Σ το π λ'
α.t-

σιο της επιχείρησης αυτής ανήκει και η εκ μέρους τους έντεχνη διαρροή των
πληροφοριών για τις οποίες κάνει λόγο ο Βελουχιώτης.
Σύμφωνα. με το σχέδιο για την αναδιάρθρωση των γερμανικών στρατιωτι-
κων
' δ Ι f λ' Ι Ι f
υνα.μεων, με σκοπο την χα υτερη α.μυνα χα.τα της ί<επιχειμενηςιJ συμ-

μαχικής απόβασης, στις αρχές Οκτωβρίου αρχίζει η μετακίνηση τη ς 1 ης Τε­

θωρακισμένης Μεραρχίας από την Πελοπόννησο, με αρχικό προορισμό την
Αλβανία. Ο McMullen γράφει: 8 ϊ

Τον Σεπτέμβριο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ήταν πεπεισμένο ότι οι Γερμανοί επρόκειτο

να εκκενώσουν την Πελοπόννησο (πράγματι, απέσυραν την ] η Το:θωραχι­
σμένη Μεραρχία.). Γνώρισα εγγράφως στο Στρατηγείο του ΕΛΛΣ τι ζητούσε
από αυτούς ο Αρχιστράτηγος Μέση ς Ανατολής σε περίπτωση γερμανικής
αποχώρησης. Τούτο περιελάμβανε τη μετακίνηση των δυνάμεών τους σε θέ­
σεις από όπου θα: μπορούσαν να την παρεμποδίσουν και να. την αποτρέψουν ,
ενώ ως πρωταρχικό στόχο έθεσα τη διακοπή ορισμένων γραμμών επικοινω­
νίας τους. Οι εντολές αυτές έγιναν πρόθυμα δεκτές από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και
έστειλαν στους κατώτερους σχηματισμούς τις γραπτές οδηγίες για. τις οποίες
είχαμε συμφωνήσει. Ωστόσο, χωρίς να το γνωρίζω (ίσως δε εν αγνοία. και των
στρατιωτικών μελών του Στρατηγείου του ΕΛΛΣ ; ) οι κατώτεροι σχηματισμοί
'λ α β αν
ε δ ια.φορετικες, εντο λ ες , , ,
' , κατα τις οποιε ς επρεπε να χα.τα λ α' β ουν θ'εσει ς

από τις οποίες θα μπορούσαν να. καλύψουν τις κύριες πόλεις, με άμεση προ­
τεραιότητα την κατάληψή τους μετά την αποχώρηση των Γερμανών. Κατά
ευτυχή σύμπτ ωση έλαβα γνώση των εντολών αυτών και α.πηύθηνα. σχετική
μομφή στο Στρατηγείο του J::ΛΑΣ. Προσποιήθηκαν άγνοια. και συμφώνησαν
να στείλουν νέες εντολές, ώστε να αποκαταστήσουν τα πράγμα.τα. Το έπρα.-
"c.,αν, παρ > ο'λ ον ομως
f f λ β λ Ι δ υναμεις
που εστει αν συμ ο ικες
f f f
στους στοχους που ει-

χαμε καθορίσει, ο κύριος όγκος των δυνάμεών τους μετακινήθηκε προς τις

85. ΚΤΒ OKW, τόμ. 6, ημίτομος ΙΙ, σ. 1.178-1.179.

86. Στο ίδιο, σ. 1. 128.
87. Ό.π.
5ί2 JIF.TPOΣ ΣΤ. ΜΑΚl'ΗΣ - ΣΤΑ ϊΚΟΣ

πόλεις με σκοπό την κατάληψή τους . Δεν α.μφιβά/J,ω ότι θα. το είχαν πράξει,
αφήνονται; τουι; Γερμανούς ανενόχλητους , αν αυτοί είχαν πρα.γμα.τικά απο­
χωρήσει .

Για τον χαρακτηρισμό ενόπλων συγκρούσεων μεταξύ ομοεθνών ως εμφυλίου

πολέμου, η πολιτική επιστήμη χρησιμοποιεί διάφορα. κριτήρια.88 και δεν γνω­
ρίζω με βάση ποιο α.π' αυτά η απαρχή του ελληνικού εμφυλίου πολέμου στη
δεκαετία του '40 τοποθετείται τον Οκτώβριο του 1943 . Με άλλα. λόγια., για­
τί δεν συνιστούν εμφύλιο πόλεμο: Η διάλυση των ομάδων Σαράφη-Κωστό­
πουλου , οι συλλήψεις ή κα.ι οι δολοφονίες ηγετών άλλων α.ντα.ρτικών οργα­
νώσεων την ίδια εποχή , ο μεταγενέστερος δόλιος αφοπλισμός της ομάδας
Ψαρρού, η αιματηρή διάλυσή της που ακολούθησε, η επίθεση του ΕΛΑΣ κα­
τά της ΠΑΟ το καλοκαίρι του 1943, αλλά και η εξόντωση των μονίμων αξιω­
ματικών του Εθνικού Στρατού (ΕΣ) στην Πελοπόννησο, τους ίδιους, περίπου,
μήνες. Το ζήτημα δεν έχει μόνον θεωρητική αξία.. Μέχρι τον Οκτώβριο του
1943, Έλληνες είχαν σκοτώσει Έλληνες χα.ι , ίσως, ο συνολικός αριθμός -των
ι
θ υματων των συγκρουσεων
' αυτων
' ' ' '
υπερ β αινει εχεινον της ενοπ λης συρρα ξ ης
'
μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ. Ο εμφύλιος πόλεμος, λοιπόν, στην Ελλάδα δεν αρ­
χίζει τον Οκτώβριο αλλά την άνοιξη του 1943.
Ήδη στις 16 Σεπτεμβρίου, απευθυνόμενος προς το Πολιτικό Γραφείο του
ΚΚΕ ο Παντελής Σίμος-Καρα.γχίτσης («Ορφέας Βλαχόπουλος») γράφει: 89

Λα.ός κα.ι στρατός περιμένουν την εντολή για. τη διάλυση των ζερβιχών. Βέ­
βαια. τώρα. επιβάλλεται να. ξεμπερδέψουμε με το πάρσιμο του οπλισμού των
Ιτα.λών κα.ι μετά, α.ν τα. γεγονότα και οι αποφάσεις που θα. μα.ς φέρει η επι­
τροπή του Κα.ίρου το επιβάλουν, να. βάλουμε μπρος τη διάλυση των ζερβιχών.

Ο Τζήμας, από την πλευρά του , γράφει: 90

Το ΓΣ του ΕΛΑΣ , προεξοφλώντας -την απόφαση αυτή του ΠΓ (για την διάλυ­
ση του Ζέρβα) με δική του πρωτοβουλία, αμέσως μετά την e:πισ-τροφή μας
από την Αίγυπ-το, είχε πάρει μια σειρά α.πό οργανωτικά μέτρα, που προετοί­
μαζαν την έναρξη -των επιχειρήσεών μας κατά του Ζέρβα.

38. Βλ. Stathis Ν.

Ka lyvas, The Logic of Violence in Civil War, σ. 17 χ.εξ.
89. Φα.ράκος , Άpηι; Βελουχιώτης, σ. 243 χ. εξ. ( 244).
90. Χατζής, ό.π. , τόμ. Β', σ. 273, σημ. 9. Τμήματα της εν λόγω έκθεσης Τζήμα δη­
μοσιεύει χα.ι ο Φα.ράκος, χωρίς όμως το συγκεκριμένο απόσπασμα.
 «() ΑΓΓΛΟΣ ΙΙΙΌΞJ::Ν ΟΣ » 573

Σε λίγο, οι με-τακινήσεις γερμανικών μονάδων προς -τον βορρά ερμηνεύο­

νται από σύσσωμο το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ ως αποχώρηση των στρα­
τευμάτων κατοχής από την Ελλάδα:. 91 Κατόπιν τούτου, με βάση δε την από­
φαση του Πολιτικού Γραφείου -του ΚΚΕ που είχε προηγηθεί, το βράδυ της 9ης
Οκτωβρίου του 1943 οι Τζήμας και Βελουχιώτης εκδίδουν διαταγή για: την
επίθεση κατά του ΕΔΕΣ, διαταγή που επικυρώνεται την επομένη από τον
')2 Σ
Σ Ι
ιαντο. ·
Ι Ι Ι
κοπος της επιχειρησης, «η υφα:ρπαγη του
Γ 1 Α
ενικου
Ι
ρχηγειου του

ΕΔΕΣ και του προσώπου του Ν. Ζέρβα διά του εις Τζουμέρκα 3/40 Συντάγ­
ματος, κατά τρόπον ον είχε καθορίσει lo ΒελουχιώτηςJ μετά του υπολ/γού
Μαλτέζου (Τζουμερχιώτη) καπετάνιου του 3/40 Συντάγματος κατά Ιούλιον
1943 JJ. 93
Η εξέλιξη των εχθροπραξιών τους επόμενους μήνες , αλλά και η επίδραση
σ' αυτές αφενός μεν του αφοπλισμού της ιταλικής Μεραρχίας «PinerolOJJ από
τον ΕΛΑΣ, όμως και -των γερμανικών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων της ίδιας
εποχής, απέχουν πολύ από το αντικείμενο αυτού του βιβλίου , όπως απέχουν
και οι πολυσυζητημένες συμφωνίες του Ζέρβα με τους Γερμανούς. Ως προς τις
τελευταίες, αρκεί εδώ μια φράση του Fleischer: 9 ι. «Είναι αμφίβολο εάν ο Ζέρ­
βας θα είχε ποτέ εμπλακεί στα όσα ακολούθησαν, εάν δεν είχε αναγκασθεί να
το πράξει για λόγους αυτοάμυνας>J. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον, αντίθετα, πα­
ρουσιάζει η έρευνα σχετικά με τη γνώση ή την άγνοια της Βρετανικής Στρα-
τιωτικης
' Αποστο λ' Ι λ Ι Ι Ι
ης η στε εχων της οσον αφορα -τις εν
λ' Ι 1
ογω συμφωνιες, οποιες

και αν υπήρξαν αυτές. Μια πρώτη ένδειξη παρέχει σχετικά η 136/7 .1.1944
έκθεση ωχνάκρισηςJ> του Θέμη Μαρίνου από την SOE Καtρου: 95

Σχετικά: με τις κατηγορίες του ΕΑΜ, ότι ο Ζέρβας συνεργάζεται με τους Γερ­
μανούς, μπορώ να: αναφέρω τα εξής: Κατά την πρώτη συνάντηση με τη γερ­
μανική αντιπροσωπεία ήταν παρών δικός μου Βρετανός αξιωματικός, ο οποίος
αργότερα: μου ανέφερε τα συμπεράσματα ολόκληρης της συζήτησης. Ο Ζέρ­
βας δήλωσε πως θα: εφαρμόσει όλες τις εντολές της Μέσης Ανατολής, καθό­
τι η οργάνωσή του αποτελεί τμήμα του Συμμαχικού Στρατού. Η δεύτερη συ­
νάντηση έγινε παρά τις εντολές της Μέσης Ανατολής.

91. Έκθεση Μακρίοη, σ. 170.

92. Στο ίδιο.
93. Στο ίδιο. Τα πλάγια γράμματα, δικά μου.
94. Βλ. Hagen Fleischer, «Contacts between German Occupation Authorities and
tl1e MajoΙ" Gι·eek R esistance Organizationsιι, στο συλλογικό έργο: Iatι·ides J ohn Ο.
(επιμ.), Greece ίn the 1940's. Α Natίon ίn Crίsίs, σ. 48 χ.εξ. (58).
95. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/492 (αοημ. ).
57.1 l! F.TPOΣ ΣΤ. MAKl'HΣ - ΣTAIKOL;

Η επόμενη φιλοεαμιχή ενέργεια της SOE Καtρου ανάγεται στα μέσα Οχτω­
βρίου -rου 1943. Τις ημέρες εχείνες βρίσχεται στο Κάιρο ο Ed e n, από τον
' '
οποιο , οπως χαι απ ο τον ' ι
L eeper, αποχρυπτεται 'θ εση του
η επι ΕΛΑΣ χατα του '
Ζ ερ
ι β
α,
, , , ~ ,
για να μην εχει το αντιεαμιχο στρατοπεοο νεα επιχειρηματα.
, 96 'Ο
μως ,
ι
τα οσα '
εχουν ' , ,
συμ βει σχετιχα με την επισκε ψ η των ιι 'Εξ ι>ι α λλ, , με τα
α κυριως

«εξαφανισμένα» τηλεγραφήμα-rα του Wallace, οδηγούν στην επ ιβολή αλλα­

γών στη δομή χαι στα πρόσωπα της οργάνωσης.
Στα τέλη Αυγούστου του 1943, η Επιτροπή Άμυνας Μέσης Ανατολής (Mid-
dle East Defence Committee, MEDC) υποβάλλει στο Λονδίνο ένα κείμενο
με τις, χατά την άποψή της , αναγκαίες μεταρρυθμίσεις στην ΜΟ4. Ήδη από
την πρώτη παράγραφό του προκύπτει το πόσο παραπλανημένη από την SOE
είναι η ίδια η επιτροπή. Όπως σημειώνει ο Mackenzίe ,~JΊ οι ανταρτικές δυ­
νάμεις στα Βαλκάνια περιγράφονται ως «ισάριθμες με τρία Σώματα Στρα­
τού>~. Και ο Mackenzίe συνεχίζει:

Και η SOE δεν είχε αναστολές στο να επιβεβαιώνει ότι , κατά τον χρόνο της
ιταλικής παράδοσης, οι δυνάμεις αυτές καθήλωναν 56 μεραρχίες του Άξονα.
Κατόπιν τούτου , το Γενικό Στρατηγείο ν όμιζε[ ... ] πως τα Βαλκάν ια αποτε­
λούσαν θέατρο πολέμου όπου ο Αρχιστράτηγος [Wilson] -μέσα από διάφο­
ρες συμφωνίες- διοικούσε μεγάλες και χαλά οργανωμένες μονάδες και όπου
το στρατιωτικό καθήκον τού να <<σκοτώνεις ΓερμανούςJJ έπρεπε να κυριαρχεί
στη σκέψη όλων.

Το έγγραφο της MEDC -η αποδοχή του συνεπάγεται τη διάλυση της SOE

Καί:ρου - αποστέλλεται στο Λονδίνο για έγκριση. Εκεί βρίσκει ένθερμους υπο­
στηριχτές το Fore ign Office και προσωπικά τον Ede n, ενώ , από την άλλη
πλευρά, ο λόρδος Selborne προσπαθεί να διασώσει την οργάνωσή του, γι' αυ­
τό απευθύνεται προσωπικά στον Τσώρτσιλ. 98 Αφού αναφέρεται στις κατηγο­
ρίες του Leeper σχετικά με τους ιιΈξι11 και τα τηλεγραφήματα του Wallace,
περιγράφει τις αρνητικές συνέπειες που θα έχει, ιδίως στα Βαλκάνια, η απο­
κοπή τη ς SOE Καtρου από το Λονδίνο και η μετατροπή της σε απλή υπηρε­
σία του Γενικού Στρατηγε ίου Μέσης Ανατολής. Τέλος , προτείνει ένα συμβι-
β αστιχο' ' δ ιο, ενω' οη
~ λ' 'λ α τα προσωπα που ειναι ανεπι θ υμητα
' '
1
σχε ωνει πως ο

στο F01·e ign Office θα απομακρυνθούν .

Η σκληρή διελκυστίνδα που ακολουθεί, λήγει στις 30 Σεπτεμβρίου , με

96. Βλ. Flcish cι-, Στέμ.μ.α, τόμ. 2, σ . 265.

97. Ό.π. , σ . 509. Πρέπει να επιση μανθεί ότι ο M ackenzie θεωρεί μεν ως χόριο υπαί­
τιο για τα παραπάνω τον Keble, αποδ ίδει όμως τη σχετική ευθύνη και σε ολόκληρη
την SOE Καί·ρου.
98. Seiborne προς Τσώρτσι λ, 22.9. 1943 , ΤΝΛ (PRO) HS 8/897.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΙΗ'ΟΞJ<:ΝΟΣ » 575

προσωπική παρέμβαση του Τσώρτσιλ ο οποίος απορρίπτει τις προτάσεις της

MEDC χαι δέχεται το νέο σχήμα που προτείνει ο Selboι·ne : Η SOE Κα"ί'ρου
διατηρεί μεν την ακεραιότητά της, μετατρέπεται όμως σε καθαρά στρατιω­
τική υπηρεσία, με ύπατο επικεφαλής της τον Wilson , παράλληλα δε τίθεται
'
κατω απο' ποικι'λα ε λ εγκτικα' σωματα.
' 99
Ακολουθούν τα πρόσωπα : Στο Λονδίνο , ο Ha01b r o αντικαθίσταται και τη
θέση του CD, του επιχειρησιακού αρχηγού της SOE, καταλαμβάνει ο, υπο­
στράτηγος πλέον, sir Colin Gubbins, ο δημιουργός της παλαιάς MI(R). Στο
Κάιρο: Ο Glenconner απομακρύνεται ως ιφersona ηοη grataJJ . Σύμφωνα με
τον Mackenzie, 100 τα ίδια ισχύουν για τους Keble και Ta01plin. Και ο μεν
πρώτος μετατίθεται σε άλλη μονάδα, ενώ ο Tamplin - «ο κακός δαίμων της
ΕλλάδοςΙJ , κατά τους αvτιεαμιχούς κύκλους του Καί·ροu- αποτελεί ιδιαίτερη
περίπτωση. Στις 4 Νοεμβρίου, λίγο πριν αντικατασταθεί, βρίσκεται νεκρός
στο σπίτι του. Σχετικά ο Σιφναίος 101 γράφει:

Τον Απρίλιον [του 19,13) ο τότε διευθύνων ιο Μ01 λόρδος Γχλενκόννερ

(Glenconner) εχάλεσε Τσουδερόν εις Συμβούλιον ΜΟ4. Του εδόθη προς ανά­
γνωσιν πολυσέλιδος επιστολή-διαταγή Τσώρτσιλ προς τας υπηρεσίας ιινα.
βοηθήσουν τας εθνιχάς οργανώσεις και τους βασιλόφρονας έτι αξιωματικούς,
ους θα υπεδείχνυον Βασιλεύς και νόμιμος κυβέρνησις. Να μη παύσουν να συ-

99. W. Mackenzie, ό.π. , σ. 51 4.

100. Στο Εδιο.
101. Βλ. Μαρκεζίνης, Σύγχρονη πολιτική ιστοpίιz, τόμ. 1, σ. 405-406, χα.ι Σιφναίος,
ιιΤετράδια. Μέσης Ανατολής» [στο εξής: ιιΤετράδια» ], εγγραφή της 26. 5. 1944. Στο ση­
μείο αυτό επιβάλλεται μια παρέκβαση σχετικά με τον Σιφναίο: Γεννημένος το 190<!
από εύπορη οικογένεια της Κωνσταντινούπολης , συγγενικά συνδεδεμέ νη ς με τον πα­
τριάρχη Ιωακείμ, ο Παναγιώτης Σιφναίος ζει, μετά το 1923, στη Μυτιλήνη και στην
Αθήνα, όπου ασκεί το επάγγελμα του δικηγόρου. Ιδιαίτερα ευφυής και καλλιεργημένος
άνθρωπος, παρ' όλες τtς βενιζελικές χα.τα.βολές της οιχοyένειάς του , στη διάρκεια της
Κατοχής μετεστρέφεται σε βασιλόφρονα πιστεύοντας ότt μόvον η συνταγματική μοναρ­
χία συμβαδίζει με τα εθνικά συμφέροντα. Ψυχή της ιιΕθνική ς Δ pάσης>J, πρωταγωνι­
στεί στην υπογραφή του συμφωνητικού συνεργασίας -των στρατιωτικών οργανώσεων
τωv Αθηνών, αποτέλεσμα πρωτοβουλίαι; του Don Stott. Όταν εκείνος διαφεύγει από τη'J
Ελλάδα, παίρνει μαζί του τον Σιφναίο, ο οποίος στο Κάιρο επιδιώκει την υλοποίηση της
συμφωνίας σχετικά με την προμήθεια οπλισμού για τ ις οργανώσεις. Όμως η SOE
Καίρου αρνείται, με τη δικαιολογία ότι ο εξοπλισμός τους (<θα προκαλέσε ι εμφύλιο πό­
λεμοιJ . Στο Κάιρο, ο Σιφναίος τηρεί ημερολόγιο με τίτλο ι<Τετράδια Μέσης ΑνατολήςJ>,
πολύτιμη πηγή πληροφοριών για τα γεγονότα της εποχής. Το πρωτότυπό τους περι­
λαμβάνεται στο Αρχείο Μαρκεζίvη , ό.π. Σχετικά με τα προηγούμενα, βλ. Μακρήι:;­
Στάϊχος, Κlτσος Μαλτέζος, σ. 198-199, και ιιPolitical lntelligence Summaι-y of 14th
January J944>J, ΤΝΑ (PRO) FO 371/43676/R 1316. Πρβλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 192, όπου
η έκθεση (ιανάχρισηςJJ του Σιφvαίου από την SOE, μετά την άφιξή του στο Κάιρο.
576 ω;ΤΡΟΣ ΣΤ. Μ Α ΚΡΗΣ - ΣΤΑ1ΚΟΣ

ντηρούν τον t;ΛΑΣ αλλά να μην τον ενισχύουν πλέονJJ . Ο Τσουδ ερός υπέ­
κλεψε επιστολήν οιά να -την επιδείξη εις Βασιλέα. Αλλά ο Φράνσις Νόελ
Μπαίκερ ψέξας, -τον ετcρόλαβε και την επήρε. Ο Συν-ταγματάρχης Τέμπλιν
είπεν εις κύκλον Άγγλων ότι η θέσις της επιστολής είναι εις -το W.C. 102 Τον
Νοέμβριον 191\3 ο Τσώρτσιλ εμνημόνευσε επιστολήν προς Γεώρyιον. Ο Βα­
σιλεύς είπε: ιιΕυρίσχεται εις το W.C.11. Τότε διετάχθησαν ανακρίσεις και ο Τέ­
μπλιν μετά 15 ημέρας ευρέθη νεκρός εις το γραφείον του από συyχοπήν.

Παρ' όλες τις ανακρίβειες των όσων αναφέρει ο Σιφναίος σχετικά με την
επισ-τολή Τσώρτσιλ, η εκδοχή της δολοφονίας του Tamplin δεν αποκλείεται.
Ενισχυεται
ι , μα ,
'λ ιστα, απο τα εξ' '
ης: Ε νω στη σχετικη
ι λη ξ ιαρχικη
ι πρα
'ξ η ως αι-

τία του θανάτου του αναφέρεται η στεφανιαία απόφραξη, όλα τα σήματα της
SOE Καί:ρου προς το Λονδίνο κάνουν λόγο για εγκεφαλική αιμορραγία , υπερ-
, 'λ ι ι ι '
κοπωση, πονοκεφα ους απο τους οποιους προηγουμενως υπ ε φερε κ.α .
ι 10 Ί
·
Ιδ ιαίτερη περίπτωση συνιστά και ο Noel Bake r. Εκείνος δεν χαρακτηρί­
ζεται μεν ως <φersona ηοη grataJJ, αλλά μετατίθεται στην Παλαισ-τίνη, προ­
σωρινά στην Υπηρεσία Ψυχολογικού Πολέμου (PWE). Από εκεί έχει -τη δυ­
νατότητα να επισκέπτεται το Κάιρο και να συνεχίζει τ ις φιλοεαμικές του μη­
χανορραφίες . 104 Παράλληλα, στις 24 Ιανουαρίου του ] 944 ολοκληρώνει τη
συγγραφή ενός κειμένου 14 σελίδων με τίτλο ((Η βρετανική πολιτική απέ­
ναντι στηv ΕλλάδαJ>. 105 Το έγγραφο αποστέλλεται στο Foreign Office και
εκεί προκαλείται αναστάτωση. Όχι για άλλο λόγο, αλλά επειδή η μητέρα
του Noel Baker συνδέεται φιλικά με τη σύζυγο του Βρεταvού πρωθυπουρ­
γού. Αποτέλεσμα: Στις 4 Μαρτίου του 1944, ο Eden παρακαλείται να το δια-
,
βασει ' S> ι θ '
το συντομοτερο uυνατον, κα οτι ο
Τ Ι
σωρτσι
λ ι ζ ι ι
το εχει ητησει επειyοντως

'
και αισως S>
το uια β'ζ 'S>
α ε ι ηuψJ. Ε""
uωι , μια συντομη
ι ' στα κυρια
αναφορα ' ι
σημεια

του, οιότι κατά βάσιν απηχούν τη δεσπόζουσα αντίληψη στην SOE Κα·tρου.
Το υπόμνημα του Noel Baker αρχίζει με τη διαπίστωση πως ενώ το 1941
υπήρχε παθιασμένη βρετανοφιλία στην Ελλάοα, ((σήμερα (Ιανουάριος του

102. Το λογοπαίγνιο είναι προφανές: Τα αρχικά W (ater) C(loset) , δηλαδή τουαλέ-

τα, αποτελούν συνάμα και τα αρχικά του ονόματος Winston Churchil l.
103. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 9/1440/3.
104. Βλ. Μαρίνος, ό.π. , τόμ. Β ', σ. 321.
105. Βλ. ΤΝΑ (PRO) FO 371 /43681 /R 3713, όπου και η σκληρή κριτική του από
τους Laskey και Howard. Αξιοσημείωτη είναι η τελευταία παράγραφος των σχολίων του
πρώτου: <<Μου φαίνεται ότι την καλύτερη απάντηση στις απόψεις του κ. Noel Baker
δίνει το υπόμνημα του συνταγματάρχη McMul\en [ ... ] 'Οταν πήγε στην Ελλάδα. έτρε­
ψε, εν πολλοίς, τις ίδιες πολιτικές απόψεις με τον κ. Noel B aker. Όμως, οι εμπειρίες
του στην Πελοπόννησο τον έπεισαν απόλυτα ότι ο ΕΛΑΣ αποτελεί μια ομάδα ιδιοτελών
φανατικών, που μοναδικός τους στόχος είναι η εξασφάλιση της εξουσίιχς>J . Βλ. και πα­
ραπάνω, <<Εισαγωγή».
---
«0 ΛΓΓΛΟΣ !Ιl'ΟΞΕΝΟΣ,, 577

1944) η δια.φορά είναι εκπληκτική και πραγματικά. τρα.γιχήιι. Ουδείς θα μπο-

, 'ψ 1 1 / ι ~ ι ι r
ρουσε να πιστε ει οτι σε τοσο συντομο χρονικο uιαστημα ((ενα κυμα
β'
ιαιου

αντιβρετανισμού θα σάρωνε την Ελλάδα». Ως κύρια. αιτία, α.ναφέρε"t'αι ο ((δtά­

χυ"t'ος φόβοςιι ό"t'ι, ωc; προς την Ελλάδα., οι Βpε"t'α.νοί. δεν θα. ηρήσουν τη Χάp­
τα του Ατλαντικού α.λλά, μεταπολεμικά., θα προσπαθήσουν να επιβάλουν ένα.
δικό "!ους καθεστώς, προκειμένου να αποτρέψουν την ανάδειξη μιας κυβέρ­
νησης αντιπροσωπευτικής του λαϊκού αισθήμα.-ως.
Στην ανάλυση που ακολουθεί, ο Noel Baker δια.πιστώνει την ύπαρξη ενός
νέου διχασμού στην Ελλάοα., ανάμεσα. στην πλειονότητα. του λαού -τμήμα.
της αποτελεί το ΕΑΜ- και σε μια μειοψηφία., την οποία αποκαλεί (<Οι άν­
θρωποι του Vichyιι, εξομοιώνοντάς τη με την κυβέρνηση συνεργασίας του
στρατηγού Petain στη Γαλλία. ((Η πλειονότητα. -μικροϊοιοκτήτες χωρικο ί,
εργάτες των πόλεων και ο όγκος των μικροαστών- είναι αποφασισμένη να
ι ξ
μην υπαρ ει επιστροφη στο προπο
ι λ
εμικο πο
ι λ ι
ιτικο κα.ι κοινωνικο χα.οςιι.
ι ι Qι ι
α.ν-

θρωποι αυτοί, προσθέ"t'ει ο Noel Baker, (ωπέφερα.ν κάτω από τις οιάφορες
προπολεμικές δικτατορίες (όπως του Πα:γχάλου, του ΚονΟύλη και του Με­
ταξά:) αλλά. κα.ι α.ντισ"t'ά.θηκαν βίαια. σ' αυτές (sic)ιι, χωρίς τούτο να σημαίνει
ότι είναι κομμουνιστές.
Κατά τον ίοιο, ((τη μειοψηφία., αντίθετα:, συνθέτουν οι ευνοημένοι από τις οι­
κτα.τορίες και άλλοι που θέλουν να ανακτήσουν τα προπολεμικά: τους προνό­
μια:, κάτι που οεν πρόκειται να. συμβεί, α.ν ακολουθήσουν στην Ελλάδα. οι με­
γάλες πολιτικές κα.ι κοινωνικές α.λλα.γές που επιθυμεί η πλειοψηφία.. Εδώ ανή­
κουν τα. υπολείμματα της διχτα.τορία.ς Μεταξά, μεγαλοβιομ ήχανοι, όπως οι
Θεοδωρακόπουλος κα.ι Βαλαωρίτης, α.κροοεξιοί πολιτικοί όπως ο Κωνσταντίνος
Τσαλδάρης, μέλη της "Εθνικής Δράσης", αλλά και ένας αριθμός πολιτικών
και αξιωματικών που κινούνται στο περιθώριο της κυβέρνησης Ράλλη κα.ι μι­
σούν το ΕΑΜ και την Αριστερά πολύ περισσότερο από ό,τι τους Γερμανούςι> .
«Η ε ),\ ι ι ι 'ζ δ
1
'
\J\ηνικη κοινη γνωμη», συνεχι ε ι , <(εινα.ι α.πορημενη και υσα.ρεστη-

μένη με αυτή τη βρετανική παρέμβαση. Είναι απορημένη, διότι δεν κα."t'α.λα­

βα:ίνει τον λόγο της υποστήριξής μας στον συνταγματάρχη Ζέρβα που δεν μπο-
, λ εσ θει' ' ' 1
ξω
/ 1 1 1
Δ υτικης Ελ-
1
ρει να. επικα στρα:τιωτικη ισχυ, ε απο μια μιχρη γωνια τη ς

λα'δ ος, ι λ ι ι ι ~ ι
ενω η πο ιτικη του απηχηση ειναι μηοενικη.
Κ ι ι ι
αι του"t'ο εναντιον ενος

κινήματος εθνικής αντίστασης που καλύπτει το σύνολο της χώρας , την επαρ­
χία όπως και τις πόλεις, με αριθμό μελών που υπερβαίνει εκείνον οποιουδή­
ποτε πολιτικού κόμματος πριν από τον πόλεμωι. Και η κοινή γνώμη είναι δυ­
σαρεστημένη, καταλήγει ο Noel Baker, ((διότι στην παρέμβασή μας αυτή βλέ­
πει μια ακόμα απόδειξη της ανάμιξής μας στα ελληνικά. πολιτικά πράγματα. εις
/ / / / /
β α.ρος θ νικης Εξα λλ ου, λ ε"t'η
1 1
τη<: ε αντιστασης>>. σημειωνει, ((η με των " επιση -
μων" οημοσιευμάτων του ΕΑΜ δεν φα.νερώνει κομμουνιστική προπαγάνδα:.
Το πλέον ακραίο που αναφέρουν είναι ότι η οργάνωση αυτή αγωνίζεται για
την απε
/
λ ευ θ ερωση
Ι ξ /
α.πο την ε ωτερικη κα.ι την εσωτερικη τυραννια.>>.
Ι Ι
578 ΗΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗl:-ΣΤΑΥΚΟΣ

Τελικά, οι απόψεις του Noel Baker αγνοούνται , ενώ μερικούς μήνες αρ­
γότερα ο ίδιος επιδιώκει να σταλθεί στην Ελλάδα. Ζητάει, σχετικά, τη βοήθεια
του Woodhouse, αλλά δεν εισακούεται. 106
Τους τελευταίους μήνες του 1943, αποφασίζεται η τύχη και του Eddie
Myers. Ύστερα από την επίθεση του ΕΛΑΣ κατά του ΕΔΕΣ, κρίνεται ότι η
επιστροφή του στην Ελλάδα θα αποτελέσει πρόκληση. Το γεγονός αυτό , σε
συνδυασμό με άλλους -άγνωστους μέχρι σήμερα- παράγοντες , οδηγεί τελι­
κά στη ιψετά πολλών επαίνωνJ> απομάκρυνσή του από την ίδια την SOE, τον
Νοέμβριο του 1943, οπότε και επιστρέφει σε καθαρά στρατιωτικά καθήκοντα,
μακριά από τη Μέση Ανατολή. 107 Η αποτίμηση της ευθύνης του για την ελ-
ληνικη' τραγωuια
11-' δ εν ειναι ευκο λη .
' ' Με 'θε συντομια, ειναι
χα ' ' δυνατον
' να εντο-

πιστούν δύο πλευρές της προσωπικότητας και της δράσης του στη διάρκεια
του 1943.
Η πρώτη: Επιφορτισμένος με το καθήκον να εφαρμόσει τους βρετανικούς
/ /
στρατιωτικους σχεδ ιασμους στην Ελλα'δα, αλλ'
1
'
α και αντιμετωπος με ενα -φα-

νερά ή κρυφά- ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΚΚΕ εχθρικό απέναντι στις άλλες ανταρτικές ορ­

γανώσεις, 108 το μοναδικό όπλο που διαθέτει ο Myers για την επίτευξη του κοι­
νού αγώνα κατά του εχθρού είναι η απειλή της διακοπής του εφοδιασμού του
ΕΛΑΣ. Έτσι, μετά την πρώτη διάλυση (και σύλληψη) του Ψαρρού , τρεις του­
λάχιστον φορές υποβάλλει σχετικό αίτημα προς την SOE Καtρου και ισάριθμες
ι ι ι Τ λ ι ι 1 J
φορες αυτο απορριπτεται. ε ικα., απογοητευμενος η και αγα.νακτισμενος με

τη στάση των προϊσταμένων του, στις 14 Μαtου τηλεγραφεί στο Κάιρο: 109

Εάν ακολουθήσουμε την πολιτική που υποδεικνύεται στο σήμα σας 187, σε
λίγο ο ΕΛΑΣ θα αποτελεί τη μόνη αντιστασιακή οργάνωση κατά του Άξονα.
Το στρατιωτικό μας σύμφωνο με cον Ζέρβα χαι άλλους θα χάσει κάθε αξία και
εμείς, με εξαίρεση τον ΕΛΑΣ, θα χάσουμε τηv υπόληψή μας. [... ]Με την πο-

106. Αρχείο F. Noel Baker: Αντίγραcpο επιστολής προς τον πατέρα του, με συνημ­
μένη την επιστολή του προς τον Woodhouse (10.7.1944 ).
107. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 9/ 108] / 4. Σύμψ(ι)να με τον Woodhouse (Apple of Discord,
σ. 157), ο βασιλεύς Γεώργιος είχε απειλήσει με παραίτηση σε περίπτ(ι)ση που ο M ycrs
επέστρεψε στην Ελλάδα. Την εσφαλμένη πληροφορία υιοθέτησαν πολλοί. Πρβλ., όμ(ι)ς,
Fleisher, Στέμ.μ.α, τόμ. 2, σ. 270, σημ. 31, όπου και η ανασκευή της.
108. Ενδεικτικά, δύο αποσπάσματα από εκθέσεις του Τζήμα. Πρώτο: ( Μετά. τον
Γοργοπόταμο) <ιf ... l του ανταποδίδει ο Άρης την επίσκεψη και επισκέπτεται την πε­
ριοχή του Ζέρβα. Και στη διάρκεια της επίσκεψης ο Άρης ήταν έτοιμος να βάλει χέρι
στο Ζέρβα, αλλά κάποιος πρόδ(ι)σε τις προθέσεις του Άρη και ο Ζέρβας πήρε τα μέτρα
του και έφυγε>). Δεύτερο: ι<Κάναμε όμ(ι)ς και μ' αυτόν fτον Ψαρρό] λάθη. Όταν για δεύ­
τερη φορά διαλύεται από μας, εν αγνοία μου -εγώ εκείνη την περίοδο βρισκόμουν στη
Μακεδονία-, μπορούσαμε να μην του επιτρέψουμε να ανασυγκροτήσει την ομάδα του)).
Φα.ράκος, Ο ΕΛΑΣ, τόμ. 2, σ. 272 και 274, αντίστοιχα.
109. Βλ. ΤΝΑ (PRO) FO 37202/R 4503.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞ!!:ΝΟΣ ,, 579

λιτική του σήματός σας 187, πρέπει να ακυρώσουμε το στρατιωτικό μας σύμ­
φωνο με τον Ζέρβα και να τον διατάξουμε να ταχθεί υπό τις εντολές του
ΕΛΑΣ. Δεν είμαι διατεθειμένος να το πράξω, χωρίς ρητή εντολή σας . Λυ­
πούμαι , όμως δεν υπάρχει περιθώριο για κωλυσιεργία. Πρέπει, είτε να σπι­
λώσουμε την υπόληψή μας και να υποστηρίξουμε τον ΕΛΑΣ, είτε να ανακα­
λέσουμε τη [Βρε'tανική Στρατιωτικήl Αποστολή.

Ε κτος
ι ι ι ι ι ι λι
απο τα παραπανω, υστερα απο σχετικη εντο η της
SOE Κ .,.
αιροu ο

Myers προσπαθεί να αποσπάσει, χωρίς επιτυχία, τον ΕΛΑΣ από τον κομμου­
νιστικό πυρήνα του ΕΑΜ. 110 Η εκτίμησή του, τέλος, για τη μαχητική ικανό­
τητα του ΕΛΑΣ είναι πιο σκληρή από εκείνη του Woodhouse . Στις 4 Νοεμ­
βρίου του 1943, γράφει: 111

Η σημερινή στρατιωτική αξία των δυνάμεων του ΕΛΑΣ είναι μικρή. Εντού­
τοις, αυτές μπορούν να χρησιμοποιηθούν:
α. Για τη διατήρηση γερμανικών μεραρχιών στην Ελλάδα.
β. Ως απειλή για τις οδούς μετακίνησης των δυνάμεων του Άξονα, σε πε­
ρίπτωση απομάκρυνσής τους από ασφαλείς γι' αυτές περιοχές.
γ. Για τις επιθέσεις εναντίον ανυπεράσπιστων στόχων.
δ. Για βοήθεια σε περίπτωση εξέγερσης στις πόλεις.

Ηδ ευτερη:
ι 'Ο ι
πως αναφερεται και στα προηγουμενα, ο
ι Μ ι
ye1·s εχει ,
αφομοιω-

, / / ' /
'λη την προπαγαν δ α σχετιχα με το
σει και ενστερνιστει ο επος του '40 , ενω πι-

,
στευει πως στην Ελλ α.'δα «δ ιε ξ'αγεται '
μια επανασταση», την οποια' -συμφωνα
'
με τη Χάρτα του Ατλαντικού- οι Βρετανοί οφείλουν να σεβαστούν , χωρίς πα­
ρεμβάσεις στα εσωτερικά της. Από την άποψη αυτή είναι «εαμόφιλος» . 112 Ο

110. <<lnside Grecce>>, ό.π. , σ. 31.

111. ιιΤhe futuι·e value of ELAS1>, Λρχείο Πελτέκη, ό. π. (αδη μ. ). Στο αγγλικό πρω­
τότυπο, η λέξη ((αξία» έχει διαγραφεί και έχει αντικατασταθεί, χειρόγραφα, με τη λέ­
ξη «Suitability>>, δηλαδή 1ικαταλληλότηταη ή, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ιιχρησι­
μότητα» για τους βρετανικούς στρατιωτικούς σχεδιασμούς .
112. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμα και στις 29 Δεκεμβρίου του 1943 γράφει σχε­
τικά με την ιιεθνική ενότητα»: ((Αυτή την ύστατη στιγμή δεν είναι ακόμα πολύ αργά:,
ώστε ο βcισιλεύς να πcιpάσχει μια ακόμι:χ πιο συγκεκριμένη διαβεβαίωση 7tρος τον ελ­
ληνικό λαό , από ό,τι έχει πράξει μέχρι σή μερα. Εάν δεν το χάνει τώρα., είναι πρακτικά:
βέβαιο ότι η διαμάχη θα συνεχιστεί>~. Βλ. Ε. C. W. Mye rs, ιι U nofficial apprecia tion
οη Greece», Αρχείο Πελτέκη, ό.π. (αδημ .). Σημειώνεται ότι, υπό την πίεση των Eden
χcιι L eeper , στις 8 Νοεμβρίου ο βασιλεύς Γεώργιος είχε υποχρεωθεί να. προβεί σε πε­
ραιτέρω δήλωση, με τη μορφή ε7tιστολής του προς τον Τσουδερό (βλ. Αpχε{ο Τσοuδε­
pού, τόμ. Γ1, σ. 560-561 ). Ύστερα από αυτήν, cικόμα και ο Noel Baker (υπόμνημcι,
ό.π., σ. 2) υποσ'tήριζε πως το πολιτειακό ζήτημα. είχε ουσιαστικά: λήξει και ότι ένας
νέος διχασμός είχε ενσκή ψει στην Ελλά:δcι.
580 ΠΕΠ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑ ΚΡΙlΣ-ΣΊΆίΚΟΣ

Myers, τέλος, α.ποδεικvύετα.ι αφελής όταv πιστεύει πως θα αποκτήσει τηv

εμπιστοσύνη του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ μέσω της τακτικής του διαρκούc; «κατευνα­
σμού>> 'tOU κα.ι των συvεχώv υποχωρήσεων προς όφελός του και εις βάρος του
Ζ ερ
, β α. Σ τα ' ' '
ματια της κομμουνιστικης ηyεσια.ς δ εv ' ' '
επαυε να ειναι ενα.ς εκ-

μεταλλεύσιμος «Άγγλος», εκ προοιμίου εχθρός ...

Κα.ι τώρα οι αλλαγές: Η θέση του Keble καταργείται και ως επικεφαλής της
SOE Κα.Ι:ρου τοποθετείται ο υποστράτηγος του Μηχανικού W. Α. Μ. Stawell.
Ω ς υπευ, θ υνος του β α. λ καvικου, τμηματος
, 'ζ , , λ ,
ορι ετα.ι ενας απογονος πα αιων γερ-

μανικώv οικογενειών, ο ταξίαρχοςKarl Barker-Benfield, ενώ τη θέση του

Tamplin κατα.λαμβάvει ένας από δύο πρώην βοηθούς του, ο Dolbey. Τέλος,
επικεφαλής του ελληνικού τμήματος (Β6) τοποθετείται ο αντισυνταγματάρ­
χης
Vincent Budge. Η ονομασία, εξάλλου, της SOE Καί:ρου αλλάζει και από
ΜΟ4 γίνεται Fo1·ce 133.
Ύστερα από τις παραπάνω α.ντικατα.στά.σεις , εύλογα θα ανέμενε κανείς
κάποια. μεταβολή της νοοτροπίας κα.ι της πολιτικής της SOE Kcitρoυ απένα­
ντι στα ελληνικά. πράγματα.. Όμως, μέχρι τοv Αύγουστο του 1944 κάτι τέτοιο
δεν συμβαίνει.
Τον Ιούνιο του 1944, ο Woodhouse φθ&νει στο Κάιρο και συναντάται με
τον Barker-Benfield. Ο ίδιος γρά.φει: 113 ((Ο Ba1·ker-Benfield, ο οποίος είχε
διαδεχθεί τον Keble, σύντομα μου έκανε γνωστές τις απόψεις του. Είχαμε
υπάρξει άδικοι με τον ΕΛΑΣ, τη μόνη αξιόπιστη δύναμη στην Ελλάδα, και
υπεύθυvος για την αδικία ήμουν εγώ».
Μέσα. στο 1944, θύμα της νέας ηγεσίας της SOE Κα'tρου θα. πέσει και ο
Noel Rees ...

113. Something Ventured, σ. 79.

 ΆΙ

1
~

ΚΕΦΑΛΛlΟ ΕΙΚΟΣΤΟ
1
1
Το μεγάλο τέχνασμα:
«Zeppetίn» και «Noah's Ark»

Το μεσημέρι στο ((Mohamed Aly» με τον David Wallace [ ... ]

(( Ηταν ανοησία» λέει ((ν' αφήσουμε όλες αυτές τις παραστρα­
1

τιωτικές υπηρεσίες να οργανώσουν τον ανταρτοπόλεμο χωρίς

κανέναν άμεσο στρατηγικό σκοπό>>.
Στο αναμεταξύ ((χωρίς κανέναν άμεσο στρατηγικό σκοπό))
έγινε στάχτη ο τόπος ανεύθυνα και ασύδοτα.

Γιώργος Σεφέρης 1

1. Μέpες Δ ', σ. 317. Στο πρωτότυπο υπάρχουν μόνο τα αρχικά D. W., όμως το όνο­
μα προκύπτει από τα συμφραζόμενα.
Τ ντρωθεί στην απόβαση στη Νορμανδία, όπως έχει οριστεί για τα '!έλη
ΟϊΣ ΙlΡΩΤΟΥΣ ΜΗΝΕΣ ΊΌΥ 1944, η συμμαχιχή στρατηγική έχει επιχε­

Μα'tου ή τις αρχές Ιουνίου. Σχε"!ιχά:, στη Διά:σχεψη του Κα'ίρου, '!ον Δεχέμ­
βριο του 1943, οι Αρχηγοί των Επιτελείων έχουν , χατ' αρχήν, συμφωνήσε ι
στην οργάνωση μιας νέας επιχείρησης παραπλάνησης των Γερμανών, με σ"!ό-
, ' 1 Ι
χο να πειστουν οτι η χυρια σ"!ρατιωτιχη προσπα
'
'θ εια των Σ υμμαχων, την ανοι-
Ι

ξη του 1944, πρόχειται να λάβει τη μορφή μιας ευρείας έχτασης απόβασης στα
Β αλ χα.ν ια. Το σχε' δ ιο αυτο,
' Ι το π λ εον
' ' ο που εχει
εκτεταμεν Ι Ι
εκπονησει μεχρι
'

τώρα η (<Α» Force, ονομάζεται <(Ze ppelin» και περιλαμβάνει τη ι<χρήση» 7

εικονικών και 5 αληθινών μεραρχιών. Στις δεύτερες συγκαταλέγεται, δήθεν,
και μια ελληνική μεραρχία, η οποία όμως στην πραγματιχότητα, όπως χαι
ολόκληρη η ταξιαρχία, προορίζεται για την Ιταλία. 2 Γι' αυτό και σύντομα αρ-
χι ' ,
'ζει ασκησεις ορεινου πο λ εμου
' α λλ α
' χαι εκπαιυευσης
'S.- s.-
σε συνuυασμενες επι- '
χειρήσεις των τριών Όπλων. Παράλληλα, στους ελληνικούς στρατιωτιχούς
χα.τα.υλισμούς πραγματοποιείται έντεχνη διασπορά ψιθύρων για επικείμενη
επιστροφή στην Ελλάδα.
Σταδιακά και σύμφωνα με το σχέδιο, αρχίζουν να διαρρέουν παραπλανητικά
μυθεύμcαα του είδους : Στη Διάσκεψη της Τεχεράνης ο Στάλιν ζήτησε να
πραγματοποιηθεί κοινή απόβαση στα Βαλκάνια πριν ανοίξει το «Δεύτερο Μέ­
τωπο». Ο στρατηγός Eisenhower αντικαθίσταται από τον στρατηγό Wilson ,
διό"!ι εχείνος γνωρίζει καλά τα Βαλκάνια. Οι Eisenhowe r και Wilson συμ­
φωνούν πως η απόβαση στην Ελλάδα θα γίνει από την (ειχονική) « l 2η Στρα-
, Ι
τια)), ενω η
Ι( ς,.Ι
τοτε, σχεuον ανυπαρκτη
')7η Σ "LρατιαΙ του στρατηγου' G e01·ge

2. Για τα παραπάνω χαι τα όσα ακολουθούν, βλ. ΤΝΑ (PR O) CΛ Β 15·1 /1, σ. 34 χ.εξ.
(αδημ. ). Την τμημα-τική (Ιανουάριο χαι Φεβρουάριο ) αποσ~:ολή -της Ελληνικής Ταξιαρ­
χίας στην Ιταλία αναγγέί.J...ει προσωπικά χαι εμπιστευτικά ο Τσώρτσιλ προς τον Γεώρ­
γιο Β' , στις 8.1 .1944. Βλ. ΤΝΛ (PRO) 1'' 0 954/ 11. Φυσικά, η αποστολή δεν πραγμα­
τοποιείται τότε , λόγω της επιχείρησης <<Zeppelinιι. Όταν φθάνει η ώρα της, πάλι λό­
γω της «Zcppelinιι είναι πλέον αργά, διότι έχει διαλυθεί . Θα καταστεί εφικτή μόνον
μετά τη δημιουργία της λεγόμενης <<Ταξιαρχίας του ΡίμινιJJ.
584 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ ΡΗΣ -ΣΤΑΪΚΟΣ

Patton θα πραγματοποιήσει αποβάσεις από την Αδριατική Θάλασσα. Εξ ου

και η προσφατη
1 Ι
επισχε ψ'
η του στο Κ'
αιρο.

Ακολουθεί ο προσδιορισμός των σημείων της <<απόβασης», δύο στην Κρή­

τη, τριών στην Ηπειρωτική Ελλάδα και δύο στην Αδριατική, με ιδιαίτερη
Ι Ι 1 r f f 1
εμφαση στις, μεχρι τοτ ε , αεροπορ ιχες χαι ναυτικες επιχειρησεις στα σημεια

αυτά, όπως επιθέσεις κατά εχθρικών νηοπομπών ανεφοδιασμού , αναγνωρι-

,
στικες πτησεις κ.α.
Ι , Ω
ς
δ 'θ
η
Ι
εν ημερα εναρ
' ξ
ης των απο
β '
ατικων επιχεφησεων
,
ορίζεται η 2 3η Μαρτίου, e:νώ, κατά το γνώριμο σύστημα της <ιΑ>> Force, πρό­
κειται να υπάρξει και μετάθεσή τους για τις 21 Απριλίου. Θα υπά.ρξουν και
άλλες <<αναβολές », για τον Μάιο και τον Ιούνιο, μέχρι την απόβαση στη Νορ­
μανδία. Όμως, όπως θα φανεί στη συνέχεια, οι δύο πρώτες από τις παραπά­
νω ημερομηνίες πρόκειται να έχουν τραγικές συνέπειες στα ελληνικά πράγ­
ματα.

Στα τέλη του 1943, ο ΕΛΑΣ και το ΚΚΕ βρίσκονται σε δυσχερέστατη θέση .
Γνωρίζουν πλέον ότι η επίθεση κατά του Ζέρβα έχει αποτύχει , ενώ τους έχει
, ,
στοιχισει τοσο στρατιωτικα ο σο και πο
, ' λ
ιτιχα.
, Α
πο την α
1
' λλ
η π
λ Ι
ευρα, τους ει-
Ι

ναι αδύνατο να το παραδεχθούν δημόσια.. Στο μεταξύ, στην SOE Καtρου ανα­
ζητούν τρόπου ς ι<ευπρεπούς)) για τον ΕΛΑΣ λήξης της εμφύλιας δια.μάχης,
1 1
ετσι ωστε να επανα
λ
ηφ
θ Ι Ι
ουν οι επ ιχειρησεις κατα των
1 r ερμανων.
1 κ
αι τη
λ'
υ-

ση δίνει το σχέδιο ιιZeppelin». Οι Έλληνες αντάρτες , όπως και ο Χίτλερ ,

Ι Ι "C Ι 'β Ελ
, ,
πρεπε ι να πειστο υν οτι την α.νοι c,η επιχειται συμμαχιχη απο
1
αση στην -
λάδα. Με βάση το τέχνασμα αυτό, πρόκειται να κληθούν ο ΕΛΑΣ και ο ΕΔΕΣ
να σταματήσουν τις μεταξύ τους εχθροπραξίες και να προετοιμαστούν για μια
νέα επιχείρηση, αυτή με την κωδική ονομασία «Noah's Ark>> (Κιβωτός του
Νώε). 3 Αντικείμενό της, η παρεμπόδιση των Γερμανών χατά. τη (δήθεν) απο­
χώρησή τους από τη χώρα και η πρόκληση τόσων απωλειών στις μονάδες
τους, ώστε να μην είναι χρησιμοποιήσιμες σε άλλα μέτωπα χωρίς ανασυγκρό­
τηση και επανεξοπλισμό.
Τον Δεκέμβριο του l 943, ο ταγματάρχης του Μηχανικού Arthur Edmonds,
ένας από τους πρωταγωνιστές του Γοργοπόταμου και την εποχή εκείνη ανώ­
τερος Βρετανός αξιωματικός-σύνδεσμος στο Γενικό Στρατηγε ίο του ΕΛΑΣ,
βρίσκεται στο Κάιρο. Στα τέλη του μηνός η επεξεργασία του σχεδίου «Κι­
βωτός» έχει ολοκληρωθεί και , ύστερα α.πό την έγκρισή του από την SOE και
τον Wilson , του παραδίδεται ένα. αντίγραφό του με παραλήπτη τη ΣΣΑ στην
Ελλάδα. Στο αεροπλάνο της επιστροφής, επιβάτης είναι και ο υπολοχαγός
Derek Dodson. Εκείνος μεταφέρει ένα δεύτερο αντίγραφο με: προορισμό το

3. Βλ. W. Macke nzie, ό.π., σ. 471-472.

 «0 Λ ΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞ!<:ΝΟΣ » 585

αρχηγείο του Ζέρβα χαι τον λοχαγό Tom Barnes, υπαρχηγό, πλέον, το υ
Woodhouse. 4
' /
κατω
' απο το φως της πανσε λ'
ηνου , οι επι β'
ατες του αεροπ λ'
ανου πεφτουν

με αλεξίπτωτο στα χιονισμένα ελληνικά βουνά, στις 10 Ιανουαρίου. Τμήμα του

σχεδίου της επιχείρησης, μεταφρασμένο στα ελληνικά, αποστέλλεται αμέ­
σως στο Γεν ικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ και λίγες ημέρες μετά, στις 18 Ια­
νουαρίου, ο Woodhouse καλεί σε yεuμα τους εκπροσώπους του στη Βίνιανη .
Όμως, ο Βελουχιώτης είναι απασχολημένος με τον Ζέρβα, ενώ ο Σιάντος βρί­
σκεται στην Αθήνα για τη l Οη Ολομέλεια του ΚΚΕ . Έτσ ι, παρόντες στη συ­
νεστίαση είναι μόνον ο Μητροπολίτης Κοζάνης Ιωαχείμ, 5 ο Σαράφης και ο Δε­
σποτόπουλος. Το χειρόγραφο κείμενο που βρίσκεται μπροστά τους αποτελεί
λεπτομερή περιγραφή της πρώτης από τις τρεις φάσεις της επιχείρησης. Ο
Woodhouse αρχίζει την ανάπτυξη του σχεδίου. Αν και αντιπαθεί τον Σαρά­
φη, στην εισήyησ-ή του περιλαμβάνει κολακείες για τις στρατιωτικές του ικα­
νότητες. Και , uστερα από λίγο, οι στιγμές της αγωνίας τελειώνουν: Ο ((στρα­
τηγόςιι υπόσχεται την ολόψυχη υποστήριξη της επιχείρησης εχ μέρους του
ΕΛΑΣ και τη συμμετοχή του σ' αυτήν. Στη συνέχεια, όταν ο Σιάντος στις 24
Ιανουαρίου επιστρέφει στα βουνά, τον αντίστοιχο ρόλο αναλαμβάνει ο
Hammond: ((Δεν δυσκολεύθηχ.α να πείσω τον Σιάντο ότι θα γίνει απόβασηιι,
γράφει. 6 Με μοναδική εξαίρεση τον Μαχ.ρίδη, η πολιτική χαι στρατιωτική
ηγεσία του ΚΚΕ αναμένει πλέον την επικείμενη απελευθέρωση της Ελλάδος
και προετοιμάζεται κατάλληλα.
Ύστερα από έντονο παρασκήνιο, τη νύχτα της 3ης προς την 4η Φεβρουα­
ρίου του 1944 διατάσσεται η κατάπαυση του πυρός μεταξύ του ΕΛΑΣ και του
ΕΔΕΣ. Χωρίς πυρομαχικά. πλέον και χωρίς εφοδιασμό από τη Μέση Ανατο­
λή, ο Ζέρβας έχει αποφύγει την οριστική διάλυση, ενώ ο Βελουχιώτης είναι
χολωμένος επειδή οεν του έχουν επιτρέψει να τον αποτελειώσει. Ακολουθούν
άγονες οιαπραγματεύσεις σχετικά με τη στρατιωτική προσωπικότητα που
μέλλει να ηγηθεί του ενιαίου αντάρτικου και, τελικά, στις 29 Φεβρουαρίου
υπογράφεται η λεγόμενη Συμφωνία. Μυροφύλλου-Πλάκα.ς (από τις ομώνυμες
γέφυρες στον Αχελώο και στον Άραχθο ποταμό), με την οποία ουσιαστικά
παρατείνεται η εκεχειρία, εφόσον δεν προσδιορίζονται τα εδαφικά όρια χυ-

4. Βλ. Arthur Edrnonds, With Greek Guei-illas, σ. 171-1 72.

5. Ο Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης Ιωακείμ (Αποστολίδης) στη διάρκεια τη ς
Κατοχής προσχώρησε στο ΕΑ Μ και έγινε ο Μητροπολίτης του ΕΛΑΣ. Καθαιρέθηκε το
1945 και αποκαταστάθηκε στο αξ~ωμά του το 1956. Πέθανε το 1962, αφού προηγου­
μένως είχε παραχωρήσει μεγάλο μέρος της περιουσίας του στην Εταιρεία των Φίλων -του
Λαού, η οποία τον συγκαταλέγει στους Μεγάλους Ευεργέτες της .
6. Edmonds, ό. π. , σ. 177 · Wood housc, HI-!i story ιι , σ. 157 · Σαράφης, ό.π., σ. 210
χ.εξ" Hammond, ό.π., σ. 13 1.
586 ΠF,ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚl'ΗΣ-ΣΤΑίΚΟΣ

ριαρχίας του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ. Εδώ, απομένει η αναφορά. στο ζήτημα του
εξοπλισμού του ΕΛΑΣ για την επιχείρηση «Κιβωτός». Το ζήτημα τίθεται κα­
τά. το γεύμα με τον Σαράφη και ο Edmonds γράφει: ί

Από την εμπειρία μας είχαμε πειστεί ότι το ΗΛΜ-ΕΛΑΣ θα συνεργαζόταν

πρόθυμα σε οποιαδήποτε επιχείρηση που θα του προσέφερε περισσότερα όπλα
[... ] όμως τώρα ο Chris προσπάθησε να πείσει τον Σαρά.φη ότι σύμφωνα με
το πνεύμα του σχεδίου Κιβωτός, έπρεπε να γίνει η μέγιστη δυνατή χρήση
του ήδη υφιστάμενου οπλισμού διότι οι δυνατότητες εφοδιασμού από αέρος
ήταν πολύ περιορισμένες και κάθε φειδώς ήταν αναγκαία. Ο Σαράφης έδει­
ξε ότι αντιλαμβάνεται, ωστόσο ο Chris και ο J erry8 δεν ήταν ιδιαίτερα αι­
σιόδοξοι. Διέθεταν ένα αντίγραφο απόρρητης διαταγής του Σιάντου προς
όλους τους κομισάριους, λίγο μετά την αρπαγή του οπλισμού των Ιταλών.
Τους έδινε την εντολή ανα κατασκευάσουν κρυφές αποθήκες όπλων και πυ­
ρομαχικών, ως προετοιμασία για την ημέρα που ίσως χρειαστούν».

Α ποι ι
τωρα ' '
και στο ε ξ ης τα γεγονοτα ε ξ ε λ'ισσονται ραy δ αια:
r

Στις 1Ο Μαρτίου αναγγέλλεται η ίδρυση της ΠΕΕΑ, η οποία προκαλεί αιφ-

' '
νι δ ιασμο τοσο στην Αθ'ηνα '
οσο και στο Κ'αιρο. Τ ο «κυ β ερνητικο» σχημα , στην
' '
πρώτη αυτή φάση, είναι ολιγομελές, αριστερό αλλά όχι αμιγώς κομμουνιστικό.
Πρόεδρος, ο Μπακιρτζής, παλαιός συνεργάτης των βρετανικών μυστικών υπη­
ρεσιών και πρόσωπο ιδιαίτερα συμπαθές στην SOE Καtρου. <<Γραμματείς» , δη­
λαδή υπουργοί κατά. τα πρότυπα του 1821, ο Σιάντος, ο στρατηγός Μάντα­
κας, ο Τσιριμώκος και ο Κώστας Γαβριηλίδης, επικεφαλής μέχρι το 1936 του
Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας, δημιουργήματος του ΚΚΕ και ιδρυτικού μέ­
λους του ΕΑΜ. Η ((Κυβέρνηση του βουνού» αποκτά την οριστική της μορφή
στις 26 Μαρτίου, εμπλουτισμένη με προσωπικότητες όπως ο Σβώλος, ο πρώ­
ην γιατρός των Ανακτόρων καθηγητής Πέτρος Κόκκαλης, ο καθηγητής Άγ­
γελος Αγγελόπουλος και άλλοι. Ο Σβώλος αναλαμβάνει την προεδρία, ενώ ο
Μπακιρτζής υποβιβάζεται σε αντιπρόεδρο και «γραμματέα>> ενός υπουργείου.
Εν όψει της πρώτης ημερομηνίας (23 Μαρτίου) για τη δήθεν συμμαχική
απόβαση στην Ελλάδα, η σπουδή του ΚΚΕ για τη δημιουργία της ΠΕΕΑ δεν
πρέπει πλέον να προβληματίζει. Θα μπορούσε, μάλιστα, να προστεθεί ότι η
ίδρυσή της έγινε καθυστερημένα , γεγονός που οφείλεται στις διαρκείς αμφι­
τα:λαντεύσεις του Σβώλου. Κατά τα λεγόμενα του Χατζή, 9 στο μέτρο που
μπορούν να γίνουν πιστευτά., ήδη από τα μέσα Ιανουαρίου του 1944 ιψετα­
κινούνται τα στελέχη και οι μηχανισμοί των κεντρικών καθοδηγήσεων και

7. Ό.π., σ. 178.
8. Ο Αμερικανός ταγματάρχης της OSS J eny Wines από τον Δεκέμβριο του 1943
υπήρξε υπαρχηγός τηc; ΣΣΑ.
9. Ό.π., τόμ. Γ , σ. 93 χ.εξ.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ Πl'ΟΞJ<;ΝΟΣ» ~87

το προσωπιχό που θα πλαισιώσουν την ΠΕΕΑ)). Όμως, «η Κεντριχή Επιτρο­

πή του ΕΑΜ βλέπει πως η χαθυστέρηση στερεί το χίνημα από σοβαρά πλε­
ονεχτήματα)). Ο Σβώλος, στον οπο(ο έχει χαι πάλι προταθεί η προεδρία της
«Χυ
/
β ερνησηςJ>, μοια
'ζ
ει να αποχ
λ' Ι ι
ινει προς αντιστοιχο σχημα το οποιο επιυιω-
Ι S> Ι

κει ο Δαμασχηνός σε συνεννόηση με τον Τσουδερό και, ακόμη περισσότερο,

τη συμμετοχή του στην εξόριστη κυβέρνηση, από την οποία έχει λάβει σχε­
τική πρόσκληση. Επιπρόσθετα, συνεχίζει ο Χατζής, ο Σβώλος θέλει «προ­
σωρινή επιτροπή που θα αποκαταστήσει την τάξη και θα προστατεύσει το
λαό όχι από τους καταχτητές χαι τους προδότες, αλλά από τις αυθαιρεσίες
και τα "εγκλήματα" του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ)). Στη φάση αυτή, ο Σβώλος θεωρείται
υπαίτιος για ((χάσιμο πολύτιμου χρόνοωι χαι η ΠΕΕΑ συγκροτείται χωρίς τη
συμμετοχή του.
Η 21 η Απριλίου αποτελεί τη δεύτερη καταλυτική ημερομηνία (((D-Day)) ,
σύμφωνα με τη στρατιωτική ορολογία) για τη δήθεν απόβαση. Και ήδη χα-
1
,
τα 'tOV ' , , ' ' 'S> λ ψ
χρονο εχεινο ειναι ετοιμο το νεο σχευιο για την κατα η η των
Αθ η-

νών από τον ΕΛΑΣ, συντεταγμένο πιθανώς τον Μάρτιο. Παράλληλα, στις 7
Απριλίου ο Μακρίδης δέχεται την εντολή της ηγεσίας του ΚΚΕ να συντάξει
τις διαταγές για τη διάλυση του 5/42 Συντάγματος του Ψαρρού. 10 Έπειτα
από μερικές ημέρες σκληρών μαχών, η τελική επίθεση του ΕΛΑΣ, υπό την
ηγεσία του Βελουχιώτη, εξαπολύεται τα χαράματα 'tης Δευτέρας του Πάσχα,
17 Απριλίου. Το 5/42 Σύνταγμα διαλύεται και ο Ψαρρός συλλαμβάνεται αιχ­
μάλωτος. Υστερα από λίγο δολοφονείται από τον ταγματάρχη Ζούλα, τον
1

παλαιό συμμαθητή του στη Σχολή Ευελπίδων. Το πτώμα του φορτώνεται σ'
ένα μουλάρι και περιφέρεται στα χωριά ως τρόπαιο. Την ίδια τύχη θα έχουν
S> IS> J ξ Ι f δ J Ι
και υεκαυες απο τους α ιωματιχους χαι τους αν ρες του, οπως χαι χωριχοι,

οπα δ οι' του. 'Ο σοι α ξ ιωματικοι

J κατορ θ'
ωνουν να '
δ ιαφυγουν, Ι
καταφευγουν στην

Πάτρα και κατατάσσονται στα Τάγματα Ασφαλείας για να εκδικηθούν.

Στο μεταξύ, στις αρχές Απριλίου επαληθεύον'tαι οι φήμες που κυκλοφορούσαν

ήδη τον Ιανουάριο, ότι δηλαδή <ιτο ΕΑΜ σχηματίζει σκιώδη κυβέρνηση υπό
τον χαθηγητή Σβώλο. Για να την υποστηρίξουν, οι ελληνικές Ένοπλες Δυ­
νάμεις της Μέσης Ανατολής πρόκειται να στασιάσουν». 11 Για το νέο αυτό κί­
νημα θα γίνει λόγος σε επόμενο κεφάλια. Όμως, η πίστη ότι επίκειται συμ­
μαχική απόβαση και απελευθέρωση της χώρας διαδίδεται σύντομα σε όλη

10. 'Εχθεση Μαχρίδη, σ. 113 χαι 185, αντίστοιχα. Υπενθυμίζεται ότι ο Ψαρρός ιιέχο­
βειι τον δρόμο του ΕΛΑΣ προς την Αθήνα.
11. W oodhousc, Apple of Discord, σ. 1 77.
.588 ΠΗΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚι'ΗΣ-ΣΤΑΤΚΟΣ

την Ελλάδα. Στην Αθήνα, ο Λαμπράκης κινείται ανάλογα. Απόσπασμα από

την 4η έκθεση (Μάρτιος 1944) του Σπύρου Θεοτόκη προς το Κάιρο: 1 2

Κατά μήνα Μάρτιον οι περί τους Κου·tσλινχ ενέτειναν τας προσπαθείας των διά
την ενίσχυσιν των ταγμάτων , δημιουργούντες έτσι τα γνωστά προβλήματα εις
τους πατριώτας αξιωματικούς. Παραλλήλως χρησιμοποιούν ευρέως ψεύδη, ότι
δήθεν οι Άγγλοι σιωπηρώς ευγνωμονούν διά: την δράσιν των ταγμάτων και πα­
ρόμοια φληναφήματα. 1 :1 Ο δ' αρχηγός των ταγμάτων Ντερτιλής συμπράττων
στενώς με Λαμπράχην ασχολείται με το πώς θα πεισθούν οι εθνικόφρονες να
τον ενισχύσουν και οι Άγγλοι να τον πιστεύσουν ότι θα κρατήση την τάξιν δι'
αυτούς και θα τους παραδώση την εξουσίαν, ως και να ηδύνατο να έκαμνε και δια-
,
φορετικα. Ταυτα
' ε ξ'ε θ εσεν εις Λαμπρακην,
' '
οστις τα δ ιε β'β
ι ασεν ' '
εις στενον εμπι-

στον συνεργά:την μας με σκοπόν να μας βολιδοσκοπήση. Ο Λ. ηξίωσεν όπως ευ­

ρεθή στρατιωτικός αρχηγός διά τον οποίον να μη υπάρχουν αι αντιρρήσεις αι υφι­
στά:μεναι διά τον Ντερτιλήν. Και ως τοιούτον επρότεινεν τον στρατηγόν Οθω­
ναίον , τον οποίον απεδέχθη ο Ντερτιλής. ΑΙΧ ο Στρατηγός ηρνήθη ισχυριζό­
μενος ότι ως αυτά; φρονεί δεν θα εμφιλοχωρήση διάστημα μεταξύ αναχωρήσεως
Γερμανών και αφίξεως Άγγλων. Επεσκέφθησαν μετά: ταύτα τον Πά:γκαλλον
(sic) όστις ασμένως απεδέχθη. Μας επροτάθη λοιπόν η συνεργασία υπό τον Πά­
γκαλλον, ή αν έχομεν αντίρρησιν από τριμελή επιτροπήν, υποδεικνυομένην υφ'
ημών των δύο άλλων. Το γεγονός προεκάλεσε την θυμηδίαν μας, αλλά το μνη­
μονεύομεν διότι είναι χαρακτηριστικόν του τρόπου του σκέπτεσθαι των κυρίων
αυτών και αληθώς παράδοξος η σύμπραξις εις όλα αυτά του Λαμπράκη[ ... ]

Όπως αποδεικνύεται, ο Λαμπράκης δεν είναι ο μόνος σημαντικός Έλλη ­

νας που ενδιαφέρεται για τα Τάγματα και τον ρόλο που θα κληθούν να παί­
ξουν κατά την Απελευθέρωση. Στις 2 Απριλίου του 1944, ο υποστράτηγος
του Ιππικού Γεώργιος Στανωτάς, τότε Γενικός Επιθεωρητής Στρατού στη
Μέση Ανατολή , υποβάλλει, προφανώς προς την ελληνική κυβέρνηση , έκθε­
ση με τίτλο <ιΣχέδιο για την επαφή με τα Τάγματα Ασφαλείας στην Ελλά­
δαη.14 Αποσπάσματα:

12. Αρχείο Μαρκεζίνη, ό.π. (αδημ.).

13. Βλ., όμως, και Σιφναίος, αΤετράδιαJ>, εγγραφή της 18.2.194•1: 1ιBalfour: JΟ "r ...
Τσουδερός έκαμε άσχημα να καταδικάσει τα Τάγματα Ασφαλείας" (!)>1. Βεβαίως, τί­
νος την ά7tοψη εκπροσωπούσε ο Balfouι- είναι άγνωστο.
14. ΤΝΑ (PRO) HS 5/251 (αδημ.). Ο Γεώργιος Στανωτάς υτ::ήρξε μια από τις πλέον
διαπρεπείς ελληνικές στρατιωτικές φυσιογνωμίες. Γεννημένος το 1888 και απόφοιτος
της Βαρβακείου Σχολής, ξεκίνησε τη στρατιωτική του σταδιοδρομία ( J 909) ως απλός
στρατιώτης, για να συνεχίσει ως υπαξιωματικός. Στη διάρκεια των Βαλκανικών Πο­
λέμων προήχθη σε ανθυπίλαρχο. Στη Μ ικρά Ασία πολέμησε ως ίλαρχος και στην Αλ­
βανία ως υποστράτηγος, διο ικητής μεραρχίας lππιχού. Αποστρατεύθηκε ως αντιστρά­
τηγος το 1948 και πέθανε το 1965.
 «0 Ρ. rrΛΟΣ ΠΡΟΞJ::ΝΟΣ.» 589

Ικανός αριθμός από τους καλύτερους αξιωματικούς τους αποσύρθηκε ύστερα

από το ραδιοφωνικό διάγγελμα του Έλληνα πρωθυπουργού, στο οποίο τους κα­
τηγόρησε για συνεργασία με τον εχθρό. Οι υπαξιωμα-τικοί αποτελούν και αυ­
τοί μίγμα. Ορισμένοι είναι αμφιβόλου προελεύσεως, ένας σημαντικός αριθμός
κατετάγη επειδή έχει vα τακτοποιήσει λογαριασμούς με το ΕΑΜ, ενώ μερι­
κοί το έπραξαν από καθαρό πατριωτισμό.
Ο μέσος όρος είναι επαρκώς ικανοποιητικός και η μεγάλη πλειοψηφία
1
[των Ταγμά-των θα χαρεί αν της δοθεί η ευκαιρία να πολεμήσει τον εχθρό.
Ι) Εάν τα Τάγματα πρόκειται να φανούν πραγματικά χρήσιμα, πρέπει να
καταβληθούν προσπάθειες για τη βελτίωση της ποιότητας των στελεχών τους,
αλλά και για μια προσεχτική προετοιμασία μεταξύ των αξιωματικών και πο­
λύ λίγων από τους υπαξιωματικούς τους.
Η κατάταξη στα Τάγματα του μεγίστου δυνατόν αριθμού νέων αξιωματι­
κών και εκπαιδευμένων ανδρών είναι απαραίτητη. Ταυτόχρονα, πρέπει να
επιδιωχθεί η απομάκρυνση ορισμένων ανεπιθύμη-των. Σε κάθε λόχο, επι­
βάλλε-ται να υπάρξει επαφή με πολύ μικρό αριθμό αξιωμα-τικών και υπαξιω­
ματικών και κα-τόπιν μόνιμη σύνδεση μαζί -τους.
ΙΙ) Το έργο αυτό μπορεί και πρέπει να αναληφθεί από στρατιωηκούς που
βρίσκον-ται σ-την Ελλάδα. Θα πρέπει να αποφύγουν προσεκτικά κάθε επαφή
με -την πολι-τική, με οποιαδήποτε μορφή, και θα πρέπει να εμφανίζονται ότι
ενεργούν με δική τους πρωτοβουλία. Είναι πιθανόν η κυβέρνησις των Αθηνών
να προκαλέσει δυσκολίες, αν υποψιαστεί ότι πίσω από το σχήμα αυ-τό βρί­
σκεται η κυβέρνησις -του Κα'tρου. [ ... ]Για τους σκοπούς -της οργάνωσης πρέ­
πει αυτή να ανατεθεί σε έναν άνθρωπο και αυτός να κατασ-τεί υπεύθυνος.
Ο ίδιος πρέπει να κατοικεί στην Αθήνα. Θα διαβιβάζει τις εντολές που θα
δέχεται μόνον σε έναν άλλο αξιωματικό ο οποίος, έ"tσι, θα είναι σε θέση να
-τον αντικα-ταστήσει, αν παραστεί ανάγκη. Θα πρέπει να του δοθεί απόλυτη
ελευθερία να αποφασίζει με ποιον θα έρχεται σε επαφή και πώς. Θα είναι
υπεύθυνος για όλες τις διαταγές που εκδίδει.
ΠΙ) Για τη θέση αυτή προτείνεται ο συνταγματάρχης Παν. Σπηλιωτό­
πουλος. Διοίκησε με επιτυχία την .1 η Μεραρχία Πεζικού στην Αλβανία και αρ­
γότερα την 1 Sη Μεραρχία. Ασκεί μεγάλη επιρροή στους νεότερους αξιωμα­
τικο6ς. Είναι ένας ήσυχος άνθρωπος, ενεργητικός και διαθέ-τει πολλά οργα­
νωτικά προσόντα.
Ο ταγματάρχης ιΑθανάσιος] Χούνδρας που έφθασε πρόσφατα από την Ελ­
λάδα, θα ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος για να σταλεί πίσω και να έλθει σε
επαφή μαζί του. [Ακολουθεί, σε εισαγωγικά, σχέδιο κειμένου οδηγιών προς
τον Σπηλιωτόπουλο.]

Σμύρνη 1944. Ο Βαλασά:κης, ως επικεφαλής πλέον των ελληνικών μυστικών

υπηρεσιών, επικεντρώνει τη δραστηριότητά του στην εξασφάλιση πληροφο-
590 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

ριών για τα δύο, όπως αναφέρει, σοβιετιχά χέντρα χαθοδήγησης του ΚΚΕ,
στη Σόφια και στην Κωνσταντινούπολη. 15 Και για μεν τη Σόφια δεν υπάρχουν
διαθέσιμα στοιχεία, για δε την Κωνσταντινούπολη ενδεικτικά είναι τα ακό­
λουθα: Στις 9 Αυγούστου του 1944, ο Fitin τηλεγραφεί προς το εκεί Σοβιε­
τικό Προξενείο.

Λάβαμε την πληροφορία ότι οι σόντροφοι έχουν στείλει από την Ελλάδα στη
χώρα σας τον Κώστα Ραπίδη, 35 ετών, δικηγόρο, ψευδώνυμο αΝίκος>>. Απο­
στολή του είναι να ενημερώσει το προξενείο σας για την κατάσταση στη χώ­
ρα του. Όπως φαίνεται, ο Ραπίδης βρίσκεται στη Σμόρνη και θα είναι δυνα­
τόν στο μέλλον [;]ιι; Ενημερώστε τον ((Leonod» και λάβετε μέτρα για τον
εντοπισμό του. 17

Την ίδια εποχή ο Βαλασάκης πρωταγωνιστεί σε ένα δραματικό επεισόδιο.

Όπως αφηγείται, 1 R λίγο μετά τον διορισμό του ως επικεφαλής των ελληνι­
κών μυστικών υπηρεσιών στη Σμύρνη, γίνετιχι αποδέκτης ενός απόρρητου
εγγράφου της τοπικής SIME, με έντεκα. παραγράφους γεμάτες από κα.τα.γ­
γελίες εναντίον του Ελληνικού Προξενείου για φιλοεαμική ή φιλοκομμουνι-
στικη ' δ ραστηριοτητα.
' 'Υ στερα α.πο ' λ'ιγο, δ'εχεται την επισκε ψ η του επικε-
'
φαλής της SIME Σμύρνης, ο οποίος απαιτεί τελεσιγραφικά την απομάκρυν­
ση του Μηλιαρέ:ση από το τουρκικό έδαφος, μέσα σε 15 ημέρες. Εάν οι
Έλληνες δεν το πράξουν, προσθέτει ο sir Charles Morrisson Bell, ο Μη­
λιαρέσης θα συλληφθεί και θα απελαθεί. Ανήσυχος για το ενδεχόμενο της ελ­
ληνικής ταπείνωσης, ο Βαλασά:κης σπεύδει στον Ραφαήλ, στην Άγκυρα. Ο
πρέσβυς εχφρά:ζει μεν τη θλίψη του για το γεγονός, όμως διστάζει να στρα­
φεί κατά: συναδέλφου του κα.ι παρακαλεί τον Βα.λασά:κη να μεταβεί στο Κάι­
ρο προκειμένου να ενημερώσει την κυβέρνηση . Εκείνος αρνείται κατηγορη-
ματικα, ' δ η λ ωνοντας
' αναρμο'δ ιος. 'Ε τσι, '
φευγουν για την Α'ιγυπτο μα. ζ'ι. Λ'ιγο
καιρό αργότερα, ο Μ ηλιcφέσης υποχρεώνεται να εγκαταλείψει την Τουρκία.

Σμύρνη, Φεβρουάριος του l 944. Μόλις το τραίνο από την Κωνσταντινούπο­

λη φθάνει στον σιδηροδρομικό σταθμό Alsanςak, ένα νεαρό ζευγάρι επιβα-

15. Ό.π., 24η συνέχεια.

16. Υπενθυμίζe:τα:ι στον αναγνώστη ότι f;l σημαίνει πως η σχετική περικοπή ενός
κειμένου δεν είναι αναγνώσιμη.
17. ΤΝΑ (PRO) IlW 15/ 15. Το τηλεγράφημα αποτελεί προϊόν υποκλοπής, έχe:ι όμως
λογοκριθεί από την Μ16. Για: τους Fitin και Ραπίδη έχε ι γίνε ι λόγος σe: προηγούμενα:
κεφάλαια. Ο «Lconodn είναι άγνωστο πρόσωπο.
18. Ό.π., 23η συνέχεια.
 591

τών σπεύδει απέναντι, στο ΗΠαράρτημα». Δηλώνουν Γερμανοί και ζητούν να

παραδοθούν προσωπικά στον Noel Rees, ο οποίος όμως απουσιάζει. Και ενώ
οι της SOE τους ζητούν να παραδοθούν σ' εκείνους, το ζευγάρι επιμένει. HJ Τε­
λικά, ο Noel τους δέχεται το απόγευμα στο σπίτι του, τους φιλοξενεί εκεί και
ι 'λ ι .,,. ' .,,. '
την επομενη, με απο υτη μυστικοτητα και με συνοοεια, τους φυγαuευει στο

Κάιρο.
Η επιφανειακά ασήμαντη αυτή ιστορία κρύβει μιαν από τις μεγαλύτερες
επιτυχίες της ΜΙ6 στη διάρκεια του πολέμου. 20 Τα πρόσωπα του δράματος εί­
ναι ο Erich Maria Veι·mehren και η Elisabeth κόμισσα νοn Plattenbeι·g, η
ι
γυναικα του.
Ε ' ι ι ι ι
κεινος ειναι εικοσι τεσσαρων ετων και προερχεται απο τη με -
ι ι

σαία προς την ανώτερη κοινωνική τάξη του Lίibeck. Ο πατέρας του, ο Kuι·t
Veι·mehren, είναι διαπρεπής δικηγόρος στο Αμβούργο. Η μητέρα του , η
21

Petι·a Vilhelmina Vermehren, είναι δημοσιογράφος και πράκτορας της

Abwehr, Ημία επικίνδυνη κατάσκοπος», σύμφωνα με την ΜΙ5. Με κάλυψη
την ιδιότητά της ως μόνιμης ανταποκρίτριας των εφημερίδων Das Reich και
BeΓlίner Tageblatt, η Petra Vermehren φθάνει στην Αθήνα το 1937. Τον
Ιούλιο του 1939 οι ελληνικές Υπηρεσίες Ασφαλείας αρχίζουν να την υπο-
' ι ~ ι ι ι 'δ
πτευονται για κατασκοπευτικη uραση, ομως παρατεινουν την α εια παραμο-

νής της στην Ελλάδα προκειμένου να ανακαλύψουν τους Γερμανούς συνδέ-

σμους της. ...... '
1 ο πετυχαινουν ι
και οταν η V erme h ren, υστερα
' ι συντομη
απο ' πα-

ραμονή στην Κωνσταντινούπολη και στο Βερολίνο, επιστρέφει στην Αθήνα

τον Ιανουάριο του 1940, τελεί υπό στενή παρακολούθηση από την οποία προ­
κύπτει ότι υπηρετεί στη ναυτική κατασκοπία. Τον Φεβρουάριο του 1941 με­
τατίθεται στην Πορτογαλία, στο Est01·i1, όπου μέχρι τον Φεβρουάριο του 1944
εργάζεται για τις παραπάνω εφημερίδες. Τακτική θαμώνας στο καζίνο και
στα κοσμικά μπαρ της πόλης, επιστρέφει στο ξενοδοχείο της τις πρωινές ώρες
και οι στενοί της φίλοι είναι όλοι εχθροί του εθνικοσοσιαλισμού. 22 Η Petι·a
Vermehren, όπως και ολόκληρη η οικογένειά της, είναι αντίθετη στον ναζι­
σμό, ωστόσο δεν παύει να είναι Γερμανίδα.
Ο Erich V ennehren σπουδάζει νομικά στο Βερολίνο και αλλού, ενώ το
1939 εξασφαλίζει μια υποτροφία για μεταπτυχιακές σπουδές στην Οξφόρδη.
Επειδή όμως στα μαθητικά του χρόνια έχει αρνηθεί να ενταχθεί στη χιτλερι-

1
19. Gcorgc Kennedy προς Ζωή R ees, επιστολή (από 25. 4.1979)· J e ffery, ό.τι:. , σ. '/
504. Ο George K ennedy διετέλεσε αρχιασυρματιστής της SOE στη Σμύρνη. Εντού­
τοις έτρεφε βαθιά. αγάπη και εκτίμηση προς τους R ees, που τον είχαν βοηθήσει στον
γάμο του με την γκουβερνάντα της κόρης τους.
20. Σχετικές πηγές: ΤΝΛ (PRO) FO 371 /39132· KV 2/956 και KV 2/960. Επίσης,
Jeffery, ό.τι:., σ. 504· Basset, ό.τι:., σ. 279 χ.εξ. , και Leverkϊιhn, ό.τι:. , σ. 25.
21. Βλ. ΤΝΑ (PRO) FO 371/39132.
22. Βλ. ΤΝΑ (PRO) κν 2/960.
592 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΑ ΥΚΟΣ

χή Νεολαία, ύστερα από παρέμβαση της Ομοσπονδίας των Εθνικοσοσιαλι­

στών Γερμανών Φοιτητών (Nationaιsozialίsti scher Deutscher Stude nte n-
bund) του αφαιρείται το διαβατήριο. Με παρέμβαση του λόρδου Lothia n,
ενός από τους πλέον ισχυρούς Βρετανούς υποστηριχτές της πολιτικής του
((Κατευνασμού» του Χίτλερ, το διαβατήριο μεν του επιστρέφεται αλλά το ξέ­
σπασμα του πολέμου ματαιώνει τα σχέδιά του. Λόγω ενός παιδικού του τραύ­
ματος κρίνεται ανίκανος για: στρατιωτική υπηρεσία:, ενώ στα: τέλη του 1942
τοποθετείται στην ΚΟΝΟ της Κωνσταντινούπολης, όπου αναλαμβάνει κα­
θήκοντα προσωπικού βοηθού και νομικού συμβούλου του Pauι Leverkίίlιn .
Η Elisabeth νοη Plattenberg, η γυναίκα του Erich, είναι τριάντα δύο ετών
και απόγονος παλαιάς γερμανικής οικογένειας, στενά συνδεδεμένης με την
Καθολική Εκκλησία. Οι νοη Platte nbe rg παίζουν ηγετικό ρόλο στη μυστική
αντίσταση κατά του Χίτλερ. Συγγενείς με τον περίφημο Επίσκοπο του
Mίinster, κόμη Klemens August νοη Galen; μεταξύ άλλων διανέμουν κρυ-
, ζ J Ι Ι
φα: τα: α:ντινα ι στ ικα: του χηρυγμα:τα, οπως και την α:παγορευμενη εγκυκ
1 1 λ
ιο

του πάπα Πίου ΙΑ' , ((Mit Brennenden S orge1> ( Με βαθύτατη αγωνία), που
έχει αντίστοιχο περιεχόμενο. Οι νοη Plattenberg υφίστανται διαρκε ίς διώξεις
από την G estapo, ενώ στην ίδια την Elisabeth έχει απαγορευθεί η έξοδος
από τη Γερμανία. Μια: από τις πλέον αξιόλογες και θαρραλέες γυναίκες της
εποχής της, το ] 941 γίνεται σύζυγος του Erich, γεγονός που τον μετατρέπει
Ι κ θ λ Ι Ι f ι 1
σε φαvατιχο α. ο ικο και τον εισαγει στον κοσμο της γερμανικης αντιστα:-

σης, όπου συμμετέχουν δικηγόροι, διπλωμάτες και στρατιωτικοί. Τον καθι­

στά , επίσης εξάδελφο του νοη Pape n.
Τον Απρίλιο του 1943, ο Erich Verme hren αποφασίζει να αυτομολήσει
στους Βρετανούς , αλλά δεν θέλει vα το πράξει χωρίς τη γυναίκα του. Μ ια
ι ι ' Λ β' ι ι ι ι ι ι
πρωτη αποπειρα του στη ισα ονα εχει αποτυχει, ωστοσο απο τοτε εχει επι -

σύρει την προσοχή της ΜΙ6. Έτσι, όταν το 1943 ο νεαρός της πράκτορας
Nicholas Elliot τοποθετείται στην Κωνσταντινούπολη , διαθέτει ήδη πλούσιο
φάκελό του. Στα τέλη Δεκεμβρίου του 1943, ύστερα από μυθιστορηματικό
ταξίδι, η Elisabeth φθάνει στην Κωνσταντινούπολη και είναι ο Elliot που ορ­
γανώνει τη διαφυγή του ζεύγους στη Σμύρνη. Για την προστασία τους, ο ίδιος
αφήνει vα διαρρεύσει η πληροφορία: ότι οι Vermehre n έχουν απαχθεί από Βρε­
ταvούς πράκτορες.
Οι συνέπειες α.πό την αυτομόληση του ζεύγους Verme hr en είvαι βαριέ ς. Ο
Canaris, αφού καθυβρίζεται χυδαία από έναν Χίτλερ σε κα.τάσ-ταση υστερίας,
απομακρύνεται από την ηγεσία της Abwehr, η οποία. σύντομα χάνει την ανε­
ξαρτησία. της και ενσωματώνεται στην SD. Ο Leverkίihn μετατίθεται δυ­
σμενώς στο Βερολίνο, εκεί που σπεύδει και ο νοη Papen για. να σώσει το κε­
φάλι -του. Στο Βερολίνο σπεύδει και η P etra Vermehren, εκείνη για. να σώ­
σει τη ζωή των άλλων μελών της οικογέ νειάς τη ς . Αμέσως συλλαμβάνεται
από την Gestapo και φυλακίζεται.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞ Ε;\!ΟΣ ,, 593

Τον Φεβρουάριο του 1944, την εποχή που προετο ιμάζεται η συμμαχική
απόβαση στη Νορμανδία, η υπόθεση V ermehι·en προσφέρει στους Βρετα-
, ' / /
'ξεως αντικειμενο προπαγαν δ ιστικης εκμετα'λλ ευσης, με '
νους ενα πρωτψ; τα

σκοπό την κάμψη του ηθικού των γερμανικών μυστικών υπηρεσιών. Και ενώ
οι Γερμανοί ανακοινώνουν πως το ζεύγος αυτοκτόνησε στα σύνορα Τουρκίας­
Βουλγαρίας, σύμφωνα με τα μυθεύματα της βρετανικής προπαγάνδας ο Erich
V ermehren ήδη στην Κωνσταντινούπολη είχε αποκαλύψει στην ΜΙ6 ολόκλη­
ρο το δίκτυο της Abwehι· στην Τουρκία, τους κώδικες των ασυρμάτων της
και διάφορα άλλα. 2 : 1 Όσο όμως δεν αληθεύουν τα παραπάνω, άλλο τόσο σφάλ-
λ ουν οσοι
' υποστηρι'ζουν οτ
' ι ο ν erme hren κατειχε
' τοσο
' ασημαντη
' θ'εση , ωστε
'
ήταν αδύνατον να γνωρίζε ι πρόσωπα και πράγματα της Abweh1·. Στις πο­
24

λύωρες συζητήσεις του στο Κάιρο με αξιωματικούς της ISLD και της SIME,
τους αποκαλύπτει δεκάδες ονόματα μυστικών πρακτόρων και δικτύων της
στη Μέση Ανατολή, στοιχεία για συμπαθητικές μελάνες και μεθόδους πα­
ραπλάνησης, αλλά: και -το πιο εντυπωσιακό- ότι η Α bwehr στην Κωνστα­
ντινούπολη προμηθεύεται μεγάλες ποσότητες ναρκωτικών ουσιών τ ις οποίες
διοχετεύει σε Τούρκους εμπόρους, έτσι ώστε να αποκτήσει νέους πληροφο­
ριοδότες ανάμεσα στους χρήστες-πελάτες τους. 2 "
Σε λίγο το ζεύγος Vermehren μετονομάζεται σε <<de Save nthemJ> και με­
ταφέρεται στο Λονδίνο. Αργότερα ζει στη Γενεύη και στο Παρίσι, με πλού­
σια κοινωνική προσφορά:, πάντοτε στους κόλπους της Καθολικής Εκκλησίας .
Η Elisabeth πεθαίνει το 2000 και ο Erich το 2005.

Τις ημέρες που η υπόθεση Vermehren προκαλεί σάλο , στη Σμύρνη ξεσπάει
ι
ενας α
'λλ ος «εμφυ
'λ ιος», ι
αυτος μετα
ξ'υ των
β ρετανικων
ι μυστικωνι υπηρεσιων.
ι 26

Αφορμή είναι ο Μπογιώτας. Ήδη τον Δεκέμβριο του 1943, η Ελληνική Υπη ­
ρεσία Πληροφοριών στο Κάιρο είχε προτείνει στην SOE την ανάκλησή του
από τη Σμύρνη . Ο λόγος , κατά την HIS, ήταν παράνομες οικονομικές του
δ οσο λη ψ ιες
' ι Ο ι ι ι ι ι ι
με μετοχες και ραχμες, οπως αυτες προεκυ πταν απο σειρα επι-

23. Τις ανακρίβειες αυτές υιοθετεί ο JeffelΎ και εδώ έγκειται μια αδυναμία του βι­
βλίου του. Ενώ φέρεται να γράφει την ιιεπίσημη» ιστορ ία τη ς Μ16 με βάση απόρρητο
αρχειακό υλικό της, στο οποίο προνομιακά έχει αποχτήσει πρόσβαση, η έλλειψη -τεκ­
μηρίωσης των όσων αναφέρει δημιουργεί συχνά σόγχυση ως προς το εάν οι πληροφο­
ρίες του αρόονται από πρωτογενές υλικό ή από την πλούσια βιβλιογραφία την οποία
παραθέτει στο τέλος του βιβλίου.
24. Έτσι ο Lcverkίihn και ο Basset.
25. Βλ. ΤΝΑ (PRO) κν 2/956.
26. Για τα όσα ακολουθούν, βλ. ΤΝΑ (PRO) IIS 5/519. Για την αποφυγή των πολλών
παραπομπών, αυτές περιορίζονται στα σημαντικότερα κείμενα που χρησιμοποιούνται.
594 ΠΕΠ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'ΗΣ-ΣΊΆΪΚΟΣ

στο λων
, '
που ειχαν
β ρε θ ε 'ι ,
σε αμερικανιχο uιπ
s:, λ ωματικο, '
σακο και υποκ
λ απει.
, 27
Επίσης , σύμφωνα με την ΙΠS , ο Μπογιώτας είχε στο παρελθόν ειδοποιηθε ί
να σταματήσει τις συναλλαγές αυτές, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Στη Σμύρνη
προκαλεί-ται θόρυβος και μια πρώτη εξήγηση που δίνει ο ίδιος είναι πως οι
7.
επίμαχες μετοχές ανήκαν στους αδελφούς Φραγκίστα, οι δε επιστολέ ς δεν
αφορούσαν οικονομικές δοσοληψίες αλλά προσωπική του αλληλογραφία από
την Ελλάδα, την οποία ελάμβανε μέσω της Dorothy Cox της OSS. 28 Σε λί­
γο ακολουθούν και νέεc; ((αποκαλύψεις». Ο Ραφαήλ έχει εμπιστευθεί στον
Μ πογιωτα
' ' '
πως πισω σ.πο την εις β'
αρος του εκστρσ.τεισ. ' β ρισκεται
' ο Β α λ α-
σά.κης. Ο Paton γράφει στον O'Toole της SOE Κα:tρου: 29

Α. Όλα αυτά εμφαν ίζουν την εικόνα μιας νέας εκστρατείας για την απο­
μάκρυνση του Μπογιώτα, με μηχανορραφίες του Rees και του Βαλασάκη . Ο
R ees θέλει την απομάκρυνση του Μπογιώτα εξαιτίας της επιρροής του στους
καπετάνιους των καϊκιών, που όλοι προτιμούν να δουλεύουν για μας παρά για
την ΜΙ6 . Αυτό ΔF:Ν οφείλεται σε μεγαλύτερες απολαβές αλλά σε καλύτερη
μεταχείρισή τους. Ο Βαλασάκης επιθυμεί την απομάκρυνση του Μπογιώτα
επειδή είναι δημοκράτης και αντιμοναρχικόc;. Και οι δύο πιστεύουν πως η απο­
μάκρυνση του Μπογιώτα θα αδυνατίσε ι τη θέση της ΜΟ4 και θα εν ισχύσε ι
τη δική τους.
Β. Προσωπικά δεν αντιπαθώ τους R ees και Βαλασάκη αλλά, βεβαίως,
δεν τους έχω εμπιστοσύνη και θεωρώ πως κύριος σκοπός τους είναι μεταπο­
λεμικά οικονομικά οφέλη. Πιστεύω, όμως, ότι ο Rees επηρεάζει ευνοϊκά
όλους όσους έρχονται σε κοινωνική επαφή μαζί του, κυρίως δε τον Βρετανό
Στρατιωτικό Ακόλουθο. Ο Βαλασάκης διατηρεί χαλές σχέσεις με τον βασι­
λέα. Όμως, η πλειοψηφία του προσωπικού του τον θεωρεί διπρόσωπο και
παιχνίδι στα χέρια του Rees.

Λίγες ημέρες μετά. , ακολουθεί έκθεση της SIME : :ιο

Στις αρχές Αυγούστου του 1943, ο Μπογιώτας οργάνωσε: ένα πάρτι στα
Lidjah, που κατέληξε στο αστυνομικό τμήμα. Στην Αστυνομία τον είχαν συ­
στήσει ως μέλος των τουρκικών μυστικών υπηρεσιών. Οι αποδείξεις είναι
εξαιρετικά σκοτεινές, αυτό όμως που διαφαίνεται είναι ότι ο Μπογιώτας εί­
χε μεθύσει μαζί με τρεις άνδρες , μέλη πληρωμάτων καϊκιών με βάσεις στο
Κιόστε και στην Αγριληά.
Εξαιτίας διαρροών και αδιακρισιών , είχαν εκδοθεί εντολές ώστε να μην

27. D olbey προς Σμύρνη , 5. 1.1944, Τ Α (PR O) HS 5/519.

28. Σμύρνη προς SOE Kαtpou (χ.χ.) , στο ίδιο.
29. Στο ίδιο.
30. Στο ίδιο.
 «0 Α ΓΓΛΟl; ΠΡΟΞΕΝΟΣ ,, 595

επιτρέπεται σε κανένα μέλος πληρώματος οποιουδήποτε καϊκιού της ΜΤ6,

της ΜΙ9 και της Μ04 να απομακρύνεται από τις δύο βάσεις. Ο Μπογιώτας
ήταν ένας από τους τρεις εκπροσώπους των υπηρεσιών αυτών, υπεύθυνους
για την τήρηση των εν λόγω εντολών.
Α ποτε'λ εσμα ' '
των παραπανω ηταν να υπο β α
'λσυν οι '
Τ ουρκοι ' '
γραπτο α.ιτη-

μα για την απομάκρυνση του Μπογιώτα από την Τουρκία. Και το μεν αίτη­
μα ανεκλήθη, όμως εκείνος απομακρύνθηκε από τη βάση του και μετατέθη­
κε στη Σμύρνη .
Αναφέρεται πως καθ' όλη τη διάρκεια της παραμονής του στη Σμύρνη, ο
Μπογιώτας λειτούργησε ως γραμματοκιβώτιο ανάμεσα στην Ελλάδα και στη
Μέση Ανατολή. Τον (περασμένο) Νοέμβριο ανοίχτηκε ένα δέμα που περιε ί­
χε περίπου 60 προσωπικές επιστολές από την Ελλάδα προς τον Μπογιώτα,
για περαιτέρω διανομή στους πραγματικούς παραλήπτες τους . Το δέμα ανοί­
χθηκε μπροστά σε πολλούς αξιωματικούς, δυστυχώς όμως οι επιστολές πα­
ραδόθηκαν στον Μπογιώτα χωρίς να συνταχθεί επίσημη έκθεση.
Σύμφωνα με τον πλοίαρχο Βαλασάκη της Ελληνικής Υπηρεσίας Πληρο­
φοριών, ο Μπογιώτας διατηρε ί ανεξάρτητη επαφή με το ΕΑΜ, εκτός του κα­
νονικού ρόλου του ως συνδέσμου ανάμεσα σε αυτό και στην Μ04. Παράλλη­
λα, λειτουργεί και ως ταχυδρομική του θυρίοα.
Όπως αναφέρεται, μετά την άφιξή του ο Μπογιώτας έχει γίνει αιτία προ­
στριβών ανάμεσα στην MJ6 και την Μ0 4 . Στη διάρκε ια της υπηρεσίας του
στην ακτή, η έλλειψη συνεργασίας τοuς -αποτέλεσμα σφαλμάτων και των δύο
' /
λ ευρων- σο β αρη και επηρεασε την ασφα
'λ εια ε κε ι χατω. Και
1
π ' [] '
; εγινε ' ' του -

το διότι ο έλεγχος των πληρωμάτων των καϊκιών κατέστη αδύνατος. Τα πλη­

ρώματα εκμεταλλεύονται το φανερό σχίσμα ανάμεσα στις υπηρεσίες και ε κτε­
λούν μόνον τις εντολές που τα βολεύουν, ενώ για κάθε παράπτωμα ρίχνουν
την ευθύνη στον αντιπρόσωπο της άλλης πλευράς, ανάλογα με ποια απ' αυτές
ι
εχει προ β' ι χαταγγε λ'ια.
ει στη σχετικη

Η διαμάχη για τον Μπογιώτα παίρνει διαστάσεις. Στη Σμύρνη, στην Άγκυ­
ρα και στην Κωνσταντινούπολη, κυρίως όμως στο Κάιρο. Στα ιιRustumBuil-
dingsJ>, στα γραφεία της ΔΕΥΠ, με πολιτικό προϊστάμενο τον Σοφοκλή Βε­
νιζέλο, αλλά και στο πρωθυπουργ ικό γραφείο. Ο Noel R ees επισκέπτεται
τον Τσουδερό και τον ενημερώνει για το ζήτημα. Από την άλλη πλευρά, οι
Τούρκοι έχουν πληροφορηθεί ότι στην Αγριληά πηγαινοέρχονται κcϊtκια του
ΕΛΑΝ, του αΝαuτικούJ> του ΕΑΜ , και με την κομμουνιστοφοβία που τους
διακατέχει αντιδρούν ανάλογα . Τελικά, με απόφαση της ελληνικής κυβέρ­
νησης που γνωστοποιείται στην SOE Κα.fρου από τον Σοφοκλή Βενιζέλο,
διατάσσεται η ανάκλη ση του Μπογ ιώτα στο Κάιρο. :11 Όμως, τώρα η SOE
Καtρου και προσωπικά ο Dolbey έχουν εξαπολύσει λυσσαλέα επίθεση ενα­
ντίον του Noel, με σκοπό την αντικατάσταση του και την απομάκρυνσή του

31. Έγγραφο του Σοφοκλή Βενιζέλου, από 21.2. 1944 , ό. π.

~-
596 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ ΡΗ Σ - ΣΤΑ!ΚΟΣ

από τη Σμύρνη. Η δικαιολογία: Ο Rees φιλοδοξεί και επιδιώκει να θέσει

υπό την κυριαρχία του όλες τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες στη Σμύρνη,
όπως και τα καtκια τους. Επίσης: Η παρουσία του Noel Rees και οι δραστη­
ριότητές του εμποδίζουν την SOE να εκπληρώσει το σημαντικό της έργο
στο πλαίσιο της επιχείρησης <tΚιβωτός», δηλαδή την περαιτέρω ενίσχυση
του ΕΛΑΣ . Στις 2 Μαρτίου του 1944, ο Paton απευθύνει ένα δραματικό έωc;
, ,
υστερικο μηνυμα στο'J
D olbey:

Με λύπη μου αναφέρω ότι οι σχέσεις μου με τον εκπρόσωπο τη ς ISLD έχουν
φθάσει σε τέτοιο σημείο, ώστε η συνεργασία μου μαζί του σε οποιοδήποτε
επίπεδο , επαναλαμβάνω, σε οποιοδήποτε επίπεδο , να είναι αδύνατη. [ ... ] Πι-
' ι ι ι ι λ β ' ι
στευω οτι τωρα πρεπε ι να επ ιμε ιν ετ ε , επανα αμ ανω, να επ ιμε ινετε στη ν

αντικατάσταση του Rees με κατάλληλο εκπρόσωπο της ISLD. Ίσως επιθυ­

μείτε να αντικαταστήσετε εμένα. Δεν προτίθεμαι, επαναλαμβάνω, δεν προ­
τίθεμαι να παραιτηθώ διότι:
1. Δεν πρέπει να προσφέρουμε στον R ees άλλους ομήρους, όπως υπήρζαν
ο Λεβίδης , ο Pawson και ο Parish.
2. Πιστεύω ότι μπορώ να εκπληρώσω τα. καθήκοντά μου , εφόσον η ISLD
δια.θέτει εδώ έναν αζιόπιστο εκπρόσωπο.

Και η απάντηση του Dolbey:

Λυπούμαι για την κατάσταση που περιγράφεις στο μήνυμά σου. Παραίτηση
ή ανάκλησή σου αποκλείεται. Έχεις όλη την υποστήριξη και την εμπιστο­
σύνη μας. Αποφασίσαμε να ενεργήσουμε δραστικά σχετικά με το ζήτημα του
Rees. Οι κινήσεις μας εξαρτώνται από τα αποδεικτικά στοιχε ία τα οποία
μπορείς να μας παράσχεις. Στείλε μας με τον πρώτο σάκο πλήρη, επαναλαμ­
βάνω πλήρη φάκελο με τις παλιές του σκευωρίες και μηχανορραφίες. Στείλε
μας πλήρεις αναφορές από τις συνομιλίες σου με τον Gibson, τον Chaytor,:~2
τον Βαλασά:κη και με όποιον άλλο έχεις συζητήσει σχετικά με τον Rees.

Ο Paton, εντούτοις, γνωρίζει τη δεσπόζουσα θέση του Noel στη Σμύρνη.

Έτσι, γράφει στον Dolbey; ιι'Οταν το θέμα έρθει προς συζήτηση, σας παρα­
καλ~J να λάβετε μια καθαρή απόφαση σχετικά. με τη θέση του Rees, ως: 1. Εκ­
προσώπου της ΜΙ6· 2. Εκπροσώπου της ΜΙ9· 3. Εκπροσώπου του FOLEM· 33
4. Εκπροσώπου των Ειδικών Δυνάμεων (A.Q.M.G)». Όμωc; , το ενδεχόμενο

32. Το όνομα Chaytor ήταν πραγματικό και όχι ψευδώνυμο. Επρόκειτο για συ­
νταγματάρχη της ΜΙ6, υπαρχηγό του σταθμού τηc; στην Κωνσταντινούπολη. Το μικρό
του όνομα και άλλα στοιχεία γι' αυτόν δεν βρέθηκαν.
33. Flag Officcι· Lcvant and M edite rranean: Αρχηγόc; του βρετανικού στόλου της
Μέσης Ανατολήc; και τηc; Μεσογείου.
 "Ο ΑJΤΛΟΣ !l!'OΞF:l'iOΣ» 597

απομά:χρυνσης του Noel Rees από τη Σμύρνη συναντά: την έντονη αντίδραση
του ναυάρχου Lindsey J ackson, Ναυτικού Ακόλουθου στην Άγκυρα, αλλά: και
του στρατηγού Arnold.
Ύστερα από εντολή του Dolbey, το ΗΚατηγορητήριω> εις βάρος του Noel
συντάσσεται από τον ταγματάρχη Michael Ward της SOE Κα·tρου. :J 4 Τα κύ-
'
ρια σημε:ια του:

-Από την ημέρα της εγκατάστασης της Force 133 στη Σμύρνη, ο Rees
προσπάθησε να τη θέσει υπό τον έλεγχό του ή να απαλλαγεί από αυτήν. Ου­
δέποτε δρα άμεσα. Γενικά, οι επιθέσεις του γίνονται με σκευωρίες και μη­
χανορραφίες, στις οποίες χρησιμοποιεί ανδρείκελα. Έτσι, διαχρονικά:, θα εί­
ναι εξαιρετικά δύσκολο να βρεθούν συγκεκρ ιμένες αποδείξεις και δεδομένα
για τις δραστηριότητές του.
-Ο Μπογιώτας είναι ο πέμπτος στον μακρύ κατάλογο εκείνων που, άμε­
σα ή έμμεσα, θυσιάστηκαν εξαιτίας της φιλοδοξίας του Rees. Οι προηγού­
μενοι τέσσερις υπήρξαν ο Ζάγκας, ο Λεβίδης, ο Pawson και ο Parish.
-Μέχρι σήμερα, το πλέον πολύτιμο ανδρείκελό του υπήρξε ο πλοίαρχος
Βαλασάκης της HIS [ ... ] Στο παρελθόν ο Βαλασάκης υπήρξε το κύριο όργα­
νο του Rees στην εκστρατεία του κατά του Μπογιώτα και της Μ0 4, την
οποία κατηγορεί ότι ενίσχυσε τον ΕΛΑΣ και ότι αποτελεί την αιτία των ση­
μερινών προβλημάτων στην Ελλάδα.
-Ύστερα από το επεισόδιο ανcΧ:μεσα στον [;] στον Rees και στον ταγμα­
τάρχη Paton, υπό το φως μάλιστα της προηγούμενης εμπειρίας μας, είναι
προφανές ότι επόμενος στον κατάλογο των ανεπιθύμητων για τον
Rees στη
Σμύρνη θα είναι ο Paton.
-Όσον αφορά την επιχείρηση Κιβωτός, υπήρξε μια σειρά από περίεργα
περιστατικά στην Άγκυρα και, ύστερα από επίσκε ψη του Rees, ο Arnold αρ­
νήθηκε τη βοήθεια που είχε υποσχεθεί στον [Harris) Burland.
-Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η τουρκική Αστυνομία πληροφορήθηκε από
πρcΧ:κτορα του Rees ότι τα πληρώματά μας στην Αγριληά προσπαθούν να κά­
νουν λαθρεμπόριο, μεθούν και, πάνω απ' όλα, ενισχύουν την κομμουνιστική
προπαγάνδα.
-Ο Rees δήλωσε δημόσια στο Κάιρο ότι η ΜΟ4 είναι υπεύθυνη για τον εμ­
φύλιο πόλεμο στην Ελλάδα. :J 5
-Η ISLD μπορεί ασφαλώς να πειστεί ότι , παρ' όλη την επιθυμία του Βρε­
τανικού Βασιλικού Ναυτικού και του Στρατιωτικού Ακόλουθου στην Άγκυ-

34. Michael Ward, συνέντευξη. Το λογοκριμένο κείμενο αποτελείται από τρε ις σε­
λίδες, επιγράφεται ιιΣύνοψη τη ς υπόθεσηςR ees>> και φέρει ημερομηνία 9.3. 1944: ΤΝΑ
(PRO) llS 5/51 9.
35. Το γεγονός αληθεύει και φαίνεται πως είχε προκαλέσει τόσο θόρυβο, ώστε να το
θυμάται ακόμα η κόρη του Νίκου Διαμαντάρα από αφήγηση του πατέρα τη ς. Μαρίτσα
Νικολού, συνέντευξη.
S98 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΛΤΚΟ Σ

ρα, η απομάκρυνση αυτού του ανθρώπου από τη Σμύρν1) είναι προς το συμ­
φέ.pον τους κα.ι το δικό μας.

Ο
Harold Gibson είναι ο άνθρωπος-κλειδί για την τύχη του Noel. Όταν
ο Paton τον προειδοποιεί ότι η SOE Καίρου πρόκε ιται να ζητήσει πλήρη απο-
, / 'θ εση
/
Μ πογιωτα, εις β cφος
'
/
R ees, η απαντη-
κατασταση της για την υπο του
, ,
ση του ειναι: ((
Π,
ραγματι ,
, ,
πηγαινε γυρευοντας>J.
Λ' , , ,
ιγο αργοτερα ομως, υπο την

πίεση των δύο Στρατιωτικών Ακολούθων, εγκαταλείπει την ιδέα της αντι-
, '
καταστασης του και αποφασι'ζει να προτεινει στο ' Κ'
αιρο την τοπο θ'
ετηση ενος '
αξιωματικού πά.νω από τον Noel , ο οποίος θα επιβλέπει τις δραστηριότητές
του . Ο Paton διαφωνεί και θεωρεί τη λύση ως ημίμετρο, ιδίως μάλιστα εάν ο
/ ,
ξ
α ιωματικος αυτος προερχεται απο το
ι ι Ν ι
αυτιχο, οποτε
ι θ ι '
α γινει υποστηριχτης

του Rees. Κατά την άποψή του, εξάλλου , σ' εκείνον που θα τοποθειηθεί πρέ­
πει να ανατεθεί η α.ποχλεισιιχή επαφή με ιους Τούρκους . Αν οι
Rees και Γο­
ναιάς διατηρήσουν την αρμοδιότητα αυτή, συμπληρώνει ο Paton, η λύση θα
αποβεί ατελέσφορη. :~υ
Τελικά., ως <ιεπόπτης» στη Σμύρνη τοποθετείται ο συνταγματάρχης Dud-
ley Bennett, επιθεωρητής των γραφείων της ΜΙ6 . Στις 30 Μα"ί"ου του 1944,
ο Barker-Benfield γράφει στον Paton: 37

Όπως γνωρίζεις, η ISLD έχει τώρα. εγκαταστήσει στη Σμύρν1) τον συνταγ­
ματάρχη B ennett, επιφορτισμένο με τον συντονισμό των δραστηριοτήτων
της με εκείνες των άλλων υπηρεσιών και της δικής μας. Ελπίζω ότι στο πρό­
σωπό του θα βρεις έναν συμπαθή και αφοσιωμένο σύμμαχο χα.ι συνεργάτη.
Έχει ειδικά ενημερωθεί για τις απόψεις μας σχετικά με την πολεμική προ­
σπάθεια και είναι καθ' όλα έτοιμος να συνεργαστε ί.

:16. Paton προς SOE Καί"ρου (χ.χ. ) : ό.π.

37. Ό.π.
 ΚΕΦΛΛΑΙΟ Ε Ι ΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ

Παρέκβασn τελευταία:
Ημέρες ατίμωσης και καταισχύνης

Η ΠΕΕΑ είναι ουσιαστικά: εξουσία. του Έθvους , είναι η συνισταμένη

των λαϊκών συμφερόντων της χώρας μας , είvαι υπό τιι; σημερινές συν­
θήκες, χά:τι το παρόμοιο με την πολιτική χατά:σταση που παρουσίασε
η πρώτη φάση της Ρούσικης επανάστασης.

Όταν, δια.κόπτοντά:ς με, μου επανέλαβε ο L eepe r ότι ο Παπανδρέου

είναι ο πραγματικός ισχυρός ηγέτης, αναγχά:σθηκα να αμφισβητήσω
τον ισχυρισμό, λέγοντας τούτο: «Είναι περίεργο ότι, ενώ πολιτεύεται
ο χ. Παπανδρέου πάνω από είκοσι πέντε χρόνια χι έφθασε στην ηλι­
κία των 58 ετών, δεν έχει έξω από την επαρχία του, σχεδόν κανέναν
οπαδό στην Ελλάδα. Είναι τά:χα αυτό δείγμα ηγέτη;>>

Παναγιώτης Κανελλόπουλος 1

20.4.4 4, Παπανδρέου 8-11 μ.μ. Συζήτησις περί καταστολής. Κατά: νύ­

ξιν περί ιcισχυρού υπουργού», του διαφεύγει η φράσις: ccΠού είσαι χαϋ­
μένε Γιάννη Μεταξά:!!J1. Επιδίδω επιστολήν μου. Ξηρά: απά:ντησιι;: «Το
χαθεστωτιχόν δεν είναι ζήτημα του παρόντος . Άλλωστε συζήτησα με
τον βασιλέα και συνεννοηθήκαμε!»

Παναγιώτης Σιφναίος 3

1. Βλ. Βασίλης Νεφελούδης , Η Εθνιχή Αντ{σταση στη Μέση Ανατολή, τόμ. Λ', σ.
309- 310.
2. Ημεpολόyιο, σ. 551.
3. Ό.π.
Ε
ΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΛΕΟΝ ΣϊΖΗΤΗΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΛΙΛ της κατοχικής περιόδου
αφορά το στασιαστικό κίνημα στις ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις της Μέ­
σης Ανατολής, τον Απρίλιο του 1944. Όμως η σχετική έρευνα μοιάζει να έχει
σταματήσει και τα όποια συμπεράσματα να. έχουν παγιωθεί εδώ και πολλά
ι ι
χρονια, τοσο στη
β ι βλ ιογρα.φια.
ι ι
οσο
ι 'δ ηση. 4 Π αρα.γοντες
και στην κοινη συνει
ι

όπως η επιχείρηση ((Zeppelin)) της ιιΑJJ Force και ο ρόλος της στην επί-
,
σπευση των γεγονοτων α.γνοουνται.
/ / '
Αντι'θ ετα, β αρυτητα. δ'ινεται σημερα στους

κλαυθμούς των μετέπειτα <ισυρματωμένων>J στασιαστών. Ασφαλώς, το πλέον

σκοτεινό μέρος της ιστορίας ανήκει στους κομμουνιστές, τόσον όσον αφορά: την
προετοιμασία. και την πραγματοποίηση του κινήματος, όσον, κυρίως, τον σκο­
πό του. Οι, σχεδόν άγνωστοι, μεταγενέστεροι κομματικοί διωγμοί που υπέ­
στησαν οι αφανείς πρωταγωνιστές του από την ηγετική ομάδα του Νίκου Ζα­
χαριάδη περιπλέκουν το ζήτημα. Όμως δεν είναι μόνον τα κλειστά αρχεία
της ποικιλώνυμης Αριστεράς που υποχρεώνουν τον ερευνητή να καταφεύγει
σε υπο
'
θ εσεις. Π' J , Ι
εραν απο τα πραγματικα περιστατικα χα:
,
θ' εαυτα, υπα:ρχουν '
ακόμη ερωτήματα που παρέχουν πλούσιο έδαφος για περαιτέρω έρευνα. Με­
ρικά: από αυτά έχουν σχέση με τις βρετανικές -και όχι μόνον- μυστικές υπη­
ρεσίες.
Οι μεσοπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειες του κινήματος, συγ­
χρόνως και το γεγονός ότι τις ημέρες εκείνες αρχίζουν τόσο ο Ψυχρός Πόλε­
μος όσο και ο πολιτικοστρατιωτικός διαμοιρασμός των Βαλκανίων ανάμεσα
στη Σοβιετική Ένωση και τη Μεγάλη Βρετανία , κατέστησαν τη συγγραφή
αυτού του κεφαλαίου αναγκαία. Εξctλλου, στις σελίδες που ακολουθούν πα­
ρατίθενται αυτούσια πολλά: αποσπάσματα από τη βρετανική επίσημη αλλη-

4. Μια πρώιμη σοβαρή προσπάθεια για την ψύχραιμη ανάλυση των γεγονότων γί­
νεται από τον Fle ische r το 1978. [Βλ. Hagen Fleischer , «The 'Άnomalies" in the
Gre ek Middle East Forces, 19-11-19'1411, Journal ofthe Hellenic Diaspora, τόμ. ν ,
τχ. 3 (Φθινόπωρο 1978), σ. S χ.εξ.] Το J 981, άλλωστε, κυχλοιρορεί το παραπάνω βιβλίο
του Νεφελο6οη, ιδιαίτερα σημαντικό για τα κείμενα που παρατίθενται στο πρώτο του
παράρτημα.
602 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙΙΣ-ΣΤΑlΚΟΣ

λογραφία της εποχής. Το περιεχόμενό τους ανατρέπει ορισμένες από τις μέ­
χρι σήμερα παγιωμένες ιστορικές (((Χλήθειες>>.

Το κίνημα του 1944 αποτελεί συνέχεια και ολοκλήρωση εκείνου του 1943,
προϊόντος της «εποχής του Κανελλόπουλοω>, με διαφορετικούς στόχους. Βε­
βαίως, η εικόνα στα θέατρα του πολέμου έχει αλλάξει ριζικά. Η Ιταλία δεν
,
υφισταται π λ' 'λ εμη δ'
εον ως εμπο υναμη, Β ρετανοι
Ι και Α μερ ι κανοι μαχονται , ,
, 1 Γ 1 Ι '"' Ι 'ζ Ι
τωρα κατα των ερμανων στο εοαφος της, ενω προετοιμα ουν εντατ ι κα την

απόβαση στη Νορμανδία. Από την άλλη πλευρά, η Σοβιετ ική Ένωση έχει
πάψει προ πολλού να αμύνεται και πλέον προελαύνει. Γ ια τους Συμμάχους , η
Ελλάδα έχει χάσει τον μοναδικό της στρατηγικό ρόλο των προηγουμένων
ετών, δηλαδή τη συγκέντρωση γερμανικών μεραρχιών προκειμένου να μη
σταλούν στο Ανατολικό Μέτωπο ή αλλού. Τον Απρίλιο του 1944, συμμαχικό
στόχο αποτελεί η φθορά των γερμανικών στρατιωτικών δυνάμεων στο ελλη­
νικό έδαφος κατά την οψέποτε αποχώρησή τους. Οι αληθινοί σκοποί του ΕΑΜ
είναι πλέον εμφανείς, ενώ ο ΕΛΑΣ έχει καταστεί ιδιωτικός στρατός του ΚΚΕ.
Και όσο αρχίζει να χαράζει η αυγή της επόμενης ημέρας στις βαλκανικές χώ­
ρες, άλλο τόσο αρχίζει να τίθεται ωμά το ζήτημα, σε ποιον κόσ μο θα ανήκουν
Ι λ λ 'C , Ι β ,
αυτες μεταπο εμικα, στον αγγ οσαc,ονικο η στον σο ιετικο.
Ε' 1
ιναι τοτε που
,
ο Τσώρτσιλ αρχίζει να αγωνίζεται για την τύχη της Ελλάδος, έχοντας εναντίον
του έναν ισχυρό παράγοντα: Στη Διάσκεψη της Τεχεράνης έχει αποφασιστεί
,
οτι οι
Β Ι,,,
ρετανοι uεν προκειται να uια
' ,,, θ' ,
εσουν ισχυρες στρατιωτικες
' δ
υναμεις
'
για την απελευθέρωση της χώρας. Γι' αυτό και η σχετική επ ιχείρηση μετο­
νομάζεται αργότερα από ι<Dogfish» (Σκυλόψαρο) σε «Manna», ονομασία που
παραπέμπει ευθέως στην ανθρωπιστική βοήθεια η οποία πρόκειται να δοθεί
στην κατερειπωμένη Ελλάδα.

Τα παραπάνω αποτελούν, σε αδρές γραμμές, το διεθνές πλαίσιο μέσα στο

οποίο εκτυλίσσεται η ελληνική τραγωδία της Μέσης Ανατολής. Και τώρα,
f λ f π 1 > 'λ Ι 1
το εσωτερικο π α ι σιο. ρωτα απ ο α οι κομμουνιστικες και οι, υ πο κομ-

μουνιστική καθοδήγηση, μετωπικές οργανώσεις στην Αίγυπτο :

-Η γνωστή μας ήδη Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση, ΑΣΟ . Ιδρύε­
ται από τον Σαλλά, τον Οκτώβριο του 1941, και σκοπός της είναι ο <<εκδη-
μοκρατισμοςJ> του ε
, λλ , , , Ι Μ'
ηνικου στρατου εσης
Α λ' 1
θ,
νατο η ς, ετ σι ωστε οταν φ α-

, Ι
σει η ωρα της επιστροφης του στην
Ελλ 'δ ,
α α ν α ειναι απα
λλ Ι Ι
αγμενος απο κα-
,

, , Α , δ λ ,
θ ε «μοναρχοφασιστικω> στοιχειο. πο την προπαγαν ιστι κη π ευρα , σκοποςΙ 1

1 f Ι Ι Ι 'λ
της ειναι η πιεση για τη συμμετοχη του στρατου στον αντιφασιστικο π ο εμο.
 ~
1

«Ο ΛΓΓΛΟΣ ΠίΌΞΕ!'-JΟΣ » 603

Το φθινόπωρο του 1943, άμεσος συνεργάτης του Σαλλά γίνεται ο Βασίλης

Νεφελούδης, στη δεκαετία του '30 ηγετικό, ελέω Κομιντέρν, στέλεχος και
πρώην βουλευτής του ΚΚΕ. Η ΑΣΟ εκδίδει δύο έντυπα, τη νόμιμη εφημερί­
δα με τίτλο Έλλην (στην εκδοτική της επιτροπή μετέχει ο Στρατής Τσίρ­
κας) και τον πολυγραφημένο Αντιφασίστα, που κυκλοφορεί λαθραία στις
στρατιωτικές μονάδες. Μερικές από τις οδηγίες του Σαλλά προς τα μέλη της
ΑΣΟ (Μάρτιος 1943) παρουσιάζουν ενδιαφέρον: 5

Πιθα.νόν να. 'ρθει επιτροπή να εί,ε-τά.σει επίσημα., όλος ο στρα.τός να προπα­

ρασκευαστεί, να φωνάξουν όλοι χατά των προδοτών της /1ης Αυγούστου χαι
παντός άλλου που καλλιεργεί το πνεύμα της. Ζητωκραυγές γενικά υπέρ των
συμμάχων και πολέμου. Ο «Αντιφασίστας» προς το παρόν να μη κάνει καμία
διάκριση για τους συμμάχους.
Να φρουρούνται οι καλοί διοικητές.
Να γίνονται διαλέξεις για τον πόλεμο και την κυρίαρχη κρίση του λαού,
χωρίς νύξη κομμουνισμού.
Όσοι στρατολογούνται στο εξής να ονομάζονται πεντάδες προστασίας της
αντιφασιστικής μεταμόρφωσης του στρατού.
Παρελάσεις και γυμνάσια με ζωηρότητα μπροστά στους άγγλους.

-Η Αντιφασιστική Οργάνωση Ναυτικού, ΑΟΝ, με τους ίδιους σκοπούς.

Λαθραίο έντυπό της, η Ελευθερία.
-Η Αντιφασιστική Οργάνωση Αεροπορίας, ΑΟΛ, με τους ίδιους σκοπούς .
Λαθραίο έντυπό της, ο Αστέρας.
-Η Ομοσπονδία Ελληνικών Ναυτεργατικών Οργανώσεων, ΟΕΝΟ. Δια.θέ­
τει γραφεία στην Αλεξάνδρεια, στο Πορτ Σάιντ και το Σουέζ. Γραμματέας
της, ένας παλαίμαχος κομμουνιστής, ο ασυρματιστής του Εμπορικού Ναυτι­
κού Νίκος Κα.ραγιάννης, με τίτλο τιμής τη συμμετοχή του στις «Διεθνείς Τα­
ξια.ρχίεςη του ισπανικού εμφυλίου πολέμου 1936-1939.
-Ο Εθνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος, ΕΑΣ. Αποτελεί την πλέον δρα­
στήρια πολιτική οργάνωση υπό κομμουνιστική καθοδήγηση. Ιδρύεται τον Ια­
νουάριο του 1943, με πρωτοστα.τούντες τον Γεώργιο Ρούσσο και τον Μπα­
κψτζή. Επιδιώκει να προσελκύσει τον ελληνισμό της Αιγύπτου με την προ­
βολή μαξιμαλιστικών αιτημάτων και με πολιτικές παρεμβάσεις μέσω εντύπων,
διαλέξεων και πολιτιστικών εκδηλώσεων.
~Το Κεντρικό Γραφείο Αντιφασιστικών Οργανώσεων δημιουργείται αμέ­
σως μετά την ίδρυση του ΕΑΣ, ως συντονιστικό όργανο. Σ' αυτό συμμετέχουν
η ΑΣΟ, ο ΕΑΣ και η ΟΕΝΟ.
-Η Εθνική Επιτροπή Συντονισμού Αγώνα, ΕΣΑ. Δραστηριοποιείται από

5. Βλ. Νεφελούδης, ό.π., σ. 279- 280.

604 ΙΙΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙΙΣ-ΣΤΛΤΚΟΣ

τον Νοέμβριο του 1943, με μέλη τους Άγγελο Αγαπητό, Περιχλή («Πεπέ1,)
Αργυρόπουλο, Θείελπι Λευχία, πρώην βουλευτή, Νίκο Καραγιάννη της ΟΕΝΟ,
Γιάννη Κακουσαίο, στέλεχος του ΕΑΜ Βοιωτίας, Ιωάννη Κώνστα, αντισυ­
νταγματάρχη, χαι Βασίλη Νεφελούδη. Στους σκοπούς της περιλαμβάνεται ο
συντονισμός του ((εθνικοαπελευθερωτικού αγώναJJ στην Ελλάδα χαι στο εζω­
τερικό.
-Η Εθνική Απελευθερωτική Στρατιωτιχή Δημοχρατική Οργάνωσις,
ΕΑΣΔΟ. Δημιουργείται από τον ταγματάρχη Μάρκο Κλαδάκη, το καλοκαί­
ρι του 1943, και στόχος της είναι να προσελκύσει τους «δημοκρατικούςJ> αζιω­
ματικούς που δεν επιθυμούν να ενταχθούν στην ΑΣΟ , τούτο δε: με υποσχέσεις
για την τοποθέτησή τους σε μάχιμες μονάδες κ.ά. Στους σκοπούς της ανή­
κουν η <tδημοκρατικοποίηση των Ενόπλων Δυνάμεων>1, η ((εθνική ενότητα»
και άλλα γνωστά και συναφή. 6 Ο Κλαδάκης συνεργάζεται στενά με: την ΑΣΟ
και καθοδηγείται από τον ταγματάρχη Γιάννη Χιωτάκη. Παρ' όλους τους κο­
μπασμούς του για τη δύναμη της οργάνωσής του, ο πραγματικός αριθμός των
μελών της αμφισβητείται. 7
-Τέλος, η Επιτροπή Εθνικής Ενότητος Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων
Μέσης Ανατολής (στο e:ζής: ΕΕΕ) ή, σύμφωνα με τον Κλαδάκη και μάλλον
εσφαλμένα: Εκτελεστική Επιτροπη Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων Μέσης
Ανατολής. 8 Δημιουργείται μετά. την ίδρυση της ((Κυβέρνησης του βουνού" και
/ f f f f ζ
σκοπος της ειναι η ασχηση πιεσης για την επιτευ c,η τη ς ((ε
θ / f
νιχης ενοτηταςJ>

με την προνομιακή συμμετοχή της νεότευκτης ΠΕΕΑ στην κυβέρνηση του

Κcϊtρου, κάτι που σημαίνει τη μεταφορά των πλέον σημαντικών υπουργείων
στην έδρα της, στή Βίνιανη της Ευρυτανίας, και τη θέση τους υπό τον έλεγ­
χο του ΚΚΕ.

6. Σύμφωνα με τις βρετανικές και ελληνικές υπηρεσίες πληροφοριών, ως πραγμα­

τικός της αρχηγός φέ ρεται ο στρατηγός Ιγνάτιος Καλλέργης. Βλ. ΤΝΑ (PRO) WO
201/2522, ιιReport οη Greek Mutinies-1944>>, σ. 3 (αδημ.).
7. Βλ. Ταγμ. Κλα.δάχης, Γ. Γραμματέας της Ε.Α. Σ.Δ.0., αΣυνοπτιχή Έκθεσις γε­
γονότων Ενόπλων Δυνάμεων Μέσης Ανατολής, από 31ης Μαρτίου l 944Jι, Αpχε{ο Τσου­
δεpού, τόμ. Ε', σ.111 χ.εξ. Πρβλ Fleischer, ((The 'Άnomalies" .. . )), 6.π., σ. 25.
8. Μέλη: Γ. Τζανε:τά.χης, αντισμήναρχος, Α. Παπατσώρης, αντισμήναρχος, Ν. Καρ­
βελλάρης, αντισμήναρχος, Μ. Κλαδάκης, ταγματάρχη ς (ΠΖ), Π. Γαρουφαλιάς, ταγ­
ματάρχης (ΠΖ), 1. Χιωτά.χης, ταγματάρχης (ΠΖ), 1. Μανιά.ς , επισμηναγός , Ν. Νιχο­
λακόπουλος, επισμηναγός, Κ. Γε:ωργόπουλος, επισμηναγός, Κ. Παπούλας, επίλαρχος,
Σ. Αυγερινός, λοχαγός ιατρός, Α. Παπαδόπουλος, υπολοχαγός (ΠΖ), και Η. Ανδρίτσος,
ανθυπολοχαγός (ΠΒ). Από τους παραπάνω, ο Παπούλας σε: λίγο θα αποσκιρτήσει για
να γίνει υπασπιστής του Σοφοκλή Βενιζέλου (!).
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ,, 605

Τον Μάρτιο-Απρίλιο του 1944, η σύνθεση των μελών του υπουργ ικού συμ­
βουλίου αποτελεί προϊόν του κινήματος του 1943. Είναι εντυπωσιακό το ότι
ι κ Ι 1 1 1= 1 1 λ'β
οταν ο αραπαναγιωτης επιστρεφει απο την εc,ορια προκειμενου να ανα α ει

το υπουργείο των Στρατιωτικών, αρνείται να το πράξει εφόσον πρωθυπουργός

παραμένει ο Τσουδερός, ο άνθρωπος που τον εκτόπισε. Ο ίδιος παρασύρει προς
την κατεύθυνση αυτή και τους υπόλοιπους μέλλοντες υπουργούς (πλην του
Σοφοκλή Βενιζέλου, ο οποίος δεν έχει φθάσει ακόμα στο Κάιρο). Στις 24 Μαρ­
τίου του 1943 πραγματοποιείται η κρίσιμη συνάντηση με τον Σαλλά, στο σπί­
τι του Σωτήρη Ζάννα. Εκεί, οι Καραπαναγιώτης και Μπακιρτζής προσπαθούν
Ι
να τον πεισουν να ανατρε
'ψ
ει τον
Τ
σου
δ Ι
ερο.
Ω , , , Ι
στοσο εκεινος οχι μονον αρνει-
,

ται αλλά και τους θυμίζει το αιδιώνυμωJ και τις εκτοπίσεις κομμουνιστών επί
Ελευθερίου Βενιζέλου, δηλώνοντας παράλληλα πως δεν είναι βέβαιος ότι οι
νεόφερτοι αβενιζελικοί>J θα αποδειχθούν πολύ καλύτεροι από τον Τσουδερό.
f Ι
Στην πραγματικοτητα, σκοπος του ειναι 'ψ Ι β ζ
να αποτρε ει μια συμπαγη ιι ενι ε-
f

λική)> κυβέρνηση, για να εκμεταλλευθεί αργότερα τις ενδοκυβερνητικές έρι­

δες προς όφελος της ΑΣΟ. Με την απειλή, εξάλλου, ότι σε περίπτωση παρά­
τασης της εκκρεμότητας υφίσταται κίνδυνος αντιπρα:ξικοπήμα:τος, ο Σαλλάς
πετυχαίνει τον στόχο του και οι νέοι υπουργοί ορκίζονται την επομένη χωρίς
αλλαγή πρωθυπουργού. Παράλληλα, ο Κα:ραπαναγιώτης υπόσχεται στον αρ­
χηγό της ΑΣΟ ότι θα: εξασφαλίσει τη συμμετοχή του ΕΑΜ στην κυβέρνηση. 9
Επιf f Ι β' f Ι
ενα ετος, στην κυ ερνηση αυτη επικρατουν
λ 1 Ι
επτες ισσοροπιες και μια

σιωπηρή ανακωχή όσον αφορά το πολιτειακό ζήτημα, με τον αντιπρόεδρο

(Γεώργιο Ρούσσο) και τους επικεφαλής των πολεμικών υπουργείων (Καρα­
παναγιώτη, Βενιζέλο, Βούλγαρη) έτοιμους να κατασπαράξουν τον Τσουδερό
μο '
'λ ις παρουσια.στει ευκαιρια.
Ι '
Ε κεινος, ' '
ο μεγας ισορροπιστης, ε ξ ακο λ ου θ ει να ,
έχει την εύνοια του βασιλέως, ενώ μεταξύ τους έχει δημιουργηθεί πλέον μια
σχέσις κοινών πολιτικών συμφερόντων.

9. Βλ. Fle ischer, «The 'Άnomalies" ... JJ , ό. π., σ. 18-19, και ιδίως Γιώργης Αθανοc­
σιά.δης, Η πpώτη πpάξη της ελληνιχής τpαyωδ{ας, σ. 175 χ.εξ. Γιοc το βιβλίο αυτό,
γροcμμένο στο Βουκουρέστι το 1968, είναι αναγκοcία μερικά. λόγια: Με καταγωγή από
την Ίμβρο και έτος γέννησης το 1897, ο συγγραφέοcς του σπουδάζει στην Αθήνα και
μετεκπαιδεύεται στο εξωτερικό. Το Ι 922 εγκαθίσταται στην Αίγυπτο , όπου εργάζεται
αρχικά. ως δάσκαλος και από το 1929 έως το 1944 ως διευθυντής των ελληνικών σχο­
λείων Κα·tρου. ((Πεπεισμένος κομμουνιστής>J από το 1926, όπως αυτοχαρακτηρίζεται,
στα χρόνια 1940-1 944 συμβάλλει ενεργά. στην πολιτική ενίσχυση και επέκταση του
ελληνικού κομμουνιστικού (ιιδημοκρατικού>)) κινήματος στην Αίγυπτο. Το 1948 ανα­
γκάζεται να εγκαταλείψει τη χώρα, ενώ το 1949, μετά. την ήττα του λεγόμενου «Δη­
μοκρατικού ΣτρατούΗ, καταφεύγει στη Ρουμανία όπου δραστηριοποιείται πολιτικά. μέ­
χρι τον θάνατό του, το 1970. Το βιβλίο του, υπόδειγμα κομμουνιστικής ιιδιαφώτισηςJJ
για τα γεγονότα των ετών 1940-1 944, αποτελεί ταυτόχρονα πολύτιμη πηγή πληροφο­
ριών για πρόσωπα και πράγματα στην Αίγυπτο της εποχής.
606 Π J::Τl'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ -ΣΤΑΤΚΟ2.:

Όσο για τον αντιπρόεδρο και τους υπουργούς:

Ο Γεώργιος Ρούσσος, ο κατά τον Τσουδερό ((απαίσιος γέ ρων » και <ικακός
δαίμων», 10 έχει παραιτηθεί από τις 16 Νοεμβρίου του 1943, καταγγέλλοντας
τον πρωθυπουργό για μυστικές διαπραγματεύσεις με τους Βρετανούς. Ύπό
την πίεση των υπολοίπων , παραμένει στη θέση του μέχρι τα τέλη Ιανουα­
ρίου του 1944. Είναι ο κατ' εξοχήν εαμόφι λος και μηχανορράφος των παρα­
σκηνίων, με συμμετοχή ή υποστήριξη στις κομμουνιστικές και μετωπικές ορ­
γανώσεις, πρόθυμος για οποιοδήποτε νέο πραξικόπημα εις βάρος της μοναρ­
χίας και για την ανάληψη της πρωθυπουργίας μετά την αποπομπή του
Τσουδερού. Επί των ημερών του ως Αρχηγού τη ς ΔΕΥΠ , αποκαλύπτεται ότι
στα γραφεία της υπηρεσίας τυπώνονται επαναστατικές προκηρύξεις εναντίον
του πρω '
θ υπουργου. π αντοτε
Ι '
κατα τον Τ σουuερο,
~ Ι 'δ ια γραφεια εχουν
τα ι 1 '
με -

τατραπεί σε κέντρο των πρωταγωνιστών του κινήματος του 1943, δηλαδή

των Χατζησταυρή, Κώνστα, Χριστόφορου Σταυρουλάκη και άλλων.
'
ο Β υρων καραπαναγιωτης
Ι λ δ Ι '
αποτε ει ι ιαιτερη περιπτωση.
,
Ε'ιναι συνωμο - ,
της , αντικομμουνιστης, , Ις
αντιμοναρχικο α λλ'
α και α δ'
υναμος f
απεναντι στον

Σ α λλα' ,
με τον οποιο συνανταται και συνομι
' λ Ι
ει.
Σ
το υπουργειο
, Σ
τ ρατιωτικων
,
έχε ι διορίσει γενικό διευθυντή τον επικεφαλής του κινήματος του 1943, στρα­
τηγό Ιγνάτιο Καλλέργη. Τις παραμονές του κινήματος και ενώ από τον Τσου­
δερό και τους Βρετανούς εκφράζονται ανησυχίες για πολιτικές δραστηριότη-
'
τες στο στρατευμα, f
εκεινος \:'
σια βε β αιωνει
1 1
τους παντες Ι
οτι ο' λ α ε ιν
Ι αι υποf ε'λ ε γ-

χο. Γεγονός είναι ότι μέχρι τότε η ΑΣΟ έχει ακολουθήσει τη σύσταση του
Ι
Τζημα: <ι
ο 1 , '
ι αντιφασιστες ε ιναι υποχρεωμενοι να φερουν το στρατο στην
, , Ελ
-
λάδα, έστω και παριστάνοντας τους βασιλόφρονες». 11
Όπως θα φανε ί στη συ-
, ' '
νεχεια , απο την τακτικη αυτη ειχε παραπ λ ανη θ' ' '
ει ακομα και ο ' L eeper.
Ο Σοφοκλής Βενιζέλος έχει κληρονομήσει ένα βαρύτατο πολιτικό όνομα
,
και ειναι αμφι'β ο λο εαν χωρις '
Ι αυτο
1
θα Ι
ειχε αναμιχθ ε Ιι στην πο λ ιτικη .
1
Άν θ ρω-

πος της ευζωίας, δεν διακρίνεται, γενικότερα, για την ευφυ·tα του . Είναι, εξάλ-
λου, f
απειρος κα ι α
δ'
υναμος, τουτο
f δ
ε τον χα
θ f Ι
ιστα υποχειριο των εμπειρων μη-
f

χανορράφων του παρασκηνίου. Τον Ιούλιο του 1936 δέχεται να συμμετάσχε ι

στην κυ β ερνηση
,
της (( 4 η ς Αυγουστοω>,
Ι
υπο
', ,
ορους ομως οι οποιοι
' δ Ι
εν γινονται

αποδεκτοί. Έτσι, εγκαταλείπει την Ελλάδα για τις ΗΠΑ, όπου αργότερα το­
ποθετείται ως Στρατιωτικός Ακόλουθος από την εξόριστη κυβέρνηση. Στην
Αμερική συνδέεται στενά με τον στρατηγό Donovan και την OSS. Η περι­
γραφή του από τον Τσουδερό: 12

10. Βλ. Ιωάννης Τσουδερός, << Γενικόν Σημείωμα εισηγητιχόν επί του κινήματος
της 31 ης Μαρτίου 1944. Κάιροv, 9 Μα."tου l 944>J, Αpχε{ο Τσοuδεpού, ό.π., σ. 101 χ.εξ.
11 . Fleischer, ιιΤhe 'Ά noma lies" ... », ό.π., σ. 24.
12. Ό. π.
 «0 Α JΤΛΟΣ ΓΙΡΩΞΡ.ΝΟ Σ » 607

Ο Βενιζέλος δέθηχε εις το άρμα των J::ΑΜιτών πλοιάρχων (Δερτούζου, Ταζε­

Οάχη, Τσφιμώχου , Γαζή, Πετρόπουλου, Γεωργούλη ... ) της άτιμης αυτής σπεί­
ρας. Χωρίς αυτούς δεν έχαμε τίποτα. Έξυπνοι αυτοί χαι μηχανορράφοι •Ον
ι ~ ι ι ι λ ι 'θ Β
χαταφεραν ν αλλοιωσει χαι α.υ•ην αχομη την πο ιτικην του χατευ υνσιν. ·

Ο Πέτρος Βούλγαρης, αν και μη πολιτικός, είναι ο ικανότερος από όλους.

Ευφυής αλλά και πονηρός, γνωρίζει πώς να ελίσσεται στο παρασκήνιο χωρίς
να εκτίθεται. Την πρέπουσα στιγμή θα αποδείξει τα προσόντα του.

Το υπόμνημα του Δαμασκηνού και •α υπόλοιπα έγγραφα που κομίζει ο Frank

Macaskie στο Κάιρο, το φθινόπωρο του 1943 , συμπληρώνονται με άλλα, πιο
σημαντικά , τα οποία φέρνει μαζί του στις αρχές Μαρτίου •ου 1944 ο συ­
νταγματάρχης Φραδέλλος επιστρέφοντας από τη δεύτερη μυστική αποστολή
του στην Ελλάδα. Τώρα ο Δαμασκηνός θέτει πάλι ζήτημα μη επιστροφής του
βασιλέως πριν από δημοψήφισμα, όμως δεν ζητεί νέα σχετική δήλωση αλλά
την υπογραφή Συντακτικής Πράξης με: την οποία θα διορίζεται ο ίδιος αντι-
'
β ασι λ ε:υς. Με την ε:γνωσμε:νη' δημοτικοτητα
' '
του αpχιε:πισκοπου, η προτε:ινο- '
με:νη λύση φέρεται να ανοίγει τον δρόμο για τη δημιουργία ενός ευρέως και
ισχυρού πολιτικού μετώπου κατά του ΕΑΜ. Εξάλλου, η κυβέρνησις του Κα:t-
ρου αναγνωρι εται ως ε 'ζ θ νικη' '
και επαρκης, χωρις αναγκη ' ' δ ιευρυνσης.
' Ο Τσου -
δερός, ο οποίος αντιμετωπίζει ολοένα και μεγαλύτερη αντίδραση από τους
«βενιζελιχούς1> υπουργούς του, αποδέχεται ασμένως τη λύση και η θέση του
προσωρινά ισχυροποε:ίται. Την ιδέα υιοθετεί απόλυτα και ο Leeper. Όμως ο
Γεώργιος Β ', ορθά φοβούμενος παγίδα για τον Θρόνο (το απέδειξε η μετέ-
'
πειτα σταση του Δ αμασκηνου') , απορριπτει
' δ υο
' '
φορες τις υπο δ ει'ξεις του πρω-

θ '
υπουργου ως απαρα 'δ εκτες '
και αρνειται να υπογρα 'ψ ει τη Σ υντακτιχη' Π ρα-
'
ξη. Ο Τσουδερός το αποκρύπτει από το υπουργικό συμβούλιο αλλά και εν μέ­
ρει από τον Leeper. Όταν αρχίζουν τα γεγονότα, ο Βρετανός πρέσβυς θα
απο δ ωσει
' τη σχετικη ευ' θ υνη
' στον β ασι λ'εα. Ω στοσο,
' σε λ'ιγο οι εκτιμησεις '
του θα αλλάξουν.

13. Ο πλοίαρχος Στέφανος Τσιριμώκος, αδελφός του Ηλία Τσιριμώκου, έλαβε μέρος
σε όλα τα βενιζελικά κινήματα μέχρι και το 1935. Το 1944 συμμετείχε στο κίνημα των
ελλην ικών υποβρυχίων στη Μάλτα και για τον λόγο αυτό αποστρατεύθηκε. Ο πλοίαρ­
χος Δημήτριος Γαζής διετέλεσε Ανώτερος Διοικητής Ναρχοπολέμου μέχρι 'τις 21.4. 1944.
Για εκείνον και τους υπόλοιπους του κειμένου θα γίνει λόγος και παρακάτω.
608 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΊΆΪΚΟΣ

Στα τέλη Μαρτίου του 1944, φθάνει στο Κάιρο ο Μποδοσάκης, πρόσωπο
ανεπιθύμητο στους Βρετανούς λόγω της πιθανής ανάμιξής του στα ελληνικά
πολιτικά πράγματα.. Από την αλληλογραφία του με τον Βούλγαρη, η οποία.
έχει υποκλαπεί από την SIME, προκύπτουν ενδείξεις για την εκ μέρους του
χρηματοδότηση του κινήματος του 1943. Υπενθυμίζεται πως οι Βούλγαρης,
Τσα.γγάρης και ο Αρχηγός του Στόλου, ναύαρχος Αλεξανδρής, όπως και α.ρ-
, ' Ι Ι ' ξ Ι Β λ Ι
κετοι απο τους -τωρα εν ενεργεια- α.νωτερους α ιωμα.τικους του ασι ιχου

Ν αυτικου,
f Ι
εχουν
δ
ιατε
λ'
εσει στε
λ' f Ι
εχη των επιχειρησεων του μετα '!Ο κινημα
Ι Ι

του 1935. Όλοι τους τελούν υπό την άμεση επιρροή του.
Τον κώδωνα του κινδύνου για την πρόθεση του Μποδοσάκη να αναχωρή­
σει από τις ΗΠΑ για τη Μέση Ανατολή, κροuει ο Leeper ήδη τον Ιοuνιο του
1943. 14 Σlιμφωνα. με πληροφορίες του α.πό απόρρητη ιδιωτική πηγή, η πρω­
τοβουλία. για την αποστολή του στο Κάιρο ανήκει στον συνταγματάρχη Amoss
της OSS, ο οποίος επιδιώκει την επαφή των Αμερικανών με τον Canaris,
όπως τη διατηρούν οι Βρετανοί. 15 Ο Leeper προτείνει διάφορες λύσεις για
την αποτροπη
' Ι
της παρουσιας του Μ πο δ οσακη
1
στην Α'ιγυπτο, , 'λ ες προ-
ομως ο

σκρούουν σε εμπόδια. Ως πλέον τελεσφόρα κρίνεται η βρετανική επιδίωξη να

ανακληθεί η Θεώρηση του διαβατηρίου του από τις αιγυπτιακές Αρχές. Εντού­
τοις, λόγω '!Ου στενού δεσμού του Μποδοσάκη με τον Βενιζέλο αλλά και της
συμμετοχής του Καραπαναγιώτη στο υπουργικό συμβούλιο, ο Leeper φοβά-
ται πως η λυση
, ' 'ισως
αυτη προκα λ'
εσει κυ β ερνητικη ' Ι
κριση. Τ ε λ ικα.,
Ι υστερα
1

από πολλά εμπόδια για την εξασφάλιση διαβατηρίου, ο Μποδοσάκης ξεκι­

νάει το μακρινό του ταξίδι για το Κάιρο στα τέλη Δεκεμβρίου του 1943.

Παρασκευή, 31 Μαρτίου. Στις 10 το πρωί ο Τσουδερός δέχεται την επίσκε­

ψη της ΕΕΕ, με επικεφαλής τον Κλαδάκη. Οι κινηματίες τοlι εγχειρίζουν
υπόμνημα με το οποίο ζητούν τον σχηματισμό νέας κυβέρνησης με βάση την
ΠΕΕΑ, απαιτούν δε και την άμεση μετάκληση εκπροσώπων της στο Κάιρο,
προχειμενου να αποτε λ'
' εσουν τον πυρηνα του νεου κυ β ερνητικου σχηματος
' ι . ' '
Στη συνέχεια επισκέπτονται τον Βενιζέλο, από τον οποίο ζη'tούν να ηγηθεί

14. Leeper προς Foreign Office, 2 και 7 Ιουνίου 1943, ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 387.
15. Κατά τον Anthony Simonds (μαγνητοφωνημένη συνομιλία του με τη Ζωή Rees),
το φθινόπωρο του 1943 ο Dudley Clarke επικοινωνούσε σχεδ6ν καθημερινά με τον Ca-
naris. Αντικείμενο της επαφής τους, η ανατροπή του Χίτλερ και η σύναψη Συνθήκης
Ειρήνης μεταξύ Μ. Βρετανίας και Γερμανίας. Βεβαίως, αντίστοιχες υπήρξαν οι προσπά­
θειες της Σοβιετικής Ένωσης. Βλ. Η. W. Koch, ((The Spectre of a S eparate Peace ίη
the East: Russo-German 'Ψeace Feelers", 1942-1944 >>, Journal of Contemporary
Hίstory(l975), τόμ. 10, σ. 53 1.
 « Ω Α ΓΓΛ ΟΣ Π Ι'ΟΞ ΕΝΟΣ ,, 60 9

'
της ενωτικης κινησης. ' Ο '
υπουργος των '
Ν αυτικων, '
αν και αμφισ β ητει την

ιδιότητά τους ως εκπροσώπων του συνόλου των Ενόπλων Δυνάμεων, έχει μια
φι λ ικη' συζ'
ητηση μα ζ'ι τους. Σ υμφωνειι με τη ουσπιστια
<;:, ' '
των στασιαστων ι
απε-

ναντι στον βασιλέα και στον Τ σουδερό και τους δηλώνει πως αν δεν επιτευ­
χθεί η ι<εθνική ενότητα» θα παραιτηθεί. 1 6 Τέλος, τους ζητάει προθεσμία δύο
ημερών, οπότε και θα τους ανακοινώσει τα αποτελέσματα των ενεργειών του.
Κατόπιν η επιτροπή καταθέτει αντίγραφα του υπομνήματός της στις πρε­
σβείες των τριών Μεγάλων Δυνάμεων και στην αντιπροσωπεία των ιιΕλευ­
θέρων Γάλλων>>.
Λίγες ώρες αργότερα συνέρχεται το υπουργικό συμβούλιο και αποφασίζει
την τήρηση σθεναρής στάσης αλλά και τη σύλληψη των μελών της επιτρο­
πής. Ο Βενιζέλος αναγκαστικά συμφωνεί. Το ίδιο βράδυ όμως, δίνει το πρώ­
το δείγμα της προσπάθειάς του για την «εθνική ενότητα». Σε ραδιοφωνικό του
διάγγελμα, αρνείται μεν τη συνεργασία μόνο με την ΠΕΕΑ, ενώ προσφέρεται
να αναλάβει τον ρόλο του μεσολαβητή ανάμεσα σ' εκείνην και στην κυβέρνηση
(το τμήμα αυτό λογοκρίθηκε από τον Τσουδερό και δεν μεταδόθηκε). 1 7 Και
ο Βενιζέλος καταλήγει :

Κανένα κώλυμα δεν πρέπει να ορθωθεί διά να παρεμποδίσει την συνεννόη­

σιν αυτήν η οποία πρέπει να επιτευχθεί έστω και αν ορισμένα πρόσωπα πρέ­
πει να παραμερίσουν διάνα διευκολύνουν το έργον.

Σάββατο, 1 η Απριλίου. Εκδηλώνεται στάσις στο 2ο Σύνταγμα Πυροβολι­

κού . Δύο αξιωματικοί εμφανίζονται ενώπιον του διοικητή του, αντισυνταγ­
ματάρχη Στυλιανού Μανιδάκη, και του δηλώνουv ότι στο εξής ως νόμιμη κυ­
βέρνηση αναγνωρίζουν την ΠΕΕΑ. Στη συγκέντρωση του συντάγματος που
ακολουθεί, υπέρ της ΠΕΕΑ τάσσονται 14 αξιωματικοί και 240 οπλίτες, σε
σύνολο 700 ανδρών. Αμέσως απομονώνον'tαι από τους νομιμόφρονες και το
ίδιο απόγευμα μεταφέρονται από τους Βρετανούς στο σ'tpατόπεδο της Mena,
/
/ τους δ εν θα δ ιαρκεσει /
χοντα στις Πυραμι'δ ες. Η κρατηση πο λ'
1
' '
υ και οταν αφη-

νονται ελεύθεροι, σπεύδουν ένοπλοι στο Κάιρο .

Συνεδριάζει το υπουργικό συμβούλιο. Αργότερα, το μεσημέρι, οι Βενιζέλος ,
Καραπαναγιώτης και Γεράσιμος Βασιλειάδης επισκέπτονται τον Τσουδερό
στο γραφείο του. Ο Βασιλειάδης 't"Ον καλεί να παραχωρήσει τη θέση του στον
Β ενι ζε'λο, ' ι
με καποια μεν προφαση α λλα
' χωρις
ι να παραιτη θ ει.
ι Και οταν
ι '
ενας

εκνευρισμένος Τσουδερός τον ερωτά με ποια ιδιότητα υποβάλλει παρόμοιο

f Ι / /
αιτημα, οι τονοι πεφτουν και οι τρεις υπαναχωρουν .

Δευτέρα, 3 Απριλίου. Ο λόχος του Φρουραρχείου Κα"ί ρου στασιάζει και απε-

16. Κλαδάχης, ό. π. , σ. 124 .

17. L eepe r προς Foreign Office, 3.4.194 4, ΤΝΑ (PRO) CAB 66/ 47/ 49.
610 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙΙΣ-ΣΊΆΙΚΟΣ

λευθερώνει όσα μέλη της ΕΕΕ έχουν συλληφθεί και κρατούνται. Με εντολή
του Καραπανα:γιώτη, ο φρούραρχος, αντισυνταγματάρχης Ηλίας Καλλιγιάν­
νης , αντικαθίσταται από τον συνταγματάρχη Αλκιβιάδη Μπουρδάρα:, όμως
, , t= , , , Ι
και εκεινος κα:ταργειται πραc,ικοπηματικα απο τον αντισυνταγματαρχη ω-

άννη Κώνστα, ο οποίος είχε αποστρατευθεί μετά το κίνημα του 1943. Στη συ-
,
νεχεια κατα λ α:μ β'
ανεται το ' Στρατου,
Γενικο'Επιτε λ ειο ' '
στο οποιο απαγ ορευ- ,
ται η είσοδος σε όσους δεν υπογράφουν προσχώρηση στο ΕΑΜ. Τη φρούρη­
ση του υπουργείου Στρατιωτικών αναλαμβάνει ο Μανιδάκης, με 50 άνδρες
του που σε λίγο παίρνουν θέσεις μάχης.
Στις 11 .30 το πρωί, ο Τσουδερός μεταβαίνει στο σπίτι του Βούλγαρη, όπου
τον περιμένουν οι Βενιζέλος, Καρα:πανα:γιώτης και Εμμανουήλ Σοφούλης.
Όλοι τού ζητούν να παραιτηθεί υπέρ του Βενιζέλου, προκειμένου να αποσο­
βηθούν θλιβερά γεγονότα και να υπάρξει κατευνασμός των πνευμάτων. Ο
Τσουδερός κάμπτεται και υποβάλλει την παραίτησή του. Εδώ ουσιαστικά τε­
λειώνει η θητεία: του ως πρωθυπουργού, ύστερα από μια: θυελλώδη τριετία.
Πα:ρ' όλα: τα μειονεκτήματα: και τα: σφάλματά του, η πλούσια προσφορά του
στην Ελλάδα του 1941-1944 δεν έχει ακόμη αποτιμηθεί.
Το τηλεγράφημα της παραίτησης Τσουδερού συντάσσεται και αποστέλ­
λεται ταχύτατα στον βασιλέα:, ενώ η είδηση δημοσιεύεται αυθημερόν στον
/ / /
Τ υπο
' της Α ιγυπτου. Α'ιγο αργοτερα ο πρω θ υπουργος επισκεπτεται τον
Μ ac- '
Veagh, ο οποίος έχει πάλι τοποθετηθεί πρέσβυς στην εξόριστη ελληνική κυ­
βέρνηση. Ο Τσουδερός έχει την εντύπωση πως και εάν ακόμα οι ταραχές στον
στρατό δεν προκλήθηκαν από τους συναδέλφους του, εκείνοι τις ενθάρρυναν
και τις εκμεταλλεύθηκαν. Εκφράζει επίσης την ανησυχία: του για την κατά­
σταση στην Ιη Ταξιαρχία, αλλά. και για: τις δυσκολίες που θα: αντιμετωπίσει
1
η νεα κυ β'
ερνηση. 'Ο πως πα:ρα:τηρει, <ω
/ Β ενι ζ'λ
ε ος
/ '
εινα:ι α:πειρος και τεινει '
προς τις εύκολες αποφάσεις». 18
. ,.
Ε νοια:φερον
, 'ζ , ,
παρουσια ουν, επισης, τα σχετικα με τα: γεγονοτα τη
, λ
εγρα-

φήματα του Leeper προς το Foreign Office. 19 Αποσπάσματα::

Αισθάνομαι την ανάγκη να εκφρασθώ με κάποια τραχύτητα. Ο βασιλεύς της

Ελλάδος παίζει με τη φωτιά. Με το να μην αντιλαμβάνεται έγκαιρα τη φο­
ρά των γεγονότων δεν θέτει σε κίνδυνο μόνον τα συμφέροντα της μοναρχίας
αλλά και εκείνα της χώρας του. [... ]
Το ΕΑΜ έχει αντιληφθεί τον κίνδυνο που συνιστά γι' αυτό η ύπαρξη ενός

18. MacV eagh προς Cordell Hull (3.4.1944). Βλ. United States D epaι·tment of
State, Foreign Relations ofthe United States diplomatic papers 1944, τόμ. V: The
Near East, South Asia, and Africa, The Far East [στο εξής: FRUS 1944], σ. 90-91.
19. Leepe r προς Foreign Office, τηλεγραφήματα 198 και 200/3.4.1944: ΤΝΑ (PRO)
CAB 66/47/49.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞF,Ν ΟΣ» 61]

κοινού μετώπου ανάμεσα στους πολιτικούς των Αθηνών και στην ελληνική κυ­
βέρνηση στο Κάιρο. Έχει επίσης αντιληφθεί ότι το αποτέλεσμα μιας συμ­
φωνίας θα ήταν η ενδυνάμωση της εδώ κυβέρνησης και το τέλος του πειρά­
ματος της δημιουργίας μιας χωριστής κυβέρνησης στα βουνά. Έτσι, χρησι­
μοποίησε το μεσοδιάσΊ:ημα για να πλήξει 'tην ελληνική κυβέρνηση μέσω της
υπονόμευσης των Ενόπλων Δυνάμεων. Η αναταραχή σ' αυτές είχε κάποια
επηυχία και ίσως έχει μεγαλύτερη τις επόμενες ημέρες. ι ... ]
Εδώ και αρκετό καιρό υποψιαζόμουν κάποια μηχανορραφία του κ. Βενιζέ­
λου, όμως οι αποδείξεις μου ή'tαν πολύ ισχνές ώσ'tε να το αναφέρω. Παραδείγ­
,,._,_ μα,ος χάριν , ο σμήναρχος [Παναγιώτης] Βήλος. Ενώ εστάλη στην Αθήνα με
καθαρά υπηρεσιακή αποστολή, αναφέρεται ότι του είχε ανατεθεί και μυστική
πολιτική αποστολή από τον κ. Βενιζέλο, κάτι που ο σμήναρχος αρνήθηκε
στην αναφορά του τόσο προς τον χ. Τσουδερό όσο και προς την κυβέρνησή
του . Ένα άλλο ύποπτο γεγονός αποτελεί η άφιξη εδώ του κ. Βασιλε ιάδη, ο
ι
οποιος αποι τοτε
ι ι θ ε ειναι
που ηρ ι ι
αχωριστος με τον κ. Β ενι ζ'λ
ε ο. Υπο ψ ια
'ζομαι

ότι ο κ. Σοφούλης, ο αρχηγός του Κόμμα.τος των Φιλελευθέρων σ'tΟ οποίο ανή­
κει ο χ. Βενιζέλος, υπήρξε γνώστης της συνωμοσίας. Νόμιζε ότι αν μπορού­
σε να απομακρύνει τον πιο σημαντικό του αντίπαλο, τον κ. Τσουδερό, θα του
ήταν εύκολο να διαδεχθεί [στην πρωθυπουργία] τον νεαρό υπαρχηγό του , με­
τά την απελευθέρωση των Αθηνών. [... ]
Στο πρόσωπο του κ. Τσουδερού, ο βασιλεύς έχασε τον μοναδικό άνθρωπο
που θα μπορούσε να εξασφαλίσει την επιστροφή του στην Ελλάδα.

Το απόγευμα ο Βενιζέλος δέχεται την ΕΕΕ. Ο Κλαδά:κης και οι συν αυτώ

έχουν ήδη δηλώσει δημόσια ότι σκοπός τους δεν υπήρξε η αντικατάσταση
του Τσουδερού από τον Βενιζέλο. Θα θεωρήσουν, πρόσθεσαν , την αποστολή
τους ως περαιωμένη μόνο όταν σχηματιστεί «πανεθνική κυβέρνηση» με βά­
ση την ΠΕΕΑ. 20 Όπως γίνεται αντιληπτό, πρόκειται για την πρώτη και ίσως
μοναδική νίκη των στασιαστών, αντίστοιχα: δε την πρώτη δεινή ήττα των Βε­
νιζέλου, Καραπαναγιώτη, Βασιλε ιάδη κλπ., οι οποίοι πίστευαν ότι με την
παραίτηση του Τσουδερού το πρόβλημα θα είχε λυθεί. Σ' αυτό το κλίμα, η
συζήτηση του Βενιζέλου με την επιτροπή καταλήγει σε οξύτητα και ο υπουρ­
γός προκαλεί τους στασιαστές να επιβά.λουν δυναμικά. τις απόψεις τους. Στο
μεταξύ έχει κοινοποιηθεί στο Κά.ιρο η 3991/3.4.1944 ημερήσια δια.ταγή του
Αρχηγού Στόλου, υποναυά.ρχου Κωνσταντίνου Αλεξανδρή , βασισμένη στο ρα­
διοφωνικό μήνυμα του Βενιζέλου . Η δια.ταγή συνιστά. βαρύτατο πειθαρχικό
/
πα:ραπτωμα,
δ Ι 'ζ Ι
ιοτι εμφανι ει τον συντακτη της ως πο
λ Ι /
ιτικο παραyοντα:.
21 Τα
Ι Ι Ι

κυρια τμηματα της:

20. Κλαδάχης, ό.π., σ. 127.

21. Φωκάς , ό.π., τόμ. Β ', σ. 372.

j
j
612 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙΙΣ-ΣΤΛΪΚΩΣ

Κατόπιν της αναγγελίας του σχηματισμού εν Ελλάδι επιτροπής εκπροσω­

πούσης μαχητικάς οργανώσεις αντιστάσεως κατά του κατακτητού, διεπί­
στωσα ευχαρίστως την επιθυμίαν ολοκλήρου του ναυτικού μας από του διοι­
κητού και των κυβερνητών , μέχρι του τελευταίου ναύτου, όπως η ενταύθα
κυβέρνησις προέλθη το ταχύτερον εις αποτελεσματικήν συνεργασ ίαν μετά
της ως άνω επιτροπής, με σκοπόν την από κοινού συνέχισιν του αγώνος προς
απελευθέρωσιν του πατρίου εδάφους.
Την γενικήν αυτήν επιθυμίαν διεβίβασα σήμερον επισήμως προς την Κυ­
βέρνησιν. Επειδή μοι εδόθη η διαβεβαίωσις ότι θα ληφθώσιν αμέσως πάντα
τα επιβαλλόμενα μέτρα διά την επίτευξιν σχηματισμού Κυβερνήσεως πα­
νελληνίου χαρακτήρος, πιστεύω ότι η προσπάθεια αύτη ταχέως θα λήξη εις
την εκπλήρωσιν της ομοφώνου επιθυμίας του ναυτικού, η οποία άλλωστε εί­
ναι επιθυμία ολοκλήρου του Έθνους.

Μ ιση' ωρα
' ' Ι '
μετα τα μεσανυχτα, υστερα αποΙ προσκ
' ληση του Β ενι ζ ε' λ ου , ο

Κλαδά:κης και άλλοι δύο τον επισκέπτονται μυστικά: στο σπίτι του. Εκεί κα­
ταλήγουν σε συμφωνία για τον σχηματισμό προσωρινής υπηρεσιακής κυβέρ-
νησης απο'
στρατιωτικους
f
και πο λ ιτικους
f
κοινης
f
απο δ οχης,
Ι που θα χα λ εσει
'

αμέσως την ΠΕΕΑ να στείλει αντιπροσώπους ώστε τελικά να σχηματιστεί η

κu '
β ερνηση ((Πανε θ νικης ενοτητος».
Ι
1
Τα υπο '
' λ οιπα μετρα που ζητουν
' οι κινη-

' λ'f
ματιες προς οcρε ος τους, γινονται
δ 1 / / λ f 1 /
εκτα και η συμφωνια τε ει υπο την αιρε-

ση της έγκρισής της από την ΕΕΕ. 22 Το εά:ν ο Βενιζέλος υπήρξε ειλικρινής
ι ι ι t' δ' ι ι ι
με τοω; στασιαστες η αν τους e:νεπαι<;.,ε για να κερ ισει χρονο , ειναι αγνωστο.

Τρίτη, 4 Απριλίου. Οι Βενιζέλος και Καραπαναγιώτης επισκέπτονται τον

Leeper. Εκείνος δηλώνει στον πρώτο ότι δεν τον δέχεται ως πρωθυπουργό,
καθώς ο Τσουδερός παραμένει ακόμα στη θέση του μέχρις ότου φθάσει η απά­
ντηση του βασιλέως. Οι επισκέπτες αποδέχονται τον όρο. 2:3 Η συνέχεια του
τηλεγραφήματος του Leeper:

Οι δύο υπουργοί μού δήλωσαν πως είχαν έρθει να μου πουν ότι οι ταραχές σε
ορισμένες στρατιωτικές μονάδες και στο Κάιρο οφε ίλονται αποκλειστικά
στους κομμουνιστές. Οι ίδιοι είναι απόλυτα έτοιμοι να χρησιμοποιήσουν βία
για την αποκατάσταση •ης τάξης. Επειδή όμως βρίσκονται σε ξένη χώρα, εί­
ναι υποχρεωμένοι να ζητήσουν από τις βρετανικές στρατιωτικές Αρχές να το
πράξουν για λογαριασμό τοuς.
Τους είπα πως , σχετικά:, βρίσκομαι σε επαφή με αυτές και τις έχω εξου­
σιοδοτήσει να προβούν σε όσες συλλήψεις επιβάλλονται για λόγους στρατιω­
τικής ασφάλειας. Προσέθεσα πως θα επιθυμούσα να γνωρίζω αν έχω την πλή-

22. Κλαδάχης , ό.π., σ. 130. Ο Δαφνής, ό.π., δεν αναφέ ρε ι τη συνάντη ση και τη
συμφωνία..
23. L eeper προς Fore ign Office, 4. 4. 1944, ό. π.
 ,:
«0 Α ΙΤΛΟΣ ΠΡΟΞJ<:ΝΟΣ ,, 613

ρη τους συγκατάθεση γιοι το μέτρο αυτό. Έδειξαν πως συμφωνούν. Στη συ­
νέχεια στράφηκα στον Καραπαναγιώτη και του κατέστησα σαφές ότι τούτο
σημαίνει γενική εκκαθάριση από τους ταραξίες, εναντίον των οποίων θα έπρε-
'
πε εκε:ινος , ως υπουργος των' ' ,
Σ τρατιωτιχων να ει χε' λ'β
α ει ' Ι το πα-
με:τ ρα χατα

ρελθόν. Έμοιαζε νυσταγμένος και δεν μου απήντησε.

Τοuς πληροφόρησα, τέλος, ότι θα πράξοuμε το κατά δύναμιν ώστε να μη
μολυνθεί η Ελληνική Ταξιαρχία πριν φύγει για την Ιταλία.

Το ίδιο πρωί, ο Κλαδάχης επισκέπτεται τη ΔΕΥΠ προκειμένου να ανα­

κοινώσει στον Βενιζέλο την έγκριση της μεταξύ τους συμφωνίας από την
ΕΕΕ. Λόγω της απουσίας του γίνεται δεχτός από τον Τσαγγάρη , ο οποίος του
δ ια β ι β α
'ζ f f
ει μηνυμα του υπο αιρε:σιν πρω
f θ / f f
υπουργοu, χατα το οποιο υστε:ρα απο
f ι

τα τελευταία γεγονότα, δηλαδή τη στάση στο Γενικό Επιτελείο και στην

Επιμελητεία, αρνείται κάθε: συζήτηση μαζί του. Στα στρατιωτικά οικήματα
(Φρουραρχείο, ΓΕΣ, Επιμελητεία) εμφανίζονται σε λίγο βρετανικές στρα-
''δες και οι επικε:φαλ'
τιωτιχες μονα ης τους ζητουν
f
τε λ εσιγραφιχα
Ι απο
Ι τους στα-

σιαστές να έχουν εγκαταλείψει τα κτήρια μέχρι τις 13. 30. Ο Κώνστας και άλ­
λοι συλλαμβάνονται και επιβιβάζονται σε βρετανικά φορτηγά. Το πλήθος των
' ' / 'λ ια ' λ αιμο,
' ψ α'λλ ει
συγχεντρωμενων στασιαστων, με κοχκινα μαντι γυρω στον

τον Εθνικό 'Ύμνο. Ακολουθεί κύμα προληπτικών συλλήψεων. Μετά την εκ­
κένωση των κτηρίων, οι Βενιζέλος και Καραπαναγιώτης επισκέπτονται τον
Τσουδερό και του ανακοινώνουν πως η τάξη έχει αποκατασταθεί. Του ζητούν
να εξακολουθήσει την άσκηση των καθαρά υπηρεσιακών καθηκόντων του ως
πρωθυπουργού, μέχρι να φθάσει το τηλεγράφημα του Γεωργίου.
Λίγο αργότερα, η ΕΕΕ έχει μιαν ακόμη συνάντηση με τον Βενιζέλο. Εκε ί­
νος, έχοντας εξασφαλίσει τη βρετανική στρατιωτική υποστήριξη, προκαλεί
και πάλι τους κινηματίες να προχωρήσουν σε δυναμική λύση .
Αργά το απόγευμα, ύστερα από πρόσκληση του Βενιζέλου, ο Παναγιώτης
Κανελλόπουλος τον επισκέπτεται στο υπουργείο Στρατιωτικών . Από το Ημε­
ρολόγιό του: 24

Έξω και μέσα, γεμάτος ο τόπος από αξιωματικούς και στρατιώτες. Στο γρα­
φείο του υπουργού βρήκα τον Βενιζέλο, τον Καραπαναγιώτη και τον Βασι­
λειάδη. [... ]Ήρθε τρεις φορές χι ένας Άγγλος ταγματάρχης της ασφάλειας
για να αναγκάσε ι τον Βενιζέλο, που αντίθετα από τη γνώμη του Καραπανα­
γιώτη είχε παραχωρήσει μέσα στο υπουργείο άσυλο στον Χατζησταυρή, να δε­
χθεί να τον παραδώσει. Από το μεσημέρι χάνουν οι Άγγλοι συλλήψε ις [.. .]
'
Μ π λοκαρανε ι
χι επιασαν '
οσους '
ειχαν χαταλ'βε
α ι το φ ροuραρχε ιο
ι η' α' λλ α στρα-

τιωτικά καταστήματα, έκαμαν όμως και συλλήψεις ατομικές, του στρατηγού

24. Σ. 530-531.

Ι'.

ί
61 4 ΠΕΤΡ ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΜΚΟΣ

[Ιγνάτιου] Καλλέργη 2 !i και άλλων με βάση κατάλογο της Αγγλικής Ασφά­

λειας. Δυστυχώς, άρχισε και η αιγυπτιακή αστυνομία τις επεμβάσεις της, για-
, ~,
τ ι με τις αηuιες ' '
και ανοησιες που κανει μια μειονοτητα ' Ελληνων
' - (1>uεν ει' -
ναι τάχα οπερέττα και αηδία το ότι Έλληνες στρατιώτες έκλεισαν τον δρό­
μο μπροστά στο Φρουραρχείο και δεν επιτρέπανε ούτε σ' Αιγυπτίους να
διαβούν τον δρόμο της πρωτεύουσάς τους) αναγκάσθηκε η Αιγυπτιακή Κυ­
βέρνηση να λάβει κι αυτή μέτρα.
Τον Βενιζέλο και τους άλλους βρήκα σε κακά χάλια. Ο Βενιζέλος χωρίς
νομικό στήριγμα είχε αρχίσει από προχθές να ασκεί πρωθυπουργικά καθή ­
κοντα, και τώρα φοβάται ότι, αν δεν του αναθέσει ο Βασιλεύς, που ακόμα δεν
απήντησε, τον σχηματισμό του νέου υπουργικού Συμβουλίου , θα μείνει ξε­
κρέμαστος. [ ... ] Τότε μου είπαν και οι τρεις, αν ο Βασιλεύς δεν δεχθεί την
παραίτηση Τσουδερού και την ανάθεση της πρωθυπουργίας στον Βενιζέλο, ν'
ανακηρύξουμε τη Δημοκρατία f... ]

Νωρίς το βράδυ, φθάνει από την Αλεξάνδρεια στο Κάιρο η λεγόμενη «Επι­
τροπή των Πλοιάρχων του Βασιλικού Ναυτικού». Μέλη της: Ο δεύτερος στην
ιεραρχία του ΒΝ πλοίαρχος Νικόλαος Πετρόπουλος, διοικητής των αντιτο ρπι­
λικών, ο πλοίαρχος Γεώργιος Γεωργούλης, δ ιευθυντης του ΠΙ Γραφείου του
υπουργείου Ναυτικών, ο αντιπλοίαρχος Στυλιανός Μπενάς, αρχιεπιστολέας του
' λ ου -την εποχη εκεινη παραδ'δ
στο ' 'ι ει στον Τ οuμπα-,
' και ο ι'δ ιος ο Τ ουμπας.
'
'Ύστερα. από παράκληση του Αλεξανδρή , τους συνοδεύει ο Γεώργιος Ρούσσος,
ενώ ενώνεται με την ομάδα ο πλοίαρχος Λεωνίδας Δερτούζος, διευθυντής του ΙΙ
'
Γ ραφε ιου '
του υπουρyειου '
Ν αυτικων, ' '
ο οποιος τυχαινει να β'
ρισκεται στο Και-
'
ρο. 26 Ο σκοπός της αποστολής προκύπτει από το ενημερωτικό τηλεγράφημα
που ο Αλεξανδρής αποστέλλει αυθημερόν στα πλη ρώματα του στόλου:

25. Σύμφωνα με τον Τσουδερό, ο υποστράτηγος Ιγνάτιος Καλλέ ργης υπήρξε ο αρ­
χηγός του κινήματος του 1943. Βλ. Τσουδερός , 11Γενικόν Σημείωμα εισηγη-πκόν επί του
κινήματος της 31 ης Μαρτίου 194,1>> , ό. π. Ο Καλλέργης, ποcντως, ήταν απότακτος του
κινήματος Πλαστήρα του 193 3.
26. Ο Νικόλαος Πετρόπουλος ( 1899-1987) υπήρξε άριστος αξιωματικός, με πολυσχι­
δή δράση και προσφορά. Σύμφωνα με ιδιωτικές πηγές όμως, -τα προσόντα του τελείω­
ναν εκεί. Ψηλός και ξερακιανός, είχε ως χαρακτηρισ-τικό δύο βαθιές ρυτίδες που ξεκι­
νούσαν από τους κpοτοcφους και διέτρεχαν τα μάγουλά του, εξ
ou και -το προσωνύμιό τοu:
«0 ΧαράδραςΗ. Διακρινόταν για την ιδιαίτερα σκληρή έως απάνθρωπη συμπεριφορά τοu
απέναντι σε πληρώματα και υφισταμένους του. Ήταν ακραίος αντιμοναρχικός και η θη­
τεία -του ως αξιωματικού υπήρξε πολυτάραχη. Στη Μέση Ανατολή διετέλεσε κυβερνή­
της του θωρηκτού (<Γεώργιος Αβέρωφ» και τον Μάιο του 1942 υπήρξε ηθικός αυτουργός
των εκτρόπων που είχαν ως συνέπεια την επιβολή βαρυτάτων ποινών σε ολόκληρη την
ιεραρχία του πλοίου, από το σύνολο -των αξιωματικών του μέχρι και σε απλούς ναύτες.
Ο ίδιος τιμωρήθηκε με φυλάκιση πέντε μηνών. Η συμμετοχή του στο κίνημα -του 1944
 «0 Α ΙΤΛΟΣ ΠΡΟΞr.: \'ω: ,, 61 5

Εν συνεχεία χθεσινής διαταγής αριθ. 3391 αγγέλλω ότι απέστειλα σήμερον

εις Κάιρον 4 ανωτέρους αξιωματικούς, όπως μεταβιβάσουν υπευθύνως τας
απο 'ψ εις του στο 'λου ' ' "" '
περι ταχυτε:ρας uυνατης επικοινωνιας μετα της εν ' ' Ελ-
λάδι επιτροπής προς επίτευξιν συμπληρώσεως Εθνικής Κυβερνήσεως και συ­
νεργασθώσι διά τη'1 πραγματοποίησιν αυτής.

Οι πλοίαρχοι επισκέπτονται τον Βενιζέλο στο σπίτι του, όπου παραμένουν

συ
,
ζ ητωv-τας
Ι
μεχρι τις τρεις το πρωι.
, Τ ,
ο περιεχομενο των συνομι
λ , ,
ιων ειναι

άγνωστο. Αυτό όμως που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι την ημέρα εκείνη
έχει φθάσει στο Κάιρο η αρνητική απάντησις του βασι λέως ως προς την πρω­
θυπουργία του Βενιζέλου. Ο Γεώργιος Β ' επισημαίνει ότι η παραίτηση του
Τσουδερού στις κρίσιμες αυτές στιγμές θα τον στερήσει από τις πολύτιμες
συμβουλές και την πείρα του. Τέλος, καλεί τον Βενιζέλο στο Λονδίνο για να
τον ενημερώσει σχετικά με την κατάσταση. Κατόπιν τούτου , ο υπουργός των
Ν αυτιχων
, ,
ανακοινωνει στους π
λ , ,
οιαρχους πως ε ιναι αναγχασμενος να υπο
, β'
α-

λει αμέσως την παραίτησή του. 27

Τετάρτη , 5 Απριλίου. Η «Επιτροπή των Πλοιάρχων>> επισκέπτεται τον

αποδίδεται σε χαιpοσχοπισμό. Μετά την καταστολή του, καταδικάσθηκε σε ποινή κά­

θειρξης είκοσι ετών, ενώ αποτά:χθηχε στις 26.8.1944. Το 1945, μετά τη συμμαχική νί­
κη, αφέθηκε ελεύθερος. Συνέγραψε απομνημονεύματα που δημοσιεύθηκαν σε τέσσερις
τόμους, με τίτλο Αναμνήσεις και σκέψεις ενός Παλαιού Ναυτικού.
Ο Γεώργιος Γεωργούλης ( 1897-1955) υπήρξε κινη ματίας του 1935. Μετά την κα­
ταστολή του κινήματος του Ναυτικού, τέθηκε σε διαθεσιμότητα μέχρι την ] . 6.194 4.
Ο Στυλιανός Μ πενά:ς ( 190 1-197 4) μετά την καταστολή του κινήματος του Ναυτι­
κού τέθηκε σε διαθεσιμότητα μέχρι την 1. 6. 1944.
Ο Λεωνίδας Δερτούζος ( 1897-1 989) υπήρξε κινηματίας του 1935. Μετά: την κατα­
στολή του κινήματος του αυτικού, τέθηκε σε διαθεσιμότητα μέχρι την 1Ο.1 0.1911.
27. Τούμπας, ό.π., σ. 452 . Διαφορετικά ο Δαφνής, ό.π. , σ. 299-300. Κατ' αυτόν, το
-τηλεγράφημα με την αναγγελία της παραίτησης Βενιζέλου είχε (εν αγνοία του Τσου­
δερού) σταλεί στον Αλεξανδρή για κοινοποίηση προς τα πληρώματα πριν από τη συ­
νάντησή του με τους πλοιάρχους και δεν αποτέλεσε θέμα της συνομιλίας τους. Σ' αυ­
τή την περίπτωση όμως , τι συζητούσαν -τόσες ώρες οι πλοίαρχοι με τον υπό παραίτη­
σιν Βενιζέλο; Εξάλλου στο τηλεγράφημά: του ο υπουργός -των Ναυτικών, μεταξύ άλλων,
αναφέρει: <ιΕις την απόφασιν ταύτην ενισχύομαι έτι μάλλον εκ της εκδήλου γνώμη ς
του ναυτικού, καθ' ην επιβάλλεται η άμεσος συγκρότησις κυβερνήσεως πανελληνίου
χαρακτήρος ι ...J». Όμως η αποστολή των πλοιάρχων ήτα,, ακριβώς αυτή , να διαβιβά­
σουν δηλαδή στον Βενιζέλο την ω~κδηλον γνώμην του ναυτικού)) (πρβλ. Φωκάς, ό.π.,
τόμ. Β', σ. 3ϊ8). Λίγο παραχάτω (σ. 301 -302) δυστυχώς το χείμενο του Δαφνή συνιστά
βαρύ-τα-το ατόπημα. Γράφει: ((Την αγανά:κτησιν που προεκάλεσεν η αρνητική απάντη ­
σίς του (του βασιλέως) συνεμερίζετο και ο Βρετανός πρέσβυζ (sic))). Στη συνέχεια, για
να τεχμηριώσει τον ισχυρισμό του, παραθέτει το τηλεγράφημα του Leepe!" της 3.4 . 1944
(βλ. παραπάνω, σ. 610 και σημ. 19), στο οποίο αλλάζει ημερομηνία και το εμφανίζει σαν
να έχει δήθεν σταλεί στις 6.4 .1944!
616 ΠJ<;ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

Τσουδερό για να του εκθέσει τις απόψεις του στόλου. Αργότερα, φθά'Jει στο
Κάιρο τηλεγράφημα του Τσώρτσιλ προς τον πρωθυπουργό: 28

Με οδυνηρή έκπληξη πληροφορήθηκα την παραίτησή σας η οποία φαίνεται

πως αφήνει την Ελλάδα εγκαταλελειμμένη, σε στιγμές κινδύνου για την εθνι­
κή της ζωή. Ο βασιλεύς τον οποίο μόλις συνήντησα, μου λέγει ότι δεν έκαμε
αποδεκτή την παραίτησή σας. Θα φθάσει στην Αλεξάνδρεια την επόμενη
εβδομάδα. Ασφαλώς, μπορείτε να αναμείνετε την άφιξή του. Εζήτησα επίση ς
από τον στρατηγό Wilson να επισπεύσει στον ύψιστο βαθμό την αποστολή της
Ελληνικής Ταξιαρχίας στην Ιταλία. [ ... ]Με το να παραμείνετε στη θέση σας
μέχρις ότου ρυθμίσετε τα ζητήματα με τον βασιλέα, θα έχετε πράξει το κα­
θήκον σας στο ακέραιο. Σας αποστέλλω το παρόν προς το κοινό συμφέρον
των δύο χωρών.

Το ίδιο πρωί ο Βενιζέλος επαναλαμβάνει την αποστολή του μηνύματός του

προς τα. πληρώματα, ενώ παραδίδει και επιστολή σ'!ην ΕΕΕ, με το πρόγραμ­
μά του σε περίπτωση που θα γίνει πρωθυπουργός. 29 Το κεfμενο του μηνύμα-
'λ ι 'ζ ι ι 1 ι
τος προς τον στο ο, ενω μοια ει ενω"Lικο , στην πραγματικοτητα ε ιναι απο τη

μια πλευρά εμπρηστικό, ενώ από την άλλη δείχνει υποχωρη'!ιχότητα. στο αί­
·τημα των κινηματιών: 30

Κατόπιν της αρνήσεως του βασιλέως όπως αποδεχθή την σύστασιν της κυ­
βερνήσεως, περί αποδοχής της παραιτήσεως του κ. Τσουδερού, υπό συνθήκας
' 'δ'
τοσον κρισιμους
ια το 'Εθ νος 'λους δ'
και τας εν οπ υναμεις, επι βλλ'
α ουσας '
αμε-

σους λύσεις, και συνεπεία "ϊής λόγω ταύτης διαμορφουμένης καταστάσεως, θε­
ωρώ ότι δεν δύναμαι πλέον να συνεχίσω την άσχησιν των καθηκόντων μου ως
υπουργού των Ναυτικών. Εις την απόφασιν ταύτην ενισχύομαι έτι πλέον εκ της
εκδήλου γνώμης του ναυτικού, καθ' ην επιβάλλεται η άμεσος συγκρότησις κυ­
βερνήσεως πανελληνίου χαρακτήρος, την οποία δεν ηδυνήθη να επιβάλη μέ­
χρι σήμερον η κι>βέρνησις υπό την παρούσαν σύνθεσίν της. Είμαι βέβαιος ότι
η ενέργειά: μου αύτη ουδόλως θα αναστείλη την πολεμικήν δρά:σιν του ομονο­
ούντος και ηρωικού ναυτικού μας και ότι όλοι σας, από του αρχηγού μέχρι του
τελευταίου ναύτου, θα συνεχίσητε τον αγώνα σας ηνωμένοι και πειθαρχούντες
παρά το πλευρόν των συμμάχων μας μέχρι της τελικής νίκης.

Με άλλα λόγια: Ενώ ο Βενιζέλος επιδίωκε -την άμεση επαφή με την ΠΕΕΑ
και τον, υπό την ηγεσία. -του, σχημα'tισμό κυβέρνησης «εθνικής ενότητος», όπως

28. ΤΝΑ (PRO) CAB 101 / 250.

29. Βλ. τα πρακτικά. της 33ης Συνεδρίασης του Εκτάκτου Στpcχτοδιχείου (10. 7.1944):
Αpχείο Τσσυδεpού, τόμ. Ε', σ. 417.
30. Δαφνfις , ό.π.
,.
«0 Α!ΤΛΟΣ ΠlΌΞJ:: Ν ΟΣ » 617

το αίτημα των κινηματιών, του Αλεξανδρή, της <<Επιτροπής των Πλοιάρχων))

,
και των π ληρωμα-των του σ-το
'λ
ου, υυστυχως ο
~ , β
ασι
λ 1 1
ευς ματαιωσε την κοινη
1

τους επιθυμία. Συνεπώς, παρ' όλες τις <<Κρίσιμες στιγμές για το Έθνος και τις
Ένοπλες Δυνάμεις)), οι αξιωματικοί και τα πληρώματα έπρεπε vα λησμονήσουν
την «ε θ νικη
1 ,
ενοτητα1> και να συνεχισουν την πο
, λ ,
εμικη προσπα
'θ
εια.

Την παραίτηση του Βενιζέλου ακολουθούν εκείνες των Καραπαναγιώτη ,

/
Β ου'λγαρη Σ οφου'λη. Σ τη
1
και συνεχεια παραιτουνται και οι υπουργοι' που προ-
'

σχεινται στον Τσουδερό, οι Σταύρος Θεοφαvίδης (Εμπορικής Ναυτιλίας) και

Στυλιανός Δημητρακάκης (Δικαιοσύνης). Το απόγευμα παραιτείται και ο
Τσουδερός. Όμως όλοι αποφασίζουν να παραμείνουν προσωρινά στις θέσεις
τους. Η ιιΕπιτροπή των Πλοιάρχων>> αντί να επιστρέψει στα καθήκοντά της,
στην Αλεξάνδρεια, εγκαθίσταται στο υπουργείο Στρατιωτικών.
Ο Τσώρτσιλ, από την πλευρά του, ανησυχεί για την Ιη Ελληνική Ταξιαρ­
χία. Την ίδια ημέρα τηλεγραφεί με αυστηρή γλώσσα στον Wilson::11

Έχουν περάσει πάνω από τρεις μήνες από τότε που συμφωνήσαμε ότι η Ελ­
ληνική Ταξιαρχία, έστω χωρίς τον τροχοφόρο εξοπλισμό της , πρέπει να στα­
λεί από την Αίγυπτο ση'J Ιταλία, για να λάβει μέρος στη συμμαχική επίθε­
ση. Με πληροφόρησαν ότι ένας λόχος έχει ήδη φθάσει εκεί, οι υrtόλοιπες δε
δυνάμεις θα σταλούν στη διάρκεια του μηνός. Γιατί υπάρχει όλη αυτή η κα­
θυστέρηση και η δυσκολία στη μετακίνηση μιας χούφτας ανθρώπων; Στην Αί­
γυπτο είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στη μόλυνσή τους από επανασ-τατικά και κομ­
μουνιστικά στοιχεία. Τώρα, παρακαλώ, κάντε πράξη τη με πλοία μεταφορά
τους εκτός Αιγύπτου και τη συγκέντρωσή τους σε μια κατάλληλη πόλη της
Νοτίου Ιταλίας. Πιστεύω πως αυτό το μικρό ζήτημα, που έχει μεγάλη πολι­
τική σημασία, δεν θα έπρεπε να εκκρεμεί για τόσο καιρό.

Από τα τέλη Μαρτίου του 1944, η Ιη Ταξιαρχία έχει μετασταθμεύσει στο

Burg e l Arab, 55 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά. της Αλεξάνδρειας, προκειμένου να
ανανεω θ ει σε ε-.οπ ισμο, μηχανοκινητα μεσα κ.α.
ι t:' λ ι ι ι ι Δ ' r
ιοικητης της ειναι ο συ-

νταγματάρχης Ευάγγελος Παππάς, με επιτελάρχη τον αντισυνταγματάρχη

Μιχαήλ Βόγλη. Η αναχώρησή της για την Ιταλία έχει οριστεί για τις 12
Απριλίου, ενώ στις 5 του μηνός μεταφέρονται στο Πορτ Σάιντ οι υποδιοικη-
'
τες της και το Ο ιοικητικοι ι
προσωπικο. Τ ην ι
επομενη το πρωι επ ι β ιβ α
'ζ ονται σε
1

π λ οιο
' με προορισμο την ' Ιτα λ'ια, οπου' θα '
προετοιμασουν τη συμμετοχη της '
στις πολεμικέζ επιχειρήσεις κατά των Γερμανών. Όμως, παρά. τις πληροφο­
ρίες και τιι:; προσδοκίει:; του Leeper, η Ταξιαρχία έχει ήδη <<μολυνθεί» από
την ΑΣΟ. Πρώτος απεσταλμένος του Σαλλά για να μεταφέρει την εντολή
εξέγερσης είναι μια ηγετική φυσιογνωμία του κινήματος του 1943, ο στρα-

31. Τ. 722/ 4/5.4.1 944: ΤΝΑ (PRO) CAB 101 / 250.

618 ΠΙ.ΠΡΩΣ ΣΤ. ΜΑΚΓ!ΙΣ-ΣΤΑΙΚΟΣ

τιώτης Πέτρος Ανδριώτης, ο οποίος μετατίθεται στην Ταξιαρχία ίσως με πλα­

στό φύλλο πορείας. Τη νύχτα της 3ης προς την 4η Απριλίου, ύστερα από μια
θυελλώδη συνεδρίαση των στελεχών της ΛΣΟ στο στρατόπεδο, αποφασίζε­
ται η α:πρόσχοπτη αναχώρηση της Ταξιαρχίας για την Ιταλία. Την επομένη,
ωστόσο, φθάνει στο στρατόπεδό της άλλος αγγελιαφόρος της ΑΣΟ, ο λοχίας
Σταμάτης Τσαμουταλίδης, με την ίδια εντολη. 32
Πέμπτη, 6 Απριλίου. (1) Στις τρεις χαι μισή ο Παππάς αφυπνίζει τον επι-
τε ,
λαρχη του. Μ'εσα 'δ ι
στο σχοτα βλ'επουν '
σχιες να χινουνται ' β ια:στιχα' προς

διάφορα σημεία του καταυλισμού. Ο Βόγλης σπεύδει προς τη σχηνή-γραφείο

' ενοπ λ οι φρουροιι τουι απαγορευουν
του, α: λλα ' ' ι
την εισο δ ο. Π ροσπα θ ειι να ερ
ι θ ει

σε επαφη με τον ' δ ιοιχητη' της Στρατονομιας,

' '
ομως α 'λλ οι '
ενοπ λ οι τον εμπο-

δ ι'ζουν. Ε πιστρεφει ' στον Π αππα:,

ι ι
οποτε χαι οι δ'
υο περιχυχ λωνονται
ι αποι στα-

' ι
σιαστες οι οποιοι απαγορευουν σε χα:
, ιθ
ε α
ι λλ '
ο προσωπο να ερ
ι θ
ει σε επαφη μα ι
ι ζ'

τους. Μέσω ενός στρατιώτη, ο Βόγλης καλεί τον διοικητή της Αντιαρματι-
' Μ οιρας,
' ' 1ωαννη Α μπατ ζ'
ογ λ ου, '
1 1
κης ταγματαρχη να παρουσιαστει ενωπιον
'

τους. ' λ ου
ο Α μπατζ ογ εμφανι'ζεται, α λλ α
ι ειναι
ι '
ενας αποι τους τεσσερις
ι ταγ-

ματάρχες που ηγούνται του κινήματος. 33 Αντί να δεχθεί διαταγές, υποβάλ­

λει στον Παππά το γνωστό υπόμνημα υπέρ της ΠΕΕΑ, ζητώντας του να το
'ψ ει.
υπογρα Ο "''
ται.,ιαρχος τον αποπεμπει. , Απο, '
τοτε και για μιαμιση ωρα, οι ' '
Παππάς και Βόγλης βρίσκονται σε απομόνωση.
Στους κύριους στόχους των στασιαστών περιλαμβάνεται η σύλληψη των
διοικητών της Αντιαεροπορικής Άμυνας και εκείνων των Πυροβολαρχιών.
Καθήχοντα υποδιοικητή της Αντιαεροπορικής Μοίρας ασκεί ο λοχαγός Γε­
ράσιμος Γερμενής, ο οποίος είχε υποστεί άγριο ξυλοδαρμό στο κίνημα του
1943. Στις τέσσερις και μισή, τον ξυπνάει ένας στρατιώτης; ι(Κίνημα, Κύριε
Λοχαγέ!)) Μισοντυμένος ο Γερμενής, παίρνει το πιστόλι του και σπεύδει έξω
ι
α:πο τη σκηνη του.
ι Α' , ,
ιγα μετρα παρακατω, μεσα στο μισοσκοτα
' ι δ
ο,
β ι
ρισχεται

ι
α:ντιμετωπος '
με τρεις ενοπ λ ους στρατιωτες
ι '
που ερχοντα:ι να τον συ λλ'β
α ουν.

ιι Μ ονο
ι ι
το πτωμα μου θ α: παρετεJ>,
ι ' ζει και ταυτοχρονα
τους φωνα ι '
πυρο β ο λ ει.

οι τρεις τρα:υμα:τι'ζονται, ο ενας ' θ ανασιμα.

Ι Σε 'ι
μικρη αποσταση ι
ομως, β ρι-
ι

σκεται ,
ενας '
τεταρτος, ο ' Σ τ ε'λ ιος Ο ρφανος.
λ οχιας ' Ε'ιναι '
εκεινος που σκοτω- '
νει τον λοχαγό. Πριν πέσει, ο Γερμενής φωνάζει: ιιΠυροβολαρχία στα όπλα!JJ 34
Μέχρι τις εννιά το πρωί, οι στασιαστές, 80 αξιωματικοί και τα 2/5 των
οπλιτών της Ταξιαρχίας, σύμφωνα με την υπερβολική εκτίμηση του Βόγλη,
έχουν θέσει υπό τον έλεγχό τους όλες τις μονάδες και τα τμήματά της. Την

32. Flcischer, <ιThc "Λnoωalies" ... » , ό.π., σ. 29.

33. Οι άλλοι τρεις ήταν οι Ιω. Μαλαγάρης, Αλέξ. Τσιριμούλας και Γ. Νέμπαρης .
34. Βλ. τα πρακτικά ης 18ης Συνεδρίασης του Εκτάκ-του Στρα-τοδικείου (2. 7. 19Η ) :
Αpχε{ο Τσοuδεpού, -τόμ. Ε', σ. 404. Ξυλοδαρμοί και κακοποιήσεις αξιωμα-τικών και υπα­
ξιωματικών υπήρξαν αρκετέ ς την ημέρα εκείνη, χωρίς όμως ά.λλους θανάτους.
 «0 Α ΙΊ'ΛΟΣ Ιl!ΌΞΕΝΟ Σ ,, 619

1
ωρα εκεινη εμφανι
t 'ζεται στον Π αππα
ι τριμε λ' ι ι
ης επαναστατικη επιτροπη, με

μέλη τον ταγματάρχη Ιωάννη Μαλαγάρη, 35 τον υπολοχαγό Βασίλειο Βα-

/ / / / /
ρε λ α' και τον Λν δ ριωτη. Σ ε ερωτησεις των Π αππα- Β'ογ λη γιατι χτυπησαν

την Ταξιαρχία και μάλιστα σε ιδιαίτερες για εκείνην στιγμές, η απάντησή

τους είναι: «Είναι και δική μας θέληση να πάμε να πολεμήσουμε, αλλά. με
κυβέρνηση που θα περιλαμβάνει και εκπροσώπους του ΕΛΜ. Το κάναμε για­
τί φοβόμαστε πως μια μέρα θα μαc; βάλουν να χτυπηθούμε με τους δικούς
μαςJ> . :Jβ Η ίδια επιτροπή συντάσσει αλλεπάλληλα μαν ιφέστα ζητώντας τον
σχηματισμό νέας κυβέρνησης με εκπροσώπους του ΕΑΜ, ενώ, προσχηματι­
κά. , εκφράζει και την επιθυμία της να αποσταλεί η Ταξιαρχία στην Ιταλία,
υπό τον παραπάνω όρο. Τα αιτήματά. της απορρίπτονται, οπότε η κατάστα­
ση οδηγείται σε αδιέξοδο. Γύρω στις δέκα το πρωί, οι Μαλαγάρης και Αν­
δριώτης επισκέπτονται διαδοχικά. τους Παππά. και Βόγλη, επιδιώκοντας την
εξεύρεση λύσης. Ο Βόγλης εκμεταλλεύεται την ευκαιρία. Κατά παράβαση
ι
των στρατιωτικων κανονισμων, ομως για να σωσει την
ι ι ι Τ
α
ξ '
ιαρχια, cφχι
'ζ
ει να

διαπραγματεύεται με τους στασ ιαστέc;. Οι Μαλαγά:ρης , Βόγλης και ο Αν­

δριώτης (τώρα πλέον , ο ιιταξίαρχος>> ) πηγαινοέρχονται προκειμένου να λά.-
β ουν ο δ η γιες
ι ι αγνωστο
απο ' χα θ ο δ ηγητικο
ι κε'Jτρο.
' Κ'
αποια στιγμη επιστρε- ' '
φουν και θ ετουν
, '
ως ορο στην αναφορα που ' θα στα λ'
ει στο υπουργειο ' Σ τρα-

τιωτικών να αναφερθεί ότι η Ταξιαρχία εξεγέρθηκε σύσσωμη. Το αίτημα

'
απορριπτεται αμεσως. ' Τ ε λ ικα' , οι στασιαστες αποφασι'ζουν να
' δ ιατηρησουν
'
την υφιστάμενη κατάσταση επί είκοσι τέσσερις ώρες, ώστε να δημιουργήσουν
επαναστατικό Δίκαιο . Στις έντεκα το πρωί ο Μαλαγά.ρης επισκέπτεται τον
Παππά. και του γνωρ ίζει πως η στάση θα λήξει την επόμενη ημέρα , στις εν­
νιά. το πρωί, οπότε οι διοικήσεις των μονάδων θα αποδοθούν στη νόμιμη ηγε-
,
σια τους.

Στις τέσσερις το απόγευμα της ίδιας ημέρας, πραγματοποιείται στο Κάιρο

σύσκεψη στην οποία μετέχουν ο ταξίαρχος Frederick W. Bewsher, Στρατιω­
τικός Διοικητής του l 6ου Τομέα (περιφέρεια της Αλεξάνδρειας), και ο υπο­
διοικητής της βρετανικής 9ης Τεθωρακισμένης Ταξιαρχίας. Εκεί αποφασί­
ζονται οι προτάσεις που θα υποβληθούν στον Αρχιστράτηγο Μέσης Ανατολής,

35. Μετά την καταστολή του κινήματος , ο Μα.λαγάρη ς καταδικάσθηκε: παμψηφεί

σε θάνατο , αλλά η ποινή του δεν εκτελέστηκε. 'Ετσι, το 1947- 1949 εκείνος ως στρα­
τιωτικός, ο Γιάννης Σαλλάς ως πολιτικός καθοδηγητής και ο Γιάννης Ζαφείρης ως κα­
πετάνιος διοικούν τον λεγόμενο ιιΔημοκρατικό Στρατό» στη Σάμο. Ύστερα. από την
ήττα του, ο Μαλαγάρης αυτοκτονεί για να. μη συλληφθεί.
J6 . Αργότερα, καταθέτοντας ως μάρτυς ενώπιον του Εκτάκτου Στρατοδικείου, ο
Παππάς θα δηλώσει πως σκοπός των στασιαστών υπήρξε η ματαίωση τη ς σcιμμετοχής
της Ταξιαρχίας σε: πολεμικές επιχειρήσεις. Βλ. τα πρακτικά της 5ης Συνεδρίαση ς του
Εκτάκτου Στρατοδικείου (2 1 .6.1 944): Αpχείο Τσοuδεpού, τόμ. Ε', σ. 377 χ. εξ. (379).
620 ΠF.ΤΡ ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡl!Σ - ΣΤΑΪΚΟΣ

sir Bernard Paget, ο οποίος έχει διαδεχθεί τον Wilson ύστερα από τη μετά­
θεσή του στην Αλγερία. Οι προτάσεις : :17
α.. Να μη σταλεί στην Ιταλία. η Ιη Ταξιαρχία.
β. οι στασιαστες να
ι δ ι ι ,
ιαχωρ ιστουν α.πο τους νομιμοφρ ονες και να. στα.
λ
ουν
ι

σε χωριστό στρατόπεδο.
γ. Μετά τον διαχωρισμό να ακολουθήσει αφοπλισμός της Ταξιαρχίας.
δ. Ελληνικές μονάδες που κινούνται προς την Αλεξάνδρεια να. σταλούν αλ­
λού.
Το βράδυ φθάνει στην Ιη Ταξιαρχία ο Βρετανός αξιωματικός-σύνδεσμος,
αντισυνταγματάρχης Wilson, ο οποίος ανακοινώνει στον Παππά πως την επο­
μένη πρόκειται να τον επισκεφθεί Βρετανός στρατηγός για. να του διαβιβά-
σε ι τις εντο
'
λ ες του αρχιστρα.τηγου
1
...
Πέμπτη, 6 Απριλίου. (2) Τυπικά, το κίνημα στο Βασιλικό Να.υτιχό ξε­
σπάει το πρωί της ημέρας εκείνης . Ωστόσο , τις δύο προηγούμενες ημέρες
1 β 1 1 λλ θλ β 1 1 1 1 1
εχουν συμ ει α α ι ερα. γ e:γονοτα, απο τα οποια το πρωτο μεν α ποσιω-

πη
' θ ηκε την εποχη εκεινη , ·
' 1 18 1 J '
ενω και σημερα ακομα εινα.ι ε
/ λ 1
αχιστα γν ωστο.
1

Πρόκειται κυρίως για την ανταρσία στο Α/Π «ΚρήτψJ, που φθάνει στην Αλε­
ξάνδρεια την 1η Απριλίου χαι δένει δίπλα στο πλωτό συνεργείο «ΉφαιστοςJJ.
Από τις αναμνήσεις τού τότε σημαιοφόρου Αριστείδη Γιαννόπουλου ::!9

Την απορία μας ήρθε να επιλύσει η είσοδος στο καρρέ, του μαγείρου και ενός
θερμαστού με άψογη στολή επιθεώρησης. Ο θερμαστής χαιρέτησε κατά τρό­
πο σαφώς προσποιητό και είπε στον Κυβερνήτη [υποπλοίαρχο Αγαμέμνονα
Ποταμιάνο] δίνοντάς του συγχρόνως ένα δακτυλογραφημένο κε ίμενο: Η Κε­
ντρική Επιτροπή μάς έδωσε αυτό το πρωτόκολλο που ήδη έχουν υπογράψει
όλοι σχεδόν οι ναύτες και πολλοί Υπαξιωματικοί , με την παράκληση όπως το
υπογράψετε χι εσείς και οι Αξιωματικοί του πλοίου και εν συνεχεία να της το
1 ψ
επιστρε ουμε προκειμενου
1
να το στε ι'λε ι στο καιρο
1
...για να πεσει η κυ βερ-
' 1

νηση και να σχηματισθε ί Κυβέρνηση των βουνών. [... ] Και ποια είναι αυτή η
Κεντρική Επιτροπή που αλληλογραφεί απ' ευθείας με εσάι:; και όχι μέσω εμού;
τον ρώτησε ο Κυβερνήτης. Είναι η επιτροπή του ΙΙΦΑΙΣΤΟΣ ' 0 η οποία κα­
1

τευθύνει τον αγώνα για την πτώση της προδοτικής Κυβερνήσεως Τσουδερού
και σχηματισμό Κυβερνήσεως των βουνών της πατρίδος απήντησε ο ...

:!7. Βλ. τη βρετανική στρατιωτική έ κθεση γεγον ότων ι< Mutin~' 1 Grcck Bdc,
8.ιl.1944ιι: ΤΝΑ (PRO) WO 201 / 1679 (αδημ.).
38. Βλ. τη σχετική με τα γεγονότα έκθεση της OSS: Αpχείο Τσοuδεpού, τόμ. Ε ' , σ.
146 χ.εξ. ( l ι18).
39. Βλ. Αριστείδης Γιαννόπουλος (αντιναύαρχος), Λντιτοpπιλιχό ((ΚΡΗΊΊ!JJ . Ι-Ι ιστο­
pία ενός πλοίου στον Πόλεμο (1943-1945), σ . 73 χ.εξ.
40. Ο κυβερνήτης του, πλοίαρχος Εμμανουήλ Κορτέσης, είχε ήδη φυλακιστεί στο
πλοίο.
 «0 Λ ΓΓ ΛΟ Σ ΠΡ UΞΕΝ ΟΣ » 62 1

Αυτό ήταν αρκετό για να ξεσπάσε ι πλέον σε ύβρεις ο ατυχής Κυβερνήτης.

Παρέλαβε το πρωτόκο/λο, το ξέσχισε σε χίλια κομμάτια και διέταξε την προ­
φυλάκιση των δύο ναυτών. Ταυτοχρόνως τηλεφώνησε στον Λρχηγό του Στό­
λου από τον οποίο όμως έλαβε και πάλι την απίστευτη εντολή: Μην εξωθεί­
τε τα πράγματα. Επ' ουδενί οι δύο ναύτες να προφυλακισθούν.
Δεν γνωρίζω τι ακριβώς συνέβη στο πλοίο το απόγευμα της 3ης Απριλίου,
γιατί βγήκα στην Αλεξάνδρεια μέχρι τα μεσάνυχτα. [ ... ] Όταν επέστρεψα
βρήκα το πλοίο περιέργως φωτισμένο στο κατάστρωμα, πράγμα που αφ' ενός
μεν απαγορεύεται, αφ' ετέρου δε ήταν και εγκληματικό. Οι αεροπορικές επι­
δρομές δεν απεκλείοντο ακόμα. [ ... ] Μόλις ανέβηκα τη σκάλα, δύο σκοποί
με χαι.ρέτησαν κατά τρόπο επιδεικτικώς άψογο, τους αντιχαιρέτησα, ο ένας
όμως απ' αυτούς μου είπε: - Έχουμε διαταγή να απαγορεύσουμε την είσο­
δο παντός οπλοφορούντος. Σας ερωτώ λοιπόν, οπλοφορείτε; Απάντησα αρ­
νητικά και κατευθύνθηκα προς το καρρέ των Αξιωματικών, παραπλεύρως του
οποίου ή πλησίον αυτού ευρίσκοντο και τα δωμάτια των Αξιωματικών. Στην
είσοδο του διαδρόμου άλλος ναύτης με οπλοπολυβόλο με χαιρέτησε, αυτός
μάλλον ειρωνικώς .
- Καλησπέρα σας, μου είπε. Η κυκλοφορία στο κατάστρωμα απαγορεύ-
εται.

- Και ποιος απαγόρευσε την κυκλοφορία; τον ερώτησα.

- Η Επιτροπή του πλοίου , μου είπε.
- Και ποία είναι αυτή η επιτροπή; τον ξαναρώτησα.
- Αυτά και πολλά: άλλα θα σας τα πουν οι άλλοι Αξιωματικοί. Εγώ αυτή
την εντολή έχω.
[ ... ] Βυθισμένος στην πολυθρόνα του ο Λος Μηχανικός , Υποπλοίαρχος
[Παναγιώτης] Τζιμέας, μου έγνεψε να πάω κοντά του. Όταν πλησίασα μου
είπε σιγά: Πρόσεξέ με. Τον Μόσχο τον καθαρίσανε , 41 που είχε βάρδια, τον
Ποταμιάνο τον πιάσανε και τον έχουνε στον ΙΙΦΑΙΣΤΟ φυλακή. Έχουν εξα­
φανιστεί όλα τα όπλα από το καράβι. Εμείς είμεθα φρουρούμενοι εδώ [ ... ]

Πορτ Σάιντ, 4 Απριλίου. Οι στασιαστές πιέζουν τους αξιωματικούς των

πλοίων να υπογράψουν το πρωτόκολλο. Στο ιστορικό θωρηκτό «Αβέρωφ,,, ο
κυβερνήτης του, αντιπλοίαρχος Ανδρέας Γολέμης , και ο ύπαρχος αρνούνται να
θέσουν την υπογραφή τους και εξαναγκάζονται να εγκαταλείψουν το σκάφος,
ι λ β' ι λ' ι Τ ι Ι ι
το οποιο κατα αμ α.νεται απο το π ηρωμα του. η νυχτα της ημερας εκει-

νης, όταν ο κυβερνήτης του ΝΠ ((Κουντουριώτης,,, πλωτάρχης Μιχαήλ Λέ-

'
στος, και α λλ οι αξ ιωματικοιΙ επιστρεφουν
Ι /
στο π λοιο , αντιμετωπι'ζονται με πυ -

β ο λ ισμους
Ι 1 Ι Ι Ιζ 1
ρο α.πο τη φρουρα των στασια.στων και αναyκα οντα.ι να γυρισουν

1 1. Ο Κωνσταντίνος Μόσχος ήταν ανθυποπλοίαρχος. Πυροβολήθηκε και -τραυματί­

στηκε σοβαρά από τους σ-τασιαστές, όταν αρνήθηκε να -τους παραδώσεt τα κλειδιά του
οπλοστασίου και της πυριτιδαποθήκης του πλοίου. Νοσηλεύθηκε για δύο μή'Jες σ-το νο­
σοκομείο της Λλεξάνδρειας χαι μετά επανήλθε στην ενεργό υπηρεσία.
622 ΠJΠΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡl!Σ - ΣΤΑΪΚΟΣ

στην ακτη. ' Τ α 'δ

ι ια δ ιαuραματι
~ 'ζονται ' '
την επομενη νυχτα , οταν ο αντιπ ' λ οι-
'
αρχος Νικόλαος Κοτσιλίρης, ο πλωτάρχης Ανορέας Κορδέλλας και ο ανθυ­
ποπλοίαρχος Θεόδωρος Βλάχος επιστρέφουν στα πλοία τους. Ενώ ο Κοτσιλί­
ρης ενημερώνει μεγαλόφωνα τον σκοπό του Α/Π «Πάνθηρ» για την ταυτό­
τητά του , οι τρεις αξιωματικοί δέχονται ριπές πολυβόλου εκ μέρους του. 42
Στην Αλεξάνδρεια, στις 6 Απριλίου συμβαίνουν τα χειρότερα: Το πρωί, ο
κυβερνήτης του Α/Π <<Πίνδος», πλωτάρχης Δημήτριος Φοίφας, επισκέ πτεται
το γραφείο του Αλεξανδρή για να ζητήσει την απομάκρυνση του σημαιοφό­
ρου Περικλή Σούτζου, του μόνου αξιωματικού του πλοίου που έχει προσχω-
'
ρησει στο κινημα. ' Τ ην 'δ
ι ια '
ωρα οι στασιαστες πετουν στη ' ' θ α' λ ασσα ο' λου ς
'λλ 'C ι λ ι ι ι ι Ι
τους α ους αι;,ιωματιχους του αντιτορπ ι ικου, αναμεσα του ς τον υπαρχο π-

ποχράτη Δέδε, ο οποίος τραυματίζεται, και τον υποπλοίαρχο Νικόλαο Κογε-

β ,ινα. 43 'Ο
ταν ο
φ ι
οιφας επιστρεφει στοπ
ι λ ι
οιο , οι στασιαστες του
ι ι ζ ι
ητο υν φορ-

'
τικα να υπογρα 'ψ ει το πρωτοκο ' λλ ο υπερ της' ΠΕΕΑ . Ε χεινος
' ' '
οχι μονον αρνει- '
ται, αλλά και τους καθυβρίζει. Συλλαμβάνεται αμέσως κα ι κλείνεται στις
Ελλην ικές Ναυτικές Φυλακές της Αλεξάνδρειας (ΕΝΦΑ) , οι οπο ίες έχουν κα­
ταληφθεί από τους στασιαστέ ς και μετατραπε ί σε «εντευκτήριό» τους. Αργά
το μεσημέρι απελευ θερώνεται από τον Β ρετανό πλο ίαρχο J. S. C ampbe ll ,
αξιωματικό-σύνδεσμο μεταξύ του Βρετανού Αρχηγού του Στόλου και του Έλ­
ληνα ομολόγου του. Ο Campbell ανήκει στις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες .
Τ ο '~
ιuιο ' ~ 'ζει το υπουργικο1 συμ β ου' λ ιο, το οποιο
πρωι συνεuρια 1 1
ενημερωνε ι γ ια

τα συμβάντα στο «ΠίνδοςJ> ο Τούμπας. Ο ίδιος αποχωρεί από την « Επιτροπή

τ ων πλοιαρχωνJ>
ι ι ι
και στρεφεται κατα των κινηματιων , κατι πο υ
ι ι θ ~
α αποuει ε ι
'ξ

και έμπρακτα. Την επιτροπή εγκαταλε ίπει και ο Πετρόπουλος . Εκε ίνος, με
το πρόσχημα της συνοιαλλαγής με την Κεντρική Επιτροπή Αγώνα (ΚΕΑ) ,
εξασφαλίζει την άδεια να επιβιβασθεί στον <ι'Ηφαιστο», όπου ήδη έχουν αναρ­
τηθεί μεγάλες επιγραφές: <lΚΥΒΕΡΝΗΣ Η ΤΟΥ ΒΟΥΝΟΥ. ΕΑΜ-ΕΛΑΣ>J . Ο
Γιαννόπουλος αφηγείται : 44

Ο Πλοίαρχος Πετρόπουλος, Διοικητής αντιτορπιλικών, περιφέρεται στα πλοία

της ομάδας ΗΦΑΙΣΊΌΣ και πολλοί τον εμφανίζουν σαν αρχηγό του κινήμα­
τος. Ο άνθρωπος αυτός όμως δεν ήταν τίποτε. Ούτε αρχηγός του κινή ματος,
1 /
Πλ ο ιαρχος,
1
Δ ιοικητη ς
/ /
λ ιχων. φ ο β ου μαι
/ 1 /
ουτε ο υτε αντιτορ π ι οτι και αυτος

42 . Από την έκθεση του Αντιε ισηγητή , πλωτάρχη Άγγελου Κόπιτσα, προς τον Βα­
σιλικό Επίτροπο του Εκτάκτου Ναυτοδικείου , σχετικά με τα γεγονότα στο Λ/Π (ιΠάν­
θηριι . Ιδιωτικό αρχείο.
43 . Σε πρόσφατο ταξίδι του, το «Πίνδος )) είχε συναντήσει θαλασσοταραχή , με απο­
τέλεσμα ένας ναύτης να παρασυρθεί από χύμα. Ο Κοyεβίνας δεν δίστασε να πέσει αμέ­
σως στη θάλασσα για: να τον σώσει και το γεγονός τον ε ίχε καταστήσε ι αντικείμενο
λατρείας στο πλή ρωμα.
44. Ό.π., σ. 91. Πρβλ. Φωκάς, ό.π., τόμ. Β', σ . 385- 386.
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ» 623

εyνώριζε ότι δεν ήταν τίποτε. Αλλά δεν το έλεγε. Πότε ενεφανίζετο ως αρ­
χιεπαναστάτης, πότε ως συμβιβαστής, πότε ως σύμβουλος, πότε ως θύμα και
αρκετές φορές ως ήρως.

Η είδηση για τα γεγονότα στο «Πίνδος» προκαλεί πανικό στα μέλη του
υπουργικου συμ ' β ου λ'ιου '
και στον επισης παροντα ' Ρ ουσσο,
' '
ο οποιος τωρα ' ζη -
'
τe:ι να αποστα λ ει' ' '
επειγον μηνυμα στον β ασι λ'εα '
με αιτημα την αμεση επι- '
'
στροφη του στο Κ'
αιρο, '
ωστε να ρυ θ μισει
' '
εχεινος τα ζητηματα.
' Το τη λ εγρα-
'
' ι Τ ~ ι ι ι 'λ λ δ
φημα συντασσεται απο τον σουuερο και εγχρινεται απο ο ους, με π ειο ο-

τούντα τον Καραπαναγιώτη. Με το ίδιο κείμενο οι υπουργοί ζητούν από τον

Γεώργιο Β' να υποδείξει ως προσωρινό πρωθυπουργό τον Ρούσσο, προφανώς
λόγω των σχέσεών του με την ΑΣΟ και την ΕΑΣ. 4"' Αργότερα, ο Βενιζέλος δη-
λωνει
, ' και αν ακομα
στον αιγυπτιακοι Τ'υπο οτι ι του ανατε θ ειι απο' τον β ασι λ εα
'

ο σχηματισμός νέας κυβέρνησης, θα αρνηθεί.

Παρασκευή, 7 Απριλίου. Νωρίς το πρωί , ο υποστράτηγος Frederick G.
(((Paddy») Beaumont Nesbitt, σύνοεσμος του Paget με τα Γενικά Επιτελεία
ι
των συμμαχικων δυναμεων
ι '
που ε δ ρευουν ' στην εuρα
στην Α'ιγυπτο , μετα β αινει ι ~

της 9ης Τεθωρακισμένης Ταξιαρχίας , όπου συναντάται με τον διοικητή της,

ταξίαρχο Marcus G. Roddick, τον Bewsher, τον αντισυνταγματάρχη Wilson
και άλλους αξιωματικούς. Εκεί πληροφορείται πως στο στρατόπεοο της Ιης
/ /
Τ αξ ιαρχιας λλ' θ ει λλ' δ ο-
1 1
' επικρατει ηρεμια α ' α '
και οτι εχουν α.φα.ιρε πο α. α.πο τα ο

φρά.γμα.τα της προηγούμενης ημέρας. Ακολουθεί σύσκεψη και στη συνέχεια.

όλοι μαζί αναχωρούν για το στρατηγείο της Ιης Ταξιαρχίας. Ο Beaumont
Nesbitt έχει στην τσέπη του μια διαταγή, υπογεγραμμένη από τον ίδιο για
λογαριασμό του Paget. Το κείμενό της :

Εν όψει των γεγονότων των τελευταίων ,18 ωρών, όλες οι μονάδες της Ιης Ελ­
ληνικής Ταξιαρχίας θα αφοπλισθούν άμεσα και τα όπλα τους θα παραδοθούν
στην 9η Τεθωρακισμένη Ταξιαρχία. Ύστερα από την ολοκλήρωση του αφο­
πλισμού, όλες οι μονάδες θα μεταφερθούν στο στρατόπεοο ΕΙ Amiriya, με
μέρινα της 9ης Τεθωρακισμένης Ταξιαρχίας. 46

Το τι ακολουθεί στο στρατόπεοο, περιγράφεται με αρκετή Οόση μελοορα­

l1
ματισμού από τον Παππά :4 7
.1,
J

45. Βλ. το σχετιχό ιδιόχειρο ση μείωμα του Τσουδερού, Αρχείο Τσουδερού, τόμ. Ε ',
σ. ] 57, και Κανελλόπουλος , Ημερολόγιο, σ. 535 ( με έ κδηλη ειρωνεία για την επιλογή
του Ρούσσου ).
46. Βλ. την από 7. 4. 1944 αναφορά του Beaumont Nesbitt: ΤΝΛ (PRO) WO 201 / 1769
(αδημ. ).
47. Βλ. Αρχείο Τσουδερού, τόμ. Ε', σ. 350 χ.εξ.
 ΠΕΤ!'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΤΚΟΣ

Μόλις κατέρχεται του αυτοκινήτου του ο Στρατηγός , με καλεί εντός της σκη­
νής. Εκεί μου παραδίδει μιαν έγγραφον διαταγήν. Είναι δακτυλογραφημένη ,
αποτελείται από 3 Ι /2-4 1/2 σειρά.ς επί τετάρτου φύλλου χάρτου. Δεν γνωρ ί­
ζω την Αγγλικήν. Το έδωκα στον Υπολοχαγόν του Δικαστικού [Παναγήν]
Παπαληγούραν, που μιλάει καλά την Αyγλικήν, να μου το διαβά.ση εν μετα­
φράσει. Αναγινώσκει: «Η Ταξιαρχία θα αφοπλισθή. Άπαντες αξιωματικοί και.
οπλίται της Ταξιαρχίας, άοπλοι, με χλαίνην, κλινοσκέπασμα και σακκίδιον με
ην τροφήν ης μεσημβρίας θα μεταφερθούν μερίμ'Jη της 9ης Τεθωρακισμέ­
νης εις στρατόπεδον Αμιριάς. Πάτζετ)).
Στο άκουσμα της κατάρας αυτής μου 'ρθε ζάλη. Στο κτύπημα του κεραυ­
νού της λύγισαν τα γόνατά μου. Θα 'χα πέσει κά.τω , αν δεν ήταν δίπλα μου
το τραπέζι του γραφείου και ο στύλος της σκηνής που με κράτησαν. Και σω­
ριάστηκα πάνω σ' αυτά αλλά. συνήλθα αμέσως. Πιάστηκα από το στύλο και
ορθώθηκα. Ο Στρατηγός με κοίταγε με έκπληξιν. Δεν εφαντάζετο, φαίνεται,
ότι ήτο δυνατόν να προξενήση τόσην οδύνην το πράγμα. Επιχειρώ να συζη­
τήσω με τον Στρατηγό τον τρόπο εφαρμογής-εκ-τελέσεως της διαταγής εκεί­
νης, της επικαταράτου αυτής καταστρεπτικής διαταγής. Ο Στρατηγός οργί­
ζεται. Και με ωργισμένο ύφος υπεγείρει το αριστερό χέρι, κοιτάει τ' ωρολό­
γιόν του, στρέφει ύστερα τα μάτια προς τα δικά μου και μου απαντά. εις τόνον
επιτακτικόν: ιι'Εχετe: προθεσμίαν 55 λεπτών της ώρας. Εντός του χρόνου αυ-
,
του
t: /
αc.,ιωματικοι
λ' / λ , β '
και οπ ιται, μονον με τις χ αινες, μια κου ερτα και τα σακ-

κίδιά. τους, να 'χουν επιβιβασθή στ' αυτοκίνητα της 9ηι; Τεθωρακισμένης Τα­
ξιcφχίας, τα οποία προς τον σκοπόν τούτον θα ευρίσκωνται στον καταυλισμό
εκάστης ΜονάδοςJJ.
Αναστατώνομαι. Συγκλονίζομαι . Θέλω να μπήξω φωνή, φωνές. Να ουρ­
λιάξω: αΜη, προς Θεού μη!>> Μην εξαπολύετε την καταστροφή. Μην γίνε­
σθε ο δήμιος επάνω στον οποίο θα πέση η αιώνια κατάρα της Ταξιαρχίας και
της μαρτυρικής Πατρίδος της. Αλλά: συγκρατούμαι. Και τον παρακαλώ να μ'
αχούση, να θελήση να συζητήση μαζί μου να μ' αφήση κάποια πρωτοβουλία
για την εκτέλεση. Μα αυτός δεν παίρνε ι, δεν ακούει τίποτα. Μου ρίχνει ένα
οργίλο αλλά και περιφρονητικό βλέμμα, μου στρέφει αποτόμως τα νώτα και
εξέρχεται -της σκηνής. Καταραμένος να 'σαι Έσμπυ Μπώμαν! (sic!)

Ο Παππάς ενημερώνει τους διοικητές των μονάδων σχε-τικά: με τη διατα­

γή του Paget και το τελεσίγραφο του Beaumont Nesbitt, ενώ ο δεύτερος ανα-
,
μενει την εκτε
/ λ εση, / ξω
τους ε
,
απο τη σκηνη.
, ο / /
υποστ ρατηγος αφηγειτα ι :
48

Οι διοικητές διασκορπίσθηκαν στις μονάδες τους. Για κάποιο διάστημα φά­

νηκε πως θα υπάρξει συμμόρφωση στη διαταγή, καθόσον βλέπαμε να συ­
γκεντρώνονται μικρέ ς ομάδες ανδρών που μετέφεραν τα κλινοσκεπάσματά:
τους σε διάφορα σημεία του στρατοπέδου. Όμως, το αντιαρματικό πυροβολι-

,18. Ό.π.
 "Ο ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 625

κό, τοτ::οθετημένο κατά μήκος του Στρατηγείου, άρχισε να τίθεται επί ποδός
πολέμου και να στέλνει σε χαρακώματα άνδρες με ελαφρά πολυβόλα Bren που
στόχευαν προς το μέρος μας. Ταυτόχρονα, οχήματα με άνδρες και Bren πε­
ρικύκλωσαν το Στρατηγείο.
Ο ταξίαρχος Roddick επικοινώνησε τότε με την ταξιαρχία του και ζήτη­
σε την αποστολή ενός ουλαμού τανκς στο Στρατηγείο. Όμως ύστερα από λί­
γο, είδαμε τους άνδρες του αντιαρματικού πυροβολικού να αφαιρούν τα κά­
λυπτρα από τα πυροβόλα τους των 17 λιβρών. Κατόπιν τούτου ο ταξίαρχος
49

Roddick διέταξε τα τανκς να παραμείνουν αμετακίνητα, ενώ εγώ, έχοντας

αντιληφθεί ότι η προσπάθειά μου για εξεύρεση ειρηνικής λύσης απέτυχε, διέ­
ταξα την ομάδα των Βρετανών αξιωματικών να επιβιβασθεί στα αυτοκίνητά
της και να επιστρέψει στην έδρα της 9ης Τεθωρακισμένης Ταξιαρχίας.
Πολλοί Έλληνες ανώτεροι αξιωματικοί προσπάθησαν να φύγουν μαζί μας.
'Ο μως δ εν '
μπορουσα να το επιτρε 'ψ ω και τους δ'λ
η ωσα ' '
οτι πρεπει να παρα-

μείνουν και, αν έχουν τη δυνατότητα., να ανακτήσουν τον έλεγχο της κατά­

στασης.

Σ τα '
αυτοκινητα των
Β ι
ρ ετανων α
ξ
ιωματικων
ι β ι ς,ι
ρισκονται και ουο κρατου-
1

μενοι, οι ταγματάρχες Αμπατζόγλου και Μαλαγάρης. Όμως, ο οπλισμένος

οχ ' ' '
ι λ ος στρεφε-ται -τωρα με α λ α λ αγμους χατα του Παππα,
ι πισ-τευοντας
' 'ι
ο-τι ι
εκε ι-

νος έχει εκδώσει -τη δια-ταγή -του αφοπλισμού. Με υποπολυβόλα (ιThompson»

c,,ιφο λ'
και t" ογχες να πιε'ζουν την π λ'
ατη του, τον ω θ ουν ε
't:"
c,,ω απο' -το στρα-τοπε- ' 1

δο. Κάποιος κραυγάζει: ιιΣκοτώσ-τε τον! Τι τον φυλά-τε;» Ο συν-ταγμα-τάρχη ς

απω θ ει-ται
ι β' ι
ιαια , σε αποσταση ενος η
ι ι δ' ι ι 'ζ
υο μετρων , οποτε γυρι ει π ρος -τον

όχλο και φωνάζει : ((Εμπρός, κ-τυπά-τε! Δεν πρόκειται να χάσει η Βενετιά βε­
λόνι!» Όμως, μπροστά τοu σπεύδουν και σχημα-τίζουν ανθρώπινη ασπίδα ο
ταγματάρχης Σοφοκλής Τζαννετής και ο Παπαληγούρας. Ξαφνικά εμφανίζε-
' ' '
ται ενας απο -τους ηγετες -των στασιαστων , ο ' Τ σαμουτα λ'δ '
ι ης. Σταματαει με

φωνές το εξαγριωμένο πλήθος και μια άλλη ομάδα που πλησιάζει. Ύστερα
παίρνει τον Παππά, τον Τζαννετή και τον Παπαληγούρα και τους οδηγεί σε
μία φροuρούμενη σκηνή, με την εντολή να μην πλησιάσει κανείς. Ο Παππάς
γράφει:

Κατά την διαδρομή από της συλλήψεώς μου μέχρι του νέου τούτου δεσμευ­
τηρίου μου, το οποίον βρίσκεται σε θέσι απ' όπου φαίνεται ολόκληρος σχεδόν
η έκτασις του Στρατοπέδου, βλέπω παράφρονας κινήσεις. Πλήρης πολεμι­
κός οργασμός μανιακών. Πυροβόλα -των 25 λιβρών , Αντιαρματικά, Αν-τιαε­
ροποριχά μετακινούνται προς διαφόρους κατευθύνσεις και τάσσονται σε δια-

49. Σύμφωνα με την έκθεση ιιΜytίιιy 1 Gι·eek Bde, 8.4. J 944)), ό.π., η κινητοποίη­
ση του αντιαρματικού πυροβολικού είχε ως αιτία τη σύλληψη του ταγματάρχη Αμπα­
τζόγλου την ώρα που είχε πλησιάσει τον Παππά για να του μιλήσει .
626 ΠF:ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑικω:

'
φοροuς θ'
εσε:ις. κ' Ι
αριε:ρc; με:τακινοuνταt, πο λυ β ΟΛα
1\ Ι
τασσονται, <;:, lt;'
uιαται..,ε:ις Ι
μα-

λ αμ βανονται,
/ f f f Ι
χηc, χαρακωματα αναπτυσσονται, φωνες ακουγονται ως εκ συν-

θήματος: ((Όχι, δεν θα παραδώσουμε: τα όπλα. Προτιμάμε: τον θάνατο)).

Ο Βόγλης σώζεται χάρις στους Βρετανούς αξιωματικούς-συνδέσμους που

τον οδηγούν στη σκηνή τους. Άλλοι όμως αξιωματικοί και υπαξιωματικοί,
στην προσπάθειά: τους να εκτελέσουν τη διαταγή του αφοπλισμού, χαθυβρί-
ζονται /
η χαχοποιουνται.
/ Σ' /
Ι
υμφωνα παντα με την αφηγηση του
π
αππα, η χα-
/
'
τασταση εχει ι;,εφυγει π
1 t" 1 λ'
εον απο
/ Ι °C
τους στασιαστες αι..,ιωματικους και τα πα-
Ι Ι

ντα ρυ θ μι'ζονται ' '

απο επιτροπατα που εχουν σχηματισει ' ' '
Κεντριχη'Ε πιτροπη,
με μέλη τους Τσαμουταλίδη και Ανδριώτη , τον υπολοχαγό Βασίλειο Βαρελά
και τον ανθυπολοχαγό Θανάση Τσίγκο.
Στην 9η Τεθωρακισμένη Ταξιαρχία ο Beaumont Nesbitt και οι άλλοι Βρε-
ξ , Ι ξ 'ζ /δ
τανοι α ιωματιχοι επε εργα ονται σχε ιο για την αντιμετωπιση της χατα-
/ /
Ι Ρ Σ' Ι
στασης, το οποιο συντομα εγκρινεται απο τον
, ' ,
aget. υμφωνα με αυτο:

1. Η 9η Τεθωρακισμένη Ταξιαρχία και το βελγικό τάγμα θα κινηθούν άμε­

σα προς το lkingi και θα αποκλείσουν όλους τους δρόμους που οδηγούν από
το στρατόπεδο της Ιης Ταξιαρχίας προς τα ανατολικά.
2. Θα διακοπούν η τηλεφωνική επικοινωνία του ελληνικού στρατοπέδου
και ο εφο δ ιασμος
Ι
του.
Εξ 1 1 1 Ιδ
αιρειται εντουτοις η παροχη υ ατος,
δ δ Ι /
ε ομενου οτ ι

από το στρατόπεδο διέρχεται ο αγωγός ύδρευσης της Mersa Matruh.

3. Η μονάδα αξιωματικών-συνδέσμων 210 θα αποσυρθεί αμέσως.
4. Οποιοσδήποτε άνδρας της Ταξιαρχίας περισυλλεγεί αργότερα από την
9η Τεθωρακισμένη Ταξιαρχία, θα εγκλεισθεί στο στρατόπεδο αιχμαλώτων
πολέμου Agamy, κοντά στην Αλεξάνδρεια.
5. Θα ζητηθεί από τη RAF η λήψη φωτογραφιών του στρατοπέδου, προ­
κειμένου την επομένη να ριχθούν προκηρύξεις με διάγγελμα του Paget.
6. Θα ζητηθεί από το Γενικό Στρατηγείο η άμεση επιλογή μιας ταξιαρχίας
που θα κινηθεί προς την περιοχή, με σκοπό να αντικαταστήσει την 9η Τεθω­
ρακισμένη Ταξιαρχία, ώστε να μην αναβληθεί η αποστολή της στην Ιταλία.
Λίγο αργότερα, ο Beaumont Nesbitt δέχεται την παράκληση του Παππά
να οεχ
"' θ / <;:,Ι
ει uυο εκπροσωπους του, εναν απο την ομα
f / Ι 'δ
α των νομιμοφρονων
1 (
τον

αντισυνταγματάρχη Αθανάσιο Δασχαρόλη) και έναν από τον κύκλο των στα­
σιαστών (τον λοχαγό Δαρίλα). Το αίτημα γίνεται δεκτό και η συνάντηση, με
την παρουσία ενός Έλληνα διερμηνέα, πραγματοπο ιείται στη μία το μεση ­
μέρι. Ο Beaumont Nesbitt αναφέρει: 50

50. Ό.π. Πρβλ. ιιMytiny 1 Grcck Bde, 8.4 . 194 411, ό. π., σχετικά με τα. ονόματα των
αντιπροσώπων. Πάντως, το γεγονός απουσιάζει από τις εκθέσε: ιζ του συνταγματάρχη
Παππά, τόσο την επίσημη (βλ. Νεφελοuδης , ό.π., σ. 280 χ. εξ. ) όσο και εκείνην που
χρησιμοποιώ στις προηγοuμενες σελίδες.
 «0 ΑΓΓΛUΣ ΠΡUΞΕΝ ΟΣ ,, 627

Όταν έφθασαν οι αντιπρόσωποι , μου δήλωσαν πως η ενέργε,.α της τφοηγοϊι­

μενης ημέρας είχε αμιγώς πολιτικό χαρακτήρα και δεν σκόπευε να προκα­
λέσει τις Βρετανικές Στρατιωτικές Αρχές. Μου είπαν , επίσης , ότι η συμ­
μόρφωση προς τη διαταγή του αφοπλισμού είναι αδύνατη, καθόσον ουδέπο­
τε υπήρξε Έλληνας στρατιώτης που να το έχει πράξει κάτω από οποιεσδήποτε
συνθήκες. Τους απήντησα ότι η διαταγή του Αρχιστρατήγου πρέπει να εφαρ-
, , ,
μοστει και οτι ως στρατιωτες
δ ,
εν ειχαν
δ ,
ικαιωμα να προ
β '
α ινουν σε πο
λ ,
ιτικες

εκδηλώσεις που παρεμποδίζουν την πολεμική προσπάθεια με το να προκαλούν

την ανάμιξη βρετανικών μονάδων. Τους υπενθύμισα πως επρόκειτο για το
τρίτο κίνημα. στην Ταξιαρχία. μέσα σε δώδεκα μήνες και δήλωσα ότι η κατά­
σταση αυτή δεν μπορεί πλέον να γίνει ανεκτή, για οποιονδήποτε λόγο. Εκεί­
νοι συνέχισαν να βεβαιώνουν πως το ζή-τημα ήταν καθαρά ελληνικό χαι πο­
λιτικό, άσχετο δε με τις Βρετανικές Στρατιωτικές Αρχές. Προσέθεσαν ότι
εάν επιμείνω θα υπάρξουν πολλοί Έλληνες αξιωματικοί που θα. αυτοκτονή­
σουν. Εξέφρασα τη λύπη μου, όμως όσο βρίσκονταν υπό τις διαταγές του Αρ­
χιστρατήγου θα βοηθούσαν περισσότερο τον εαυτό τους και τη χώρα τους με
το να. συμμορφωθούν στις διαταγές του, έστω στην πα.ρούσα φάση. Τότε η
αντιπροσωπεία α.πεχώρησε ...

Ακολουθούν, με τη μορφή δια.λόγου, τα: κείμενα: των τηλεγραφημάτων που

ανταλλάσσονται μεταξύ Τσώρτσιλ, Leeper , Wilson και Paget στις 7 Απριλίου ,
σχετικά με την Ιη Ταξιαρχία.: 51
- Leeper προς Foreign Office (7 Απριλίου):

Δυστυχώς, νωρίς σήμερα το πρωί επικράτησε αναταραχή σε ολόκληρη την Ι η

Ταξιαρχία., όπου τον έλεγχο έχουν αναλάβει επιτροπές στρατιωτών. Ο αρχι­
στράτηγος ενημερώνει το Συμμαχικό Στρατηγείο ότι η Ταξιαρχία. ε ίναι πλέον
ακατάλληλη για. επιχειρήσεις και δεν μπορεί να. σταλεί στην Ιταλία..

- L eeper προς Foreign Office;

Αυτό που συμβαίνει εδώ μετα.ξ6 των Ελλήνων δεν αποτελε ί τίποτε λιγότερο
από επανάσταση.

- Τσώρτσιλ προς Paget, με κοινοποίηση στον Wilson και στον (στρατάρ­

χη) sir Harold Alexander:

1. Πληροφορούμαι πως έχετε ενημερώσει το Συμμαχικό Στρατηγείο ότι

ύστερα. από τις πρόσφατες αναταραχές η Ελληνική Ταξιαρχία είναι πλέον ακα­
τάλληλη για επιχειρήσεις και, συνεπώς, δεν πρέπει να σταλεί στην Ιταλία.

51. Βλ. Τ"JΛ (PRO) CAB 64/ 47/ 49 και CAH 101/ 250. Σημειώνεται πως τις ημέρες
εκείνες ο Τσώρτσιλ ασκούσε και καθήκοντα υπουργού των Εξωτερικών.
628 ΠΕΠ'ΟΣ ΣΤ . ΥIΑΚΡΙlΣ -ΣΤΑΤΚΟΣ

2. Στο τηλεγράφημά. μου της Sης Απριλίου προς τον στρατηγό Wilson,
είπα πως η Ταξιαρχία πρέπει να σταλεί στην Ιταλία το ταχύτερο δυνατόν. Το
να πραγματοποιηθεί η αποστολή της χωρίς καθυστέρηση αποχτά. τώρα όλο
και πιο μεγάλη σημασία. Κινήματα σε ξένες στρατιωτικές ουνά.μεις υπό τις
οιαταγές σας οεν μπορούν να γίνουν ανεκτά. Ο στρατηγός Wilson παρακα­
λείται να διαθέσει ένα μέρος, όπου αυτά. τα ελληνικά στρατεύματα θα μπο­
ρέσουν να αποκτήσουν πλήρη συνείδηση των καθηκόντων τους. Κατά. τη
οιάρκεια της διά. θαλάσσης μεταφοράς τους, πρέπει να ληφθούν μέτρα για
την αποτροπή στασιαστικών ενεργειών. Ασφαλώς τα αντιτορπιλικά συνο­
οείας θα μπορούν να εχοώσουν τις αναγκαίες διαταγές.
Εξασφαλίστε, λοιπόν, τη μεταφορά τους το συντομότερο δυνατόν. Μη οι-
,
στασετε '
να συ λλα'β ετε τους ηγετες '
του κινηματος. φ ι
υσικα, ι
εαν ι
τουτο ειναι
,

εφικτό, αποφύγετε την αιματοχυσία.

- Τσώρτσιλ προς Wilson:

Θα έχετε δει το σημερινό μου τηλεγράφημα προς τον LeepeΓ και τον στρα­
τηγό Paget. Η μικρότερη αλλά. όχι και η λιγότερο αξιοθρήνητη συμφορά. που
είχα προβλέψει στο τηλεγράφημά. μου Τ. 722/4, τώρα επήλθε. Δεν θεωρώ πως
πρέπει να εγκαταλείψουμε τις προσπάθειές μας για την αποστολή των μονά­
δων αυτών στην Ιταλία., το ταχύτερο δυνατόν. Όταν φθάσουν, η μηχανοκίνη­
τη μεταcρορά. τους θα τακτοποιηθεί επιτόπου. Το εάν ή όχι η επιβίβασή τους
σε πλοία μπορεί να επιτευχθεί χωρίς αιματοχυσία, ανήκει στην χρίση του Αρ­
χιστρατήγου Μέσης Ανατολής. Όμως, όσο το συντομότερο απομακρυνθούν
, ,
α.πο εκει που
β, ,
ρισκονται, τοσο το κα
λ'
υτερο.
Δ , , ,
εν μπορειτε να με πεισετε οτι

η μετακίνηση τριών ή τεσσάρων χιλιάδων ανδρών χωρίς μηχανοκίνητα μέσα.

είναι δυνατόν να αποτελέσει οποιοδήποτε εμπόδιο στις μεγάλες μετακινήσεις
μονάοων, που πραγματοποιούνται και τις οποίες περιγράφετε.

- Wilson προς Τσώρτσιλ, με κοινοποίηση στον στρατάρχη, siΓ Alan

Brooke, Αρχηγό του Βρετανικού Αυτοκρατορικού Επιτελείου:

1. Η καθυστέρηση στη μετακίνηση της Ελληνικής Ταξιαρχίας από τη Μέ­

ση Ανατολή στην Ιταλία οφείλεται αποκλειστικά σε προβλήματα μεταφοράς.
Ο αριθμός των οιαθεσίμων πλοίων είναι περιορισμένος και μέχρι τώρα. τα εν
λόγω πλοία ήταν πλήρως απασχολημένα με τη μετακίνηση άλλων μονάδων
από τη Μέση Ανατολή. Η ανάγκη για την επείγουσα αποστολή τους, προ­
κειμένου να χρησιμοποιηθούν ως ενισχύσεις στη μάχη στην Ιταλία, ήταν με­
γαλύτερη. 2. Από τον Ιανουάριο του 1944 έχουν μετακινηθεί στην Ιταλία: α.
Η 4η Βρετανική Μεραρχία και μονάδες του Πολωνικού Σώματος Στρατού.
Η 5η Πολωνική Μεραρχία Kι·esowa . β. Αυτή τη στιγμή πραγματοποιούνται
οι ακόλουθες επιπλέον μετακινήσεις από τη Μέση Ανατολή στην Ιταλία:
Της lΟης Ινδικής Μεραρχίας, ομάδας της 2ης Πολωνικής Τεθωρακισμένης
Ταξιαρχίας , της 6ης Τεθωρακισμένης Μεραρχίας της Νοτίου Αφρικής. γ. Οι
 «0 ΑΓΓΛω: lli'OΞENOΣ» 629

παραπάνω σχηματισμοί είναι μεγαλ{ιτερης μαχητικής αξίας από τους Έλλη­

νες και ζητήθηκαν επειγόντως από τον στρατηγό Alexander. Γι' αυτό και
έδωσα προτεραιότητα στην αποστολή τους σε σχέση με την Ελλψική Τα­
ξιαρχία. 3. Η δυνατότητα αποστολής των Ελλήνων στην Ιταλία συντομό'tερα,
υπήρξε εδώ υπό διαρκή αναθεώρηση. Υπέβαλα ένα σχέδιο κα'tά το οποίο η
μεcακίνηση των Ελλήνων θα γινό'tαν οδικώς προς 'tO Τομπρούκ, με ένα πρό­
γραμμα ασκήσεων στη διάρκεια ης διαδρομής. Η λύση αυτή θα ταίριαζε κα­
λά με 'tO σχέδιο <<Zeppeliω). Δυσcυχώς, όλα αυτά έπρεπε να εγκαcαλειφθούν,
εφόσον η επιβίβαση των τροχοφόρων της Ταξιαρχίας από 'tO Τομπρούκ σε
πλοία ήταν αδύνατη. 4. Σύμφωνα με τις τωρινές ρυθμίσεις, η Ελληνική Τα­
ξιαρχία θα επιβιβασθεί στη (νηοπομπή) XTF 13, η οπο ία πρόκει'tαι να ανα­
χωρήσει από cην Λίγυπ'tο στις 18 Απριλίου. Όπως αναφέρουν οι cελευcαίες
πληροφορίες από το Γενικό Σcρατηγείο Μέσης Αναcολής, λόγω προσφάcων
αναcαραχών στις Ελληνικές Δυνάμεις στην Αίγυπτο η Ταξιαρχία δεν κρίνε­
ται κατάλληλη για αποστολή στην Ιταλία. Επισημαίνω στον σcραcηγό Paget
cην πολιcική σημασία αυcής της μετακίνησης και του δίνω cην εντολή για
ην επιβίβαση της Ταξιαρχίας, εκcός και αν ο βαθμός ης πειθαρχίας ης cην
καθιστά αδύνατη. 5. Ανcιλαμβάνομαι την πολιτική αναγκαιότηcα για την απο­
μάκρυνση αυτών των Ελλήνω'J από ανεπιθύμητες πολιτικές επιρροές στην Αί­
γυπτο και εκφράζω τη λύπη μου για την καθυστέρηση στην εκπλήρωση των
σχετικών επιθυμιών σας. Η καθυστέρηση οφείλεται αποκλειστικά στις επι­
χειρησιακές ανάγκες των συμμαχικών στρατών στην Ιταλία.

Αργά το ίδιο απόγευμα, ο Paget αποστέλλει στον Καραπαναγιώτη έγγρα-

,
φο με το οποιο τον καταργει απο υπουργο των ' ' ' ' Π αρα' λλη λ α
Στρατιωτικωv. -ιΌυ

ι ι Ι:- ' 'λ λλ ι ι ι

απαγορευει την επικοινωνια με οποιουηποτε με ος του ε ηνικου στρατου , ενω
/ 1
θα θ ει
1 /
Ο ος ' λα
/
τον ειυοποιει
\:' οτι του απαγορευ η ε ισο σε ο τα στρατι ωτ ικα κατα-

στήματα. Ο Βρετανός στρατηγός δηλώνει πως αναλαμβάνει τη διοίκηση του

ελληνικού στρατού μέχρ ι τη λήξη του κινήματος και ότι ως επιτελάρχη του
έχει επιλέξει τον βασιλόφρονα συνταγματάρχη Ευστάθ ιο Λιώση. Εκείνος, αρ-
, / / / 0εια και τις ο Οη -
νουμενος να τε θει υπο τις δ ιαταγες Β ρετανων
1 1 1
των χωρις την α

γίες της ελληνικής κυβέρνησης, της αποστέλλει αμέσως σχετικό έγγραφο.

Σάββατο, 8 Απριλίου. 'Ηδη από το προηγούμενο βράδυ, οι Παππάς και Βό­
γλης έχουν ειδοποιηθεί ότι διατάσσονται να. παρουσιαστούν την επομένη ενώ­
πιον του Paget. Έτσι, το μεσημέρι της ημέρας εκείνη ς οδηγούνται στο Κάιρο
/ α.πο/ τον /
δ εκτοι Ο Π αππας δη λ' δ υνατει
1 1 1 1
και γινονται αρχιστρατηγο. μεν ωνει οτι α

να εκτελέσει τη διαταγή του αφοπλισμού, διότι θεωρε ίται ως ο εισηγητής της .

Ο Βόγλης, από την πλευρά του , εξηγεί το πώς οι στασιαστές εκμεταλλεύθηκαν
τη διαταγή ώστε να παρασύρουν μαζί τους και τους νομιμόφρονες , οι οποίοι
αδυνατούν να. αντιληφθούν την ατιμωτική ποινή που τους επιβάλλεται χωρίς να
έχουν ανάμιξη στο κίνημα. Στη συνέχεια οι δύο συνταγματάρχες καλούνται σε
ι
σuσχε
ψ ι
η υπο τον
p aget, ι
στις τεσσερ ις το απογευμα.
ι Κ ι
αι ενω α.ναμενουν να ει-
ι
630 ΠΕΤΙ'ΟΣ ΣΤ. MAKf'HΣ-l:TAiKOΣ

'
δ οποιηθ ουν Ι Ι '
σχετικα, μια ωρα αργοτερα εναζ
1 Β 1 :;: 1 '
ρετανοζ αι..,ιωματικος τους ενη-

μερώνει ότι η σύσκεψις έχει τελειώσει. Αργότερα, στις δέκα το βράδυ, ε ιδο-
, Ι Ι Ι Λ' Ε Ι Ι
ποιουνται να παρουσιαστουν αμεσως ενωπιον του ιωση. κεινος κοινοποιει

στον Παππά την εντολή του αρχιστράτηγου για την εκτέλεση της διαταγής και
προσθέτει ότι σε περίπτωση άρνησης ο συνταγματάρχης θα τεθεί υπό κράτη­
σιν. Το στρατόπεδο του Burg el Arab περικυκλώνεται από ισχυρές βρετανικές
δυνάμεις και ο εφοδιασμός του διακόπτεται.
Ακολουθεί η αλληλογραφία της ημέρας εκείνης μεταξύ των Τσώρτσιλ,
Wilson κλπ.
- Paget προς Τσώρτσιλ, με κοινοποίηση στους Wilson και Alexander:

Το F01·eign Office και οι Αρχηγοί των Επιτελείων θα σας έχουν ενημερώσει

για την ελληνική κατάσταση. Η Ιη Ελληνική Ταξιαρχία, έχοντας στασιάσει
και αρνηθεί να υπακούσει στη διαταγή μου για την παράδοση των όπλων της,
είναι ακατάλληλη για πολεμική δράση στην Ιταλία. Έχω ενημερώσει τον δι­
οικητή της Ταξιαρχίας ότι εάν η διαταγή του αφοπλισμού δεν εκτελεστεί,
θα -την επιβάλω με τη βία. Πριν χρησιμοποιήσω βία καθιστώ τα πράγματα ξε­
κάθαρα σε όλους και ελπίζω πως θα αντιληφθούν ότι κάθε περαιτέρω αντί­
στασις είναι μάταιη και μόνο σε αιματοχυσία μπορεί να οδηγήσει, κάτι βε­
βαίως που προσπαθώ να αποφύγω με πολλή αγωνία. Όλες οι ενέργειες γίνο­
νται σε συντονισμό με τ ις άλλες υπηρεσίες και με τον κ. Leeper. Έχω
ζητήσει από τον στρατηγό Wilson, ό-ταν αποκατασταθεί η τάξις, να δεχθεί την
Ταξιαρχία στη Βόρειο Αφρική για περαιτέρω εκπαίδευση. Εάν τούτο καθυ­
στερήσει, θα μεταφέρω την Ταξιαρχία στο στρατόπεδο Daba. 52 Πολλοί ηγέ­
τες του κινήματος έχουν συλληφθεί, ενώ οργανώνω τη σύλληψη και άλλων,
συμπεριλαμβανομένης της Κεντρικής Επιτροπής στο Κάιρο. Βρίσκομαι σε
στενή επαφή με τον Τσουδερό , με τη σύμφωνη γνώμη του οποίου, όπως και
με εκείνη του Βενιζέλου, ανέλαβα προσωρινά τη διοίκηση του ελληνικού
στρατού, την οποία ασκώ μέσω του ελληνικού Γενικού Επιτελείου. Από αυ­
τήν έχει αποκλειστεί ο υπουργός Στρατιωτικών, ως ολωσδιόλου αναξιόπι­
στος. Θα σας κρατώ ενήμερο για τις περαιτέρω εξελίξεις, οι οποίες, όπως ελ­
πίζω, θα είναι ευνοϊκές.

- Τσώρτσιλ προς Paget:

Μια ταξιαρχία σε: ανταρσία, που δολοφονεί τους αξιωματικούς της, πρέπε ι
ασφαλώς να περικυκλωθεί και να εζαναγκαστεί σε παράδοση , μέσω της δια-

52. Το Tel! e l-Daba ή Avaris (από την αρχαιοελληνική ονομασία Αύαρις) βρίσκε­
ται στην ανατολική πλευρά. του Νείλου ποταμού και οδικά απέχει 180 χλμ. από την
Αλεξάνδρεια. Στην περιοχή λειτούργησε για πολλά χρόνια αεροδρόμίο της RAF. Με­
τά. τη λήξη των επιχειρήσεων στη Βόρε ιο Αφρική , o t εγκαταστάσεις του αεροδρομίου
χρησιμοποιήθηκαν ως βρετανικό στρατόπεδο συγκεντρώσεως αιχμαλώτω'J πολέμου.
 «0 ΑΙΤΛΟΣ Γl!'ΟΞl<:'\fΟΣ,, 63 ι

κοπής του εφοδιασμού της. Γιατί έχετε εξαιρέσει την παροχή ύδατος; Δεν
πρόκειται αυτό το μέτρο να επιφέρει συντομότερα το επιθυμητό αποτέλε­
σμα; Προφανώς αυτές οι μονάδες πρέπει να αφοπλιστούν. Συμφωνώ ότι η ελ­
πίδα να μεταφερθούν στην Ιταλία πρέπει να e:γκαταλe:ιφθe:ί. Κρατήστε με
απόλυτα ενήμερο σχετικά με τα. σχέδια του αψοπλισμού. Δεν είναι δυνατόν να
ανεχθούμε κινήματα με πολιτικούς σκοπούς σε στρατιωτικούς σχηματισμούς
για τους οποίους, σε τελευταία ανάλυση, είμαστε υπεύθυνοι. Σε κάθε περί­
πτωση, πρέπει να χρησιμοποιηθεί μεγάλος αριθμός βρετανικών δυνάμεων
προκειμένου να συγκρατήσουν και να ελαχιστοποιήσουν την αιματοχυσία.

- Wilson προς Τσώρτσιλ:

l. Ύστερα από το χθεσινό μου τηλεγράφημα, έλαβα την αναφορά του Paget
κατά τηv οποία η κατάσταση στις ελληνικές δυνάμεις έχει χειροτερέψει τό­
σο πολύ, ώστε ίσως πρέπει να καταφύγουμε στον αφοπλισμό τους με τη χρή­
ση βίας. 2. Η αποστολή ελληνικών μονάδων στην Ιταλία θα αποτελέσει σο­
βαρό κίνδυνο για άλλα εκρηχτικά στοιχεία, όπως οι Πολωνοί και οι Γιου­
γκοσλάβοι που βρίσκονται ήδη εκεί. Ο Alexander δεν διαθέτει περίσσευμα
δυνάμεων για την τήρηση της τάξεως σε συμμαχικά στρατεύματα που έχουν
στασιάσει. Για τον λόγο αυτό προτείνω, όσες μονάδες της Ταξιαρχίας μπορούν
να σωθούν, να σταλούν στους Νεοζηλανδούς ώστε να βρεθούν σε καθεστώς
πειθαρχίας. Όμως μοιάζει αμφίβολο το εάν ο Alexander θα μπορέσει να βα­
σιστεί επάνω τους για ενεργό υπηρεσία. 3. Προτείνω οι μονάδες που έχουν
στασιάσει να απομονωθούν στη Γαλλική Βόρειο Αφρική ή στη Λιβύη.

- Τσώρτσιλ προς Wilson:

Συμφωνώ ότι η κατάσταση έχει φθάσει σε τέτοιο σημείο, ώστε η αποστολή

τους στην Ιταλία να είναι αδύ,1ατη. Σας έχω αποστείλει το τηλεγράφημά. μου
στον Ρaget. κατα, '
την απο ψ'
η μου, τα γεγονοτα
1
που θ α συμ β ουν
1
τις επομενε:ς
,

λίγες ημέρες θα κάνουν τα πράγματα πολύ πιο καθαρά. Προφανώς αυτές οι

μονά.δες πρέπει να αφοπλιστούν μέσω της περικύχλωσής τους και τψ; στέ­
ρησής τους από εφόδια. Μετά τον αφοπλισμό τους πρέπει να μεταφερθούν
ώστε να μην έχουν επαφή με το Κάιρο και η μεταχείρισή τους να γίνει με λε­
πτότητα . Επιδίωξή μας είναι να σχηματίσουμε κάποια μάχιμη δύναμη από
αυτές. Προς τον σκοπό τούτο χρειάζεται να τους εξηγηθεί η οδυνηρή εντύ­
πωσις που θα δημιουργηθεί για τη φήμη της Ελλάδος, όταν καταστεί γνωστό
ότι στασίασαν τις παραμονές της αποστολής τους στη μάχη. Ζήτησα από τον
Paget να με τηρεί συνεχώς ενήμερο.

Κυριακή, 9 Απριλίου. Οι Παππάς και Βόγλης οδηγούνται στην Ισμαηλία,

'
οπου
'
θ α παραμεινουν υπο1 « λ ευχη))
1
κρατηση μεχρι την χαταστο
1 ' λ'
η του κινη-
1

ματος. Στο Κάιρο, αγανακτισμένος από την έλλειψη οδηγιών, ο Λιώσης απευ-

ι.
ί
,
.
632 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡllΣ~ΣΤΑ1ΚΟ2:

θύνει (τυπικά) στον υπουργό των Στρατιωτικών την ακόλουθη επιστολή, μνη­
μείο γλαφυρότητας: 5 : 1

Λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω ότι από της 7ης Απριλίου ε.έ. με χατεδικά­
σατε εις θάνατον διά της μη απαντήσεώς σας εισέτι εις τψJ υποβληθείσαν
από της αυ-τής ημεpομην(ας αναφοpάν μου, περί -της διαταγής τοu Αρχιστρα­
τήγου της αυτής ημερομηνίας.
Η πρότασίς σας καταοίκης μου ενεκρίθη και παρά -του Υπουργικού Συμ-
/
βου λ ιου. Υ 1 Ι ~ 1 ' '
παρχει ισως uιαφωνια τις, οτι η προτασις
Υ Ι
μων περι εκτε
' λ'
εσεως uια
~ '
πελέκεως ή τουφεκισμού ευρίσκεται ανεπαρκής. Επιτρέψτε μοι ευσεβάστως
να υπομνήσω Υμίν, ότι υπάρχει και ο δι' ανασκολοπισμού θάνατός μου.
Αποδέχομαι ευχαρίστως και άνευ ουδεμιάς μνησικακίας οιανδήποτε ποι­
νήν θανάτου, πλην της μομφής ότι είναι δυνατόν να σκεφθώ παράβασιν των
Ελληνικών νόμων. Αναφέρω υμίν ότι επιμένω να σέβωμαι τους νόμους της
Πατρίδος μου, ους επί 34 έτη πατριωτικής μου υπηρεσίας εσεβάσθην.

Το υπουργικό συμβούλιο συνεδριάζει, κυρίως με θέμα τις οδηγίες προς τον

Λιώση. Το Foreign Office αποστέλλει στον Leeper μήνυμα: του βασιλέως
προς τον Τσουδερό, με το οποίο τού εκφράζει βαθιές ευχαριστίες σ' εκείνον και
στα: μέλη του υπουργικού συμβουλίου, διότι Οέχθηκαν την παράκλησή του και
παραμένουν στις θέσεις τους μέχρι την επικείμενη άφιξή του.
Η συνέχεια της βρετανικής αλληλογραφίας σχετικά με την Ιη Ταξιαρχία:
- Τσώρτσιλ προς Paget:

Λυτά τα μικρής κλίμακας γεγονότα επεκτείνονται γρήγορα και είμαι απόλυ­

τα σύμφωνος με τα μέτρα που έχετε λάβει. Δείτε επίσης το τηλεγράφημά
μου προς τον χ. L eeper, το ' ,
οποιο σας κοινοποιησα:.
'Ι
σως
β ,
ρειτε σ
, αυτο, με-

ρικά επιχειρήματα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην Ελληνική Ταζιαρ­

χία.. Αναγνωρίζω απόλυτα ότι αυτά που διέπραξε τη στέρησαν από την τιμή
τού να εκπροσωπήσει την Ελλάοα στην ι-ταλική εκστρατεία για κάμποσο και­
ρό. Η θέση της Ταξιαρχίας υπό έλεγχο χωρίς αιματοχυσία, θα αποτελέσει
επιτυχία σας. Οπωσοήποτε, όμως, πρέπει να: τεθεί υπό έλεγχο. Βασισθείτε
στην υποστήριζή μου .

- Paget προς Τσώρτσιλ:

Τις τελευταίες 24 ώρες δεν σημειώθηκαν άλλα επεισόδια στην εζεγερμένη

Ελληνική Ταξιαρχία. Δεν υπάρχουν ενδείξεις για παράδοσή της. Έχει αναπτυ­
χθεί πυροβολικό και μονάδες της έχουν καταλάβει αμυντικές θέσεις. Η Ού­
ναμή της ανέρχεται σε 1.500 άνδρες, περίπου. [ ...] Η Ταζιαρχία φρουρείται

53. Βλ. Τσουδερός, Ελληνιχές ανωμαλίες στη Μέση Ανατολή, σ. 160-161.

 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ,, 633

από ισχυρή βρετανική δύναμη που περιλαμβάνει πυροβολικό και τανκς. Για
τον αφοπλισμό της υπάρχουν σχέδιο και ικανές δυνάμεις.

- Τσώρτσιλ προς Leeper, με κοινοποίηση στους Wilson, Paget και ναύ­

αρχο Ra\vlings (αποσπάσματα):

Οι σχέσεις μας είναι οριστικά συνδεδεμένες με τη νόμιμα συγκροτημένη ελ­

ληνική κυβέρνηση υπό τον βασιλέα που είναι σύμμαχος της Βρετανίας. Ο βα­
σιλεύς δεν μπορεί να παραμεριστεί επειδή έτσι ικανοποιούνται οι αιcρνίδιες
επιθυμίες μερικών cριλόδοξων ασημοτήτων μεταξύ των εμιγκρέδων. Ούτε
μπορεί η Ελλάδα να βρει συνταγματιΧ"ή έκφραση σε συγκεκριμένες ομάδες
ανταρτών -δυσδιά:χριτων συχνά από ληστές- οι οποίοι παριστάνουν τους σω­
τήρες της χώρας τους ενώ ζουν εις βάρος των ντόπιων χωρικών. Εάν χρεια­
στεί θα καταγγείλω δημόσια αυτά τα στοιχεία και αυτές τις τάσεις, έτσι ώστε
να υπογραμμίσω την αγάπη που η Μεγάλη Βρετανία τρέφει προς την Ελ­
λάδα, της οποίας τη δυστυχία ένιωσε και η ίδια: σε μικρό βαθμό, διότι , δυστυ­
χώς, δεν ήμασταν τότε εξοπλισμένοι όπως σήμερα:. Μοναδική μας επιθυμία
και μοναδικό μας ενδιαφέρον είναι να δούμε την Ελλάδα ως ένδοξο ελεύθε­
ρο έθνος στην Ανατολική Μεσόγειο, ως την τιμημένη φίλη και σύμμαχο των
Δυνάμεων της Νίκης. Ας εργαστούμε λοιπόν γι' αυτό τον στόχο και κατα­
στήστε σαφές ότι δεν θα: παραβλέψουμε οποιαδήποτε χακή συμπεριφορά.
Είχα εργαστεί πολύ σκληρά για να χα:νονίσω την αποστολή της Ελληνικής
Ταξιαρχίας στην Ιταλία. Εκεί θα μπορούσε να: συμμετάσχει στην είσοδο στη
Ρώμη που αναμένεται για εφέτος το καλοκαίρι. Αυτή η ταξιαρχία, η Ιη Ελ­
ληνική Ταξιαρχία -διάδοχος του στρατού εκείνου που απώθησε τον Ιταλό ει­
σβολέα και έπεσε μόνον με τη δόλια και ωμή παρέμβαση των γερμανικών
ορδών- διέθετε και ακόμα διαθέτει -cην ευκαιρία να υψώσει το ελληνικό όνο­
μα στον κόσμο. Αποτελεί αξιοθρήνητο γεγονός το ότι σημάδεψε αυτή την
ευκαιρία με μια αναξιοπρεπή ακόμα χαι ποταπή επίδειξη απειθαρχίας, που
πολλοί θα αποδώσουν σε ευτελή φόβο για την αποστολή της στο μέτωπο.
Όλον αυτό τον καιρό σχεδιάζω να τοποθετήσω την Ελλάδα και πάλι ψη­
λά στους πολιτικούς οργανισμούς των νικηφόρων εθνών. Απόδειξη, το ότι
την περιλάβαμε στη Μεσογειακή Συμβουλευτική Επιτροπή και το ότι προ­
σπαθήσαμε να στείλουμε μια ταξιαρχία για να συμμετάσχει στις επικείμενες
νίκες στην Ιταλία. Εάν οι Έλληνες που ζουν με ασφάλεια στην Αίγυπτο υπό
την προστασία μας, εξοπλισμένοι με τα πλοία μας και με τα δικά μας όπλα,
επιτρέψουν στις εσωτερικές τους διαμάχες να αμαυρώσουν την εκτέλεση του
ιερού τους καθήκοντος προς την πατρίδα τους, θα θέσουν τους εαυτούς τους
σε μία άθλια και επαίσχυντη θέση ενώπιον της Ιστορίας. Με την εγωιστική
και ευέξαπτη συμπεριφορά τους, τους είναι εύκολο να απομονώσουν την Ελ­
λάδα χωρίς χύρος τόσο στο εσω-τερικό όσο και στο εξωτερικό, ενώ τα ονόμα­
τά τους θα παραμείνουν σπιλωμένα όσο γράφεται η Ιστορία.
634 ΠF,ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΑ1ΚΟΣ

Μεγάλη Τρίτη-Μεγάλο Σάββατο, 11-15 Απριλίου . Ο βασιλεύς Γεώργιος

φθάνει στο Κάιρο και αμέσως αρχίζει διαβουλεύσεις με τις πολιτικές προσω­
πικότητες.
Ο Paget γνωρίζει στον Τσώρτσιλ πως διόρισε 'τον συνταγματάρχη Αλκι­
βιάδη Μπουρδάρα. διοικητή της Ιης Ελληνικής Ταξιαρχίας, σε αντιχατάστα-
ση του π αππα, ' ' 'θ ηκε να επιστρε'ψ ει σ
ο οποιος αρνη , ' 'δ η τε λ ει υ πο
αυτην και η ' '
κράτησιν. Την ίδια ημέρα οι Paget και Μπουρδάρας μεταβαίνουν στην Αλε-
t''
ι.,α ν
δ ' ι ι ι ι
ρεια προχειμενου να συναντησουν εκπροσωπους των στασιαστων, υστε -

' ' '

ρα απο σχετιχο αιτημα των τε λ ευταιων.
' Α χο λ ου θ'
ωντας τις ο δ ηγιες
' του Τ σωρ
' -
τσιλ, ο Paget 'τους επισημαίνει ότι η απειθαρχία δεν θα γίνει ανεκτή και πως
οι υπέρτερες βρετανικές δυνάμεις δεν θα δισ'τάσουν να χρησιμοποιήσουν τα
'
οπ λ α εναντιον τους. ' 'Ο σο για το ν Μ πουρ δ'
αρα , ο Ρ aget πιστευει οτι
'
1
υποΙ τις

συνθήκες έντασης που επικρατούν , εάν εισέλθει στο στρατόπεδο για να απευ­
θυνθεί στην Ταξιαρχία, υπάρχει κίνδυνος δολοφονίας του, οπότε εκείνος θα.
αναγκαστεί να χάνει χρήση πυρός. Έτσι, προς το παρόν τον κρατάει μακριά
από το Burg el Arab. 54 Ακολουθε ί ένα αυ στηρό μήνυμα. του Τσώρτσ ιλ προς
τους Ανώτατους Διοικητές:

l . Δεν υπάρχει περίπτωση συμφωνίας με τους στασιαστές σχετικά με πολι­

τικά ζητήματα. Πρέπει να επιστρέψουν στα καθήκοντά τους χωρίς όρους.
Πρέπει να δεχθούν τον αφοπλισμό τους χωρίς όρους. 2. Θα ήταν ιδιαίτερα λυ­
πηρό το να δοθούν διαβεβαιώσεις σχετικά με την ατιμωρησία των ηγετικών
στελεχών του κινήματος. Είναι πολύ πιθανό, από τα στρατοδικεία που θα συ­
γκροτηθούν με εντολή του Βρετανού Αρχιστρατήγου, να επιβληθούν βαριές
ποινές. Το ζήτημα της επιείκειας θα ανήκει στον βασι λέα. Πριν προχωρή­
σετε σε αποφασιστικές ενέργειες, παρακαλώ γνωρίστε μου τη γνώμη σας για
τα παραπάνω.

Στις
12 Απριλίου πραγματοποιείται στο Κάιρο ευ ρεία σύσκεψις με παρό­
ντες τους Ανώτατους Βρετανούς Διοικητές Μέσης Ανατολής Bernard Paget,
John Cunningham και sir Keith Park, τον υπουργό Μέσης Ανατολή ς, λόρ­
δο Moyne, 'τον πρέσβυ της Μεγάλης Βρετανίας στην Αίγυπτο, λόρδο Killearn
(sir Miles Lampson) και 'τΟV L eeper. Αντικείμενο, η εξέταση όλων των πτυ­
χών του ελληνικού ζητήματος. Συμφωνείται ότι εάν οι διαταγές των P aget
και Cunningham στην Ιη Ταξιαρχία και στον στόλο, αντίστοιχα., δεν εφαρ­
μοστούν, θα ακολουθήσουν τελεσίγραφα. Σε περίπτωση μη αποδοχής τους ,
θα γίνει χρήση βίας. Από την άλλη πλευρά, προβληματίζουν οι εντεύθεν επι­
πτώσεις, τόσο στις ελληνοβρετανικές σχέσεις όσο και εκείνες που θα προ­
κληθούν στις ΗΠΑ και στη Σοβιετική Ένωση , όπου θεωρείται πολύ πιθανό ότι

54. Τηλεγράφημα CIC/ 335/ 11.4.1 944 : ΤΝΑ (PRO) CAB 66/ 47/ 49 (αδημ.).
 «0 Λ rΓ ΛΟΣ Π ΡΟΞΕΝΟ Σ » 635

θα ασκηθεί οξύτατη κριτική. Στόχος πάντως είναι ο αποχωρισμός των στα­

σιαστών από τους νομιμόφρονες. Οι πρώτοι χονδρικά: εκτιμώνται σε30% στην
Ταξιαρχία και σε αντίστοιχο ποσοστό στον στόλο. ss
Το ίδιο βράδυ, 27 άνδρες της Ταξιαρχίας παραδίδονται στους Βρετανούς.
/
Α
1 δ 1 λ Ι 1 Ι Ι
ναφερουν πως τα τροφιμα στο στρατοπε ο εχουν τε ε:ιωσει και οτι υστερα.

από τη συνομιλία των εκπροσώπων τους με τον Paget, οι εξτρεμιστές έχουν

αρχίσει να χαμηλώνουν τους τόνους. Το επόμενο βράδυ (13 Απριλίου) ένας
αξιωματικός και 7 υπαξιωματικοί παραδίδονται και αυτοί στις βρετανικές δυ­
νάμεις. Σύμφωνα με τις πληροφορίες τους, οι προκηρύξεις που ρίπτονται από
β ρετανικαΙ αεροπ λανα
' θ Ι
εν αρρυνουν
'
τους νομιμοφρον ες.
Α Ι Ι Ι
ναφ ερουν επισης οτι

Ι αποΙ κρεας
εκτος Ι ' β ε ιο και χα.μη
προ Ι λ ας , τα τροφιμα
Ι Ι
εχουν 'C
ει;,α.ντ ληθ ει. ' Ε" ' -
ι;,α λ

λου, από αναγνωριστική επιχείρηση που πραγματοποιούν οι Βρετανοί, προ­

κύπτει ότι ορισμένα. από τα πυροβόλα των στασιαστών τα οποία ήταν στραμ­
μένα προς τις δυνάμεις τους, τώρα έχουν στραφεί προς στόχους μέσα στο στρα­
τόπεδο, κάτι που ίσως σημαίνει εσωτερικές διενέξεις. 5 β
Η Ι του
κpιτικη '
Τ σωρτσι λ στις πα ραπαΙ νω αποφα' σε ις και οι σχετικες
'
εντο -

λές του αποστέλλονται στον Leeper και στους Αν ώτατους Δ ιοικητές στις 14
Απριλίου :57

1. Το τηλεγράφημά σας 2 119. Ασφαλώς και πρέπει να αφήσετε την έλλειψη

εφοδίων να παίξει τον ρόλο της, τόσο στο στρατόπεδο όσο και στο λιμάνι. Οι
εξωτερικές αντιδράσεις δεν πρέπει να σας αποτρέψουν από την πλήρη χρή­
ση του αποκλεισμού και να υπερασπισθείτε τους εαυτούς σας, σε περίπτωση
που επιχειρηθεί έξοδος των στασιαστών. 2. Μην εμφανίζεσθε τόσο πρόθυμοι
για διαπραγματεύσεις. Απλώς, κρατήστε τους περικυκλωμένους με πυροβο­
λικό και υπέρτερες δυνάμεις και αφήστε την πείνα να πράξει το δικό της έρ­
γο [... ]

Στις 13 Απριλίου ο βασιλεύς αναθέτει στον Βενιζέλο τον σχηματισμό κυ­

βερνήσεως, με την παράκληση αυτή να είναι ολιγομελής, μέχριc; ότου φθάσει
«νέο αίμαιι από την Ελλάδα. Στη συνέχε ια ο Βενιζέ λος επισκέπτεται τον
Lee pe r . Αποσπάσματα από τη σχετική αναφορά εκείνου προc; το Foreign
Office:"8

55. L eeper προς Foreign Office, τηλεγράφημα 249/ 12.4. l 941, ό. π.

56. Paget προς Τσώρτσιλ, 13.4.1 944 και 14.4.1 944, ό. π. (αδημ. ).
57. Τσώρτσιλ προς L eeper, τηλεγράφημα Τ 808/ 1/ 14.4.1944: ΤΝΑ (PRO) CΛΒ
101 / 250 .
.18. L ecpcr προς Foreign Offic e, τηλεγράφημα 252/14.4.1944 : ΤΝΑ (PRO) CAB
66/47/49.
636 ΠΕΤΡΟl: ΣΤ. ΜΑΚJ.'ΗΣ·ΠΑΪΚΟΣ

Μετά: το δείπνο, ο βασιλεύς έστειλε τον Βενιζέλο να με δει. Ήταν γεμάτος

καλή διάθεση. Όμως, δεν χρειάζεται καν νσ.. σας προειδοποιήσω ότι είναι αδύ­
ναμος και επηρεάζεται εύκολα. Μου ζήτησε την υποστήριξή μου, όπως και
εκείνη όλων των υπηρεσιών μας. Του υποσχέθηκα κά:θε βοήθεια. 'Ύστερα του
ζήτησα δύο πράγματα τα οποία πρέπει να πρά:ζει αμέσως. Το πρώτο είναι να
προβεί αύριο σε δημόσια δήλωση με την οποία να καλύπτει απόλυτα τους
Βρετανούς Ανώτατους Διοικητές. Οι διαταγές τους πρέπει να εφαρμοστούν
και ως προς το συγκεκριμένο ζήτημα δεν υφίσταται πεδίο συμβιβασμού. Πρέ­
πει να συνταχθεί απόλυτα μαζί μας. [Το δεύτερο τμήμα αφορά: ομι λία του
Μητροπολίτη Καρυστιαίας στην Ιη Ταξιαρχία, ενόψει του Πάσχα.] Είπα στον
κ. Βενιζέλο ότι ύστερα από συζήτηση με τον στρατηγό Paget πρότεινα στον
βασιλέα χαι το δέχθηκε, πως όταν φθάσουν οι αντιπρόσωποι από την Ελλά­
δα, η διάσκεψη πρέπει να γίνει στον Λίβανο και όχι στο Κάιρο. Δεν μπορού­
με να έχουμε εκπροσώπους του ΕΑΜ εδώ, εκτός και αν, ως αποτέλεσμα της
διάσκεψης, συμμετέχουν στην κυβέρνηση, κάτω από όρους που θα έχουν συμ­
φωνηθεί. Εάν αρνηθούν να συνεργαστούν, θα σταλούν πίσω στην Ελλάδα. Ο
κ. Βενιζέλος συμφώνησε απόλυτα. [... ] Πιστεύω ότι υπό τις παρούσες συν­
θήκες, ο βασιλεύς έχανε τη σωστή επιλογή. Αντιλήφθηκε πως ο κ. Τσουδε­
ρός θα είναι περισσότερο χρήσιμος αργότερα παρά σήμερα. Λυπάμαι για το
αναγκαίο αυτής της αλλαγής, καθώς ο κ. Τσουδερός είναι ο πλέον ικανός.
Ελπίζω ότι οι Βρετανοί θα τιμήσουν τον κ. Τσουδερό για τις υπηρεσίες του.
Είναι πολύ χ.αλός μας φίλος και είναι σημαντιχό να έχουμε τη φήμη ότι υπο­
στηρίζουμε τους φίλους μας.

Ο νέος πρωθυπουργός ορκίζεται στις 15.30 της 14ης Απριλίου. Στις επτά.
το βράδυ της ίδιας ημέρας ορκίζονται ο αντιστράτηγος Εμμανουήλ Τζανα­
κά:κης ως υπουργός Πρόνοιας και Εργασίας, ο δε αντιναύαρχος Ιωάννης Δε­
μέστιχα.ς ως υπουργός Εσωτερικών, Παιδείας και ως υφυπουργός Εμπορικής
Ναυτιλίας. Ο Βενιζέλος αναλαμβάνει τα τρία. στρατιωτικά υπουργεία., όπως
και τα. υπόλοιπα.
Το Μεγάλο Σάββα.το του 1944 φθάνει στο Κάιρο ο Γεώργιος Παπανδρέου.
Στο σημείο αυτό είναι αναγκαία μια παρένθεση.

Το J 944 ο Γεώργιος Παπανδρέου είναι πενήντα. έξι ετών, με πλούσιο παρελ­

θόν στην πολιτική ζωή του τόπου και στους αγώνες υπέρ του Ελευθερίου Βε-
' λου.
νιζε Α ποΙ Δ ιχα.σμου, εινα.ι χαλλ ιεργημενος, ευ-
1
τους πρωταγωνιστες
' του ' '
φυής, διορατικός, ευέλικτος, πραγματιστής και υπέρμετρα. φιλόδοξος. Το με­
γαλύτερό του χάρισμα. είναι η ρητορική του δε ινότητα.. Δεν δια.θέτει τη
στα.υροφορική γενναιότητα. του Παναγιώτη Κα.νελλόπουλου, αλλά: ούτε και
εκεινου, το αντι'θ ετο μα
'λ ιστα. 'Ε να Ι τους ση-
1
τις α.υτομα.στιγωτικες
' τασεις
' χοινο
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞJ.;~ΟΣ» 637

μείο είναι ο ναρκισσισμός, ε1Jώ τους διαχωρίζει ένα άλλο, πιο σοβαρό, ο αντι­
κομμουνισμός του Παπανδρέου. 5 g
Τον Σεπτέμβριο του 1943 φθάνει στην Αθήνα ο ταγματάρχης Γεώργιος
Διαμαντόπουλος, σταλμένος από την SOE Καtρου. Αποστολή του, να διε-
' '
ρευνησεt την κατασταση των οργανωσεων της, α
1 ι λλ.' Ι
α και να συγκεντρωσεt
,
στοιχεια.
,
σχετικα. με τις πο
λ ,
ιτικες
,
προσωπικοτητες, τις απο
'ψ
εις τους, κ.α.
,
Επιστρέφει στο Κάιρο τον Δεκέμβριο και στη μακροσκελή έκθεσή του («Πα-
,
ραρτη μα.
11 >J ) ,
α.ναφερει για τον
π απα.ν δ ρε, ου: 60·

Μου φαίνεται συνεργάσιμος και έτοιμος να δεχθεί οποιεσδήποτε βρετανικές

επιθυμίες. Είναι από τους πρώτους που έχουν αντιληφθεί την αναγκαιότητα
της επιστροφής του βασιλέως στην Ελλάδα και έχουν συνειδητοποιήσει τις
κομμουνιστικές αλλαγές σε ολόκληρη την Ευρώπη. Έχω διαβάσει υπομνή­
ματά του προς διάφορους φίλους του και το περιεχόμενό τους μπορεί να συ­
νοψισθεί στα εξής:
ιι B ασιν
f f
των σημερινων μου απο'ψ εων αποτε λ ειΙ η πεποι'θ ησις οτι
f
τα συμ-

φέροντα της Ελλάδος και της Αγγλίας συμπίπτουν απολύτως [... ] Κατά το
παρελθόν η βρετανική πολιτική έναντι της Ελλάδος είχεν από καιρού εις και­
ρόν ταλαντευθεί προς όφελος της Τουρκίας [ ... ] Σήμερα δύο ρεύματα δια­
μορφούνται: Ο κομμουνιστικός Πανσλαβισμός και ο Αγγλοσαξωνικός Φιλε­
λευθερισμός. Εις τον μεταξύ των αγώνα, όλα τα κράτη της Ευρώπης -και τα
σήμερον εμπόλεμα- αποτελούν φυσικούς συμμάχους της Αγγλίας. Μεταξύ
των εντούτοις, η Ελλάς και η Τουρκία αποτελούν τους κατ' εξοχήν συμμάχους
της, φυσικούς αντιπάλους των προκεχωρημένων φυλακίων του Πανσλαβι­
σμού και φυσικοί φρουροί της εξόδου προς την Μεσόyειον [ ... ]11. 61

Τα παραπάνω και πολλά άλλα έχουν ήδη περιληφθεί σε υπόμνημα του Πα­
πανδρέου προς το Κάιρο, τον Ιούλιο του 1943. Στις 8 Ιανουαρίου του 1944, ο

59. Μια άλλη αξιοσημείωτη διαφορά τους ήταν ότι ο μεν Κανελλόπουλος μιλούσε
στην καθαρεύουσα και έγραφε στη δημοτική, ενώ ο Παπανδρέου μιλούσε στη δημοτι­
κή και έγραφε στην καθαρεύουσα.
60. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/527.
61. Τα όσα υποστηρίζει ο Διαμαντόπουλος σχετικά με τη στάση του Παπανδρέου
απέναντι στο πολιτειακό ζήτημα, επιβεβαιώνονται, σχεδόν αυτολεξεί, από έκθεση του
Αχιλλέως Κύρου προς τον Τσουδερό (Βλ. Αpχείο Τσουδεpού, τόμ. Γ2, σ. 807 χ.εξ. (8l l).
Κατά τον Κύρου, ο Παπανδρέου ακολουθούσε τότε τη μέθοδο της διγλωσσίας. Άλλα
έλεγε στους νεαρούς σοσι.αλιστές οπα.δοι.'ις του και άλλα. στις ιδιωτικές του συζητήσεις.
Πρβλ. την έκθεση με τίτλο ιιGreece ( Draft))) της SOE, ΤΝΑ (PRO) HS 5/224: ιιΓεώp­
yιος Παπανδpέου. Αρχηγός του μικρού του κόμματος της Δημοκρατικής Ενώσεως. Εί­
ναι αντιμοναρχικός, όμως η αποστροφή του στον κομμουνισμό τον ωθεί σε συμβιβασμό με
τους βασιλόφρονες, με αποτέλεσμα η πολιτική του να εμφανίζει κάποια αστάθεια. Κα­
τόπιν τούτου , μέχρι να φύγει από την Ελλάδα δεν τον έπαιρναν πολύ στα σοβαρά[ ... ])} .

ι
.

• .
638 ΠΕΤΙ'ΟΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ-ΣΤΑlΚUΣ

ίδιος συντάσσει πολυσέλιδη έκθεση με τις θέσεις του και την απευθύνει στον
Τσουδερό και στο Συμμαχικό Γενικό Στρατηγείο. 62 Ένα απόσπασμα:

Παράδειγμα, τα Τάγματα Ασcραλείας -εις τα οποία μέχρι πρό τινος ουδείς

εδέχετο να καταταγή, εκτός ευτελών μισθοφόρων- παρελάσαντα την πρώτην
του έτους εχειροκροτήθησαν υπό μερίδος των θεατών. Και συνέβη τούτο [ ... ]
επίσης διότι παρείχον το αίσθημα της ασφαλείας έναντι της τρομοκρατίας
του Κομμουνισμού.
Και ο κίνδυνος είναι αχόμη μεγαλύτερος εις την ύπαιθρον, από την οποίαν
αρχίζουν ν' α.κούωνται εκκλήσεις προς την Κυβέρνησιν Κατοχής όπως σταλούν
και εχεί Τάγμα.τα Ασcραλείας προς κατάλυσιν της κομμουνιστικής καταδυ­
ναστεύσεως.

Ο Τσουδερός χρειάζεται τον Παπανδρέου στην κυβέρνηση προκειμένου να

εξουδετερώσει τον μεγάλο του αντίπαλο, τον Καραπαναγιώτη. 63 Από τους
πρώτους μήνες του 1944 βρίσκεται σε επαφή μαζί του μέσω του ασυρμάτου
του ((Κόδρου». Σ-τις 23 Μαρτίου, ο Παπανδρέου του στέλνει το ακόλουθο επεί-
'
γον μηνυμα: <ι Αποuεχομε
~ ι θ α προτασιν
ι ι σας σχηματισ θ' ι
η ανευ ανα β ο λης
' κυ β ερ-
'

νησις ενιαίου Εθνικού μετώπου επί καθοριζομένης βάσεως και φρονούμεν δια­
πραγματεύσειc; προοδεύσουν αποτελεσματικό-τερον (εις) ΚάιρονJ>. 64 Σε λίγο
αρχίζει σχετικές επαφές με τους κύριους εκπροσώπους του Λαϊκού Κόμμα­
τος, όμως η πληροφορία διαρρέει στους Γερμανούς και ο Παπανδρέου, ειδο­
ποιημένος νύχτα από τον Ιωάννη Βουλπιώτη, 6 5 αποφεύγει τη σύλληψη την
τελευταία στιγμή. Βρίσκει καταφύγιο σε ένα μαιευτήριο στην Πλατεία Βά-
θ η, Ι λ ι 1 1 λ'
οπου και «νοση ευεται>J αναμενοντας επειγοντωc; την αποστο η ((ασφα-

λούς μέσου» για τη διαφυγή του από την Ελλάδα. 66

Σε Ι
εποχη που στα
Βλ
α
Ι
κανια η σο
β Ι Ι Ι
ιετ ικη επιρροη επεκτεινεται ραγοαια ,
~ /

στο Foreign Office και στο Κάιρο υιοθετείται η πρόταση του David Wallace
και δια.κόπτεται κάθε δια.πραγμάτευση ή συζήτηση με τους πα.λα.ιοβενιζελι-
' 1 Ι Ι λ Ι π ~ 1 /
κους ηγετες, τους <ιγερους>J οπως τους α.ποκα ει ο α.πανορεου, σχετικα. με

τα αντιμοναρχικά τους παίγνια στα οποία επιμένοuν. 67 Ο Παπανδρέου, λοι-

' ι λ ι λ' ι θ ι Μ ι
πον, προκειτα.ι να επι εγει σε ιγο ως ο νεος πρω υπουργος. ε την α.μερι-

62. Γεώργιος Παπανδρέου , Η Απελεuθέpωσις της Ελλάδος, σ. 27.

63. «Greecen, ό.π.
64. αΚόδρος)) προς Σμύρνη για Κάιρο, σήμα 16 4 1 (247), ό. π.
65. Ο Βουλπιώτης, μια από τις πλέον σκοτεινές προσωπικότητες της κατοχικής πε­
ριόδου, κατοικούσε τότε στον αριθμό 27 της Λεωφόρου Βασιλίσση ς Σοφίας , ακριβώς
απέναντι από την πολυκατοικία όπου το διαμέρισμα του Παπανδρέου. Έτσι, είχε τη
δυνατότητα να τον ειδοποιήσει αμέσως.
66. «Κόδρος>> προς Σμύρνη, σήμα 20 44 (251 )/2Α.44, ό.π. · Λυκουρέί,ος, ό.π. , σ. 136.
67. Έχθεση Wallace, σ. 110- 111.
---
«0 ΑJΤΛω.: 111'0ΞΕΝΟΣ,, 639

στη βρετανική υποστήριζη -ακόμα και με τη χρήση βίας κατά των πολιτικών
του αvτιπάλων- προορίζεται vα οδηγήσει την Ελλάδα στην απελευθέρωση
Ι
και στην απροσκοπτη 'β αση στον ομα λ'
μετα ο πο λ ιτικο / β'ιο, Ι
εν αντ ιον των επ ι -

διώζεων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Είναι η εποχη που αρχίζει η υπαγωγή τη c; Ελλάδος

υπό βρετανική κηδεμονία. Στις
4 Απριλίου ο Leeper τηλεγραφεί στο Foreign
Officc: αΌπως μας πληροφορεί ο CI [Chief Intelligence, ο επικεφαλής της
Υπηρεσίας Πληροφοριώv] ο εκπρόσωπός του δια.τηρεί στενή επαφή με τον
π απα.νupεου
s;, Ι
και πιστευει
' Ι Ι s;, Ι δ Ι
οτι εχει τη uυνατοτητα να τον φυγα ευσει.
Τ
ους

ζήτησα να το πράζουν το συντομότερο δυνατόν)). 68

Την ίδ ια. ημέρα, ο Λυκου-
'ζ ος
ρε λ αμβ'
ανει '
απο την κ ωvσταντ ινουπο
Ι λη το Ι σημα: << Κ'
σχετικο ' αιρο παρα-

καλεί όπως Παπανδρέου ("Πάρις") αναχωρησει αμέσως. Παρακαλώ βοηθή­

σατε)). Ακολουθεί ένα δεύτερο: ((Με την εδώ άφιζ ιν Παπανδρέου δηλώσει
ψευδώνυμον και ζητήσει ΧατζήνJ>.
Όταν ο Παπανδρέου πληροφορείται από τον Λυκουρέζο ότι το ((ασφαλές
μέσον» που είχε ζητήσει για τη διαφυγή του δεν θα είναι άλλο από ένα κα·tκι
τριών τεσσάρων μέτρων, με μικρή ταχύτητα , ρωτάει : ιιΠρέπει, λοιπόν, να
πάω με τα πόδια;η Τότε ο Λυκουρέζος του θέτει το δίλημμα, πρωθυπουργία
και τιμή ή πολιτικός θάνατος. Ο Παπανδρέου κάμπτεται και αντιλαμβάνε­
ται ότι έχει φθάσει η μεγάλη του ώρα.. Όμως αρχίζει να θέτει όρουc;: Θέλει
μαζί του την Κυβέλη και τον μικρό τους γιο. 69 Και όταν ο Λυκουρέζος του
s;,Ι
υ ινει τον
λ'
oyo /
της τιμης του οτι
/ θ Ι
α φροντισει για την αυτοτε
λ'
η τους φ υγα-
Ι

δευση, απαιτεί τη συνοδεία. του Θεόδωρου Βασιλειάδη (ι<Δώροω>), του γραμ­

ματέα του που θα τον βοηθήσει και με την αγγλική γλώσσα. 70 Στις 8 Απρι­
λίου το βράδυ, οι Παπανδρέου και Βασιλειάδης αναχωρούν από το Αυλάκι της
Αττικήc; με καίκι της SOE Σμύρνης και φθάνουν κακήν κακώς στην Τήνο,
όπου τουc; παραλαμβάνει ο Μαυρουδής και τουc; φιλοζενεί μέχρι να φθάσει ο
Βελιώτης από την Τουρκία με το δικό του καίκι . Στις 1Ο Απριλίου αποβι­
βάζονται με άλλους στην Αγριληά, όπου αρχίζει η ταλαιπωρία των ελέγχων
από τους Τούρκους. Μόνο που ο Παπανδρέου δεν θα την υποστεί. Σε λίγο
τον εντοπίζει ο <<Χατζής» και αμέσως επιβιβάζει εκείνον και τον Βασιλειά­
δη σε αυτοκίνητο με προορισμό τον Τσεσμέ. Όσο για την ταυτότητα του

68. Lccper προς Foreign Office, 4.4.1944 : ΤΝΑ (PRO) CAB 66/47/49.
69. Λυκουρέζος, ό. π., σ. 137-1 39. Επρόκειτο για τον Γιώργο Παπανδρέου, τον ε;:ο­
νομαζόμενο, τότε, «μικρό ΓιώργοJJ.
70. Ο Θεόδωρος (Teddy) Βασιλειάδης (1896- 1964) αποτελεί μια άγνωστη ή μυ­
στηριώδη μορφή στην ιστοριογραφία της Κατοχής. Είχε σπουδάσει πολιτικός μηχανι­
κός αλλά ουδέποτε άσκησε το επάγγελμα, καθότι εύπορος γόνος της οικογένειας Ρε­
τσίνα του Πειραιά. Κατηγορούμενος σ-rην υπόθεση Atkinson, χαταδιχάσθηκε σε cρυ­
λάχισΊJ. Απέδρασε ή αφέθηκε ελεύθερος μετά την ιταλική κατάρρευση και αcροσιώθηχε
πάλι στον Γεώργιο Παπανδρέου. Αρχείο 'Ελλης Βασιλειάδη. Η ίδια, συνέντευξη .
640 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΥΙΑΚΡΗΣ-ΣΤΑϊΚΟΣ

«Χατζή», αυτή προκύπτει από το ακόλουθο σήμα της SOE Κα.·tρου προς τη
Σμύρνη:ϊ 1

Ο «Haltwhistle» (;) μας πληροφορεί ότι ο Παπανδρέου έφυγε για τη Σμύρ­

νη με το κα"tκι ΝlΚΗ. Συμφωνήσαμε ότι κατά. την άφιξή του θα τον παραλάβει
ο Noel R ees, δεδομένου ότι ο «C>> έχει επιφορτισθεί με τη διαφυγή του στη
Μέση Ανατολή και έχε ι οργανώσει την κατά προτεραιότητα: μεταφορά του
στο Κάιρο.
Πριν βρεθεί στα χέρια του Rees, πρέπει να τον προειδοποιήσετε αυστηρά
να μη μιλήσει σε κανένα σχετικά. με οποιεσδήποτε επαφές είχε με τους εκ­
προσώπους μας στην Αθήνα, οι οποίοι προφανώς του διέθεσαν το κα'ίκι.

Μόλις η ομάδα φθάνει στον Τσεσμέ, ακολουθεί δείπνο με αμφιτρύωνα τον

'
Ν ικο Δ ιαμανταρα.
' 'Ύ στερα απο' λ'ιγο, μεσα
' ' του και εχοντας
στον εν θ ουσιασμο '
rηει λίγο κρασί παραπάνω, ο Παπανδρέου δηλώνει φωναχτά: «θα φθάσουμε
μέχρι την Κόκκινη Μηλιά!» Ανήσυχος ο Διαμαντάρας, τον παρακαλεί: <<Πιο
σιγά, κύριε Πρόεδρε! Υπάρχουν Τούρκοι γύρω γύρω !>> 72 Στη συνέχεια μετα­
φέρεται στη Σμύρνη, όπου μαζί με τον Βασιλε ιάδη φιλοξενούνται στης
Williams', στα δωμάτια. του εσωτερικού κήπου. Από τη Σμύρνη τηλεγραφεί
στον Λυκουρέζο: 1<Από Παπανδρέου. Φθάσαμε καλά. Είμαι ενθουσιασμένος
γνωριμία.ν Χατζή ... »7·1 Στις 14 Απριλίου είναι καλεσμένος στους Rees. Γρά­
φει στο λεύκωμα. της κόρης τους:

Στη Ζωή R ees

<<Αγάπη είναι η ζωή
κι αγάπη πάντα ... )>

Γ. Παπανδρέοv

Την επομένη, οι Παπανδρέου και Βασιλειάδης αναχωρούν για το Κάιρο, ενώ

το στασιαστικό κίνημα μαίνεται. Καταλύουν στο ξενοδοχείο «Metropole». 74

71. ΤΝΑ (PRO) HS 5/251. Πρβλ. ISLD Κωνσταντινούπολψ προς ΜΙ9, σήμα 508/
27.4.1944: «Όταν οι Πέτρος Ράλλης και Φίλιππος Δραγούμης φθάσουν στην Τουρκία,
να ζητήσουν τον Χατζή (που είναι ο εκπρόσωπός μας )». ΤΝΑ (PRO) WO 208/3387. Βλ.
και παρακάτω.
72. Μαρίτσα Νικολού, συνέντευξη.
73. Λυκουρέζος, ό.π. Η παντελής απουσία του ονόματος Noel Rees στο βιβλίο του
Λυχουρέζοu προκαλεί εντύπωση. Μεταπολεμικές του δεσμεύσεις απέναντι στην ΜΙ6,
όπως, ίσως, και του Τούμπα;
74. Λίγες ημέρες μετά ο Παπανδρέου συναντάται με τον Simonds. Εκείνος αφη­
γείται: «Όταν έφθασε στο Κάιρο, ζήτησε να με δει. Πιστεύοντας πως θα μας απονεμηθεί
κάποια τιμητική διάκριση, είπα στον λοχαγό Hutchings, τον ελληνομαθή αζιωματικό
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠlΌΞJ<: ΝΟΣ » 641

1 6 Απριλίου, Κυριακή του Πάσχα. Ο Παπανδρέου επ ισκέπτεται τον βα­

σιλέα και στη συνέχεια τον Leep eΓ. Αυθημερόν, ο πρέσβυς ενημερώνει το
Fo-
1·eign Office: 75

Είναι ψηλός, διαθέτει καλή εμφάνιση, γνωρίζει τι θέλει και δεν φοβάται να
το πει. Είναι ο πρώτος Έλληνας που έφθασε από την Ελλάδα, ο οποίος με
εντυπωσίασε ως ηγέτης. Χαίρομαι να. πω ότι ο βασιλεύς, με τον οποίο α.ντα.λ-
λαι.,αμε
't' α πο'ψ εις στη συνεχεια,
1
εχει
1
την ι '
'δ ια εντυπωση και ε ιναι ε t:' '
ι., ισου ευχα-

ριστημένος .

Ο Παπανδρέου του αναπτύσσει το ΗΕθνικό ΠρόγραμμάJ> του, όπως αυτό

περιέχεται στη δεύτερη έκθεσή του. Πυρήνας του , ο σχηματισμός εθνική ς
κυ β ερνησης
/ /
απο εκπροσωπους ο
, 'λ '
ων των κομματων , των ανταρτων και του
'
ΕΑΜ . Ζητάε ι από τους Βρετανούς πλήρη υποστήριξη στην εθνική κυβέρνη­
ση που θα σχηματιστεί, αλλά και πλήρη διακοπή τψ παροχής όπλων στο
ΕΑΜ, σε περίπτωση που αρνηθεί να συμμετάσχει σ' αυτήν. Τέλος, του δη­
λώνει πως ((αισθάνεται φρίκηJ> για το κίνημα. των ελληνικών Ενόπλων Δυνά­
μεων , που Ηπρέπει να κατασταλεί αμέσως». Και ο Leeper καταλήγει:

Είδα αργότερα τον βασιλέα. Ήταν ενθουσιασμένος από τη δική του συζή ­
τηση με τον κ. Παπανδρέου. Μου είπε ότι υπό τις παρούσες περιστάσε ις,
προφανώς αυτός θα είναι ο νέος πρωθυπουργός. Ο χ. Βενιζέλος αποτελεί προ­
σωρινή λύση και όσο πιο γρήγορα. γίνει η αλλαγή, τόσο το καλύτερο.

Το απόγευμα της 1 6ης Απριλίου, ο Βενιζέλος βρίσκεται στην Αλεξάνδρε ια,

σε σύσκεψη υπό τον ναύαρχο Cunningham με παρόντα και τον Αλεξανδρή.
Η υπομονή των Βρετανών έχει αρχίσει να εξαντλείται. Σε στιγμές κρίσιμες
για τις επιχειρήσεις κατά του εχθρού , ο ελληνικός πολεμικός στόλος στην
Αλεξάνδρεια και στο Πορτ Σάιντ , με τα περισσότε ρα πλοία του να έχουν πα-

μου-σύνδεσμο: "Πάμε να τον δούμε, θα πάρουμε από ένα μετάλλιο ο καθένας". Μας δέ­
χθηκε στο δωμάτιο του ξενοδοχείου του, όπου βάδιζε πάνω κάτω, μιλώντας και χειρο­
νομώντας. Ύστερα από δεκαπέντε λεπτά, ρώτησα τον Hutc hings ; "Πότε θα πάρουμε
τα μετάλλιά μας ;" Μου απήντησε θλιμμένα.: "Δεν υπάρχουν μετάλλια., χ . συνταγμα-
'
τα.ρχα - '
. .:.ερετ ε τι λ εει;
' '
Λ'ε ε ι: 'Α ντι λ αμ βανεσ θε την προσ βο λ η
' πο υ μου εχανε η
1
Μ εyα: -
1

λη Βρετανία; Αντιλαμβάνασθε ότι στείλατε μια βάρκα με κουπιά να παραλάβει τον

μέλλοντα πρωθυπουργό της Ελλάδος; Γιατί δεν στείλατε ένα. αντιτορπιλικό;"' Του
απήντησα πως λυπάμαι που δεν τον πετάξαμε στη θάλασσα. Όμως ο Hutchings δεν το
μετέφρασει>. Simonds, ό.π.
75. L eepe1· προς FoΙ"eign Office, 16.4.1944, ΤΝΛ (PRO) CAB 66/47/49.
 Π ΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΊΑlΚΟΣ

ρα:χωρηθεί σ-την Ελλάδα από τη βρετανική κυβέρνηση, αρνείται να. συμμετά­ .i.
·\

σχει σ, αυ-τές . 76
Από την άλλη πλευρά , τέσσερα βρεταν ικά πολεμικά σχάψη,
δύο αντιτορπιλικά και δύο καταορομικά, απέχουν και αυτά από τον πόλεμο κα­
τά της Γερμανίας επειδή χρησιμοποιούνται για τον αποκλεισμό των ελληνι­
κών πλοίων στην Αλεξάνδρε ια.. Έτσι, ο Cunningham είναι ωμός: Είτε οι Έλ-
ληνες
/
θα. αποκαταστησουν
1 /ξ
μονοι τους την τα η στον στρατο και το ναυτικο
Ι 1

τους η
' Ι
το εργο 'θα ανα.λα'βσυν συμμαχικες
αυτο
1
'
δυναμεις. Στην Ι
περιπτωση α.υ-

-τή τα πλοία. θα τεθούν υπό συμμαχικό έλεγχο και το ελληνικό Πολεμικό Να.υ-
τικο' θα πα.'ψ ει να. υφιστα.-rα.ι
Ι για πο λλ' ' ια. 77 Άγ νωστο γιατιΙ , η συγ κεκρι-
α χρον

μένη οήλωση του Cunningham ερμ ηνεύετα.ι από τον Βενιζέλο και την ελλη-
'
νικη π λ ευρα,
Ι Ι
γενικο-τερα, ως α.πει λ'
η χα.τα.β'θ
υ ισης του ε λληνικου
Ι στο'λ ου, η

παρερμηνεία δε αυτή γίνεται ευρύτατα δεχτή μέχρι σήμερα. Όμως ο ναύαρ­

χος οεν είχε οικαίωμα να. προχωρήσει σε τέτοια ενέργεια χωρίς την εντολή ή
' Ι:!-
την αοεια -του Τ σωρτσι
1
λ, '
οι ο δ ηyιες του οποιου
Ι
1
οπως εκτι' θ ενται παραπανω ει- ' '
ναι σαφέστατες και οεν περιλαμβάνουν παρόμοια λύση. Εξάλλου, όπως προ-
θ'εσιμη β ρετανιΚΎ) αλλη λ ογραφια. των Ύ)μερων εκεινων, μο-
1
κuπτει
, απο τη οια
\:!-
1
' ' ' '
Ι λογος
' β υ' θ ιση
/
νο μεταγενεστερα
' γινεται για τη ε λληνικων
Ι π λοιων και τουτο
Ι
Ι ι ι 1 λλ ι ι β ι \:!- 1
ως εσχατο μετρο, εαν και εφοσον οι ε ηνικες η οι ρετανικες ουναμεις απο-

τύχουν να τα καταλάβουν. Ειοικότερα:

Στις 22 Απριλίου, ο siι· Andrew Cunningham, Πρώτοι::; Λόρδος του Ναυ­
αρχείου (First Sea Lord), απευθύνεται στον ομώνυμό του ναύαρχο στην Αλε­
ξάνορεια.: 78

Εσείς πρέπει να είσθε ο καλύτερος κριτής για το πώς θα διευθετηθεί το ζή­

τημα. Για την περίπτωση, όμως, που ο Έλληνας Αρχηγός του Στόλου φανεί
απρόθυμος ή ανίκανος να συγκεγψώσει -tις αναγκαίες δυνάμεις, ώστε να κα­
ταλάβει τα επαναστατημένα πλοία με ρεσάλτο, έχετε σκεφθεί τον τορπιλι­
σμό του <<'Ηψαιστοςιι από τορπιλακάτους [M.T.B.'s], τούτο δε αφού προηγη­
θεί η επιβαλλόμενη προειδοποίηση για παράδοση ή e:γχατά.λe:ιψη του πλοίου;
2. Πιστεύω ότι αυτή η δραστική επίδειξις δυνάμεως θα οδηγήσει όλα τα ά.λ­
λα πλοία σε παράδοση, για τον φόβο ό-tι θα έχουν την ίδια τύχη. 3. Η λύση
αυτή παρέχει το περαιτέρω πλεονέκτημα ότι θα αποτραπεί ο κίνδυνος για τις
ζωές Βρετανών ναυτών, στην προσπάθειά τους να συνεφέρουν τους Έλληνες.
4. Φυσικά, θα πρέπει να ληφθούν όλα τα αναγκαία μέτρα ώστε σε περίπτω-
' '
ση πυρος χα.τα των τορπιλ αχατων
' να σαρωθ ουν
' με πο λυ βο'λ α τα καταστρω-
'
ματα του <1 Ηφαιστοςιι .
1

76. '!στερα από την εντολή του Καραγιάννη: ιιΠροπέλα να μην κινήσειιι. Βλ. Νε­
φελούδης, ό. π., σ.
301.
77. Φωκάς, ό.π., τόμ. Β', σ. 405-406.
78. ΤΝΛ (PRO) CAB 66/47/49.
 <«l Α!ΤΛΟΣ ΠΡΟΞF.Νω:,, 643

Στις παραπάνω σχέψεις -τοu, ο λόρδος Cunningham δεν πρω-τατυπεί. Το εν­

δεχόμενο βύθισης του ι/Ηφαιστος» με «χελώνεςJ> ή από τορπιλάκατο ή με
βόμβες βυθού, έχει εξεταστεί ήδη από την ελληνική πλευρά , αλλά έχει απορ­
ριφθεί από τον Αλεξανδρή. 79
Στις 22 Απριλίου, επίσης, ο ναύαρχος J ohn Cunningham ενημερώνει το
βρετανικό Ναυαρχείο :f\O

Εάν το ελληνικό Ναυτικό αποτύχει απόψε στην προσπάθεια να αποκατα­

στήσει την πειθαρχία. στα. πλοία της Αλεξάνδρειας, θα εκδώσω ένα τελεσί­
γραφο για τα εδώ πλοία που θα εκπνέει στις
07:00 της Δευτέρας 24 Απρ ιλίου.
2. Σε περίπτωση που οι στασιαστές δεν συμμορφωθούν με το περιεχόμενο
του τελεσιγράφου, θα αναλάβουν δράση βρετα.νιχές δυνάμεις, με σκοπό την
κα-cάληψη των συγκεκριμένων πλοίων. Η επίθεση θα είναι γενική και, αν
χρειαστεί, τα. πλοία θα βυθισ-cούν. 3. Ειδικό μήνυμα. θα σταλεί στον (ιΑβέ­
ρωcρ», στο Πορτ Σάιντ, κατά το οποίο το τελεσίγραφο αφορά: τα πλο ία της
Αλεξάνδρειας που έχουν αρνηθεί να. υπακούσουν σε εντολές και εκείνος δεν
περιλαμβάνεται σ' αυτή την κατηγορία.. Δεν θα. αναληφθε ί δράσις κατά του
((Αβέρωφ>J, εχτός κα.ι αν εκείνος αρχίσει τις επιθετικές ενέργε ιες, οπότε βο μ­
βαρδιστικά της RAF θα. είναι έτοιμα να. τον αναλάβουν.

Στο μεταξύ, yια τους Βρετανούς αλλά χαι για. τη νέα. χυβέρνηση έχει αρ­
χίσει να δημιουργείται άλλο πρόβλημα. Ο μεν πρέσβυς της Σοβιετικής Ένω­
σης στο Κάιρο Nikolai Novikov διαμαρτύρεται έντονα στον Βενιζέλο για τις
συλλήψεις κινηματιών , ενώ το σοβιε:τιχό πρακτορείο ειδήσεων TASS τους
υποστηρίζει, όχι από «σοσιαλιστική αλληλεγγύη}} αλλά για εκβιαστικούς λό­
γους που αφορούν τα σοβιετικά συμφέροντα. 81 Έτσι, στις 16 Απριλίου ο Τσώρ­
τσιλ αναγκάζε-ται να απευθυνθεί προσωπικά στον Μολότοφ. Αποσπάσματα
από το σχετιχό τηλεγράφημα:

Ελπίζω ότι το πρακτορείο TASS δεν θα χα.τα.στήσει το καθήκον μας δυσχε­

ρέστερο από ό ,τι είναι. Πιστεύω πραγματικά πως δεν είναι ώρα, τώρα, για
ιδεολογικό πόλεμο. Είμαι αποφασισμένος να. καταστείλω το κίνημα. και την
ανάμιξη στην πολιτική των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων στην Αίγυπτο ,
ουνάμεων που τελούν υπό τις οια.ταγές μας χαι είναι εφοδιασμένες με διχά μα.ς
όπλα. Τις έχουμε περιχυχλώσει και τους έχουμε επ ιβάλει αποκλεισμό με
υπέρτερες ουνάμεις , ενώ με μεγάλη υπομονή τις περιμένουμε να αλλάξουν

79. Φωκάς, ό. π., τόμ. Β ', σ. 409.

80. ΤΝΛ (PRO) CΛΒ 66/47/49.
81 . Επρόκειτο για κάποια βρετανική στρατιωτιχή παρέμβαση στη Ρουμανία, αντίθετη
προς τη βρε-cανο-σοβιετική συμφωνία για τη στρατιωτιχή (ασφαλώς δε και πολιτική)
πρωτοχαθεδρία της ΕΣΣΔ στη Ρουμανία, για την οποία γίνεται λόγος στη συνέχεια.
644 ΠJ::ΤΡΟΣ ΣΤ. \1ΑΚΡΗΣ-ΣΤΑϊΚΟΣ

διαθέσεις. Αποκλείεται να προβούμε σε συμφωνία για πολιτικά ζητήματα με

τους στασιαστες.
, Ε'
ιμα ι
β'β
ε αιος οτι
, δ
εν
θ Ι
α επιτρεπατε να συμ
β Ι Ι
ει κατι παρο-
Ι

β
f ι Ι Ι 'l δ Ι Ι 'l f κ
μοιο στον σο ιετικο στρατο η στις ενοπΛες υναμεις τις οποιες εr,εγχετε. α-

τόπιν τούτου ελπίζω ότι μπορεί να λεχθεί στο Τ ASS να εγκαταλείψει αυτή την
προπαγάνδα στην οποία έχει επιδοθεί και η οποία κάλλιστα είναι δυνατόν να
οδηγήσει σε αιματοχυσία, κάτι που προσπαθώ να αποφύγω , ιδίως τώρα που
η κατάσταση βελτιώνεται . [ ... ) Δεχθείτε και πάλι τα συγχαρητήρ ιά μου για
την Οδησσό και την Κριμαία . Σας εύχομαι επίσης κάθε επιτυχία στις ρου­
μανικές διαπραγματεύσεις σας. Κατά τη συμφωνία μας, θεωρούμε ότι έχετε
το προβάδισμα στη Ρουμανία.

Παράλληλα, ο Βρετανός πρωθυπουργός απευθύνει μακροσκελές τηλεγρά­

φημα στον Ρούζβελτ , προς τον οποίο εκθέτει την κατάσταση στις ελλην ικές
Ένοπλες Δυνάμεις και τις σχετικές αποφάσε ις του. Το κείμενο κοινοποιείται
στον στρατάρχη Jan Smuts.
Ασφαλώς, ο Σοφοκλής Βενιζέλος περνάει μερικές από τις χειρότερες ημέ­
ρες της ζωής του . Έχοντας, για δικούς του πολιτικούς λόγους, συνταχτεί από
την αρχή αλληλέγγυος με το βασικό αίτημα των εκπροσώπων των στασια­
στών για την αναγνώριση της ΠΕΕΑ, αντιμετωπίζει πλέον μιαν ανεξέλεγκτη
ι ι
κατασταση , με το κομμουνιστικο στοιχειο να εχε ι επικρατησει.
ι ι ι 'Ο
σον αφορα
'
τον στο
'λ / Ι
ο, τα πραγματα ειναι χεφοτερα.
Ι κ
αι αν ακομα ο ι
I 'δ
ιος
δ Ι
εν ε ιν αι υπο-
' Ι 'θ Ι β ζλ lζ 1 1 Ι
χινητης τη ς ανταρσιας, αν ρωποι του , ενι ε ικοι αι., ιωματικοι, πρωην απο-

τακτοι του 1935, συμμετέχουν σ' αυτήν. Από την άλλη πλευρά , δεν γνωρί­
ζουμε ακόμα τις ακριβείς σχέσεις του με την OSS αλλά και τον ρόλο της στο
ι Α ι ι ι β'λλ ι λ ι
κινημα. γνοουμε, επιση ς, τις σχεσεις του περι α οντος του με τα πα αια

στελέχη της SOE Κα'tρου που έχουν παραμείνει στη Μέση Ανατολή (Noel
Baker, Bowman κ.ά.). Μερικά διαφωτιστικά κείμενα:
- Από τα ι<Τετράδια Μέσης Ανατολήςη του Παναγιώτη Σιφναίου :

2 1.5.44 - Πλοίαρχος Δημητρακόπουλος (νύκτα). Βενιζέλος και Βούλγαρης

ήσαν μέσα εις το κίνημα αρχικώς. Τον Βενιζέλον μάλιστα έχει λόγους να θε­
ωρεί ως τον υποχινητήν. Τα δύο ένοχα σήματα του Αλεξανδρή (Α.Σ . ) . Το
3992. Αυτός απετέλεσε το επιτροπάτον [με] Δερτούζον, Τούμπαν, Μπενά,
Πετρόπουλον, Ταζεδάχην εις Κάιρον. Βούλγαρης, Τσαγγάρης, Σχουφόπουλος,
Ζήζηλας παρέμειναν εις το λυκόφως μέχρι παρεκτροπής Κομμουνιστών. Συ­
ναπεφά.σισαν όμως και αυτοί την στάσιν. Ο Πεζόπουλος 82 (Πρόεδρος του Ναυ­
τοδικείου) τα γνωρίζει ήδη όλα.

- Από το αρχείο του Πρόδρομου Μποδοσάκη-Αθανασιάδη: Δήλωση του

ναυάρχου Πέτρου Βούλγαρη προς τους Βενιζέλο, Μποδοσάκη, Κανελλόπου-

82. Πλοίαρχος Κυριάκος Πεζόπουλος.

 «0 ΛΓΓΛΟΣ lll'OΞt: NOΣ» 645

λο , Κcφαπαναγιώτη , Εξηντάρη , Βασ ιλειάδη και άλλους, όταν το βράδυ της

1 7ης Απριλίου του προτείνεται η ανάλη ψη της αρχηγίας του στόλου και η
καταστολή της ανταρσίας :

Κύριοι, επε ιδή είσθε πολιτικοί, ενώ εγώ δεν είμαι , θα ήθελα να σας πω μερι-
κα πραγ ματα που πρεπει να γνωρι'ζετε.
, ' ' Γ ια να καταστει'λ ω το χινημα, ' θ α β α.-

σισθώ κυρίως στους αντιβενιζελικούς αξιωματικούς, οι οποίοι κατά πλε ιοψη­

φία είναι νομιμόφρονει:;, ενώ οι δημοκρατικοί, δυστυχώς, ή είναι αναμεμειγ­
μένοι στο κίνημα ή είναι υπαίτιοι για την κήρυξή του [ ... ] 8'}

/ ι
- Α πο τις α'Jαμνησεις ιs:, θ λ
του εφεuρο υ αν υποπ οιαρχου
1
και
Α' ι
μηχανικου της

κορβέτας «Αποστόλ ης>J, Ευγένιου Παναγόπουλου :Rι\

[Αρχές Απριλίου του L944) Μετά 2- 3 ώρες παίρνουμε διαταγή του Ναυάρχου
Αλεξανδρή, Αρχηγού του Στόλου , να φύγουμε από το Πορτ Σάιδ και να πά­
με στην Αλεξάνδρεια.. Μας φάνηκε κάπως παράξενο, γιατί σχεδόν πάντα οι
νηοπομπές άρχιζαν από το Πορτ Σάιδ [ ... ]
[Αλεξάνδρειαl Πήρε τον λόγο ο Κυβερνήτης και μας διάβασε εγκύκλιο
του Ναυάρχου σύμφωνα με την οποία, παρ' ότι έγιναν σοβαρά έκτροπα στο
αντιτορπιλικό ιιllΙΝΔΟΣ» και σε άλλα πλοία του Στόλου, η κατάστασις εξο­
μαλύνεται και προβλέπεται ότι θα επέλθει πλήρης επιστροφή των πλοίων στα
κανονικά τους πολεμικά καθήκοντα πολύ σύντομα. Τα δε αιτήματα των πλη­
ρωμάτων, όπως εξεδηλώθησαν με το υπογραφέ ν πρωτόκολλο, διεβιβάσθη -
, Κυ β'ερνηση ,
/ Ν αυαρχος ε στε ι λ ε
1 1 /
σαν κανονικα στην και γ ια το σκοπο αυτο ο

στο Κάιρο Αξιωματικούς του Επιτελείου του, για να έξηγήσουν και υποστη­
ρίξουν τα αιτήματα στον Βασιλέα και στην Κυβέρνηση. Κανένα επομένως
πρόβλημα δεν παρουσιάζει η κατάστασις και είναι νόμιμο και κανονικό να
υπογραφεί το πρωτόκολλο και από τους Αξιωματικούς, και πρώτος υπογρά­
φει αυτός [ ... ]
ι
Ε τοιμαστηκαμε να
β ι
γουμε ιιε
ξ'~
ουου>>, κι εγω ι
ι δ ' '
ιαιτερα να παω να επισκε -

φθώ τους αξιωματικούς του ιιΠΙΝΔΟΣ11, που ήταν φίλο ι μου οι πιο πολλοί,

83. Χατζιώτης , ό.π. , σ. 218. Στο βιβλίο του, το κείμενο παρατίθεται σε εισαγωγικά..
84. Ο Ευγένιος Παναγόπουλος (1916-1995), απόφοιτος του Ε.Μ. Π. , στις 28 Οκτω­
βρίου του 1940 συμπλήρωνε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Νιούκασ-τλ. Ζήτησε
αμέσως αλλά μάταια να καταταγεί εθελοντικά. στο Βcχσιλιχό Ναυτικό. Κατόπιν τούτοu,
μέχρι το 1942 υπηρέτησε στις βρετανικές Ένοπλες Δυνάμεις, από τις οποίες μετετάγη
στις ε/J,ηνικές. Αμέσως μετά τον πόλεμο επέστρεψε σ-τη Βρετανία. και αργότερα εγκα­
ταστάθηκε στις ΗΠΑ. Σημαντικό τμήμα της περιοuσίας του διέθεσε σε δωρεές προς την
Ελλάδα (τρία πρω-τοπορια.κά εξοπλισμένα ταχύπλοα πολεμικά σκάφη κ.ά.). Τα αποσπά­
σματα προέρχονται από αναδημοσίευση στα. ελληνικά. ενός εκτενούς κειμένου τοu με τίτ­
λο ιιΗμέρες Ντροπής και Εξεuτελισμού - Μαρτυρία του Β' Παγκοσμίου Πολέμου)) , που
δημοσιεύθηκε στο ελληνοαμερικανικό περιοδικό New York, τεύχη Απριλίου-Μαtου 1984.
 ΠΗΡΟΣ ΣΤ. ~ΑΚΡΗ2.; - ΣΤΑ1ΚΟΣ

αφού είχα υπηρετήσει στο αντιτορπιλικό αυτό κάπου δυο χρόνια μαζί τους.
Κατέλυσα στο ξενοδοχείο ((Μετροπόλ», όπου σύχναζαν πολλοί Έλληνες Αξιω­
ματικοί του Ναυτικού, χι έμαθα από κάποιους ότι ο φίλος μου Νίκος Κογε­
βίνας και μερικοί άλλοι του «ΓlΙΝΔΟΣ» ήταν το βράδυ εκε ίνο στο σπίτι του
ΧωρέμΥJ, ενός από τους πιο γνωστούς Έλληνες τΥ/ς Αλεξάνδρειας, που συ­
χνά. μας φιλοξενούσαν στα σπίτια τους. Πήγα εκε ί και τους βρήκα. ((Τι έγι­
νε, βρε παιδιά, πώς δημιουργήθηκε το κακό αυτό και δεν είχαμε πάρει χα­
μπάρι τίποτα τόσα χρόνια; Αυτό κι αυτό μας ε:ίπε ο Κυβερνήτης μας». Με
πικρό χαμόγελο στα χείλη τους μου έδωσαν διαφορετική εικόνα της υποθέ­
σεως , απ' ό,τι μας είχε δοθεί από τον Κυβερνήτη μας και την εγκύκλιο του
Ναυάρχου . Κατάπληκτος άκουγα απίστευτα πράγματα. Τα γράφω όπως μου
τα είπαν χωρίς να προσθέσω σχόλια ι'3ικά μου:
Από αρκετόν καιρό, ένα-δυο χρόνια, είχαν δημιουργηθεί κόμματα μέσα
στο ναυτικό και στον Στρατό, παρ' όλο ότι ο πόλεμος ήταν στη βράση του
και το αποτέλεσμά του δεν φαινόταν ακόμη καθαρά. Πολλοί που είχαν φύγει
ως απότακτοι μετά το κίνημα του Βενιζέλου το 1935 είχαν γυρίσει στις Ένο­
πλες Δυνάμεις με τον βαθμό που θα είχαν αν δεν είχαν αποταχθεί το ' 35. Δη­
λαδή αν είχε φύγει ένας Αξιωματικός του Ναυτικού με βαθμό Σημαιοφόρου
το 1935, εγύριζε το 1944 με: βαθμό Υποπλοιάρχου ή Πλωτάρχου και πιθανώς
του εδίδετο και η διοίκηση πλοίου ή στρατιωτικής μονάδος. Αυτό είχε συμ­
βεί και ως αντίδρασις τρόπον τινά κατά της δικτατορίας του Μεταξά, μετά.
την πτώση της Ελλάδος το 194 1. Οι Αξιωματικοί είχαν χωριστεί σε δυο στρα­
τόπεδα και το ένα αποκαλούσε το άλλο ιιΦασίστες» ή ιιΒενιζελικούς» . Εν τω
μεταξύ ο Βενιζέλος είχε πεθάνει από το 1936 και μόνο εμε ίς οι τρελλοέλλη­
νες μπο ρούσαμε να έχουμε ακόμα κόμματα στο όνομα πολιτικού ανδρός που
είχε πεθάνει προ δεκαετίας περίπου! Η επαναφορά αυτή των αποτάκτων
Αξιωματικών του 1935 ε ίχε δημιουργήσει αντιδρά.σεις στους άλλους Αξιω­
ματικούς που είχαν υπηρετήσει συνέχεια όλα τα χρόνια του πολέμου και ξαφ-
νικα ' '
βρισκοντουσαν '
κατωτε:ροι σε β α θ μο' '
και αρχαιοτητα αποι αυτους
ι που επα-
νήρχοντο. Επίσης, πολλοί από τους, ας τους πούμε ((Βενιζελικούς11, είχαν δη­
μιουργήσει σχέσεις όσο έμεναν στην Ελλάδα κατά την Κατοχή, και πριν
κατέβουν στη Μέση Ανατολή, με τις δυνάμεις της Αντιστάσεως εκεί. Δηλα­
δή το ΕΑΜ, ΕΔΕΣ και άλλες. Η πρώτη, το Ε ΛΜ , που ήταν και η ισχυρότερη ,
όσο πλησίαζε το τέλος του πολέμου και η ήττα της Γερμανίας, τόσο προσα­
νατολίζετο προς την αριστερά. πολιτική παράταξη και σιγά-σιγά η διο ίκησή
της περνούσε στα χέρια των συνειδητών και οργανωμένων κομμουνιστών,
και από ο ργάνωση καθαρής αντιστάσεως γινόταν οργάνωση με πολιτικό πρό­
γραμμα.

Ο Ναύαρχος Αλεξανδρής ήταν χι αυτός από τους αποτάχτους του 1935

και, κατά. την γνώμη αυτών που μας τα 'λεγαν , μαζί μe: άλλους ανώτερους
Αξιωματικούς του Ναυτικού και -του Στρατού ήθελαν να παρουσιάσουν ότι οι
Ένοπλες Δυνάμεις επιθυμούσαν να γίνει ενιαία Κυβέρνηση με την Ελλάδα
κ.λ.π., χ . λ.π. Αλλά. οι ανταρτικές δυνάμεις αντιστάσεως, και επομένως και
η (<Κυβέρνηση των Βουνών» ήσαν χυρίως του ΕΑΜ χαι επομένως της αρι-
 «Ο Α ΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞF:ί\ΟΣ » 64ί

' 'ξεως , πρα.γμα που

στερης πα.ρα.τα ' δ εν αρεσε χα θ ο'λ ου ουτε στον
' ' β α.σι λ'εα '
ου-

τε στους Άγγλους.
Με μεγάλη απλοϊκότητα λοιπόν οι ιιΒενιζελιχοί» ανώτεροι Αξιωματικοί
άρχισαν ένα ιιμαλαχό>> πολιτικό κίνημα. για να επιτύχουν νέο προσανατολισμό
της Ελληνικής Κυβερνήσεως στο Κάιρο, οπότε και φυσικά θα παίρναν και
τις ανώτερες θέσεις! Εάν το επιτύχαιναν, δεν θα γύριζε κι ο Βασιλιάς στην
Ελλάδα, κατά πάσαν πιθανότητα. Αυτοί όμως που άρχισαν το ιιμαλα.χό» εκεί­
νο κίνημα, λογάριαζαν χωρίς τον ξενοδόχο! Παράλληλα με τις δικές τους κι­
νήσεις , είχε οργανωθεί στις Ένοπλες Δυνάμεις και άλλη κίνηση με πυρήνες
σκληρούς και ως επί το πλείστον κομμουνιστικής ιδεολογίας και προγράμμα­
τος. Επιτροπές είχαν καθοριστεί από τα πληρώματα., που θα αναλάμβαναν
τη διοίκηση των πλοίων και των άλλων μονάδων, όταν θα δινόταν το σύνθη­
μα.. Ας πούμε σαν τα Σοβιέτ της Ρωσικής επαναστάσεως. Μόλις οι Επιτρο­
πές αυτές είδαν ότι άρχισε το κίνημα των ιιΒενιζελιχών1>, κινητοποιήθηκαν
και πήραν την εξουσία στα. χέρια τους. Μερικοί Αξιωματικοί των πλοίων που
ήταν μιλημένοι από πριν για το κίνημα των ιιΒενιζελικών)), μόλις είδαν τι
έγινε την αμόλυσα.ν και έφυγαν από τα πλοία. και άφησαν εμάς τα κορόιδα. που
ταξιδεύαμε με τα πολεμικά συνέχεια και δεν είχαμε την παραμικρή ιδέα τού
τι συνέβαινε, να βγάλουμε το φίδι από την τρύπα του, χωρίς να μας δώσουν
καμιά προειδοποίηση. Εξ ου και η διαταγή του Ναυάρχου να φύγει το πλοίο
μας από το Πορτ Σάιδ και να πάει μέσα στη σφηχοφωληά της Αλεξάνδρειας,
για να. φανεί ότι χαι το δικό μας πλήρωμα υποστήριζε την επιφανειακά: θεά:-
ρεστη ι '
δ εα. του να γινει ενια•.α κυ βερνηση
' ' ' ' με την Ελλα'δ α.

/ / / / /
Τ ωρα. ο Β ενιζ'λ 'λ ες τις π λ ευρες χα.ι ιοιως
Ιί''
1
ε ος υφιστα.τα.ι πιεσεις α.πο ο α.πο τους

Βρετανούς, με αποτέλεσμα. να. ζητάει από όλους προθεσμίες για. να. κεροίσει
χρόνο:
Δευτέρα, 17 Απριλίου. Ο Lee per μετα.δίοει στο Λονοίνο: 85

Σε σύσκεψη των Αρχηγών των τριών Όπλων, στην οποία ήμουν παρών, ο
ναύαρχος Cunningham μας περιέγραψε μια δ ιόλου ικανοποιητική συζήτηση
που είχε με τον ναύαρχο Αλεξανδρή, τον Έλληνα Αρχηγό του Στόλου. Καθώς
ο τελευταίος δεν είχε διαβιβάσει τη διαταγή του Βενιζέλου προς τον Τού­
μπα, να συγκεντρώσει μια ομάδα για να χάνει ρεσάλτο και να. καταλάβει δύο
πλοία, η επιχείρηση που είχε οριστεί για απόψε: ματαιώθηκε 8 () [ ... ]

8:i. ΤΝΛ (PRO) CAB 66/47/49. Για την περιγραφή των παρα.πάν(ι) γεγονότων από την
ελληνική πλευρά, βλ. <ι'Εκθεσις Πεπραγμένων Πέτρου Βοόλγα.ρη Αντιναυάρχου Β.Ν.,
Αρχηγοlι του Ελληνικοό Στόλου εν Μ. Ανατολή (Περίοδος από 17 Απριλίου μέχρι 27
Μα:tου 1946)ιι [στο εξής: Βοόλγα.ρης]: Αρχείο Τσουδερού, τόμ. Ε', σ. 213 χ.εξ. (2 16).
86. Για τη διαταγή, βλ. Φωκάς, ό.π., τόμ. Β ' , σ . 408.
-~-
648 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ·ΣΤΑΤΚΟΣ

Πρότεινα ο ναύαρχος και εγώ να επισκεφθούμε αμέσως τον βασιλέα και να

του ζητήσουμε τον εκ μέρους του εξαναγκασμό του Βενιζέλου στο να επιβά­
λει την εκτέλεση των διαταγών του 1.. .. 1Του είπα πως υποψιάζομαι ότι ο Βε­
νιζέλος εμφανίζει πλέον πλήρη ηττοπάθεια απέναντι στο ΕΑΜ κcη ότι θα
πράξει τα πάντα προκειμένου να αποφύγει οποιαδήποτε ενέργεια η οποία
[σε] περίπτωση επικράτησης του ΕΑΜ θα θέσει σε κίνδυνο τη ζωή του. Υπο- \
ψιάζομαι, επίσης, ότι ήδη προσπαθεί να εξασφαλίσει και πάλι την κάλυψή
του από το ΕΑΜ και συνεπώς είναι τελείως ακατάλληλος για τη θέση που
κατέχει. Παρ' όλα αυτά πιστεύω πως, με την υποστήριξή μας, ο βασιλεύς δεν
πρέπει να τον αφήσει να αποφύγει τις ευθύνες του .
Ο βασιλεύς, ο οποίος όλη αυτή την ώρα παρέμεινε ήρεμος, αν και δεν δί-
στασε να μι λησει
' ' , , '
με περιφρονηση για εκεινους που ετουτη την ωρ α λ ιπο ψ υ -

χούν, συμφώνησε με την παραπάνω άποψή μου [ ... J

Καθώς ο Βενιζέλος έτυχε να περιμένει σε άλλο δωμάτιο, ο βασιλεύς τον
κάλεσε ενώπιόν μας. Όταν του αναφέρθηκε από τον βασιλέα η εκτροπή του
ναυάρχου Αλεξανδρή, εκείνος παραδέχθηκε πως πρέπει να απολυθεί για ανυ-
πακοή σε διαταγές. Πρότεινε την αντικατάστασή του από τον ναύαρχο Πέ- .,
τρο Βούλγαρη, υπουργό της Αεροπορίας στην προηγούμενη κυβέρνηση. Εί-
πε ότι τον έχει βολιδοσκοπήσει και περιμένει την απάντησή του μέχρι αύριο.
Επειδή όλοι θεωρήσαμε την καθυστέρηση αυτή ως μη ικανοποιητική, ο
Βενιζέλος υποχρεώθηκε να επισκεφθεί αμέσως τον ναύαρχο Βούλγαρη και να
'!Ου αποσπάσει την απάντησή του απόψε.
Μετά το δείπνο, ο Βενιζέλος μου τηλεφώνησε για να μου πει πως πρέπει
να δοθεί περαιτέρω χρόνος σκέψης στον Βούλγαρη και ότι η απάντησή του
θα δοθεί αύριο. Αρνήθηκα να το δεχθώ και επέμεινα σε άμεση θετική απά­
ν-τηση . Την έλαβα μισή ώρα αργότερα. Ο ναύαρχος Βούλγαρης συμφώνησε να
αναλάβει την επιχείρηση και νωρίς αύριο το πρωί θα πετά.ζει στην Αλεξάν­
δρεια. Ίσως αύριο αντιμετωπίσουμε και άλλες απόπειρες ελιγμών.
Αυτοί είναι οι άνθρωποι με τους οποίους έχουμε να κάνουμε σήμερα. Όμως
έχουμε μια ευκαιρία ''α πετύχουμε αυτό που θέλουμε ακόμα και χωρίς αυτούς.
Έτσι ώστε να σώσουμε το ελληνικό ναυτικό από την πλήρη καταισχύνη.

Τρίτη, 18 Απριλίου. Ο Βούλγαρης φθάνει αεροπορικά στην Αλε:ξάνδρε:ια,

συνοδε:υόμενοc; από τους πλοιάρχους Γεώργιο Λαμπρινόπουλο, Νικόλαο Τσαγ­
γάρη και Αλέξανδρο Ζήζηλα. Πριν αναχωρήσει από το Κάιρο έχει επισκε­
φθεί τον Βενιζέλο για να παραλάβει τον διορισμό του ως Αρχηγού του Στό­
λου. Κατά τη συνάντησή τουc;, ο Βε:νιζέλοc; τον παρακαλεί να επιβάλει τον νό­
μο (ψε τη βία)).
Στις έντεκα το πρωί αρχίζει η σύσκεψη του Βούλγαρη και των τριών πλοι­
άρχων με τον FOLEM (ναύαρχο Rawlings) και άλλους αξιωματικούς του βρε­
τανικού Ναυτικού. Ο Rawlings του επισημαίνει μεταξύ άλλων τα εξής: 87

87. Βούλγαρης, σ. 218.

γ

«0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ »

-Τα πλοία, υπό τις διαταγές επιτροπάτων , έχουν καταθέσει τα όπλα και
' '
αρνουνται να συνεχισουν τον πο'λεμο. 'Ε τσι, εχουν μεταβληθ ει σε πεφατικα και
' ' '
για την φύλαξή τους έχουν διατεθεί βρετανικά πλοία τα οποία έχουν σοβα­
ρότερους σκοπούς να επιτελέσουν.
-Οι ελληνικές στρατιωτικές μονάδες που εδρεύουν σε ξένο έδαφος, κάνο­
ντας κατάχρηση της συμμαχικής φιλοξενίας, έχουν στασιά:σει και πολιορκού­
νται από βρετανικές δυνάμεις, με συνέπεια την μεγάλη αγανάκτηση της κυ­
βέρνησης της Αιγύπτου και την θέση σε κίνδυνο του αιγυπτιωτικού Ελληνι­
σμού.
-Ύστερα από τα παραπάνω, η κατάσταση δεν είναι πλέον ανεκτή και το
βρετανικό Ναυτικό έχει πλέον φθάσει στα όρια της αντοχής και της υπομο-
'
νης το υ . Α πο' ωρα
Ι σε ωρα
' αναμενει
' την δ ιαταγη' της κυ '
β'ερνησης του για να

επιβάλει το Κράτος του Νόμου και καταστείλει την στάση με κάθε θυσία και
με όλα τα μέσα. που δια.θέτει.
-Οι συνέπειες θα είναι τραγικές για την Ελλάδα και για τις μελλοντικές
ελληνοβρετανικές σχέσεις. Όμως οι Βρετανοί δεν θα διστάσουν να πράξουν
ό,τι έπραξαν και στο Οράν, όπου βύθισαν τον Γαλλικό Στόλο. 88

Στη συνέχεια ο Βούλγαρης μεταβαίνει στο υπουργείο Ναυτικών. Για το τι

αντικρίζει στη οιαδρομή, γρ&φει: 8ί)

Το θέαμα ήτο θλιβερόν και εξευτελιστικόν δι& το Ελληνικόν όνομα. Εις τας
οδούς της πόλεως περιφέροντο ναύται προκλητικού ύφους, ακανονίστου εν­
δυμασίας, επί τούτω διαμορφουμένης κατά το δοκούν εκάσ-rου, ώστε να δίδη
ε ις τον φέροντα το ύφος του αντάρτου, ληστοφυγοδίχου και του παλληκαρά
των καφωδίων. Τα οικήματα των υπό πολιορκίαν Υπηρεσιών Ξηράς παρου­
σίαζον το οικτρόν θέαμα φυλακών επικινδύνων αλητών και ληστοσυμμορι­
τών. Το Ύπουργείον των Ναυτικών, φuλασσόμενον από αγγλικόν στρατιωτι­
κόν απόσπασμα εστρατωνισμένον εντός αυτού, ήτο κέντρον συγκεντρώσεως
προσώπων πάσης προελεύσεως και οδυρομένων αλλοφρόνων γυναικών και
έδιδε την εντύπωσιν όχι πλέον στρατιωτικού ιδρύματος αλλά καταστήματος
υπό διάλυσιν. Η τοιαύτη κατάστασις είχεν επηρεάσει τον Ελληνισμόν Αλε­
ξανδρείας, ο οποίος με σκυμμένο το κεφάλι και σφιγμένην την καρδιάν εβά­
διζεν εις τους δρόμους της πόλεως μη τολμών να ατενίση τους αλλοεθνείς
'::-..
κατοίκους . Οι αξιωματικοί κατά γενικόν κανόνα, αισχυνόμενοι διά την ως

88. Πρόκειται για ανόητο απειλητικό υπαινιγμό, χωρίς να υπάρχουν σχετικές εντο­
λές ή οδηγίες. Πάντως, ο κίνδυνος της χα-ταβύθισης "tuN πλοίων από •ους Βρε"tανούς
χρησιμοποιήθηκε ως απειλή κατά των κομμουνιστών στασιαστών που τα είχαν κι;ηα­
λάβει. Η σταθερή τους όμως απάντηση υπήρξε: ιιΔεν μας νοιάζει. Υπάρχει άλλη χώρα
που θα μας δώσει πολλά παρόμοιαιι. Τηλεγράφημα ( προϊόν υποκλοπής) αρ. 25/
21 .4.1944 του Τούρκου πρέσβεως στο ΚάιροEnis Akaygen προς την Άγκυρα , ύστερα
από συνομιλία του με τον Βενιζέλο (αδημ.): ΤΝΑ (PRO) HW 12/299/ 11.
89. Σ. 219-220.
650 ΠΕΤΙ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΙ'Η2>ΣΤΑΤΚΟΣ

Ι Ι Ι θ Ι '(.). λ Ι
ανω καταστασιν κα ι με καταπεπτωκος το η ιχον των, απεl-'α ον χατα το

πλείστον την στολήν των και εν πολιτική ακόμη περιβολή εδίσταζαν να κυ­
κλοφορήσουν εις την πόλιν.

Στο υπουργείο ο ναύαρχος καλεί σε συνάντηση τους αξιωματικούς του Ναυ-

'
τικου , κατα σε ιρα' '
'β α θ μου. 'Ο πως αφηγειται
1 'Ι>
ο ιυιος Ι
, προκειμενου να μην απο-

καλυφθεί ότ ι έχει ήδη αναλάβει την Αρχηγία του Στόλου, θεωρεί σκόπιμο να
μη συζητήσει με τον Αλεξανδρή. qo Ο υποναύαρχος Γρηγόριος Μεζεβίρης τάσ­
σεται αμέσως στο πλευρό του. Ακολουθεί συζήτηση με τους πλο ιάρχους: Με
λ ιγες
/ ξ Ι Ι 1 ~ 1 Ι Ι
ε αιρεσεις, ο ι περισσοτεροι εινα ι uιστακτιχοι η και αρνητιχοι ως προς τη

βίαιη κατάληψη των πλοίων. 91

Την ώρα που ο Βούλγαρης συσκέπτεται, ο Μητροπολίτης Καρυσ-τιαίας

προσεγγίζει με άκατο τα πλοία και απευθύνεται προς τα πληρώματά. τους με
τηλεβόα . Όμως ο λόγος του δεν ακούγεται. Οι στασιαστές κτυπούν δαιμονι­
σμένα τα καμπανάκια συναγερμού των σκαφών , ενώ από τα μεγάφωνά τους
αναμεταδίδεται η Θεία Λειτουργία στη διαπασών.
Την ίδια ημέρα φθάνει στο Λονδίνο η απάντηση του Ρούζβελτ στο τηλε­
γράφημα του Τσώρτσιλ, σημαντική για τα όσα ακολουθούν: 9 2

Ευχαριστώ για τις πλη ροφορίες που αφορούν τις πρόσφατες δυσχέρειες σχε­
τικά με την ελληνική συμμετοχή στη συμμαχική προσπάθεια. Συντάσσομαι
με την ελπίδα σας ότι το σχέδιο δράσης σας σχετικά. με το πρόβλημα πιθα­
νόν να έχει ως αποτέλεσμα την επιστροφή των Ελλήνων στο συμμαχικό στρα-
τοπε δ ο και στη συμμετοχη τους στον πο' λ εμο κ ατα τ ων
' ' ' βαρ β αρων,
' ανταc,,ια
' t"

των παραδόσεων των ηρώων της ελληνικής ιστορίας. Ειλικρινά., ως απόγονος

οικογένειας που, όπως και εγώ, συνεισέφερε με προσωπική βοήθεια στην ελ­
ληνική ανεξαρτησία για πάνω από έναν αιώνα, αισθάνομαι δυστυχής με την
παρούσα κατάσταση και ελπίζω ότι οι Έλληνες παντού θα εγκαταλείψουν τις

90. Βοόλyαρης, σ. 271 . Διαφορετικά ο Φωκάς, 6.π., τόμ. Β', σ. 419.

91. Υπέρ της άμεσης καταστολής, οι πλοίαρχοι: Περικλής Αντωνόπουλος, Κων­
σταντίνος Κοντογιάννης , Κωνσταντίνος Σκουφόπουλος , Βασίλειος Κόρης, Γεώργιος
Λαμπρινόπουλος, Νικόλαος Τσαyyάρης, Λλέξανδρος Ζήζηλας και ο οcντιπλοίαρχος Ιω­
άννης Τοόμπας. Ως προς τον τελευταίο, ο Βούλγαρης οcναφέρει : <<Αρχικώς, επηρεασθείς
υπό των απόψεων του Α.Σ. Υποvαυάρχοu Κ. Αλεξανδρή και των περί αυτόν ανωτέρων
αξιωματικών και παρανοήσας τον σκοπόν της εις Κάιρον ανόδου, έλαβεν μέρος εις την
προαναφερθείσαν Επιτροπήν πλοιάρχων. Εγκαίρως όμως, αντιληφθείς το σφάλμα του,
τιμίως και ενεργώς e:ξεδήλωσεν τούτω>. Επίσης, οί αντιπλοίοcρχοι, πλωτάρχες και υπο­
πλοίαρχοι: Γ. Λελοόδας, Ν. Δαμοcσκηνός, Λ. Λόντος, Α. Βερροιόπουλος, Ι. Θεοφανίδης,
Γ. Μπάκας, Α. Γκιώνης, Δ. Φοίφας, Χ. Μαυρογένης , Λ. Πάλλας , Κ. Εγκολφόπουλος,
Ι. Δέδες, Α. Τετεμπίλης και ο υποπλοίαρχος Νικόλαος Ροuσσέν που σκοτώθηκε κατά
τ'Ι)ν εμβολή.
92. ΤΝΑ (PRO) CAB 66/47/49 κοcι l<~RUS 1944, σ. 98-99.
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞF:ΝΟΣ » 651

μικρότητες και θα επανακτήσουν την αίσθηση του μέτρου. Μακάρι κάθε Έλ­
ληνας να αναλογισθεί το ένδοξο παρελθόν του και να επιδείξει αλτρουισμό, τό­
σο αναγκαίο σήμερα.

Το ίδιο βράδυ, ο Βενιζέλος συναντάται μυστικά, για τελευταία δε φορά με

τον Κλαδάκη. Αναγνωρίζει ότι η <ιεπανάσταση)) πέτυχε τους πολιτικούς της
στόχους και με διάφορα επιχειρήματα ( ((σαθρά)> τα χαρακτηρίζει ο Κλαδά­
χης)93 προσπαθεί να δικαιολογήσει τη στάση του των τελευταίων ημερών.
'Ε πειτα ' '
απο μαχρα συ ητηση, οζ' Βενιζ'λ
ε ος '
υποσχεται πως την επομενη ' θ α. κα-

λέσει και επίσημα την ΠΕΕΑ για τον σχηματισμό κυβέρνησης Εθνικής Ενότη­
τος. 'Υστερα από λίγο όμως, αλλάζει γνώμη και δηλώνει ότι αντί για την ΠΕΕΑ,
που δεν έχει αναγνωρισθεί διεθνώς ως κυβέρνησις, θα καλέσει το ΕΑΜ.
Τε-τάρτη, 19 Απριλίου. Ο βασιλεύς, λίγο επιφυλακτικός, παρακαλεί τον
Leeper να διαβιβάσει στον Τσώρτσιλ, σε γενικές γραμμές, τα εξής :94

Είχε μια ακόμα συνομιλία με τον Παπανδρέου, τον οποίο επιθυμεί να διορί­
σει πρωθυπουργό το συντομότερο δυνατον, δεδομένου ότι στην παρούσα χρί­
ση ο Βενιζέλος αποδείχθηκε ανίκανος και αναξιόπιστος [<ιi ncompetent and
unre liable11]. Αποτελεί εν-τούτοις επιθυμία. του η πpωθυπουργοποίηση του
Παπανδρέου να εμφανισθεί ως κοινή επιλογή του ιδίου και του Βρετανού
πρωθυπουργού, έτσι ώστε ο Παπανδρέου να μην εμφανισθεί αποκλειστικά
ως ιιβασιλικός ανήρ11 ή ως άνθρωπος που μηχανορραφούσε για δικό του όφε-
'
λος. κατοπιν ι
τουτου ο
β λ , ι ι ι θ' ,
ασι ευς ερωτα εαν , οταν φ ασει η ωρα της α
λλ ι
αγης,

θα μπορούσε να πε ι στον χ. Βενιζέλο ότι -εν όψει του κρισίμου των περι­
στάσεων και των μεγάλων ευθυνών που έχει επωμισθεί ο αρχιστράτηγος­
του ζητήσατε να τοποθετήσει ως πρωθυπουργό κάποιον που έφθασε πρό­
σφατα από την Ελλάδα και συνεπώς δεν έπαιξε ρόλο στα πρόσφατα γεγονό­
τα, προκειμένου αυτός να μοιραστεί τις ευθύνες μαζί μας.
!.

Στην Αλεξάνδρεια, ο Βούλγαρης προσπαθεί να σώσει την τιμή του ελλη-

, ι ι λ ι ι Β ι Σ ι ι
νικου ναυτικου απεναντι στις σκ ηρες αποφασεις των ρετα νων. ε νεα συ-

σκεψη υπό τον Raνιlings, εκθέτει τα συμπεράσματα της έρευνάς του σχετι-
' J /
χα με την κα.τασταση που επιχρατει στα επαναστατημενα. π
' λ
οια:
, 95

-Ποσοστό 15% από την ολική δύναμη κάθε σκάφους συμμετέχει φανατι­
κά: στην ανταρσία..
-Ποσοστό 10-15% ακολουθεί τους στασιαστές και εκτελεί τις διαταγές τους.
-Ποσοστό 20-25% διάκειται ευνοϊκά: προς την ανταρσία αλλά. δεν συμμε-
τέχει σ' αυτήν.

93. Ό.π. , σ. 135.

91. ΤΝΑ (PRO) CΛΒ 66/ 47/19.
95. Βούλγαρης, σ. 225 χ.εξ.

.ι
~.

~·
.
652 ΠΕΤl'ΟΣ Ζ:Τ. ΜΑ ΚΡΗΣ - ΣΤΑΤΚΟΣ

-Ποσοστό 40-50% των ναυτών παραμένει αδιάφορο προς οποιαδήποτε δρά­

ση ή αντίδραση.
-Ποσοστό, τέλος, περίπου 85% των υπαξιωματικών είναι εναντίον της ανταρ­
σίας, αλλά αδιαφορεί γιατί δεν θέλει να εκτεθεί σε κινδύνους.
Στη συνέχεια ο Βούλγαρης εκθέτει τις δυσχέρειες που υφίστανται για τη
στρατολόγηση ανδρών πρόθυμων να λάβουν μέρος στην εμβολή. Όταν , όμως ,
ο FOLEM αρχίζει να αναπτύσσει το βρετανικό σχέδ ιο για την καταστολή της
1
ι 'Ελλ ι ι θλ ι Ε ι
ανταρσιας, η ατμοσφαιρα. για. τον ηνα ναυα.ρχο γινετα:ι χα:τα. ιπτικη: αν

τα ελληνικά πλοία ανοίξουν πυρ κατά των βρετανικών πυροβόλων στην ξηρά
ι
και εκεινων των β ρετανικων
ι ' '
π λοιων που τα εχουν περικυκ λ' 'θ α.
ωσει, μερικα

βυ θ ιστουν
ι ι σε α
ενω ' λλ α θα. ακολ ου θ ησει
' ι με τα περισσοτερα
σφαγη, ι ι τα θ'υ-
α.πο
,
ματα να μην εχουν σχεση με την ανταρσια.
, '
Στο κλίμα αυτό της ασφυκτικής πίεση ς, ο Βούλγαρης μεταβαίνει αεροπο-
,
ρικα στο
Κ '
αιρο , τουτο
δ '
'λ ι ι ι ι
ε με απο υτη μυστικοτητα για τον σκοπο της εκει επι-
1

σκε ψ ης του, ετσι ωστε οι σ τασιαστες - παντοτε ενημεροι για τις κινησεις των
, ι ι ' ' ' ι

νομιμοφρόνων- να νομίσουν ότι εγκα-rαλείφθηκε η ιδέα της άμεσης δράσης

εναντίον τους. Σε νέα σύσκεψη που συγκαλείται εκεί υπό τον Cunningham,
μετέχουν ο Βενιζέλος, ο L eeper και άλλοι. Οι πιέσεις και οι απειλές του Βρε­
τανού ναυάρχου εντείνον-rαι, οπό-rε ο Βούλγαρης με πλήρη αίσθηση καθήχο-
/ /
,
δ εχεται 'λου. Τε λ ιχα,
/
ντος απο '
και επισημα την αρχηγια του στο
1
ως νεος χρο-

νος για την επιχείρηση κατάληψης των πλοίων ορίζεται η νύχτα της Παρα­
σκευής προς Σάββατο , 21-22 Απριλίου.
Πέμπτη, 20 Απριλίου. Το πρωί φθάνει στο Κάιρο το ακόλουθο -rηλεγρά­
φημα από ην Ελλάδα:!)()

Παρακαλώ επιδώσατε στην ελληνική κυβέρνηση Κα"tρου τα εξής: [Υπογρα­

φή ] Σαράφης. Αρχίζει: Πιστεύουμε ότι η επιτυχία των διαπραγματεύσεων
για την ενότητα απαιτεί την εκπροσώπηση όλων των ζωντανών δυνάμεων
που πολεμούν στην Ελλάδα. Έχοντας αποδεχθεί κατ' αρχήν την αποστολή
,
αντιπροσωπων μας, κατι που σημερα επι
, , β
ε
β ,
αιωνουμε,
δ ,
εν μπορουσαμε πο-

τέ να φανταστούμε ότι δεν επρόκειτο να κληθεί η ΠΕΕΑ. Η ΠΕΕΑ, υπό την

προεδρία του Σβώλου , έχε ι διευρυνθεί και εκπροσωπεί κύκλους εκτός της
επιρροής των κομμάτων και οργανώσεων που έχουν ήδη προσκληθεί. Συ­
νεπώς, αναμένουμε να αποσταλεί πρόσκληση στην ΠΕΕΑ . Διαφορετικά:, δεν
θα στείλουμε εκπροσώπους μας. Για την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, Σιά­
ντος.

Ο Leeper έχει απόλυτη συνείδηση του ότι ΕΑΜ, ΚΚΕ και ΠΕΕΑ σημαί­
νουν λίγο πολύ το ίδιο πράγμα. Αντιλαμβάνεται, επίσης, -rον σκοπό του εκβια-

96. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/251 και ΤΝΑ (PRO) CΛΒ 66/4ί/49 .
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝ ΟΣ » 653

ι βλ' ι ι ι ι 'λ
σμου που α.πο ε π ει στη'J α.ποκτηση περισσοτερων υπουργε ιων υπο τον ε εγ-

χο του ΚΚΕ. Δεδομένου, εξάλλου, ότι στο Κά.ιpο έχει φθάσει παρόμοιο τηλε­
γράr.pημα με αποστολέα την Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ, πριν δείξει τα δύο
σήματα στον Βενιζέλο σπεύδει να συμβουλευθε ί τον βασιλέα.. Συμφωνούν
απόλυτα ότι μια αρνητική απάντηση θα χρησιμοποιηθε ί ως όπλο στα χέρια του
ΕΑΜ, το οποίο θα καταγγείλει τον Γεώργιο Β' χαι την κυβέρνηση ότι δυνα­
μιτίζουν το συνέδριο και όλη την ιδέα της εθνικής ενότητας. ((Είπα στον βα­
σιλέα.>J, συνεχίζει στην αναφορά. του ο Leeper ,97 ((ότι ο κ. Βενιζέλος θα χα-
,
ταπιει οποιονυηποτε εκ
~/ β Ι f
ιασμο προκειμενου ν α κατ ευνασει του ς επ αναστα-
Ι Ι

τες και παρότι, ως πρωθυπουργό, πρέπει να του διαβιβάσω την πληροφορία ,

θα το πρα
'ξ ι ι
ω υ πο τον ορο οτι
ι θ ι
α τη ν κρατησει για τον εαυτο του.
ι Δ
ιαφορ ετι-

κά, θα του δηλώσω ότι περαιτέρω συνεργασία μου μαζί του δεν θα είναι δυ­
νατή. Ο βασιλεύς συμφώνησε. Αμφιβάλλω εάν ο κ. Βενιζέλος κράτησε ποτέ
στη ζωηΙ του ενα
'
πο λ ιτικοΙ μυστι κ ο
Ι ... >> , προ σ θ ετει
' ο L eeper.

Το ίδιο βράδυ, ο Παπανδρέου επισκέπτεται τον Mac Veagh. Μεταξύ άλ­

λων τού αναφέρει πως πρόσφατα. το ΕΑΜ έχει πάψει να. αποτελεί πολιτική και
έχει μετατραπεί σε καθαρά επαναστατική οργάνωση, η οποία προκαλεί r.pό-
ι
β ο και μισος λ ι
στην π ε ιονοτητα του ε
λλ ι λ
ηνικου
ι
αου.
Q ιυιος
ι~ ι ι
εινα.ι αρ ιστερος

και στο παρελθόν τού είχε ζητηθεί να τεθεί επικεφαλής του ΕΑΜ (sic). Όμως
είναι αντίθετος σε κάθε τυραννία. και σκοπός του ΕΑΜ είναι να επιβάλει την
ι Κ ι Κ' Π ι ι ~ι
τ υ ραννια του ομμουν ι στικου ομματος. ιστευει οτι σε οποια.οηποτε κυ-

βέρνηση σχηματιστεί τώρα, το ΕΑΜ μεν θα πρέπει να συμμετέχει με αντι-

' / ι ι ι ι ι ΕΑΜ
προσωπους του , ωστοσο ε ιναι σιγουρος οτι απο τη σκοπια του η συμ-

μετοχή του αυτή θα αποτελέσει μόνο ένα περαιτέρω βήμα προς την απόλυ­
τη κυριαρχία του. 98
Παρασκευή, 21 Απριλίου. Μετά την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου
από τον Βούλγαρη , στην Αλεξάνδρεια δη μοσιεύεται η πρώτη του ημερήσια
διαταγή, δια.τυπωμένη με τέτοιο τρόπο ώστε να. αφαιρεί από τους στασιαστέ ς
ι λ ι ι ι λ ι λ'
το επιχειρημα. των πο ιτικων κινητρων και, επο μενως, του πο ιτικου εγ κ η-

ματος. Τ ους ι
κατηγορει οτι απο τις
ι ι
4 Α
πρι
λ' ι
ιου οχι μονον ε πα
ι ι ψ
αν να αντ ιμε -

τωπίζουν τον εχθρό αλλά, αντίθετα, του πρόσφεραν και εξακολουθούν να. του
προσφέρουν θετικές υπηρεσίες. Και, με το στομφώδες ύφος της εποχής, συ­
νεχίζει:

Εν πλήρει συνα.ισθήσει της ιερότητας των στιγμών τας οποίας η Πατρίς μας
διέρχεται, και έχων υπ' όψιν μου ότι πάσα παρερχομένη στιγμή δυνατόν να
επιφέρη ακόμη μεγαλυτέρας συμφοράς εις το μέλλον του Γένους, έχω απο-
'
φασισει 1
οπως Ι αν
με π α.σ θ υσ ιαν
Ι 'ψ ω την απει λ ουμεν
αποτρε 1
ην Εθ νικη
1
χα.τα-

9ί . Leepeτ προς Foreign Orfice : ΤΝΑ (PRO) CAB 66/ 47/ 49.
1 98. MacVeagl1 προς Coτdell Hull, 20.4.1 944: FRUS 19 14, σ. 102- 103. 1

ι.
>

.
654 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑίΚΟ1

στροφήν. Και προσκαλώ πάντας όπως άνευ χρονοτριβής επανέλθουν εις το

καθήκον των χ.α.ι να. συνεχίσουν την μέχρι σήμερον προ του χ.ατα.χ.τητού έν­
δοξον δρά.σιν των, υποτασσόμενοι εr.ς τους νομίμους προϊσταμένους των. Πά­
σα σκέψις ξένη προς το προς την Πατρίδα καθήκον υποβοηθεί τον εχθρόν.
Εις αυτήν την έννοιαν πιστεύω και εις ουδέν άλλο. Επίσης πιστεύω ότι πά­
σα παρέκκλισις από της γραμμής ταύτης είναι εσχάτη προδοσία ενώπιον του
εχθρού. Είμαι αποφασισμένους ουδεμιάς να φεισθώ θυσίας διά την επιβολήν
της τάξειvς. Καλώ πάντας εις την έννομον τάξιν και το καθήκον.

Στην Αλεξάνδρεια, ο Βούλγαρης συσκέπτεται με τους στενούς του συνερ­

γάτες ενόψει της επιχείρησης για. την κατάληψη των πλοίων. Μεταξύ άλ-
λ ων, αποφα.σι'ζουν οτι πρεπει να α.πομα.κρυν θ ουν α.πο 'λη ο'λ οι οι α. ξ ιω-
1 1
' ' την πο

' ~ 1
μα.τικοι που υεν εμπνεουν εμπιστοσυνη και πι
1 θ α.νως
1 '
θ α. επηρεασουν τους

υπόλοιπους. Ως προς τους Δερτούζο , Γεωργούλη και Γαζή, ο Βούλγαρης το

έχει πράξει ήδη. Ύστερα. από συνεννόησή του με τον Βενιζέλο, οι τρεις α.υ-
'
τοι α
, ,
ξ ιωμα.τικοι εχουν κ λη θ, θ ,
ει απο τον πρω υπουργο στο
Κ'
αιρο.
'Ο μως, η ,
'
εχτιμηση 'λ ων
ο των '
δ ε δ ομενων πει'θ ει τον , '
ναυαρχο οτι
1
η επιχειρηση επι -

βάλλεται να αναβληθεί για την επομένη κα.ι, συνεπώς, ότι πρέπει να ζητή­
σει από τον Rawlings προθεσμία είκοσι τεσσάρων ωρών για την πραγματο­
ποίησή της.
Στις έξι το απόγευμα, ο Βούλγαρης μεταβαίνει στο γραφείο του FOLEM
για την τρίτη τους σύσκεψη. Στους αξιωματικούς που τον συνοδεύουν περι­
λαμβάνεται ο Ευγένιος Βαλασά:κης , προσωρινό μέλος του επιτελείου του με
ειδική απόσπαση α.πό τη Σμύρνη.
Ευθύς εξ αρχής οRawlings προσπαθεί να. εντείνει τη, μέχρις εξευτελισμού,
πίεση που ο ίδιος και ο Cunningham έχουν ασκήσει τις τελευταίες ημέρες
στον 'Ελλ '
ηνα. ναυαρχο. Π ' α.υτο' χρησψοποιει, ενα
ρος τον σκοπο , τεχνασμα
' που

ούτε τον ίδιο αλλά: ούτε και το γνωστό t(gentlemanshipJJ των αξιωματικών
του βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού τιμά. Του ανακοινώνει την αποστολή
του τηλεγραφήματος Ρούζβελτ προς τον Τσώρτσιλ και στη συνέχε ια του δια-
β α'ζ ει f f
το περιεχομενο του, το οποιο ομως ειναι π
ι f f λ ι
αστο και ου
δ ι ι ι
εμια σχεση εχε ι

με το αληθινό τηλεγράφημα;

[Ο Ρούζβελτ] ετάσσετο αλληλέγγυος μετ' αυτού εις την χαραχθείσαν πολιτι­

κήν της αμέσου καταστολής της στάσεως των εν Ελληνικών εν Μέση Ανα­
τολή Δυνάμεων, αίτινες δεν ήτο δυνατόν να παρεμβάλλωνται ως εμπόοιον ε ις
τον αγώνα των Συμμάχων διά την ελευθερίαν του κόσμου. Καθ' ην στιγμήν
η Αμερική έρpιψεν εις τον αγώνα και εθυσίαζεν την ικμάδα της νεότητός της
και το σύνολον του Εθνικού της πλούτου διά να σώση τον πολιτισμόν, δεν
ήτο δυνα-τόν να ανεχθή τα πλοία -της να βυθίζων-ται καt οι στρατιώται τη ς να
πνίγωνται εις την Μεσόγειον, διότι αρνούνται να τα προστατεύσουν Έλληνες
 655

παράφρονες πολιτιχολόγοt χαι Έλληνες στασιασταί εξυπηρετούντες τα εχθρι­

κά. συμφέροντα. η 9

Στο βαρύ κλίμα που δημιουργείται, ο Βούλγαρης υποβάλλει το αίτημα για

την εικοσιτετράωρη αναβολή, το οποίο απορρίπτεται κατηγορηματικά από
τον R awlings. Η σύσκεψη, τότε, μετατρέπεται σε καβγά καcρενείου και δια-
,
κοπτεται.
'Ο , ,
ταν τα πνευματα ηρεμουν, την ε
λλ Ι 'θ Ι Υ λ ,
ηνικη υπο εση σω"'ει ο π οι-

αρχος Γεώργιος Λαμπρινόπουλος. Αν και ο ίδιος είναι αντίθετος προς την

αναβολή, αναλύει στον FOLEM τη νέα. κατάσταση που έχει δημιουργηθεί
με την ημερήσια διαταγή του Βούλγαρη. Περιληπτικά: Για πρώτη cρορά οι
Ι 'λλ f 'θ f f
επαναστατες κα.ταγγε ονται ως στασιαστες και τι ενται εκτος νομου, και

για πρώτη φορά καλούνται με τελεσίγραcρο να. παραδοθούν χωρίς όρους στη
νόμιμη εξουσία μέσα σε ορισμένη προθεσμία, μετά την εκπνοή της οποίας
θα επιδιωχθεί η βίαιη κα:ταστολή της ανταρσίας με κάθε θυσία, δηλαδή και
με το ενδεχόμενο της αιματοχυσίας. Σύμφωνα με τα διεθνή νόμιμα. όμως, η
θ εσμια
f f ο;:, Ι f β Ι 1 1
προ αυτη uεν επιτρεπεται να ειναι ραχυτερη των εικοσι τεσσαρων

ωρών.
Στο σημείο αυτό ο Rawlings προβαίνει σε μια. ακόμα πράξη ταπείνωσης
των Βούλγαρη-Λαμπρινόπουλου. Ως άλλος Άπιστος Θωμάς, θέλει να ελέγξει
τη διαβεβαίωση του δεύτερου, ότι έχει ήδη διαταχθεί η -μέσω ασυρμάτου ,
Ι ) ιο;:, λ f λ f Ι
μεγαφωνω'J κ ·,π.- μεταuοση του τε εσιγραφου στα π ο ια των στασιαστων.

κ ι 1 Ι λ 1 1 λ θ f f
αι οτα.ν α.πο τ ις υπηρεσιες του π ηροφορειται πως τουτο α η ευει, τοτε και

, ,
μονον τοτε συναινει στην ανα
' β ο λ'
η.
,
'Ετ σι , ως νεα προ θ εσμια
Ι για την κατα-

στολή της ανταρσίας από ελληνικές δυνάμεις ορίζεται το βράδυ του Σαββά­
του προς Κυριακή, 22- 23 Απριλίου.
Σάββατο έως Δευτέρα, 22-24 Απριλίου. Όσο λιγοστεύουν οι ώρες μέχρι
την εμβολή, άλλο τόσο μειώνεται και ο χρόνος της πρωθυπουργίας Βενιζέ­
λου, χωρίς ο ίδιος να το γν ωρίζει. Εκείνο το πρωί, ο L eeper επισκέπτεται τον 1.

βασιλέα και σχετικά αναφέρει: ιοο

Σήμερα ο βασιλεύς μού ανέπτυξε σε γενικές γραμμές σχέδιο το οποίο επε­

ξεργάζεται: Θα αναμείνει το αποτέλεσμα της αποψινής επιχείρησης για την
'λη ψ η
κατα δ'
υο π λ οιων απο
1
f f
εκεινα f
που εχουν f
στασιασει, f
μονον απο'
ε λληvικες
Ι

99. Βούλγαρης, σ. 236-237· Τούμπας, ό. π., σ. 186· Φωκάς, ό.π., τόμ. Β', σ. 434.
Το αυθεντικό τηλεγράφημα του Προέδρου των ΗΠΑ προς τον Τσώρτσιλ, όπως έχει δη­
μοσιευθεί τόσο στα βρετανικά όσο και στα αμερικανικά Αρχεία, είναι αυτό που παρατί­
θεται στις προηγούμενες σελίδες. Πιστεύω, εξάλλου, ό-rι το κείμενό του αποκλείεται να
έχει διατυπωθεί αλλοιωμένο από τον Βούλγαρη και τον, επίσης παρόντα στη σύσκεψη ,
Τούμπα. Τέλος, η μόνη ελαφρυντική εκδοχή για τοv Ra\Ylings θα μπορούσε να είναι ότι
το πλαστό τηλεγράφημα. του παραδόθηκε από άλλους.
l 00. L ccper προς Forcign Officc, 22.4. 1944: ΤΝΛ (PRO) CAB 66/47/ 49.
656 ω:ΤΡΩΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ -ΣΤΑΙ'ΚΟΣ

δ υναμεις.
' Ε αν
' ' '
η αποπειρα αποτυχει και χρειαστει να ανα ' λ'β
α ουν Β ρετανο•.
',
θα αναθέσει αμέσως την πρωθυπουργία στον κ. Παπανδρέου. Εάν επιτύχει,
τότε ίσως περιμένε ι μερικές ημέρες πριν τον χρίσει πρωθυπουργό. Ένα επι­
χείρημα που πρόκειται να χρησιμοποιήσει ε ίναι ότι κατά την άφιξη των αντι­
προσώπων για το πολιτικό συνέδριο, θα πρέπει να διαθέτει ως επικεφαλής
της κυβέρνησης έναν άνθρωπο που έζησε όλα τα χρόνια στην Ελλάδα.
Ο βασιλεύς μού ζήτησε να επισκεφθώ τον κ. Παπανδρέου, να του μιλήσω
με απόλυτη ειλικρίνεια και να του πω ότι είμαι πλήρης γνώστης των σχεδίων
του που τον αφορούν. Το έπραξα αμέσως. Ο χ. Παπανδρέου μου είπε ότι εί-
ναι ετοιμος να ανα λ'β
' ~ χοντα ανα πασα στιγμη, χατα τις επι θ υμ~ες του
α ει καv, ' ' ' ' '
1
βασιλέως.

Το ίδιο πρωί (2 2.4. 1944 ), ύστερα από <<παρεξήγηση>> εμφανίζονται στο

υπουργείο Ναυτικών οι Γεωργούλης, Δερτούζος και Ταζεδάκης, οι οποίοι έπρε­
πε να βρίσκονται στο Κάιρο. Αμέσως τίθενται σε διαθεσιμότητα από τον
Βούλγαρη και παίρνουν την άγουσα για την Ισ μαηλία. Μαζί τους οι Γαζής
και Μ πενας.
' Σ ε λ'ιγο παρουσ ια'ζε ται και ο π λοιαρχος
' Κο ρτ εση
' ς, ο μεχρι
' '
το-

-rε φυλακισμένος κυβερνήτης του α'Ηφαισ-rος>> . Εκείνος, σε καθεσ-rώς νευ ρι­

κής κα-rάπ-rωσης, συνισ-rά στον Βούλγαρη να μη φθάσε ι σ-rα άκρα αλλά. και
-rην υποuργοποίηση -rων Κλαδά:κη και Χιω-rάκη. Ο Κορτέσης ακολουθεί την
-rύχη των προηγούμεvων. 101
Τις πρώτες με-rαμεσονύκ-rιες ώρες της 23ης Απριλίου, όλα είναι έ-rοιμα για
την εμβ ο λη.
' ο ι ανορες
S> '
που θ α -rην επιχειρησοuv εχοuν
J '
χωριστει' σε ο υο ομα
.,,., '
-

δες. Της πρώτης ηγείται ο Τούμπας και -rης δεύ-rερης ο Κύρης, ενώ τη γενι­
κή διεύθυνση έχει ο Σκοuφόπουλος. Πρέπει να σημειωθεί ότι στην ομάδα του
Τούμπα μετέχουν και άνδρες του ιι2ου Στολίσκου Ημιολιών» : Ανδρέας Λό­
ντος, Γιώργος Πασπάτης , Αλέξης Λαδάς, Λουκάς Δελμούζος, Γιάννης Κα­
ζοόλης.
Το σύν θημα δίνεται ακριβώς στις 2. 30 τα ξημερώμα-rα, με -ro σφύριγμα
εν ος ρυμοu λ κοu.
' ' Η αφηγηση των οσων τραγικων ακο λ ου
' ' ' θησαν εκεινη τη νυ-
' ' '
.,,.
χτα οεν ανηκει στο' θ εμα
' '
αυτου του β ι βλ'ι οu . Γ εγονος
' ειναι
' ' υσ-rερα
οτι ' απο '
σκληρή μάχη, τα χαράματα της 23ης Απριλίου έχουν καταληφθεί το αντι­
τορπιλικό ((Ιέραξ» και οι κορβέτες ιιΑποστόλης» και ((ΣαχτούρηςJ>. Τα υπό­
λοιπα πλοία στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας και το «'ΗφαιστοςJ> παραδίδονται
το βράδυ της ίδιας ημέρας. Σύνολο θυμάτων, 8 νεκροί και 38 τραυματίες . Οι
Πετρόπουλος και Καλλιανέσης συλλαμβάνονται αμέσως. Ο δεύτερος δηλώ­
νει ευθαρσώς κομμου1Jιστής , όμως σύμφωνα με τον Βούλγαρη, ο Cunningham
(ή μήπως ο Campbell;) τον υπολαμβάνει εσφαλμέ να ως πλοίαρχο και τον
βαπτίζει ((αρχηγό» της ανταρσίας. Όπως παρατηρεί ο Αρχηγός του Στόλου,

101. Βούλγαρης, σ. 240.

 «U ΑrΓΛU2.: ΠΓ'ΟΞR\JΟΣ,, 6.57

Ηούτε αι ικανότητές του ούτε η διανοητική του επάρκεια)) συνηγορούσαν στην

άποψη αυτή. J0 2 Οι δύο αξιωματικοt προφυλακίζονται.

Σάββατο, 23 Απριλίου. Στο Burg el Arab η κατάσταση είναι πλέον δραμα­

τική. Το τελευταίο διάστημα ο εφοδιασμός σε τρόφιμα γινόταν από Βεδουί­
νους που εισχωρούσαν τα βράδια λαθραία στο στρατόπεδο, λόγω του ανεπαρ-
,
κους
β ,
ρετανικου αποκ
λ ,
εισμου.
Τ, , ,
ωρα ομως εχουν τε
λ , ,
ειωσει και τα χρηματα.

Το πρωί της ημέρας εκείνης 93 νομιμόφρονες δραπετεύουν με θεαματικό τρό­

πο από το στρατόπεδο και καταφεύγουν στους Βρετανοuς. Την ίδια ώρα, δύο
αεροπλάνα της RAF ρίχνουν προκηρύξεις με τελεσίγραφο του Paget προς
τους στασιαστές. Τους καλεί να καταθέσουν τα όπλα μέχρι τις 18.00, διαφο­
ρετικά θα προχωρήσει στον αφοπλισμό της Ταξιαρχίας με τη χρήση βίας. Το
τελεσίγραφο ωστόσο δεν έχει το αναμενόμενο αποτέλεσμα. Αντίθετα, οι στα-
,
σιαστες ει
δ οποιουν
1
, δ'
οτι οποιο ηποτε
β ρετανικο αεροπ λ' , 't:" t:"'
ανο πεται.,ει στο ει.,ης

πάνω από το στρατόπεδο θα αντιμετωπιστεί ως εχθρικό. Παράλληλα, ενι­

σχύουν την κορυφογραμμή του λόφου Bahig που δεσπόζει του στρατοπέδου και
αποτελεί θέση κλειδί για τον έλεγχό του. 103
Στις 9.30 το βράδυ της 23ης Απριλίου , βρετανικές δυνάμεις έχουν κατα­
λάβει τη δυτική πλευρά του Bahig και έχουν αποκρούσει πολλές αντεπιθέσεις.
Την ίδια ώρα, άλλες δυνάμεις μάχονται στην ανατολική πλευρά, η οποία κα­
ταλαμβάνεται σε λίγο. Παρά το πυκνό πυρ, ελληνικές απώλειες δεν υπάρ­
χουν. Αντίθετα, υπάρχει ένας Βρετανός νεκρός, ο ταγματάρχης Copeland.
Έχει δεχθεί ριπή πολυβόλου ((Bren)) από ελληνικό φορτηγό αυτοκίνητο που
σπεύδει να υποχωρήσει ...
Με σκοπό την αποφυγή άλλων μαχών και άσκοπης αιματοχυσίας, ο Paget
επιθυμεί τώρα μια συνάντηση με τους στασιαστές. Επειδή όμως η είσοδος
Βρετανών στο στρατόπεδο, έστω με λευκή σημαία, θεωρείται επικίνδυνη, τις
πρώτες μεταμεσονύκτιες ώρες της 24ης Απριλίου αποφασίζεται η πληρωμή
'
ενος Ά ρα β α '
για να τους μεταφερει το αχο 'λ ου θ ο '
μηνυμα:

Προς τον Διοικητή τηc; Της Ελληνικής Ταξιαρχίας

Ο Αρχιστράτηγος είναι έτοιμος να συναντήσει [ελληνική] αντιπροσωπεία στο

Στρατηγείο αυτής της Δύναμης στις 10.00 της 24η ς Απριλίου προκειμένου
να δώσε ι τις τελευταίες του εντολές.

102. Βούλγαρη ς , σ. 253-254. Πρβλ. το μεταγενέστε ρο απολογητικό υπόμνημα του

Καλλιανέση, Νεφελούδης, ό.π., σ. 322 χ.εξ.
103. Για τα παραπάνω, βλ. τη βρε-rανική στρα-rιωτιχή έκθεση γεγονότων ((Mutirιy
1 Greek Bd e , 26.1.194ΛιJ: ΤΝΑ (PRO) WO 201 / 1769 (αδημ. ).
658 ΠΕΤrΟΣ ΣΤ. \1ΑΚΡΗΣ - ΣΤΑ ΤΚΟΣ

Η αντιπροσωπεία θα εξέλθει στον δρόμο προς την AΠΊiriya, κρατώντας

λευκή σημαία.
Το μήνυμα αυτό εξασφαλίζει την ασφαλή διέλευση , εφ' όσον χρησιμοποι­
ηθεί λευκή σημαία.
Ύ πογράψτε το αντίγραφο αυτού του κειμένου και επιστρέ:ψατέ το με τον
επιφέ:ροντα.

Στρατηγείο 7ης Τεθωρακισμένης Ταξιαρχίας Ύπογρ. (F. W. Bewsher)

24 Απριλίου 1944 Ταξίαρχος

Στις τέσσερις το πρωί, λίγο μετά την αναχώρηση του Άραβα ταχυδρόμου,
στα προωθημένα βρετανικά τμήματα του Bahig εμφανίζεται ελληνική αντι-
προσωπεία ζητώντας να συναντηθεί με τον διοικητή τους. Είκοσι λεπτά αρ- '
γότερα, οι αντιπρόσωποι , τρεις αξιωματικοί, βρίσκονται στην έδρα της 7ης
Τεθωρακισμένης Ταξιαρχίας , στην Amiι·iya, όπου δηλώνουν ότι η Ταξιαρχία
παραδίδεται άνευ όρων 104 και ότι θα καταθέσει τα όπλα της το πρωί.
Δευτέρα , 24 Απριλίου. Ύστερα από διάφορα εμπόδια και παρανοήσεις, η
παράδοση της Ιης Ελληνικής Ταξιαρχίας αρχίζει στη μία μετά το μεσημέρι.
Προηγείται η απόσυρση των πυροβόλων της από τις θέσεις μάχης και η το­
ποθέτησή τους σε παράταξη, τούτο δε ως ένδειξη καλής θέλησης εκ μέρους
των στασιαστών. 105 Πρώτο εγκαταλείπει το στρατόπεδο το 3ο Τάγμα Πεζι­
κού (ταγματάρχης Τσιρψούλας), εκείνο που είχε διαδραματίσει τον πιο μα­
χητικό ρόλο στα γεγονότα. Κατόπιν η εκκένωση συνεχίζεται με γοργούς ρυθ­
μούς και σύντομα δημιουργείται μια συνεχής ροή οχημάτων από το στρατό­
πεδο , με προορισμό ένα βρετανικό κέντρο συγκεντρώσεως. Εκεί οι άνδρες
της Ταξιαρχίας, αφού υφίστανται σωματικό έλεγχο, οδηγούνται σε φορτηγά
αυτοκίνητα που τους μεταφέρουν στο κέντρο στρατιωτικού ποινικού κολα­
σμού lkingi, κοντά στην Αλεξάνδρεια. Ακολουθεί η περισυλλογή του οπλισμού
και των πυρομαχικών της Ταξιαρχίας, διάσπαρτων στην περιφέρεια του στρα­
τοπέδου. Η μετέπειτα φήμη ότι οι στασιαστές τα κατέστρεψαν πριν παρα­
δοθούν, αποτελεί ένα ακόμα μύθευμα το οποίο υποστηρίζεται μέχρι σήμερα.
Στο lkingi έχουν ήδη διαμορφωθεί τρεις περιφραγμένες ζώνες κράτησης.
Με βάση τις πληροφορίες που έχουν συγκεντρώσει η SIME και οι Βρετανοί

104. Αντίθετα, σύμφωνα με τον Κλαδάκη, ό.π., σ. 137, οι στασιαστές φέρον-ται να

έχουν θέσει και όρους. Ανάμεσά τouc; οι εξής: α. Να αναγνωρισθεί η Ταξιαρχία ως τμή­
μα του ΕΛΑΣ και β. Να σταλεί στα Βαλκάνια για να πολεμήσει. Κατά τον ίδιο, οι Βρε­
τανοί αποδέχθηκαν τους όρους, για να. τους αθετήσουν σ-τη σuνέχεια.. Προφανώς, πρό­
κειται για. φαιδρότητες. Έγγραφο με όρους για την παράδοση της Ταξιαρχίας δεν υπάρ­
χει. Το εάν τυχόν η επιτροπή εισέπραξε μερικά βρετανικά <ιΥesιι, υποκριτικά ή ειρωνικά,
τούτο δεν σημαίνει συμφωνία.
105. <ιMutiny J Greek Bde, 26.4. 1944», ό. π.
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕ!'.02;,, 659

αξιωματικοί-σύνδεσμοι, οι άνδρες της Ταξιαρχίας διαχωρίζονται σε ισάριθμες

κατηγορίες: Στην πρώτη υπάγονται τα, περίπου 100, ηγετικά και μαχ1yτικά
στοιχεία του κινΎjματος, αυτά. που προορίζονται για να δικαστούν. Στη δεύ­
τερη, εκείνοι που δεν έλαβαν μέρος στα γεγονότα, περίπου 2. 700 άνδρες.
Στην τρίτη, όσοι είχαν ενεργό συμμετοχΎj και οι συμπαθούντες. Ανέρχονται
σε 2.000, περίπου. Τελικά:
-Οι της πρώτης κατηγορίας κλείνονται σε κελιά. στο στρατόπεδο κρατου­
μένων Mustafa.
-Οι της δεύτερης μεταφέρονται άοπλοι στο στρατόπεδο Tmimi στη Λι­
βύη, κοντά στο Τομπρούκ, όπου θα παραμείνουν χωρίς φρούρηση, με τους
"' ,
α-,ιωματικους τους να ασκουν τη , ,
δ ιοικηση 'δ ου.
τ ου στρατοπε

-Οι άνδρες της τρίτης κατηγορίας, άοπλοι και αυτοί, οδηγούνται με τραί­
νο σε ένα στρατόπεδο στην Bardia της Λιβύης, που απέχει 14 χλμ. από τον
κεντρικό δρόμο. Αργότερα, παραχωρείται και σ' εκείνους το δικαίωμα της αυ­
τοδιοίκησης χωρίς φρούρηση. 106
Με αυτό τον θλιβερό τρόπο λΎjγει η μέχρι τότε ιστορία του ελληνικού στρα­
τού Μέσης ΑνατολΎjς. 10 ϊ Όμως: Ύστερα από την ατίμωση του ελληνικού ονό-
"' , ,
ματος ε-,αιτιας του κινη ματο ς, α
λλ ,
α και με
δ /
ιαφαινομενη τη συντομη απε-
1

λευθέρωση της χώρας, η ελλην ικΎj κυβέρνηση αρχίζει τις σύντονεc; προσπά­
θειες για τη δημιουργία μιαc; νέας ταξιαρχίας. Προορ ισμός της, αφενός μεν
να πολεμήσει στο πλευρό των Συμμάχων και αφετέρου να αποτελέσει τον ελ­
ληνικό στρατό κατά την Απελευθέρωση. Η νέα μονά.δα, η ελληνική 3η Ορει-
,
νη Τ α ξ ιαρχια,
' "" ' ''λ ου θ ες πηγες:
επανορωνεται απο τις ακο ' Απο' '
τους νομιμοφρο -

νες του Tmimi, από μονάδες της Πης Ταξιαρχίας που δεν συμμετε ίχαν στο κί­
νημα και , τέλος, από τους άνδρες άλλων στρατοπέδων οι οποίοι δηλώνουν σε
ειδικές επιτροπέc; διαλογής ότι επιθυμούν να επανέλθουν στο στράτευμα.
Η 3η Ορεινή Ταξιαρχία συγκροτείται την lη Ιουλίου του 1944, με διοι­
κητή τον συνταγματάρχη Θρασύβουλο Τσακαλώτο. Η δύναμή της ανέρχεται
σε 3. 377 άνδρες, από τους οποίους 205 είναι αξιωματικοί και 89 ανθυπασπι­
στές. Ως έδρα και τόπος εκπαίδευσης της ορίζεται το στρατόπεδο lsmiriye,
στην ομώνυμη λοφοσειρά του Νοτίου Λιβάνου. Στις l l Αυγούστου αποβιβά­
ζεται στον Τάραντα της Ιταλίας και οχτώ ημέρες μετά αρχίζει η πορεία τηc;
προς τον Βορρά. Στις 5 Σεπτεμβρίου αρχίζει η σuμμετοχΎj της στις επιχειρή­
σεις κατά των Γερμανών, πάντοτε στην πρώτη γραμμή.

106. Για τα παραπάνω, βλ. ((Re port οη Grcck M utinie s-l914J), ό.π. , σ. 7 χ.εξ.
107. Ανάλογη θα είναι η τύχη χαι των μονάδων της Πη ς Ταζιαρχίας που έχουν στα­
σιάσει ή άλλων μονάδων, 6πως το λεy6μενο (( Κ6χ.χ.ινΟJJ lo Σ6νταyμα Τεθωρακισμένων
Αυτοκινήτων, με διοικητή τον επίλαρχο Αριστείδη Σιώτη. Στο επ6μενο διάστημα πα­
ραδίδονται και οι διοικητές τους συλλαμβάνονται.
 ---~
· ..
·;
l

660 JIF.TPOΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗ~-ΣΤΑΥΚΟΣ

Στις 18.30 το απόγευμα της 23ης Απριλίου, ο θριαμβευτής Βενιζέλος επι­

σκέπτεται τον Leeper. Η αναφορά του δεύτερου παρατίθεται ολόκληρη, για
την ιστορική της αξία: 108

Χθες το απόγευμα με επισκέφθηκε ο χ.. Βενιζέλος. Ο βασιλεύς με είχε προ-

,
ει δ οποιησει πως , χα.τα την απο
, , ψ' , Ι
η του, σκοπος της επισκε
ψ Ω ,
ης vα ηταν το να

διερευνήσει [ο Βενιζέλος] τις απόψεις μου σχετικά με "tov κ. Παπανδρέου.

Η εικασία του βασιλέως ήταν ορθή. Ο κ. Βενιζέλος με ρώ,ησε εάν αλή­
θευε ότι συζή,ησα με τον κ. Παπανδρέου ένα χυβερνηηκό πρόγραμμα για
τις σημερινές κρίσιμες περιστάσεις και ότι το ανέφερα στο Λονδίνο. Του απή-
'
ντησα οτι
β ε βαιως
f f Ι 'ψ
ειχα. ακουσει τις απο εις του κ.
παπανuρεου
<;:, t f
κα ι οτι ειχα.
t

μεταδώσει ό,τι θεωρούσα ενδιαφέρον. Προσέθεσα ότι, όπως υποθέτω, ο κ.

Βενιζέλος είχε συζητήσει το θέμα με τον εξ Αθηνών νεοαφιχθέντα. Μήπως
εννοεί πως πρέπει να μεταδίδω ιδέες για ένα κυβερνητικό πρόγραμμα, μό­
νον εφόσον προέρχονται από τον ίδιο;
ο κ. Β ενι ζε'λος f Ι f 1
ειπε οτι οσο παραμενει εκ.τος κυ
f β Ι
ερνησεως , ο κ.
π
απαν-

δρέου είναι ασήμαντος. Εκπροσωπεί μόνον ένα μικρό κόμμα στην Ελλάδα.
Απήντησα. ότι δεν ενδιαφέρομαι για κόμματα αλλά μόνο να συγκεντρώσω
τους πολιτικούς ηγέτες από την Ελλάδα για να σχηματίσουν μια ωχυ ρή κυ­
βέρνηση.
Καθώς έμοιαζε ότι πήγαινε γυρεύοντας αλλά και επειδή γνώριζα πως στο
ζήτημα αυτό ο βασιλεύς χρειαζόταν τη βοήθειά μου, είπα στον χ. Βενιζέλο
ότι, όπως πιστεύω, επικεφαλής της ελληνικής κυβέρνησης κατά τον χρόνο
της πολιτικής διάσκεψης πρέπει να είναι κάποιος που μόλις έχε ι φθάσει από
'την Ελλάδα, έτσι ώστε να είναι σε θέση να εκφράζεται με πλήρη αυθεντία για
τα αισθήματα που επ ικρατούν εκεί.
Ο κ. Βενιζέλος, χωρίς οποιονδήποτε δισταγμό και χωρίς εμφανή δυσαρέ­
σκεια, μου δήλωσε ότι θα αποστείλει αμέσως την παραίτησή του στον βασι­
λέα, προκειμένου να ανοίξει το δρόμο στον κ. Παπανδρέου. Του είπα πως η
πράξη του αυτή συνιστά: αλτρουιστική και πατριωτική συμπεριφορά. και ότι ελ­
πίζω πως θα συνεχίσει να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην κυβέρνηση, υπό
τον νέο πρωθυπουργό. Όμως αρνήθηκε, λέγοντας πως θα ήταν περισσότερο
χρήσιμος εφόσον θα ήταν του δυνατόν να συμμετάσχει στο συνέδριο ως εκ­
πρόσωπος του κόμματός του και όχι ως μέλος της κυβέρνησης. Του ζήτησα
να το ξανασκεφθεί.
Ενημέρωσα αμέσως τον βασιλέα. Αργότερα το βράδυ, έλαβε την παραί­
τηση του κ. Βενιζέλου.
Έχοντας υπ' όψιν μου τον ισχυρό ρόλο που παίζουμε τώρα στα ελληνικά: ζη­
τήματα, θεώρησα αναγκαίο να πιέσω τα πράγματα προς την ορθή κατεύθυν­
ση. Δεν αμφιβάλλω ότι οι φίλοι του κ. Βενιζέλου θα με επικρίνουν για την
ενέργειά. μου. Όμως το προέχον είναι να επιτύχουμε την επιθυμητή λύση το

108. Leepc r προς Foreign Office, 24.4. 1944: Τ:.\!Α (PRO) CAB 66/ '17/ 49.
 «0 ΛrΓΛΟΣ ΠΙ'Ο ΞΕ ΝΟΣ » 66 1

συντομοτερο
, δ υνατον. 'Γ ωρα
, , Ι 'λ ξ β
που τα χινΎ)ματα ουσιαστιχα ε Ύ) αν , η χυ ερ-
,
νη1:ική α.λλα.γή θα. επέλθει χα.'tά. ιον χρόνο που επιθυμούσε ο βα.σtλεύζ.

Ο δρόμος του Παπανδρέου προς την πρωθυπουργία δεν ε ίναι ανθόσπαρ­

τος. Οι σκηνές που εξελίσσονται τώρα στο πολιτικό παρασκήνιο του Κα·tρου
προσεγγίζουν η φαρσοκωμωδία: Υπάρχει ένας Σοφοκλής Βενιζέλος στα πρό-
θ υρα νευριχου κ
/ λ Ι f
ονισμου, και υπαρχε:ι γυρω του ενας χορος κορυ
t 1 1 β
αντιωντων
f

πολιτικών, που προσπαθεί να τον χα-τευθύνει ή να του επιβάλει τις απόψεις

<;:, ει'ξει τη β ρετανιχη πο λ ιτικη , παν-τοτε
Ι του ε θ νιχου
1 1 1
r να υποu
του η r
εν ονοματι

συμφέροντος . Πρωταγωνιστής, όπως και τον Αύγουστο του 1943, ο Πανα­

γιώτης Κανελλόπουλος. Σ' εκείνον ο Βενιζέλος έχει υποσχεθεί υπουργείο με-
,
τα το πο
λ Ι
ιτικο συνεuριο.
Ι"' Σ Ι
τοχος ο
'λ
ων, να ματα ι ω
θ ,
ει η πρω
θ
υnουργοπ οι ηση
,
Παπανδρέ ου . 109
Στο με'tαξύ , έχει γίνει γνωστή στο Κάιρο η δολοφονία του
ψαρρου
Ι , "' Ι
και η σφαγη των ανσρων του.
Τ λ , , , ξ λ' Ι
ε ικα, αφου εχει ε ασφα ισε ι τη σ-τ:η-

ριξη του Βε νιζέλου , ο Παπανδρέου ορκίζεται ως μεταβα-τικός πρωθυπουργός

το απόγευμα της 26ης Απριλίου. Διαθέτει έναν μόνο υπουργό, τον Βούλγα­
ρη , ο οποίος ωστόσο είχε αναλάβει το υπουργείο Ναυτικών πριν από την κα­
ταστολή της ανταρσίας στην Αλεξάνδρεια.
Στο μεταξύ συνεχίζε:ται η ανταρσία των ελληνικών πλοίων στο Πορτ Σάιντ,
με προε ξ αρχοντα
,
τον ι<
Αβ'
· ,
ερωφ», οπου και το κεντρο των στασιαστων.
, Ι Α Ι
πο τη

σημαία του ιστορικού θωρηκτού f:.χει αφαιρεθεί το στέμμα, στο πρωραίο ιου
t
κονταρι χυμαιι ει ενα κοκκινο
'ζ t t λ'β
α αρο και οι στασιαστες φορουν περι
/ Ι β
ραχιο-
Ι

νια με 'tα αρχικά Ε.Λ.Α.Ν. Η μοναδική επαφή που διατηρούν τα πλοία είναι
με τους Βρετανούς οι οποίοι τα προμηθεύουν με νερό, κάτι που θεωρε ίται ότι
συν-τελε ί στη διατήρηση του ακμαίου ηθικού των κινηματιών.
Στις
25 Απριλίου το πρωί, καταπλέουν στο Πορτ Σάιντ το αντιτορπιλικό
HMS «Fury>> και δύο ώρες μετά, το καταδρομικό HMS «Ajax>>. Το πρώτο με-
Ι
,
ταφερει , υπο τον
Τ Ι Ι
σαγγαρη , την αρχικη uυναμη των
36 αξ ιωματικων
Ι
και υπα-
.,,,

ξιωματικών που θα επανδρώσουν τα πλοία μετά την κατάληψή τους. Το δεύ-

.,,, ι θ θ 1 Ι Ι κ
τερ ο, τη uυναμη χρουσεως που α χρησιμοπο ιη ει αν παραστει αναγκη. οι-

νή επιθυμία Ελλήνων και Βρετανών είναι να μην υπάρξει άλλη αιματοχυσία.

Για τον λόγο αυτό, το μεσημέρι επιβιβάζονται στον «Αβέρωφη οι Τσαγγάρης
και Campbe ll. Ο υποπλοίαρχος Γεώργιος Σταματόπουλος , ο μόνος αξιωμα-
, 1 1 1 f 1 θ 1 β 1 110 ς;
τικος που εχει παραμεινει εχει και τωρα ασκει χα ηκοντα κυ ερνητη, uη-

,
λ ωνει εμπιστευτικα στον
, Τ
σαγγαρη οτι
Ι 1
θ
α
β
οη
θ ' ,
ησει οσ ο μ πορ ει .
Ι 'Ο
μως το

π λ ! Ι 1 ' λλ
ηρωμα , υποκινουμενο απο α
ς;Ι 1 'β
ου ς, τον υποσεχεται με κραυγες και υ ρεις,

μερικ οι , ,
δ ε κινουνται με απει λητ ικες οια θ εσεις
' εναντιον του. Α πο
Ι φο'β ο για , "' 1

τη ζωή -του , ο Τσαγγάρη ς εγκαταλείπει το πλοίο ...

109. Βλ. Δαφνής, ό.π., σ . 3 13 χ . εξ.· Κανελλόπουλος, Ημεpολόyιο, σ. 54ί χ.εξ.

11 Ο. Αργότερα, ο Σταματόπουλος χρίθηχε ένοχος συμμετοχής στην ανταρσία, χατα­
οιχάσθηχε σε ποινή κάθειρξης 20 ετών χαι αποτάχθηχε. Το 1945 αψέθηκε ελεύθερος.
662 ΠΕΤl'ΟΣ ΣΤ. \1Ά Κl'ΗΣ-ΣΤΑΪΚΩΣ

Το ίδιο απόγευμα, στη βρετανική Δ ιοίκηση του Πορτ Σάιντ φθάνει σήμα
του «Αβέρωφ», με το οποίο οι στασιαστές δηλώνουν ότι δέχονται να παρα­
δώσουν τα πλοία μόνο στο Συμμαχικό Στρατηγείο και όχι στον Βούλγαρη. Η
αρνητική βρετανική απάντ·ηση που ακολουθεί προκαλεί νέα αναταραχή στον
«Αβέρωφ», από όπου αρχίζουν να μεταδίδονται προς την πόλη πο μπώδεις
κραυγές: ((Θα. γίνουμε Μεσολόγγι και Αρκάδι !JJ, «θα πεθάνουμε όλοι για την
Ελλάδα.!>J Σ' αυτές αντιδρούν άλλα μεγάφωνα., αυτά του Τσαγγάρη από την
ξηρά . Καλούν τους νομιμόφρονες του «Αβέρωφ» να αντιδράσουν . Την ίδια
ώρα, ελληνοβρετανικές περίπολοι συλλαμβάνουν στασιαστές στους δρόμους
του Πορτ Σάιντ.
Στις 27 Απριλίου, ο πλοίαρχος Σκουφόπουλος 111 και ο πλωτάρχης Ηλίας
Βερροιόπουλος επιβαίνουν στο τορπιλοβόλο ((Σφενδόνη>>, προκειμένου να πεί­
σουν το πλήρωμά του να παραδοθεί. Συλλαμβάνονται αμέσως και ο Σκουφό-
που λος μεταφερεται στον ' «Αβ'ερωφJJ , οποu
' '
κρατειται ως ομηρος . ' Τα '
πρα.γ -

μα.τα π
,
λ εον σο
β ,
αρευουν και οι
Β , 'ζ
ρετα.νοι α.ρχι ουν
ι- ,
r.,,α:να
t: '
να α:υr.,,α.νουν τις πιε -
,

;ι, ,
σεις, συνουευμενες απο' τις γνωστες
, απει λ'
ες. Τ'
ωρα, η β'ια. ιη κατα.στο λ'
η

θεωρείται και πάλι ως η μοναδική λύση και οι σχετικές προετοιμασίες εντεί­

νονται. Αυτές θα αποτελέσουν τον καταλύτη των εξελίξεων.
Παρασκευή, 28 Απριλίου. Ο Τσαγyάρης μεταφέρει τις δυνάμεις εμβολής
, ;ι,
στο στρατοπεuο α.πεναντι απο τον
, ,
«Αβ'ερωφ)). Τ ,
ο γεγονος γινεται αμεσως
, ,
αντιληπτό, με αποτέλεσμα. να οιαταχθούν τα πληρώματα: των αντιτορπιλι-
,
κων να συγκεντρω θ'
ουν στο θ ωρηκτο
/ γ ια την 1
ενισχυση της α.μυνα ς του .
1 1
Μ'
ο-

λις ολοκληρώνεται η εκκένωσή τους, τα πλοία καταλαμβάνονται αμέσως και

χωρίς αντίσταση από τους άνδρες του Τσαγγάρη. Τώρα οι του ιιΑβέρωφ>J αλ­
λάζουν ταχτική και ζητούν να μεταβεί σύσσωμο το πλήρωμα στην ελληνική
εχκ '
λησια. του Π ορτ Σ'
αιντ ' '
και εχει, α.φου πα.ραuο "'θ ει,
' να τ ε θ'
ε:ι '
υπο την προ -

'
στασια. της.
Τ Ι Ι ' ,
ο αιτημα απορριπτετα.ι και απο τα μεγαφωνα του
θ J
ωρηκτου αρ-

χίζουν οι διαμαρτυρίες: ιιΕμείς θέλουμε να παραδοθούμε, αλλά οι φασίστες

ζητάνε αιματοχυσία. Η ευθύνη θα 'vαι δική του ς !ιι Ο Τσαyγάρης επιβαίνει σε
βενζινάκατο και με δικό του μεγάφωνο τους καλεί να σοβαρευτούν και να πα­
ραδοθούν για να αποφευχθεί η αιματοχυσία. Τώρα ό μως , η κατάσταση έχει
αλλάξει. Οι ύβρεις και οι κραυγές είναι ελάχιστες. Η πλειονότητα τον παρα.-
κο λου θ ει' σ ιωπη λ' ι ανεμι'ζουν κα ι μερικα.ι ασπρα.
η, ενω ι 'λ ι α
μαντι ...
Ο <<Αβέρωφ)) παραδίδεται το πρωί της 29ης Απριλίου και οι άνδρες του
λ ωσ ια. . Ο λληνικος ' λ ος
1 1 1 1
"' '
ουηγουντα.ι στην αιχμα. ε στο επα.νερχε:τα.ι υπο τη νο-
'

μιμη εξουσία, όμως δεν υπάρχουν πια πληρώματα.. Σε λίγο αρχίζει η διαδι-
,
κασια uια.
..- λ ,
ογης των ((επι
θ ,
υμουντωνιJ.
Ε , ,
πιτροπε:ς περιερχονται τα στρα:το-
,
"'
πε:uα: ι ημα πο ιοι αποι τους χρα.τουμενους
με το ε:ρωτ ' επι θ u μουν να επα.νε
' )θ
, ουν '

1 l 1. Είχε διοριστεί από τον Βούλγαρη ως Ναυτικός Διοικητής στο Πορτ Σάιντ.
 «0 Α ΓΓΛΟ Σ Πl'ΟΞF: Ν ΟΣ » 66.1

στα καθήκοντά τους. Η επάνδρωση των πλοίων ολοκληρώνεται τον Ιούνιο

του 1944.

Έχει φθάσει η ώρα των ερωτημάτων. Το πρώτο αφορά ένα ιδιαίτερα σημα­
ντικό τηλεγράφημα του Σοφούλη προς τον Τσουδερό , με ημερομηνία 3 Απρι­
λίου του 1944, δηλαδή την περίοδο που ο Βεvιζέλος συναλλάσσεται και δια­
πραγματεύεται με τους κινηματίες για την άμεση συμμετοχή της ΠΕΕΑ στην
κυβέρνηση. Το πλέον ενδιαφέρον του απόσπασμα:

Οιαδήποτε συμφωνία που θα γίνει με βάσιν την ΠΕΕΑ σημαίνει υποταγήν εις
το ΕΑΜ. Αυτό θα. ήτο α.ντίθετον προς το δημόσιον αίσθημα και μοιραίον διά
τον απελευθερωτικόv αγώνα.

Περίληψη του κειμένου του τηλεγραφήματος γνωστοποιείται στους Τσου­

δερό και Βενιζέλο αργά το βράδυ της 11 ης Απριλίου , όχι από τους Βρετα­
νούς αλλά από τηv OSS. 112 Το ποια βρετανική υπηρεσία επιδίωξε την παρα-
' ,
κρατηση του στο
Κ' ,
αιρο, παραμενει αγνωστο.
,
Τα , ι ι
επομενα τρια ερωτηματα ειναι τα πιο σημαντικα.
ι ι Εδ' ι ι
ω ομως, ειναι και

πάλι αναγκαία μια. παρένθεση:

Μετά το 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ ( 1-6 Οκτωβρίου του 1945) και τον, όπως εμ-
φανι'ζεται, θλ ι βε ρο' απο λοyισμο του
' Σ ιαντου
' ' '
σχετιχα με την τακτιχη του κομ- '
ματος στον Λίβανο, στην Καζέρτα και στη Βάρκιζα, 11 :1 ο Ζαχαριάδη ς προ­
σπαθεί να επιβάλει ως κομματική γραμμή ότι το κίνημα του 1944 προκλήθηκε
από τους (<ΆγγλουςJ>. Συναντά την αντίδραση των Σαλλά και Νεφελούδη, με
συνέπεια. να διαταχθεί προανάκριση (!)με ανακριτή τον Θεόδωρο Μακρίδη,
επικουρούμενο από τον Γιάννη Ιωαννίδη και τον ίδιο τον Ζαχαριάδη. Σύμ­
φωνα. με τη μεταγενέστερη αφήyησΥ) του Νεφελούδη 114 (το 1945 είχε δια­
γραφεί από το ΚΚΕ) , στους ιψάρτυρεςιι ασκήθηκε αφόρητη πίεση προκειμέ­
νου να επιβεβαιώσουν τη γραμμή του γενικού γραμματέα του κόμματος, ενώ
,
λ ιγοι ,
υπεχυ
, ' , ,
ψ αν σ αυτες. Εν παση περιπτωσει, στο πα.ραπανω β ι βλ'ιο του ο Ν ε-,
φελούδης παραθέτει εκτεταμένα αποσπάσματα από το πόρισμα Μαχρίδη,

112. Βλ. Τσουδερός, Ελληνικές Ανωμαλίες, σ. 163-164, και Δαφνής, ό.π., σ. 296. Στη
συνέχεια του τηλεγραφήματος, ο Σοφούλης δηλώνει πως η Ι LEJ..:A πρέπει να καταγγελθεί
και να. διαλυθεί. Αναρωτιέται κανείς πόσο εκτός πραγματικότητος ήταν αυτοί οι άνθρω­
ποι, την ώρα που το σύνολο, σχεδόν, της Ελλάδος βρισκόταν υπό τη στρατιωτική κυ­
ριαρχία και την τρομοκρατία του ΚΚΚ Εντύπωση, επίσης, προκαλούν οι -σε κσ:ιpό πο­
λέμου- φλύαρες πολιτικές σ:ναλύσεις στην αλληλογραφία. μεταξύ Αθηνών και Κα.tρου.
11 3. Βλ. την εφ. Ριζοσπάστης, 9.1.2005.
114. Ό.π., σ . 293.
664 ΠΕΤΡΟΣ 2.:Τ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟ2:

αλλά και απ6 τις εκθέσεις των πρω-ταγωνιστών τοu κινήμα-ως ποu , σε συν­
δυασμό με τα όσα αναφrf ρει ο Αθανασιά.δηζ, δίνουν απαντήσεις, αν και όχι
πλήρεις, στα σχετικά ερωτήματα.
Το πρώτο από αυτά αφορά τη Μναμη της ΑΣΟ κλπ. στιζ Ένοπλες Δυνά­
μεις. Γενικά για την Ιη Ταξιαρχία και το Ναυτικό, ο Ανδριώτης αναφέρει:
ι<Όταν ξεκινήσαμε τον Απρίλη, οι δυνάμεις στην Ιη Ταξιαρχία ήταν ελάχι­
στες. Το ίδιο και σ-το Ναυ-τικό. Π.χ. στην Ιη Ταξιαρχία. ήσαν 500 οργανωμέ­
νοι, εκ των οποίων 350 μαχητικοίJ>. Ο Χιωτάκης, εξάλλου, δηλώνει: ((Ποσο­
στό εκ των δημοκρατικών οπλιτών υπολογιζομrf νων εις ά.νω του 50% ήτο ορ­
γανωμένον εις την ΑΣΟ, 25% του συνόλου της δυνάμεως. Το αυτό ποσοστό
διά. τους εφέδρους αξιωματικούς ήτο 10-15% και διά τους μονίμους αξιωμα­
τικούς 1-1,5%)). tιs
Το δεύτερο ερώτημα αφορά. την επικοινωνία της ΑΣΟ με το καθοδηγητι­
κό κέντρο στην Ελλάδα., δηλαδή το ΚΚΕ. Από όσα έχουν αναφερθεί παρα­
πάνω, σήμερα είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τα εξής:
Τον Απρίλιο του 1944, το ΚΚΕ διαθέτει μόνιμο εκπρόσωπο στη Σ μύρνη,
ενώ έχει τη δυνατότητα να επικοινωνεί με το Σοβιετικό Προξενείο στην Κων­
σταντινούπολη. Στη Σμύρνη, επίσηζ, ο Ζήσης Μπογιώτας , και αν ακόμα δεν
είναι πράκτορας των Σοβιετικών, λειτουργεί κατά την SIME ως «ταχυδρομι­
κή θυρίδα)) του ΕΑΜ. Τον ίδιο , λίγο πολύ, ρόλο παίζει και το εκεί Ελληνικό
Προξενείο. 110 Υπάρχει άλλωστε και η OSS με την περίφημη κυρία Cox να
παρέχει κάθε δυνατή βοήθεια στο ΕΑΜ και στους πρά.κτορές του.
Επιπρόσθετα:
Από τις εκθέσεις του Σαλλά προς το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ (αρχική και
συμπληρωματική) δια.φαίνεται ότι η ΑΣΟ είχε αποστείλει (πότε;) στη Βίνια­
νη τον Κακουσαίο της ΕΑΣ, προκειμένου να λάβει οδηγίες από το ΚΚΕ. Κα-
,
τα τον Σ αλλ α:
Ι <<Αν '
Ι θ ρωπος που στει' λ αμε τοτε προκανε
ο αν Ι να ' ,
ρ θ ει πισω,

α.σφα λως
Ι θ Ι Ι
α γινοταν ο,τι μας
λ Ι Ι 'ζ
εγατε η το νομι α.με
, , ,
σωστο η οχοJ.
Τ
ο τι
θ
α

«τους λέγανε)} μέσω του Κακουσαίου, παραμένει άγνωστο. Γεγονός ε ίναι ότι
ο απεσταλμένος της ΑΣΟ δεν χάνεται στον δρόμο, αλλά. επιστρέφει στην Αί­
γυπτο (πότε;) μεταφέρονταζ μήνυμα ή μηνύματα της ηγεσίας του ΚΚΕ. Από
αυτά., το μόνο δημοσιευμένο μέχρι σήμερα αποτελεί η, κατά. Σαλλά, ρήση του
Σιά.ντου: «Αν έγιναν λάθη, είναι χαφιεδισμοί του Κλα.δά.κηη. 11 7 Αν τούτο αλη-

1 J 5. Νεφελούδης, ό. π., σ. 311 και 295, αντίστοιχα. Μετά τη σύλληψη των Μαλα­
γάρη, Αμπατζόγλου και Νέμπαρη, με εντολή ης ΑΣΟ ο Χιωτάκης εισήλθε λαθραία
και μεταμφιεσμένος στο Buι·g el A rab, όπου κατηύθυνε τους στασιαστές. Δεν παραδό­
θηκε στους Βρετανούς, διότι την τελευταία νύχτα, σε κατάσταση ψυχικής κατάπτω­
σηc;, είχε διαφύγει στην Αλεξάνδρεια.
116. Βλ. και την από 18.5. 1944 αναφορά του λοχαγού Οδυσσέα Ζαμπούρου, με επί­
κληση και άλλων αμαρτύρων>> συναδέλφων του: ΤΝΛ (PRO) HS 5/Sl9.
117. Από το πόρισμα Μακρίδη. Βλ. Νεφελούδης, ό. π., σ. 310.
 «0 Α ΓΓΛΟΣ lll'OΞLl.\JOΣ,, 665

θεύει, αποδεικνύει ότι ο Κακουσαίοζ βρισκόταν ακόμα στην Ελλάδα όταν ολο­
κληρώθηκε η καταστολή του κινήματοc;. Στην περίπτωση αυτή, λοιπόν, το ζή-
s:- ,
τημα υεν ειναι αν ο απεστα
λ / /
μενος ((προκανε» να επιστρε
'ψ
ει με τιζ ο
δ ,
ηγιει:;.

Οι περισσότεροι από όσουι:; έχουν ασχοληθεί με το κίνημα του 1944 προ­

σπαθούν να ερμηνεύσουν τη στάση των κομμουνιστών τηι:; ΑΣΟ με βάση τιι:;
οδηγίει:; που τουι:; είχαν δοθεί στο Κάιρο από τους Ανδρέα Τζήμα και Πέτρο
Ρούσσο, τον Αύγουστο cou 1943. Σύμφωνα με τον πρώτο: 118

Απαντώντας [... ]τους είπα πολύ καθαρά τα παρακάτω: ((Καλή πολιτική εί­
ναι εκείνη που εξασφαλίζει την επάνοδο του στρατού μας στην Ελλάδα. Μα­
ζί με σας η νίκη μας είναι εξασφαλισμένη 100o/ι: JJ.

'Ο σοv αφορα τον ' Ρ ουσσο,

' ο Σ αλλ'ας
' ' '
ειναι κατηγορηματικος και τα οσα ανα-

φέρει δικαιολογούν τις φήμες που, κα.τά τον Woodhouse, κυκλοφορούσαν

στην ορεινή Ελλάδα , ήδη στις αρχές Ιανουαρίου του 1944, ότι δηλαδή αμέ­
σως μετά την ίδρυση τηι:; ΠΕΕΑ οι ελληνικέι:; Ένοπλες Δυνάμειι:; στη Μέση
Ανατολή θα στασιάσουν. 119 Κατά τα λεγόμενά του, 12 υ τον Αύγουστο του 194 3
ρώτησε τον Ρούσσο τι θα πρέπει να κάνει η ΑΣΟ αν αποτύχουν οι προσπάθειες
των << 'Ε"c,ιη ,
για την ((Ενοτητα.>1 και σχηματιστειΙ κυ β ερνηση
' απο την ' (( Εθ νικη,
ΑντίστασηJ>. Η απάντηση που έλαβε ήταν : <(Θα πρέπει να εκδηλωθείτε».
Πάντοτε σύμφωνα με τον Σα.λλά, ο Ρούσσος κατέληξε λέγοντας: ((Τούτοι δεν
έχουν διάθεση για ενότητα κι αν καθυστερήσουν ακόμα, πιθανόν θα έχουμε
εα.μική κυβέρνηση στην Ελλάδα. Τότε οι δυνάμειι:; αυτές [της Μέση ς Ανα­
τολής] είναι καταδικασμένει:; να διαλυθούν. Μα κι αν διαλυθούν θα 'ναι κέρ­
δος 100%, γιατί εμείς σας υπολογίζουμε για δύναμη του βασιλιά>>.
ο ι παραπα.νω . , \:- ,
οοηγιες και σχε
'ψ
εις του
Ρ /
ουσσου,
δ Ι
ιαμετρικα α.ντ ι
'θ
ετες απο
,
'
εκεινει:; του Τζημα,
' ' '
οπως εινα.ι φυσικο ' θηκαν>J
' << δ ια ψ ευσ αργοτερα απο τον ι' δ ιο.
' '
Στους κύριους υποστηριχτές, εξάλλου , της αναλήθειας των ισχυρ ισμών του
Σα.λλά ανήκει ο Fle ischer. 121 Όμως το σκεπτικό του βασίζεται σε εσφαλμέ­
νη προϋπόθεση: Ο Ρούσσοι:; δεν αναφερόταν στην ΠΕΕΑ του 1944, αλλά σ' αυ­
τήν που αμέσωι:; μετά την επιστροφή των <('Εξυι προσπάθησε να. συγκροτή­
σει το ΚΚΕ, ενόψει τής δήθεν επικείμενης αποχώρησης των Γερμανών από
την Ελλάδα. Την εποχή εκείνη , μάλιστα., η αδράνε ια. του ελληνικού στρατού
στη Μέση Ανατολή εύλογα δημιουργούσε στο ΚΚΕ την υποψ ία ότι προορί­
ζεται ((για δύναμη του βασιλιά» μετά την Απελευθέρωση. Το εάν, λοιπόν, ο
Σαλλάς και οι άλλο ι εξτρεμιστές αγνοούσαν τι εννοούσε ο Ρούσσος ή εξέλα-

118. Βλ. Φαράκος, Ο ΕΛΑΣ, τόμ. Β ', σ. 284.

11 9. Βλ. παραπ., σ. 587.
120. Βλ. Αθανασιοcδης, ό. π., σ . 3 17.
121 . Βλ. αThe 'Ά nomalies" ... », ό. π., σ. 33. 1

1
666 ΠΙΠΙ'ΟΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ-ΣΤΑiΚΟΣ

βαν τις οδηγίες του ως διαχρονικής ισχύος , αποτελεί άσχετο θέμα. Τέλος:
Από τον Αύγουστο του 1943 μέχρι τον Απρίλιο του 1944 μεσολαβούν πολλοί
1
μηνες. Και
/
ειναι s:,ι
uυσχολο ' /
'ψ ε ι κανεις οτι σε ο λ'
να πιστε
1
οκ ληρο αυτο το uια-
<;:,
/

στημα η ηγεσία του ΚΚΕ παρέμεινε αδιάφορη για το κομμουνιστικό κίνημα

στη Μέση Ανατολή, μια μειοψηφική μεν, πλην δυναμική ομάδα, δυνάμει ικα-
, να επηρεασει
νη , '
υπερ c:,ε λ'"
' τις ε t"
αυτου ιc:,εις.

Ως κατάληξη: Το πλέον σημαντικό ζήτημα αφορά το ποιος προκάλεσε το

'
κινημα και με ποιο σκοπο. , ,
Αφηνοντας ' , '"
χα.τα μερος τα αναc:,ια λ'
ογου των Τσου-

δερού και Παπανδρέου της εΤtοχής εκείνης περί Βουλγάρων και Πέμπτης Φά­
λαγγας, οι ακόλουθες εκδοχές χρειάζονται διερεύνηση:
Εκδοχή πρώτη: Το κίνημα προκλήθηκε από τους ((Άγγλους)}, προκειμέ­
.~
νου να διαλυθούν οι (<δημοκρατικές» ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις Μέσης
Ανατολής. Πρόκειται για την άποψη που προσπάθησαν να επιβάλουν μετά
το 1945 ο Ζαχαριάδης και η ηγετική ομάδα του ΚΚΕ. Αφετηρία. της, το κομ­
μουνιστικό κίνημα του Δεκεμβρίου 1944 χαι οι κατηγορίες εις βάρος των Σαλ­
λά και Νεφελούδη για ((Κατασπατάληση» σοβαρής εαμικής εφεδρε ίας στη
Μέση Ανατολή, εφεδρείας που θα είχε καταστήσει την έκβαση του «Μεγά­
λου Δεχέμβρηη διαφορετική. 122
Η εκδοχή Ζαχαριάδη, βολική για την κομμουνιστική -και όχι μόνο- Αρι­
στερά, βρίσκει έως και σήμερα ευρεία απήχηση. Μια ανόητη παραλλαγή της,
'""
του ειuους <ωι "Άγγ λ οι ,, 'λ εσαν το κινημα
προκα Ι ~ λ'υσουν τις ε λληνι-
για να uια

κές Ένοπλες Δυνάμεις, έτσι ώστε να αποτρέψουν τη δημιουργία. μιας ισχυρής

Ελλάδας στη Μεσόγειο», εξακολουθεί να υποστηρίζεται από ένα αμαθές ή
ημιμαθές τμήμα της σημερινής <(Δεξιάς», ευεπίφορο στη συνωμοσιολογία,
στους εύκολους αφορισμούς και στην ξενοφοβία. Όμως, η εκτεταμένη παρά­
θεση της βρετανικής αλληλογραφίας στις προηγούμενες σελίοες τις διαψεύ­
οει. Ακόμα περισσότερο τις διαψεύοουν οι κατ' εξοχήν υπεύθυνοι για το κί­
νημα, Σαλλά.ς και Νεφελούδης. 123 Ί

Εκδοχή δεύτερη: Το κίνημα οργανώθηκε και εκτελέσθηκε από την ΑΣΟ

και τις άλλες κομμουνιστικές και μετωπικές οργανώσεις της Αιγύπτου με ή
χωρίς εντολή του ΚΚΕ. Σκοπός του, η διάλυση των Ενόπλων Δυνάμεων έτσι
ώστε να μη στραφούν κατά του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ κατά την επιστροφή τους στην
Ελλάοα. Εοώ τα πράγματα είναι πιο σύνθετα. Ειδικότερα:
Στους κυκ λους των παραπανω οργανωσεων ειχαν α.πο καιρο
' ' ' uιαμορφω θ ει
' ' 1
's:,

δύο τάσεις . Σχετικά, αντιγράφω από τον Αθανασιάδη: 124

122. Βλ. τη δεύτερη έκθεση Σαλλά και το σχετικό σχόλιο Νεφελούδη στο πόρισμα
Μαχρίδη. Νεφελούδης, ό.π., σ. 345 και 316, αντίστοιχα.
123. Νεφελούδης , ό.π. , passim.
J 24. Ό.π., σ. 262 χ.εξ.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΩΞF:ΝΟΣ» 667

Σύμφωνα με την πρώτη άποψη, οι ένοπλες δυνάμεις θα έπρεπε να εκδηλω­

θούν αμέσως χα.ι ανεπιφύλαχτα. Και η εκδήλωσή τους να είναι γενική. Η
αδράνειά τους θα ύψωνε το κύρος της βασιλικής κυβέρνησης. Αντίθετα, θα
μείωνε σοβαρά τη σημασία της ΠΕΕΑ. Αυτοί που δέχονταν αυτή την άποψη
υποστήριζαν ότι με την εκδήλωση των ενόπλων δυνάμεων Μέσης Ανατολής
θα ελκύσουμε την προσοχή της παγκόσμιας κοινής γνώμης για την πολιτική
κατάσταση στη χώρα μας, θα. απογυμνώσουμε την χα.ϊρινή κυβέρνηση με τις
α.ντιεαμιχές προθέσεις και ενέργειές της.! ... ]
Ποιο θα είναι το τίμημα. αυτής της αδράνειας; Να μη διαλυθούν οι ένο­
πλες δυνάμεις. Μα έτσι καταδικάζονται να. μείνουν μακριά από την Ελλάδα.
Το αγγλικό στρατηγείο που αυτό ρυθμίζει τις μετακινήσεις των ελληνικών
μονάδων δεν έχει σκοπό να χρησιμοποιήσει στην Ελλάδα στρατό και ναυτι­
κό, αφού ξέρει ότι η σύνθεσή τους είναι κατά 90 και 95% δημοκρατική!
Κατά τη δεύτερη άποφη, έπρεπε ν' αποφύγουμε εξέγερση των ενόπλων δυ-
,
ναμεων , που
θ , , ~
α. ειχε ως συνεπεια. τη οια
'λ ,
υση τους.
ο ~,
ι υυο
β , '
α.σικοι σκοποι που

είχαν τεθεί από το δημοκρατικό κίνημα ήταν: α. Να. ετοιμασθούν οι ένοπλες

s:, '
υυνα.μεις '
για να πα.ρουν '
μερος σε πο λ εμικες επιχειρησεις
' ' β . Σ τις παραμονες '
της απόβασης της βασιλικής κυβέρνησης στην Ελλάδα με σκοπό την επίθε­
ση κατά των λαϊκών δυνάμεων, τότε να γίνουν αντικυβερνητικέ ς εκδηλώ­
σεις, αν είναι δuνατό σε ελληνικό έδαφος για το στρατό, και στα ελληνικά νε­
ρά για το στόλο. Οι ένοπλες δυνάμεις δεν πρέπει vα διαλυθούν με άκαιρες εκ­
δηλώσεις. Να εκδηλωθούν στην ώρα τουc;, όταν θα παρουσιαστούν κρίσιμες
στιγμές ξένης επέμβασης.[ ... ]
Στο επιχείρημα ότι θα καταδικάζονταν οι ένοπλες δuνάμεις να μείνουν μα-
' '
κp ια απο την Ελλαuα
' s:, , '
ο ι υποστηριχτες της δ ευτερης
' απο ψ ης απαντουσαν:
' '
((Μα τι θα τον χάνουν τελικά το στρατό μετά "t"ις επιχειρήσεις στην Ιταλία;
Ακριβώς βλέπουμε ότι επιδιώκουν να τον φέρουν στην Ελλάδα, κατά την επι­
στροφή της βασιλικής κυβέρνησης, και να τον παρουσιάσουν σαν στρατό "νο­
μιμόφρονα", δικό τους! Τότε πρέπει να τους επιφυλάξουμε την οικτρή γι' αυ­
τούς διάψευση!>>

Το παpαπά.vω κείμεvο του Αθαvασιά.δη πρέπει να αντιμετωπιστεί cum gra-

no salis. Ο συγγραφέας έχει χρησιμοπο ιήσει στο βιβλίο του μεταγενέστερα
στοιχεία, μεταξύ άλλων το βιβλίο του Τσουδερού (Ελληνικές Ανωμαλίες στη
Μ. Ανατολή), όπως και τηλεγραφήματα του Τσώρτσ ιλ του 194 4 τα οποία
δημοσιεύθηκαν το 1945. 125 Έτσι, η αφήγησή του χάνει το προσόν της αυθε­
ντικότητας. Επίσης: Είναι βέβαιο ότι προορισμός της Ιη ς Ταξιαρχίας στην
Ιταλία ήταν η συμμετοχή της στη μάχη του Μόντε Κασίνο. Γι' αυτό και ο
Τσώρτσιλ την ήθελε να εισέρχεται, τιμητικά , πρώτη στη Ρώμη. Λίγεζ όμωζ
ημέρες πριν από την επιβίβασή τψ στα πλοία, τα όργανα της ΕΑΣ προπα-

125. Αθανασιάδης, ό.π., σ. 224 χ.εξ.

668 ΠΕΤΙ'ΟΣ ΣΤ. Υ1ΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΙΚΟΣ

γάνδιζαν: <<Οι στρατιώτες μας δεν πρέπει να πάνε να σκοτωθούν στο Καζίνο
(sic). Στο Καζίνο πρέπει να σκοτωθού'; οι Άγγλοι!ιJ 126
Και τώρα η συλλογιστική του Σαλλά. Εκ προοιμίου πρέπει να υπογραμ­
μιστεί η βεβαιότητα του αρχηγού της ΑΣΟ για τη, δήθεν, συμμαχική απόβα­
ση και την επιστροφή της ελληνικής κυβέρνησης στην Ελλάδα τον Απρίλιο
του 1944, 127 κάτι που επιβεβαιώνει τα όσα έχουν αναφερθεί σε προηγούμενο
κεφάλαιο σχετικά με -τις επιπτώσεις της επιχείρησης ((ZeppelίnιJ. Ακολου­
θούν αποσπάσματα από τη δεύτερη έκθεσή του, αυ-τή του 1946, προς -το Πο­
λι-τικό Γραφείο του ΚΚΕ:

Φυσικά. όταν με τη συγκρότηση της ΙΙΕΕΑ μπήκε το πρόβλημα για άμεση λύ­
ση, τότε το μελετήσαμε πά.λι και σε μια συνδιάσκεψη στελεχών που ήμουν
εισηγητής είπα τα εξής περίπου: ΗΕίναι ανάγκη να εκδηλωθούμε γιατί όπως
μας παρουσιάστηκαν τα πράγματα δεν χωρά μα και μου. Η εκδήλωσή μας θα
'ναι ενωτική και οι καθοδηγήσεις που θα συμβάλλουν απόλυτα στο σκοπό μας
θα είναι εκείνες που θα εκδηλώσουν τα τμήματά. μας ιεραρχικώς μέσω των δι-
,
οικητων των. Η 'θ εια μας
προσπα ' θα ' ναι να επι β α
'λ ουμε την ενοτητα και να
'
διατηρήσουμε τις ένοπλες δυνάμεις. Αν όμως μας αρνηθούν την ενότητα θα
εγκαταλείπουμε ανάλογα με την αντίσταση της αντίδρασης το καθήκον της
διατήρησης των ενόπλων δυνάμεων κα.ι θα δυναμώνουμε την επιμονή για
ενότητα, γιατί η πραγματοποίηση της ενότητας μας εξασφαλίζει την ανασύ­
νταξη, ενώ αν αποτύχουμε στην ενότητα θα μείνουμε ως το τέλος στο σύρμα,
θα χάσουμε δηλαδή ενότητα και δυνάμειςJJ.

Το κείμενο -του Σαλλά, γραμμένο και αυτό μετά το βιβλίο του Τσουδερού,
' ' ' '
περιεχει, επισης, εκ των υστερων συμπερασματα. Ε πι β'λλ
α εται, ε ξ'λλ
α ου, να

συμπληρωθεί από -το πόρισμα Μακρίδη: 128

126. Τσουδερός, ((Γενικόν Σημείωμα ... JJ, 6.π., σ. 102. Το Μ όντε Κασίνο είναι ένας
βραχώδης λόφος που δεσπόζει της ομώνυμης πόλης και βρίσκεται 132 χλμ. νοτιοανα­
τολικά της Ρώμης. Υπήρξε ανέκαθεν γνωστό θρησκευτικό μνημείο του Καθολικού κό­
σμου, λόγω του α.βαείου που είχε κτιστεί στην κορυφή του λόφου το 524-529 μ.Χ. από
τον πάπα Βενέδικτο τον εκ Νουρσίας, ιδρυτή του ομωνύμου μοναχικού τάγματος. Το
1944 το Μ όντε Κασίνο (εκτός από το αβαείο), άριστα οχυρωμένο από τους Γερμανούς,
αποτελούσε το μέγιστο εμπόδιο για την προέλαση των συμμαχικών δυνάμεων προς τη
Ρώμη από τα δυτικά. Η μάχη (στην πραγματικότητα έγιναν τέσσερις μάχες ) για την
κατάληψή του άρχισε στις l 7 Ιανουαρίου και έληξε στις 18 Μα!ου του 1944. Οι συμ­
μαχικές δυνάμεις θρήνησαν 54.000 νεκρούς και οι γερμανικές 24.000. Στις 15 Φε­
βρουαρίου το αβαείο δέχθηκε 1.400 τόνους βο μβών από αμερικανικcί αεροπλάνα και
ισοπεδώθηκε. Σήμερα έχει αποκατασταθεί.
127. Νεφελούδης, 6. π., σ. 309.
128. Στο {διο, σ. 304.
 «0 ΑΓΓΛ Ο Σ ΠΡΟΞ Ε:-J Ο Σ » 669

Εκ της μελέτης της έκθεσης Χιωτάκη συνήγαγεν ο ενεργών την ανάκρισιν:

«Η επιτυχία του Τίτο ώθησε την ΑΣΟ στην αντίλη ψιν ότι παρόμοια ενέργεια
Ελληνική θα πετύχη αρκεί να ευρ~θή η ευκαιρία. Την είδησιν της ιδρύσεως
της ΠΕΙ::Α εξέλαβαν ως την ευκαιρίαν ταύτην και εξεδήλωσαν ένοπλον ενέρ­
γειαν (εξέγερσιν) ελπίζοντες ταχείαν αναίμαχτον επικράτησιν, παρασυρόμε­
νοι από την εύκολον επιτυχίαν των εκδηλώσεων (sic) 191\2-1943 και από την
πρόσφατον επιτυχίαν του Τίτωι.

'Υστερα ' '

απο τα πα:ραπανω , εινα:ι π λ'
εον ' δ υνατον
' 4αχθ ουν ορισμενα συ -
να ε !: ' '
μπεράσματα:
Πρώ-τον. Η ΑΣΟ, η ΕΛΝΟ κλπ., ο Σαλλάς, ο Καραγιάννης χα:ι οι λοιποί δεν
είχαν ως άμεσο σ-τόχο τη διάλυση -των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων Μέ­
σης Ανατολής. Σ-τόχος -τους ήταν ο σχημα-τισμός κυβέρνησης «εθνικής ενό­
τηταςιι με πυρήνα αποκλεισηκά την ΠΕΕΑ, πρώτο σ-τάδιο για. την -τελική
κομμουνιστική επικρά-τηση.
Δεύτερον . Τρέφοντας την πεποίθηση ότι επίκειται άμεσα η απελευθέρωσις
της Ελλ α'δ ος, ' Υ'
επεσπευσα.ν το κινημα που προετοιμα.-,α.ν απο' καιρο' . ' Σ την '
απο-

φασή τους συνέβαλαν -τόσο η επιτυχία -τους το 1943 1 όσο και η τότε συμπερι­
φορά των Βρετανών απέναντί -τους , με απο-τέλεσμα αντί για -τους κομμουνισ-τές
, , / , ,
β ρε θουν εκτοπισμενοι οι εγομεν οι μονα.ρχοφασισ-τε ς α ιωματιχοι .
λ ξ
να

Τpί-τον. Παρ' όλη την αισιοδοξία τους για την έκβαση του εγχειρήματος,
γνωρι /
'ζ αν οτι εαν α ποτυχουν,
/
1
/
ο στρατος 'θ α
και το ναυτιχο δ ια λθ
υ ουν / και το

απο δ εχ
/ θ
ηκαν.
Τ 1 ~ ~ / 1 '~
ουτο uε uιοτι ειχαν συνειuηση του ο-τ ι αποτε
, λ Ι
ουσαν μικρη
,

/
εως ελ'
αχιστη μειο ψ ηφια στις ε λληνικες , , 'Ενοπ λ ες Δ υναμεις
Ι ,
και οτι , επομε-
1

νως, αυτές θα συνιστούσαν σύν-τομα κίνδυνο για το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και το ΚΚΕ.

Τέταρτον. Απομένει ένας αριθμός «βενιζελικώνι> αξιωματικών, αυτών που
έχουν μεταβάλει την επετηρίδα. και τις μεταπολεμικές τους βλέψεις σε ιδε­
ολογία.. Για τη συμμετοχή τους στην πρώτη φάση του κινήματος, αυτή των
«πρωτοκόλλων», δεν μπορεί να. υπάρξει πλέον αμφιβολία. Άμεσο σκοπό τους
αποτελεί η απομάκρυνση του Τσουδερού και η ανάληψη της πρωθυπουργίας
από τον Βενιζέλο ...

Όπως αναφέρθηκε στα προηγούμενα, απόφαση του Τσώρτσι λ είναι η πλή­

ρης και με κάθε μέσο ενίσχυση , κάλυψη και προστασία του Παπανδρέου ως
πρωθυπουργού, έστω και με τη χρήση βίας εναντίον όσων μηχανορραφούν εις
βάρος τους. Όσα ακολουθούν , το αποδεικνύουν.
Την ημέρα που κορυφώνονται οι παρασκηνιακές αντιδράσεις για την πρω­
θυπουργοποίηση Παπανδρέου, ο Leeper μεταδίδει: 129

129. L eepe l" προς FoΙ"eign Office, 26.4. 1944 : ΤΝΑ (PRO) FO 594/ 11 (αδημ. ) .
670 ΠΙΠΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΑΤΚΟΣ

Ελπίζω να είμαι αύριο σε θέση να σας τηλεγραφήσω σχετικά με την ελληνι­

κή κατάσταση. Ο χαχός δαίμων των παρασκηνίων υπήρξε ο μεγιστάνας των
εξοπλισμών κ. Μποδοσάκης. Εχείνος έριξε τον χ. Τσουδερό χαι τώρα βυσ­
σοδομεί μανιωδώς χατά του χ. Παπανδρέου. Εξαιτίας των ενεργειών του, ο
χ. Παπανδρέου έχει μέχρι τώρα αποτύχει να εξασφαλίσει τη συνεργασία έστω
χαι ενός πολιτικού. Ο ίδιος πιστεύει ότι μια κυβέρνηση με μέλος μόνο τον
εαυτό του θα προκαλέσει αυτή τη στιγμή ανεπανόρθωτη ζημιά χαι μπορεί
να βοηθήσει το ΕΑΜ.

Το τηλεγράφημα προκαλεί την άμεση και οργισμένη αντίδραση του Τσώρ­

τσιλ, ο οποίος, εκτός εαυτού, απαντά: 130

Γιατί δεν φυλακίζετε τον κ. Μποδοσάκη σε χάποιο απόμακρο μέρος στην

έρημο; Δεν είναι δυνατόν τα πολεμικά συμφέροντα να τίθενται σε κίνδυνο
από μεγιστάνες των εξοπλισμών που ελίσσονται με σκοπό τα μελλοντικά
κέρδη. Πρέπει να συζητήσετε με τον λόρδο Moyne και τον πρέσβυ σχετικά:
με τη μεταφορά αυτού του κακοποιού σε ένα μακρινό μέρος, από όπου δεν
θα είναι σε θέση να βλάψει μέχρι το τέλος της χρίσης. Θα διαπιστώσετε ότι
' ' '
ενας αν θ ρωποc; σαν χι αυτον εχει
J πο λλα
Ι να χασει
J χαι θα φο β η θ ει
J πο λ'
υ μπρο-

στά στο ενδεχόμενο να βρεθεί στη φυλακή για αόριστο χρόνο. [ ... ] Εναλλα­
κτικά, θα μπορούσε να σταλεί σε μακρινό ταξίδι με ένα από τα μιχρά: πλοία
του ναυάρχου και να υποχρεωθεί να δουλέψει για τη δαπάνη του.

Μπροστά στην οργή του Τσώρτσιλ, ο Leepei- ενεργεί άμεσα και στις 29
Απριλίου ενημερώνει: t:Ji

Συμπτωματικά, την ημέρα που ο Παπανδρέου ορκιζόταν ως πρωθυπουργός,

ο στρατηγός Paget χαι εγώ, εν γνώσει δε του λόρδου Moyne, είχαμε ρυθμί­
σει τα: της συλλήψεως των Μποδοσάκη και Καραπα:ναγιώτη και την απέλα­
σή τους από την Αίγυπτο. Ενημέρωσα ιδιωτικά: τον βασιλέα. Εξέφρασε τον
φόβο του για τη στιγμή που είχαμε επιλέξει , καθώς ήταν γνωστή η έχθρα
του Παπανδρέου απέναντί τους. Έτσι, κάθε Έλληνας θα πίστευε και θα έλεγε
ότι ο Παπανδρέου το είχε ζητήσει από τους Βρετανούς, για rφοσωπικούς του
λόγους. Κατόπιν τούτου, έθεσα το ζήτημα στον ίδιο τον Παπανδρέου. Με
παρακάλεσε τόσο ελικρινά να: μην το πράξω, ώστε, αν και απρόθυμα, το δέ­
χθηκα. Μου είπε πως θα είναι διαφορετικά αργότερα, όταν θα έχει ισχυρο­
ποιήσει τη θέση του, αλλά, προς Θεού, όχι τώρα.

130. Τσώρτσιλ προς L eeper, 26.4.1944, ό.π. Όπως φαίνεται όμως, σε λίγο ο Τσώρ­
τσιλ ανακτά το βρετανικό του φλέγμα και το τηλεγράφημά του προς τον L eepcr επα­
ναλαμβάνεται στις 28 Απριλίου, σε ηπιότερη μορφή. Βλ. στο ίδιο.
131. Leeper προς Foreign Office, 29.4.1944, στο ίδιο (αδημ.).
 «Ω ΑΓΓΛ()Σ ΠΡΟΞΕΝΟΣ ,, 67!

Δεν μπορούσα να αρνηθώ την παράκληση τόσο του βασιλέως όσο και του
Παπανδρέου, καθώς έχω συμφωνήσει ότι άμεσος σκοπός μας πρέπει να είναι
να βοηθήσουμε τον Παπανδρέου να αποχτήσει τον έλεγχο. Ο στρατηγός
Paget επίσης συμφώνησε, όμως με τη δικαιολογημένη επιφύλαξη ότι αν πιά­
σει οποιονδήποτε από τους δύο να δημιουργεί προβλήματα, θα τον οδηγήσει
αμέσως στη φυλακή.
Αφήσαμε τα πράγματα έτσι προς το παρόν , όμως σκοπεύουμε 'Jα διώξου­
με και τους δύο από τη χώρα με την πρώτη ευκαιρία. Επιθυμώ έντονα να τι­
μωρήσω αυτό τον τύπο του μπαγαπόντη και μπορείτε να βασισθείτε επάνω
μας, ότι θα ενεργήσουμε την κατάλληλη στιγμή η οποία, ελπίζω, θα φθάσει
σύντομα.

Εν όψει του Συνεδρίου του Λιβάνου, στο Κάιρο κυκλοφορούν φήμες ότι επ ί­
κειται άφιξη του Λαμπράκη. Στις 29 Απριλίου, ο Simonds ειδοποιεί την ΜΙ9
στη Σμύρνη και στην Κωνσταντινούπολη: ι<Εά.ν φθάσει ο Λαμπράκης στη
Σμύρνη, παρακαλώ να ειδοποιηθώ αμέσως. Δεν πρέπει να του παρασχεθεί
οποιαδήποτε βοήθεια για τη συνέχιση -του -ταξιδιού του προς τη Μέση Ανα­
τολήJJ. ι:J2 Και πραγματικά, ο Λαμπράκης φθάνει στην Τουρκία στις 7 Μαtου,
μαζί με τους Αλέξανδρο Μυλωνά, Γιάννη Σοφιανόπουλο, Κωνσταντίνο Ρέντη
και άλλους. Κατά τον Φίλιππο Δραγούμη, BJ προφανής σκοπός του είναι ι<0
τορπιλλισμός της λύσης ΠαπανδρέοωJ. Η ISLD ενημερώνει το Κά.ιρο: <ιΜε
λύπη μας δηλώνουμε ότι αδυνατούμε να καθυστερήσουμε τον Λαμπράκη, κα-
'
θοσον /
και αν ακομα αρνη
θ 1 /
ουμε να του χορηγησοuμε προσωρινο ται.,ι
1 \:' δ f
ιωτικο εγ-
/

γραφο, το Ελληνικό Προξενείο σίγουρα θα του εκδώσει διπλωματικό διαβα­

τήριοη . 1;14 Την επομένη, ο Warner απευθύνεται στην SIME: 135

Μία ακόμα ομάδα Ελλήνων πολιτικών έφθασε στη Σ μύρνη, στις 7 Μαtου. Σ'
'
αυτην περι λ αμ β'
ανεται ο κ. Δ . Λαμπρακης,
1
του οποιου
' Ι
η παρουσ ια στη Μ'ε-
ση Ανατολή είναι ανεπιθύμητη, διότι ασκεί δια.σπαστική επιρροή.
Στη Σμύρνη καταβάλλονται προσπάθειες για την καθυστέρησή του , όμως
η επιτυχία τους δεν φαίνεται πιθανή, καθόσον διατηρεί σχέσεις με ισχυρούς
ελληνικούς παράγοντες. Κατόπιν τούτου είναι ιοιαίτερα σημαντική η καθυ­
στέρησή του στο Χαλέπι, από όπου δεν πρέπει να αφεθεί να ξεγλιστρήσει
ανάμεσα σε άλλους πολιτικούς.

132. ΤΝΑ (PRO) WO 208/3387.

133. Βλ. Φίλιππος Στεφ. Δραγούμη ς , Ημεpολόyιο 1944. (Λ[βανος-Κάφο-Ιταλ{α­
Απελεuθέρωση}, σ. 24.
134. ΤΝΑ (PRO) WO 208/3387.
135. Στο ίδιο.
672 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚJ>ΗΣ-ΣΤΑΊ'ΚΟΣ

Θα σας είμαστε ευγνώμονες για την εκ μέρους σας επείγουσα αποστολή

οδηγιών προς τους εκπροσώπους σας , ώστε ο Λαμπράκης να κρατηθεί στο
Χαλέπι. Το ζήτημα ενός τελικού προορισμού για τον Λαμπράκη εξετάζεται
επειγόντως.

Η συνέχεια.: Στις 18 Μαtου, ο Casey γράφει στον Leeper; t :Ιβ

Ο Έλληνας πρέσβυς στην Άγκυρα προσπάθησε να παρέμβει υπέρ του Λα­

μπράκη.
Καθώς το Συνέδριο (του Λιβάνου] πλησιάζει προς το τέλος του, ανακύ­
πτει το ερώτημα πώς θα τον ξεφορτωθούμε:.
Η ISLD αισθάνεται βαθιά υποχρεωμένη στον Λα. για τις υπηρεσίες που
της είχε προσφέρει στο παρελθόν και εκφράζει μεγάλη επιθυμία για τη μη κα­
κομεταχείρισή του.
Μήπως θα ήταν δυνατόν να συζητηθεί το θέμα με τον Παπανδρέου;

Τ ε λ ικα.,
' ' '
α.φου για ενα. δ'
ια.στημα. '
χρατε:ιτα.ι στο Χα. λ'ε:πι, ο Λαμπραχης
' φ θ'
α.-

νε:ι στο Κάιρο μετά το Συνέδριο του Λιβάνου. Ο

L eeper τον χα.λε:ί στο γρα­
φείο του στις 30 ΜαΊου και αυθημερόν ενημερώνει το Foreign Office: 137

Σήμερα κάλεσα τον κ. Λαμπράκη. Σ't'ην αρχή του έθεσα μερικές ενοχλητι­
κές ερωτήσεις σχετικά με τις δραστηριότητές του στην Αθήνα. Από αυ't'ές
γινόταν φανερό πως δεν είχε αποσπάσει την εμπιστοσύνη μου. Ύστερα του
έχανα ένα μικρό μάθημα για το τι περιμένουμε από κάθε Έλληνα που φθά­
νει εδώ και του επιτρέπεται να παραμείνει. Του είπα πως δεχθήκαμε ευμε­
νώς τον σχηματισμό αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης, όμως η κυβέρνηση αυ­
τή έχει ανάγκη από σταθερότητα και συνεπώς αναμένουμε από όλους τους
Έλληνες που βρίσκονται εδώ να συνεργαστούν πλήρως με τον χ. Παπαν­
δρέου χαι την κυβέρνησή του. Περαιτέρω πολιτική αστάθεια θα έχει άμεση
και κακή επίδραση στις ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις τις οποίες βοηθούμε να
ανασυγκροτηθούν, έτσι ώστε να συμμετάσχουν στον πόλεμο το συντομότε­
ρο δυνατόν.
Του δήλωσα. με κάθε σαφήνεια πως 't'Ον θεωρώ αποσταθεροποιητικό πα­
ράγοντα. Το κατάλαβε διότι η απάντησή του ήταν ότι συμφωνεί απολύτως,
καθόσον όμως η παρουσία του εδώ δεν μοιάζει επιθυμητή και οτιδήποτε πάει
στρα. βα, η ευ θ' θα απο δ ο θ ει σ • εκεινον, κλ εισμε-
1 1 1
υνη ' εστω
' και αν παραμενει
'

νος στο δωμάτιό του όλη την ημέρα , θα ήταν καλύτερο να πάει αλλού. Του
απήντησα ότι αν μείνει ήσυχος, ουδείς θα τον ενοχλήσει και ότι αργότερα θα
σκεφθώ άλλες λύσεις . 'Ισως θα έχει και ο ίδιος κάποια πρόταση να κάνει.

136. Στο ίδιο.

137. L eeper προς Foreign Office: ΤΝΑ (PRO) FO 371/43767.
,_

«0 ΑΓΓ ΛΟΣ ΠΡUΞ ΕΝΟ Σ ,, 673

Η συζήτηση δε.ν υπήρξε εγκάρδια, ούτε και ήθελα να είναι. Νομίζω πως
θα καθίσει φρόνιμα. ΒΗ

Τον Ιούνιο του 1944 ο Λαμπράκης συλλαμβάνεται από τους Βρετανούς και
εξορίζεται. Έχει προηγηθεί, στις 7 του μηνός, η σύλληψη των Καραπανα­
yιώτη και Μποδοσάκη ...

138. Από παλαιά μου συνομιλία με τον Αλέξανδρο Αργυρίου : ιιΣτο Κάιρο ο Λοc­
μπράκης έβγαλε εφημερίδα. Και σ' ένοc της φύλλο, ειρωνικά για την κυβέρνηση Ποc­
ποcνδρέου , δημοσίευσε φωτογραφία της με τη λεζάντα: "Όλος ο θίασος Κυβέλης επί
σκηνής". Το φύλλο αποσύρθηκε>>.
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Προς το τέλος ...

Δe:ν υπάρχει αμφιβολία πως θα συγκινεί και θα θέλγει πάντοτε

ο επαναστατικός ρομαντισμός των αγωνιστών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ,
που τόσες ελπίδες στήριξαν στο πέρασμα τμημάτων του σο­
βιετικού στρατού στο ελληνικό έδαφος [ ... ] Και ούτε μπορούσε:
αυτό να αλλά:ξe:ι, όσο κι αν πλημμύριζαν ασφυκτικά: την ύπαρ­
ξή τους τα επαναστατικά τραγούδια και τα διεθνιστικά οράμα­
τα και πλατάγιζαν σ-τις ιιθυμωμένες καρδιέςη τους οι κόκκινες
σημαίες της Διεθνούς.

Γpηγ6pης Φι:φάκος 1

1. Β' Παγκόσμιοι; Πόλεμοι;, σ. lH.

Σ
ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ 1941-1944, το Συνέδριο του Λιβάνου α.ποτελεί τη μέγιστη πο­
λιτική διελκυστίνδα. μετα.ξύ των Βρετα.νών χα.ι του ΚΚΕ για. την τύχη της
μετα.πολεμιχής Ελλάδος. Και οι δύο πλευρές θα προσπαθήσουν να επιβάλουν
ευνοϊκούς γι' α.υτές όρους, το μεν ΚΚΕ προκειμένου να. νομιμοποιήσει πολι­
τικά. την ένοπλη κυρια.ρχία του ΕΛΑΣ στη χώρα, οι δε Βρετανοί προκειμένου
να εκμηοενίσουν πολιτικά την ΠΕΕΑ, να εξασφαλίσουν το μέλλον της μο­
ναρχίας αλλά κα.ι να δημιουργήσουν μια <ιδική τουςιι, στην πλειοψηφία της,
κυβέρνηση, εκείνη που θα επιστρέψε ι στην ελεύθερη Ελλάδα.. Οι δύο πλευ­
ρές είναι έτοιμες να κατα.γγείλουν η μία την άλλη για ματαίωση ή διάσπαση
της ι<ε θ νικης
' '
ενοτητας». Γ ια ' '
την επιτυχια των στοχων τους, οι Β ρετανοι'β α-
σίζονται, κυρίως, στις πολιτικές ικανότητες του Γεωργίου Παπανδρέου.
Την S>
ιοια
J ' αρχι'ζουν να. ο ξ υνοντα.ι
εποχη ' /
οι αντιπαρα θ εσεις στην ηγεσια του '
ΚΚΕ, αντιπαραθέσεις που έχουν να χάνουν με τη στρατηγική για την κατά­
ληψη της εξουσίας, ειοικότερα οε για το εάν αυτή θα πραγματοποιηθεί με
πο λ ιτιχοστρατωτικα' ι
μεσα ι με α.μιγως
η t '
στρατιωτιχα. 'Q σον '
αφορα το '
Σ υνε-

δριο του Λιβάνου, οι στόχοι του ΚΚΕ περιγράφονται γλαφυρά από τον Γιάν­
νη Ιωαννίδη: 2

Ιωαννίδης: [ ... ] Αλλά ο Σβώλος συμφώνησε. Συμφώνησε και όσον αφορά

τα υπουργεία. Είπαμε: δεκαπέντε υπουργεία, το ένα επιπλέον σε μας. Και εί­
παμε και ποια περίπου υπουργεία ...
Παπαπαναγιώτου: Αυτό το ιιένα επιπλέον», δηλαδή μισά και ένα επι­
πλέον;
Ιωαννίδης : Ναι. Τα μισά και ένα επιπλέον. Αυτό το ένα επιπλέον υπουρ­
γείο το βάλαμε για να έχουμε την πλειοψηφία. Κατάλαβες; Αυτό ήταν μια
σκέψη ότι αποτελεί ... επειδή έχουμε δυνάμεις μέσα στην Ελλάδα περισσό­
τερες κλπ. εμείς πρέπει να έχουμε και περισσότερα υπουργεία. Φυσικά δε
θα 'ταν όλα του κόμματος. Θα 'ταν και της ΠΕΕΑ, του ΕΑΜ κλπ.
Κάτι τέτοιο είχαμε και στην ΠΕΕΑ. Εκεί φαινόταν ότι είχαμε μόνο δύο

2. Ό.π., σ. 220-221 .
678 ΠΕΤΓΟΣ ΣΤ. ΜΑΚl'l!Σ-ΣΊΆΪΚΟΣ

υπουργούς, ενώ είχαμε πέντε. Ο Κόκκαλης και ο Μάντακας ήταν μέλη του
Κόμματος και δύο ο Σιάντος με τον Πορφυρογένη τέσσερεις και ο Κώστας
Γαβριηλίδης πέντε. [ ... Ι
Το ίδιο θα κάναμε και κει. Και ζητούσαμε τον ένα επιπλέον υπουργό για-
,
τι δ εν c,εραμε,
t:' '
μπορουσε ' ' ' ,
να β ρε θ ει κανεις που να μας κανει στραπατσα. [.. .]
Μεγάλη σημασία είχε να συμφωνούσαν, να έρχονταν στην Ελλάδα το κλι­
μάκιο της κυβέρνησης, να 'ρχονταν και ο υπουργός των στρατιωτικών που
f
επρεπε f
να ειναι δ ικος
f f
μας αν θ ρωπος. κατα
'λ α β ες τι γινεται;
I και οταν
I θ α ει-
Ι

μασταν έτσι δεμένοι δεν θα μπορούσε η κυβέρνηση του Κα:tρου ούτε να μας
βρίζε ι ούτε να μας χτυπάει, γιατί στις αποφάσεις που θα παίρνονταν θα 'ταν
και αυτοί. Κι όταν εμείς είχαμε πέντε ανθρώπους και κάνα δυο που θα μπο­
ρούσαμε να πάρουμε τι θα λέγαν εκείνοι; Θα συμφωνούσαν με τις αποφάσεις
της ΠΕΕΑ. Να διασπάσουν; Θα 'ταν χειρότερα γι' αυτούς. Θα τους καταγγέλ­
λαμε σα διασπαστές. Ενώ μετά κατάγγειλαν εμάς ως διασπαστές. Έτσι μας ...

Απο, την α
,
'λλη π λ ευρα: ο ι Β ρετανοιΙ επι δ ιωκουν,
Ι , ' 'λ
πρωτα απ ο α, να απο-

σπάσουν τη διαβεβαίωση της Σοβιετικής Ένωσης ότι θα απόσχε ι από κά.θε

μορφής υποστήριξη προς το ΕΑΜ-ΚΚΕ στη διάρκεια του Συνεδρίου . Για τον
σκοπό αυτό, στις 5 Μαίου του 1944 ο Eden καλεί στο γραφείο του τον Σο­
βιετικό πρέσβυ στο Λονδίνο Fedoι· Tarasovich Gousev. 3 Αφού πρώτα τού
υπενθυμίζει τη συμφωνία για το προβάδισμα της Σοβιετικής Ένωσης στη
Ρουμανία και της Μεγάλης Βρετανίας στην Ελλάδα, εκφράζει τη βαθιά του
ανησυχία σχετικά με τη στάση των δύο συμμάχων χωρών απέναντι στην τε­
λευταία. Ο Ede n επισημαίνει στον Gousev:

Μου φαίνεται πως υπάρχει ο κίνδυνος οι δύο κυβερνήσεις μας να ακολουθή­

σουν αποκλίνουσες γραμμές. Το κύριο ενδιαφέρον μας σχετικά με την Ελλά­
δα αφορά την εξασφάλιση της ενότητας. Η ενότητα θα επιτρέψει στις Ελ­
ληνικές Δυνάμεις, στο εσωτερικό και στο εξωτερικό , πιο αποτελεσματική
συμμετοχή στον πόλεμο. Έχουμε ήδη εξηγήσει στη σοβιετική κυβέρνηση
τους λόγους για τους οποίους υποστηρίζουμε τον κ. Παπανδρέου. Είναι ένας
καλός δημοκράτης και, συμπτωματικά, αντιμοναρχικός (sic). 4 Είμαστε ικα­
νοποιημένοι με τη βαθιά του επιθυμία να ενώσε ι όλες τις πλευρές -μαζί και
το ΕΑΜ και το ΚΚΕ- σε μια κυβέρνηση ευρέως πολιτικού φάσματος. [ ... ]
Για να συνοψίσω: Ο κ. Παπανδρέου θα επιτύχει εάν έχει την πλήρη κάλυψη
των Συμμάχων. Εάν όμως, η σοβιετική κυβέρνηση , με τον Τύπο και το Ρα-

3. Eden προς sir Archibald Claι·k Κcιτ (πρέσβυ της Μ. Βρετανίας στη Μόσχα),
5.5. 1944: Τ Λ (PRO) FO 954/ 11 .
4. «Τε-τράδια Μέσης Ανα:τολή ςη , εγγραφή τη ς 2 7 .ι!.1 944: ((Παπανδρέου : Απαγ­
γέλλει ραδιοφωνιχώς προyραμματιχάς δηλώσεις. -Εις βιογραφικόν σημείωμα σταλλέν
υπό Balfour εγράφετο : 'Ό Παπανδρέου είναι χεχηρυγμένος χα-τά της επιστροφής του
Βασιλέως". -Παπανδρέου διέγραψεν οργίλος την φράσιν η.
 l

«0 ΑΓΓΛUΣ ΠΙ' ΟΞ Ι':ΝΟΣ» 679

διόφωνό της, ενθαρρύνει το ΕΑΜ στο να μη μετάσχει στην κυβέρνηση ή εμ­

φανιστεί επικριτική απέναντί της, τότε, όπως πιστεύω, ο κ. Παπανδρέου θα
πέσει και η αποτυχία του θα οφείλεται σε έλλειψη ενότητας μεταξύ των Συμ­
μάχων , κάτι που θα αποτελέσει σοβαρό ζήτημα.

Αμέσως μετά, ο Eden υποβάλλει στον Σοβιετικό πρέσβυ τα. βρετανικά αι-
'
τημα.τα:

Η βοήθεια την οποία θέλουμε να λάβουμε από τη σοβιετική κυβέρνηση συ-

'
νισταται σε μια δ'λ
η ωση '
uποστηρι<.,ης
t" προς τη νεα
' κυ β'
ερνηση και την προ-

τροπη L ' \Μ να συμμετασχει σ

' στο r:..1 ' , '
αυτην. '
Ω στοσο, ' '
εαν η σο β ιετικη κυ β'
ερ-

νηση είναι απρόθυμη να. φθάσει μέχρις εκεί , θεωρούμε ότι θα πρέπει τουλά­
χιστον να αποστείλει οδηγίες προς τον κ. Novicov στο Κάιρο , προκειμένου
να δηλώνει στους Έλληνες που τον επισκέπτονται πως αποτελεί καθήκον
του ΕΑΜ και όλων τους η συμμετοχή σε μια κυβέρνηση υπό τον κ. Παπαν­
δρέου και να μην προκαλέσουν άσκοπες δυσχέρειες, έτσι ώστε να βοηθήσουν
τη διεξαγωγή του πολέμου υπό καθεστώς ενότητας.

Ο
Gousev εκφράζει ορισμένες αντιρρήσεις στα. λεγόμενα του Eden και
επιφυ λ ασσεται
' '
να απαντησει '
μεχρις '
στου συμ βου λ ευ θ ει' την κυ β'ερνηση' του.
ο υπουργος ' Εξωτερικων,
' αψου' παραιτειτα.ι
' απο' μια ακομη' αποστο λ' η Β ρετα-

νών πρακτόρων στη Ρουμανία, καταλήγει:

Για μια ακόμη φορά: του υπογράμμισα ότι η Ελλάδα ανήκει στο δικό μας πε­
δίο στρατιωτικής διοίκησης και πολεμικών επιχειρήσεων, επομένως έχουμε
το δικαίωμα να ζητήσουμε τη σοβιετική βοήθεια όσον αφορά την πολιτική
μας εκεί, όπως εμείς την προσφέραμε στη Ρου μανία που ανήκει στη δική
τους σφαίρα στρατιωτικής διοίκησης. ~

Η δεύτερη προσπάθεια των Βρετανών αποβλέπει στην αποτροπή οποιασ­

δήποτε επαφής των συνέδρων με τους μηχανορράφους ((δημοκρατικούς» του
Κα·tρου ή τη Σοβιετική Πρεσβεία. Στην όλη διοργάνωση του Συνεδρίου, κύ­
ριος συνεργάτης του Leeper είναι ο David Wallace. Ως τόπος διεξαγωγής
του ορίζεται το ξενοδοχείο ί<GrandHotel Bois de Boulognen στο Dhour el
Ch οueιι-, ενα κοσμικο ορεινο ερετρο του Λ ι β ανου,
· ' ' ' θ' ' ' β ρισκεται
-το οποιο ' σε

υψόμετρο 1. 200 μ. και απέχει 30 χιλιόμετρα από τη Βηρυτό. Στα μισά της
διαδρομής υπάρχει ένα άλλο θέρετρο , η Brummana. Εκεί, στο ξενοδοχείο

5. Ο όρος ιιστρατιωτική διοίκησψι στο κείμενο προφανώς αποβλέπει στον εφησυ­

χασμό των Αμερικανών, δεδομένου ότι ο Ρούζβελτ είχε ταχθεί κατά. της βρετανο-σο­
βιετικής συμφωνίας σχετικά με την Ελλάδα και τη Ρουμανία, ψοβούμενος την καθιέ­
ρωση ζωνών επιρροής στα Βαλκάνια.
680 ΠΕΤl'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚl'ΗΣ-Σ1ΆΙΚΟΣ

«Parc Hotel)) , εγκαθίστανται ο Leeper και οι συνεργάτες του . Ο πρέσβυς _:;'

·•
έχει αναλάβει τον ρόλο του οικοδεσπότη. ;•

Για τη διαφυγή και μεταφορά. του μεγάλου αριθμού των συνέδρων στον Λί­
βανο, δραστηριοποιούνται όλες σχεδόν οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες: Η
ISLD Κωνσταντινούπολης (Gibson) και Σμύρνης (Noel Rees ή «Χατζής»),
η ΜΙ9 Σμύρνης (Rees, Karidia) και Κα:tρου (Simonds), 6 η SOE Κα"tρου
(Benfield), ακόμα και η SIME. Στα ελληνικά. βουνά., η Βρετανική Στρατιω­
τική Αποστολή (Woodhoιιse και Arthιιr Edmonds). Από τις μυστικές οργα­
νώσεις των Αθηνών που υπάγονται στον Noel Rees, ιδίως ο ((Κόδρος>) και η
((Φοξ». Στην επιχείρηση μετέχει και η RAF.
οι '
συνε
δ ροι uιαμοιρα
~ 'ζονται σε πεντε
ι ι
κατηγοριες:
Σ την πρωτη
ι ,
ανηκουν οι

πολιτικοί του Καtρου (Γ. Παπανδρέου, Σ. Βενιζέλος, Π. Κανελλόπουλος, Γ.

Εξηντάρης και Γ. Βασιλειάδης). Η ομάδα: αυτή μεταφέρεται αεροπορικά. στη
Βηρυτό και από εκεί οδικά στο <ιBois de Boulogne)). Η δεύτερη κατηγορία
περιλαμβάνει τους εκπροσώπους του Ζέρβα (τον Κ. Πυρομάγλου , τον αντι­
συνταγματάρχη Σταύρο Μεταξά και τον λοχαγό Ανδρέα Μεταξά). Αρχικά, με­
ταφέρονται αεροπορικά. στο Κάιρο και οδηγούνται σε μια έπαυλη της SOE,
στην ευρύτερη περιοχή της πόλης. Εκεί τελούν υπό καθεστώι:; περιορισμένηι:;
ε λ ευ θ εριας
ι '
κινησεων:
Η 'ξ
ε ο
δ ι ι ι
οι:; α:πο την κα:τοικια: και τον κηπο της επιτρε-
ι

πετα:ι μόνο για ειδικούς λόγους (ιατρική φροντίδα, ψώνια κ.ά.) και μόνον ύστε­
ρα από ειδική συνεννόηση με την SOE. Όσο για τις επισκέψεις στην έπαυ­
λη, αυτές επιτρέπονται, αφού όμως τα ονόματα των επισκεπτών εγκριθούν
ι ι Β ι 7
προηγουμενως απο τους ρετα:νους.

Στην τρίτη κατηγορία: ανήκουν οι επτά εκπρόσωποι της Αριστεράς (Π.

Ρούσσος για το ΚΚΕ, Μιλιτιάδης Πορφυρογένης και Δημήτρης Στρατής για:
το ΕΑΜ, Αλ. Σβώλος, Άγγελος Αγγελόπουλος και Νίκος Ασκούτσης για την
ΠΕΕΑ. Τέλος, ο Στ. Σαράφης, εκείνος ως <ιτεχνικός σύμβουλος>>). Η διαδρο-
'
μη τους προς τον
Λ'β ι ιδ
ι ανο ειναι η πιο περιπετειω ης :
ιγ ι χαθ υστε-
1 στερα απο ι

ρηση αρκετών ημερών λόγω καιρικών συνθηκών, αναχωρούν από το αερο­

δρόμιο της Ευξεινούπολης, πάνω από τον Αλμυρό του Βόλου, με Ούο μικρά
βρετανικά: αεροπλάνα τύπου ιιLysander>>. Προορισμός τους το Μπάρι της
Ιτα λ 'ιας. Α ι
πο εκει , πα
ι ιλ
ι αεροπορικα κα ι πα
ι ιλ
ι με χα
θ ι ι
υστερηση, μεταφερονται

6. Για την ΜΙ9, η επιχείρηση διαφυγής του μεγάλου αριθμού των συνέδρων κλπ.
από την Ελλά:δα είχε λά:βει την κωδική ονομασία ι<Operation Greenmantle» (από τον
ομώνυμο ήρωα του συγγραφέα John Buchan). Η ονομασία αυτή προσέθεσε ένα ακόμα
ψευδώνυμο στον Πανα:γιώτη Λυκουρέζο κα:ι στην οργάνωση ιιΚόδροςJJ.
7. Βλ. ΤΝΑ (PRO) WO 208/3387.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟ Σ,, 681

στο ιστορικό αεροδρόμιο Castel Benito, στην Τρίπολη της Λιβύης, όπου τί­
θενται υπό την προστασία της SIME.H Στη συνέχεια, ο Σαράφης (((συνταγ­
ματάρχης Lewis>ι) αναχωρεί μόνος με αεροπλάνο για το Κάιρο, προκειμένου
να συναντηθ ειΙ αμεσα
Ι
με τον Ρ aget ηΙ με α'λλον εκπροσωπο
Ι
του Β ρετανικουΙ Γ ε-
νικου ' Στρα.τηγειου.
' Σ'υμφωνα με το σχε 'δ ιο, 'λ οιποι
οι uπο '
αναχωρουν αεροπο-

ρικά για το Κάιρο μία ημέρα μετά. Εκεί τους υποδέχεται ο David Balfour
Ι
και στη συνεχεια επι ββ'ζ
ι α. ονται σε αεροπ λ'
ανο για. τη Χ' Ι
αιφα, οπου εχει
1 'δ η
η

φθάσει ο Σαράφης και όπου παραμένουν υπό τη φιλοξενία της SOE Καtροu και
την προστασία. της SIME. Μετά την άφιξη των εκπροσώπων των Αθηνών, με­
ταφέρονται οδικά στην Brummana.
Η τέταρτη κατηγορία. περιλαμβάνει ένα. μόνον πρόσωπο, τον Γεώργιο Καρ­
τάλη. Σχετικά με τον πολιτικό ηγέτη της ΕΚΚΑ, ένα. έγγραφο της SOE
Κσ..·tρου είναι διαφωτιστικό: 9

Το ακόλουθο τηλεγράφημα, αρ. 3 J 7, από τον σταθμό Mobility και τον συ­
νταγματάρχη Woodhouse, θα σας ενδιαφέρει:

Δεν έχουμε ενδείξεις για μετάβαση εκπροσώπων της ΕΚΚΑ στο Κάιρο.
Προτείνω, εάν είναι δυνατόν, την απομάκρυνση του Καρτάλη από την
Αθήνα, ακόμα περισσότερο δε εφόσον το ΕΑΜ-ΕΛΛΣ θα τον σκότωνε
πρόθυμα.

Απαντήσαμε γνωρίζοντας στον συνταγματάρχη W oodhouse, για δική του

πληροφόρηση και μόνον, ότι χα.τα.βάλλονται προσπάθειες για τη διαφυγή από
την Αθήνα των εκπροσώπων της ΕΚΚΑ. Συμφωνούμε με τον συνταγματάρ­
χη Woodhouse, πως αν ο Καρτάλης έπεφτε στα. χέρια του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ η ζωή
του θα κινδύνευε.

Σ την 1
πεμπτη , τε
Ιλ Ι 1
ος , κατηγορια ανηκουν οι πο
λ Ι
ιτικοι των
Αθ '
ηνων, εκ-

προσωποι
' Ι
οργανωσεων, Ι
ομως Ι λλ α προσωπα,
και α Ι σuνο λ ικα ' 17 ατομα:
, Φ'λ
ι ιπ-

πος Δραγούμης (Ανεξάρτητος), Πέτρος Ράλλης και Δημήτριος Λόντοι:; (Λαϊ­

κό Κόμμα), Σπύρος Θεοτόκης (Εθνικό Λαϊκό Κόμμα.), Κωνσταντίνος Ρέντης
(Κόμμα Φιλελευθέρων), Αλέξανδρος Μυλωνάς (Αγροτικό Κόμμα), Ιωάννης
Σοφιανόπουλος (Ένωση Αριστερών), Γεώργιος Σακαλής (Κόμμα Προοδευ­
τικών), Γεώργιος Καρτάλης (ΕΚΚΑ), Λάμπρος Λαμπριανίδης, Θεμιστοκλής

8. Το Castcl Benito υπήρξε παλαιό στρατιωτικό αεροδρόμιο των Ιταλών , για να τε:­
θε[ αργότερα. υπό τον έλεγχο της RAF. Στη διάρκεια. των επιχειρήσεων στην Ιταλία
χρησιμοποιήθηκε και από τους Αμερικανούς, ως βάση ε:ξόρμησης των βαρέων βομβαρ­
διστικών τους. Τέλος, επί καθεστώτος Καντάφι ανακαινίσθηκε εκ βάθρων και σήμερα
αποτελεί το Διεθνές Αεροδρόμιο της Τρίπολης .
9. Force 133 προς Leeper, 24.4.1944: ΤΝΑ (PRO) HS 5/ 25 1 (α.δημ.).
682 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚ ΡΉΣ- ΣΤΑϊΚΟΣ

Τσάτσος, Κωνσταντίνος Βεντήρης και Αντώνης Σταθάτος (Οργανώσεις Αθη­

νών), η Κυβέλη και ο Γιώργος Παπανδρέου, η κυρία Πέτρου Ράλλη και ο γιος
τού Ρέντη. Όλοι μεταφέρονται με κιitκια (καπετάνιοι: Θωμάς Αθανασιάδης
και Γιάννης Βελιώτης) στην Αγριληά και από εκεί στον Τσεσμέ και στη
Σμύρνη. Όταν οι αφίξεις ολοκληρώνονται, ακολουθεί η σιδηροδρομική μετα-
,
φορα των εκπροσωπων χ
ι λπ. στην Άγκυρα και υστερα
ι β'β ι
η επι ι αση τους σε

,
τετρακινητηριο
λ' ,
αεροπ ανο με προορισμο τη
Β
ηρυτο.
,

Από τη δική του πλευρά, ο Παπανδρέου αναζητεί πρόσθετα πολιτικά ερείσμα­

τα στους βασιλόφρονες των Αθηνών. Για τον λόγο αυτό πιέζει τον Σιφναίο να
συμμετάσχει στο Συνέδριο ως εκπρόσωπος της «Εθνικής ΔράσηςJι, ενώ απευ- r,
θύνει σχετική πρόσκληση και προς τη HXJJ. Όμως το σχέδιό του ματαιώνεται
ύστερα από μια εκβιαστική επιστολή του Σοφοκλή Βενιζέλου. Το κείμενό της: 10

Κάιρον 5 Μαϊου 19·1 4

Κύριε Πρόεδρε,

Αυτήν την στιγμήν πληροφορούμαι, ότι εις την συνάντησιν των εκπροσώπων
του Ελληνικού Λαού, εκλήθησαν όπως παραστούν αντιπρόσωποι της Χ και
της ΕΔ, καθ' ην στιγμήν μάλιστα οεν πρόκειται να παραστούν βουλευταί και
πολιτευόμενοι ανήκοντες εις διαφόρους πολιτιχάς παρατάξεις.
Υπό τοιαύτας συνθήκας φοβούμαι ότι δεν δίδεται η δέουσα σοβαρότης εις
μίαν σύσχεψιν από την οποίαν εξαρτάται το μέλλον της Ελλάδος. [; 1 διερω­
τώμαι εάν θα ήτο σκόπιμον να συμμετάσχω.
Μεθ' υποχρεώσεως
Σοφοκλής Βενιζέλος

Υπό το κράτος της πίεσης του Παπανδρέου αλλά και ορισμένων Βρετα­
νών για τη συμμετοχή του στο Συνέδριο, ο Σιφναίος θεωρεί αρχικά τις φήμες
για την ύπαρξη της επιστολής Βενιζέλου ως ανυπόστατες και την ίδια την
επιστολή πλαστή. Στη συνέχε ια, εντούτοις, πείθεται για την αλήθεια. Από την
πλευρά της , η ((Χ» αποστέλλει στον Παπανδρέου μια οξύτατη επιστολή δια­
μαρτυρίας.11 Όμως εκείνος που θα υποστεί τη χειρότερη ταπείνωση είναι ο
Πελτέχης: 12

10. Μουσείο Μπενάκη , Ιστορικό Αρχείο : Αρχείο Σοφοκλή Βενιζέλου (αδημ.). Όταν
μου χορηγήθηκε φωτοτυπικό αντίγραφο της επιστολής , το αρχείο ήταν ακόμα ατακτο­
ποίητο. Συνεπώς, μια πλήρης παραπομπή σ' αυτό δεν είναι δυνατή.
1 1. Για όποιον ενδιαφέρεται, το πρωτότυπό της βρίσκεται στο Ιστορικό Αρχείο του
ΎΠΕΞ, στο τμήμα του με τίτλο <ιΚυβέρνηση Κα·tροω>.
12. Πελτέκης πρoςForce 133, 20.5.1914: ΤΝΑ (PRO) HS 5/547 (αδημ. )
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 683

Στις
6 Μα·tου, ο πανταχού παρών «Απόλλωv» βρίσκεται στο Κάιρο και επι­
σκέπτεται τοv Παπανδρέου στο ξεvοδοχείο «Metropole>J. Ο πρωθυπουργός
τον καλεί σε συνάντηση την επομένη, για μια λεπτομερή αvάλυση της πο­
λιτικής κατάστασης. Ύστερα από τη συνομιλία τους, ο Παπανδρέου τού δη­
λώvει πως θεωρεί ουσιαστική την παρουσία του στο επικείμενο Συνέδριο. Στις
8 Μαϊου, η SOE Καϊρου ειδοποιεί τον Πελτέκη ότι πρέπει να μεταβεί στον
Λίβαvο, ώστε να σταθεί στο πλευρό του Παπανδρέου. Έτσι, στις 10 Μα"ίου
ο Πελτέκης αναχωρεί με αυτοκίνητο για την Brummana, συνοδευόμενος από
έvαν Βρετανό ταγματάρχη. Όταν φθάνουν εκεί, ο ταγματάρχης τού γvωρίζει
πως έχει τη δυνατότητα vα εγκατασταθεί σε οποιοδήποτε ξενοδοχείο επιθu-
Ι Ρ Η Ι θ Ι θ' ~ Ι Ι ~
μει, εκτος απο το ιι
, ,
arc otel>J οπου α ειναι ανεπι υμητος, οιοτι εκει υια-

μένουν το προσωπικό της Βρετανικής Πρεσβείας στην ελληνική κυβέρνηση

αλλά και διάφοροι Έλληνες. Κατόπιν τούτου ο Πελτέκης καταλύει σε μια οι­
κογενειακή πανσιόν και αμέσως μετά σπεύδει στο ((Parc Hotel» προκειμέ­
νου να συναντήσει τοv, γνωστό από τις προηγούμενες σελίδες, Waterhouse,
γενικό γραμματέα της Βρετανικής Πρεσβείας. Όπως πιστεύει, από εκείvον
θα πληροφορηθεί πώς θα συναντήσει τον Παπανδρέου. Η συνέχεια της αφή­
γησης ανήκει στον ίδιο:

Αφού περίμενα για 45 λεπτά, ήρθε να με δει ο ταγματάρχης Wallace. Μου

συστήθηκε ως Ακόλουθος στη Βρετανική Πρεσβεία και με ρώτησε τι ζητού­
σα, σαν να μη γνώριζε ούτε αυτό ούτε δε και ποιος ήμουν. Του απήντησα πως
θέλω να συvαντήσω τον πρωθυπουργό, κατ' εντολήν της Force 1 33. Ο ταγ­
ματάρχης Wallace έφυγε για να επιστρέψει ύστερα από 35 λεπτά. Με ρώτησε
αν το αυτοκίνητο που με είχε φέρει στην Brummana βρισκόταν ακόμα εκεί.
Του είπα όχι, οπότε έφυγε και ξαναγύρισε μετά από 45 λεπτά. Μου ε ίπε πως
ο πρωθυπουργός ασθενεί σοβαρά και ότι δεν βρίσκεται στην Brummana αλλά
Ι ~ 1 '1 f β 1 λ' Ι / Ι
στον τοπο του συνευριου, σ ενα χωριο στα ουνα, πο υ μακρια απο εκει που

βρισκόμαστε. Μου είπε επίσης πως έπρεπε vα είχα. περιμένει στην πανσιόν
μου. Επέστρεψα, λοιπόν, στην πανσιόν και την επομένη με επισκέφθηκε ο
κ (Θ.) Βασιλειάδης, ο άνθρωπος για. όλες τις δουλειές [ιιfactotumι>I του πρω­
θυπουργού. Μου μίλησε ως υπάλληλος της Βρετανικής Πρεσβείας, λέγοντας
πως ο πρωθυπουργός βρισκόταν πολύ μακριά και ότι δεν μπορούσε να. μου
αποκα λυ'ψ ει ι
τον τοπο της Ο ιαμονης
ι του. Ε πισης, οτι
ι '
'
ειναι ~ / ατον να τον
αυυν

δω και πως πρέπει να παραμείνω στην πανσιόν μου . Τέλος, ότι ο πρωθυ­
πουργός δεν επιθυμεί να με δει αλλά μου ζητεί να απευθύνω μια επιστολή σ'
εκείνον και στους εκπροσώπους της ΠΕΕΑ, στην οποία να εκθέτω τις απόψεις
μου. Οι απόψεις μου ήταν ήδη γνωστές και στους δύο και δεν υπήρχε λόγος
να σταλώ στον Λίβανο γι' αυτό. Σκέφθηκα, λοιπόν, πως και άλλοι ήθελαν να
μάθουν τις απόψεις μου .
'Υστ ερα απ ' / /
αυτα, εγρα ψ α δ'
υο επιστο λ'ες ' '
που το κειμενο τους απευ θ υνο-
'
ταν περισσότερο σ' εκείνους που καθοδηγούν τον κ. Βασιλειάδη παρά στους 1
1
1
i
684 ΠRΤΡΟ Σ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΛΥΚΟΣ

κ. Παπανδρέου, Σβώλο και Ασκούτση. Σ' αυτές εξήγησα το πώς ο κ. Πα­

πανδρέου έγινε πρωθυπουργός. Ότι, δηλαδή, μετά το κίνημα στις ελληνικές
Ένοπλες Δυνάμεις , όλοι οι πολιτικοί του Καίρου προέβησαν σε διάβημα προς
τον κ. Leeper με το οποίο τού ζήτησαν τη βρετανική βοήθεια για. την επί­
τευξη της εθνικής ενότητας. Του ζήτησαν, επίσης, να. αποτρέψει εκείνον που
ρυθμίζει τα. ελληνικά πολιτικά πράγματα. από το να. αναθέσει την πρωθυ­
πουργία. στον κ. Παπανδρέου, δεδομένου ότι είναι δεδηλωμένος αντιεαμικός
και συνεπώς κάθε συνεννόηση θα είναι αδύνατη. Την επομένη ο Παπανδρέου
έγινε πρωθυπουργός. Συνεπώς, τόνιζα, καθήκον όλων των Ελλήνων είναι να
επιτύχουν την εθνική ενότητα. Παρέδωσα τις επιστολές στον κ. Βασιλειάδη,
ο οποίος μου υποσχέθηκε πως θα. με επισκέπτεται καθημερινά, μέχρις ότου
μου επιτραπεί να δω τον κ. Παπανδρέου.
Πέρασαν τέσσερις ημέρες χωρίς να δω οποιονδήποτε. Η προσπάθεια για
την εξουδετέρωσή μου ήταν φανερή και έτσι αποφάσισα. να επιστρέ ψω στο
Κάιρο. Για. να. μη θεωρηθεί ότι αρνήθηκα. να υπηρετήσω [την SOE], πήρα την
απόφαση ότι η καλύτερη μέθοδος θα. ήταν να τους απειλήσω ότι θα τους φερ­
θώ όπως μου φέρθηκαν εκείνοι. Τελικά βρήκα. τον κρυψώνα του Έλληνα. πρω­
θυπουργού και των υπολοίπων πολιτικών -κάπου 1S χλμ. από την B1·umma-
na- και τηλεφώνησα. ζητώντας τον Βασιλειάδη. Στον εν λόγω κύριο, ιδιαί­
τερα έκπληκτο και ανήσυχο, είπα μερικές ανούσιες και πολιτισμένες φράσεις,
του ζήτησα δε την άδεια να τον επισκεφθώ. Μου δήλωσε πως θα ρωτήσει
τον πρωθυπουργό και θα μου απαντήσει. Το αποτέλεσμα του ευρήμα-τός μου
δεν καθυστέρησε πολύ. Από ένα τηλεφώνημα του χ. Wallace ειδοποιήθηκα.
πως χρειαζόμουν στα γραφεία της Force 133 για ένα κατεπείγον ζήτημα και
ότι την ίδια ημέρα. θα περνούσε ο ίδιος με αυτοκίνητο για. να με πάρει. Τον
ευχαρίστησα αλλά θεώρησα σωστό να τηλεφωνήσω και πάλι στο ξενοδοχείο
όπου το συνέδριο. Η τηλεφωνήτρια μου είπε πως οι γραμμές είναι, δυστυ­
χώς, χαλασμένες εδώ και πολύ καιρό. Πέντε λεπτά αργότερα, από τις ίδιες
χαλασμένες γραμμές μού τηλεφώνησε ο κ. Βασιλειάδης για. να με αποχαι­
ρετίσει και να με ευχαριστήσει εκ μέρους του πρωθυπουργού για τις επιστο­
λές μου. Έφυγα. στις 17 Μα.ίου, στις τέσσερις το απόγευμα ...

Το συνέ19ριο αρχίζει με καθυσ-τέpηση, -την Τετάρτη, 17 Μα.ίου του 1944, 13 με

το κλίμα για τους εκπροσώπους του ΕΑΜ-ΚΚΕ και της ΠΕΕΑ ιδιαίτερα. βα­
ρύ. Από τη μια. πλευρά. η τραγωδία του κινήματος είναι πολύ πρόσφατη και

13. Η καθυστέρηση οφειλόταν σε ασθένεια του Παπανδρέου - πραγματική ή ((δι­

πλωματικήJ>, άγνωστο . Σύμφωνα με τον Ζαούση , Οι δύο Όχθες, Μέρος Β' (Ι), σ. 131,
ο πρωθυπουργός χρησιμοποίησε το τέχνασμα του κρυολογήματος, ώστε να συναντάται
μόνον με όσους επιθυμούσε. Ωστόσο, όπως αναφέρεται από τον Δραyούμ η, ό. π., σ. 28,
ο Παπανδρέου εμφάνιζε πυρετό, δια.λείψεις και ατονία.
 «0 ΑΙΊΆΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ,, 685

η ευθύνη γι' αυτήν επιρρίπτεται στο ΚΚΕ. Από την άλλη, υπάρχει η δολοφο­
νία του Ψαρρού χαι η σφαγή των ανδρών του από τον ΕΛΑΣ. Έτσι, σε μια κί­
νηση στρατηγικού ελιγμού, στιι; 16 Μα·tου ο Σβώλος εγχειρίζει στον Leeper
δύο διαφορετικά μηνύματα, υπογεγραμμένα από τον ίδιο, τον Πορφυρογένη
και τον Ρούσσο. Το πρώτο απευθύνεται στον Ρούζβελτ, το δεύτερο στον Τσώρ­
τσιλ. Τα κείμενά: τοuι; χωρίι; περικοπές: 14

Μήνυμα πρώτο (προς Ρούζβελτ):

Εμείς οι εκπρόσωποι της μαχομένης Ελλάδος, παρόντες στο συνέδριο για

την Εθνική Ενότητα, επιθυμούμε να σας εκφράσουμε τον σεβασμό και τον
θαυμασμό μας, αλλά. και την ευγνωμοσύνη μας για το ενδιαφέρον σας προς τη
χώρα μας.
Ο ελληνικός λαός που πολεμά στις πόλεις και στα βουνά εναντίον της πιο
βάρβαρης τυραννίας, ουδέποτε θα επιτρέψει στον εαυτό του να εγκαταλείψει
το στρατόπεδο των Συμμάχων και των Ηνωμένων Εθνών που μάχονται για
την ελευθερία και που ανάμεσά: τους η μεγάλη σας χώρα -υπό τη λαμπρή
σας ηγεσία- κατέχει τόσο ένδοξη θέση.
Παρ' όλον ότι η επιθυμία για την εθνική ενότητα οδήγησε σε τόσο θλιβε­
ρές πράξεις όπως τα κινήματα στις Ένοπλες Δυνάμεις της Μέσης Ανατολής,
πράξεις που αποδοκιμάζονται και καταδικάζονται από όλους, διαβεβαιώνου­
με την Εξοχότητά σας ότι ο ελληνικός λαός -με τον αγώνα του, του χθες, του
ι ι θ ι β' ι ι λ'δ
σημερα και του αυριο- α επιτυχε:ι να σ ησει τη σκοτεινη αυτη σε ι α.

Βασιζόμαστε στη συμπαράσταση που τόσο συχνά. έχετε επιδείξει απέναντι

στη χώρα μας και σας παρέχουμε: τη διαβεβαίωση ότι θα πράξουμε το μέγιστο
δυνατόν προκειμένου να επιτύχουμε την εθνική ενότητα, αναγκαία προϋπόθεση
για την απελευθέρωσή της, την ευημερία της και την ειρήνη , ύστερα από όσα
έχει υποστεί από τους Ιταλούς, Γερμανούς και Βουλγάρους επιδρομείς.

Μήνυμα δε:ύτε:ρο (προι; Τσώρτσιλ):

Ως εκπρόσωποι της μαχομένης Ελλάδος, παρόντες στο συνέδριο για την Εθνι­
κή Ενότητα , επιθυμούμε να εκφράσουμε στην Εξοχότητά σας τον σεβασμό και

14. Βλ. FRUS 1944, σ. 108-109. Σημειώνεται πωc; η εκδοχή του ενιαίου κεψένου
συναντάται ακόμα στη σχετική βιβλιογραφία. Επιβάλλεται, επίσης, η ακόλουθη παρα­
τήρηση: Σύμφωνα με το σύνολο της αριστερής βιβλιογραφίας, το «τηλεγράφημω> των
τριών προς τους Ρούζβελτ και Τσώρτσιλ, όπως αναδημοσιεύεται αποσπασματικά, υπήρ­
ξε προϊό,, ιωcσφυκτιχής τους πίεσης από τοuς Άγγλους>1. Βεβαίως, το ποιοι «Άγγλοω,
πού και πότε άσκησαν ιιασφυκτική πίεση» στους Σβώλο , Πορφυρογένη και Ρούσσο,
δεν αναφέρεται . Λπό την άλλη πλευρά, το γλοιώδες περιεχόμενο των δύο μηνυμάτων
αποδεικνύε ι ακριβώς το αντίθετο: 'Οτι , δηλαδή, αποτέλεσαν στρατηγικό ελιγμό και τί­
ποτα περισσότερο ή λιγότερο.
686 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ-ΣΊΆΙΚUΣ

/
",;_;

τον θαυμασμό μας και να σας ευχαριστήσουμε για το έμπρακτο ενδιαφέρον σας
απέναντι στη χώρα μας και στο μέλλον της.
Το ενδιαφέρον αυτό πηγάζει από μία παράδοση πλέον των εκατό ετών ,
προσφιλή στον ελληνικό λαό, παράδοση την οποία έχουν καταστήσει πιο ισχυ­
ρή οι ενέργειες μιας τόσο διακεκριμένης προσωπικότητας όπως η Εξοχότη­
τά σας.
Πιστεύουμε ότι το ίδιο αυτό ενδιαφέρον, μαζί δε και η τόσο δικαιολογη ­
μένη θλίψη σας για τα πρόσφατα γεγονότα στις Ένοπλες Δυνάμεις μας της
Μέσης Ανατολής, είναι εκείνα που προκάλεσαν την αυστηρή κρίση σας για
τη χώρα μας. Ας μας επιτραπεί, ωστόσο, να δηλώσουμε ότι το μέγεθος της
αντίστασης και του αιματηρού αγώνα του ελληνικού λαού στις πόλε ις και στα
βουνά υπερβαίνει σε ηθική αξία τις παράφρονες πράξεις ανευθύνων προσώ­
πων, οι οποίες μολονότι εκπήγασαν από πόθο για εθνική ενότητα, οδήγησαν
σε οδυνηρά και καταστροφικά αποτελέσματα, καταδικαστέα από όλους.
Η Εξοχότητά σας πρέπει να είναι βέβαιη ότι θα πράξουμε το μέγιστο δυ­
νατόν, ώστε να επιτύχουμε την εθνική ενότητα, αναγκαία όχι μόνον για τον
πλέον τελεσφόρο αγώνα κατά του εχθρού, αλλά και για την ανοικοδόμηση
της χώρας μας, θύματος των Ιταλών, Γερμανών και Βουλγάρων επιδρομέων.
Γνωρίζουμε ότι η βοήθεια των μεγάλων μας Συμμάχων και, ειδικότερα,
της Μεγάλης Βρετανίας, υπό τον ατρόμητο ηγέτη της, δεν θα είναι πενιχρή.

Η δήλωση για την αποκήρυξη του κινήματος επαναλαμβά.νε:ται προφορι-

' ' '
χα χατα την εναρ ξ η του Σ υνε δ'
ριου ...

Για τα πεπραγμένα του Συνε:δρίου του Λιβάνου έχουν γραφεί πολλές δεκάδες
σελίδων. 15 Εδώ, μόνον ένα άγνωστο ή «λησμονημένο>J απόσπασμα από τον
μαχροτενή λόγο του Καρτάλη :16

Διετάχθημεν υπό του Γενικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής να προβώμεν εις

την απελευθέρωσιν Άγγλων αιχμαλώτων. Μετά την κατάληψιν της Λέρου και
της Δωδεκανήσου, αριθμός Άγγλων αιχμαλώτων εκομίζετο εις Γερμανίαν. Η
διαταγή ήτο να προβώμεν ε ις σαμποτάζ, να επιτεθώμεν εναντίον της φρου­
ράς και απελευθερώσωμεν περί τους χιλίους αιχμαλώτους.
Το τμήμα μας εξεκίνησε και έλαβεν θέσιν μάχης την 2.12. 43 εις την γραμ­
μήν προς το [;]υπό δυσκολωτάτας συνθήκας, διότι έπρεπε να έχωμεν γραμ-

15. Ενδεικτικά:, βλ. τη γλαφυρή αφήγηση του Ζαούση, Οι δύο Όχθες, ό.π., σ. 430
χ.εξ., αλλά: και την εξιστόρηση του Δαφνή , ό.π. , σ . 319 χ.εξ. Από την κομμουνιστική
πλευρά:, βλ. Χατζής, ό.π., τόμ. Γ, σ. 172 χ.εξ., σ. 243 χ.εξ.
16. Βλ. http:// clubs.pathfinder.gr. Για το περιστατικό αυτό, βλ. και Λυχουρέζος ,
ό. π., σ. 120 χ.εξ.
 «0 Α ΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞ:Ι<;i\ΟΣ» 687
1
μήν ασυρμάτου με το Κάιρον. Ότα.ν ετάχθημεν εις την περιφέρεια.ν α.υτήν, πε­
ριμέναμε Μο-τρεις ημέρας, όπου εμφανίζεται ο συνταγματάρχης (;) Ζούλας ,
ο οποίος δίδει το εξής σύνθημα: ηΉ θα. αποσυρθείτε από την γραμμήν αυτήν
ή θα σας χτυπήσω)). Ο Άγγλος τού είπεν, ότι «εκτελούμε διαταγήν του Συμ­
μαχικού Στρατηγείουη. Η απάντησίς του ήτο ότι: «Εγώ δε γνωρίζω παρά
τας διαταγάς του Στρατηγείου του ΕΛΑΣ. Οι Άγγλοι αιχμάλωτοι, ας με ίνουν
αιχμάλωτου>.
Εδώ κάμνω μίαν πα.ρένθεσιν, ότι είχε διαταγήν και το ΕΛΑΣ να παραλά­
βει το τραίνο αυτό. Δεν θέλω να αναφέρω ονόματα αξιωματικών. Είχε δια­
ταχθεί και το F:ΛΛΣ, αΙJ...ά μου εδήλωσαν, ότι είχαν εντολήν να. μην προβούν
εις την πράξιν αυτήν.

Την Παρασκευή, 19 Μα'tου, τελευταία ημέρα του Συνεδρίου, ο Πορφυρο­

γένης εγείρει ζήτημα: Δεν επιθυμεί να περιληφθεί στο συνοπτικό δελτίο των
πρακτικών το παραπάνω απόσπασμα. Η απαίτησή του γίνεται δεκτή, με
αντάλλαγμα την υπόσχεση πως το ζήτημα θα διερευνηθεί (sic) από το Γενι­
κό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ. 17
Τα αποτελέσματα του Συνεδρίου του Λιβάνου θεωρούνται γενικά, εκτός
από την Αριστερά, ως προσωπικός πολιτικός θρίαμβος του Γεωργίου Παπαν­
δρέου. Στο ΕΑΜ προσφέρονται 5 μόνον από τα 15, συνολικά, υπου ργεία και
' ησσονος
αυτα ' ι
σημασιας ι εχεινη
για την εποχη ' (Γ εωργιας,
ι '
Σ υγκοινωνιων κ.α' ..
)
' / ' / '
Εντουτοις, οπως αφηγειται ο Δ ραyουμης: << 'Ε τσι τε λ ειωσε το συνεοριο.
' S> Οι
αριστερο ,ι φαινονταν
' '
χαρουμενοι και οι ' λλοι
α '
σκεπτικου>. 'Ολ οι "'
οικαιο λοyη-
/ / 'ΚΚΕ
/
'
μενα, εφοσον για πρωτη φορα το κα λ'
ειται να μετα σχει σε ε λληνικη' κυ-
βέρνηση. Πανηγυρίζουν, επίσης, η οργάνωση του ΚΚΕ και το κλιμάκιο του
Πολιτικού του Γραφείου στην Αθήνα, υπό τον Νίκο Πλουμπίδη. Στις 27
Μα'tου, ο Πλουμπίδης τηλεγραφεί στο κεντρικό κλιμάκιο (Ιωαννίδης-Σιά­
ντος) : «Συμφωνία Λιβάνου εμείς θεωρούμε ΝΙΚΗ [... ])). 18 Ωστόσο , η χαρά
τους για τη ((ΝΙΚΗ» δεν θα διαρκέσε ι για πολύ. Πανηγυρίζει, τέλος , ο Πα­
πανδρέου που αρχίζει τους κομπασμούς, του είδους ((έχω αφοπλίσει το
ΕΑΜ)). 19 Και εκείνου η ευφρόσυνη διάθεση θα διαρκέσει λίγο .. .

Η οργάνωση της φυγάδευσης τόσων πολλών προσώπων για το Συνέδριο του

Λβ ι '
ι αν ου yινεται
ι
ευρυτερα yνωστη στην
ι Αθ'
ηνα και επιφερει
ι β ι ι
αριε ς συνεπειες

17. Βλ. Δραγούμης, ό.π., σ. 3 1, χαι Ελληνική Πολιτική Σύσκεψις, συyκpοτηθε{σα

εv Λιβάνω (από της 17ηc; μέχpι της 20ής Μαtου 1944). Εκφωνηθέντεc; λόγοι - Το uπο­
ypαφέν Εθνικόν Συμβόλαιον, σ. 9.
18. Βλ. Φαράχος, Ο ΕΛΑΣ, τόμ. 2, σ . 329.
19. Βλ. MacVeagh προς Cordell Hull, 13.6.1 944: FRUS 1944, σ. 122 .
688 ΠlΠΡΩΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

στον αΚόδρωJ και στη <ιΦοξ>J. Στις 8 Μαtου ο Λυκουρέζος ειδοποιείται από
'
τον αρχιεπισκοπο Χ ρυσαν
' θο '
οτι κιν δ υνευει.
' Α μεσως
' 'ζ
ορι ει ως επικεφα λ'ης του

<ιΚόδροω> τον Μιχά:λη Αβέρωφ, ύστερα δε αποστέλλει μήνυμα στη Σμύρνη:

«Από Αλκιβιά:δην. Θέσις μου κατέστη επισφαλής και δεδομένου ότι εχανό­
νισα πλήρως επιτυχή και απρόσκοπτον συνέχισιν αναληφθείσης εργασίας σκέ­
πτομαι αναχωρήσω». Στις 13 Μαίου ακολουθεί νέο σήμα του: ι<[. .. ] παρακα­ 1
λώ όπως με πρώτην ευκαιρίαν αποσταλεί Τομ [με] παραλάβει». Τελικά , η
ι
20

διαφυγή του ορίζεται για το Σά:ββατο, 20 Μα·tου. Αφού διανυκτερεύουν σ' ένα .·1
:1
φιλικό σπίτι, την επομένη ο Λυκουρέζος, η γυναίκα του και ο γιος τους με-
'
τα.φεροντα.ι στην
κερατεα.
f Ι 'β λ f f f Ι
οπου κρυ ονται σε μια σπη ια , τοπο οικειο σε οσους
ι
•
ανέμεναν καίκι για τη δια.φυγή τους στην Τουρκία. Ύστερα από μια μέ ρα
μάταιης αναμονής, εμφανίζεται ο «Κά:πταιν Τομ>J. Το γεμάτο μπουκαλάκι
'ζου
του ου β, '
ρισκεται παντα στο πα.ντε: λ' '
ονι του, στην πισω ,
τσε:πη. ,
Λ'ιγο μετα,

οι Γερμανοί εισβάλλουν στο γραφείο και στο σπίτι του Λυκουρέζου.

Προδομένος βρίσκεται και ο αντιπλοίαρχος Παπαχρήστος, ο επικεφαλής
της ιιΦοξ>>. Ύστερα από πολλές περιπέτειες, εκείνος , ο Μπαχόπουλος, ο Βε­
λιώτης και όλα τα δυναμικά στελέχη της οργάνωσης δραπετεύουν στην Τουρ­
κία, όπου φθάνουν στα τέλη Ιουνίου. Συνταξιδιώτες τους, ο αντιπ λοίαρχος
Χασιώτης της ((Αλίκης», η κυρία Βαλασάκη και η κυρία Λαμπράκη. Η ι<Φοξ»
θα εξακολουθήσει την, υποτυπώδη πλέον, δραστηριότητά της μέχρι την Απε­
λευθέρωση. 21
Τον Ιούνιο του 1944, η ελληνική κυβέρνηση βομβαρδίζει τον Simonds και
την ΜΙ9 με: καταλόγους προσώπων που επιθυμεί να διαφύγουν από την Ελ­
λάδα και να μεταβούν στο Κάιρο. Όμως τα πλήγματα που έχουν δεχθεί οι ορ­
γανώσεις των Αθηνών προκαλούν μέγα εκνευρισμό στην ΜΙ9, με αποτέλεσμα
να απαγορευθεί η οργάνωση της δια.φυγής και μεταφοράς άλλων πολιτών από
την Αθήνα στην Τουρκία.. Ενδιαφέρον παρουσιά:ζει ο τελευταίος κατάλογος :
Αποστέλλεται στις 25 Ιουνίου και περιλαμβάνει λογοτέχνες, διανοούμενους
και πανεπιστημιακούς, αναγκαίους στο Κάιρο για «λόγους προπαγάνδας>J.
Τα ονόματά τους: Άγγελος Σικελιανός, Νίκος Καζαντζάκης , Κωνσταντίνος
Τσάτσος, Γιώργος Θεοτοκάς, Μάνθος Μεταλληνός , Αμίλκας Αλιβιζάτος, Νι­
κόλαος Βέης, Λεωνίδας Ζέρβας και Δημήτριος Χόνδρος. 22
Τον Ιούλιο ο Βαλασάκης ανακαλε ίται στο Κά:ιρο και αντικαθίσταται από
τον συνταγματάρχη Σπυρίδωνα Σταθόπουλο της ΔΕΥΠ, άνθρωπο τη ς επιρροής
του Κωνσταντίνου Βεντήρη. Τον Σεπτέμβριο του 1944 θα τον διαδεχθεί, ως

20. Βλ. ό.π.

2 1. Κατά τον Simonds , πάντως , οι οργανώσεις των Αθηνών που ε:χε:ίνε:ς τις η μέρες
προδόθηκαν -ε:ν όλω ή εν μέρει- ήταν πέντε: . Βλ. W a t erhouse προς S imonds,
2 3.6.1 944, ΤΝΑ (PRO) WO 208/3387.
22. Βλ. Wate rhouse προς Simonds, 25.6. 1944, στο ίδιο.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ Πl'ΟΞ~l\ΟΣ» 689

πεμπτος και τε λ'

' ευταιος αρχηγος των ε λληνικων
'Μ υστιχων
' 'Υπηρεσιων
'Σ'μυρ-

νης, ο Παναγιώτης Λυχουρέζος.

Τις ίδιες ημέρες ο Noel αντιμετωπίζει προβλήματα. Από το Ημερολόγιο
του Φίλιππου Δραγούμη: 2 :1

Είχα γυρίσει απόψε νωρίς και έφαγα μόνος ολίγο σταφύλι με ψωμοτύρι, όταν
άκουσα το τηλέφωνο κι αποκρίθηκα. Ήταν η Αλίκη Rees, αναγνώρισε τη
φωνή μου και με κάλεσε αμέσως εις το Shepheard's για το γεύμα. Επήγα αλ­
λά δεν έφαγα. Την ηύρα στον κήπο με τον Noel, τον αδελφό του και τη γυ­
ναίκα του, έναν άλλον Άγγλο αξιωματικόν ηλικιωμένο, τον Φούλη Καλίν­
σκη, τον Κοντόσταυλο και τον Παπάγο. Δεν μ' α.φήκε η Αλίκη να. φύγω ίσα­
με μετά τα μεσάνυχτα. Μου είπε ο Noel πως τον ανακάλεσαν οι Άγγλο ι από
τη Σμύρνη (όπως ανακαλέσαμε μεις τον Βαλασάκη) και είναι στενοχωρη­
μένος. Θα πάει στην Αλεξάνδρεια να λάβει δ ιαταγές απ' το ναυαρχε ίο.

Λίγο αργότερα , ο Noel Rees επιστρέφει στη Σμύρνη με όλες τις προη-
, '> ι ι β ι ι r Τ r θ ι
yουμενες ιυιοτητες -ι-οu στις ρετανικες μuστ ικες υπη ρ εσιες. ουτο α φανει

στις επόμενες σελίδες.

Οι μήνες που ακολουθούν το Συνέδριο του Λιβάνου και μέχρι τα τέλη Σε­
πτεμβρίου του 1944, αποτελούν την πλέον ζοφερή περίοδο της πρώτης φά:σης
του ελληνικού εμφυλίου πολέμου.
Στις 24 Ιουνίου, ο Πελτέκη ς μεταδίδει στο Κά:ιρο : 24

Το Κο μμουνιστικό Κόμμα , βαριά υποτιμημένο, έχει γίνει ιδιαίτερα προκλη­

τικό. Έχοντας συνείδηση της οργανωτικής του δύναμης στη χώρα, έχε ι απο­
φασίσει -tην απόπειρα επιβολής δικτατορ ίας του προλεταριάτου . Απορρίπτει
τη Συμφωνία του Λιβάνου ως συμβιβασμό με οποιοδήποτε τίμημα. Δηλώνει
πως δέχεται μόνον <<Συνένωση υπέρ του Λαού>J.
Σε άρθρο του αΡιζοσπάστψι της 20ή ς Ιουνίου [το ΚΚΕ ! επισημαίνει ειδι-
κοτερα
'
οτι
1 "' ' λωση του
μια ε π 1ισημη οη β ασι λ ια
' αποτ ε λ ε ι
' μον
1
ον αρχι κη
1
απα 1ι -

τηση. Το Πολιτικό Γραφείο επεξεργάζεται ρωσο-σοβιετικά σχέδια για την

κατάληψη της Ελλάδος. 25
Δίνονται οδηγίες για την ενίσχυση του κομμουνι­
στικού ελέγχου στο ΕΑΜ. Μη κο μμουνιστές οπαδοί του ΕΑΜ με κοινων ική
επιρροή , δολοφονούνται. Άλλοι δέχονται απε ιλές .

23. Εγγραφή της l 4ης Ιουλίου , σ . 68.

24. Βλ. <ιSumma ry of r eport by Dcbarred οη political situa tion in Greece , d ated
24 Junc 1 944 ι) : ΤΝΑ (PRO) HS 5/54 7 (αδημ. ) .
25. Το κείμενο αποτελεί κάκιστη μετάφραση από τα ελληνικά στα αγγλικά . Στο
πρωτότυπο, εξάλλου , οινοιψέρεται ιιπρωσικά (sic) σοβιετικά σχέδια)) .
690 ΠF:ΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙ!Σ-ΣΤΑΙΚΟΣ

Η αλλαγή τψ; κατάστασης οφείλεται στο ότι ο Τίτο έχει γίνει ο προστά­
της του ΕΑΜ. ΙΙ λήψη όλων των σοβαρών αποφάσεων (και εκείνων του Λι­
βά.vου και του Καtρου) κατευθύνεται α:πό εκείνον. Η επωδός 1; 1την [πολιτι­
κή (;)] είναι η αποτροπή κάθε ελληvικής πολιτικής ενέργειας που θα εμπο­
δίσει τον ρόλο του Τίτο ως αποκλειστικού υπερασπιστή τωv λαών τωv
Βα:λκαvίων. Είμαι βέβαιος ότι η Μόσχα καταστέλλει τις ορέξεις τωv Ελλήvωv
κομμουνιστών. Η πρωτοβουλία του Τίτο οφείλεται στην αντίθεση των Γιου­
γκοσλάβων προς τους Έλληvες πατριώτες. Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι
ότι οι Τσιριμώκος, Χατζήμπεης και Μπακιρτζής αποτελούν μειοψηφία και
'
β ρισκονται ουσιαστικα φυ' λ ακισμενοι.
' Τοι'δ ιο '
ισχυει και για τον Σ α:ρηγιαννη.
'
Θεωρούν ότι η ζωή τους κινδυνεύει και επιθυμούν να συστήσουν στον Σβώλο
κα:ι [τους;] άλλους να παραμείνουν στο Κάιρο για λόγους προσωπικής τους
ασφάλειας. [... ]
Ικετεύω τη Force 133 vα αναλάβει τις ευθύνες της. Συνοψίζω: Ο εμφύλιος
πόλεμος είναι επικείμενος. Οι Βρετανοί αξιωματικοί-σύνδεσμοι κινδυνεύουν.
Ο Τίτο απεργάζεται τον διαμελισμό της χώρας μου, μέσω της καταστροφής
των βρετανο-ελληνικών [σχέσεων]. Οι κομμοuvιστές είναι ανθρωπάκια με
νοοτροπία: του 191 7.

Η κα.τα.σταση επιδεινώνεται εξαιτίας των δραστηριοτήτων της OSS και

του Σοφοκλή Βενιζέλου. Στις 2 Σεπτεμβρίου του 1944, ο Leeper ενημερώ­
vει το Foreign 0ffice: 26

Εδώ και μερικούς μήνες είμαι ενήμερος σχετικά με την κριτική που ασκεί­
ται εδώ εναντίοv της βρεταvικής πολιτικής στην Ελλάδα και την εκστρατεία
ψ ι θ υρων
' '
χα.τα του Π αποιv δ ρεου.
' Α υτοι'δ εν ' '
προερχοντοιι απο την οιμεριχοινικη '
πρεσβεία η οποίοι μας έχει φερθεί άψογοι. Έχει αποδειχθεί πως το πρόβλημα:
προέρχεται από την OSS που χρησιμοποιεί Ελληνοαμερικα:νούς πράκτορες
ακραίων πολιτικών πεποιθήσεων.
Θεωρείται βέβαιο πως ο Βενιζέλος, ο οποίος ουδέποτε μα:ς συγχώρησε την
υποστήριξή μας στον Παπανδρέου, έχει χρησιμοποιήσει την OSS προκειμέ­
νου να αποχτήσει απευθείας επαφή με την Ελλάδα, πίσω από την πλάτη μας .
Δεν χωρεί αμφιβολία, πιστεύω, πως η OSS τον βοήθησε εσκεμμένα στην από-
'
πειpοι του να '
δ ημιουργησει '
εναν εαμικο- βενι~ε
>' λ ιχοι συνασπισμο,
' σε αντικα-

τάσταση του σημερινού συνασπισμού του Παπανδρέου.

Η αδιαλλαξία του ΚΚΕ και ο φόβος για την τύχη των μελώv της Βρετανι­
κής Στρατιωτικής Αποστολής, οδηγούv τον Τσώρτσιλ στηv απόφαση να την
αποσύρει από την Ελλα.δα και να διακόψει κα.θε σχέση με το ΕΑΜ. Και ενώ
στις αρχές Ιουλίου όλα είναι έτοιμα, στις 15 του μηνός ο Βρετανός πρωθυ-

26. Βλ. ΤΝΑ (PRO) FO 371/43691/R 13843 (αδημ.).

 «0 Α ΓΓ Λ ΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 691

πουργός δέχεται την επίσκεψη του Woodhouse. Ακολούθως απευθύνεται στον

Εde η: υ

Σήμερα είχα μια μακρά συνομιλία με τον συνταγματάρχη Woodhouse. Είναι

εξαίρετος άνθρωπος και ικανότατος. Υποστήριξε πως η αποστολή μας έχει
πολύτιμη αποτρεΤ:τική επίδραση στο ~ΛΜ. Επίσης, ότι βλέπει κινδύνους και
δυσχέρειες στην αποχώρησή της. Εν πάση περιπτώσει, μου δήλωσε ότι θα
επιστρέψει στην Ελλάδα για να την επιβλέψει, χάτι, βεβαίως, που δεν μπο­
ρεί να του απαγορευθεί. Με μεγάλη μου λύπη, συμφωνώ στο να παραμείνει
προς το παρό'J η αποστολή και ευελπιστώ ότι θα επιτραπεί η μείωση του αριθ­
μού των μελών της. Φοβούμαι πως αργά ή γρήγορα θα κρατηθούν ως όμηροι.

Ο μετέπε ιτα -αν χαι καταλυτtχός όπως εμφανίζεται - σκοτεινός ρόλος της
σοβιετικής (διερευνητικής και όχι στρατιωτικής) αποστολής στα ελληνικά.
βουνά., 28 είναι άσχετος με το θέμα αυτού του βιβλίου. Γεγονός παραμένει πως
στις 15 Αυγούστου του 1944, το ΚΚΕ επιλέγει να εγκαταλείψει την αδιάλ­
λακτη (((σεχταριστική») πολιτική του και δέχεται να συμμετάσχει στην κυ­
βέρνηση Παπανδρέου, πάντοτε επιδιώκοντας την «εθνική ενότηταJ>. Έτσι,
η ΠΕΕΑ που δημιουργήθηκε με τόσες τυμπανοκρουσίες, τώρα διαλύεται μέ­
σα στη σιωπή.
Σχετικά., επίσης, με τον στόχο της <<εθνικής ενότητας» , ο Μακρίδης γρά.­
φει: 2!)

Κατά τα τέλη Ιουλίου 19 ,Η εις τον γράφοντα ενεχειρίσθη υπό του υποστρα­
τήγου Σαράφη διαταγή τηc; Γραμμ. Στρατιωτικών , εντελλομένη την άμεσον
εξάλει ψιν του καρκινώματος του ΕΔΕΣ [ ... ] με την εντολήν να συντάξη το
σχετικόν σχέδιον .

Ύστερα από πολλές στρατιωτικέc; προετοιμασίες του ΕΛΑΣ για την «εξάλει­
ψη του καρκινώματος>> , το σχέδιο ματαιώνεται εξαιτίας της τελευταίας εκκαθα­
ριστικής επιχείρησης των Γερμανών με την ονομασία ((Kre uzotte n> (Έχιδνα),

27. Βλ. Τσώρτσιλ προς Eden, Μ. 86:3/4/ 15.7.1 944, όπου και παραπομπή σε άλλα
σχετ~κά με τη ΒΣΑ κείμενα : ΤΝΑ (PRO) CAH 101/ 244. Επίσης, Woodhouse , Som e-
thing Ventuτed, σ. 85. Ηλ. , τέλος, ΤΝΑ (JJRO) HS .5/22 4, όπου οι δύο χάρτες με τα πι­
θανά σημεία αναχώρησης της RΣΑ για την Ιταλία ή την Τουρκία , αντίστοιχα.
28 . Σχετικά, εκτός από τη γνωστή πλούσια βιβλιογραφία, βλ. και Micl1ael S. Ma-
crakis , ((Russian Mission in thc Mountains of Greece, Sumni e r l 9ιΗ (Λ Vie\v Ι'ι·οn~
thc Ra nks)ιι, Jouτnal of Contempoτaτy Πίstοrγ ( 1988), τόμ. 23, σ. 387. Το άρθρο βα­
σίζεταt στο ημερολόγιο του Σταύρου . Μακράκη , στενού φίλου του Σβώλου χαι συνερ­
γάτη του μετά την επιστροφή εκε ίνου στην έδρα της ΠF.ΕΑ, τον Ιούλιο του 1944.
29. Μ ακρίδης , ό. π. , σ. 198 χ. εξ.
J

1
692

η οποία διαρκεί από τις

ΠΕΤ ΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡ ΗΣ ~ ΣΤ Α ΤΚΟΣ

5 έως τις 25 Αυγούστου. Στις 9 Αυγούστου οι Γερμανοί

1
καταλαμβάνουν -το Καρπενήσι και ο ΕΛΑΣ το εγκαταλείπει προ-τροπάδην.
Στο πλαίσιο, επίσης, της προσπάθειας του ΚΚΕ για την ιιεθνική ενότη-
τα>J, τον
,
Α υγουστο του 19 4 4 συντασσεται το νεο, τριτο κατα σειραν, σχε ιο
1 , 1 1 1 'δ

στρατ ιωτικής επέμβασης του ΕΛΑΣ στην Αθήνα ...

'Επειτα '
απο το επιτυχ-ημενο πειραμα του ' ' Λβ'
ι ανου, οι Β ρετανοι' υποχρεω νουν '
την ελληνική κυβέρνηση να εγκαταλείψει το ιιφρe:νοκομείο του Κα'tρου>J και
ως νέα έδρα της ορίζεται η ιταλική πόλη Κάβα ντέι Τιρένι, βόρεια του Σα­
λέρνο. Η μετεγκατάστασή της ολοκληρώνεται στις 7 Σεπτεμβρίου , ενώ στις
26 του ίδιου μήνα υπογράφεται η Συμφωνία της Καζέρτας, απόλυτα συνδε­
δεμένη με τα λεγόμενα ι<Δεκεμβριανά>J. Οι κυριότερο ι όροι τη ς :
-Όλες οι ανταρτικές ομάδες που δρουν στην Ελλάδα τίθενται υπό τις δια­
ταγές της ελληνικής κυβέρνησης .
- Η ε λλην ικη κυ β'ε ρνηση θ'ετε ι τ ις δ υναμεις αυτες υπο τις δ ιαταγ ε ς του
1 1 , 1 1

υποστρατήγου Ronald MacKen z ίe Scobίe , ο οποίος τοποθετείται από τον

Wilson ως Διοικητής των Στρατιωτικών Δυνάμεων στην Ελλάδα.
-Οι αρχηγοί των Ελλήνων ανταρτών θα απαγορεύσουν κάθε απόπε ιρα των
δυνάμεών τους να καταλάβουν την εξουσία.
-Ειδικά ως προς την Αθήνα, ισχύουν μόνον οι διαταγές του Scobίe .
-Τα Τάγματα Ασφαλείας θεωρούνται ως όργανα του εχθρού και θα χαρα-
κτηρισθούν ως εχθρικοί σχηματισμοί, εκτός εοcν παραδοθούν.
Η ,
συμφων ια, εκτος απο τους
1 Ι Ζ '
ερ
β
α κα ι
Σ Ι Ι
αραφη, υ πογραφεται και απο τον
Ι

Γιάννη Ζέβγο του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ, υπου ργό Γεωργίας τη ς κυ­
βέρνησης Παπανορέου. Ισχυρές , εξάλλου, αντιρρήσε ις εκ μέρου ς του Δεσπο­
τόπουλου (((Τι γυρεύουν οι Άγγλοι στην Ελλάδα;») παρακάμπτονται από τον
Σ ιαντο.
1 π θ
ι
Ι
ανοτατα,
λ'
ογω του τακτικου ε
f λ 1 f
ιγμου που ειχε αποφασισ-τει απο το
Ι f

ΚΚΕ τον Αύγουστο του 1944: ιιΓια να πιάσουμε τους εγγλέζους στον ύπνο». :ιο
Το βιβλίο αυ-τό δεν αποτελεί τον οικείο τόπο για την περιγραφή όλων των
ανδραγαθημάτων της 3ης Ορεινής Ταξιαρχίας στην Ιταλία, αυτών που σε κά­
ποιο μέτρο αποκατέστησαν την ελληνική τιμή. :Η Εδώ, ως επίλογος του κε­
φαλαίου τούτου, λίγα μόνο λόγια για τη Μάχη του Ρίμινι:

30. Ιωαννίδης, ό.π. , σ. 255-256. Τα παραπάνω επιβεβαιώνονται από τις οξύτατες .,

αντιδράσεις που σημειώθηκαν στην Ελλάδα όταν έγινε γνωστή η Συμφωνία, χαι η αντι­
μετώπισή τους από τους Σιάντο , Ιωαννίδη χαι Παρτσαλίδη . Σχετικά, βλ. Ζαούση ς , Οι
δύο Όχθες, ό.π., σ. 538.
31 . Για -τη λεπτομερή περιγραφή τους, βλ. ΓΕΣ-Δ ΊΣ , Ο Ελληνιχός Στpατός στη Μέ­
ση Ανατολή, σ. 1 17 χ.εξ.
 «0 ΛΙΤΛΟΣ ΠΡΟΞf:Ι\ΌΣ,, 693

Με ι
τον ορο << Μ'
αχη του Ρ'ιμινι>J νοειται
ι ι πο λ'
μια σειρα υνεκρων μαχων στο
/
πλαίσιο της ΗΕπιχείρησης Ελιά.>> («Operation Olive>J), που έχει ωc; άμεσο μεν
σκοπό τη διάσπαση της γερμανικής «Γοτθικής γραμμήςη άμυνας (((Gotische
Linien}32 και ως τελικό την εκδίωξη των Γερμανών από το ιταλικό έδαφος
και την απώθησή τους μέχρι τις Άλπεις. Η Μάχη του Ρίμινι χαρακτηρίζεται
ως η πιο σκληρή της συμμαχικής Ιταλικής Εκστρατείας και ισά.ξιας σπου­
δαιότητας με εκείνες του Ελ-Αλαμέιν, του Μόντε Κασίνο κ.ά:. Την επιχεί­
ρηση, από την πλευρά της Αδριατικής Θάλασσας, έχει αναλάβει η 8η Βρε­
τανική Στρατιά υπό τον (στρατάρχη) Haroίd Alexander, η οποία αποτελεί­
ται από τρία Σώματα Στρατού: το 2ο Πολωνικό, το So Βρετανικό και το ] ο
Καναδικό. Στην 8η Στρατιά και ως εφεδρική της δύναμη εντάσσεται η 2η
Μεραρχία Νεοζηλανδών, στην οποία αρχικά υπάγεται η 3η Ελληνική Ορει­
νή Ταξιαρχία.
Η επίθεση των συμμαχικών δυνάμεων αρχίζει στις 25 Αυγούστου. Ύστε­
ρα από αίτημα τ-r;ς ελληνιχ-ής κυβέρνησης, στις 3 Σεπτεμβρίου η Ταξιαρχία
εντάσσεται στη Μεραρχία των Νεοζηλανδών, ενώ το Σύνταγμα Πυροβολι­
κού της υπάγεται στο Καναδικό Σώμα Στρατού. Στις 5 Σεπτεμβρίου το Σύ­
νταγμα Πυροβολικού μετέχει στην πολιορκία του Κοριάνο. Είναι η πρώτη
φορά μετά το Ελ-Αλαμέιν που ταχτικός ελληνικός στρατός πολεμά στο πλευ­
ρό των Συμμάχων. Παράλληλα, δύο τάγματα της Ταξιαρχίας αρχίζουν να συμ-
' ι
μετεχουν στις επιχειρησεις.

Η καθ' εαυτή μάχη για την κατάληψη του Ρίμινι αρχίζει τη νύχτα της
13ης/14ης Σεπτεμβρίου. Μέχρι τις 20 του μηνός, η πόλη και τα περίχωρά της
μεταβάλλονται σε ερείπια από αεροπορικούς βομβαρδισμούς και 1. 4 70. 000
οβίδες πυροβολικού. Για τους Γερμανούς, τα ίδια αυτά ερείπια μετατρέπονται
σε κατάλληλους τόπους οδομαχιών και θέσεις ελεύθερων σκοπευτών. Στις
20 Σεπτεμβρίου οι Έλληνες πολεμούν σκληρά κατά της 1ης Γερμανικής Με­
ραρχίας Αλεξιπτωτιστών χαί εναντίον της 162ης Μεραρχίας Τουρκομάνων.
Τέλος, στις 21 Σεπτεμβρίου το 2ο Τάγμα εισέρχεται στην παλαιά ερειπω­
μένη πόλη και ακολουθεί το 3ο Τάγμα. Τα δύο τάγματα σταθεροποιούν τις θέ­
σεις τους και σε λίγο η ελληνική σημαία κυματίζει στο δημαρχείο του Ρίμινι
και σε άλλα δημόσια κτήρια. Τις απογευματινές ώρες της 21 ης Σεπτεμβρίου,

32. Η ((Gotische Linieιι , υπό τον στρατάρχη Albert KcsscΓling, διέσχιζε οριζόντια
την Ιταλική Χερσόνησο, από το Πέζαρο στην Αδριατική μέχρι τη Μάσα Καράρα στη
θάλασσα της Λιγουρίας, στα δυτικά. Ήταν κατάσπαρτη από εκτεταμένα ναρκοπέδια,
,
καταφuγια απο ατσα
, 'λ
ι,
β
ραχω
'δ , , , .
εις στοες αμυνας και αρματα μαχης.
Σ
την πε
δ , ,
ιvη εκτα-

ση , αρισ-τερά του ποταμού Φόγκλια (στο llέζαρο), διέθετε 2.376 φυλάκια με πολuβό­
λα, 4 79 θέσεις αντιαρματικών πυροβόλων, όλμων και πυροβολικού , Τ 20 χλμ. συρματο­
πλέγματος και πολλά χιλιόμετρα αντιαρματικών εμποδίων. Βλ. Ι(Thc Battle ofRimini- 1
The 3Γd Greek Brigade», http ://militaΓyphotos.net.
t

ι
694 ΠΕΤ ΡΟΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗ Σ -ΣΤΑίΚΟΣ

στην πλατεία της πόλης πραγματοποιείται ειδική τελετή των Συμμάχων για
να αποδοθούν τιμές στην πολεμική σημαία του 2ου Τάγματος της Ελληνικής
3ης Ορεινής Ταξιαρχίας. 33
Έχοντας αφήσει στο Ρίμινι 78 νεκρούς (ανάμεσά τους 6 αξιωματικούς), η
3η Ορεινή Ταξιαρχία συμμετέχει στη συμμαχική προέλαση προς τον Βορρά.
Όμως, στις 29 Σεπτεμβρίου ο Τσώρτσιλ τηλεγραφεί στον Wilson :31•

Τι προτείνετε να. γίνει με την Ελλην ική Ταξιαρχία.; Φαίνεται πως πολέμησε
χαλά υπό τον A1exander και τώρα είναι εμπειροπόλεμη. Ασφαλώς, πρέπει να
επιστρέψει στην πατρίδα της την κατάλληλη στιγμή. Υφίσταται κανένας λό­
γος για τον οποίο δεν εμπιστεύεται τώρα την κυβέρ'Jηση Παπανδρέου ; Πώς
προτείνετε την ένταξή της στην εκστρατευτική σας δύναμη, όταν αρχίσει η
αποστολή της στην Ελλάδα ; Για πολιτικούς λόγους , η συμμετοχή ελληνικών
στρατιωτικών μονάδων σ' αυτήν φαίνεται πως θα αποτελέσει με ίζον πλεονέ­
κτημα..

Τελικά , ένα μεγάλο μέρος της 3ης Ορεινής Ταξιαρχίας φθάνει με πλο ίο
στον Πειραιά στις 9 Νοεμβρίου του 1944. Μέχρι τότε οι απώλειές της ανέρ­
χονται σε ] 1 6 νεκρούς και 216 τραυματίες. Μόλις οι άνδρες της αποβιβάζο-
1
νται, γονατι'ζουν και φι λ ουν
' την ε λληνικη' γη . Σ ε ο'λο το μηκος
' ~
του ορομου, απο'

το Κερατσίνι έως το στρατόπεδο στου Γουδή , το συγκεντρωμένο πλήθος τους

υποδέχεται με ενθουσιασμό.

·~J

:η . Τα. τρία. τάγμα.τα. ( ΙΙΖ) της Ταξιαρχίας που έλα.βαν μέρος στη Μάχη του Ρίμινι,
είχαν ως διοικητές τούς ταγματάρχες Ιωάννη Καραβία, Σοφοκλή Τζαννετή και Ανδρέα.
Λουτεράκη , αντίστοιχα. Στην πόλη, εξάλλου, εισήλθαν πρώτοι οι l ος και 3ος Λόχοι του
2ου Τάγμα.τος, με διοικητές τούς λοχαγούς Κωνσταντίνο Γεραχίνη και Γεώργιο Μπελ­
ληγιάννη, αντίστοιχα..
34. Βλ. Τ. 1839/ 4, 29.9.44 : ΤΝΑ (PRO) CAB 101 / 250.
 ΚJ;:ΦΑΛΑΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ ΤΡΙΤΟ

«Γαλάζιο Αιγαίο Πέλαγος» ΠΙ

Επιστροφές ...

Στο χειρουργείο, πριν χάσει τις αισθήσεις του, μου είπε: <<Γιατρέ ,
μπάλωσέ με γρήγορα. Πριν πεθάνω, θέλω να οω για τελευταία
φορά το γαλάζιο Αιγαίο πέλαγοςιι.

Sir Arthur Dickson-Wright (Μάιος 1947) 1

Υπάρχουν πολλοί Βρετανοί και ακόμα περισσότεροι Έλληνες που

ουοέποτε θα μάθουν ότι οφείλουν την ασφαλή τους διαφυγή από
την Ηπειρωτική Ελλάοα και τα νησιά, στη διάρκεια της κατοχής
τους από τους Γερμανούς, στην εξαιρετική οργανωτική ικανότη ­
τα και την ακάματη ενεργητικότητα του Noel Rees [... ]
Η ασθένεια που τον οοήγησε στον θάνατο, σε ηλικία μόλις 'Η
ετών, τον είχε προσβάλει πολλά χρόνια πριν, όμως η επιοείνωση
τη ς κατάστασής του αναμφίβολα οφείλεται σε υπερβολική κόπω-
,
ση και αγωνια. π αρ ''λ
ο ες τις σο β αρες ενοχλησεις
1
' '
και, κατα και-

ρούς, τους οξείς πόνους, διατήρησε θαρραλέα την αυτοκυριαρχία

του μέχρι το τέλος.

Να6αρχος Lindsay J ackson (Μάιος 194 7)2

1. Αρχείο Ζωής R ees. Απόσπασμα επιστολής του προς την οικογένεια του Noel R ces.
2. Αρχείο Ζωής R ees. Στη διάρκεια του πολέ μου, ο να6αρχος Jackson είχε υπη ρε­
τήσε ι ως Ναυτικός Ακόλουθος στην Άγκυρα.
Μ φαίνεται οποιαδήποτε πρόθεση του Χίτλερ να εγκαταλείψει τα Βαλκάνια,
ΕΧΡΙ ΚΑΙ ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΔΕΚΑΉΜΕΡΟ του Αυγούστου του 1944, δεν δια­

κάτι που θα σημάνει γι' αυτόν απώλεια πολύτιμου ορυκτού πλούτου, κυρίως δε
του ρουμανικού πετρελαίου. Παράλληλα, φοβάται μήπως η αποχώρηση των
Γερμανών από τα Βαλκάνια βάλει στον πόλεμο την Τουρκία. Όπως έχει γρα-
' '
φει, ο μονος που δ ιαφωνει' ' ζ' λ'ης της Ηeeresgruppe Ε' ,
μα ι του ειναι ο επικεφα

ο στρατηγός της Αεροπορίας Alexander Lδhr, και οι αντιπαραθέσεις τους εί­

ναι σκληρές. ·3 Όμως στις 24 Αυγούστου, στο OKW πληροφορούνται έκπληχτοι 4
πως το προηγούμενο βράδυ η Ρουμανία κατέρρευσε ύστερα από πραξικόπημα
του βασιλέως Μιχαήλ, ο οποίος ανέτρεψε τη φιλογερμανική δικτατορία του
στραταρχη
1 Α ntonescu, κηρυc,ε '
ι: τον πο'λ εμο κατα
1 της Γερμανιας
Ι και προσχωρησε
'

στους Συμμάχους. Στο μεταξύ, ο Κόκκινος Στρατός έχει εισβάλει στη Μολ­
δαβία. Έτσι, την 1η Σεπτεμβρίου του 1944 η Heeresgruppe Ε' λαμβάνει τη
διαταγή για την προετοιμασία τψ; αναχώρησης. Τα πράγματα χειροτερεύουν,
όταν στις 5 Σεπτεμβρίου η Βουλγαρία κηρύσσει τον πόλεμο κατά της Γερμα-
'
νιας.
Ε , , 'λ ,
χτος απο την απω εια των συμμαχων τους
β λ , ,
ου γαρικων στρατευματων ,

Γερμανοι' δυνευουν
' ' λ ωση, ' 'δ ει ι: λ'ι-
1
οι κιν τωρα με περικυκ κατι που επισπευ τις εc,ε

ξεις. Πρόκειται για την αρχή του τέλους της Κατοχής.

Στις 31 Αυγούστου του 1944, ο αντισυνταγματάρχης Rufus Sheppard
εγκαταλείπει το Κάιρο για τη Σμύρνη. Στο Κάιρο έχει ήδη λάβει χρήματα 5
και οδηγίες για την προγραμματισμένη τελευταία αποστολή του, αυτή τη φο­
ρά στην κατεχόμενη Αθήνα. Πρόκειται για τις συνδυασμένες επιχειρήσεις
((Ballroom» (Αίθουσα Χορού) και ((Balaclava>>, με σκοπό την τήρηση της τά-

3. Βλ. Hans Hoffmann, Riickzug aus Gτiechenland. Die letzte Phase des Kτieges,
σ.8-9.
4. Βλ. Erich Schmidt-Richberg, Deτ Endkampf auf dem Balkan - Die Opeτatio­
nen deτ Heeresgτuppe Ε von Gτiechenland bis zu den Alpen, σ. 26.
5. Προκειμένου να αγοραστούν όπλα στην Αθήνα και να ενισχυθούν οικονομικά οι
αστυνομικέζ δυνάμειζ στην πρωτεύουσα, του έχουν δοθεί 6.000 χρυσέζ λίpεζ . Βλ. Force
133 πpοζ Λονδίνο, 31.8. Ι 944: ΤΝΑ (PRO) HS 5/570.
 ,.
698 Πt.;Τf'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙΙΣ-ΣΤΜΚΟΣ

ξης σ"ίην πρωτεύουσα μέχρι την άφιξη βpε"tανιχών και ελληνικών στpα.τtωτt­
κών δυνάμεων, της λεγόμενης Force 140 (επιχείρηση <ιMannaJ,) και της ελ­
ληνικης κυβέρνησης. Προηγουμένως, στις 11 Αυγούστου, έχει γίνει και ελ­
ληνοβρετανική σύσκεψη, με παρόνπς τον αντισυνταγματάρχη Δημήτριο
Λά:ιο, ως εκπρόσωπο του ελληνικού Γενικού Επιτελείου Στρατού (αρχηγός
του, ο αντιστράτηγος Κωνσταντίνος Βεντήρης) , τον αντισυνταγματάρχη Du-
glas Aul ey Afflec-Graves, lo επιτελικό αξιωματικό της SOE Καtρου, τον
Sheppard και τον ταγματάρχη L. Ε. D. O'Toole , επίσης της SOE Κα"tρου
(Force 133) η οποία έχει αναλάβει τη'J εκτέλεση της επιχείρησης. Αντικεί­
μενο της σόσκεψης , μεταξύ άλλων, η χρησιμοποίηση της ελληνικής Χωρο­
φυλακής , εθνικών οργανώσεων , της Αστυνομίας και του Πυροσβεστικοό Σώ­
ματος. Επίσης , η αποστολή οπλισμού για την αποτροπή δολιοφθορών εκ μέ­
ρους των Γερμανών πριν από την αναχώρησή τους αλλά και η τηρηση της
τάξης μετά από αυτήν (επιχείρηση <ιRaηkίηιι ). 6
Ο όλος βρετανικός σχεδιασμός, ήδη από τα μέσα Ιουλίου, έχει ως βασικό
_.:;'

~'
αντικείμενο την αποτροπή της κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ "
μετά την αποχώρηση των Γερμανών. Σύμφωνα με τη σχετική, άκρως απόρ­
ρητη, έκθεση του J ohn Melior Stevens (18. 7.1944)7 «εν όψει των διαθεσί­
μων μικρών βρετανικών δυνάμεων, δεν τίθεται ζήτημα επικράτησής τους με
τη βία εις βάρος του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, ούτε δε και μία τέτοια επιχείρηση θα ήταν
λ ιτικαΙ θ κ Ι λ
1 f f f f
πο επι υμητψJ. ατοπιν τουτου, τα μετρα που ειναι αναγκαιο να η-

φθούν πρέπει να είναι καθαρά: προληπτικά: και αποτρεπτικά. Η ιιαπόπειρα

για την κατάληψη της εξουσίαςJ>, συνεχίζει ο Stevens, <<θα πάρει τη μορφή της
επίθεσης του ΕΛΑΣ από τα βουνά εναντίων σημαντικών πόλεων , σε συνδuα-
·~
, ι ι λ ξ ι Ι ι ι ΕΑΜ
σμο με τοπικες ενοπ ες ε εγερσεις, οργανωμενες απο κοινου με το JJ.
ιιΔεδομένου όμως1J, προσθέτει, <ιότι τα Τάγματα Ασφαλείας δεν μποροόν να
χρησιμοποιηθούν ως βάση yια δράση κατά του ΕΑΜ, είναι ανάγκη να οργα-
ι
νω θ ουν και να ε ξ οπ λ ιστουν
ι ο'λ α τα μη οργανωμενα και αοπ
ι '
λ α αντιεαμικα ' ;.
':
στοιχεία>> .
Αντίστοιχες με τα προηγοόμενα είναι και οι οδηγ ίες που δίνονται στον
Sheppard, μετά την παραπά:νω σύσκεψη. 8 Εδώ , τα κύρια σημεία τους:

6. Βλ τα λεπτομερή πρακτικά: ΤΝΑ (PRO) HS 5/600. Οι λεγόμενες επιχειρήσεις

ιιRankin» αφορούσαν την προετοιμασία για τη μεταπολεμική επιστροφή των Βρετανών
σε χώρες της Ευρώπης. Εντυπωσιακός εν προκειμένω είναι ο φάκελος ΤΝ (.Ι:'RΟ) WO
106/3 159. Περιέχει πλήρη στοιχεία για όλους τους δήμους της Αττικής, καταλόγους
δημοσίων υπηρεσιών, στρατοπέδων, πρεσβειών, ξενοδοχείων, εστιατορίων, κινηματο­
γράφων, θεά.τρων χ.ά.
7. ((Suggested Plan for the Prevention of the Seizure of Power by EAM/ELAS in
Greece at the terminatioη of Axis occupationιJ: ΤΝΑ (PRO) HS 5/224 (αδημ.)
8. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/570.
 «() ΑΓΤΛ02; ΠΡΟΞΕΝΟΣ,, 699

-Θα. ανα.φέpεις χα.ι θα. σχολιάσεις τα σχέδια που χατα.στpώνει ο Στρατιω­

τικός Διοικητής Αθηνών, 9 yιcx την τήρηση του νόμου χαι της τάξης, σε περί­
πτωση:

α. Γερμανικής αποχώρησης,
β. Γερμανιχ-ής παράδοσης.
-Εκτός εάν σου δοθεί εντολή από το Γενικό Στρατηγείο, δεν θα έρθεις σε
Ι 1 'Σ λ 1 .., 10
αμεση επαφη με τον στρατηγο πη ιωτοπουrω.

-Δεν θα έρθεις σε επαφή με τα Τάγματα Ασφαλείας.

-Θα εξακριβώσεις και θα αναφέρεις στο Γενικό Στρατηγείο εάν ο στρα-
τηγός Σπηλιωτόπουλος προτίθεται να εφαρμόσει τις εντολές του Γενικού
Στρατηγείου και να παραδώσει τα 500 Sten και τα 2.000 τυφέκια, το καθέ­
να με 200 γύρους πυρομαχικών, στην Αστυνομία, ή όχι.
-Θα ενημερώσεις την Αστυνομία ότι τα όπλα αυτά προορίζονται για χρή­
ση από εκείνην.
-Θα ενημερώσεις σχετικά με την ποσότητα των όπλων που θεωρείι:; ανα­
γκαία, έτσι ώστε τα όργανα του νόμου και της τάξης να είναι ικανά να εξασφα­
λίσουν την ειρήνη και να αποτρέψουν την κατάληψη των Αθηνών από το ΕΑΜ.
Θα αναφέρεις την άποψή σου σχετικά. με τις προθέσεις του ΕΛΜ, υπο­
λαμβά.νοντας ότι:
α. Το ΕΑΜ έχει προσχωρήσει στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας.
β. Η Αστυνομία ελέγχει το κέντρο των Αθηνών.

Η ε~αφή του Βεντήρη («Βέργα>~) με τον Σπηλιωτόπουλο («Άρατοιι) πραγ­

ματοποιείται μέσω του Noel Rees (ΗΧατζήιι) στη Σμύρνη και του «Κόδρου~~
στην Αθήνα. Μέσω των σημάτων που ανταλλάσσονται, επιλέγεται και ορίζε­
ται ο τόπος για την εκφόρτωση των όπλων που πρόκειται να σταλούν σύντο­
μα, ενώ δίνονται στοιχεία και για μιαν άλλη αποστολή η οποία θα προηγηθεί.
Πρόκειται για. την επιχείρηση «Gringle Ιιι, δηλαδή τη μυστική αποστολή στην
Ελλάδα του λοχαγού (εξ απονομής) Παναγή Πα.παληγούρα. («Πα.πα.δόπουλουιι)
και του έφεδρου υπολοχαγού Μάριου Ζωιόπουλου (<(Μα.ρινά:κουιι). Μεταφέρουν

9. Πρόκειται για -τον υποστράτηγο Παναγιώτη Σπηλιωτόπουλο, ο οποίος είχε ορι­

σθεί Στρατιωτικός Διοικητής Αθηνών με απόφαση της κυβέρνησης Παπανδρέου, ήδη
από τις α.ρχές Αυγούστου. Δεδομένου ότι ο Σπηλιωτόπουλος υπήρξε ένας από τους βα­
σιλόφρονες ((Έξι Συνταγμα-τά.ρχεςιι, η δυσπιστία της SOE Καίρου απέναντί του είναι εμ­
φανής και στις οδηγίες του Sheppa rd.
1Ο. Η εν-τολή αυτή δεν είναι τυχα.ία. Πίσω της κρύβεται ο φόβος του Affleck-Graves
ότι εάν -το ΕΑΜ προσχωρήσει σ-την κυβέρνηση, ο Σπηλιω-τόπουλος δεν θα είνα.ι πλέον
επιθυμητός στο σύνολο των μελών της. Βλ. τα σχόλιά: του σχετικά: με το πρώτο σχέδιο
οδηγιών προς τον Shcppard: ΤΝΑ (PRO) HS 5/70. Τελικά:, με τη συμφων ία. της Κα­
ζέρτας ο Σπηλιωτόπουλος ορίζεται από τον Scobie ως διοιχη-τής όλ~ν των σ-τρα:τιωτι­
χών δυνάμεων -της Αττική ς και το ζήτημα. λήγει.
700 ΠΕΤΙ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙ!Σ- ΣΤΑΪΚΟΣ

1. 500 χρυσέζ λίρες για τον ΣπηλιωΊ:όπουλο , ενώ ο Ζωιόπουλοζ πρόκειται να

υποδείξει Ί:Ο ακριβές σημείο ης εκφόρτωσης των όπλων. Οι δύο α:ξιωμα:Ί:ιχοί
α:ποβιβάζονΊ:α:ι στην Αηική στιζ 12 Σεπτεμβρίου, γύρω στα μεσάνυχΊ:α:.
Στις 1Ο Σεπ,εμβρίου, ο Σπηλιωτόπουλοζ αναθέτει την ευθύνη της παρα­
λαβής των όπλων και τηζ μετα:φοράζ τουζ στην Αθήνα στον συνταγματάρχη
Δημήτριο Ζάγκλη της ΡΑΝ, με βοηθούς του τον ίλαρχο Σπύρο Κόκκινο και
τον λοχαγό της {(Χιι Δημήτριο Ξένο. Και ενώ η εντολή του Βεντήρη είναι να
χρησιμοποιηθεί αστυνομική δύναμη για Ί:ην ασφάλεια: και τη μεταφορά των
όπλων, 11 για άγνωστο λόγο επιλέγονται αξιωματικοί και απλά μέλη τηζ «Χιι,
όπως και νεαρά μέλη της ΡΑΝ και ά.λλων οργανώσεων. Ο συνολικός τουζ
αριθμός θα φθάσει τους 66. 12
Αρχικό σημείο που έχει οριστεί για την εκφόρτωση είναι ο όρμος Κακή
Θάλασσα: στην Κερατέα: τηζ Αττικής. Όμως, η παρουσία: -ως δήθεν παρα­
θεριστών- ανταρτών του ΕΛΑΣ σε ψάθινες καλύβες στην παραλία:, αλλάζει τα
σχέδια και ως νέο σημείο επιλέγεται το Αυλάκι. Δίπλα, στο Πόρτο Ράφτη,
υπάρχει φυλά.κιο με 10 Γερμανούς. Στο Αυλάκι αρχίζει η αναμονή για την
άφιξη του φορτίου.
Στις10 Σεπτεμβρίου του 1944 φθάνει στην Αγριληά από την Κύπρο το
.,. saad
καικι ι< ' μεταφερει
JJ, το οποιο ' ' λ α:, πυρομαχικα' και εφο'δ ια. Ε πει δ η' ομωζ
οπ Ι

τα πληρώματα των καϊκιών της SOE ανήκουν στο ΕΑΜ, αποφασίζεται να

χρησιμοποιηθεί για τη μεταφορά τους στην Ελλάδα κα·tκι της ιιΑJJ Force και '
συγκεκριμένα το «St. Johnn, με κυβερνήτη τον πλοίαρχο Α. Klosser. Η με-
Ι Ι που απο τα 100 . 000 φυσιγγια του
1 1 1 1
ταφορτωση γινεται επιτοπου και ειναι
, τοτε

φορτίου μεγάλος αριθμός παρακρατείται στην Αγριληά. για να σταλεί σε λί­

γο στον ΕΛΑΣ, στο Λιτόχωρο. 1 3 Παράλληλα ειδοποιείται για την αποστολή
και ο ΕΛΑΣ στην Αθήνα. 14

11. ((Βέργας~> προς αΆρΙΖτον», μέσω «Κόδρουη, 12.9.1944.

12. ΔΕΠΑΘΑ, Φάκελος ιιΡΑΝ»: Εισηγητική ιιΈκθεσις Συν/χου Πυρ/κο6, Ζάγκλη
Δημητρίοuι> (χ.χ.), χαι ο ίδιος, «Έκθεσις επί της παραλΙΖβής και μεταφοράς του οπλι­
σμο6» (22.9.1944).
13. Βλ. Αρχηγείον Στρατού, Δ ιε6θυvσις Ιστορίας Στρατο6, Η απελεuθέpωσις της
Ελλάδος και τα μετά ταύτην yεyονότα: (Ιούλιος 194 4-Δεκέμβpιος 1945), σ. 35 χαι σημ.
1. Ο Ζάγκλης επισημαίvει διΙΖφορετικές ελλείψεις στο υλικό.
14 . Τον Οκτώβριο του 1944, ο Γεώργιος Παπανδρέου και ο Βεvτήρη ς κατηγορούν
ευθέως τοv Γχόγκα για τη διαρροή πληροφοριών στον Γκουί,έλο («Ζαπάντη») του ΕΑΜ­
ΕΛΑΣ, ο οποίος διαμένει μόνιμα στη Σμ6ρνη. Όμως, οι κατηγορίες είναι τόσο ατεκμη­
ρίωτες, ώστε απορρίπτονται πανηγυρικά. Έτσι, στις 6 Οκτωβρίου ο Dolbey γράφει :
ιιΑναμφίβολα θα μπορούσαμε να είχαμε αvτεπιτεθεί. Κρίναμε προτιμότερο να αφήσου­
με το ί,ήτημα να κοιμάται με τιμή, αφού εξασφαλίσαμε ότι ο Παπανδρέου και ο L eeper
γvωρίζοuν ότι επρόκειτο για μια ακόμα αβά:σιμη κατηγορία~>. Βλ. ΤΝΑ (PRO) HS
9/595/4. Πρβλ. ΤΝΑ (PRO) HS 5/616.
 «0 ΑΓΓΛΟl: ΠΓΟΞJ;;ΝΟΣ » 701

Τρίτη, 12 Σετιτεμβρίου. Το <ιSt. J ohn>J ατιοτιλέει για την Καχή Θάλασσα,

με επιβάτες τον Sheppard, τον λοχαγό Harry Mclntyre -γνωστό από τη γέ-
t:
φυρα του Α σωτιου-
ι ι
κι εναν υπαι..,ιωματιχο-ασυρματιστη,
ι ι
με
δ'
υο συσκευες
ι

ασυρμάτου. Όμως, ο καιρός είναι κακός χαι για αρχετές ημέρες το κα·tχι βρί­
σχει χαταφύγιο στην Τήνο. Τη συνέχεια της αφήγησης αφήνω στον καπετά­
νιο του: 15

Ρίξαμε άγκυρα στην Κακή Θάλασσα, μισή περίπου ώρα πριν από τα μεσά­
νυχτα. Ακολούθησαν πολλές κραυγές με συνθήματα και φωτεινά σήματα από
την παραλία. Τελικά. μια ομάδα. έφθασε με μία μικρή βά:ρχα. Όλοι χαιρετού­
σαν όλους και φιλιόνταν στα μάγουλα, κάτι που διάρχεσε αρκετά. λεπτά..
Ύστερα φάνηκε πως ήθελαν να πλεύσουμε πιο ψηλά. κατά μήκος της ακτής,
εκεί που είχε τοποθετηθεί η ομάδα εκφόρτωσης. Όταν, ωστόσο, τους ζητή­
σαμε να εντοπίσουν το σημείο σ' ένα χάρτη, δεν είχαν ιδέα. Μας είπαν όμως
ότι είχαν φέρει έναν πλοηγό που θα μας το έδειχνε. Εντούτοις, σε μια σύ­
ντομη έρευνα στο σκάφος αυτός δεν βρέθηκε. Τελικά:, φάνηκε πίσω από το
κlitκι να αδειάζει νωχελικά: το νερό από τη μικρή βάρκα.. Αν σταματούσε θα
β ου'λ ια..,ε,
y μας ειπε.
ι π ι
ειστηκε ν
, 'β
ανε
ι
ει στο σκαφος και απο
δ ι
ε ιχ
θ ι ι
ηχ:ε οτι ηταν

παπάς. Εκτός από έναν σύντομο καβγά με έναν μικρόσωμο άνθρωπο με αδιά­
βροχο Burberry και από το να χάνει τράκα στα τσιγάρα, δεν ενδιαφέρθηκε
για το τι γινόταν. Σηκώσαμε άγκυρα, 16 γλιστρήσαμε αργά γύρω από την
ακτή, περίπου δύο μίλια, και φθάσαμε στον μοναδικό κόλπο εκεί γύρω. Είχαμε
πλησιάσει λιγότερο από ένα μίλι από το γερμανικό φυλάκιο στο Πόρτο Ρά­
φτη και το πράγμα άρχιζε να αποχτά ενδιαφέρον. Ξαφνικά, ένας από αυτούς
που είχαμε παραλάβει από την ακτή, έδειξε έξαψη και αναγνώρισε το ση-
μειο.' 'Εβγα λ ε εναν
ι ι
τ ε ραστιο φακοι και αρχισε
ι να τον ανα β οσ β ηνει προς την
1

ακτή. Αν πρόθεσή του ήταν να τυφλώσει κάποιον Γερμανό, ασφαλώς το πέ­

τυχε. Δεν υπήρξε απάντηση από την ακτή, όμως αυτό δεν τον ανησύχησε
χα θο'λ ου. 'Ο πως '
ειπε, η ομα 'δ α ' '
εκφορτωσης επρεπε να ει χε ' δ ει τη λ'
αμ ψ η .

Ρίξαμε άγκυρα κοντά: στην ακτή και η εκφόρτωση άρχισε . Τη διέκοπτε μό­
νον ο παπάς που έδειχνε θριαμβευτικά: την βουλιαγμένη του βαρκούλα. Εί­
χαμε δανειστεί στην Τήνο μια μεγάλη λέμβο 3 ή 4 τόνων και τη σύραμε στη
θάλασσα. Αποδείχτηκε ανεκτίμητη γιατί η ομάδα διέθετε μόνο μια μικρή
ψαρόβαρκα.
Το σκοτάδι ήταν βαθύ και καθώς όλοι είχαν φακούς ή κάπνιζαν, το μέρος
θύμιζε νύχtα τελετουργίας με πυρές . Στα μισά, περίπου, της εκφόρτωση ς,
εμφανίστηκε ένα αεροπλάνο που πετώντας χαμηλά: πάνω από την ακτή έχα-

15. Βλ. (<L. F . Ρ. Ca ique "St. John" . Captain : C apta in Α. Klosser. Operation
Ba llroonυι, ΤΝΑ PRO HS 5/570. Η ζωντανή αφήγηση του Klosse r διαφέρει κατά πο­
λύ από την ιιη ρωιχήιι του Ζάγκλη.
16. Κατά τον Ζάγκλη, δεκαπέντε λεπτά μετά την αναχώρηση του σκάφους ο όρμος
είχε περικυκλωθεί από μονάδα του ΕΛΑΣ, δυνάμεως λόχου .
702 llETPOΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΊΆίΚΟΣ

νε: πο λλ ους γυρους απ ο πανω μας και, ε:τσ ι, η ορατοτητα

f f f f , f βλ 'θ f
ε τ ιω η κε τοσο,

ώστε να μη χρειάζονται πλέον φώτα.

Στις 3 η ώρα τέλειωσε: η εκφόρτωση και σηκώσαμε άγκυρα με προορισμό
τον κόλπο του Φελλού [στην Άνδρο]. Ο θόρυβος της μηχανής μας πρέπει να
ξύπνησε τους Γερμανούς στο Πόρτο Ράφτη , διότ ι έριξαν φωτοβολίδες και
ρουκέτες για να μας δείξουν τον δρόμο.

Μερικές ώρες αργότερα, η ομάδα εκφόρτωσης δέχεται επίθεση από τον

ΕΛΑΣ, που αποκρούεται με επιτυχία από τους αξιωματικούς της «Χ>> χωρίς θύ­
μα.τα. Αντίθετα, από την πλευρά: του ΕΛΑΣ οι νεκροί είναι 4 και οι τραυμα­
τίες 7. 17 Το βράδυ της επόμενης ημέρας , δυο φορτηγά αυτοκίνητα παραλαμ­
βάνουν το μεγαλύτερο μέρος του φορτίου για να το μεταφέρουν στην Αθήνα.
Το υπόλοιπο, σύμφωνα με εντολή του Σπηλιωτόπουλου, προορίζεται για το
ι<Τά:γμα Μεσογείων» της ΡΑΝ, το οποίο όμως, από έλλειψη μεταφορικών μέ­
σων, δεν θα το πα.ρα.λάβει , με αποτέλεσμα να σταλεί και αυτό στην πρωτεύ­
ουσα. 18 Στο μεταξύ οι Βρετανοί έχουν φθάσει στην Αθήνα με ιδιωτικό αυτο­
κίνητο και καταλύουν στο σπίτι του Σπύρου Μαρκεζίνη, στον αριθμό 5 της
οδού Λυκαβηττού, που εφεξής αποτελεί την έδρα τους.

Τις ίδιες ημέρες, στην Ιταλία ο Παπανδρέου αισθάνεται έντονη ανησυχία για
τη μικρή μόνο στρατιωτική δύναμη που οι Βρετανοί σκοπεύουν να αποστεί­
λουν στην Ελλάδα και δη μόνο στην Αθήνα. Έτσι, στις 15 Σεπτεμβρίου του
1944, τηλεγραφεί στην Ελληνική Πρεσβεία του Λονδίνου μεταξύ άλλων και
τα εξής:

[ ... ]Το αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης θα ε ίναι το ακόλουθο:

-Πρώτον, η απελευθέρωση θα εμφανιστεί ως, κατά το μάλλον ή ήτ-τον, έρ­
γο του ΕΑΜ, που θα καταλάβει αμέσως τις περιοχές που εκκενώνουν οι Γερ­
μανοί.
-Δεύτερον , η κυβέρνηση θα μεταφερθεί στην Αθήνα, και εκεί, στερημέ­
νη και από τις δικές της αλλά και από τις συμμαχικές στρατιωτικές δυνά­
μεις , θα καταστεί με βεβαιότητα υποχείριο του ΕΑΜ.
-Τρίτον, το βρετανικό κύρος θα υποστεί σοβαρό πλήγμα.
-Τέταρτον, όταν οι βρετανικές δυνάμεις θα είναι επιτέλους διαθέσιμες,
δεν θα υπάρχει δικαιολογία για την αποστολή τους στην Ελλάδα, εφόσον η
απελευθέρωση θα έχει ολοκληρωθεί. Η ευνοϊκή πολιτική κατάσταση που δη-

17. Ζά:γχλης, ιι'Εχθε:σιςη, σ. 5 και 8.

18. Στο ίδιο, σ. 6.
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡUΞJ.;ΝΟΣ» ί03

μιουργήσαμε θα πά:ει χαμένη και έτσι θα δοθεί η ευκαιρία στο ΕΑΜ να εμφα­
νίζει αναφορέι:; σχετικά: με την αδυναμία της κυβέρνησης και των Συμμάχων.
Εξέφρασα στον στρατηγό Wilson τη βαθύτατη θλίψη μου για την εκ μέ­
ρουι:; του αναίτια εγκατάλειψη τηι:; Ελλάδος, που όπως φαίνεται λησμονείται
προς όφελοι:; άλλων μετώπων. Εκ μέρους του μαρτυρικού ελληνικού λαού και
ωι:; ευλαβικά πιστός φίλος της Βρετανίας, θεωρώ ως εθνικό μου καθήκον να
εκφράσω προι:; τη βρετανική κυβέρνηση και τον πρωθυπουργό Τσώρτσιλ τη
βαθιά. μου πικρία και να ζητήσω με κάθε σοβαρότητα να βρεθούν οι στρα­
τιωτικές δυνάμεις που έχουμε ζητήσει, για την άμεση απελευθέρωση της
Ελλάδος στα χέρια συμμάχων στρατιωτών. Εν όψει των μη ευνοϊκών περι­
στάσεων που έχουν δημιουργηθεί στη Βαλκανική Χερσόνησο, η παρουσία
βρετανικού στρατού στην Ελλάδα και κατά: μήκος των ακτών μέχρι την Τουρ-
κια ' θα συντε λ' J πο λ'
εσει κατα ,
υ στην ενισχυση του β ρετανικου' χυρους.
J

Παρακαλώ, προχωρήστε στα αναγκαία βήματα με λεπτότητα και αποφα­

σιστικότητα. Θα πρότεινα, επίσης, να ζητηθεί από την Αυτού Μεγαλειότητα
να προσεγγίσει τον πρωθυπουργό Τσώρτσιλ και να ζητήσει την υποστήριξή
του, έτσι ώστε οι μικρές στρατιωτικές δυνάμεις που απαιτούνται, να οργανω­
θούν αμέσως για την απελευθέρωση της Ελλάδοι:; από βρετανικές δυνά:μειι:;.
Αναμένω το αποτέλεσμα των προσπαθειών σας.
Παρακαλώ , μετά: την προσεκτική του ανάγνωση εξασφαλίστε την κατα­
στροφή αυτού του εγγράφου. 19

Χίος, αρχές Σεπτεμβρίου του 1 944. Η γερμανική φρουρά: κραcάει πλέον μό­
νο το κέντρο της πόλης και ο βροντώδης ήχος από το περπάτημα των ανδρών
της έχει εκλείψει, όπως έχει χαθεί και το αγέρωχο ύφος τους. Η GFP δια­
λύεται και ο επικεφαλής της, ο (θεολόγος) λοχίας Kurt Wiesbar, μετατίθε­
ται στη Θεσσαλονίκη, όπου πετυχαίνει την αποφυλάκιση του Ματθαίου Ζύ­
μαρη, της αδελφής του και άλλων από το στρατόπεδο <ιΠαύλος Μελά:ςJJ, δε­
καπέντε ημέρες πριν οι Γερμανοί εγκαταλείψουν την πόλη.20

19. Δεν γνωρίζω αv στηv πρεσβεία κατέστρεψαν το τηλεγράφημα, όμως οι Βρετα­

νοί είχαν προλάβει να το υποκλέψουν. Βλ. ΤΝΛ (PRO) HW 1 /322 ί .
20. Ο Ζύμαρης συλλαμβάνεται για πρώτη φορά το φθινόπωρο του 1943, όμως από
τη σχετική ανάκριση δεν προκύπτουν στο ιχεία εις βάρος του και απολύεται . Συνεχίζει
απτόητος τη δράση του και συλλαμβάvεται εκ νέου στις 28 Απριλίου του 1944. Το εν­
διαφέρον του Noe1 R ees εκδηλώvεται άμεσα. Στέλνει στη Χίο l Ο χρυσές λίρες για την
οικογέvειά του και άλλες 5 για τη συλλογή πληροφοριώv σχετικά. με τη φυλακή όπου
κρατείται, προφανώς για την οργάνωση επιχείρησης για την απελευθέρωσή του, η οποία
πάντως δεν πραγματοποιείται. rΒλ. Καρασούλης, ό. π. , σ. 100-101. Ο συγγραφέας θεω­
ρεί εσφαλμέvα ότι ο υπογραφέας ( 18904/S 1) της σχετικής επιστολής που παραθέτει
είναι ο Παπαστεφά.νου.J Ύστερα από λίγο ο Ζύμαρης και η αδελφή του μετάγονται δέ-
701 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ -ΣΊΆΪΚΟΣ

Κυριακή , 1Ο Σεπτεμβρίου του ) 944. Με το πρώτο χάραμα, έξω από το λι­

μάνι διακρίνεται ένα μεγάλο μεταγωγικό πλοίο και κίνηση προς αυτό. Η
ι ι ι ι
ωρα εινα.ι πεντε το πρωι κα ι μεσα σε μια ωρα οι
ι ι Γ ''
ερμανοι εχουν εγκατα
λ ι
ει-

ψει οριστικά τη Χίο. Έχει προηγηθεί η ανατίναξη των αποθηκών τους , πυ-
,
ρομαχικων και καυσιμων. ' Σ ε λ'ιγο, την πο λ ιτικη
'δ ιοικηση του νησ ιου ανα-
' '
λαμβάνει το ΕΑΜ. ~'
~.
Αργά, το ίδιο βράδυ φθάνουν στο νησί 30 Ιερολοχίτες υπό τον ταγματάρ­
χη Παύλο Δημόπουλο (1ιΑυτιάJJ) για επιχειρήσεις κατά των Γερμανών, οι
β ρισχονται π λ' Ι 'Ετσι, 'λλη μερα. το πρωι παρε-
1
'
οποιοι ομως ' εον μακρια. την α ' '
λ αυνουν
' στην πο 'λη προκα λ'
ωντας την απο θ'εωση' ' '
τους απο τους χατοιχους της,

ενώ το μεσημέρι έχει οργανωθεί γεύμα προς τιμήν τους από το ΕΑΜ στο ξε­
νοδοχείο ((Πελινναίον>>, στην προκυμαία. Εκεί, ανάμεσα σ' άλλους , τους απευ­
θύνουν χαιρετισμό ο γραμματέας του ΕΑΜ Ανδρέας Λοίζος και ο γραμματέας
του εργατικού ΕΑΜ Γιάννης Καβάφης . Ο πρώτος επισημαίνει πως η υποψία
ότι ο στρατός Μέσης Ανατολής έχει ι<αντιλαϊκές χατευθύνσειςJJ δια.ψεύδεται,
ενώ ο δεύτερος ευχαριστεί τους Συμμάχους και <<εύχεται για την υγεία του
συντρόφου Στάλιν και του γενναίου Κόκκινου Στρατού)). 21 Αργότερα, οι Ιε­
ρολοχίτες αναχωρούν για το Deremen. Στο μεταξύ, ύστερα. από πρόταση του
Τσιγάντε έχει αποφασιστεί η μεταφορά της βάσης τους και της ι<Levant
Schooner FlotillωJ στη Χίο.

σμιοι στη Θεσσαλονίκη. Παρότι ουδέποτε ανήκε στην SOE, προκαλούν εντύπωση τα
υμνητικά λόγια που περιέχονται γι' αυτόν σε έγγραφο του Boxshall: ΤΝΑ (PRO) HS
5/652 (αδημ.):

Το καλοκαίρι του 1944, ο Ματθαίος Ζύμαρης εκρατείτο στη φυλακή της Gestapo,
στη Θεσσαλονίκη. Τον βάρυναν υποψίες για κατασκοπία. Του είχε επιτραπεί να ερ­
γάζεται για τους Γερμανούς στο δωμάτιο της Φρουράς και εκεί , όταν δεν έβλεπαν οι
Γερμανοί, με με:γάλο προσωπικό κίνδυνο σκαρφάλωνε: στα παράθυρα μερικών Βρε­
τανών κρατουμένων που βρίσκονταν στην απομόνωση και προσφερόταν να τους βοη­
θήσει με ό,τι μέσο διέθε:τε:.
Ο Ζύμαρης έβγαζε: λαθραία από τη φυλακή σημειώματά τους;, που στέλνονταν στο
Αρχηγείο της Αντίστασης και στον Ερυθρό Σταυρό, κάτι το οποίο προφανώς έσωσε
τη ζωή τους;, καθόσον στη συνέχεια εκπρόσωποι του Ερυθρού Σταυρού επισκέφθηκαν
επανειλημμένα τη φυλακή, ζητώντας να τους δουν. Βοήθησε στον σχεδιασμό μιας
απόδρασης, προμηθεύοντας εργαλεία, μαχαίρια και όσα τρόφψ.α μπορούσε να βρει,
παρέχοντας δε και πληροφορίες για τους Γερμανούς. Εξασφάλισε την επαφή μεταξό
Βρετανών κρατουμένων που βρίσκονταν σε διαφορετικά κελιά. Επέδειξε πάντοτε
εξαιρετική γενναιότητα και ψυχραιμία, εξαιτίας δε της ευδιαθεσίας και της προσπά­
θειάς του να συνδράμει τη συμμαχική υπόθεση, αποτέλεσε πηγή εμψύχωσης για όλους
τους Βρετανούς κρατουμένους[ ... ] Προτείνεται να του απονεμηθεί το Βασιλικό Με­
τάλλιο Ανδρείας στον Πόλεμο για την Ελευθερία.
21. Εφ. Πpωτοπόpος, 16.9.1944.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ» 705

Σάββατο 16 Σεπτεμβρίου. Έπειτα από τρία χρόνια και τέσσερις μήνες, ο

Noel επιστρέφει σ-cη Χίο. Μαζί του, ο συνεργάτης του στην ΜΙ9 ανθυπο­
πλοίαρχος Bill Croxton. Από τον χιαχό Τύπο: 22

Η ΑΦΕΗ ΤΟΥ χ. ΡΙΖ

Το περασμένο Σάββα.το έφτασαν στην πόλι μας, προερχόμενοι από τη βάση

Κιόστε, οι έφεδροι Πλωτάρχα.ι του Αγγλικού πολεμικού ναυτικού κ. κ. Κρουξ
(sic) και Ριζ, άλλοτε υποπρόξενος της Αγγλίας στη Χίο. Μόλις απεβιβά­
σθησαν επεσκέφθησαν στη Νομαρχία. τη Νομαρχιακή Επιτροπή του ΕΑΜ
και συνεργάσθηκαν με τον Γραμματέα της, συναγωνιστή Α. Λοίζο επί του
επισιτιστικού ζητήματος του πληθυσμού. Ο χ. Ριζ δήλωσε ότι έφερε μαζί του
μικρή ποσότητα τροφίμων διά τα.ς α.μέσουc; ανάγκα.ς του πληθυσμού και ότι
θέτει στη διάθεση της Επισιτιστικής Επιτροπής α.πό τα τρόφιμα. της βάσης
Κιόστε, 25 τόν. αλεύρι, 30 τόν. όσπρια., 40 τόν. ζάχαρη, 30 τόν. ρύζι, 40 τόν.
γάλα., 20 τόν. κονσέρβες, 12 τόν. λάδι και άλλα είδη προς εξυπηρέτησιν των
αναγκών του δεχα.ημέρου.
Η Νομαρχιακή Επιτροπή ευχαρίστησε τον χ. Ριζ και απέστειλε σκάφη
διά την παραλαβή των τροφίμων.

Αργότερα την ίδια ημέρα, και ενώ πολύς κόσμος είναι συγκεντρωμένος
στην προκυμαία, διακρίνονται να πλησιάζουν τρία ((MLJJ. Το πλήθος αρχίζει
, , '
να ανησυχει, ομως η ανησυχια μετατρεπεται συντομα σε εν
, , θ ' '
ουσιασμο, οταν

'
βλ επουν τη β ρετανιχη' '
σημαια να κυματι 'ζει '
στα καταρτια τους. Τ ην '
εισο δ ο'
τους στο λιμά:νι ακολουθεί πανζουρλισμός. Το ακτοπλοϊκό <(Ναυτίλος» χαι­
ρετά με αδιάκοπα σφυρίγματα, οι καμπάνες όλων των εκκλησιών ηχούν
'
χαρμοσυνα, ο κοσμος ' ζ ητωκραυγα'ζει, κ λ αιει
' '
και χειρονομει, ενω ενα πο' ' λυ-
βόλο στην άκρη της προκυμαίας ρίχνει αλλεπάλληλες χαιρετιστήριες βο­
λές. Και ο ενθουσιασμός μετατρέπεται σε παραλήρημα, όταν η αρχηγίδα
λ εμικων ψ ωνει λληνιχη
1 1 1 1 1 1
των πο υ στον ιστο της την ε σημαια και τη χαιρετα

με 21 κανονιοβολισμούς. Η πόλη σημαιοστολίζεται αμέσως, απλές γυναί­

κες πλησιάζουν τα σκάφη, προσπαθούν να τα χαϊδέψουν και ραίνουν τα πλη ­
ρώματα με άνθη. 2:1
Ακολουθούν οι τελετές, πρώτα στο δημαρχείο και μετά στη νομαρχία της
Χίου. Παρόντες, εκτός από τις τοπικές Αρχές, ο διοικητής της μοίρας, πλοί­
αρχος J. S. Campbell, ο Noel Rees, ο Croxton και ο ταγματciρχης Δημό­
πουλος. Θα μιλήσουν με τη σειρά, ο Campbell, ο Δημόπουλος και ο Noel.
Αργά: το μεσημέρι γευματίζουν όλοι στο σπίτι του Καλβοκορέση, στον Κάμπο.

22. Εψ. Πpωτοπόpος, 20.9.1944.

23. Οι σκηνές τηc; υποδοχήc;, από την εψ. Ελευθέρα Χίος, 19.9.1944.
706 ΠF.ΤΡΟ Σ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ -ΣΤΑΤΚΟΣ

Προς τιμή τους ανοίγει και μια σαμπά.νια. Ο Καλβοκορέσης τη φύλαγε για την
ημέρα της απελευθέρωσης ... 24

Από τη Χίο ο Noel επιστρέφει στη Σμύρνη και ετοιμά.ζει τη μεταφορά. της οι­
κογένειας και της οικοσκευής του στην Αλεξά.νδρεια. Ο ίδιος αναχωρεί για την .~.

Αλεξάνδρεια και για την τελευταία αποστολή του στις 20 του μηνός. Μια
δυο μέρες πριν έχει συγκεντρώσει τα πληρώματα των καϊκιών της ΜΙ9 και
της ISLD σε μια μεγά.λη αποθήκη στη Σμύρνη. Εκεί, ανεβασμένος σ' ένα
τραπέζι, ευχαριστεί όλους για την προσφορά. τους στον συμμαχικό αγώνα και
,
τε λειωνει με τη φραση
Ι : ,
«Γ ια μας ο πο'λ εμος τε λ ειωσε . Τωρα
Ι ,
ο' λοι στα σπιτια

μας! Επαναλαμβάνω: Όλοι στα σπίτια μας!» 25

Η επιχείρηση «Manna)) περιλαμβάνει διάφορα τμήματα, με ένα από τα

π λ εον
/ δ / 1 λ'θ Ι 1
υ σχερη τον εντοπ ισμο του π η ους των ναρκων που εχουν ποντιστει
Ι

στο
Ι
Α ιγαιο , σε παρα
λ'
ιες και σε
λ , ,
ιμανια , τοσο απο τους
Ι Γ
ερμανους και τους
Ι

Ιταλούς όσο και από τη RAF. Δεδομένου ότι ο Πόρος προορίζεται ως ο εν­
διά.μεσος σταθμός για τη συγκέντρωση του συμμαχικού στόλου πριν αναχω­
ρήσει για την Αττική, η επιτόπια έρευνα των συνθηκών ασφαλείας στο νησί
και στον Πειραιά. κρίνεται επιβεβλημένη. Για τον σκοπό αυτό ο υποναύαρ­
χοι:,, πλέον, Rawlings επιλέγει Μο αξιωματικούς , τον πλωτάρχη L. Α. J.
«Peten> Keeble, ανώτερο αξιωματικό των ναυαγιαιρέσεων, και τον Noel, ο
, 'ζ Ι λ,
οποιοr:, γνωρι ει το νησι και μι αει ε
λλ Ι 26 Α
ηνικα.
Ι
ναχωρουν απο την
Αλ ξ ,
ε αν-
,

δρεια με ένα υδρογραφικό ((ML)) και πλησιάζουν στην παραλία του Πόρου δύο
νύχτες αργότερα. Ντύνονται με στολέr:, εκστρατείαr:, , φορούν σκούρουr:, μάλ­
λινουr:, σκούφους και με τα όπλα στο χέρι περιμένουν τους συνδέσμους που θα
τους παραλάβουν. Η ώρα περνάει μέσα στο βαθύ σκοτά.δι , χωρίς να εμφανί-
ζε ται , ,
κανε ις , οταν
ξ Ι ,
αφνικα ακουγεται ηχος απο κουπια.
Ι , Ι Τ
ο πο
λ
υ
β 'λ
ο ο του σκα-
,
φους είναι έτοιμο να ρίξει στη βά.ρκα που πλευρίζει το ((ML». Ο Noel επιβι­
βάζεται σ' αυτήν και αρχίζει να συνομιλεί με τους επιβά.τες της , που, όπως
αποδεικνύεται, είναι τρία μικρά παιδιά., όλα κάτω από δώδεκα χρονών . Τα
δύο είναι παιδιά του δημάρχου Δημήτρη Σαμπάνη, ο οποίος τους περιμένει στο
Ι

σπιτι του.

Στην Ι
προκυμαια τα παι
δ 1 f
ια τους συμ
β
ου
λ Ι 1
ευουν να κρυφτουν κατω απο
1 1 δ'
ι-

χτυα ψαράδων. Εκεί περιμένουν να περάσει η βραδινή γερμανική περίπολος.

και ι
πραγματικα , σε
λ' Ι ι , ~ Ι λ λ Ιζ
ιγο ακουγεται ηχος απο ποοη ατα που π ησια ουν.

Οκτώ Γερμανοί, ανά δύο, και ένας επικεφαλής περνούν από μπροστά τους και

24 . Καλβοχορέσης, ό.π., σ. 388.

25. Γιώργος Μηνιώτης, συνέντευξη .
26. Βλ. P eter Keeble, Ordeal by Water, σ. 161 χ . εξ.
 «0 ΑlΊΆΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ» 707

όταν απομακρύνονται η ομάδα μπαίνει στους στενούς δρόμους μέχρι το σπί­

τι του δημάρχου. Εκεί, στη μεγάλη λιθόστρωτη κουζίνα, τους υποδέχονται
1
δ ια 'δ ιοζ
/ [ υρω 1 1
'ζ ι
/
'θ ονται δ ιαφοροι
εγκαρ ο ι χαι η γυναιχα του. απο το τραπε χα

γενειοφόροι με βρετανικέζ στολέζ, ενώ ένας απ' αυτούς φέρει και τα διαχρι­
τιχά του έφεδρου εθελοντή του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού. Πρόκειται
για Βρετανό γλωσσολόγο, ο οποίοζ ενημερώνει τον Keeble σχετικά με τις
καταστροφές που έχουν προκαλέσει οι Γερμανοί στο λιμάνι και στον προλι­
μένα του Πειραιά , ώστε να τα κάνουν απρόσιτα. Την ίδια ώρα ο Noel αντλε ί
πληροφορίες από τους υπόλοιπους.
Μετά το λιτό γεύμα, ο δήμαρχος ενημερώνει τον Noel πως τον τελευταίο
καιρο οι ' Γ ερμανοι' ''
στο νησι εχουν γινει νευρικοι. ' ' 'Ε τσι, για τον φο'β ο αιφνι-
/ /
δ ιαστιχης τους ερευνας στο σπιτι, πρεπει να μεινουν κρυμμενοι μεχρι το επο-
Ι / / Ι Ι Ι

μενο β ρα'δ υ. 'Ε πειτα, μεσα

' 'δ ι, τους ο δ ηγουν
στο σχοτα ' στην εσωτεριχη' αυ λ'η
του σπιτιού, φθάνουν σε ένα χοιροστάσιο με τα γουρούνια να γρυλίζουν χαι
ύστερα στο στεγασμένο τμήμα του, κατειλημμένο από μια θεόρατη γουρού­
να. Ένα από τα παιδιά αφαιρεί μερικές σανίδες και τους δείχνει μια τρύπα
στρωμένη με σακιά, τον κρυψώνα τους. Εκεί, μες στη μυρωδιά του σκόρδου
χαι των χοίρων, περνάνε τη νύχτα. ΜοναδιΧ"ή τους παρηγοριά η ψιθυριστή
τους συζήτηση για το γεύμα στη «Μεγάλη Βρετανία>ι, όταν απελευθερωθεί
η Αθ-ήνα. Ο Keeble θυμάται: ((Ξέροντας τον Noel και τις γνωριμίες του στην
Ελλάδα, ήμουν βέβαιος πως θα επρόκειτο για ένα αλησμόνητο πάρτι>J.
Την 1 J
επομενη μερα , στις εντεκα το
/ β 'δ δ 1 J
ρα υ, τους ει οποιουν πως ερχονται οι

Γερμανοι.
' 'Ενα απο' τα παι δ'
ια προσπα θ' '
ει να ηρεμησει '
τα γουρουνια. Δ εν αργουν '
β αριες
/ / δ'
/
απε δ ο αυ λ' πο δ η
' λ ατα
1
να ακουστουν μποτες στο της ης και μετα τα που

φεύγουν. Σε λίγο οι δύο Βρετανοί απολαμβάνουν τον καθαρό αέρα αλλά χαι τη
' ,
χαρα του να στεκονται ορ θ ιοι. , ' Σ πευ
'δ ουν στην προχυμαια, επι β ι β α
'ζονται στη,
_'f
βάρκα χαι απομακρύνονται. Ξαφνικά., μέσα στην ησυχία της νύχτας, ο Noel
ψ ι θ υρι'ζει ς,, ,
στα παιοια να αφησουν τα κουπια.
, , Α , ,
πο μαχρια ακουγεται ο
, β ,
ομ
β
ος

από τις μηχανές του ((ΜLι>. Μόλις φθάνουν στην Αλεξάνδρεια, οι δύο σπεύδουν
στο Ras-el-Tin, για να υποβάλουν τις αναφορές τους στον Rawlings.

Τις ημέρες εκείνες η επισιτιστιχ-ή κατάσταση στην Αθ-ήνα είναι δραματική,

χειρότερη από αυτήν του 194 1. Η πρωτεύουσα έχει μείνει χωρίς ηλεκτρικές
συγκοινωνίες -σε λίγο και χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα-, τρόφιμα από την Πελο-
1
ποννησο δ εν φ θ'
ανουν χι εκεινα που σπανια β' /
ρισχονται ειναι παναχρι β α. ο ι / / /
φούρνοι απεργούν και οι πιέσεις του ΕΑΜ για πτώση των τιμών ωθεί τους
καταστηματάρχες να. κλείνουν τα μαγαζιά. τους. Η τιμή της χρυσής λίρας έχει
φθάσει στα 65 δις δραχμές. Τα βράδια, εκτός από τα αχωνιάJ> του ΕΑΜ-ΚΚΕ
που μεταοίδουν συνθήματα στο κέντρο της πόλης, από τις συνοικίες ακούγο-
ί08 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

νται συνεχεις πυρο

/ β
ο
λ /
ισμοι.
π / / 1 1 Ι
ροκειται για τις μαχες, χειροτερες απο εκεινες

του Αυγούστου, ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και στην ΟΠΛΑ, από τη μια πλευρά, και
στα Τάγματα ή στη <ιXJJ ή στον ΕΔΕΣ Αθηνών, από την άλλη. Υπάρχουν όμως
και πρωινές μάχες. Στη Νέα Σμύρνη, καθημερινά η ανταλλαγή πυρών βα-
, Ι
σταει μια ωρα.
Ι 'Υστερα οι κατοικοι
Ι Ι
φευγουν για τις
δ ου λ ειες
1
τους.
Σ τις 8 Σε- ι.;·•
··~
·.•.

πτεμβρίου εκδηλώνεται η τελευταία πράξη της αγριότητας των SS στην Αθή­

11
να. Με εντολή του συνταγματάρχη (Standartenfίihrer) Dr. Walter Blume,
επικεφαλής των γερμανικών υπηρεσιών ασφαλείας (Sipo/SD), εκτελούνται
στο Χαϊδάρι -χωρίς δίκη και αιτιολογία- 59 πατριώτες, οι περισσότεροι μέλη
της οργάνωσης <ιΑπόλλων>ι. Ανάμεσά τους, η Λέλα Καρα.γιάνν-η ... π
Αρχικά, ο Sheppard χρησιμοποιεί ως σύνδεσμό του με τον Σπηλιωτόπου­
λο τον Θάνο Καψάλη της ιιΕθνικής Δράσης», ο οποίος έναν χρόνο πριν τον
είχε κρύψει στο σπίτι του, στο Ψυχικό, κυνηγημένο από τους Γερμανούς. 2ι; Αν
και σε τίποτα πλέον δεν θυμίζει τον φιλοεαμικόSheppard του 1943, εντού­
τοις, επηρεασμένος από την εαμική προπαγάνδα και την SOE Καtρου, είναι
ακόμα. προκατειλημμένος απέναντι στον Σπηλιωτόπουλο αλλά και στη ((XJ>. 29
Έτσι, εν όψει της επικείμενης δεύτερης αποστολής όπλων, την 1η Οκτω­
βρίου τηλεγραφεί στην SOE Καf:ρου: ιιΟ Σπηλιωτόπουλος συμφώνησε να χρη­
σιμοποιήσει πολίτες ή αστυνομικούς ως ομάδα υποδοχής της "Κατερίνας" και
όχι την κουίσλινγκ οργάνωση "Χ", όπως την προηγούμενη φορά. Νομίζω πως
τον επηρέασε ο Καψάλης, τον οποίο είχα. ενημερώσευι:30 Τελικά, οι Sheppard
και Σπηλιωτόπουλος συναντώνται δύο φορές και ο πρώτος αναφέρει στο Κάι­
ρο: ιι[ ... ] μοιάζει ιδιαίτερα. πρόθυμος να εκτελέσει τις βρετανικές εντολές και
δηλώνει ειλικρινά πως θα τηρήσει την τάξη με δυνάμεις της Αστυνομίας και
της Χωροφυλακής, όχι δε με πολιτικοποιημένες δυνάμεις. Φαίνεται πολύ κα.-

27. Για το λεπτομερές ιστορικό τη ς τραγωδίας, βλ. Κωνσταντίνος Σβολόπουλος,

Χαϊδάpι, 8 Σεπτεμβp{ου 1944, Η Αόpατη Στpατιά στο απόσπασμα. Από την άλλη πλευ­
ρά., πρέπει να σημειωθεί πως μετά την εκτέλεση το ΕΛΜ διέδωσε πως τα θύματα ήταν
πράκτορες των Γερμανών, που τους δολοφόνησαν, όπως και -τους διερμηνε ίς -τους, για
να μην αποκαλύψουν μυστικά -τους μετά την Απελευθέρωση. Την εκδοχή αυτή πρωτο­
άκουσα από τον Αλέζανδρο Αργυρίου σε μία από τις πολλές μας συζη-τήσεις . Και όταν
προσπάθησα να του αποδείξω το εσφαλμένο της άποψής του, η τελευταία του υποχώ­
ρηση ήταν: <<Τι να σοu πω. Έτσι μας λέγανε τό-τεJJ.
28. Ζαλοκώστας , 6.π., σ. 345 χ.εξ.
29. Στη διάρκεια τοu δεκεμβριανού κινήματος, ο Sheppard σπεύδει μια μέρα σ-τα Πα­
τήσια για να σώσει τον διερμηνέα του, Κώστα Πινότση, τον οδηγό του στα βουνά Βα­
σίλη Σωτήρχο και την αδελφή του Όλγα, εκείνη που τον είχε σώσει από τη γερμανική
αιχμαλωσία. Οι τρεις τού έχουν στείλει μήνυμα ότι κινδυνεύουν. Και ο μεν Sheppard
πέφτει σε νάρκη του ΕΛΑΣ και σκοτώνεται, σε ηλικία τριάντα έξι ετών , ενώ οι Σω­
τήρχοι εξαφανίζον-ται για πάντα. Βλ. Ζαλοκώστας, ό.π., σ. 347.
30. ΤΝΑ (PRO) HS 5/570.
 «0 ΛΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞ~ΝΟΣ» 709

λ ος
, α ξ ιωματικος α λλ'
' t: ' ' ευφυης
α οχι Ε<,,αιpετικα ' '
ουτΕ '
και υπερενεργητι κος. '
Εντου-

τοις, μΕ κατάλληλους βοηθούς θα είναι εντάξει».:Η

Σ το t"' ο
μετα<,,υ, Π απαν δ ρεου
/ 1 1 1
εχει ορισει ως πο λ ιτικους Εχπροσωπους του
1

στην Αθήνα τους Φίλιππο Μανουηλίδη και Λουκή Ακρίτα. Στην ομάδα, η
οποία θα αποκληθεί ιιΕπιτροπή Απελευθερώσεως)), προστίθεται αυτοδίκαια ο
Χρήστος Ζαλοκώστας , ως εκπρόσωπος του αρχιεπισκόπου Χρυσάνθου. Στις
1Ο Οκτωβρίου η επιτροπή διευρύνεται με τη συμμετοχή δύο υπουργών και
εκπροσώπων της κυβέρνησης «εθνικής ενότητοςJ>, του κομμουνιστή Γιάννη
Ζέβγου και του Θεμιστοκλή Τσάτσου.

Από τα μέσα Σεπτεμβρίου του 1944, ο Γερμανός Στρατιωτικός Διοικητής

Αθηνών, στρατηγόc; της Αεροπορίας ( General der Flieger) Helmut F elmy,
αρχίζει να προβληματίζεται σχετικά με την ασφαλή αποχώρηση των γερμα­
νικών στρατευμάτων από την πρωτεύουσα, αλλά και για την τύχη της πόλης
'
σε περιπτωση εχθ ροπρα ξ ιων μετα"'υ '
t"' γερμανικων
' '
και συμμαχικων απο β ατι-

κών δυνάμεων. Κοντολογίς, με ποιους αντισυμβαλλόμενους και με ποιους

όρους μπορεί να συμφωνηθεί η ανακήρυξη των Αθηνών ως ιιανοχύρωτης πό­
λης». Ήδη στη λίμνη του Μαραθώνα η ιιDienstelle 3000» της SD έχει το­
ποθετήσει εκρηχτικά . Τα έχουν μεταφέρει 6 γερμανικά φορτηγά αυτοκίνη-
' '
'ψ συν το φραγμα και να στερησουν την
τα και ειναι ικανα να καταστρε ' ' Αθ'
ηνα

από πόσιμο νερό. Εκρηκτικά, επίσης, έχουν τοποθετηθεί και σε στοές στον
Λυκαβηττό, στα εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος στο Νέο Φά.­
ληρο και στο Κερατσίνι, αλλά και σε διάφορα κτήρια της πρωτεύουσας. Την
αποστολή, λοιπόν, να εξεύρει σοβαρούς και υπεύθυνους Έλληνες συνομιλη­
τές αναλαμβάνει ο ανθυπασπιστής (Fahnrig) Roland Hampe (ι<Weber»).
Γεννημένος το 1908 και γιος καθηγητή της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της
Χαϊδελβέργης, ο μετέπειτα διαπρεπής αρχαιολόγος Hampe έχει υπηρετήσε ι
στο Τμήμα ΠΙ (επεξεργασίας πληροφοριών , αντικατασκοπ ίας, αντι-σαμπο­
τάζ) της Ast Αθηνών, μέχρι τον Σεπτέμβριο του 194 3. 32 Είναι φιλέλληνας
και μιλάει καλά ελληνικά, χρησιμοποιώντας συχνά αρχαιοελληνικές εκφρά­
σεις. Οι προσπάθειές του των ημερών εκείνων έχουν περιγραφεί από τον ίδιο
σε διάλεξη που έδωσε στις 25 Νοεμβρίου του 1954, στο Ινστιτούτο Ευρω­
παϊκής Ιστορίας του Μάιντς. 33 Με βάση την αφήγηση του Hampe έχουν ήδη

3 1. Το τηλεγράφημα έχει σταλεί στις 6.10.1 944 : ΤΝΑ (PRO) HS 5/570.

32. Βλ. ΤΝΑ (PRO) κν 2/977.
33. Βλ. Roland Hampe, Die R e ttung A thens im Oktober 1944, lnstitut fίir E uro-
pai sche Geschichte Mainz, Vortriige , Franz Steiner Verlag-Wiesbad en, 1955. Η
πληρέστερη απόδοση του κειμένου στα. ελληνικά, με τίτλο Η διάσωση της Αθήνας τον
Οχτώβpιο του 1944, έγινε το 1994.
710 ΠΕΤΡ02; ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

ι
γραφει αρκετα.
ι ·'14 'Ε τσι, η επανα
'λη ψ η
Ι τους εuω
<;> ι θ ι ι
α ηταν περιττη.
Π αραμε-
Ι

νουν, αντίθετα, άγνωστες άλλες διαπραγματεύσεις των Βρετανών με τους

Γερμανούς. Γι' αυτές, παρακάτω. Χαρακτηριστική όμως είναι η περίπτωση
του (συνταγματάρχη) Brian Dillon, ανώτερου Βρετανού αξιωματικού-συν­
δέσμου στην περιοχή της Λιβαδειάς. Ο ίδιος αφηγείται: 35

Τον Σεπτέμβριο του 1944 έλαβα την εντολή να προσπαθήσω να πείσω τον το­
πικό Γερμανό διοικητή:16 να παραδοθεί στους Βρετανούς και να παραμείνει
στη θέση του, μέχρι να φθάσουν βρετανικές δυνάμεις. Του έστειλα μια επι­
στολή με την υπογραφή Brian, ταγματάρχης, και έμεινα έκπληκτος όταν εί­
δα την απάντησή του να απευθύνεται στον 85608 ταγματάρχη Β. Ε. Dillon,
Βασιλικό Σύνταγμα του Norfolk. Η γερμανική κατασκοπία ήταν εντυπω­
σιακά αποτελεσματική. Ο διοικητής πρότεινε να συναντηθούμε σ' έναν μό-
'~ απο' τη Λ ι β α δ εια.
λο, ει;,ω ' Ο χα θ'ενας μας επρεπε να συνο δ ευεται
1 1
' ' απο εναν αν-
,

δρα και να cρέρει μόνο πιστόλι.

Δεν το ριψοκινδύνευσα και πήρα μαζί μου μια ομάδα με ένα πολυβόλο Bren
και την έκρυψα σε απόσταση 130 μέτρων από τον μόλο, με τη διαταγή να μη
χτυπήσουν αν δεν με δουν να βγάζω το καπέλο μου και να δείχνω κάποιον.
Ύστερα, κοίταξα με τα κιάλια μου και είδα το γερμανικό αυτοκίνητο να έρ­
χεται, αφού προηγουμένως είχε αcρήσει δύο άνδρες με ένα πολυβόλο Spandau
σε απόσταση 270 μέτρων, από την άλλη πλευρά του μύλου. Πήρα μαζί μου
τον Γιώργο Αστρά, ως διερμηνέα.
Οι Γερμανοί αξιωματικοί ήταν δύο. Ένας συνταγματάρχης και ο υπασπι­
στής -του, ένας υπολοχαγός που μιλούσε αγγλικά. Ο υπολοχαγός είπε ό-τι ήθε-
λε (('Η μουν επικεφα λ' 'δ ας που εκα ψ ε
1
' '
απο καφο να με συναντησει. ης της ομα '
' '
το σ-τρα-τοπε δ ο σας», προσ
ι θ e:σε, (ικαι παρe:μe:ινα
ι ι
κρυμμe:νος για δ υο
ι ε βδ ομα- '
δες μήπως και μπορέσω να σας συλλάβω~ι.
Τους είπα πως, καθώς οι Γερμανοί υποχωρούν παν-τού και αποσύρονται
από την Ελλάδα, θα έπρεπε να παραδοθούν και να τηρήσουν -τον νόμο και -την
τάξη, μέχρις ότου φθάσουν βρε-τανικές μονάδες, κάτι που, όπως, πισ-τεύω, θα
γίνει σύντομα.
Ο συνταγματάρχης απήντησε: ό-τι θα διακινδυνεύσουν την e:πιστροcρή τους
ι
Γ ερμανια. (( φ ο β'ασ-τε τους cρι'λ ους σας τους κομμουνιστες;ιι
ι 1
στη με ρωτησε.

Δεν ήταν χαζός. Γι' αυτό τον λόγο τούς θέλαμε να μείνουν. Κα-τόπιν , πρό-

34. Βλ., ενδεικτικά, Ζαούσης , Οι δύο Όχθες, ό. π., σ. 544 χ.εξ.

35. David Shirreff και Arthur Sharman (επιμ. ), Suffolk M emories: Stories of
Walb erswick and Blythburgh people during World War Π, σ. 139-140· Brian Dil-
lon, συνέντευξη. Μεταπολεμικά, ο Dillon υπηρέτησε ως εκπαιδευτής στον ελληνικό
στρατό.
36. Επρόκειτο για τον αντισυνταγματάρχη (Oberstleutnant) Hans Hδstl, τότε διοι­
κητή του 18ου Αστυνομικού Συντάγματος Ορεινών Καταδρομέων των SS (SS-Gebirgs-
jager-Polizei-Regiment 18).
 «0 ΑΙΤΛΟΣ ΠΙ'ΟΞΕΝΟΣ » 711

τεινα να του χάνω το τραπέζι. Αρνήθηκε ευγενικά, προσθέτοντας : <<Παρ' όλο

που γνωρίζω πως το γεύμα σας θα είναι πολύ καλύτερο από το δικό μοωJ.

Στην Αθήνα τα πράγματα είναι διαφορετικά. Δεν υπάρχει μόνον η απειλή

του ΕΛΑΣ αλλά ο φόβος για τις ανατινάξεις. Εκτός, λοιπόν, από τις επαφές
του Hampe, διεξάγονται και απευθείας διαπραγματεύσεις μεταξύ Βρετανών
και Γερμανών. Μεσολαβητής ανάμεσα στις δύο πλευρέ ς (και όχι διαπραγ­
ματευτής, όπως σποραδικά αναφέρεται) είναι ο Emil Sandstrδm, ο επικεφα­
λής του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού (IRC) στην Ελλάδα. Διαπραγματευτής
/ /
λογαριασμο Β ρετανων 'Αθ ηναιος
'δ ικηγορος και συ-
1 1
για των ειναι ο γνωστος

νεργάτης της Foι·ce 133 Δημήτριος Ζέπος. 37 Στο σπίτι του, στον αριθμό 11
της οδού Αλεξάνδρου Σούτσου , στο Κολωνάκι, λειτουργεί και ασύρματος που
τον έχει μεταφέρει εκεί ο Δημήτρης Μαρινόπουλος της «Ιερής Ταξιαρχίας>>,:iΒ
ι Ι Ι ι β Ι 'δ Ι Ι Ι
κρυμμενο σε ενα χαροτσι με καρ ουνα ενω οι ιος ειναι ντυμενος αντιστοιχα.

Οι διαπραγματεύσεις διεξάγονται στη Σουηδική Πρεσβεία, με τους δύο εκ­

προσώπους σε χωριστά δωμάτια και τον Sandstrδm να μεταφέρει τις από­
ψεις του ενός στον άλλο. :i!J
Στις lO Οκτωβρίου ο Dolbey διαβιβάζει στον Scobie μια σειρά από δια­
δοχικά. τηλεγραφήματα που έχει λάβει από τον Sheppaι·d. Λόγω της ιδιαί-
τερης σημασιας
/
' του, το α δ ημοσιευτο κειμενο τους παρατι'θ εται αυτουσιο:
1 /
ι 40

Άκρως απόρρητο. Α. Οι διαπραγματεύσεις που διεξήχθησαν το βράδυ της 8ης

προς την 9η Οκτωβρίου, ανάμεσα στον Sandstrδm και στον von Wunner [;]
τον επίσημο εκπρόσωπο του Felmy, κατέληξαν στις ακόλουθες προτάσεις. 1.
Οι διαπραγματεύσεις στηρίχθηκαν στο γεγονός ότι οι Σύμμαχοι αδυνατούν αυ­
τή τη στιγμή να ελέγξουν έναν αριθμό (γερμανικών) μονάδων ή να παρεμπο­
δίσουν την αποχώρησή τους. 2. Οι προτάσεις υπόκεινται στην έγκριση του
Συμμαχικού Στρατηγείου και των ανωτέρων του Felmy. 3. Οι διαπραγμα­
τεύσεις που άρχισαν στις 20.00 της 8ης Οκτωβρίου και διήρκεσαν
24 ώρες,
μπορεί να συνεχισθούν με κοινή συναίνεση. 4. Μια ελάχιστη φρουρά από 100-

37. Σύμφωνοc με τον ατομικό του φάκελο στην SOE [ΤΝΑ (PRO) IIS 8/763] α[ ... ] με
εντολή του Καtρου διεξήγαγε τις αναγκαίες διαπραγματεύσεις για την παράδοση των
Γερμανών)). Για τον ασύρματο, βλ. 6.π. και Κώστας Ζέπος, συνέντευξη. Ο Δημήτριος
Ζέπος είχε στρατολογήσει στην SOE και τον -μαθητή τότε - γιο του, Γιάννη. Στον ίδιο
φάκελο, ως διευθύνσεις του Γιάννη Ζέπου αναφέροντοcι ... η Σχολή Παναγιωτόπουλου­
Ελευθεριάδη (Βασιλίσσης Σοφίας 23) και η 3η Ομάδα Ναυτοπροσχόπων, με διεύθυν­
ση το σπίτι του Δημήτρη Μαρινόπουλου (Σολωμού 54).
38. Για την ιιlερή ΤαξιαρχίαΗ, βλ. Μακρήι;-Στάϊκος, Κίτσος Μαλτέζος, σ. 11 9 χ.εξ.
39. Hampe, 6.π., σ. 75.
40. Τ Α (PRO) HS 5/570. Πρέπει να σημειωθεί ότι στα τηλεγραφήματα που ακο­
λουθούν η χρήση της λέξης «Ballroorωι άλλοτε υποδηλώνει ένα πρόσωπο και άλλοτε
περισσότερα.
712 Π RΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚl'ΗΣ-ΣΤΑiΚΟΣ

300 άνδρες θα παραμείνει, προκειμένου να παραδοθεί στους Συμμάχους. 5.

Μετά την υπογραφή της συμφωνίας, θα δοθούν 72 ώρες για να αποσυρθούν οι
άλλες γερμανικές δυνάμεις. Παράταση μπορεί να δοθεί με κοινή συμφωνία. 6.
Οι εχθροπραξίες θα επαναληφθούν τη νύχτα, αμέσως μετά τη λήξη της προ­
θεσμίας εκκένωσης. 7. Οι εχθροπραξίες θα παύσουν μόνο στις περιοχές των
Αθηνών και του Πειραιά και των περιχώρων τους. 8. Μέχρι την εκπνοή της
προθεσμίας εκκένωσης, οι παραπάνω περιοχές οι οποίες περιλαμβάνουν το
Ψυχικό αλλά όχι την Κηφισιά, τον Πειραιά και το Φάληρο, θα αστυνομεύο­
νται από 1.000 Γερμανούς, μάχιμης μονάδας. 9. Δεν θα υπάρξει επίθεση κα­
τά της μονάδας αυτής μέχρι την πάροδο 12 ωρών από τότε που θα εγκατα­
λείψει την Αθήνα. 1Ο. Οι συμμαχικές δυνάμεις θα σταματήσουν στα Μέγαρα
μέχρι το πέρας της εκκενώσεως. Όμως τις τελευταίες ώρες πριν από αυτό, θα
κινηθούν προς το αεροδρόμιο της Ελευσίνας. 11. Δεν θα υπάρξει καταστροφή
κρατικής ή ιδιωτικής περιουσίας. 12. Οι καταστροφές θα περιοριστούν σε στρα­
τιωτικά εργοστάσια που έχουν κατασκευάσει οι Ούνοι, τα οποία και θα κατο­
νομασθούν. 12. Δεν θα υπάρξουν καταστροφές σε αεροδρόμια, στις δεξαμενές
και στο λιμάνι του Πειραιά, που πρόκειται να χρησιμοποιηθεί μόνο για μη
στρατιωτική συγκοινωνία και από δυνάμεις του Λιμενικού Σώματος. Οι τε­
λευταίες μπορεί να χρησιμοποιηθούν οπουδήποτε στην Ελλάδα. 13. Οι Γερ­
μανοί θα εξουδετερώσουν ή θα απομακρύνουν όλα τα υποθαλάσσια εμπόδια.
Επίσης, τις θαλάσσιες και τις χερσαίες νάρκες και τις βόμβες , που προορ ίζο­
νται για την καταστροφή του λιμανιού και των σημείων προσέγγισής τους. Εάν
τούτο είναι αδύνατο από έλλειψη χρόνου ή μέσων, θα μας γνωρίσουν επακρι­
βώς πού βρίσκονται. 14. Προκειμένου να αποφευχθεί η πώληση ή αφαίρεση
ιδιωτικής περιουσίας και πλεοναζόντων τροφίμων και ρουχισμού, θα συσταθεί
επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού, η οποία θα αναλάβει τα αποθέματα.

Β. Οι του BaHroom λένε πως τη μεγαλύτερη δυσκολία συνάντησαν σχετικά

με το ζήτημα της παράδοσης ακόμα και μιας μικρής δύναμης, όπως αναφέ­
ρεται παραπάνω , στην παρ. 4. Οι Γερμανοί ήθελαν περαιτέρω διαπραγμα­
τεύσεις για την αποχώρησή τους.

C. Ο von Wurmer δήλωσε πως θα επιστρέψει το ίδιο βράδυ, με τις τελικές

απόψεις του
Felmy. Αντί γι' αυτό, του ζητήθηκε από τον F e lmy να διαβιβά­
σει τους όρους τηλεφωνικά, σε ανώτερο αξιωματικό. Πιστεύεται ότι πρόκει­
ται για τον Lohr που τώρα: βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη.

D. Σύμφωνα με σχόλια του Ballroom, είναι αμφίβολο το εάν οι Γερμανοί θα

δεχθούν ακόμα και μια συμβολική παράδοση. ίπερέβαλε τον αριθμό των δυ­
νάμεών μας στην Πελοπόννησο και πρόβαλε την εικόνα μιας ταχείας προέ­
λασής τους μέσω Αττικής. Η μετάδοση από τον Τύπο και το Ραδιάpωνο πλη­
ροφοριών για πολυάριθμες αποβάσεις στη βόρειο Πελοπόννησο θα είναι ζω­
τικής σημασίας.
r
[

« Ω ΑΓΓι\02: Π l'ΟΞ Κ\ΟΣ ,, ί 13

Ε. Σε μεταγενέστερο μήνυμά του , ο Ballroom αναφέρει πως πληροφορήθη ­

κε από τον Sandstrόm ότι ο Felmy αποδέχθηκε κατ' αρχήν τις προτάσεις αλ­
λά: ότι ίσως ο L ohr τις έστειλε στο Βερολίνο. Υπάρχουν ισχυρές πιθανότητες
να γίνουν δεκτές από το Βερολίνο. Ο Felmy ζητάει να ορίσουμε έναν απο­
κλειστικό μας πληρεξούσιο, καθώς βρίσκεται σε επαφή με δύο ή τρεις Βρε­
τανούς αξιωματικούς-συνδέσμους στην Αττική .

F. Ο Σοφούλης είδε τον Felnιy στις 5 Οκτωβρίου και εκείνος συμφώνησε στο
να παραμείνουν επαρκείς γερμανικές αστυνομικές δυνάμεις μέχρι την άφιξη
των Συμμάχων. Μετά τη συνάντηση , ο Ballι·oom δέχθηκε γραπτό αίτημα
από τους Τσάτσο, Σοφούλη , Ζέβγο και Μανουηλίδη , με το οποίο ζητούν από
τον στρατηγό S cobie και την ελληνική κυβέρνηση να αποδεχθούν την παρα­
πάνω ρύθμιση. Ο Ζέβγος αδημονούσε να συναντηθε ί άμεσα με τον Felmy
για να συζητήσει τις λεπτομέρειες αλλά: τον εμπόδισαν οι άλλοι. Ο Ballroom
είπε σε όλους να καθήσουν στ' αυγά τους.

G . Οι του Ballroom υποστηρίζουν περαιτέρω ότι αυτή τη στιγμή δεν υπάρ­

χει περίπτωση πλήρους παραδόσεως, καθ' όσον η Αθήνα έχει εκκενωθεί σχε­
δόν ολοκληρωτικά. Ίσως δεχθούμε μικρής έκτασης παράδοση , ως ένδειξη
καλής θέλησης , διότι οι Γερμανοί είναι κάπως ανήσυχοι και βιάζονται να υπο­
χωρήσουν προς τα βόρε ια, από φόβο για μια ταχεία προέλαση δυνάμεων από
-~'
την Πελοπόννησο . Είναι διατεθειμένοι να ανο ίξουν τα αεροδρόμια, τα λιμά­
νια κλπ ., προκειμένου να αναχωρήσουν σε τρεις ημέρες.

Η. Τα σχόλιά μας: Αυτή είναι η τελευταία ευκαιρία για να εξασφαλίσουμε

την άφιξη των δυνάμεών μας και να αποτρέψουμε τις καταστροφές. Εάν συμ­
φωνείτε κατ' αρχήν, χρειαζόμαστε επειγόντως τις εντολές σας , ειδικά όσον
αφορά τα περιθώρια δέσμευσης του Ballroom, και, εναλλακτικά, τι θα πρά­
ξουμε εάν οι Γερμανοί αρνηθούν ακόμα και τη συμβολική παράδοση. Έχου­
με απόλυτη επίγνωση του ότι η συμφωνία που προτείνουμε στην παρ. Α., πα­
ραπάνω, δεν ανταποκρίνεται στους όρους του Συμμαχικού Στρατηγείου.
Όμως, επαναλαμβάνου με , αυτή τη στιγμή δεν είμαστε σε θέση να ελέγξου­
με ούτε την πλήρη εκκένωση ούτε τον αριθμό των δυνάμεων που θα παρα­
μείνουν στην περιοχή των Αθηνών για να παραδοθούν. Από μια άποψη η δου­
λειά μας υπήρξε επιτυχής, στο μέτρο που δεχθήκαμε επίσημες γερμανικές
προτάσεις και ήρθαμε σε επίσημη επαφή με τους Γερμανούς .

1. Σε κάθε περίπτωση προτείνουμε την πλήρη εκμετάλλευση του φόβου των

Γερμανών για τις αποβάσεις στην Πελοπόννησο.

Α ποι ;::. ι ι ι
εοω κα ι υστερ α, ας μου επ ιτραπε ι να υποστηριι,ω, αρχι
'\; 'ζ
ε ι το
θ'
ε ατρο.

Ο στρατηγός Wilson, πιστός στη διακήρυξη της Καζαμπλάνκας, επιμένει

στην αάνευ όρων παράδοση)) των Γερμανών , αν και γνωρίζει πως κάτι τέτοιο
είναι ανέφικτο . Οι Γερμανοί , φύσει και θέσει, αδυνατούν να συμφωνήσουν σε
714 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙ!Σ- ΣΤΑrΚΟΣ

-έστω συμβολική- αμαχητί παράδοση. Έτσι , ενώ οι διαπραγματεύσεις πα­

ραμένουν απόρρητες, εφεξής ισχύει μια μυστική ιισυμφωνία κυρίων» η οποία
περι λ αμ β ανει
' 'λ ους
ο ' '
τους ορους που ειχαν εκατερω ' θ εν προτα θ ει' , '
εκτος απο '
' '
τον παραπα.νω , ωστε να μη '
θ ιγει ~,
οποιαuηποτε '~,
α.πο τις uυο π λ ευρες. ' Τα γε-

γονότα εξελίσσονται ραγδαία:

Τρίτη , 10 Οκτωβρίου. Ο Hampe επισκέπτεται τον Σοφούλη στο σπίτι του,
στον αριθμό 19 της οδού Δημοκρίτου, και του παραδίδει μια λακωνική γρα­
πτή δήλωση του Felmy, με την οποία κηρύσσει ιιμονομερώς» την Αθήνα ι(ανο­
χύρωτη πόληιι .
Τετάρτη, ] 1 Οκτωβρίου. Η είδηση της αποχώρησης των Γερμανών έχει
πλέον κυκλοφορήσει στην Αθήνα και τα μπαλκόνια. των σπιτιών γεμίζουν ελ-
ληνικει ς, β ι ι ι
ρετανιχες και αμερικανιχες σημαιες, με χ ιν uυνο ομως να προκ
ι ~ ι λ
η-

θούν επεισόδια με τους Γερμανούς κατά την αποχώρησή τους. Έτσι , με εντο­
λή του Felmy, ο Hampe επισκέπτεται τον Έβερτ και του το επισημαίνει. Σε
ελάχιστο χρόνο οι συμμαχικές σημαίες απομακρύνονται από τις οδικές αρτη­
ρίες από όπου θα περάσει ο γερμανικός στρατός. 41
Πέμπτη , 12 Οκτωβρίου. Απορημένοι μερικοί δια.βάτες στην Πλατεία Συ-
, ι λ 'ζ ' ' ι β ι
ντα.γ ματος ακουνε να π ησ ια. ε ι ο ηχος α.πο γερμανικα. εμ ατηρια..
Μ ι
ια μπα.-

ντα. της Wehrmacht κατεβαίνει την οδό Φιλελλήνων, στρίβε ι δεξιά στην οδό
Όθωνος και κατευθύνεται προς το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Η
ώρα είναι 09.45. Ο Felmy χα.τα.θέτει στεφάνι στο Μνημείο και ύστΕpα. παρα­
δίδει τα κλειδιά της πόλης στον Γεωργάτο, τα ίδια κλειδιά που στις27 Απρι­
λίου του 1941 είχαν παραδοθεί από τον Πλυτά στον συνταγματάρχη Otto νοη
Scheven. Στον Ιερό Λόφο, η γερμανική σημαία έχει ήδη υποσταλεί και ο
Felmy αναχωρεί με το αυτοκίνητό του για την Κηφισιά. 42 Η ώρα είναι 10. 30.
Τεράστια πλήθη κατακλύζουν τους δρόμους, ενώ οι καμπάνες ηχούν χαρμό­
συνα. Το μεσημέρι της ημέρας εκείνης, ο F1·ank Macaskie επισκέπτεται τον
'
Ζ επο για να τον συγχαρει.
ι ιγ 'ζ
1 στερα γευματι ει με τον
Δ f ι
α.μα.σκηνο, στο σπιτι

του νομικού του συμβούλου Γιάννη Γεωργάκη , στον αριθμό 1 της οδού Δη­
μοκρίτου.
Παρασκευή , 13 Οκτωβρ ίου. Το «ML 463JJ, με επιβάτη τον Ανδρέα Λόντο,
προσεγγίζει το λιμάνι της Ζέα.ς. Ο Λόντος, σε συνεργασία με τις προσωρινές
λιμενικές Αρχές, ρυθμίζει την εκκένωση του όρμου της Ζέα.ς από μικρά σκά-

41 . Hampe, ελληνική έκδοση , σ. 78.

42. Σε μία από τις δίκες της Νυρεμβέργης, το 1948, ο Felmy καταδικάσθηκε σε
ποινή κάθειρξης 15 ετών «για συμμετοχή σε εγκλήματα πολέμου στην Ελλάδα~~. Το
1951 η ποινή του μειώθηκε και απελευθερώθηκε αμέσως. Γεγονός, πάντως, είναι ότι ο
Felmy ακύρωσε την απόφαση της SD για την εκτέλεση όλων των κρατουμένων στο
στρατόπεδο συγκεντρώσεως Χα:ίδαρίου -ανάμεσά τους οι Σοφούλης και Καφαντάρης-,
τους απελευθέρωσε και έκλεισε το στρατόπεδο.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ Π ΡΟΞ ΕΝΟΣ ,, 715

φη, όπως και τα σημεία απόβασης 1.000 Βρετανών στρατιωτών. Ύστερα επι­
στρέφει στον Πόρο. :Ι 4

Σάββα.το, 1 4 Οκτωβρίου. Στις 9 το πρωί εισέρχονται στο λιμάνι της Ζέας

8 «ML», ναρκαλιευτικά: , 9 ημιολίες και αριθμός οπλιταγωγών που μεταφέρουν
βρετανική στρατιωτική δύναμη . Επικεφαλής όλων , η ημιολία ((ΛΕΗ-29», με
κυ βερνήτη τον Γιώργο Πασπά:τη. Είναι ο πρώτος Έλληνας από τη Μέση
Ανατολή που έχει την τιμή να πατήσει την ελεύθερη αττική γη. Το πλήθος,
που παραληρεί από ενθουσιασμό, τον παίρνει στα χέρια και έτσι τον μετα-
, '
φ ερει μεχρι την ουο
' ι '
~ ' Π α:ν επ ιστημιου . Ε χει ο Πασπατης ' ι t ι
τους εκφωνει εναν συ-

ντομο λόγο και μετά: σπεύδει στους δ ικούς του. Η ίδια υποδοχή επιφυλάσ­
σεται και στη Β' Μοίρα του Ιε ρού Λόχου, η οποία αποβιβάζεται στο Μικρο­
λίμανο ...

Αλεξάνδρεια, 12 Οκτωβρίου του 1944. Το λιμάνι πλέει στη γαλανόλευκη.

Ο Αρχηγός του Στόλου , αντιναύαρχος Βούλγαρης, μεταφέρει το ναυαρχικό
σήμα από τον Ελληνικό Ναυτικό Όμιλο στον θρυλικό ((Αβέρωφ» . Η μουσική
του στόλου παιανίζει το εμβατήριο της Σημαίας. 44
Μεσάνυχτα της 12ης προς τη 13η Οκτωβρίου. Ο συμμαχικός στόλος ανα­
χωρεί για την Ελλάδα. Επικεφαλής, ο ((Αβέρωφ», κατάφορτος από τρόφιμα και
άλλα εφόδια. Κυβερνήτης του -τιμής ένεκεν- ο πλοίαρχος Θεόδωρος Κου-
,
ντουριωτης.
Ε Ι
κεινος και ο
Β 'λ Ι Ι Ι
ου yαρη ς στεκοντα:ι στη γεφυρα, ενω απο τη μου-
Ι

' ' λ ου ακουγεται

σικη του στο Ι Ι
το αγα:πημενο εμ β ατηριο
f του παυ'λου κ ουντου-
'
ριωτη: ι< ΜΙ ', '
αυρη ειν η νυχτα: στα β ουνα ' ... ». '
Σ τη νηοπομπη συμμετεχουν
Ι και

άλλα πολεμικά: πλοία, βρετανικά: και ελληνικά. Ανάμεσά τους ο «ΑδρίαςJ>,

χωρίς πλώρη , και το αντιτορπιλικό HMS ι<B lack Prince». Μεταφέ ρει στρα-
, 'δ ες α λλ'
't'tωτικ ε ς μονα α κα ι Β ρετανους
Ι αξ ιωματ ικους
Ι που προκει't'α:ι
' να υπη -

ρετήσουν στην Αθήνα, στο επι't'ελείο του Scobie. Ανάμεσά 't'Ους, ο Noel R ees.
Δεδομένου ότι η ταχύτητα του ((Αβέρωφ» δεν υπερβαίνει τους 1Ο κόμβους,
τα μεσά:νυχ't'α: τη ς επόμενης ημέρας εγκαταλείπει την Αλεξάνδρεια μια δεύ­
τερη νηοπομπή. Περιλαμβάνει τα βpε't'ανικά βαριά: καταδρομικά HMS ((Ajax>>
και ((Orion» - στο δεύτερο επιβαίνουν ο αρχηγός τη ς επιχείρησης (Flag Of-
ficer) αντιναύαρχος Edward Gerard Napie r (((Gect,,) Manshfield, ο S cobie
και ο HaΓold Macmillan, τότε μόνιμος υπουργός Μέσης Ανατολής και Με­
σογείου . Συνοδεία: τους αποτελούν τα αντιτορπιλικά: ιιΚρήτη» και HMS \ιAl­
denham» .

43 . Φωκάς, 6.π., σ. 596-597.

44. Δημήτριος Δούση ς (αντινοcύαρχος ) , Από τις φυλακές των Γερμανών στη Μέση
Ανατολή (ιδιωτική έκδοση), σ. 36 χ.εξ.
716 Ι1 RΤ ΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΙΙΣ - ΣΤΑΪΚΟΣ

Ο Peter Keeble, επιβάτης και αυτός του ιιBlack Prince>> , θυμάται: 4 5

Βρέθηκα στη γέφυρα πάνω στην ώρα και είδα την πρώτη πλωτή νάρκη να
εκρήγνυται, χτυπημένη από εύστοχη ριπή ενός Oe rlikon, στερεωμένου από
κάτω μου. Οι νάρκες πλησίαζαν τώρα πυκνά και με ταχύτητα. Οι περισσό­
τερες ανατινάζονταν μέσα σε πίδακες νερού και σύννεφα από καφέ καπνό
που έμενε πίσω μέχρι τη γραμμή των πλοίων. Καθώς τα ναρκαλιευτικά που
προηγούνταν τις ελευθέρωναν από τα παλαμάρια τους, το κροτάλισμα των
Oerlikons και των Ροίηt Fives ήταν σχεδόν διαρκές, υπογραμμισμένο από
τις εκρήξεις, καθώς, ένα προς ένα, αυτά τα τρομακτικά επιπλέοντα αντικεί­
μενα εξαφανίζονταν.

Κατά το μεσημέρι , ενώ η νηοπομπή βρίσκεται στα νότια του Πόρου, μια
ι
ναρκη κο
λλαει
ι ι ι λ ι λ' λ ι
χατω απο την π ωρη του επ ιχ ε φα ης ναρκα ιευτ ιχου , του

HMS <<Clinton». Το σκάφος ανοίγει τις στρόφιγγες του ατμού και σταματάει
'
αποτομα. 'Ο μως, πριν χα λ'
α χαλ'
α αντι ληφ θουν '
' στη νηοπομπη' τι συμ β αινει, μια

τεράστια έκρηξη σημειώνεται στο ναρκαλιευτικό HMS <<Larne» που πλέει

ακριβώς πίσω του. Η νάρκη το έχει πλήξει δίπλα στο λεβητοστάσιο. Το σκά­
φος παίρνει κλίση 45° και, όπως σημειώνει ο κυβερνήτης του Α(Γ «Κρήτη», 46
το θ
',
εαμα ειναι ανατριχιαστικο.
, τη γεφυρα
, Σ , ,
οι α ιωματικοι και οι ναυτες του
ξ

κρατούν σφιχτά τους φωναγωγούς και ό,τι άλλο μπορούν, για να μη γλιστρή-
σουν στη θ α'λ ασσα. Κ'
α.ποιος , ' ,
α-cμαγωγος εχει σπασει και οι ατμοι του μα ζ'ι με ,
τον '
πυκνο ' της
καπνο '
τσιμινιερας -cου - λ'
ογω ,
κακης ,
καυσης '
του πετpε λ αιου-

-cο σκεπάζουν ολόκληρο. Ακολουθεί η βύθιση δύο ελληνικών ναρκαλιευ-cικών ,

-cων «Κάσσος» και ιιΚως», ευ-cυχώς μόνο με τραυμα-cίες. Και η τραγωδία ολο-
κληρώνεται με την ανατίναξη του βρετανικού υδροφόρου ι<Petι·onella», το
οποίο βυθίζεται αύτανδρο. Όσο για τον Kee ble, εκείνος σπεύδει στον Άγιο Γεώρ­
γιο, στο Κερατσίνι , όπου πρόκειται να αγκυροβολήσουν ο «Αβέρωφ» και η συ­
νοδεία του. Εκεί εφαρμόζεται στην πράξη μια -μέχρι τότε- μόνο θεωρητική
λύση για -cην εξουδετέρωση των ναρκών: Αφοπλίζονται από δύτες και όσες,
'
λογω ι ι ι
τυπου, παραμενουν ανεπαφες, σηματο
δ ι ι
οτουνται ωστε να τις αποφευ-
ι

γουν -cα πλοία.

Ο ιιΑβέρωφ>ι καταπλέει στον Πόρο την Κυριακή, 15 Οκτωβρίου. Εκεί κατα­

φθάνει και ένα παλαιό καναδικό πλοίο , το
«King David», που μεταφέρει τον
Παπανδρέου, την κυβέρνηση και τον L eepe r. Εκείνος θυμάται: 4 7

45. Ό. π., σ. 175 χ.εξ.

46. Βλ. Γιαννόπουλος, ό. π., σ. 135.
47. Ό.π., σ. 74- 75.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ» 717

Καθώς βρισκόμασταν αγκυροβολημένοι εκεί, ήρθαν πολλοί με καίκια από

την παραλία και μας περικύκλωσαν, λαχταρώντας να πάρει το μάτι τους έστω
ένα σημάδι από την κυβέρνηση, αυτή την κυβέρνηση που ύστερα από τα χρό­
νια της γερμανικής κατοχής θα. ήταν επιτέλους η δική τους. Σκύβοντας από
την κουπαστή, έπιασα τα λόγια: «θέλουμε τον Βασιλιά!)) Ίσως είχαν σκεcρθε:ί
πως τον είχαμε φέρει μαζί μας, καθώς το μόνιμο μοτίβο της εχθρικής προ­
παγάνδας ήταν πως οι Βρετανοί θα επιβάλουν τον βασιλέα στον ελληνικό
/ ' / /
λ αο.
' 'Ο μως, ο β ασι λ ευς δ εν β ρισκοταν στο π λ οιο και, υστερα απο μεριχε:ς
' '
ακόμα ζητωκραυγές και τραγούδια, τα κα"tκια απομακρύνθηκαν.

Αθήνα, Τετάρτη , 18 Οκτωβρίου. Η πομπή με τον Παπανδρέου, τον Scobie

'λλ ες προσωπικοτητες
/ ξ
/ Κερα:τσινι
/
και τις α: '
εκινα:ει α:πο το για να φ θ'
ασει στην

Αθήνα, μέσω της Ιεράς Οδού. Φθάνει πρώτα στην Ακρόπολη, όπου υψώνεται
η ελληνική σημαία, μετά στη Μητρόπολη για τη δοξολογία: και, τέλος, στην
Πλατεία: Συντάγματος για τον <<Λόγο της Απελευθερώσεως1>. Ο Σπηλιωτό­
πουλος έχει ήδη ενημερώσει τον Παπανδρέου σχετικά με την υποδοχή που του
ετοιμάζει το ΚΚΕ και εκείνος έχει προσαρμόσει, αντίστοιχα:, την ομιλία του.
Πλατεία: Συντάγματος. Τα πλήθη συρρέουν, ενώ ο Εθνικός Ύμνος απου-
'ζει.
σια Σ τη θ'εση
/
του ακουγεται το με λ οποιημενο συν θ ημα:: <ι Τ ο
' / ' χουμε '
γρα-

ψει βαθιά μες στην καρδιά μας, Λαοκρατία: και όχι βασιλιάς». Μαζί και το
ιιΚάππα:-Κάππα:-Έψιλον>J. Υπάρχει και ένα μεγάλο τμήμα λαού που παρα­
κολουθεί σιωπηλό, για να μην προκληθούν επεισόδια. Ο Παπανδρέου , από το
μπα λ κονι
ι
του υπουργειου
ι Σ ι s:,
υγκοινωνιας, α:uυνα:τει να μι
ι λ' ι '
ησει, μεχρις οτου,

τελικά, οι πιο ψύχραιμοι επιβάλουν τη σιωπή στους έξαλλους. Και είναι τό­
τε που αναδεικνύονται τα ρητορικά και πολιτικά προτερήματα του πρωθυ­
πουργού. Ο Παπανδρέου «συνομιλεί» με τον λαό και ταυτίζεται με τις επι­
θυμίες του , με αποκορύφωμα τη φράση ιιΠιστεύομεν εις την Λαοκρα:τία:ν»,
που όμως θα τον στιγματίσει πολιτικά διά βίου. Η μεν Δεξιά θα τον αποκα­
λέσει «Νέο Κερένσκυ», εκείνον, δηλαδή, που θα ανοίξει τον δρόμο για την
κομμουνιστική ένοπλη επικράτηση, ενώ η Αριστερά θα τον κατηγορήσει ότι
παραπλάνησε τον λαό. Γράφει ο Χα:τζής: 48

Ο πυρήνας της αντεπανάστασης μπήκε στην πρωτεύουσα, έδωσε: τη μάχη

με το λαό, κέρδισε την αναγνώριση της ύπαρξής του και την ανοχή εκ μέρους
του λαοκρατικού κινήματος και εγκαταστάθηκε στο κέντρο της Αθήνας.

Το κτήριο της Βρετανικής Πρεσβείας στην Αθήνα δεν είναι κατοικήσιμο. Οι

Αμερικανοί που, μέχρι την αποχώρησή τους από την Ελλάδα, είχαν αναλάβει

Ι 48. Ό.π., τό". Δ', σ. 53.

ι
718 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ . ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

τη φροντι
'δ / Ι Ι ι
α. του, το εχουν γεμισει -α.πο το πατωμα. μεχρι το τα
Ι β' Ι
α:νι- μ ε επι-

πλα από τα σπίτια των μελών του προσωπικού της. Έτσι , οLeeper, ο Mac-
millan και πολλοί άλλοι Βρετανοί που έχουν φθάσει ή στα.δια.κά: χα.τα.φθά­
νουν στην Αθήνα., δια.μένουν στη <ιΜεγά:λη Βρετανία.». Ως έδρα, εξάλλου, του
Scobie επιλέγεται το κτήριο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού, εκεί που μέ­
χρι πριν α.πό λίγες ημέρες στεγαζόταν ακόμα. η γερμανική Στρατιωτική Δι­
οίκηση (Feldkommandatur ). Ο συμβολισμός του γεγονότος γίνεται αντικεί­
μενο ευρύτατης προπαγανδιστικής εκμετάλλευσης από το ΚΚΕ, στην προ­
σπάθειά του να καταδείξει τη αΔεύτερτι Κατοχή}). Όμως, το κτήριο επιλέ­
γεται όχι μόνο επειδή βρίσκεται στο κέντρο της πρωτεύουσας , αλλά: και οιότι
οι Γερμανοί έχουν αφήσει εκεί το αρτιότερο τηλεπικοινωνιακό σύστημα στην
πρωτεύουσα.
Σιγά σιγά: αρχίζουν να επιστρέφουν στην Αθήνα παλιοί γνώριμοι, όπως ο
Caccia που μετακαλείται α.πό τη Ρώμη κα.ι ο Warner. Ο πρώτος α.ναλα.μβά­
νει καθήκοντα πολιτικού συμβούλου του Leeper, ενώ ο οεύτερος εκε ίνα. του
συνδέσμου ανάμεσα στη Βρετανική Πρεσβεία και την κυβέρνηση. Προβλή­
ματα, όμως, δημιουργούνται από την επιστροφή τού, αποσχηματισμένου πλέον,
David Balfour ο οποίος εφεξής αντιμετωπίζει την έντονη έχθρα των πιστών
/ / / / /
α. λλα
' και μερικων ιερεων, πα λ α.ιων του γνωριμων. Κα.ι σαν να μην εφ θ α.νε αυ-

τό, η γραμματεία της Αρχιεπισκοπής Οέχεται έναν αριθμό ερωτημάτων, για το

' ι 1 ι λ ι ι ~ ι
α.ν ισχυοuν γαμοι τους οποιους ει χε ευ ογησει η για. το α.ν χινουνευουν να. απο-

καλυφθούν μυστικά που είχε μάθει κατά την εξομολόγηση πολλών πιστών. 49

49. Ba ke r, ό.π. (χωρίς συνεχή αρίθμηση των σελίδων) . Από την άλλη πλευρά: Υπο­
στηρίχθηκε μέχρι και πρόσφατα πως ο Ba lfour έφυγε από την Ελλάδα φορώντας τη
στολή του Βρετανού ταγμοcτάρχη . Πρόχειτοcι, ωστόσο, γ ια: ένα διοcρκώς εποcναλαμβοc­
νόμενο μύθευμα, σημαντική δε ε ίναι η σχετική μαρτυρία του ΙΙλία Ηλιάσκου, συνεπι­
βάτη του Balfour στο ατμ6πλοιο <ιΚορινθία>J που α:πέπλευσε απ6 τον Πειροcιά στις 18
Απριλίοu του 194 1 (βλ. Norman F.J oly, The Dawn of A mateur Radio in th e U.K and
Greece: Α Personal View, σ. 52):

Ήταν Μεγάλη Παρασκευή. Το πλοίο ήταν γεμάτο και το προσωπικό τη ς Βρετανι­

κής Πρεσβείας κουβαλούσε μαζί του τους περισσότερους από τους φακέλους της. Ένας
από τους επιβάτες ήταν ο David Balfour, ο εφημέρ ιος του μικρού ναού στο νοσοκο­
μείο Ευαγγελισμός. Επρόκειτο για μια εντυπωσιακή φιγούρα ψηλού άνδρα, με με­
γάλη μαύρη γενειάδα[ ... l Όταν αναχώρησε το «Κορινθία)) ήταν ακόμα ο ιιΠατήρ Δη­
μήτριοςΗ και μάλιστα χοροστάτησε στη λειτουργία της Α'Jαστάσεως, ενόσω βρ ισκό­
μασταν ακόμα στη θάλασσα [ ... ]Λίγο καιρό αργότερα συνάντησα τον D avid Balfour
στο Κάιρο . Αυτή τη φορά είχε πράγματι κόψει τα γέν ια του χαι φορούσε τη στολή
του ταγματάρχη του Σώματος Πληροφοριών , μιας μονάδας του βρεταναού στρατού.
r
,.

«Ο ΛΓΓΛΟΣ ΠLΌΞF.ΝΟΣ,, 719

Η ζωή του Noet στην Αθήνα κυλάει ανάμεσα στη «Μεγάλη Βρετανία)) και
ι Μ ι Τ ι Σ ι Ι ι θ ι
στο γραφειο του στο ετοχικο αμειο τρατου, μακρια απο τα χα ημερινα ,

έξαλλα ελληνο-βρετανικά γλέντια. Όμως, ούτε οι αρμοδιότητες αλλά ούτε

και η δράση του της εποχής είναι γνωστές. Με εξαίρεση ένα κείμενο που
βρέθηκε στο αρχείο του φίλου χαι συνεργάτη του, του α.νθυποπλοία.ρχου, τό­
τε, John Leatham. ~ο Πρόκειται για. μια δακτυλογραφημένη έκθεση τριών
σελίδων, με κύριο αντικείμενο την αξία του Κόμματος των Φιλελευθέρων
1 1 1
λληνικη πο λ ιτικη
'ζ'Τ ο συνο δ ευτικο εγγραφο, με την υπογραφη του
1
στην ε ωη.

Noel και ημερομηνία 4.11. 1944, αναφέρει:

Αγαπητέ μου John,

Εσωκλείω μια έκθεση που προέρχεται από δευτερεύουσα πηγή μου και αφο­
ρά την κατάσταση που επι:κρατεί σήμερα στο Κόμμα των Φιλελευθέρων. Φο­
βούμαι ότι αδυνατώ να τη μεταφράσω ο ίδιος, ενώ γνωρίζω ότι εσύ μπορείς.
ι
Ε αν λ ι ι
οιπον, αφου τη
δ βι
ια ασεις
δ ι ι 'ζ ~ ι
ιαπιστωσεις οτι παρουσια ει ενuιαφερον , σε

παρακαλώ μετάφρασέ τη και διαβίβασέ τη στον πλοίαρχο Campbell.

Και ένα απόσπασμα της έκθεσης:

ιΙ,·
Ανεξαρτήτως τούτου ευωδούνται αι προσπάθειαι προς ενιαίαν εμφάνισιν του
. αντιεαμικού πολιτικού κόσμου. Της προσπαθε ίας ηγείται το Κόμμα των Φι­
,.
:~
λελευθέρων, μετέχει δε το Λαϊκόν Κόμμα και σημαίνουσαι πολιτικαί προ­
σωπικότητες, εκπροσωπούσαι μικροτέρας πολιτικάς ομάδας, ως οι χ.χ. Μυ­
.
:: λωνάς, Σοφιανόπουλος, Θεοτόκης κλπ. Η σύμπραξις του πολιτικού κόσμου θα
εκδηλωθή δημοσία εντός ολίγων ημερών [ ... ] Η κοινή γνώμη δεν είναι ευ­
χαριστημένη με την Κυβέρνησιν . Εκ των μετεχουσών πολιτικών ομάδων,
μόνον η εαμική παράταξις παρουσιάζει ενότητα εκπροσωπήσεως και από­
ψεων. Τα άλλα κόμματα κατ' ουσίαν απέχουν [ ... ]

50. Ο John L e atham γεννήθηκε στο Γιόρχσερ το 1924. Στη διάρκεια των ετών
1942-1946 υπη ρετεί εθελοντικά στον Ειδικό Τομέα του βρετανικού Ναυτικού, ως αξιω­
ματικός-σύνδεσμός του με το ελληνικό Βασιλικό Ναυτικό. Μετά τον πόλεμο και για
πολλά χρόνια υπηρετεί στην ΜΙ6, συμμετέχει δε και στην αποτυχημέν η απόπειρα ανα­
τροπής του Ενβέρ Χότζα στην Αλβανία. Στις επόμενες δεκαετίες, η σταδιοδρομία του
είναι πολυκύμαντη. Ναυτιλιακές επιχειρήσεις στην Ελλάδα, ηχογράφη ση παραδοσια­
κής μουσικής και εκδηλώσεων σε διάφορες περιοχές της χώρας , υποβρύχια αρχαιολογική
έρευνα με τη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή, σπουδέ ς ιστορίας στην Οξφόρδη , με
απώτερο στόχο τις βυζαντινές σπουδές. Ο L eatha m θα διατελέσει διευθυντή ς του ελ­
{ ·"
ληνικού προγράμματος του BBC ( 1 9 57~1 96 1 ), επαγγελματίας μεταφραστής, ορειβάτη ς
στον Όλυμπο και σύμβουλος στο Μουσείο Μπενάκη . Πνευματιχό του καταφύγιο υπήρ­
ξε το Άγιο Όρος, έγινε: δε Χριστιανός Ορθόδοξος στη Μονή της Σιμωνόπετρας. Πέθα­
νε τον Οκτώβριο του 2004.
720 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

Κάπου στα τέλη Νοεμβρίου, η υγεία του Noel κα.ταρρέει και οι πόνοι τού
γίνονται αφόρητοι. Μια <ιDakota>> τον μεταφέρει εσπευσμένα στο 270 Στρα­
τιωτικό Γενικό Νοσοκομείο, στο Tel-el-Kebir της Ισμαηλίας. Όταν ιιαπο­
θεραπευμένος)) επιστρέφει στην Αλεξάνδρεια, έχει μαζί του μια εικόνα της
Παναγίας, προσφορά: κάποιας άγνωστης γυναίκας σε αθηναϊκό δρόμο. Στο
σημείο αυτό, η ζωή του παύει να διασταυρώνεται με την ελληνική ιστορία.
Αλεξάνδρεια, 1945-1946. Μετά τον πόλεμο η ηρεμία. Τα πρωινά, ο Ν oel
εργάζεται στο γραφείο της επιχείρησης, τα βράδια αναπαύεται στο σπίτι του
με την οικογένειά του ή και με μερικούς Έλληνες φίλους. Στο μεταξύ η θα­
λαμηγός του, η <ιBranwen,,, του έχει επιστραφεί από το βρετανικό Πολεμι­
κό Ναυτικό. Όμως, επειδή βρίσκεται σε άθλια κατάσταση από τη χρήση της
στη διάρκεια. -του πολέμου, ανακα.ινίζε-ται ριζικά στην Αλεξάνδρεια και σ'tις 21
Ιουλίου του 1946 αποπλέει για μια μεγάλη, αποχαιρετιστήρια κρουαζιέρα στο
Ανατολικό Αιγαίο. Επιβάτες της, ο Noel με την οικογένειά: του και λίγοι κα­
λεσμένοι. Πρώτος σταθμός η Fethiye, η παλαιά ελληνικ-fJ Μάκρη, απέναντι
από τη Ρόδο. Μετά, τα Lidjah, κοντά στη Σμύρνη, κατόπιν η Χίος. Όμως τον
Αύγουστο, κάπου έξω από τη Χίο, αρχίζει η αιματουρία. ιιΈχω τελειώσει)), θα
πει ο Noel στην κόρη 'tου. Η κρουαζιέρα διακόπτεται απότομα και η οικο-
, ' '
γενεια ανα.χωρει με αεροπ λ ανο αποΙ την '
κ ωνσταντινουπο λη για το Λ ον δ'ινο.

Λονδίνο, Σεπτέμβριος του 1946. Το θέαμα. της κα-τεστραμμένης από τους

βομβαρδισμούς πόλης είναι θλιβερό. Θλιβερή, όμως, είναι και η ατμόσφαιρα
λ ογω
' '
των σ-τερησεων. Τα '
τροφιμα σπανι 'ζουν "' '
και uιανεμονται με δ ε λ:τιο,
' '
ενω

λειτουργεί και μαύρη αγορά: σε καταστήματα του Σόχο.

Η οικογένεια καταλύει σε μια σουίτα στο ξενοδοχείο
«Ritz>> του Λονδί­
νου και ο πρώτος γιατρός που εξετάζει τον
Noel είναι ο καθηγητής Αλέξαν­
δρος Καββαδίας. Σε λίγο τον επισκέπτεται ο Bowlby για να 'tΟυ παραδώσει
το ΟΒΕ που του έχει απονεμηθεί από τον Άγγλο βασιλέα, ενώ η ελληνική
κυβέρνηση, με τη συναίνεση της βρετανικής, -του απονέμει το Μετάλλιο
Εξαιρέτων Πράξεων . 51 Όμως, από εδώ και ύστερα αρχίζουν οι διαρκείς εξε-
τασεις και αναλ'
, υσεις και χειpουργικες επεμ β'
' ασεις. Γ ια '
-τις πρωτες, υπευ-'
θυνος είναι ο sir Alexander Fleming, με βοηθό την Αμαλία Βουρέκα. Ο Fle-
ming θα συστήσει ένα πειpαμα-τικό φάρμακο που υπάρχει μόνο στην Αμε­
ρική, -τη στρεπτομυκίνη. Την προμήθειά: της και την αποστολή της στο
Λονδίνο αναλαμβάνει η ελληνική κυβέρνηση. Από αγγλο-ελληνικό έντυπο
της εποχής:

51. Σύμφωνα με τις αναμνήσεις της κόρης ~:ου, μια ημέρα του 1944 , στο Κάιρο, ο
Noel R e es είχε δεχθεί τα θερμά συγχαρητήρια του Σοφοκλή Βεν ιζέλου, διότι η ελλη­
νική κυβέρνηση είχε αποφασίσει να του απονείμει ανώτερο ελληνικό παράσημο για την
προσφορά του. Για άγνωστους λόγους, η απονομή ματαιώθηκε.
 «Ω ΑΙΤΛ.ω.: ΠΡΟ ΞΕ ΝΟΣ ,, 721

το F:ΛΛΗ'JΙΚΟΝ ΕΝΔΙΛΦΕΡΟ Ν ΔΙ' f:NA 8111.:TA'JOl\' ΙfΡΩΛ

Εις την ενταύθα εκδιδομένην εφημερίδα του Βρετανικού στρατού 'Τιούνιον

Τζακ", δημοσιεύεται &τ~ εις ένα πρώην πρά.κτορα της βρετανικής μυστικής
υπηρεσίας, σοβαρώς ασθενούντα εις το νοσοκομείον του Σάτον Σάρεϋ, απε­
στάλησαν εκ Ν. Υόρκης κατόπιν παραγγελίας της ελληνικής κυβερνήσεως,
ενέσεις στρεπτομυκίνης.
Πρόκειται περί του Άγγλου αξιωματικού Νόελ Ρις, αρχηγού της Βρετανι­
κ-ής Μυστικής Υπηρεσίας εν Σμύρνη, όστις υπέστη σοβαράν εγχείρισιν.
Το ως άνω cpά.ρμακον απεστάλη εκ Νέας Υόρκης κατά διαταγήν της ελ­
ληνικής κυβερνήσεως. Υπάλληλος της εν Λονδίνω ελληνικής πρεσβείας εδή­
λωσεν ότι ο εν λόγω αξιωματικός προσέφερε μεγάλας υπηρεσίας εις την Ελ­
λάδα. και η ελληνική κυβέρνησις επιθυμεί να. γί11ει πα'Ι το δυ'Ιατόv προς διά­
σωσίν του.

Η στρεπτομυκίνη αποδειχνύετα.ι α.νίκα.νη να. θεραπεύσει τον Noel. Έτσι ,

φθάνει η ώρα. της νέας χειρουργικής επέμβασης, την οποία. αναλαμβάνει ο
κορυφαίος Βρετανός γιατρός sir Arthur Dickson-Wright. Είναι σ' εκείνον
που -πάνω στη χειρουργική κλίνη κα.ι προτού χάσει τις αισθήσεις του- ο Noel
υποβάλλει την τελευταία. παράκληση: ((Γιατρέ, μπάλωσέ με γρήγορα.. Πριν
πεθάνω , θέλω να δω για τελευταία φορά το γαλάζιο Αιγαίο πέλαγος)). Και
Ι Η Ι δ Ι λ' ο Ι Ι δ Ι Ι
πραγματικα: εyχειρηση ιαρκει ε α.χιστα. καρκινος ειναι ιαχυτος , ενω

Ι
εχει προσ
β'λ Ι
α ει και το παyκρεα.ς ...
Χωρίς να ανακτήσει τις αισθήσεις του , ο Noel Carti sle Rees έσβησε στις
20 Μα·ίου του 1947, πριν κλείσει τα. σαράντα πέντε του χρόνια. Από τότε αρ-
'ζ
χι ει η προσπα
/
'θ εια των β ρετανικων μυστικων
1 Ι Ι
υπηρεσιων να τον κρα.τησουν

στο σκοτάδι της Ιστορίας, κυρίως επειδή έδρασε σε τουρκικό έδαφος και οι
επιτυχιες
'
του ε Ιιχαν συχνα
Ι να κανουν
Ι με την α δ ρη
'δ ωρο δ οκια.
' Τ'
ουρκων α ξιω-

'
ματουχων. Α κομα
Ι και η <<ανω'δ υνηιι νεχρο λ ογια
Ι που συντασσει ο ναυαρχος
, '

Lind sey J ackson για τους Times του Λονδίνου, με παρέμβαση του Naval
lntelligence Division δεν δημοσιεύεται. Έτσι , ο Noel Rees θα παραμείνει για
πολλά χρόνια απλώς ως αο Άγγλος Πρόξενος».
Στην Αθήνα., μόνον η Καθημερινή τιμά τον νεκρό φιλέλληνα. Στο φύλλο
της της 22.5. 194 7, στις <ιΣημειώσεις ενός Αθηναίουι/' 2 αναφέρεται:

Ένας ΑΦΑΝΙΙΣ πολεμιστής αλλά και συνάμα μια δραματική προσωπικότης

απέθα.νε προχθές εις το Λονδίνον, μακριά από τους φίλους και την χώραν που
ελάτρευσε, την χώραν διά την οποία, άλλωστε και εθυσιά:σθη. Διότι ο Noel
R ees, ο θάνατος του οποίου α.νηγγέλθη χθες, έπεσε πράγματι για την Ελλά-

52. ιιΑθηναίοςJ> υπήρξε το ψευδώνυμο του δημοσιοyράψου Βασίλη Σπανόπουλου.

722 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΊΆϊΚΟΣ

δα. Δι' όσους έζησαν από κοvrά: την δραματικήν περίοδον της Σμύρνης του τε­
λευταίου πολέμου , η μορφή του ακούραστου χαι απτόητου αυτού πολεμιστού
παραμένει το ωραιότe:ρον σύμβολον αγνού cριλέλληνος και πατριώτου.

Ακολουθεί το πένθιμο ταξίδι της επιστροφής στην Αλεξάνδρεια. Λονδίνο­

Μα.σσαλία με τραίνο, ύστερα. με: καράβι . Στο λιμάνι του Πειραιά, ανεβαίνουν
στο πλοίο ο Χρήστος Γονατάς, ο Franc Macaskie χα.ι άλλοι. Για. τον ύστατο
ι ι ι 'λ
χαιρετισμο προς τον νεχρο συνεργα.τη και φι ο ...
 - ~'

ΚΞΦΑΛΑΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ ΤΕΤΛΡΤΟ

Έλληνες, Φιλέλληνες και άλλοι.

Σκέψεις και συμπεράσματα

Δεν υπάρχουν ενδείξεις πως το ΕΛΜ είναι αντιβρετανικό ή ότι αποκλίνει

προς τη Ρωσία.

Guy Tamplin (23 Σεπτεμβρίου 1943) 1

Υπάρχει και αυτή η διαμάχη ανάμεσα στην SOE και την STS, που αποτε­
λεί ένα αξιοθρήνητο, ίσως όμως αναπόφευκτο γνώρισμα των υποθέσεών μας.

Ου ίνστον Τσώρτσtλ ( 1Ο Φεβρουαρ ίου 1944 ) 2

Εάν πρέπει να αποδοθεί σε κάποιους η ευθύνη για την παρούσα κατάσταση,

όπου τα υπό κομμουνιστική καθοδήγηση κινήματα αποτελούν τις πλέον ισχυ­
ρές δυνάμεις στη Γιουγκοσλαβία και στην Ελλάδα, αυτοί είμαστε εμείς οι
ίδιοι. Οι Ρώσοι απλώς κάθονταν και μας παρακολουθούσαν να κάνουμε τη δι­
κή τους δουλειά, προς το συμφέρον τους. [ ... ] Δεν πρέπει να λησμονείται
πως τις ημέρες που έκαναν την εμφάνισή τους οι Γιουγκοσλάβοι παρτιζάνοι
και το ΕΑΜ, το F01·eign Office είχε συχνά επισημάνει τη σύγκρουση ανά­
μεσα στα βραχυπρόθεσμα και στα μακροπρόθεσμα σχέδιά μας. Ήταν φανε­
ρό πως η υποστήριξη στουι:; Γιουγκοσλά.βους παρτιζάνους θα μας απέδιδε
σημαντικά. στρατιωτικά οφέλη, ενώ το F:ΛΜ στην Ελλάδα εμφανιζόταν ότι
αποτελούσε την τα μέγιστα υποσχόμενη αντιστασιακή δύναμη. Είχε όμως
~
επισημανθεί ότι με το να υποστηρίζουμε τα κινήματα αυτά, δημιουργούσα­ lt
με ακριβώς την κατάσταση που αντιμετωπίζουμε σήμερα. Και στη Γιου­ i~\
γκοσλαβία, τουλάχιστΟ'J, αποκομίσαμε μερικά στρατιωτικά οφέλη. Στην Ελ­ :1
λάδα, όμως, το ΕΑΜ μάς προσέφερε μόνον ενόχληση και προβλήματα. ij
'
Anthon~' Eden (7.6. 1944) 3
1
1

1. ΤΝΑ (PRO) FO 37\/37205/R 9850, ((Ιlαράρτημα Β'η (αδημ.).

2. ΤΝΑ (PRO) CA H 101/24,1 (αδημ.).
3. ΤΝΑ (PRO) CAB 66/5 1/4 (αδημ. ).
 ι

Ε
ΚΤΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ NOEL REES, υπήρξαν και άλλοι πρωταγωνιστές στις σε­
λίδες αυτού του βιβλίου. Για τη μεταπολεμική τύχη αρκετών από αυτούς,
ιδίως Ελλήνων, έγινε ήδη λόγος.
Και τώρα οι Βρετανοί, οι περισσότεροι άγνωστοι ή λησμονημένοι , τόσο
στην Ελλάδα όσο και στην ίδια τους την πατρίδα.
Μετά τον πόλεμο, ο Vladimir Wolfson αναλαμβάνει τη θέση του γενικού
δ ιευ θ υντη, των
θ , '
υγατρικων εταιρειων της
β , , '
ρετανικης αεροπορικης εταιρειας

ι<Β.Ο.Λ.C.1>. Στις 10 Ιανουαρίου του 1954, είναι ένας από τους 29 επιβάτες
στην πτήση της εταιρείας από τη Σιγκαπούρη στο Λονδίνο , μέσω Ρώμης. Εί­
κοσι λεπτά μετά την απογείωσή του από το αεροδρόμιο Ciampino της Ρώ­
μης, το αεροπλάνο, ένα «CometJJ -πρωτοποριακή κατασκευή της εταιρείας
<ιD e Havilland>J- ι<σπάει>> στον αέρα και πέφτει στη Δυτική Μεσόγειο, ανά­
μεσα στα νησιά Έλβα και Μόντε Κρίστο. Το πτώμα του Wolfson ουδέποτε
βρέθηκε.
Ο Harold Gibson παραμένε ι στην ΜΙ6. Επιστρέφει στην Πράγα το 1945,
το 1949 τοποθετείται στη Γερμανία και το 1958 στη Ρώμη, ως ο εκεί επικε­
φαλής της ΜΙ6. Συνταξιοδοτείται το 1958, αλλά παραμένει στην ιταλική πρω­
τεύουσα. Στις 24 Αυγούστου του 1960 , στη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώ­
νων της Ρώμης, βρίσκεται δολοφονημένος στο διαμέρισμά του, στη Via Anto-
nio Boso. Σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή , ο θάνατός του οφείλεται σε αυ­
τοκτονία. Όμως, λόγω του ότι έχει γεννηθε ί στη Ρωσία και έχει, διαδοχικά ,
παντρευτεί δύο Ρωσίδες, ο φάκελός του στην ΜΙ6 επανεξετάζεται, με την
υποψία του διπλού πράκτορα. Σύντομα κλείνει και πάλι .
4

Η μεταπολεμική πορεία και το τέλος του Frank Macaski e αποτελούν τυ­

πικό δείγμα τη ς τύχης μιας ολόκληρης σειράς νέων ανθρώπων, Ελλήνων και
Βρετανών, που ο καθημερινός κίνδυνος της δράσης, οι φυλακίσεις, οι απο­
δράσεις, τα στρατοδικεία του Άξονα και η διαρκής απειλή της εκτέλεσης, το
,
ι<σημερα
ζ '
ω, αυριο πε
θ , ,
αινω>>, επηρεασαν τον
ψ 1 / /
υχισμο του ς τοσο εντονα , ωστε
/

4. West, ΜΙ6, σ. 243. Εκτενήζ αναφορά στην πολυσχιδή δράση του Gibson γίνεται
για πρώτη φορά από τον Jcffe ry, 6.π.

.ι
726 ΠΕΤΡω:: ΣΤ. ΜΑΚΡΙΙΣ-ΣΤΑΙΚΟΣ

η κατοπινή προσαρμογή τους σε έναν ήρεμο και δη μιουργικό κοινωνικό βίο

να. γίνει α.δύνατη. Μια. νεότερη όψη της κχ_α.μέ'Jης γενιάς» -..ης Gertrude Steίn,
με πολλά παραδείγματα.
Το 1945 ο Frank Macas kie , ως αντισυνταγματάρχης πλέον, τοποθετείται
αξιωματικός-σύνοεσμος του αντιβασιλέως αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού με τους
Βρετα'Ιούς. Παράλληλα , συμμετέχει σε μία 'Jέα υπηρεσία, την A nglo-Gι·eek
Information S e1·vice (AGIS, Άγγλο-Ελληνική 'Υπηρεσία Πληροφοριών), δη­
μιούργημα του Leeper, η οποία έχει επικεφαλής τον συνταγματάρχη Kenn eth
J ohnstone και σκοπό την αντίκρουση της διεθνούς αριστερής προπαγάνδας
περί ιμπεριαλιστικής βρετανικής πολιτικής στην Ελλάδα. 5 Το 1947, τέλος,
αντικαθιστά τον αριστερό Geoffrey Hoare στη θέση του ανταποκριτή των
Times του Λονδίνου, στην Ελλάδα. Όμως, το αλκοόλ έχει ε ισχωρήσει για τα
κα λα στις φ
ι λ'β
ε ε ς και στη
ζωη
Ι του. << Μ οι νον ι ι
ενας κα ινουρ γιος πο
'λ εμ ος με σω-
ι

ζει», εξομολογείται στη Φανή Λαμπαδαρίου. Σε λίγα χρόνια δεν θυμίζει τίποτα
από τον παλιό εαυτό του. Όταν στα τέλη του 1951 ξεσπούν οι ταραχές στην
Αίγυπτο, ο Macaskie ζητάει από την εφημερίοα του να τον στείλει εκεί ως
ι Κ ι ι ι Σ 'ζ θ ι β
ανταποκριτη. αι ειναι απο την περ ιοχη του ουε που α τον μεταφερουν α-

ριά άρρωστο στην πατρίδα του , όπου πεθαίνει στις 19 Ιανουαρίου του 1952, σε
ηλικία τριάντα επτά ετών. Από τις νεκρολογίες που δημοσιεύονται στους
Times του Λονδίνου, πιο ανθρώπινη και πιο συγκινητ ική είναι εκείνη του
'
Γ ιωργου Σ εφερη
' , ' '
γ ια την Ο7tοια εγινε λ'οyος '
παραπα.νω .

Ο Ian Pirie πεθαίνει τον Ιούνιο του 1954, αφήνοντας πίσω του την πολύ­
τιμη έκθεσή του, ουσιαστικά ένα απολογητικό υπόμνημα., με πολλές όμως
παρασιωπήσεις και αποκρύψεις στοιχείων για τη δράση της SOE στην Ελλά­
δα. Η τελευταία ταχυδρομική του διεύθυνση που διαθέτουν ο ι βρεταν ικές μυ-
, ι ι ι ι ι ζ
στικες υπηρεσιες ειναι μεσω καποιας τραπε ας στο
Λ ς,ι
ονοινο.
Η Κ
αιτη
Δ
εμερ-
'
τζή, η γυναίκα του , επιστρέφει και ζει στην Ελλά.οα, ως συνταξιούχος πλέον
του βρετανικού Δημοσίου.
Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσ ιάζει η περίπτωση του David Pawson.
Μετά την Απελευθέρωση , επιστρέφει με την Pamela Lovib ond στην Ελλά-

5. DorriJl, ό. π., σ. 31 3 και σημ. 19. Επίσης, με εvτολή του Simonds, από τον Νο­
έμβριο του 1941 ο M acaskie τοποθετείται προσωρινά επικεφαλής του γραφε ίου εκκα­
θάριση.:; της Mf9 (τώρα IS9), που έχει ως αντικείμενο την απονομή ηθικών αμοιβών
και χρηματικών βοηθημάτων σε συνεργάτες της, την αποκατάσταση ζημιών που έχουν
υποστεί κ.ά. Το υπό τις εντολές του προσωπικό του γραφείου αποτελείται από παλαιούς
γνώριμους : Alex Caι·idia, Herbeι·t Packe r (τον υπαρχηγό του Simonds), Κώστα Κου­
μουνδούρο, J ohn R e dpath , Θεοδόση Στεφανίδη , Γ ιάννη Μαυρουδή , Μιχαλόπουλο,
Γιάννη Βαγγελάτο, Παναγή Παπαχρήστο, Μαρίνο Καλλιγά και Νέστορα Βογιατζή.
Την αντίστοιχη υπηρεσία στη Θεσσαλονίκη αποτελούν οι Jimmy Corfe, Απόστολος
Αποστολίδης και Κουκέλης. Στο κτήριο στην οΟό Αμερικής, όπου στεγάζεται το γρα­
φείο Αθηνών, λε ιτουργεί χαι η υπηρεσία εκκαθάρισης της SOE, αυτή υπό τον Dolbey.
 «0 Α Ι'Γ ΛΟΣ Π ΡΟΞΕΝΟ~ ,, 727

δα, εκείνος ως διευθύνων σύμβουλος της <<Powerιι. Το σπίτι τους, στον αριθ­
μό 35 της οδού Στρατηγού Κα.λάρη στο Παλαιό Ψυχικό, γίνεται κέντρο συ­
γκέντρωσης της α.θηνα.ϊκής ((α.cρρόκρεμα.ς» της εποχής. Λίγοι γνωρίζουν τον
αληθινό τους ρόλο στην ελληνική τραγωδία. κα.ι αυτοί, α.να.γκα.στικά , σιωπούν.
Ο Pawson κα.ι η Lovibond εμφανίζονται ως Βρετανοί δια.νοούμενοι χα.ι επι­
θυμούν να μείνουν στην ιστορική αφάνεια. Είναι χαρακτηριστική η τελευταία
παράγραφος της γνωστής επιστολής του πρώτου προς τον Σπύρο Μαρκεζίνη :6

Εά.ν αποφασίσεις να χρησιμοποιήσεις το υλικό αυτό στο βιβλίο σου, νομίζω

πως θα ήταν λάθος να μνημονεύσεις το όνομά: μου, αν μη τι άλλο διότι υπήρ­
ξα ένας πολύ μικρός τροχός στον μηχανισμό. Το να περιλάβεις το όνομά: μου
δίπλα στις ολύμπιες προσωπικότητες, όπως οι στρατηγοί Wavell , Wilson,
Πα.πάγος κλπ. , θα επιφέρει κάποια έλλειψη ισορροπίας στο βιβλίο.

Ο Pawson πεθαίνει στην πατρίδα. του, το 1997. Νεκρολογία. του στον βρε-
τανικο ' Τ'υπο οεν
"" υπα.ρχει,
' ' στα. Β ρετανικα.' Εθ νικα.' Α ρχεια.
ενω ' ο α.τομικος
' του
φάκελος απουσιάζει. 7
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η μεταπολεμική ιστορία του Thomas Bowman.
Επιστρέφοντας στην Ελλάδα μετά την Απελευθέρωση, βρίσκει την επιχεί­
ρησή του στον Διόνυσο κατεστραμμένη χα.ι προσπαθεί να. την ανασυγκροτή ­
σει. Παράλληλα, διορίζεται χαι πάλι υποπρόξενος στην Αθήνα., ενώ το 1949
φερεται να. χατηγορειτα.ι απο μερι'δ α. του ε λληνικου
' ' ' 'Τ'υπου οτι εινα ι ο επικε- ' '
φαλής ενός κομμουνιστικού κύκλου που συνωμοτεί εναντίον της μοναρχίας. 8
Την ίδια χρονιά, εκείνος και ο Κωστής Αντωνόπουλος, ο ιδιοκτήτης της πε-
ριωνυ μης <<μπ λ ε πο λυκατοιχια.ς» στα.
' ' Εξ'
αρχεια, α. λλ' ' '
α και στενο ς συνεργα.της

του Γιαννη
ι Τ '
σιγαντε, ι
δ ι ι
«Μ α.ρ-
' ι
ρυουν την αν ωνυμη ετα. ιρεια με την επωνυμια
ι

μαρα Διονύσου Α. Ε. » , η οποία υφίσταται μέχρι σήμερα.. Ο Bowman πεθαί­

9

νει το 1966.
Ο Francis Noel Baker, τέλος, μετά. τη λήξη του πολέμου παρουσιάζει στα­
διακή ιδεολογική μεταστροφή. Εκλέγεται δύο φορές βουλευτής του Εργατι-

6. Ό.π.
7. Αντίθετα, ο ατομικός φά:χελος της Lovibond Οόθηχε στη δημοσιότητα με δική
μου πρωτοβουλία, ύστερα από τη συ μπλήρωση l 00 ετών από η γέννησή της.
8. Τ:"ΙΑ ( PRO) FO 37 1/38505. Έχω δει μόνον τον τίτλο του φακέλου.
9. Το 2001 τηλεφώνησα στην κόρη του Αντωνόπουλου, την Καίτη Grant, για να τη
ρωτήσω αν θα ήθελε να μου μιλήσει για τον Γιάννη Τσιγάντε. ιιΡωτήστε αυτούς που
ξέρουνιι, ήταν η απάντη σή τηc; και αμέσως μετά, ευγενέστατα, μου έκλεισε το τηλέ­
φωνο. Λίγο αργότερα, τηλεφώνησα στα ιιΜάρμαρα Διονύσοuι> και ζήτη σα κάποιον υπεύ­
θυνο που θα μπορούσε να με πληροφορήσει για την ιστορία της εταιρείας . Ο υπεύθυνος
βρέθηκε, αλλά. ήταν επιθετικός : ιιΚαι ποιος είστε εσείς που θα σας πούμε την ιστορία
μας; Ι> Τελικά, τα στοιχεία βρέθηκαν στην Εφημερίδα της Κuβεpνήσεως.
728 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

κου
ι Κ' ι ι ι
ομματοc; και ειναι συγγραφεας μερικων
β ι βλ'ιων, με πιο σημαντιχοι το

The Spy Web (The Batchworth Press, Λονδίνο 1954). Σ' ένα από τα κεφά­
λαιά του περιγράφεται η γνωστή υπόθεση των ασυρμάτων του ΚΚΕ (Βαβού­
δης, Μπελογιάννης κλπ.). Πεθαίνει σε ηλικία ογδόντα εννέα ετών, τον Σε­
πτέμβριο του 2009.

Ασφαλώς, πολλοί σκεπτόμενοι άνθρωποι απορούν όταν η διεθνής κοινή γνώ­

μη πληροφορείται πως, παραδείγματος χάριν, ο Slobodan Miloshevich, από
πιστός και πολύτιμος φίλος της Δύσης, μετατρέπεται, ξαφνικά, σε ((Χίτλερ
των Βαλκανίων», ο Saddam Hussein, από καλός σύμμαχος των ΗΠΑ στον
'λ εμο του 1ρακ Π ερσιας,
' ' <;:-- για την αν θ ρωποτη
' τα και οι
1 1
πο κατα της σε κινουνο

Taliban, από χρήσιμο στρατό για την εκδίωξη των Σοβιετικών από το Αφ­
γανιστάν, σε μισητούς εκπροσώπους του ολοκληρωτισμού και του σκοταδι­
σμού. Και ας μη μιλήσουμε καλύτερα για τη διαβόητη Al-Qaida χαι για το
ποιος την αν δ ρωσε.
1
Τα
1
συγχρονα παραοειγματα
<;:--' ειναι πο λλ'
1
'
α, ομως το φαινο- '
μενο είναι παλαιό και οξύνεται σε καιρούς πολέμου μεταξύ Μεγάλων Δυνά­
μεων, όταν ο κυνισμός κορυφώνεται, έστω χαι καλυμμένος από ποικιλόμορ­
φους μανδύες.

Δύο, λίγο συζητημένα στην Ελλάδα., ιστορικά ερωτήματα απασχολούν εδώ και
ι
χρονια πο
λλους
ι ξι δ'
ενους -ι ιως
Β ρετανους-
ι ι
ιστορικους :
Η πραy ματικη
ι - θ ετι-
κή ή αρνητική- αποτίμηση του έργου της SOE στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και
τα αίτια της οξείας έως οξύτατης διαμάχης της με την Secret lntelligence
Serνice (SIS ή ΜΙ6 ή ISLD στη Μέση Ανατολή), την, κατά το ήμισυ, αμη­
τέ:ρα>J της. 10 Και ενώ για την SOE έχουν κυκλοφορήσει δεκάδες βιβλίων, βα-
' 1 ι 1 λλ ι ι ι
σισμενων, κυριως, σε προσωπικες αναμνησεις α α κα.ι σε μερος των αρχειων

της που δόθηκαν στη δημοσιότητα μετά το 1999, δεν ισχύει το ίδιο για την

10. Από τη σχετική βιβλιογραφία, βλ., ιδίως : William Mackenzie, The Secret
mstoryof SΟΕ(χαι τον εντυπωσιακό πρόλογο του Μ. R. D. Foot, ιιSΟΕ»· ο ίδιος , (1Was
SOE Any Good ?» , Journal of Contemporary History (1981 ), τόμ. 16, σ. 167· ο ίδιος,
«Memories of' a n SOE Historian>ι, στο : David Staff01·d, Britain and Europ ean R e-
sistance 1940-1 945· D avid Stafford, Churchill and S ecret S ervice· ο ίδιος, ((Churchill
and SOE», στο σιιλλογιχό έ ργο Special Operations Executive. Α new instrumen t of
war· ο ίδιος, (ιThe Detonatoι- Concept: British Strategy, SOE and Euωpean R esista nce
After the Fall of France>ι, J ournal ofContemporary History(l975), τόμ. 10, σ. 185·
Nigel W est, S ecret War, The story of SOE, Britain 's wartime Sabotage Organisation.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡ Ο ΞF:ΝΟ Σ » 729

ΜΙ6. Εδώ το καθεστώς είναι τελείως διαφορετικό. Πλην του ιι U ltra>J , η ει­
σφορά τη ς στη διάρκεια του Β ' Παγκοσμίου Πολέμου παραμένει , επίσημα,
Ι Ι 1 β βλ f Ι Ι Ι
αγνωστη και η σχετικη, περ ιορισμενη, ι ιογραφ ια κινειται, ακομα και ση-

μερα, κυρίως σε επίπεδο φημών και ανεπιβεβαίωτων πληροφοριών. 11

Η τα­
χτική αυτή τουFore ign Office -σ' αυτό υπάγεται η ΜΙ6- έχει και μια ακόμα
συνέπεια: Ενώ οι πράκτορες της SOE, ιδίως στην Ευρώπη, εκθειάζονται και
τιμώνται ως ήρωες, οι άνθρωποι της ΜΙ6 ή της ISLD παραμένουν στο ημί­
φως της Ιστορίας, οι περισσότεροι άγνωστοι, χωρίς ύμνους και επαίνους. Τα.
ίδια., λίγο πολύ, ισχύουν και για. -τους Τομείς Πληροφοριών -του βρετανικού
Στρατού και του Ναυτικού (DMI και DNI , αντίστοιχα).
'
Τοσο Μεγα:'λων Δ υναμεων,
1 1 1 1
ο κυνισμος των οσο και τα υυο
'»' , παραπα.νω , ιστο-

ρικά ερωτήματα έχουν άμεση σχέση με την Ελλάδα των ετών 1939-1944, μια.
μικρή και φτωχή χώρα, όμως στρατηγική ς σημα.σίας για τους εμπολέμους. Η
Ελλάδα έγινε ολοκαύτωμα στον βωμό των συμμαχικών πολεμικών σχεδια­
σμών κατά της Γερμανίας . Είχε προηγηθεί η πρώτη της θυσία, το 1940-1941,
με τους 14.000 νεκρούς που έδωσαν την πρώτη συμμαχική νίκη κατά του Άξο­
να. Δυστυχώς , η λαμπρή αυτή περίοδος της Ελλάδος έχει εν πολλοίς αγνοη­
θεί μετά το 197 4 από την ιστοριογραφία., κυρίως για δύο λόγους: Ο πρώτος εί­
ναι ο ευτελισμός της από τη δικτατορία του 1967 και ο δεύτερος, ο πρωταγω­
νιστικός ρόλος που έπαιξαν ο βα.σιλεύς Γεώργιος Β' και ο Ιωάννης Μεταξάς.
Στο μεταδικτατορικό, αριστερίστικο και λαϊκίστικο κλίμα που επικράτησε -
με όλες τις ολέθριες συνέπειες για την Παιδεία και το μορφωτικό επίπεδο του
ελλψικοό λαού- , περιθώρια για την ειλικρινή αποτίμηση του έργου των δύο
πρωταγωνιστων uεν υπηρ
ι '» ι ξ αν. Τ α τελ ευταια
ι '
λ'ιγα χρονια σημειωνονται
ι '
τασεις

απεξάρτησης από την κυριαρχία της αριστερής προπαγάνδας. Όμως, ο δρό­

μος για. την επίτευξη μιας νηφάλιας και συνθετικής ματιάς θα είναι μακρύς.
Μετά τον θάνατο του Μεταξά, η για συμμαχικούς και στρα.τηγικούς λόγους
ήδη μειωμένη εθνική μας κυριαρχία σχεδόν καταλύεται. Όπως χαρακτηρι­
στικά ανα.φέρει ο Robin Higham, 12 ιι(ο Μεταξάς) γνώριζε την πα.τρίδα του
κα.ι γνώριζε τα Βαλκάνια.. Η Μεγάλη Βρετα.νία. υπήρξε τυχερή που βρισκό­
ταν εκεί για να. αποκρούει αταλάντευτα α.νόητες προτάσεις που τις επινοού­
σαν στο Λονδίνο και, από καθήκον, τις μεταβίβαζαν στο Κάιρο (ελπίζοντας
πως θα τις απορρίψει))). Συμπληρωμα~:ικά , πρέπει να. σχολιαστεί το, δήθεν,
ι Μ ξ' ι ι ι ξ ι
ατοπημα του ετα. α. να α.ρνειται πεισματικα. την επανεντα η στο στρα.τευ-

μα. των αποτάκτων του 19 35, στην πλειονότητά. του ς πρόθυμων πάντα για
κινήματα. και δικτατορίες. Αλήθεια, όμως: Ποιος έμφρων κυβερνήτης θα ανέ-
,.., '
τρεπε την επε τηριυα πεντε ετων , σε καιρο, μα
' , 'λ ιστα , πολ εμου
' , γ ι α να ικανο-

11 . Την πρώτη εξαίρεση, αποτελεί το βιβλίο Μ16 του K eith J effery.

12. Ό.π., σ. 74.
730 ΠΕΤl'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΤΚΟΣ

ποιήσει εκείνους που από την πρώτη στιγμή θα είχαν κατά: νου την οργάνω­ ..;
·,;
ση της ανατροπής του ίδιου κα.ι την κατάργηση της μοναρχίας; Τα μετέπει­
τα γεγονότα της Μέσης Ανατολής δικαίωσαν τον Μεταξά.
Τα 'δ
ι ια., ' '
περιπου, ισχυουν κα.ι για. τον
/
βα.σι λ'εα. Γ εωργιο Β'
1
κα.ι την αρνηση
' του,

μετά τον θά:να.το του Μεταξά:, να περιλάβει στο υπουργικό του συμβούλιο βενι­
ζελικούς πολιτικούς στο όνομα κά:ποια.ς θολής «εθνικής ενότητας », που όμως
υπήρχε -αδιάσπαστη τότε- στον ελληνικό λαό. Για να αντιληφθεί κανείς πό­
σο α.βά:σιμη είναι η συγκεκριμένη μομcρή εις βάρος του, θα πρέπει να αναλογι­
σθεί τι εκπροσωπούσαν την εποχή εκείνη οι -λόγω δια.κοπής των πελατειακών
τους σχέσεων με τους ψηφοφόρους τους- περιθωριοποιημένοι από το 1936 πα­
λαιοί πολιτικοί. Οι σχετικές αναφορές του sir Sydney W aterlow και του Θεμι­
στοκλή Τσάτσου, που μνημονεύονται στις προηγούμενες σελίδες, 13 είναι δια.-
/
' Ε πι β α'λλ ετα.ι, επισης,
cρωτιστικες. ' να σημειω θ ειι οτι
ι ι υπουρyοποιηση
η τυχον
/
των παλ α.ιων πο λιτικων' θα. τους μετετρεπε
' '
α.υτοματα '
σε συνεργα.τες μιας <<μι-

σητής» δικτατορίας, κά:τι που οι ίδιοι θα. αποδέχονταν στο όνομα της λεγόμε­
νης ((εθνικής ενότητας)). Η παρατήρηση αυτή συνδέεται άρρηκτα με τα αμέσως
επόμενα: Όπως συνάγεται α.πό τα. γεγονότα., εά:ν οι πα.λα.ιοί πολιτικοί είχαν κα­
ταλάβει υπουργικούς θώκους σε μια «οικουμενική>> μεν πλην δικτατορική κυ­
βέρνηση, θα ήταν έτοιμοι να «συγχωρήσουν)) τον βασιλέα. για. την «4η Αυγού­
στουιJ. Ωστόσο, όταν τελικά: -έστω την ύστατη στιγμή- εκείνος τους καλεί να
α.να λ α'β ουν τις ευ
θ' ι ι ι ι ~
υνες τους α.πεναντι στον τοπο, οχι μονον οεν τον <<συγχω-

ρούν>J αλλά δειλιάζουν κα.ι αρνούνται να σχηματίσουν κυβέρνηση. Λίγο αργότερα,

Τσολακογ
' λου. Απο'
1
αρκετοι απο' αυτους
' επισκεπτονται
' τον '
κοντα κα.ι ο στρα-

τηγός Νικόλαος Πλαστήρας, ο οποίος περιμένει από τον Χίτλερ να τον χρίσει
πρωθυπουργό για να. υπηρετήσει πιστά τη Νέα Τάξη που οραματίζεται ο
Fίίhrer. Εξάλλου -πριν ακόμα από τη γερμανική εισβολή- έχει προηγηθεί ο
στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος. Όμως εκείνος και η αντίστοιχη προσφορά του
έχουν αμέσως απορριφθεί α.πό τους Γερμανούς, για έλλειψη σοβαρότητας. 14
Με την έναρξη της Κατοχής αρχίζει και τυπικά η ελληνική τραγωδία., χω­
ρίς παρόμοιά: της σε ολόκληρη την Ευρώπη. Μέτρο σύγκρισης με άλλες χώ­
ρες δεν υπάρχει, ούτε καν με τη Γιουγκοσλαβία. Εδώ, εκτός από άλλες συ­
νιστώσες που δεν συναντώνται στην Ελλάδα. (ισχυρό κα.ι αδιάσπαστο κομμου­
νιστικό κόμμα, διαρκής επαφή του με τη Μόσχα, πείρα στον ανταρτοπόλεμο
'
α.πο τον εμφυ 'λ ιο της Ι σπανιας,
' ' θ ονος
αφ οπ λ ισμος
' κ.α. ' ), πρωτευοντα
' 'λο στις
ρο

εμφύλιες συγκρούσεις παίζει το εθνοτικό στοιχείο. Ας θυμηθούμε μόνον την

επιχείρηση εθνοκάθαρσης από τους Κροάτες, εις βάρος, ιδίως, των Σέρβων,
με εκατοντάδες χιλιάδες θυμάτων. 15

13. Βλ. παραπ. , σ. 194 και 190.

14. Για τον Πλαστήρα και τον Πάγκαλο, βλ. παραπ., σ. 175 και 93, αντίστοιχα.
15. Πρβλ. John Keegan, The Second WoΓld War, σ. 493.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ Π ΡΟΞRΝΟΣ ,, 731

Η απαρχή της ελλην ικής τραγωδίας τοποθετείται στα 1916 και στον
λεγόμενο Εθνικό Διχασμό, ενώ οι ρίζες της ανάγονται στις διαρκείς πα­
ρεμβάσεις του ελληνικού στρατού σε μια , έτσι κι αλλιώς, στρεβλή πολιτι­
κή ζωή που τη διακρίνει η κατ' επίφασιν κοινοβουλευτική δημοκρατία. Με
την έναρξη της δεκαετίας του '30 παρατηρούμε την αύξουσα. αρχομανία
και το γεροντικό πάθος του Ελευθερίου Βενιζέλου για τη -με κάθε μέσο ,
θεμιτό ή αθέμιτο - κατάληψη της εξουσίας. 16 Για τον Βενιζέλο της χοινο-
/ uικτατοριας,
β ου λ ευτιχης ~ Ι Ι Ι θ / λ'
μια συντομη ωστοσο χα αρα π εον στρατιωτικη
f

δικτατορία αποτελεί τώρα το αναγκαίο μέσο για την αποκάθαρση του στρα-
,
τευματος και των
,
Σ ωματων Α σφα λ ειας
Ι Ι 'θ
απο χα ε ιχνος
β ασι λ' /
οφρ ονο ς στοι -

, /
χειου -ο υσιαστικα για την πρωτη επι
Ι β
ο
λ ' /
η πιστοποιητικου κοινωνικων φρο-
Ι

νημάτων- αλλά και για την πολεμική προπαρασκευή της χώρας εν όψει του
επικειμένου πολέμου.1ϊ Ακολουθούν: Το 193 3, το κωμικό κίνημα του Πλα-
'
στηρα - ο Β ενι ζ'λ
ε ος ι
χραταει ι
α.ποστασεις ι οντας την εκ
πε ριμεν ι β αση του- /
και το 1935 το τραγικό μεγάλο κ ίνημα, η τ ελευταία άφρων πράξις του
Κρητικού ηγέτη, που θα σημάνει και το πολιτικό του τέλος . Τον Οκτώβριο
της ίδιας χρονιάς, ο Βενιζέλος εξομολογείται στον Γεώργιο Αθανασιάδη-
Ν ο'β α: << Α κουστε
' να σας εμπιστευ θ'
ω χα.τι: ' εχω σκου λ'
' ηχι '
μεσα μου τον

εθνικ ό διχασμό. Τον εδημιούρyησε μια ιστορική περίστασις εξαιρετική.

Αλλά τράβηξε πάρα πολύ και πρέπει επιτέλους να τερματισθεί. Θέλω προ­
τού πεθάνω να ιδώ την Ελλάδα ηνωμένη ψυχικώς, όπως ήτο στα 1912-
1913ιι.18
Δ~στυχώς, ο Βενιζέλος δεν ζει πια στις 28 Οκτωβρίου του 1940 και στους
ι ι ι ι ~ ι ι ψ ι ι
επομενους επτα μηνες, ωστε να οιαπιστωσει την αρρηκτη υχικη ενοτητα του

ελληνικού λαού, τώρα πίσω από τον Μεταξά και τον βασιλέα Γεώργιο Β ' .
Και κάπου εδώ αρχίζει η παρέμβαση, πρώτα της S ection D και της MI(R),
κατόπιν δε της SOE και των «φαιών>J προσωπικοτήτων του αθηναϊκού παρα-
σκηνιου. ' Αποι ι που παρατι'θ ενται στις προηγουμενες σε λ'~
τα στοιχεια ιυες , προ - '
κύπτει ο σχεδιασμός τουλάχιστον τριών βρετανοελληνικών πραξικοπημάτων
με στόχο την ανατροπή του Μεταξά, δύο για την περίπτωση που δεν θα πο­
λεμούσε τους Ιταλούς και ένα σε περίπτωση διακοπής της επαναφοράς στο
στράτευμα των αποτάκτων του 1935. Προκύπτει, επίσης, ο πρώιμος ελληνο­
βρετανικός σχεδιασμός ενός κινήματος στην Κρήτη, τις παραμονές της Μά­
χης, με σκοπό την ανατροπή του Τσουδερού, αλλά και το ότι ιιχάποιος μεγα-

16. Βλ. , μεταξύ άλλων , Πέτρος Στ. Μαχρής-Στάϊχος, ιιΛποστασίες: Τότε και άλ­
λοτε .. . ιι , εφ. Εστία,
21.6.2008.
17. Βλ. Επιστολή Βενιζέλου προς Ζάγχα, ό.π.
18. Από άρθρο του Γεωργίου Αθαvασιάδη-Νόβα που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα
Νέος Κόσμος, στις 19. 3. 1936. Βλ. Νικ. Αβραάμ (επιμ.), Ελευθερίου Κ. Β~ιζέλου, Γνώ­
μ.αι, σ. 97 χ.εξ. (98).
 ....,

732 ΠΕΤ!'ΟΣ ΣΤ. ΜΛΚΡΗΣ - ΣΤΑίκοr

λόσχημος)) των Αθηνών απέστειλε ά:νθρωπό του στο νησί για τη δολοφονία
του βασιλέως. l!J

Έχει υποστηριχθεί, ιδίως από τον C. Μ. Woodhouse, ότι υψηλό ποσοστό των
πρακτόρων των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών στην Αθήνα υπήρξε, ως
προς τις πολιτικές του συμπά:θειες, πλησιέστερα στην Αριστερά παρά: στη
Δεξιά: και, ως προς το πολιτειακό ζήτημα, κατά της μοναρχίας. Σύμφωνα με
'δ Ι ξ 1 Ι Ι Ι Δ ξ 1
τον ι ιο, το φαινομενο ε ηγειται απο το γεγονος οτι 11η ε ια και ο ι μοναρχι-

κοί υπήρξαν πιο αργοί από τους αντιπά:λους τους στην απόφασή τους να αντι­
σταθούν και, συνεπώς, μικρής αξίας για τους Συμμά:χους πριν ε ίναι πολύ αρ­
γά)). 20 Δυστυχώς, και ως προς τα δύο σκέλη της εξήγησής του, ο Woodhouse
Ι
ειτε Ι την α λ'θ
αγνοει Ι
η εια ειτε -αυτοΙ δ εν θ α η
'θ ε λ α 'ψ ω- παριστα-
να το πιστε Ι

νει πως την αγνοεί. Η έκθεση του Pirie είναι τόσο σαφής και αναλυτική αλ­
λά: και τόσο τεκμηριωμένη από τα γεγονότα, ώστε να μην επιδέχεται αμφι­
σβήτηση : Το 1940-1 941, με εντολή του Λονδίνου η Section D στην Αθήνα
Ι / δ ' λ Ι 1 λ 1 'θ
ερχεται σε επαφη σχε ον αποκ ε ιστικα με προσωπα πο ιτικα αντι ετα στο

καθεστώς. Όσο για τους πρά:κτορες που στρατολογεί, εδώ ισχύουν διά:φορα
κριτήρια: Το πρώτο είναι το παραπλανητικό, βενιζελικό προπαγανδιστικό
σύνθημα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, ((Βασιλόφρων ίσον γερμανόφιλος, βε-
ζ λ ικος
νι ε
1 1
ισον αγγ
λ'
οφι
λ 1 Ι Ι
ος)), το οποιο τωρα επανερχεται και γινεται αποφα-
/

σιστικό για τους Βρετανούς. Δεύτερο κριτήριο είναι η μακρόχρονη συνεργα-

'
σια των
β ρετανικων
Ι 1 1
μυστικων υπηρεσιων και των
βενιζλ 1
ε ικων, που
δ ιακο-
1

πηκε το 1935 λόγω της βρετανικής -φανερής και κρυφής- προσπάθειας για
την επαναφορά του βασιλέως στην Ελλάδα. 21 Επιπρόσθετα, όπως αναφέρει
και ο Pirie, οι βενιζελικοί (ή ((πλαστηρικοί») αξιωματικοί διαθέτουν ένα ακό­
μα πλεονέκτημα: Τα αλλεπάλληλα κινήματά τους τους έχουν καταστήσει
έμπειρους στις συνωμοσίες, προσόν που δεν διαθέτουν οι βασιλόφρονες. Με
βάση αυτά τα κριτήρια, οι Βο\νιηaη και Taylor αποφασίζουν πως μόνον οι βε­
νιζελικοί είναι ικανοί να παλέψουν για την απελευθέρωση της Ελλάδος. Δεν
συνάντησα έκθεση ή αναφορά: που να μνημονεύει πρόταση σε <<βασιλόφρονες
και δεξιούς)) για συνεργασία με τη Section D και αντίστοιχη άρνησή τους.
Και ερχόμαστε στους κομμουνιστές, όπου και πάλι η κατευθυντήρια γραμ-
,
μη δ'ινεται '
απο το Λον δ'ινο , υευομενου
~ ~ Ι Ι
οτι εκεινοι,
' Ι τους οργα-
με τη μυστικη '

, 1 ξ Ι λ'
νωση και την πειρα τους στην παρανομια, ε υπηρετουν κα υτερα τους σκο-

πούς της Section D. Στις επαφές μαζί τους κύριο ρόλο παίζει η Έλλη Παπα­
δημητρίου, που της συστήνει τον ιδιόρρυθμο κομμουνιστή Μπακιρτζή αλλά

19. Βλ. παραπ. σ. 173.

20. Woodhouse, Apple of Dίscord, σ. 37.
21. Πpβλ. Clogg, Anglo-Greek Attίtudes, σ. 60 χ.εξ. (70).
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕ:-.ΙΟΣ,, 733

και τον άρχοντα του υποκόσμου ιιΑλεξάτο)), πρώην ληστή στη Μυτιλήνη. Και
ενώ, σε γενικές γραμμές, αυτή είναι η πολιτική σύνθεση των πρακτόρων της
SOE στην Ελλάδα μέχρι την αποχώρηση των Βρετανών τον Απρίλιο του 1941,
το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς οι Pirίe ,
Pawson και Bowman -ο τελευταίος,
στέλεχος πλέον της SOE, κρυφά α:πό το Foreign Office και την ΜΙ6- επι-
δ ιωκουν
' ,
την αποκα:τασταση ' μα:ζ'ι τους, την οποια
της επαφης ' ανα λ αμβ'α:νει ο
ιιήρωας» της SOE, ο ιιΑλεξάτοςιJ. Εκείνος δίνει τις πρώτες χρυσές λίρες στο
ΕΑΜ που το παρουσιάζει στα αφεντικά του ως ιιΛαϊκό ΜέτωποιJ, εκείνος εφο­
διάζει τον ιιΠρομηθέα IlιJ (Κουτσογια:ννόπουλο) με νέους κρυστάλλους για τον
ασύρμα:τό του, ενώ ο ίδιος έρχεται σε επαφή με στελέχη του ΚΚΕ και περι­
γράφει στον Pawson τις προσπάθειές του για την ανασυγκρότηση και για την
απόκτηση επαφής με την Κομιντέρν. Με βάση τις πληροφορίες αυτές, ο Pirie
διαβιβάζει στο Λονδίνο τη σύσταση του Pawson για επαφή μαζί τους, προ-
'
σ θ ετοντα:ς παραπλ ανητικα
' πως δεν προκειται
' ' α λλα' για ακρο-
για κομμουνιστες

αριστερούς εθνικιστές (sic) που α:υτοαποχαλούντα:ι κομμουνιστές , ιιγιατί δεν

βρίσκουν καλύτερο όνομα>> . Έτσι, ενώ ο ιιΠρομηθέας 11» χρησιμεύει, μεταξύ
άλλων, για: τις επαφές του Pawson με το ΕΑΜ, ο ιιΑλεξάτος» , κρυφά από τον
'
κουτσογιαννοπου λ ο, 1 ' ,
χρησιμοποιει τον α:συρμα:το του για την επιχοινωνια με το
1

ΚΚΕ. Την ίδια εποχή, ο λαθρέμπορος -γεγονός πρωτοφανές στην Ευρώπη- γί­
νεται ο μοναδικός επίσημος εκπρόσωπος της SOE στην Ελλάδα, μοιράζει χρή-
ματα , το δοκουν
κατα ' 1
και συγκεντρωνει γυρω
' του ο 'λ ους οσοι εν δ ιαφερονται να
' '
σχηματίσουν ανταρτικές ομάδες. Σε λίγο, τον Μάιο του Ι 942, εφοδιάζει το
ΚΚΕ με 6.000 χρυσές λίρες και έναν ασύρματο κλεμμένο από τον Noel R ees.
Σε αντάλλαγμα, στα τέλη Μαίου ο Άρης Βελουχιώτης διατάσσεται να φύγει
επειγόντως για: τα βουνά κα:ι να: οργανώσει το αντάρτικο του ΕΑΜ. Την ίδια
εποχή αρχίζει και η άμεση επικο ινωνία του Pawson με το ΚΚΕ, μέσω του
ασυρμάτου του Τζήμα. Ο Pirie, από την πλευρά του, προσπαθεί να πείσει το
Λονδίνο ότι το ΕΑΜ δεν ελέγχεται από το ΚΚΕ. ..

Ένα: από τα ερωτήματα που απασχολούν τους Βρετανούς ιστορικούς είναι αν

η SOE επιδίωκε και ενίσχυε τις καθολικές λαϊκές εξεγέρqε ις στις κατεχόμε­
νες χώρες. Σύμφωνα με τον David Staffoι·d, 22 ιιη προώθηση μαζικών λαϊκών

22. ιιChurchill and SΟΕιι, 6.π., σ. 47. Πρβλ., όμως, στο ίδιο συλλογικό έργο , Terry
Chaπnan, ιιHugh Dalton, Poland and SOE, 1940-1942>>, σ. 61 χ.εξ . (65). Κατά τοv
συγγραφέα, ο Dalton θεωρούσε ως πρωταρχικό σκοπό της SOE τηv κιvητοποίηση και
τηv παραχίvηση της αριστερής κοιvής γvώμης, σε ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώ­
πη, στον σχηματισμό ενός μαζικού κινήματος που θα εξεγερθεί αυθόρμητα χατά του
Άξονα.
734 Π ΕΤΡΟΣ ΣΤ. ~ΑΚl'ΙlΣ - ΣΤΛrΚΟΣ

εξεγέρσεων δεν υπήρξε πολιτική της SOE>>. Ο Stafford θεωρείται ως ο «επί­

σημος» ιστορικός της SOE για την Ιταλία και οι γνώσεις του για την κατο­
χική Ελλάδα μοιάζουν μάλλον περιορισμένες. 23 Πέραν, λοιπόν, του ότι εμ­
φανίζεται να αγνοεί τον όρο της σύμβασης ανάμεσα στην SOE και στο Foreign
Office, κατά. τον οποίο η πρώτη οφείλει να ενισχύσει την ανυπακοή και, «αν
ειναι,
1 '
δ υνατον, την ε ξ' 'λ ες τις εχθ ρικες
εγερσηη σε ο 1
χωρες
1
και σ, εκε 1ιν ες που

κατέχονται από τον εχθρό, 24 αγνοεί επίσης τις προτάσεις της SOE Κα·tρου
προς τον Κανελλόπουλο για τον σχηματισμό συνασπισμού πολιτικών δυνά­
μεων που θα οδηγήσει σε <<εθνική εξέγερση» αλλά. και το τηλεγράφημα. που
λαμβάνει ο Myers από την SOE Κα"tρου, στις 27 Φεβρουαρίου του 1943, χα-
δ εν θ ουν
' α'λλ α δ εχομενα, θα
1
τα
' το οποιο
' σε περιπτωση που<< πραγματοποιη εν '
.' ..
' ' ' '
πρεπει να ειναι ετοιμος -σε μεταγενεστερο χρονο και στην κατα ' 'λλη λη στιγ-

μή- για την προώθηση μιας οργανωμένης και συντονισμένης γενικής εξέ­
γερσης του πληθυσμού>>. 2s
Σε απόλυτη συνάφεια με τη γενική λαϊκή εξέγερση που ονειρεύονται στην
SOE, είναι και το ζήτημα της άρσης του βρετανικού ναυτικού αποκλεισμού ~:
,.
που συντελεί τα μέγιστα στη λιμοκτονία του αθηναϊκού λαού. Όπως προκύπτει
'
από πρόσφατη μελέτη του καθηγητή Γιώργου Καζαμία, 26 στα τέλη του 1941
αρχίζει μια διελκυστίνδα ανάμεσα στο Foreign Office και στον Eden, από τη
J
μια πλ ευρα,
J ,
και στο υπουργειο ο ικονομιχουJ π ο λ' '
εμου και στον πρωτο πο λ ιτι-

κό προϊστάμενο της SOE Hugh Dalton, από την άλλη. Το πρώτο τάσσεται
'
υπερ της ' β οη'θ ειας προς την Ελλ α'δ α, το δ ευτερο
επισιτιστικης ' ' του ακο-
υπερ '
μα σκληρότερου αποκλεισμού. Αν κρίνουμε από τις σκέψεις που οδήγησαν στη
δημιουργία της SOE,27 απώτερος στόχος του αποκλεισμού υπήρξε ότι αυτός
θα οδηγούσε τον ελληνικό λαό στην αντίσταση και στην εξέγερση.

23. Έτσι μπορεί να εξηγηθεί το ατόπημά του όσον αφορά τη γέφυρα του Ασωπού,
για την οποία γράφει ότι ανατινάχτηκε από Έλληνες αντάρτες υπό τις διαταγές της
SOE (βλ. Stafford, Churchj]J and Secret Service, σ. 265). <<Επίσημοι>> ιστορικοί απο-
καλουνται
' στη Β ρετανια
' οσοι
' '
εχουν ασχο λη θ ει' εις β α
'θ ος και κατ ' αποκ λ ειστικοτητα
' με

ένα ιστορικό κεφάλαιο ή σε όσους έχουν παραχωρηθεί, κατ' εξαίρεσιν για ανάγνωση,
απόρρητοι φάκελοι των Βρετανικών Εθνικών Αρχείων . Ο Clogg, π.χ., θεωρείται ως ο
ιιεπίσημος» ιστορικός της SOE για την Ελλάδα.
24. Βλ. παραπ. , σ. 54.
25. Βλ. παραπ., σ. 422, και περαιτέρω τεκμηρίωση στον Hastings, ό.π. , σ. 451-452.
26. George Kazamias, ιιΤhe politics ofFamine R e lief fοι· Occupied Greeceιι, στο
συλλογικό έργο Richard Clogg (επιμ. ) , Bearίng Gifts to Greeks, Humanίtarίan Aid
to Greece in the J 940s, σ. 39 κ.εζ.
27. Βλ. παραπ. , σ. 54.
 «0 Α lΤΛΟΣ Π ΡΟΞ Ε 'JΟ Σ » 735

Σύμφωνα με τον ακραιφνή βασιλόφρονα, τον Παναγιώτη Σιφναίο, 2 s στα τέ­

λη του 1943 ι<τα έναντι του βασιλέως αισθήματα είναι ανάμικτα. Συμπάθεια.ν
δe:ν ενέπνευσεν e:ις πολλούς κατά την βρα.χυχρόνιον παρα.μονήν του . Ελάχι­
στοι άλλωστε τον εγνώρισαν. 2 rJ Πάν'tες όμως πιστεύουν ότι αποτελεί σήμε­
ρον ου μόνον εθνικόν κεφάλαιον αλλά και το μόνον θετικόν κεφάλαιον>>. Κα­
-τά -τη σχετική με -την Κατοχή βιβλιογραφία, ελληνική και αλλοδαπή, το λε­
γόμενο καθεστωτικό ζήτημα. κυριαρχεί την περίοδο εκείνη. Από την άλλη
πλευρά, δεν έχει διερευνηθεί πλήρως ο ρόλος της SOE στη δημιουργία. και
στην εξέλιξή του.
Ε ινα.ι
, '
γεγονος πως η '
δ υσφημιστικη ' '
εκστρατεια ενα.ντιον του β α.σι λ εω
' ς Γ ε-
ωργίου συμπίπτε ι με την έναρξη της Κατοχής στην Αθήνα, με εκούσια. ή
ακούσια όργανα. της γερμανικής και της ιταλικής προπαγάνδας πρώτα τον
Λαμπράκη και κατόπιν τον Τσολάκογλου και μέλη της κυβέρνησής του. Σκο­
πός των Γερμανών είναι η αποδυνάμωση του βασιλέως ως εθνικού συμβόλου.
Συνοδοιπόρος και το (γνήσιο) ΚΚΕ, μέχρι τη γερμανική επίθεση κατά της
Σοβιετικής Ένωσης . Από το φθινόπωρο του 1941 , τη σκυτάλη παραλαμβά­
νουν οι ανύπαρκτοι πολιτικοί αρχηγοί με τη σύνταξη των αντιμοναρχικών
τους πρωτοκόλλων . Και εδώ αρχίζει η πολιτική παρέμβαση της SOE: Πίσω
από την επιστολή Γονατά:Jο βρίσκονται οι Bowman και Pirie , εξ ου και η ορ­
γή του δεύτερου όταν ο Noel Rees την υποκλέπτει και διανέμει αντίγραφα.
της στις β ρετα.νικες
' ' της Μ'εσης Ανα.το λ'ης, με α.ποτε'λ ε-
' υπηρεσιες
μυστικες

σμα. να εκ λ ει'ψ ει
/
ο αιφνι δ ιασμος και η επιστ ο λ'
η να ι<χα.ειη.
/ και
/ Ι το
πισω απο

δεύτερο αντιμοναρχικό πρωτόκολλο βρίσκεται ο Pawson. Σκοπός όλων: Να.

εξαναγκαστεί ο βασιλεύς σε δεσμεύσεις που θα ικανοποιήσουν τους πράκτο­
ρές τους στην Ελλάδα., βενιζελικούς, ΗΠλcχστηρικούς>J , αριστερούς, εαμόφιλους
και κομμουνιστές. Ο Bowman, μάλιστα, φθάνει στο σημείο να νοθεύσε ι την
απάντηση του Eden στον Γονατά, για να μην αποκοπούν οι γέφυρες με τον
φίλο του. Παράλληλα, ο λεγόμενος ραδιοφωνικός σταθμός της Παλαιστίνης,
ο οποίος υπάγεται στη δικαιοδοσία της SOE και τελεί υπό την άτυπη καθο­
δήγηση της Έλλης Παπαδημητρίου , γίνεται κέντρο ανεξέλεγκτης αριστερής

28. ιι'Εκθεσις)), ό.π., σ. 31-32. Στο ίδιο πνεύμα, βλ Νικόλαος Καμπα:λούρης , ό. π. ,

ιιΈκθεσις περί της εν Ελλάδι πολιτικής καταστάσεως μηνός Σεπτεμβρίου 1943>> (α:δημ.).
29. Ο Fleischer, βασιζόμενος σε ένα ανόητο απόσπασμα του δημοσιογράφου Cyrus
Sultzberger , υποστηρίζει ότι ο Γεώργιος Β' ήταν μειωμένου νοητικού . Βλ. Στέμμα,
τόμ. 1, σ . 59. Ένας όμως από -τους φανατικούς βενιζελικούς πολι-τικούς που τον είχαν
γνωρίσει, ο Αθανασιάδης-Νόβας, γράφει για εκείνον: ιι [ ... ] -του οποίου τα πατριωτικά αι­
σθήματα , την ήρεμη βαθιά σχέψι και την αλύγιστη θέληση είχα εκτιμήσει από κοντά
κατά την διάρκεια: της άτυχης Μικρασιατικής εκστρατείας~> (ό. π., σ. 98-99). Υπάρχουν
και άλλες ανάλογες μαρτυρίες που δεν έχουν ακόμα δει το φως της δημοσιότητας .
·30 . Βλ. παραπ. , σ. 24 1- 242.
736 ΠΕΤΓΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗl:-ΣΤΑΪΚΟΣ

και αντιμοναρχικΎ)ς προπαγάνδας, με αποκορύφωμα τον κομμουνιστή Δογά:­

νη και τον εκ μέρους του χαρακτηρισμό του βασιλέως Γεωργίου ως ((αρχιφα­
σίσταJ>. 31
Ακολουθεί η περίοδος Κανελλόπουλου. Οι Pirie και Bowman τον καθο­
δηγούν στις διαπραγματεύσεις του με τον Τσουδερό, ενώ ο Glenconner πα.-
νηγυρι'ζει για την επιτυχια τους. ' Απο' ε δω
ι και υστερα
ι αρχι'ζει μια. νεα
ι ι
φαση

της ελληνικής τραγωοία.ς. Κυριcφχημένος από τα εκδικητικά: του συναισθή-

,
ματα απεναντι στον
Γ ι
εωργιο
Β'
και στον νεκρο
ι Μ !: ι
εται.,α, α
λλ'
α και απο τις
ι

χίμα.ιρές του για τη συνένωση της Αντίστασης στην Ελλάδα, ο Κα.νελλόπου-

λ ος , ι
γινετα.ι παιγνιο στα. χερια. της
, SOE και , ,
ενεργει κρυφα. απο τον
ι Τ
σου
δ ι
ερο ,

τον οποίο και αντιπολιτεύεται. Και ενώ εθνικός οιχα.σμός εν καιρώ πολέμου
σημαίνει εσχάτη προδοσία, για να θυμηθούμε τα λόγια που του απηύθυνε ο
Χριστόοουλος Τσιγά:ντες, 32 οιορίζει σε θέσεις κλειδιά: των ελληνικών τα­
ξιαρχιών ό,τι φανατικότερο βενιζελοπλα.στηρικό στοιχείο οιαθέτει το στρά­
τευμα.. Ο φανατισμός τους, η εθελοτυφλία. τους, η επετηρίοα και οι κομμου­
νιστές οιέλυσαν τις ταξιαρχίες. Σκοπός των αξιωματικών και των πολιτικών
που βρίσκονται πίσω τους (Ρούσσου, Καραπαναγιώ-ι-η κ.ά.) υπήρξε ο εξανα-
γκα.σμος του' β ασι λ'
εως Γ εωργιου
ι ι
σε παρα.ιτηση. Σ κοπος
ι '
των κομμουνιστων,

η οιά:λυση του ελληνικού στρατού, ώστε εν όψει της, δήθεν, εΠικείμε'Jης απε­
λευθέρωσης της χώρας να. υπάρχει σ' αυτή μία. μόνον στρατιωτική Μνα.μη, ο
ΕΛΑΣ. Όσο για. την SOE, στις σελίδες αυτού του βιβλίου δίνεται απάντηση
σε ένα. ερώτημα πολλών ετών: Γνώριζαν οι «Άγγλοι>> ότι θα ξεσπάσει το κί­
νημα του 1943; Ναι, η SOE το πληροφορήθηκε έγκαιρα και ουδέν έπραξε για.
να το εμποδίσει. Και γιατί, άλλωστε, να. το εμποδίσει; Όταν αποκαλύπτεται
η κωμικοτραγική κανελλοπουλική σκηνοθεσία. των <<Έξι» βασιλοφρόνων συ­
νταγματαρχών, που πρόκειται να κληθούν για να. συντονίσουν τον
... ΕΛΑΣ και
τον έξαλλο αντιμοναρχικό Ζέρβα, ο Noel Baker, επικεφαλής του πολιτικού
τμήμα.τος της Β6 (του ελληνικού τομέα. της SOE Κα.ί·ρου), τους αποκαλεί
«μελλοντικό κίνδυνοJ>. Δεν είναι δύσκολο να. αντιληφθεί κανείς ποιος ήταν ο
«κίνδυνοςJ>. Όπως ορθά επισημαίνει ο Μ. R. D. Foot, ((ένα μεγάλο μέρος
του έργου της SOE θεωρήθηκε τόσο μυστικό, ώστε να μην χα.τα.γραφεί ούτε
στο ελάχιστο1>. 33 Από την ά:λλη πλευρά:, αν ανατρέξει κανείς στα. σήματα. του
Pawson προς την Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ, θα δια.πιστώσει την ύπαρξη
φακέλων που αποστέλλονται από τη Σμύρνη στον Τζήμα., στο βουνό. Ουδέ­
ποτε, πιθανώς, θα πληροφορηθούμε το περιεχόμενό τους. Να. μιλήσει κανείς
και για. τον Γ ια.ννη
' Τ σιγαντε;
ι Κα.ι ι
εκεινου ι
τα uπομνηματα. υποκ λ'
επτονται

από τον Pawson και αντίγραφά. τους αποστέλλονται στο ΕΑΜ.

31. Βλ. παραπ., σ. 307.

32. Βλ. παραπ ., σ . 356-358.
33. SOE, σ. 251.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ Π Ρ ΟΞ ΕΝΟΣ » 737

Όπως έχει αλλού επισημανθεί, 34 σε περιόδους πολιτιχ.ής ανωμαλίας και

γεγονότων που συνταράζουν τη ζωή ενός τόπου δημιουργε ίται -αυθόρμητα
και σε εκτεταμένα στρώματα της κοινωνίας - το αίτημα για ανατροπή του
status quo, που μετατρέπεται σε όραμα αλλαγής των υφισταμένων οικονο-
' , πολ ιτικων
μικων ' και, γενικα., ' δ ομων.
' κοινωνικων ' αυτο' 'ηταν εκει-
' Τ ο ρευμα '
νο που ανέτρεψε τον Τσώρτσιλ, αν και «Πατέρα της Νίκης>>, στις εκλογές
του 1945. Στην κατοχική Ελλάδα, η αριστερή στροφή, στις βαλκανικές της
~ ι ~ 1 ι 'C λ 1 ' ι
οια.στα.σεις, σε συνουασμο με την υπα.ρ"η του πο ιτικου κενου, α.φηνουν τον
/
(παντα « β ασα.νισμενο»,
' 1
ομως και πα.ντα
' ευπιστο
' α.πεναντι στους χα
/
'θ ε λογης
/
' ' ' ) ελλ ηνικο'λ α.ο' ερμαιο
<1σωτηρες», <ψεσσιεςιι και ι<0ραμα.τιστεςι> ' ~
στη σημα-

γωγία. και στον λαϊκ ισμό του ΕΑΜ. Από το φθινόπωρο του 1942, όταν το
ΕΑΜ αποκτά και πολιτικό χαρακτήρα, στον «θαυμαστό Νέο Κόσμο" που

~ ' λλεται , αποκομμενο απο οτιοη

επα.γγε ~' ποτε ' ' θ υμι'ζει '
το προσφατο και απ ωτε - '

~
:
.•..
. •:..
ρο παρελθόν , συμπεριλαμβάνει στα εξοβελιστέα παλαιά σύμβολα. και τον
«Γλύξμπουργκιι . Και όσο δυναμώνει , στρατιωτικά μεν χάρις στην SOE Καt-

~. ' οε
ρου , πο λ ιτ ικα. '
~ με την εγκα.τα.σταση κομμουνιστικων πυρηνων στις πο'λ εις ' '
' '
και στα χωρια της υπα ι'θ ρου , τοσο η προπαγαν υα.
s:, του αυ 'C'' s:,
"ανεται , σε συνουα.- '
σμο με την κατατρομοκρατηση των ντοπιων π λη θ υσμων.
' ' ' ' Στα.τιστικα., ~
' οεν
μπορεί κανείς να καταγράψει την απήχηση της εαμικής προπαγάνδας, ειδι-
'
χα Ι
στις ευρειες '
περιοχες ι
τις οποιες ε λ' ι εκει που ο φο'β ος
εγχει στρατιωτικα.,
1

και η ανα.γκη κρα.τουν τα στομα.τα κ λειστα.

'
' ' ' Α ρκει' μονο
Ι να θυμηθ ουμε τα λ'
1
ο-

για του J ohn Steve ns : 1<Δεν διακινδυνεύω ούτε καν μία υπόθεση σχετικά με
το ποσοστό των υποστηρικτών του [βασιλέως Γεωργίου]. Είναι πολύ περισ-
, f f Ι ~ Ι Ι λ'
σοτεροι α.πο ο,τι περιμενα και , εωικοτερα, στις περιοχες που ε εγχοντα.ι κα-

τά 100% από το ΕΑΜ, όπου , για τους αντιφρονούντες , ο βασιλεύς μοιάζει η

μοναδική τους ελπίδα». 35

Για. την επιχείρηση «Animals" η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή έχει πε­

ρισσότερο ανάγκη τον ΕΛΑΣ παρά τον Ζέρβα και τούτο διότι, όπως έχει ήδη
επισημανθεί, η μοναδική οδική αρτηρία και η σιδηροδρομική γραμμή που
συνδέουν την Αθήνα με τη Θεσσαλονίκη και τα σύνορα ανήκουν στην περιο­
χή του. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με το ότι οι αντιμοναρχικές πεποιθή-

34. Βλ. Μαχρής-Στάϊχος, Κίτσος Μαλτέζος, σ . 279.

35. Βλ. παραπ., σ. 184, σημ. 30. Πρβλ. την Έκθεση Wallace, σ. 36: ιιΔιαθέτω όλες
τις -από πρώτο χέρι- αποδείξεις που χρειάζομαι για να πειστώ ότι οι χωρικοί, τουλά­
χιστον στη δυτική Θεσσαλία, θα έδιναν τα πάντα για να απαλλαγούν από τον ζυγό του
ΕΑΜ. Δεν φοβούνται ότι οι Ιταλοί ή οι Γερμανοί θα παραμείνουν στην Ελλάδα για πο­
λύ ακόμα. Φοβούνται, ωστόσο, τρομερά ότι το ΕΑΜ θα παραμείνε ι11 .
738 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ -ΣΤΑlΚΟΣ

σεις του Myers συμπίπ-~:ουν με εκείνες του ΕΑΜ, προσδίδει αυξημένη έντα­
ση στο αίτημα για τη μη επιστροφή του βασιλέως πριν από τη διεξαγωγή δη­
μοψηφίσματος. Και το μεν ΕΑΜ (ΚΚΕ) πιστεύει ότι μέχρι τη διεξαγωγή του
θα έχει καταλάβει την εξουσία, με σοβιετική στρατιωτική παρέμβαση ή και
χωρίς αυτήν. Όσο για τον Mye rs, μάλλον αληθεύει αυτό που έλεγε ο L eeper:
<<0 Myers δεν βλέπει πέρα από τη μύτη του ή μάλλον, θα έλεγα, πέρα από
τη μύτη των ανταρτών τοωι. 36
Από την άνοιξη του 1943, ύστερα από τα πρώτα δείγματα των προθέσεων
του ΕΑΜ και σε αντίβαρο προς αυτό, το Foreign Office προσπαθεί να προ-
/ / / /
σε λ κυσει τους
, λ παλ αιους πο Αθ''Ε
ιτιχους ηγετες των ηνων. τσι, υποχρεωνεται

ο βασιλεύς Γεώργιος να χάνει τη δήλωση της 4ης Ιουλίου του 1943. Οι πο-
λ ιτικοι ι ι
απο την π
λ ι ~ ι
ευρα τους , οιαπιστωνοντας οτι επιτε
ι ιλ ι
ους αποκτουν α ια
ξ'

στα μάτια των Βρετανών, εντείνουν την πίεσή τους για το δημοψήφισμα,
απαίτηση που, σχεδόν όλοι, θα εγκαταλείψουν σταδιακά, μετά τα τηλεγρα­
φήματα των Τσώρτσιλ και Ρούζβελτ υπέρ του βασιλέως και την επίθεση του
ΕΛΑΣ κατά του Ζέρβα. Στη γνωστή μας ήδη έκθεσή του, ο Σιφναίος γράφει:

Όταν τέλος επληροφορήθησαν το κείμενον των τηλεγραφημάτων Ρούζβελτ

και Τσώρτσιλ προς τον Βασιλέα, οι προνοητικότεροι εξ αυτών εγκατέλειψαν
και αυτή την αξίωσιν της μη επανόδου του Βασιλέως προ του δημοψηφί­
σματος , ο δε Παπανδρέου είπεν εις τον γράφοντα ότι δεν θα είχε αντίρρησιν
(!) και να επανήρχετο ο Βασιλεύς, θα εξέφραζε δε «απλήν ευχήν» να απου­
σιάσει εξ Ελλάδος κατά: τον χρόνον της διενεργείας των εκλογών.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί , τον τρίτο άξονα του αντιμοναρχισμού (μετά:
τους παλαιούς πολιτικούς και το ΕΑΜ) αποτέλεσαν οι κομμουνιστές και οι βε­
νιζελιχοί αξιωματικοί στις Ένοπλες Δυνάμεις, οι πολιτικοί του Καί ρου -και
αυτοί χωρίς λαϊκό έρεισμα- αλλά και η SOE. Ο Πιπινέλης 37 είναι παραστα­
τικός:

Εν Αγγλία ο τύπος ήρχισε να ενθυμείται ότι ο Βασιλεύς είχεν υποστηρίξει

την δικτατορίαν και εις το Κάιρον όπου ήτο το κέντρον της δημοσιογραφικής
κινήσεως εν Εγγύς Ανατολή, οι περισσότεροι των αγγλοαμερικανών δημο-
σιογραφων ε δ ρα
' 'ξ αντο μετ εν θ ουσιασμου τα αντι β ασι λ ικα συν θ'
' ' '
ηματα και ηρ- '
χισαν να φιλοτεχνούν το τόσον γαργαλιστικόν διά τους αναγνώστας των μυ­
θιστόρημα των παραγνωρισμένων υπό του μοναρχοψασισμού Ελλήνων πα-
/ / / / / /
'
τριωτων του βουνου. ι< Κα'θε τι εκτος απο τον δ ιασυρμον του β ασ ι λικου θ εσμου
απερρίπτετο μετά: περιφρονήσεως, ως είδος παθολογικής οιαστροφήρ>.

36. ΤΝΑ (PRO) FO 371/37202/R 4504.

37. Ό.π., σ. 147-148. .,
.J

:~·

.:r
 «0 ΑΓ!ΆΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ » 739
f
Μ ε βαση ι Ι
τα παραπαvω χαι τα οσα αvαφεροvται στις προηγουμεvες σε
' / λ'
ι-

δες, υποστηρίζω ότι το λεγόμεvο ((χαθεστωτιχό)} ή (<συνταγματικόJ> ζήτημα

υπήρξε τεχνητό χαι πλασματικό, δεv ανταποκρινόταν δε στη θέληση τψ; με­
γάλης πλειοψηφίας του ελληνικού λαού, ως προς την οποία ήταν απορριπτέο
ή αδιάφορο.

Δύο θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με την Κατοχή αφορούν την αναγκαιότητα

ι μη του ανταρτικου
η ι α λλ'
α και το ε λληνικο οφε λ ος αποι αυτο.
f Υπηρ
ι ξαν πο λ ' ' -
λοί οι αντίθετοι στη δημιουργία του: Το Foreigπ Office, η εξόριστη ελληνι­
κή κυβέρνηση, όμως και πολλές προσωπικότητες στην Αθήνα, όπως ο στρα-
, Μ α ζαρα.κης,
τηγος ' ο'λ οι με πειστικη
ι αιτιο λογια '
ι τον φο' β ο των αντιποινων του

εχθρού. Αντίθετο υπήρξε και μεγάλο μέρος των χωρικών της ελληνικής
38

υπαίθρου, που από ανησυχία για τις ζωές των δικών τους και για τις περιου­
σίες τους έφθαναν στο σημείο να καταδίδουν τους αντάρτες στους Ιταλούς.
Αντι'θ ετος, τε'λος, ' 'ζ
οπως yνωρι ουμε, ηταν και ο
, ,
Σ ιαντος, εκεινος
Ι δ ιοτι
Ι ,
απο τη

μια μεριά πίστευε ότι η κατάληψη της πρωτεύουσας πρέπει να είvαι ο πρω-
,
ταρχικος στοχος του
ι ΚΚΕ , ενωι ι
απο την α
'
ι λλη φο β οταν και α.υτος τα αντιποι-
ι '
να, τα οποια ' θα ' ι '
ανεκοπταν την αναπτυ ξη του πρωιμου ι κινηματος.
εαμικου ι

Διαφορετική υπήρξε η άποψη του Τζήμα. Κατ' αυτόν, η δημιουργία ενός ισχυ­
ρού στρατού στα ελληvικά βουνά: θα εξασφάλιζε την κατάληψη της εξουσίας
από το ΚΚΕ.
Είναι αλήθεια πως το αντάρτικο του ΕΔΕΣ αποτελεί, εν πολλοίς, δημι­
ούργημα της SOE. Το ότι όμως και ο ΕΛΑΣ δεν παρέμεινε στα χαρτά ως μια
απλή ονομασία, αναμφίβολα οφείλεται στον Τζήμα και στην SOE Καίρου , ει­
δικότερα δε στον Pawson και στον «ΑλεξάτωJ. Ωστόσο, από εδώ και ύστερα
αρχίζουν τα προβλήματα του ΚΚΕ με τους «ΆyyλουζJ> και την (<lντέλλιτζενς
Σ ερ
' β ις)}. Μ'
ονιμα ' ' ,
κυριαρχημενη απο την εμμοvη ιυεα οτι επικειται η απε- "'' , '
λευθέρωση της χώρας, η ηγεσία του δέχεται ασμένως τις χρυσές λίρες , τα
όπλα και τα εφόδια που η SOE Καtρου προσφέρει στον ΕΛΑΣ, χωρίς όμως
και να ανταποδίδει την προσφορά. με πολεμική δράση αλλά και χωρ ίς να. επι­
θυμεί τους Βρετανούς παρόντες στην Ελλάδα. Έτσι, όπως μας πληροφορεί ο
Noel Bakeι·, το Κάιρο αvαyκάζεται να στέλνει στο ΚΚΕ πλαστές επιστολές
ι
Ρ ωσων ι
στρα"tηyων που το παρακινουν σε ανα
, 'λ
η
ψ
η μαχητικης
1 δ ι
ραστηριοτη-

τας κατά του Άξονα.

Από τις ημέρες του Γορyοπόταμου, και πιο έντονα στη συνέχεια , γίνεται
αισθητός ο διαχωρισμός των βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων σκοπών
και επιδιώξεων του ΚΚΕ και εκείνων τη ς Βρετανικής Στρατιωτικής Απο-

1 38. Ό. π. , σ . 108.

l
740 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

στολής. Βραχυπρόθεσμα: Οι Βρετανοί ζητούν πόλεμο και μόνον πόλεμο κα­

τά του εχθρού,-1 9 δεδομένου μάλιστα ότι εκείνοι παρέχουν στον ΕΛΑΣ όπλα,
χρήματα και εφόδια, εκείνοι διεκδικούν και το δικαίωμα να κατευθύνουν τις
πολεμικές επιχειρήσεις, την ένοπλη αντίσταση στον Άξονα. Αντίθετα, το
ΚΚΕ, οβιδιακά: μεταμορφωμένο σε ΕΑΜ , επιθυμεί την ταχύτατη ανάπτυξή
του σε ολόκληρη την Ελλάδα, με τελικό στόχο την εξουσία. Έτσι, θεωρεί τις
πράξεις δολιοφθοράς που ζητούν οι Βρετανοί ως <<χαμάλικη δουλειά>> και τη
συνεργασία του με τη ΒΣΑ, ως <ιαναγκαστ ικές παραχωρήσεις στους Άγ­
γλους».40 Αποτέλεσμα: Σ' εκείνη τη φάση της κατοχικής περιόδου, ο ΕΛΑΣ
απεχει
f
αποf
οποια δ'
ηποτε δ ραστηριοτητα
f
μπορει' να θ' Ι 1>
εσει σε κινσυνο '
την ανα-

πτυξή του και την εξάπλωση της κυριαρχίας του. Η ενδεχόμενη φθορά του,
με τις επιχειρήσεις που ζητούν οι Βρετανοί ή τα πιθανά αντίποινα του εχθρού
που θα προκαλέσουν την οργή του πληθυσμού και, συνεπώς, την ανακοπή της
προσέλευσής του στις τάξεις του , αποτελούν λόγους αποτρεπτικούς για τη
συμμετοχή του στην ένοπλη αντίσταση. Από την άλλη πλευρά, η ανάγκη του
/ /
για οπ λ α, ο εφοσια:σμος
Ι> Β ρετανους 'β ος οτι θα
1 1 1
του απο τους και ο cρο καταγ-

γελθεί για αντισυμμαχική συμπεριφορά οδηγούν τον ΕΛΑΣ σε μεμονωμένες

επι
'
θ ετικες ι Ι>'
ενεργειες, ιοιως κατα των
Ι Ι
τα
λ ι
ων,
41 f
ασχετες με τον
β
ρετανικο
ι

στρατιωτικό σχεδιασμό.
Μακροπρόθεσμα: Το ΚΚΕ γνωρίζει άριστα ότι, μεταπολεμικά., η Μεγάλη
Βρετανία θα επιδιώξει την επανένταξη της Ελλάδος στη γεωγραφική σφαί­
ρα της επιρροής της, κάτι που αναπόφευκτα θα προκαλέσει την ένοπλη σύ-
'
γκρουση αναμεσα στις δ υναμεις
' της και στις -με δ ιαμετρικα' αντι 'θ ετους σκο-

39. Ενδεικτικά, βλ: α. Δήλωση του Mye rs, όπως τη μεταφέρει ο Χατζής (ό.π., τόμ.
Β', σ. 79): ι<Εμείς όμως, θέλουμε το αντάρτικο να εξυπηρετεί μόνον τον πόλεμο που διε­
ξάγουμε στα πολεμικά μέτωπα και γι' αυτό θα πρέπει να το καθοδηγούμε εμείς , χωρίς
να μπαίνουν στη μέση πολιτικές οργανώσεις και κεντρικά ελληνικά διοικητικά όργα­
να>>. β. Απόσπασμα από έκθεση του Τζήμα (βλ. Φαράκος, Ο ΕΛΑΣ, τόμ. Β ' , σ. 271):
<<Αλλά εκείνη την πρώτη περίοδο όλοι αυτοί οι αξιωματικοί θέλανε περισσότερο να χά­
νουν μικρά σαμποτάζ, ανάλογα με τις παραγγελίες των Άγγλων και λιγότερο να ανα­
πτύξουνε ένα πλατύ εθνιχοαπελευθερωτιχό κίνημα, όπως θέλαμε εμείς». γ. Την αφή­
γηση του Σαράφη (Ο ΕΛΑΣ, σ. 60-61) σχετικά με τη συζήτησή του με τον Myers πριν
αναχωρήσει για τη θεσσαλία. Ο Myers δηλώνει πως «f ... ] 2. Δεν ανακατεύεται στην
πολιτική, γνωρίζει την κατάσταση και θα διαφωτίσει το στρατηγείο Μέσης Ανατολής
3. Έχει εντολή να δημιουργήσει μόνον ανεξάρτητες ομάδες υπό τας διαταγάς του στρα­
τηγείου Μέσης Ανατολής για να χάνουν σαμποτάζ».
40. Έτσι ο Τζήμας (βλ. Φαράκος, Ο ΕΛΑΣ, τόμ. Β ' , σ. 271 και 269, αντίστοιχα).
41. Χαρακτηριστική είναι η προκήρυξη που βρήκε ο Τζήμας στο αρχηγείο του Βε­
λουχιώτη, τον Μάρτιο του 1943. Γραμμένη στα γερμανικά:, περιείχε μήνυμα προς τους
Γερμανούς στρατιώτες, κατά το οποίο οι αντάρτες δεν είχαν τίποτα μαζί τους παρά μό­
νον με τους Ιταλούς. Φαράχος, Άρης Βελουχιώτης, σ. 198. Πρβλ. Fleischer, Στέμμα,
τόμ. 1, σ. 340.
Γ
1
«0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ ,, 741

πούς- δικές του, όπως θα είναι δια.μορφωμένες την ώρα της κρίσης, 42 ανάλο­ 1
γα. και με την εξέλιξη του πολέμου στο Ανατολικό Μέτωπο. Οι «Άγγλου>,
λοιπόν, αποτελούν τον μέγιστο κίνδυνο για τη μελλοντικ-Ιj εξουσία. του ΚΚΕ
και, μα. ζ ι, μ ' αυτους,
' ο'λ ες εκεινες
' '
οι οντοτητες , πο λ ιτικες
' (β α.σι λ ευς
' Γεωργιος,
'
ελληνική κυβέρνηση Κα.tρου) και στρατιωτικές (ελληνικές Ένοπλες Δυνά­
μεις Μέσης Ανα.τολ-Ιjς, ΕΔΕΣ-Ζέρβας, ΕΚΚΑ-Ψα.ρρός, ΠΑΟ, στρατιωτικές
οργανώσεις στην Αθ-Ιjνα. κλπ.) οντότητες που, δυνάμει, θα. τους συνδράμουν
την ώρα της συμμαχικής απόβασης για την απελευθέρωση της χώρας. Οι
ι'δ ιες η
J ορισμενες
' απο' αυτες
' τις οντοτητες
' θα αποτε λ' '
εσουν στη συνεχεια και

τα πολιτικοστρατιωτικά ερείσματα. του βρετανικού παράγοντα. στην Ελλάδα.

Στο πλαίσιο της αντιμετώπισης του εν λόγω (<Χινδύνου>J, το ΚΚΕ επιδιώκει
την ηθικ-Ιj απαξίωση και τη φυσική εξόντωση των κάθε λογής αντιπάλων του,
αντιπάλων όχι στον αγώνα κατά του εχθρού -κάτι τέτοιο θα εμφανιζόταν ως
οξύμωρο- αλλά στον αγώνα του για την εξουσία. Και η μεν ηθική εξόντωση
επιδιώκεται με την εντυπωσιακή του προπαγάνδα -αποτελεσματική κυρίως
στην ύπαιθρο, όπου μονοπωλεί την πληροφόρηση-, η δε φυσική , μέχρι τον Σε­
πτέμβριο του 1943, κυρίως με τα βρετανικά όπλα που του παραχωρούνται για
να πολεμήσει τον εχθρό. Από αυτή την άποψη, ο ισχυρισμός ότι <(το ΕΑΜ
ήθελε να μονοπωλήσει την ένοπλη Αντίστασψ> δεν ανταποκρίνεται στην
' ' ~' '
πρα.γματικοτητα και εινα.ι ιστοpικα αοοκιμος. Σ την ι'δ ια, 'λλ ου, τακτικη
\:'
ε"'α '
για την '
αντιμετωπιση του δ υναμει
' κιν δ'
υνου '
πρεπει να ενταχθ ουν
J η προσπα-
'

θεια του ΕΑΜ (ΚΚΕ) για την παρεμπόδιση της διαr.pυγής από την Ελλάδα
αξιωματικών που θα ενισχύσουν τις ελληνικές Ένοπλες Δυνd.μεις της Μέσης
Ανατολής, αλλά και η <<Κόκκινη τρομοκρατίαJJ 43 που εμφανίζεται στην Αθή­
να από τον Οκτώβριο του ] 943 -πριν αρχίσουν τη δράση τους τα Τάγμα.τα.
Ασφαλείας-, όπως και η εξάπλωσή της στην Πελοπόννησο και σε άλλα μέ-

42. Ενδεικτικά, έκθεση Τζήμα, στο Φαράκος, Ο ΕΛΑΣ, τόμ. Β', σ. 268-269. Πρβλ.
J ohn Ο. latrides, ιιRevolution or Self- Defense? Communist Goals. Strategy, and
Tactics in the Greek Civil Wan>, Journal ofCold War Studies, τόμ. 7, τχ. 3 (2005),
σ. 3 χ.εξ., κυρίως σ. 5 χ.εξ.
43. Για την Αθήνα, βλ. την αφήγηση του Γιάννη Ιωαννίδη, παραπάνω, σ. 568, χαι για
την ΟΠΛΑ, Μαχρής-Στάϊχος, Κ[τσος Μαλτtζος, σ. 220 χ.εξ. Για την <<κόκκινη τρο­
μοκρατίαιι, γενικότερα και ειδικά στην Πελοπόννησο, βλ. Stathis Kalyvas, ιιRed
Terror: Leftist Viole nce during the Occupationn, στο συλλογικό έργο, Mark Mazower
(επιμ.), After the War was over. Reconstructing the Family, Nation and State in
Greece, 1943-1960, σ. 142 χ.εξ. Πρβλ. τη συνέντευξη του Hagen Fleisher στον Ηλία
Μαγκλίνη (εφ. Καθηf1$pινή, 22.6.2008, <ιΠολιτισμός>>): ((Η "κόκκινη τρομοκρατία"
ήταν υπαρκτό φαινόμενο , και ο Φίλιππος Ηλιού, σε ένα από τα τελευταία γραπτά του,
μας προέτρεψε στο να ερευνηθεί[ ... ]». Η πρόσφατη επιστροφή της ι;ιριστερής ιστοριο­
γραφίας σε προπαγανδιστικά μυθεύματα της κατοχικής περιόδου, φαίνεται πως ματαίω­
σε την έρευνα για το ιιυπαρκτό φαινόμενοιι.
742 ΠΕΤΡ ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ -ΣΤΑiΚΟΣ

ρη της χώρα.ς. Όπως πα.ρα.δέχετα.ι ο Ιωα.νν ίδης,'ι; 4 α.πώτερος στόχος του ΚΚΕ
_J!

κα.ι της ΟΠΛΑ είναι οι Βρετα.νοί.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η άφιξη της Αποστολής <<Harling>ι στην Ελλάδα.
σηματοδοτεί μια. νέα εποχή στην ελληνική Αντίστα.ση αλλά και την ένα.ρξη
ενός νέου κεφαλαίου στην ελληνική τραγωδία.. Όταν οι Myers και W oodhouse
~ '
συνειυητοποιουν τι '
συμ β α.ινει ' γυρω
πρα.γμα.τικα ' τους, δ ια.πιστωνουν
' μια. κα-

τάσταση πραγμάτων ήδη διαμορφωμένη, η οποία. δύσκολα. μπορεί να. α.λλά­

ξει. Ο ρόλος της SOE θα είνα.ι εφεξής θλιβερός : Παραπλανά το Foreign Office
και τους στρα.τιωτικούς στο Κάιρο κα.ι στο Λονδίνο σχετικά με τη μαχητική
α.ξία. κα.ι τα. επιτεύγματα. του ΕΛΑΣ, α.πα.γορεύει στον Myers να επιτρέψει
στον Ζέρβα. την εξόντωσή του κα.ι αρνείται να δια.κόψει τον εφοδιασμό του
όταν συλλα.μβάνει τον Σαράφη κα.ι αργότερα τον Ψαρρό. Όμως , ενόψει της
επικείμενης επιχείρησης
«Animals>> και των συνεχών εκβιασμών του ΚΚΕ,
οι Myers και Woodhouse α.κολουθούν τον δρόμο της ντροπής , των συνεχών
'
υποχωρησεων '
και του κατευνασμο υ, '!-'
((τον ορομο προς το Μ'
οναχω> , '
οπως θ α.

τον αποκαλέσει ο δεύτερος. Αργότερα, η SOE Καίρου θα αποκρύψει από το

Foreign Office την άρνηση του Ζέρβα. να υπογράψει το -κατά τις επιθυμίες
του ΚΚΕ- «βελτιωμένω> σχέδιο του συμφώνου των Εθνικών Ομάδων Ελλή­
νων Ανταρτών, όπως και θα αποκρύψει από τον Leeper τα τηλεγραφήματα.­
εκθέσεις του David Wallace, σχετικά με την πραγματική κατάσταση στα
ελληνικά βουνά.
Στη Μακεδονία, η ΠΑΟ δυσφημείται από το ΕΑΜ και στη συνέχεια από
την SOE Καίρου, με συνέπεια την εγκατάλειψή της χωρίς οπλισμό κα.ι τη
διάλυσή της από τον ΕΛΑΣ. 45 Στην Πελοπόννησο , βασιλόφρονες αξιωματικοί
ανε '
β αινουν στα. β ουνα' ' 'δων .
για. τον σχηματισμο ανταρτικων ομα ' Ν υχτες
' κα.ι

νύχτες περιμένουν μάταια. ρίψεις όπλων και εφοδίων από το Κάιρο, όπως τους
έχουν ειδοποιήσει οι Βρετανοί αξιωματικοί-σύνδεσμοι. Άλλοι δολοφονούνται
α.πό τον ΕΛΑΣ, άλλοι κρύβονται, άλλοι χα.τα.φεύγουν στην · Αθήνα., ενώ άλλοι
-με την παρότρυνση και συνδρομή των τοπικών κοινωνιών και την αρωγή
των Γερμανών- σχηματίζουν Τάγματα Ασφαλείας.
Οι Έλληνες, μόνιμα παραπλανημένοι από όλες τις πλευρές, αγνοούν ότι ο

44. Ό.π., σ. 289.

45. Είναι εντυπωσιακό αλλά και τυπικό για. την SOE Καίρου και εκείνη της Σμύρ­
νης το γεγονός ότι ενώ η ΠΑΟ, με πρωτοβουλία του Nicholas Hammond, είχε επίσης
αναγνωριστεί ως Συμμαχικός Στρατός, το σχετικό έyyραcpo ουδέποτε έφθασε στα χέ­
ρια της. Βλ. Ν. G. L. Hammond, Δυτική Μακεδονία. Αντίσταση και Συμμαχική Στpα­
τιωτική Αποστολή, σ. 16 και 24, σημ.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ Π ΡΟΞΕΝ ΟΣ » 743

βρετανικός στρατηγικός σχεδιασμός γ ια το 1943 προορίζει τη χώρα τους ως

τόπο συγκέντρωσης γερμανικών μεραρχιών, έτσι ώστε να αποσπασθούν από
το Ανατο λ ικο' Μ ετωπο
' '
η να μη στα λουν
' σ ' αυτο. ' Μ'εσον για την επιτ ευ ' ξη του

σκοπού , οι διαρκείς παραπλανητικές επιχειρήσε ις τη ς «Α)) Force. Σε σχέση

με τις επιχειρήσεις αυτές, με ελάχιστες δε εξαιρέσεις, η πολεμική εισφορά
του ελληνικού αντάρτικου στα συμμαχικά σχέδια μπορεί να κριθεί ελάχιστη
ι ι Τ ι λλ ι ζ ι ξ ~' λ ι
εως ασημαντη. α πραγματα α α ουν την ανοι η και, ιuιω ς, το χα οκαιρι του

1944. Ένας καλά πλέον εξοπλισμένος ΕΛΑΣ επιτίθεται διαρκώς, όμως και
επι λεκτικα,
' '
κατα των Γ ερμανων.
' Κ'υριος '
στοχος του , τα λ'
αφυρα, σε οπ ' λα και

'~
εφοοια. '
Δ ευτερος '
στοχος, η στρατο λ'
ογηση ~
ανορων. ' Μ ια '
τρ ιτη συνιστωσα '
/ / /
θ ρωπους λ ιτικους θ ε' λουν λ εμη -
1 1 1 1
αφορα νεους αν που, χωρις πο στοχους, να πο

σουν τον εχθρό. Τον Αύγουστο του 1944 ακολουθεί και ο Ζέρβας , εκείνος κά­
τω από έντονη βρετανική πίεση. 46
Παρότι και σήμερα ακόμη αγνοούμε τον ακριβή αριθμό των Ιταλών και
των ι
Γ ερμανων ' θ ηκαν ε ξαιτιας του ανταρτικου, οποιος και να ε ιναι
που σκοτω ' ' ' '
ο τελικός απολογισμός, αυτός ωχριά μπροστά στο μέγεθος τη ς καταστροφής
που προκλήθηκε από την ίδια αιτία. Ειδικότερα: Σύμφωνα με έκθεση της
Hee r esgruppe Ε', η οποία περιλαμβάνεται στο πολεμικό της ημερολόγιο ,
στο χρονικό διάστημα από 1.1. έως 23.9.1944 οι Γερμανοί που σκοτώθηκαν
κατά την καταπολέμηση των ανταρτών ανήλθαν σε 2.239, οι τραυματίες σε
3. 654 και οι αγνοούμενοι σε 1. 285. 47 Οι αριθμοί αυτοί είναι αμφισβητήσιμοι ,
ενώ για το 1943 δεν υπάρχουν συγκεντρωτικά στοιχεία. Ο Fleischer με τη
σειρά του , 48 από την καταμέτρηση των τάφων στο Γερμανικό Νεκροταφείο,
στη Ρ επαντοσα
ι
της
Α ι
ττικης, κατα
λ'
ηγει στο συμπερασμα οτι απο τον
ι ι ι Δ
ε-

κέμβριο του 1943 έως και τον Οκτώβριο του 1944 οι νεκροί Γερμανοί ανήλ­
θαν σε 4. 729. Τον αριθμό αυτό προσαυξάνει κατά 10%, κατά: μέσο όρο, δη-

46. Βλ. Kaspar Dreίdoppel, Der griechische Damon, Wiederstand und Bϋrger­
krieg im besetzten Griech enland, σ. 365 χ.εξ., όπου και πλοuσια τεκμηρίωση. Σημειώ­
νω ότι έλαβα το βιβλίο αυτό από τον συγγραφέα του σε ηλεκτρονική μορφή , εξ ου και
η τυχόν απόκλιση στην αρίθμηση των σελίδων μεταξu του αντιγράφου μου και της έντυ­
πης έκδοσης. Στην πολεμική δράση του ΕΛΑΣ, το 1944, πρέπει να ενταχθεί και η μά­
χη στο χωριό Καροuτες, κοντά στην Άμφισσα. Στο πλαίσιο εκκαθαριστικών επιχειρή­
σεων του 18ου Αστυνομικοu Συντάγματος Ορεινών Καταδρομέων των SS (SS-Gebίrgs­
j ager-Po l ίzei-Regin1ent), στις 3 Αυγούστου του 1944 μια μονάδα του 3ου Τάγματος (3
αξιωματικοί και 208 άνδρες) διανυκτερεuει στις Καρούτες. Το ίδιο βράδυ ο ΕΛΑΣ πε­
ρικυκλώνει το χωριό και την επομένη επιτίθεται στους αμέριμνους Γερμανοuς. Νεκροί,
100 Γερμανοί, και ouo αξιωματικοί τους. Αιχμάλωτοι , 108 άνδρες και ένας αξιωματι­
κός, που καταλήγουν αργότερα έγκλειστοι στη Βόρειο Αφρική. Πηγή: http://bulsi.de/
Griechenland/SS-GebRgt-18.htm.
47. Dreidoppel, ό. π., ιι Πα:ράρτημα1>.
48. Ιστοpίιχ του Ελληνιχού Έθνους, τόμ. ΙΣΤ' , σ. 52.
744 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

λαδή σε 5. 200, συνυπολογtζοντα.ς εκείνους που "'ία. πτώματά ""ίΟUς δε\/ βρέθη-
'
καν και οσους η χpονο
λ Ι
ογια του
θ , -;:,. ,
α.νατου τους uεν ε:ιναι γνωστη.
, Υ
ποστηρι-
Ι

ζει, τέλος, πως από τον συνολικό αυτό αριθμό ποσοστό πάνω από 50%, δηλαδή
2.600 νεκροί τουλάχιστον, οφείλεται στο αντάρτικο. 49 Όμως, και αν ακόμα τα
παραπάνω είναι ακριβή, ο συνολικός αριθμός του Fleischer αντιστοιχεί μόλις
στο 0,048% των συνολικών γερμανικών στρατιωτικών απωλειών στον Β' Πα­
γκόσμιο Πόλεμο, που ανέρχονται σε 5.318.000 νεκρούς. 50
Στον αντίποδα: Σύμφωνα με: στατιστικά στοιχεία. που παραθέτει ο Κωνστα­
ντίνος Δοξιάδης, 51 τα ιταλικά και γερμανικά. αντίποινα που προκάλεσε το
αντάρτικο στοίχισαν τη ζωή σε 30.000 Έλληνες. Επιπρόσθετα, ο αριθμός εκεί­
νων που εκτελέστηκαν φθάνει τους 11.000. 52 Ως προς τον εμφύλιο πόλεμο
των ετών 1943-1944: Με βάση τους υπολογισμούς του Στάθη Καλύβα, s:ι ο
αριθμός των αμάχων, θυμάτων του ΕΛΑΣ, φθάνει πιθανόν τους 15.000, των
νεκρών ενόπλων συνεργατών του εχθρού σε 2.000 και των ανταρτών σε: 4.000.
Τέλος, κατά τον David Close, 54 τα θύματα των Ταγμάτων Ασφαλείας έφθα­
σαν τους 3.308 νεκρούς, ενώ κατά τον ίδιο, αη σφαγή, πάλι, άνω των 400 με­
λών της ΕΚΚΑ από τον ΕΛΑΣ σε διαφορετικά. μέρη της ανατολικής Ρούμελης ,
τον Απρίλιο του 1944, είναι διαβόητη επειδή σε σχέση με άλλες συμπλοκές
ανάμεσα σε αντιστασιακές ομάδες ήταν ασυνήθιστα. αιματοβαμμένη».

Σε: αντίθεση με τα τραγικά και αμφίβολα. αποτελέσματα του αντάρτικου, οι

περιφρονημένες από τους αλλοδαπούς συγγραφείς οργανώσεις κατασκοπίας
Ι Αθ' θ
-;:,.
χαι uια.φυγων, στην ηνα. και τη .. ε:σσα. λονικη,
Ι ,
πpοσε:φε:ρα.ν ουσια.στικο ερ-
, ,

, αγωνα..
γο στον συμμαχικο ' Β ε β αιως,
Ι Ι ο'λ ες τους π λ'
απο εον προ βε βλημενες
Ι ει-
,

49. Δεν θα ήταν σοβαρό να υποστηρίξει κανείς ότι ο αριθμός αυτός των νεκρών Γερ­
μανών οφείλεται σε μά:χες με τους αντάρτες. Σ' αυτόν περιλαμβάνονται, ασφαλώς, πολ­
λά θύματα από ανατινάξεις γεφυρών, τραίνων χαι φορτηγών αυτοκινήτων, τόσο από
τους Βρετανούς όσο χαι από τους αντ&.ρτες, αλλά και Γερμανοί αιχμάλωτοι που εκτε­
λέστηκαν από τον ΕΛΑΣ. Στα Καλάβρυτα, π.χ., ο αριθμός τους ξεπέρασε τους 70.
50. Βλ. Rίidiger Overmans, Deutsche mίlitiirische Verluste im Zweiten Weltkrieg,
σ. 254 χ.εξ. (255).
51. Βλ. Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης, Καταστpοφαί Οικισμών (1946), σ. 29, και Θυ­
σ[ες της Ελλάδος, αιτήματα χαι επανορθώσεις στον Β' Παyχ6σμιο Πόλεμο (1947), σ.
47. Και τα δύο βιβλία, εκδόσεις του υπουργείου Ανοιχοοομήσεως.
52. Από τον αριθμό αυτό δe:ν γνωρίζουμε το ποσοστό εκείνων που εκτελέστηκαν στο
πλαίσιο των αντιποίνων για το αντάρτικο.
53. Βλ. Ka!yvas, 6.π., σ. 249.
54. Βλ. Ντέιβιντ Κλόουζ (επιμ.), Ο ελληνιχ6ι; εμφύλιοι; πόλεμοι; 1943- 1950. Με­
λέτες yια την πόλωση, ιιΕισαγωγή», σ. 21.
r
«0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞΕΝΟΣ» 745

ναι εκείνες που τελούσαν υπό τον έλεγχο της SOE, ιδίως δε ο αΠρομηθέας Il>•
και ο «Απόλλων», εν μέρει και ο αΜίδας>ι του Τσιγάντε. Έτσι, παραμένουν
στο ημίφως της Ιστορίας οι άλλες μεγάλες οργανώσεις: Η ι<Εθνική Δράση~>,
με αυτοτελή δραστηριότητα αλλά και με αρωγή στις άλλες οργανώσεις στους
τομείς της συλλογής πληροφοριών και των φυγαδεύσεων. Οι οργανώσεις κα­
τασκοπίας «Όμηρος», ((Κόδρος)), «Αλίκη», ((Ζευς)) και ι<S-1651>, όπως και η ορ­
γάνωση φυγαδεύσεων «Φοξι>. Όλες τους υπάγονταν στην ISLD και στην ΜΙ9
της Σμύρνης, δηλαδή στον Noel Rees. Από α:υτέ:ς, μόνον ο <(Κόδρος>J και ο
ιιΖευςι> διατήρησαν τα αρχεία: τους. Τα τηλεγραφικά σήματα: των υπολοίπων
ι β ι ι ι Β ι Εθ ι Α ι
πρεπει να ρισκονται καταχωνιασμενα καπου στα ρετανικα: νικα ρχεια,

μακριά από το φως της δημοσιότητας.

'Ο Ι θ Ι Ι 1 Ι ~
πως προαναcρερ ηκε, μερικες απο τις οργανωσεις κατασκοπιας και οια-

φυγών συνεργάζονταν με τις στρατιωτικές οργανώσεις της πρωτεύουσας,

(ι<Χι>, ΡΑΝ, 1ιΤρία:ινα)) κ.ά.). Όταν όμως αυτές εκλιπαρούσαν τους Βρετανούς
/
για οπ λ α, ωστε
Ι να επιτε λ'
εσουν το χα θ' Ι
ηκον τους την ωρα της απε λ ευ θ'
ερωσης

σε περίπτωση κομμουνιστικού πραξικοπήματος, η σταθερή απάντηση της

SOE (και του Foreign Office, ως προς τη «Χ») ήταν: 1ι'Οχι, γιατί θα προ­
κληθεί εμφύλιος πόλεμος>•. Ωστόσο, για να μην προκληθεί εμφύλιος πόλεμος,
από τον Ιούλιο του 1943 η SOE αρχίζει να εφοδιάζει το ΕΑΜ με ελαφρά οπλο­
πολυβόλα -ακατάλληλα μεν για τον ανταρτοπόλεμο, πλην χρήσιμα για οδο-
, 1 δ 1 Ι Ι Ε 1 Ι λ' θ δ
μαχιες- τα οποια ιοχετευονται στα αστικα κεντρα. <ι νω ειναι α η εια)), η-

λώνει ο Keble, «ότι μερικά όπλα διοχετεύονται στις πόλεις, δεν υπάρχουν εν­
δείξεις ότι αποθηκεύονται με σκοπό τη μελλοντική χρήση για πολιτικούς
σκοπούς. Σε κάθε περίπτωση)), συμπληρώνει, ιιπρόθεση της SOE είναι να στα-
Ι
λουν Ι
οπ
λ
α στις πο
'λ 1
εις για την αντισταση κατα του
Ι Άξ
ονα.
Σ 1
κοπος της ειναι
Ι

/ ιθ 1 /
να οπ λ ισει χα ε πατριωτη στα αστικα κεντρα με ενα ε αφρυ οπ οπο υ ο ο,
/ λ 1 λ λ β 'λ /
ι Ι Ι λ Ι θ Ι 1 'θ 'ξ Ι
ενω στις αγροτικες περιοχει:; η ανα ογια α ειναι ε:να για χα ε ε ι ατομα».

ι<(Ο Keble) δεν πιστεύει πως ο εξοπλισμός σ' αυτή την κλίμακα θα αυξήσει
πραγματικά: τη δυνατότητα πολιτικών ταραχών στα αστικά κέντρα>J. 55

Ως κύρια αίτια για την έχθρα ανάμεσα στην SOE και την ΜΙ6 αναφέρονται,
συνοπτικά, τα αχόλουθα: 56 Πρώτον η διαφορά μεθόδων και νοοτροπίας. Για
την επιτυχή άσκηση της κατασκοπίας απαιτούνται συνθήκες ηρεμίας που
αποκοιμίζουν τον εχθρό και όχι ανατινάξεις και ανορθόδοξος πόλεμος που τον
εξαγριώνουν. Δεύτερον, η προϊστορία της ΜΙ6, που την κάνει να αντιμετωπίζει

55. ΤΝΑ (PRO) FO 37)/37205/R 9850, <<Παραρτήματα Β» χαι <<Cn (αδημ.).

56. Βλ τη σχετική βιβλιογραφία που παρατίθεται παραπάνω.
746 ΠΕΤΙ'ΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ - ΣΤΑΪΚΟΣ
l .. .-

με περιφρόνηση τη νέα. οργάνωση των άπειρων τραπεζιτών, επιχειρηματιών

και δικηγόρων. Τρίτον, η έπαρση των στελεχών της SOE, λόγω του μορφω­
τικού τους επιπέδου και της κοινων ικής τους προέλευσης, έναντι των πρα­
κτόρων της ΜΙ6. Τέλος, η αποκλειστική διαχείριση του « Ultl·aιJ από την
ΜΙ6, αλλά και το μονοπώλιο στην προμήθεια των ασυρμάτων που εκείνη δια­
θέτει μέχρι το τέλος του 1943.
Η οξύτατη διαμάχη ανάμεσα στην ΜΙ6 και στην SOE της Σμύρνης δεν εί­
χε ως αιτίες ούτε το «UltraJJ, ούτε τις δολιοφθορές. Υπήρξε διαμάχη με υπό­
βαθρο πολιτικό και, σε τελευταία ανάλυση, θα μπορούσε να αποκληθεί «Μά­
χη για την Ελλάδα.J>. Γνωρίζουμε πλέον αρκετά: για τα φρονήματα και τη δρά­
ση του Pawson, τις φιλοκομμουνιστικές δραστηριότητες της Lovibond, του
«Αλεξάτοω>, του Γκόγκα και άλλων με την πρόθυμη συνεργασία του Αρι­
στομένη Μηλιαρέση. Και αν ανατρέξει κανείς στις κατηγορίες της SOE Σμύρ­
νης και Καtρου εις βάρος του Noel Rees , θα διαπιστώσει πως , και αν ακόμα
αληθεύουν, όλες αποτελούν προσπάθειές του για την παρεμπόδιση της ενί­
σχυσης του ΕΛΑΣ. ((Ο Noel ήταν επικεφαλής μιας βρετανικής υπηρεσίας που
αντιλαμβανόταν την πολιτική διάσταση του ελληνικού ζητήματος πολύ καλ­
λίτερα από άλλες βρετανικές υπηρεσίες που έβλεπαν το ελληνικό πρόβλημα
' ι , '
υπο α.ριστερο η κομμουνιστικο πρισμα.», εγρα
ι ' ψε ι
καποιος.
57 Α πο/ πα
'θ ος για

την Ελλάδα και πιστός στην πολιτική του Foreign Office, έχει το θάρρος να
προειδοποιεί διαρκώς το Κά.φο για τον κίνδυνο εμφυλίου πολέμου που δημι­
ουργείται από τη συνεχή ενίσχυση του ΕΑΜ, τελικά. δε να επιτεθεί ευθέως κα­
τά. της SOE και να. την καταγγείλει για. την ολέθρια. πολιτική της απέναντι
στην Ελλάδα.. Και στη μάχη του αυτή έρχεται αντιμέτωπος με: τον ίδιο τον
βρετανικό στρατηγικό σχεδιασμό για. την Ελλάδα (σχετικά. με την επιχείρη­
ση ιιNoah's ArcJJ), με αποτέλεσμα να βρεθεί, τελικά, υπό την εποπτεία ενός
, /
ιισυντονιστηJ> των β ρετανικων μυστικων
ι ι
υπηρεσιων της Σ μυρνης, του επι θ ε- '
ωρητή της ΜΙ6 Dudley Bennett.

Από τους φιλέλληνες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ασφαλώς οι πλέον γνωστοί
είναι οι C. Μ. Woodhouse, Nicholas Hammond και Patrick Leigh-Fernιor. 58
Πότε αγάπησαν την Ελλάδα; Ο Woodhouse προσπαθεί να θυμηθεί: 59

Δεν μπορώ να. πω πότε άρχισα να γοητεύομαι με την Ελλάδα.. Το 1927, όταν
κόλλη~α στο άλμπουμ μου τα. αναμνηστικά γραμματόσημα. του Να.υα.ρίνου;

57. Λεωνίδας Παπάγος, επιστολή προς τη Ζωή Rees (10.7.1997).

58. Ακολουθούν οι Frank· Macaskie, J ohn Leatham και άλλοι.
59. Woodhouse, Something Ventured , σ. \Ο.
 «0 ΑΓΓΛΟΣ ΠΡΟΞRΝΟΣ,, 747

Στη διάρκεια του Συνεδρίου για τον Αφοπλισμό, οπότε υπεστήριζα φανατικά
τον Βενιζέλο; Στα 1935, όταν για πρώτη φορά επισκέφθηκα την Ελλάδα των
συνεπειών της επανάστασης που στοίχισε τις σταδιοδρομίες σε τόσους πολ­
λούς μελλοντικούς φίλους; Ίσως, γενικότερα, όταν διαπίστωσα πως οι σύγ­
χρονοι Έλληνες μιλούν ακόμα τη γλώσσα του Πλάτωνα.

Παρ' όλα τα σcράλματά του, ο τελικός απολογισμός της στάσης και δράσης
του Woodhouse στα ελληνικά. βουνά. είναι, αναμφίβολα, θετικός. Μια σκηνή
μετά την Απελευθέρωση, όπως την περιγράψει ο ίδιος, δείχνει περισσότερο
τον αντιφατικό χαραχτήρα του :60

Όταν στις 17 (Οκτωβρίου) άκουσα πως πλησιάζουν βρετανικά: πλοία., κα.τέ-

β ηκα στον πειρα.ιαΙ ,
να τα συναντησω. , '
'Ε να.ς μικρος στο'λ ος ηταν αγχυρο β ο-

λημέ νος στο λιμάνι, με το Α/Π Orion στο χέντρο. Στο πλοίο συνάν-τησα τον
Mcmillan, τον Leeper χαι τον Scobie. Δεν cρα.ίνονταν πως είχαν να μου ανα­
θέσουν χάτι, και μόνον ο υπασπιστής του Scobie μου πρόσφερε μια θέση σ'
ένα από τα αυτοκίνητα. που θα. συμμετείχαν στην παρέλαση της Νίκης, την
επομένη στην Αθήνα. Τον ρώτησα πού θα. τοποθετηθούν οι ηγέτες των α.ντcφ-
' , ,
των, για.τι προτιμουσα να.
β, ζ'
ρισχομαι μα ι τους. <<
ο , ,
ι ηγε-τες των αντcφ-των;ιι

με ρώτησε έκπληκτος. ιιΤι σχέση έχει η παρέλαση μ' αυτούς;ιι Αλήθεια, τι

σχέση είχε μ' αυτούς; Αποφάσισα πως ούτε μ' εμένα είχε σχέση. Έτσι, ζήτησα
συγγνώμη και γύρισα αμέσως στην Αθήνα..

Ακολουθούν, η κατοπινή προσπάθειά. του για την ένωση της Κύπρου με

την Ελλάδα (1945), ο αγώνας του κατά. των δικτατόρων του ] 967, κυρίως
όμως το πλούσιο όσο και ελληνοκεντρικό συγγραφικό του έργο. Για όλα
αυτά., κατατάσσεται από πολλούς στην κορυφή των φιλελλήνων της νέας
γενιάς.
Ο Nicholas Hammond, επίσης πανεπιστημιακός, από νεαρή μάλιστα ηλι­
κία, υπήρξε και αυτός ελληνολάτρης. Από τα τέλη της δεκαετίας του '20, βρί­
σκεται τακτικά. στη Μακεδονία και στην Ήπειρο, καταγράφει ήθη και έθι­
μα και εντοπίζει αρχαιολογικούς χώρους. Το 1940 επανέρχεται στην Ελλάδα
χαι μερικές από τις δραστηριότητές του της περιόδου 1940-1941 έχουν κα­
ταγραφεί στις προηγούμενες σελίδες. Το 1943 επιστρέφει εθελοντικά. στα
ελληνικά βουνά και μέχρι το 1944 αγωνίζεται, κυρίως στη Μακεδονία. Όπως
αφηγείται ο ίδιος: 61

60. Ό.π., σ. 93.

61. Εταιρεία των Φίλων του Λαού, Χpονιχ6ν Τελετής Α ναyοpεύσεως εις Επίτιμον
Εταίpον του χ. Nicholas G. L. Hammond (23 Μαpτ[οu του 1992), σ. 19.
748 ΠΕΤΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑϊΚΟΣ

Εμείς εκεί στη Μακεδονία κατά την Κατοχή είχαμε τρεις στόχους. Πρώτον,
να εκδιώξουμε τους κατακτητές, δεύτερον, να δώσουμε την ευκαιρία στους
Έλληνες να έχουν μετά τον π6λεμο ελεύθερες εκλογές και τρίτον , να διαφυ­
λάξουμε τα ελληνικά σύνορα, τα βόρεια σύνορα της Μακεδονίας.

Μετά: το τέλος του πολέμου , ο Hammond επιστρέφει στην πανεπιστημια-

δ ι δ ασκα λ'ια. Ε'ιναι θα
1
' '
κη ερευνα και εκεινος που πρωτος
' '
εντοπ ισει την πραγ-

ματική θέση της πρωτεύουσας της αρχαίας Μακεδονίας στις Αιγές, ενώ με το
πλούσιο επιστημονικό του έργο και τις παρεμβάσεις του θα καταδείξει και θα
υπερασπιστεί την ελληνικότητα της Μακεδονίας και της Βορε ίου Ηπείρου. 62
Ο Patrick Leigh-Fermor αποτελεί ιοια:ίτερη περίπτωση. ri 3 Ουσιαστικά
ορφανός και με μαθησιακά προβλήματα: στα παιδικά του χρόνια, αργότερα
εγκύπτει στην κλασική ελληνική και λατινική φιλολογία και στην ιστορία, ως
αυτοδίδαχτος. Στις 8 Δεκεμβρίου του 1933 και σε ηλικία δεκαοκτώ ετών,
φεύγει από την Ολλανδία με τα πόδια., για να φθάσει στην Κωνσταντινούπο­
λη την 1η Ιανουαρίου του 1935, έχοντας συγκεντρώσει άφθονο ιστορικό, γε­
ωγραφικό, ανθρωπολογικό και γλωσσολογικό υλικό, το οπο ίο καταγράφε ι για
να εκδώσει πολύ αργότερα .
Μετά την Κωνσταντινούπολη, ο Leigh-F ermor συνεχίζε ι το ταξίδι του ,
τώρα στην Ελλάδα. θα την αγαπήσει βαθιά:, όπως και τη γλώσσα της. Στην
Αθήνα γνωρίζει χαι ερωτεύεται την Balasha Kata kouzene (Καταχουζηνού),
μια. '
Ρ ουμανα ' '
ευγενη, με την οποια συ ζει' στην '
πε λ οποννησο, σ , εναν
' '
νερομυ-

λο με θέα-τον Πόρο.
Με το ξέσπασμα του ελληνοϊταλικού πολέμου ο Leigh-Fermor διορίζεται
αξιωματικός-σύνδεσμος στην Αλβανία, για να. πολεμήσει στη συνέχεια στην Ελ­
λcίδα. και στην Κρήτη. Στο νησί επιστρέφει τρεις φορές - τη μία πέφτει με αλε­
ξίπτωτο. Με μια μικρή ομάδα της SOE οργανώνει την ντόπια αντίσταση , ενώ το
1944 βρίσκεται επικεφαλής της ομάδας που πραγματοποιεί την απαγωγή του
Γερμανού στρατηγού Heinrich Kreipe, τον οποίο οδηγεί στη Μέση Ανατολή ,
μία επιχείρηση με σημαντικό προπαγανδιστικό όφελος για τους Συμμά:χους. 64
Μεταπολεμικά: ο Leigh-Fermor επισκέπτεται τακτικά: την Ελλάοα και

62. Ενδεικτικά και μόνον: Α History ofGreece to 322 B. C. (Οξψόρδη 1959, 1967,
1986)· Εpirus(Οξψόρδη 1967) · Α HistoryofMacedonia [τόμ. 1, Οξψόρδη 1972· τόμ.
11, 1980 (μαζί με τον G. Τ. Griffith )· -τόμ. ΠΙ, 1988 (μαζί με τον F . W . Fairbank)l· The
Macedonian State (Οξφόρδη 1989 )· The Miracle that was M acedonia (Λονδίνο 1991 )·
«Connotations of "Macedonia" and "Macedones" until 323 B.C.» (CQ 45, l 995).
63. Πηγές για. τα όσα ακολουθούν : T e legraph. co. uk. The D aily T e legraph . Profile;
Patrick L e igh-F e rmor· Max H astings, 11L aughing Cava lier», 4 . 1.2004, en.wikipedia ·
L awren ce D ur rell, Bitter L emons, σ. 104-105.
64. Βλ. Beevor , ό.π. , σ. 301 κ.εξ., όπου και η ανασκευή τη ς μομφή ς ότι η απαγω­
γή προκοcλεσε την ολική καταστpοψή πέντε χωριών α.πό τους Γερμανούς .
 .,.
Γ
'

'
«0 Λ ΓΓΛ ΟΣ Π ΡΟΞΕΝΟΣ » 749

ζε:ι για. πολλά χρόνια. στο σπίτι του, στην Καρδαμύλη της Μάνης. Εκε:ί ε:ίνα.ι
που συγγράφει δύο από τα καλύτερα βιβλία του, τη Μάνη ( 1958) και τη Ρού ­
μελη ( 1966). Ένα περιστατικό που περιγράφει ο LawΓence Duπell είναι χα­
ρακτηριστικό του φιλελληνισμού του. Συμβαίνει το 1955, στην Μπέλλα-παϊς ,
στην Κυρήνεια, όπου κατοικεί ο Duσell και ο Leigh-Fennor είναι φιλοξε-
,
νουμενος του. ' Ο ' ' '
αγωνας της ΕΟΚΑ εχει αρχισει και οι ε λληνο β ρετανικες σχε- ' '
σεις στο νησί είναι τεταμένες. Ο Durrell αφηγείται:

Ύστερα από ένα θαυμάσιο δείπνο δίπλα στο τζάκι, αρχίζει να τραγουδά.ει.
Τραγούδια από την Κρήτη, την Αθήνα, τη Μακεδον ία. Όταν βγαίνω έξω να
ξαναγεμίσω την μπουκάλα του ούζου στην ταβέρνα απέναντι, βρίσκω το δρό­
μο κατάμεστο από ανθρώπους που ακούνε , μέσα. στο σκοτάδι και στην από­
λυτη σιωπή. Όλοι μοιάζουν αποσβολωμένοι. ((Τι συμβαίνει;)) ρωτάω , όταν το
βλέμμα μου πιάνει τον Φράγκο. ((Ουδέποτε έχω ακούσει Άγγλο να τραγου­
δάει έτσι, ελληνικά. τραγούδια!))

Ο Noel Rees, εκτός από το βρετανικό του διαβατήριο, ελάχιστη σχέση έχει
Ι
με τους προηγουμενους τρεις. '
Δ εν ειναι ' δ εν ειναι
πανεπιστημιαχος, ' συγγρα-

φέας, δεν θα αγαπήσει την Ελλάδα για τον Πλάτωνα, τον Ελευθέριο Βενιζέ­
λο ή την αρχαία. Μακεδονία. Δεν ανήκει στην SOE, την οποία. αντιμάχεται, χα.ι
ου '
δ εποτε ' ~ Ι
παιρνει τον uρομο της ντροπης
' και του ι< Μ οναχοωJ. ' Π'
οτε τον γοη- '
τευσε η
, ~
Ελλα.οα.;
Μ,
ηπως
, , ,
ητα.ν σ εχε:ινο το
,ισχιωμα στο Η
arrow, στο πε:
ζ ,
ου-

λι ' '
οπου καποτε ονειροπο λου' σε '
ο εφη β ος Λ'
ορ δ ος Β'
υρων ; Μ' Ι
ηπως ηταν στη Ρο-
'
δο, στα. κυνήγια των νεανικών του χρόνων, εκεί που αποφάσισε να χτίσει το μο-
~
ναuικο '
του σπιτι ; ' Μ'
ηπως '
ηταν στον Π ανορμιτη,
ι '
οτα.ν ι
ακουγε ι
τις καμπα.νες

να ηχούν χαρμόσυνα., καλωσορίζοντας τους νεοφερμένους , με την είσοδο της θα­

λαμηγού του στο λιμάνι; Μήπως ήταν στη Σκύρο, στη Σκιάθο, στην Τήνο,
στη Χίο, στη Σάμο, στις εκκλησίες και τα ξωκλήσια του Αιγαίου πελάγους;
Το πάθος του Noel Rees για την Ελλάδα ξεκινάει από το Αιγαίο πέλαγος
και τους απ λ ους
Ι αν θ ρωπους
Ι του. και ' 1
ενω παραμενει '
γνησιος Β ρετανος , ' σε με-

ρικές εκφάνσεις της ζωής του μετατρέπεται σε αγγλόφιλο Έλληνα. Τα δύο αυ-
'
τα στοιχεια. που
Ι δ /
ια.τρεχουν τον
ψ Ι
υχισμο του,
δ Ι
ιαστα.υρωνονται με το
β
υρωνικο
Ι

πρότυπο, όχι μόνον της προσφοράς στην Ελλάδα αλλά και της θυσίας γι' αυτήν.
Ας μη γελιόμαστε. Ούτε ο Woodhouse ούτε ο Hammond ήρθαν στην Ελλάδα.
για να την απελευθερώσουν, ούτε και ήταν σε θέση να. το πράξουν. Ήρθαν για
να υ λοποιησουν
' τους β ρετα.νικοuς
' '
στρατηγικοuς στοχοuς , που' θ α. 'βαιναν
α.πε ε ις

βάρος της Ελλάδος και του πληθυσμού της, ιδίως του άμαχου . Σε μια μεταπο­
λεμική, μαγνητοφωνημένη συνέντευξή του , ο Hammond δηλώνει: 6 5

65. Βλ. Rodcrick Bailey (σε συνεργασία με το lmperial War Muscum), FoI"gotten
Voίcesof the Secret War. An inside hίstory of Specίal Operations during the S econd
World War, σ. 150.
750 ΠΙΠΡΟΣ ΣΤ. ΜΑΚΡΗΣ-ΣΤΑΪΚΟΣ

Αποφα:σίστηχε να δώσοuμε 100% υποστήριξη στον ΕΛΑΣ, παρ' όλο τ.:ου γνω­
ρίζαμε ότι προσπαθούσε να. οημιοupγήσει μονοπώλιο χαι έρρεπε στην επίθε­
ση εναντίον άλλων οργανώσεων.

Αλλού, λοιπόν, βρίσκεται η φιλελληνική προσφορά των Woodhouse και

Hammond, το 1943 και, κυρίως, το 1944: Αγνοώντας, συχνά και έντεχνα,
τις εντολές της SOE Κα"tρου, απέτρεψαν την οριστική επικράτηση του ΕΛΑΣ
και του ΚΚΕ σε ολόκληρη τη χώρα. μέχρι την απελεuθέρωσή της.
Ο Noel Rees δεν είχε συμμετοχή σε παρόμοια δραματικά. παιχνίδια. ((αφη-
δ ιακιν δ υνευσηςη,
'
1
'
ρημενης ' συγκεκριμενης
η ' '
για να χρησιμοποιησω εναν νο-

, ορο.
μικο ' Αντι'θ ετα, πρωτος
' '
εκεινος, το χα λ οκαιρι
' του 1941 , κηρυσσει
' απο'
τις Βόρειες Σποράδες τη νέα., εθελοντική επιστράτευση για τη δημιουργία
ενος ισχυρου ε λληνιχου στρατου
' , Ι στη
' Μ'εση Ανατο λ'
η, '
στρατου που θ α. απε-

λευθερώσει την «αγαπημένη πατρίδα>>, κατά την έκφρασή του. Και ας μη

λησμονούμε πως στα χρόνια 1942-1943 «πέρα.σαν από τα χέρ ια του>J 12.000,
περιπου, α.πο τους αν δ ρες που α.ποτε
' ' ' 'λ εσαν τον στρατο εκεινο .' ' Ας μη λησμο-
νούμε τις διαφυγές εκατοντάδων άλλων Ελλήνων από την κατεχόμενη χώρα.,
παρά την γκρίνια του Simonds («Δεν φτιάξαμε την ΜΙ9 για να φυγαδεύουμε
Έλληνες!»). Ας μη λησμονούμε τον «Αδρία)), ας μη λησμονούμε τη Χίο, τη
Σάμο και τα. Δωδεκάνησα, ας μη λησμονούμε έναν άνθρωπο με σοβαρά προ­
βλήματα υγείας, που 6μως εξακολουθούσε να παλεύει για την Ελλάδα. Με
τους Γερμανούς, με τους Τούρκους, με το ΕΑΜ, με την SOE. Μήπως, α.λή-
θ εια., ' θ ασε
εφ η ,
ωρα '
να τον τοπο θ ετησουμε '
αναμεσα ,
στους κορυφα.ιους των

Βρετανών Φιλελλήνων του Β' Παγκοσμίου Πολέμου;

Γ

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

«0 δρόμος για τn Σμύρνη»

Ευχαριστίες

Οι αγγλικές κυβερνήσεις, με λίγες εζαιρέσεις, ήταν γενικά: τουρ­

κόφιλες. ((Ο Τούρκος Τζώνης είναι κύριος», συνήθιζαν να λέ ­
γουν οι Άγγλοι στρατιώτες στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Από
μια υποσυνείδητη πλάνη οι Times του Λονδίνου, στην πιο με­
γάλη αιχμή της Κυπριακής κρίσεως, περιέγραψαν την Τουρκία
ως ((σύμμαχό μας σε δύο παγκοσμίους πολέμους>>.
C. Μ . Woodhousc 1

1. Από τον πρόλογό του στο βιβλίο του George Horton, Η Μάστιγα της Ασίας. Εδώ,
από την 5η έκδοση, Βιβλιοπωλείον της <<Εστίαςιι, 2002.
 Τ
O:"J ΙΟΥΝΙΟ ΤΟΥ 2002, μια φιλόδοξη προσπάθειά μου να ερευνήσω τη δρά­
ση και τις συνθήκες του θανάτου του Γιάννη Τσιγάντe: είχε καταλήξει σε
οικτρή αποτυχία: Όσοι -όπως ο Δημήτρης Γυφτόπουλος και ο Μίλτος Γιαν­
νακόπουλος- γνώριζαν, δεν μιλούσαν. Φλυαρούσαν μόνον όσοι δεν γνώριζαν.
Υπήρξαν αρκετοί εκείνοι που επιθυμούσαν να εκλείψει ο Τσιγάντε:ς: Κύκλοι
της SOE Κα.ίρου, το ΕΑΜ, ηγέτες και ηγε:τίσκοι της αθηναϊκής κατοχικής
πολιτικής ζωής, αλλά και ((φαιές προσωπικότητες)) που προσπαθούσαν να
,.
δια.μορφώσουν τις εξελίξεις από τα παρασκήνια.. Οι ίδιοι άνθρωποι οι οποίοι,
στη συνέχεια, διέσπειραν τις μειωτικές για τη μνήμη του φήμες.
Τις ημιf ρες εκείνες μου είχε γίνει και μια. τιμ ητιχή πρόταση: Να γράψω
τη βιογραφία. μίας σημαντικής πολιτικής προσωπικότητας του πρόσφατου πα-
1 ρε ,
λθ οντος. '"''
Α ρχικα. "' '
uεχθ ηκα, για να uια.πιστωσω '
συντομα.
1
πως ειναι ακομα.
,

λύ νωρίς για τη βιογράφηση πολιτικών οι οποίοι έδρασαν στις μεταπολεμικές

πο-

δεκαετίες. Έτσι, και αυτή η προσπάθεια εγκαταλείφθηκε. Όμως, τότε:, κο­

ντά στα. τέλη Ιουνίου, εμφανίσθηκε στο γραφείο μου ο Γιώργος Πασπάτης
συνοδεύοντας μία ψηλή κυρία με ευγενικό παράστημα και μελαγχολικό βλέμ­
μα.. Ήταν η Ζωή, η κόρη του Noel Rees. Μερικιfς τυπικές κουβέντες και
μετά η ιfκπληξη:

Θα 'θελα να γράψετε ένα. βιβλίο για τον πατέρα μου. Στη διάρκεια του πο­
λέμου ήταν επικεφαλής της lntellige nce S ervice και της ΜΙ9 στη Σμύρνη .
Εκείνος έβγαλε τον Παπανδρέου α:πό την Ελλάδα., οι Γερμανοί τον θεωρού­
σαν ως τον υπεύθυνο για την εναντίον τους κατασκοπία στο Αιγαίο. Πέθανε
το 194 7, δεν είχε ακόμα κλείσει τα: σαράντα πέντε. Αγαπούσε πολύ την Ελ­
λάδα .

Πληροφορίες σκόρπιες που δεν μπορούσαν να αποτελέσουν το έναυσμα για.

, Ι 1 Γ δ' 1 ζΙ θ Ι δ
μια νεα , μακροχρονια ερευνα. ια να κερ ισω χρονο , ητησα ιιπρο εσμια ια-

σκέ ψεως)). Και λίγο αργότερα., στα μέσα. Ιουλίου, επικαλούμενος τη δέσμευ-

ι , 'λλ
ση μου για την α η
β 1 / 1 Ι
ιογρα.φια ειπα. το ((οχι)), που ομως
δ f
εν εμε
λλ Ι
ε να εινα.ι

ι
754 ΕΠΤΜΕΤΡΟ

οριστικό. Δια.θέτοντας ήδη κάποια. προπαιδεία στην ιστορία. τψ; SOE, άνοιξα
1
μερικα ' β ι βλ'ια.. Σε '
αρκετα γινοταν ' λ ογος για καποιον
' α.νωνυμο
' μεν, π λην κα-

' «Άγγ λο
κο Π ροι;,ενο))
't: στη Σ μυρνη,
' '
τον εκει εκπροσωπο του ' «C JJ, ο οπο ι ος '
εμπόδιζε την SOE στην αγαθοεργό της δραστηριότητα υπέρ του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ .
Επόμενο βήμα., η Ακαδημία Αθηνών, όπου βρ ίσκεται σε μικροφίλμ μεγάλο
μέρος των «ελληνικώνJJ φακέλων της SOE. Εδώ, πρόσθετες πληροφορίες: Ο
Noel Rees ήταν ο
18904 της ISLD. Ήταν, ωστόσο, και αντικείμενο σφοδρής
αντιπάθειας από τον Pirie, τον Pawson και άλλους. Και όταν στον Ζαλοκώ­
στα διάβασα πως στη Σμύρνη «δύο αδελφοί "Ρηζ" αγαπούν όσο λίγοι Άγγλοι
την Ελλάδα., για τους ΈλληνεςJJ, ο κύβος ερρίφθη. Απέμενε μια τυπική συμ-
,
φωνια με τη ' << Π'
Ζ ωη: ρεπει να. μου μι λ'
ησεις για την αμοι β'
η σοωJ , μου ειπε '
τον Α υγουστο.
, << Α φου
' προκειται για. ε λληνικη ιστορια, κα
' 'θ ε συ ζ'
'
ητηση για '
αμοι β η, ' '
ειναι α. δ ιανοητη>J, της απαντησα. ' '
«Μ πορεις να. α.να λ'β '
α εις ενα μερος '
της δαπάνης;J> Από τις αρχές Σεπτεμβρίου του 2002 άρχισε μια συνεχής ροή
φακέλων από τα. Βρετανικά Εθνικά Αρχεία προς το γραφείο μου. Χωρίς τη
Ζ ωη,
' το β ι βλ'ιο ετουτο' δ εν θ α '
ειχε γραφει. ' Ε κεινη
' μου ειχε ' θ εσει
' '
μονον εναν '
όρο: «Μαζί με την προβολή της προσφοράς του πατέρα μου στην Ελλάδα, θα
ήθελα να μνημονευθούν και οι απλοί εκείνοι Έλληνες που βοήθησαν, εκείνοι
που τόσο αγάπησε ο Noel Rees)).

Αύγουστος, στο σπίτι του Noel στη Ρόδο. Πρώτη μου συνάντηση με τον Φώ-
τη κατσουρακη,
J
τον ογ
,
δ ονταχρονο λ ε: β εντη
' , 'δ λ , J
που, οπως οι ιος ομο ογει, εχει

φ θ ασε:ι
, στα ορια της ' '
επαιτειας. 'Ε ' ' λ θ ' '
χει χασει ο ες τ ις προ εσμιες για τη συ-

νταξη της «Εθνικής Αντίστασης>J και οι «φίλοι>J του τον περιπαίζουν: «Πή­
γαινε στους Άγγλους να σου <3ώσουν σύνταξη!>J Πέθανε:, όπως μάθαμε:, το κα­
λοκαίρι του 2005, σιωπηλά. και περήφανα, χωρίς να προλάβει, όπως και αρ­
κετοί άλλοι, να δεχθεί την έκφραση της ευγνωμοσύνης μου. Όμως, εκείνο το
ζεστο' '
απογευμα μου ειπε πο
, λλ' , λ'
α και με: ε:κανε να γε ασω, σαν τον ακουσα να
,
αφηγείται:

Όταν έφθασα στη Σμύρνη με: τα κλεμμένα σχέδια από το αεροδρόμιο της
Μαριτσάς, με: πήγαν σ' ένα μεγάλο δωμάτιο, όπου βρίσκονταν ο Νόελ και
άλλοι Βρετανοί αξιωματικοί. Και όταν μπροστά τους άπλωσα σ' ένα τραπέ­
ζι τα σχέδια του αεροδρομίου, ήταν τέτοια η έκπληξή τους, που του Νόελ του
έπεσε το μονόκλ από το δεξί του μάτι!

Έρχονται οι πρώτοι φάκελοι. Ανάμεσά: τους, η πολυσέλιδη έκθεση του

Pirie. Πρώτη μου επαφή με την άγνωστη Ιστορία., την αθέατη πλευρά της Σε-
ληνης.
' Ελ'
α.χιστοι στην Ελλ α'δ α. γνωρ ι'ζουν το ονομα του και, ακομη περισσο-
' ' ' '
τερο, τη δράση του, από το ] 940 μέχρι το τέλος της Κατοχής. Τα. ίδια, περί-
 ΕΠlΜΕΤΡΟ ί55

που, ισχlιουν για τονPawson και τον Bowman. Μέσα από τις σελίδες του
Pirie, διαφαίνεται ανάγλυφα το στήσιμο των θεμελίων της κατοπινής τρα­
γωδίας. Και κάτι εντυπωσιακό: Ο Pirie, αν και γενικά μετριοπαθής, χάνει την
ψυχραιμία του όταν μιλά.ει για δύο πρόσωπα - τον Εμμανουήλ Τσουδερό και
τον Noel Rees. Εξαιτίας του πρώτου έχασε τη χλιδή και τις απολαύσεις του
Κα·tρου. Εξαιτίας του δεύτερου ματαιώθηκαν ορισμένα από τα πολιτικά σχέ­
δια της SOE.
Οκτώβριος του 2002. Η Ζωή οργανώνει ταξίδι στην Πύλο, όπου δύο από
τα παιδιά του Μιλτιάδη Χούμα διατηρούν ένα μικρό ξενοδοχείο. Μαζί μας
και ο
1
/
Γ ιωργος π ασπατης. 'Οταν
1
'λ εωφορειο
ομως το μικρο Ι του '
ξενο δ οχειου

μάς παραλαμβάνει από την Αθήνα, από μέσα βγαίνει ένα άλλος ευσταλής
ογδοντάρης. «Με θυμάσαι;)) ρωτά.ει τη Ζωή. Και όταν βλέπει την αμήχανη
έκφραση στο πρόσωπό της, διευκρινίζει: ιιΕίμαι ο Κώστας Κατσουλάκης. Εγώ
' .,.
'βγα λα, κοριτσακι, με το καικι μου, απο τη
σε ε ' Χ'ιο, .,,,
μα~ι με τον πατερα σου, '
λίγο πριν έρθουν οι ΓερμανοίJι. Η διαμονη στην όμορφη Πύλο αναλίσκεται
στην (<ανά:κρισψι του Κώστα. Και η φιλική διάθεση αλλάζει επικίνδυνα, όταν
ένας από τους γιους του Χούμα αρχίζει να υποστηρίζει πως ο Parish δημι­
ούργησε την ΜΙ9 στη Σμύρνη. Σε λίγο, αποσύρονται με τον Κατσουλάκη
στην τραπεζαρία του ξενοδοχείου και οι φωνές από τον καβγά. ακούγονται σε
όλο το ισόγειο. Ήταν το τέλος της επαφής μου με τα παιδιά: του «Captain
Milton».
Δεκέμβριος του 2002. Με τον αείμνηστο John Leatham και τη Maureen,
τη γυναίκα του, οδεύουμε προς το Αχμέταγα, στη Βόρεια Εύβοια, καλεσμέ­
νοι του Francis και της Barbara (<(BarbrωJ) Noel Baker. Και όταν , με τη
μο λυ β ενια
/ /
συννεφια και το χιονονερο, φ
Ι θ'
ανουμε στο απεραντο κτημα τους,
/ /
ανακαλύπτω το δικό μου Shangri-la. Το ίδιο συναίσθημα και στο σπίτι τους,
όπου γευματίζουμε δίπλα σ' ένα θεόρατο τζάκι. Όμως, ο Noel Baker είναι
ψυχρός και λιγομίλητος και γίνεται πιο λιγομίλητος όσο τον πιέζει η Barbro
να μου αφηγηθεί τα του Καtρου. Τουλάχιστον, μου επιβεβαιώνει ορισμένες
πληροφορίες και μερικούς κωδικούς αριθμούς πρακτόρων της SOE. Όταν τον
ρωτάω αν έχει αρχείο της εποχής, μου απαντάει αρνητικά. Δίπλα του η

ι
Barbro μού γνέφει καταφατικά:. Σε λίγο οδηγεί τον J ohn κι εμένα στην εντυ­
πωσιακή βιβλιοθήκη του σπιτιού και μας ανοίγει ένα ντουλάπι: «Εδώ είναι.
Διαλέξτε ό,τι θέλετε κι ελάτε να σας βγάλω φωτοτυπίες». Εικόνες από κι­
νηματογραφική ταινία. Μέσα στην παγωνιά, ο J ohn, με τα έγγραφα κρυμμένα
' '
μεσα στο σακακι του, να κατευ θ'
υνεται προς το γραφειο της ' Β arb ro χι εγω
Ι ν,

ακολουθώ. Στον John οφείλω και κάτι άλλο: Λίγους μήνες πριν από τον θά­
νατό του , μου χάρισε το δακτυλογραcρημένο πρωτότυπο της αδημοσίευτης
βιογραφίας του David Balfour...
~·. Οι ατελείωτες συζητήσεις με τη Ζωή με οδηγούν σε νέους κόσμους. ιιΠα­
λαιοελλαδίτηςη στην καταγωγή, με μακρινές, όμως, και ανάμικτες οικογε-

ι
756 ΕΠlΜΕΤΡΟ

νε:ιακές καταβολές αντιμοναρχικής δράσης αλλά κα.ι φανατικής βα.σιλοφρο­

σύνης, η Σμύρνη, ο πολιτισμός και οι άvθρωποί της μου ήταν αδιάφοροι. Από
παι δ ι' δ εν συμπαθ ουσα τοσο
Ι '
τους '
λ ε:γομενους Λε β αντινους,
Ι οσο
' κα.ι τους προ-
'

σφυγες του '22. Τα ίδια ίσχυαν για την Αλεξάνδρεια ή το Κάιρο. Οι Έλληνες
της εκεί Διασποράς ουδέποτε με είχαν συγκινήσει , ούτε καν οι λεγόμενοι
ι<Εθνικοί Ευεργέτες». Για έναν απόγονο γαιοκτημόνων, στρατιωτικών και
πο
Ι
λ ιτικων μιας α.
'λλ
ης ε:ποχης, παρ
Ι > 'λ λ Ι Ι δ Ι
ο ο τους τον π ουτο, μου ηταν α ιαφοροι.

Όσο για την Intelligence Service (την ... ιιlντέλιτζεντ Σέρβις η, για μερικούς
τηλεοπτικούς αστέρες του ΚΚΕ, ακόμα. κα.ι σήμερα.), αυτή μου προκαλούσε:,
Ι θ 'λ Ι λ Ι Ι 'λ Ι
ανεκα. εν, ανατριχι α, οπως και οι οιπε:ς ανα την υφη ιο μυστικες υπηρε-

σίες. Τέλος, το Αιγαίο πέλαγος, πέρα από το ετήσιο όνειρο θερινής φυγής,
ήδη από τα μαθητικά μου χρόνια σήμαινε για μένα αμφορείς, τριήρεις, άσπρα
ξωκλήσια., Παπαδιαμάντη και Ελύτη . Είχε φθάσει η ώρα για ποικίλες ανα­
θεωρήσεις ...

Ιανουάριος του 2003. Πεθαίνει απρόσμενα ο Θανάσης Γκρινιάτσος-Τσιμικά­

λης, ο πνευματικός μου πατέρας. Ο άνθρωπος που, μιλώντας μου για την Κα­
τοχή, συνήθιζε να με οαιμονίζε:ι λέγοντάς μου δογματικά : «Εμείς τα ξέρουμε,
γιατί τα ζήσαμε!>> Ο θάνατος του Θανάση και τα όσα τον ακολούθησαν, κα-
,
θ υστερουν Ι
την ερε:υνα μου για πο
, , '
λλ ους μηνε:ς. 'Ο μως, τοτε, η Ζ ωη εντοπι'ζει ' ,
σε: μια βρετανική εφημερίδα τη φωτογραφία ενός ηλικιωμένου άνορα να οε:ί­
χνε:ι προς κάποιο σκοπελίτικο μοναστήρι. Στη λεζάντα σημειώνεται: «Εδώ
κρύβαμε: τους Άγγλους, μας εξηγεί ο Χανάς>J. Τηλεφώνημα στον Γιώργο Δρό­
σο, τον παιοικό φίλο και, εξ αγχιστείας, κάτοικο Σκοπέλου. «0 πεθερός μου
είναι η, θα μου πει. ((Ελάτε και θα τον δούμε μαζί. .. »
Ο Γιώργος μας σκλαβώνει με την προθυμία του. Και ο Βαγγέλη ς Χανά:ς
μας δίνει ορισμένες πληροφορίες για τον αοελφό του τον Γιάννη. Εκείνος ήταν
Ι
ο πρωταγωνιστης Ι
της κατασκοπιας και τ ων φυγα δ ευσεων ' στη '
Σ κοπε λ ο.

Όμως, την επόμενη μέρα, πίνοντας καφέ σε κάποιο παραλιακό ζαχαροπλα-

στειο ακουμε πο λ ιτικες συ ζητησεις απο το
, , ' ' ' ο'ιπ λ α 'ζ ι.
τραπε 'Ε νας απο τους' e α-

μώνες έχει διατελέσει οήμαρχος Σκοπέλου. Η Ζωή με: πιέζει: « Σε παρακα-

λω,
Ι ' Ι τον, μηπως
ρωτησε Ι και γνωρι'ζει κανε:ναν α
Ι λλ ' OJ>. '
Η απαντηση του πρωην ,
Ι
δ ημαρχου Ι
ερχε:ται α.μεσως:
'
<< Τ ι χανας
Ι ' θ ια.'Μ ονον
και παραμυ , ' δ ε γνωρ ι-
ο τα ,
ζε:ι από Αντίσταση στη Σκόπελο. Πηγαίνετε να τον βρείτει>. Σπεύδουμε στον
τόπο της συνάντησης. Η Ζωή με συγκίνηση ακούει την αφήγηση ενός ευγε­
νικού γέροντα. Όμως εγώ αρχίζω σύντομα να αμφιβάλλω αν έχουμε μπροστά:
μας έναν πρά:κτορα της ISLD ή της ΜΙ9. Και με δυσκολία κρύβω ένα χαμό­
γελο, όταν βλέπω τη Ζωή βουρκωμέ νη και τον συνομιλητή μας να μας λέε ι
πως στη Μυτιλήνη είχε ως σύνδεσμο μια καταπληκτική κοπέλα, «Λα:οκρα-
, f ψ δ' Ι κ λ' Ι Ι
τιcοι ηταν το ευ ωνυμο της. α:ι ιγο πριν τον αποχα ιρ ετισουμε, τον ρωταω
 F.Π1ΜΈΤΡΟ 7 5ί

/
'ψ ει Άγγ λοι 'λ εμο. «Τ ι ' ψ ου-
1

,:·
αν τον ειχαν ανταμει οι μετα τον πο να μ ' ανταμει
\
νε, κύριε; Τρία στρατοδικεία πέρασα!JJ
Ιούλιος του 2003. Έχει φθάσει η ώρα. της Σμύρνης. Ορκισμένος, από πολ-
/ /
λα' 'δ ι μου στην Τ ουρκια, 'λη ε ξα.ι -
1
:i;, '
χρονια, 'Jα μην πατησω το πο ' κανω τη μεγα

ρεση, μόνο και μόνο για. την έρευνά: μου. Και τώρα βρίσκομαι στη Μαρμαρί-
δα,
Ι ι ι ξ ζ ι ι ι ι
οπου ενα.ς ευγενικος τα ιτ ης ανοιγε:ι την πορτα. του αυτοκινητου του για

τη Ζωή λέγοντάς μα.ς, αγγλικά: <<Καλωσήρθα.τε στην Τουρκία!J> Η επόμενη

έκπληξη -και θλιβερή σύγκριση με τα ελληνικά: πράγμα.τα.- στον σταθμό των
ι λ ι Κ θ ι ι 'ξ ι 1 Σ
υπεραστικων εωφορειων: α. α.ριοτητα, ησυχια., τα. η, α.κομα κα.ι πρα.σινο. ε

λίγο, η τρίτη έκπληξη: Ο οδηγός του λεωφορείου φοράει γραβάτα., το ίδιο και
ο συνο δ ος,
' ι ψ ι ' 1
που μας προσφερε:ι ανα υχτι κα , μπισκοτα και αρωματισμε:να χαρ-

τομάντιλα. Ο δρόμος για. τη Σμύρνη άψογος, μόνο που η βιτρίνα. χάνεται στη
δεύτερη ολιγόλεπτη στάση, δεν θυμάμαι πια το όνομα. της πόλης. Το λεωφο­
ρείο σταθμεύει στο πα.ζάρι. Σμήνος τα λουστράκια των δώδεκα-δεκαπέντε:
ι και α.ποι το
ετων βα
'θ ος ' ' ι
να. ακουγετα.ι ηχος τυμπα.νου. Με πο λλ'
η προσοχη κα-'
τευ θ υνομαι
, ι για ν ' αντικρισω
προς τα. εκει, ι ι
ενα ι
περιεργο θ'
εα.μα.: Π'
ανω σ ' 'ενα
ξύλινο ικρίωμα. και με το πλήθος να. παρακολουθεί γύρω γύρω, δύο ημίγυμνοι
, ι ι
νεοι , ο ενας απεναντι α.πο τον α
ι ι λλ ο , λ ιχνι' ζοντα.ι α.ρχου δηυον
<;:, ι ' '
χατω απο τους

ι
ηχους του ντα.ου λ ιου.
ι Χορευτες
ι ηταν,
ι πα. λ α.ιστες
ι ητα.ν,
' ου δ εποτε
' θα. το μα'θ ω ...
Στον σταθμό των λεωφορείων της Σμύρνης. Ο νεαρός χαμάλης αρνείται
να π ληρω θ ει' ι και το π λ'
σε ε:υρω η θ ος μα.ζευε-τα.ι
ι '
γυρω μας να χαρει' τον χα. β γα. '
Τελικά, κάποιος ευγενής παρευρισκόμενος μας αλλάζει μερικά: χαρτονομί­
σματα. Με-τά:, σ-το ξενοδοχείο ιιKismet», όπου δίπλα. σ-το τηλέφωνο του δω­
ματίου μου βρίσκονται οι οδηγίες για τις διεθνείς κλήσεις. Προσπαθώ να. πά­
ρω Αθήνα.. Αδύνατον. Μόνον μέσω της ρεσεψιόν. Παρακολούθηση;
Με: το σούρουπο, στο Kordon. Δεξιά, μέσα στην α.χλή, δια.κρίνεται -το Κορ­
δελιό (από τον Richard Coeur de Lion, τον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο, που
στρατοπέδευσε εκεί, όπως με πληροφόρησαν). Είμαι έτοιμος για. συγκίνηση
και προβληματισμό. Τίποτα. Είναι -τόση η κακογουστιά (το αληθινό τουρκο­
μπαρόχ) γύρω γύρω, που δεν αφήνει περιθώρια. συλλογισμών. Ακόμα και το
ι<Hilton» της Σμύρνης, ένας άχρωμος ουρανοξύστης με κυματιστά: μπαλκό­
νια., προκαλεί απογοήτευση. Το δικό μας, στην Αθήνα, τουλάχιστον αποτελεί
αρχιτεκτονικό επίτευγμα.. 'Υσ-τερα., στα εστιατόρια της προκυμαίας. Ρω-τάω
αν έχουν ούζο. «Yes, of couι·se», το γκαρσόνι. «W e have raki, turkish ouzo !»
Αναγκαστικά, πίνω ό ,τι μου φέρνουν.
Την άλλη μέρα το πρωί, ψά.χνω τη διεύθυνση του Ελληνικού Προξενείου .
Σ' έναν ημιεπίσημο χάρτη της Σμύρνης αναφέρονται οι διευθύνσεις όλων -των
ευρωπαϊκών προξενείων. Το ελληνικό απουσιάζει. Ψάχνοντας στην παραλια­
κή λεωφόρο, βρίσκομαι μπροστά στο παλιό Ελληνικό Προξενείο. Έκπληξη.
Τρία κτήρια στη σειρά, το ένα κολλημένο στο άλλο. Αριστερά: το ι-ταλικό,
στη μέση το ελληνικό και δεξιά το γερμανικό. Λίγη ώρα. αργότερα., στο προ-
758 ΕΠ ΙΜ ΕΤ ΡΟ

τεσταντικό νεκροταφε ίο του Boudjah. Η Ζωή θέλει να προσκυνήσει, για τε-

r ,
λ ευταια
ι ι ι ι Κ
φο ρα , τους ταφους των προγονων της . αι ο νεαρος παστορας , ευγε -

, ι ι ι Εδ ι ι θ ι
νεστατος, μας προσφερει καφ ε και μπισκοτα. ω , αναμεσα στα εορατα κυ-

παρίσσια και στους τάφους -αρκετοί είναι ανοιγμένοι ή κατεστραμμένοι από

Τούρκους βανδάλους- ανασαίνω Δύση.
"',ομως
Ε πε:ιuη '
ο παστορας, αν και Π ροτεσταντης, υεν παυει να ειναι Τ'
ουρ- , "" , ,
κος, έρχεται η ώρα της παγίδας: ιιΟ δήμαρχος του Boudjah σάς περιμένει .,_
'
για ενα ποτο». ' Φθανουμε:
' ""'λλο ενα
στο υημαρχειο -α ' ' μεγα λ οπρεπες
' , νε:ομπα-
' '
ροκ κτηριο- και αρνουμαι να μπω μεσα. ' ' Γ ια να ' ψ ω, τε λ ικα, στα παρα-
υποκυ '
κάλια της Ζωής: <ιΣε παρακαλώ, μη μ' αφήνεις μόνη!» Ο δ7jμαρχος υποδέ-
χεται την κορη του ' R ees, οταν
' ξαφνικα' '
ανοιγουν οι πορτες και εισ ' β'λλ
α σ υν τη-

λεοπτικές κάμερες και φωτογράφοι, ο αληθινός σκοπός της πρόσκλησης. Μια

'
συντομη υη ""'λωση της '
Ζωης '
και μετα αναμνηστικες φωτογ ραφιες. ' ' Π ροσπαθ'
ω

ν ' απομακρυν θ ω' α λλα' "" '

ο uημαρχος -γνωρι ει οτι ειμαι 'ζ ' ' 'Ελληνας- με εμποuι- ""'
ζει , κρατώντας με σφιχτά από το μπράτσο. Ελπίζω η έκφραση της αηδίας
στο πρόσωπό μου να είναι εμφανής στις φωτογραφίες.
Στα ((Iliςia» , σ' ένα πανάκριβο ξενοδοχείο μετρίων υπηρεσιών. Βρισκό­
μαστε εδώ για να επισκεφθούμε τις φίλες της Ζωής που παραθερίζουν στις κο­
ντινές βίλες, κυρίως την Gwyneth Giraud, τη γραμματέα του πατέρα της.
Όπως και στη Σμύρνη, παντού φωτογραφίες και αγάλματα του Μουσταφά
Κεμάλ. Κι ενώ έχω φέρει μαγιό, δεν μπαίνω στη θάλασσα. Μου προκαλεί
αποστροφή η ιδέα ότι πρέπει να βρεθώ δίπλα σ' εκείνες τις γυναίκες με τα τε­
ράστια. οπίσθια, που κάνουν μπάνιο με τα ρούχα τους φορώντας μαντίλες.
'
Τ ουρισμος απο την , Ανατο λ'ια και τα προσωπα εχουν το κ ιτρινο-καφε τι χρω - ' , ' ' ,
μα της Μάστιγας του Horton.
ιιΔεν μπορώ να σου πω πολλά» , αρχίζει η Gwyneth. ιιΜην ξεχνάς τον όρ-
χ.ο που εχω υωσει. ' "' 'Ο χι, δ ε:ν '
νιωσαμε τον πο 'λ εμο στη Σ μυρνη.
' Μ ονο
' '
που νιω-

θαμε θλίψη, όταν νέα παιδιά που έφευγαν σε ειδικές αποστολές δεν γύριζαν
'
πισω>>.Λ'ιγο α.ργοτερα,
' '
οτα.ν, με: τη... δ ιπ λωματικοτητα
' που με δ ιακρινει,
' εκ-

θ ετω
' στην παρε:α. την απο ' ' ψ'η μου για την Τουρκια
' και τους Τ'
ουρκους, η ατμο-'
σφαιρα παγωνει αποτομα. ' ' 'Ολ ες '
αυτε:ς οι κυριε:ς εχουν , ' ' /
υποχρεωτικα , απαρ-

νηθεί τη βρετανική υπηκοότητα προκειμένου να τους επιτραπεί να μείνουν

στον τοπο οπου γεννη
' , 'θ
ηκαν.
Α , ,
υτα α.πο τους «προσεχειςJ1 εταιpους μας στην
, ,
Ευρωπαϊκή Ένωση, ερήμην των λαών της. Όμως η Gwyneth έχει και μια
έκπληξη για μένα. Σε λίγο κάθεται δίπλα μου και, σε άπταιστα. ελληνικά,
αρχίζει το τραγούδι: ((Πάμε στο άγνωστο , με βάρκα την ελπίδα ... ιι. Η Gwy-
neth και ο μακαρίτης ο Alain Giraud υπήρξαν τα δύο αξιαγάπητα πρόσωπα
που συναντησα στην
, Τ
ουρκια.
,
Ψάχνουμε ·φόπο να. φύγουμε για τη Χίο , από ΤΙ) Σμύρ'Jη ή α.πό τον Τσε­
σμέ . Στη ρεσεψιόν πληροφορούν τη Ζωή πως ((τα τούρκικα πλοία φεύγουν
αν και οτα'J γεμισουν. ' ' Ελληνικα' δ εν '
υπαρχουνιι. Ο εμπα. ιγμος γινεται προ- ' '
 ΕΠΙΜΕΤ1'0 759

φανής μ' ένα τηλεφώνημα στην Αθήνα κι ένα στο λιμεναρχείο της Χίου. Ελ­
ληνικά πλοία υπάρχουν και τα δρομολόγιά τους από το λιμάνι του Τσεσμέ εί­
ναι τακτικά. Φεύγουμε με το ηλιοβασίλεμα. Δίπλα στην τιμονιέρα, δεν κοι-
'
τα ζ ω πισω
ι μου. Μ'
ονο τα βουνα1 της Χ'ιου ι
που αχνοφαινονται. 'Ο μως τοτε
1
συμ-

βαίνει κάτι - ένα ακόμα δείγμα εκείνης της περίεργης, σχεδόν μεταφυσικής,
σχέσης που συνδέει τον ερευνητή με το αντικείμενο της έρευνάς του. Η Ζωή
ρωτάει τον καπετάνιο αν έχει ακούσει τίποτα για τον πατέρα της. Εκείνος
της απαντάει: ι<Κατεβείτε στο σαλόνι και θα βρείτε αυτό που ζητάτε>>. Σπεύ-
~ λ' Ε ι 'ι ι ι 'λ '>' Η ι
οουμε στο σα ονι. κει , σ εναν τοιχο, ενα μεγα ο καuρο. φωτογραφια του
ι Σ ι Μ r β ι ~ λ ι r λ'~ ι ι
καπεταν ταματη ηνιωτη, ρετανικα uιπ ωματα και μια σε ιuα απο ενα

πα λ ιο περιοuικο, το
' >' ι p ομαντ
ι ζ
ο.
Π ι ι ι
εριεχει ενα κειμενο του
δ ι
ημοσιογραφου
Γ '
ιαν-

νη Ιωαννίδη αφιερωμένο στα κατορθώματα του Μηνιώτη, στις μυστικές απο­

στολές όπου τον έστελνε ο ((Νόελ Ρηζ».
Στην πανέμορφη Χίο, ο Γιώργος Μηνιώτης , γιος του καπετάν Σταμάτη ,
ι λ ι
ειναι επιφυ ακτικος: «Δ εν μπορωι να σας τα πω ο
ι λ α, για.τιΙ εχω
ι ιψ
γρα ει
β ι βλ'ιο

που προκειται να
1
δημοσιευσω.
/ "'Η μουν κι
/
εγω εκει "' , θ α λεγεται».
1
Π αρ ' ο'λ α
αυτά, μας αφηγείται πολλά. Όσο για το αδημοσίευτο βιβλίο, σήμερα βρίσκε­
ται στα χέρια μου. Όμως στη Χίο θα αποκτήσω και άλλους αρωγούς. Πρώτα
πρώτα, τον Γιάννη Καράλη, ο οποίος τα επόμενα χρόνια θα δεχθεί πρόθυμα
και ακούραστα να με συνδράμει στην αναζήτηση πληροφοριών και κειμένων.
'Υστερα, '
ειναι ο Παναγιωτης
' Καρασου'λης, '
ο ασυρματιστης του γενναιου αν- '
θυπολοχαγού Ιάσονα Καλαμπόκα. Τηλεφωνική η επικοινωνία μας -έλειπε
ι
οταν εγω
ι β ρισχομουν
ι , για
δ ευτερη
ι ι
φορα, στη
Χ'ιο-, αλλ α
ι θ α μου στει' λ ε ι ενα
ι

αντίτυπο από το δυσεύρετο βιβλίο του. Στη Χίο, τέλος, θέλω να ευχαριστή­
σω για τη βοήθειά του το προσωπικό της Βιβλιοθήκης Κοραή. Χάρις στην
αδιαφορία των αρμοδίων, η βιβλιοθήκη φθίνει και σβήνει . ..

Αρωγοί μου υπήρξαν και σε άλλα νησιά του Αιγαίου. Στη Ρόδο , ο αείμνηστος
Γιώργος Βρούχοc;;. Από την Πάρο, ο Αντώνης Αλιπράντης μού στέλνει το βι­
βλίο του για την υπόθεση Atkinson. Στη Λέσβο, ο ιστοριοδίφης Όμηρος Κο­
ντούλης, παλιό στέλεχος του ΚΚΕ, πραγματοποιεί με δαπάνη του έρευνα και
με εφοδιάζει με πολλά στοιχεία για τον Χρήστο Γονατά. Από τη Σάμο, ο συμ­
βολαιογράφος Γιάννης Κιράνης, άλλος τηλεφωνικός μου φίλος, μου στέλνει,
ι
επισης με
δ απανη
ι ι ι
του, ενα. προσφατο
β ι βλ ιο
' β ι ι β ι δ ι
-σο α.ρο , η μη σο αρο , α ιαφο-

ρο- για την Αντίσταση στο νησί. Κατά την πολυπράγμονα «συγγραφέα.» του,
οι βρετανικές υπηρεσίες στη Σμύρνη υπήρξαν δύο (η εξής ... μία): Η ΜΟ4
υπό τον <ιγνωστό φραγκολεβαντίνο των Αθηνών, Ριζ, τον ιδιοκτήτη του Ιπ­
ποδρόμου, που συνεργαζόταν με τα Τάγματα Ασφαλείας (sic)n και η 4-133
(ακουστική πρόσληψη της ... Foι·c e 133) υπό τον David Pawson, η καλή ορ­
γάνωση που ενίσχυε με όπλα και χρυσές λίρες τους ιιδημοκράτεc;;» του ΚΚΕ.
760 RΠΙΜΕΤΡΟ

'Οσο για τον Ι ερο'Λ'

οχο, αυτος α:ποτε'λ εσε ιπον πυρηνα: της α:γγ λ ιχης πο λ ιτι-
' ' '
χής στην Ελλάδα:». Να κλαίει κανείς ή να: γελά.ει; Δυστυχώς, έτσι τους μά-
θα:νε, , ,
α:υτα: γραφουν.
Χ
ωρις σε
, β ' ,
ασμο, ουτε στην
Ι , ,
στορια, ουτε στον αναyνω-
,
στη τους.

Φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς, στο Λονδίνο. Πρώτη, ολιγοήμερη επίσκεψη

στα Βρετανικά: Εθνικά: Αρχεία , στο Kew. Τι να πρωτοθαυμά:σει κανείς; Όλα:
είναι μηχανογραφημένα.. Ο ερευνητής πρέπει πρώτα α.π' όλα -μέσω ηλε­
κτρονικού υπολογιστή- να επιλέξει την αριθμημένη θέση του σ' ένα: από τα
τριάντα τόσα:, ακτινοειδώς χωρισμένα, στρογγυλά τραπέζια. Αυτομάτως απο-
κτα ' ντου λ α:πι,
' και ενα ' με τον ι'δ ιο αρ ι θ μο' . Α πο' τη μια: π λ ευρα,
' τ ζα.μεν
' ια πορ-
'
' λλη εινα:ι κενο.
τα, απο την α: , ' ' Σ ε δ'εκα, '
περιπου, λ επτα,
' πα:ρα: λ α:μ β α:νει
' απο '
' 'λ ους που εχει πα:ραγγει'λ ει.
εκει τους φακε ' Αναγνωση,
' '
σημειωσεις και μετα '
φωτοτυπίες σε μ ηχα:νήματα: που λειτουργούν με κέρματα ή με κάρτες που
επαναφορτίζονται. Ότα.ν αισθάνομαι κουρασμένος, τσιγάρο στο προαύλιο , κά­
τω από τη μελαγχολική συννεφιά και το στρίγκλισμα των μηχανών από τα με­
γάλα αεροπλάνα που προσεγγίζουν το αεροδρόμιο του Heathrow. Δέος και
θλίψη στη σκέψη ότι εκεί βρίσκεται εναποθηκευμένη ολόκληρη η ιστορία
της πατρίδας μου, πανάκριβη για: ν' αποκτηθεί. Ιδιαίτερα: στον Ho\νard Davis
αλλά και σε όλο το προσωπικό των National Archives αισθάνομαι βαθιά. υπο­
χρέωση. Ακόμα και σ' εκείνον τον Ινδό επιτηρητή, που πάντα: αναζητούσε
αφορμή για να μου κάνει παρατήρηση.
Μ ι λωντα:ς
1
για α: λλο δ απα
1
κρα:τικα
1
αρχεια,
1
οφει'λ ω να μνημονευσω και τον '
Dr. Gerhard Keipe r, του Staatsarchiν Berlin. Η εισφορά του στο βιβλίο α:υ-
, ' '
'β η χα.τα: πο λ'υ τα: τυπικα: του χα θ'ηκοντα:.
το υπερε

Φανή Λαμπα:δαρίου. Για πρώτη φορά με επισκέπτεται στο γραφείο μου τον
Νοέμβριο του 2002. Από την αρχή μού θέτει έναν όρο : ιιΑπό αυτά που θα
σας πω γράψτε ό,τι θέλετε , όμως χωρίς μνεία του ονόματός μοωι. Την ημέ­
ρα: εκείνη αρχίζει η ροή των πληροφοριών που θα συνεχιστεί τα επόμενα χρό-
νια:: Γ ια: '
τη σχεση τη ς με τον Μ ετα ξ'
α, '
ο οποιος δ εν ικα:νοπο ιει την παρα- ' '
κλησή της να τη στείλει ως νοσοκόμα: στο μέτωπο. Για την άρνηση του ταγ­
ματάρχη Απόστολου Μπαζαίου (ιι Υπάρχουν άλλες προτεραιότητες))) να
δ ιαθ εσει
/ θ δ Ι
f 1 f 1 f
στρατιωτικα: φορτηγα, ωστε να μεταφερ ει στα πα:ι ια του μετωπου

ο μεγάλος όγκος εφοδίων που είχε συγκεντρώσει η ΕΟΝ σε αποθήκη της Λά­
ρισας . Για το κάψιμο των αρχείων διαφόρων υπουργείων από την ΕΟΝ στον
Κοκκινα:ρά:, λίγο πριν μπουν ο ι Γερμανοί στην Αθήνα, αλλά και για: τον συ-
'λ ου θ ο , α:πο λα
να:κο ,
' θ ος, εμπρησμοΙ του σπιτιου, γνωστου' Αθ ηνα:ιου επιχειρη- ,
ματία:, στην ίδια περιοχή. Για: τη μετέπειτα:, στη διάρκεια της Κατοχής, δρά­
ση του Μπα:ζαίου, για: την ((Κολοκοτρώνη», για τον Franc Macaskie, για: την
αποικιοκρατική συμπεριφορά: των Βρετανών στη μετα:κατοχική Αθήνα:, για
Γ
!·

F. Πl\1F:TPO 761

τον Noel Rees χαι πολλci άλλα. Πλησιάζοντας τα ενενήντα δύο της χρόνια,
μου είχε πει: «Τώρα που ξέρω πως το βιβλίο σας πλησιάζει στο τέλος του,
δεν με νοιάζει αν θα πεθάνω>>. Σήμερα δεν αισθάνομαι πια τη δέσμευση για
την ανωνυμία της.
Την ίδια, περίπου, εποχή, κυκλοφορεί η βιογραφία του Μποδοσάκη, γραμ­
μένη από τον δημοσιογράφο Κώστα Χατζιώτη. Άγνωστο με ποιο θάρρος, του
τηλεφωνώ για μερικές παρατηρήσεις. Από τότε θα δημιουργηθεί μεταξύ μας
μια σχέση φιλίας και συνεργασίας, που θα προσφέρει πολλά σ' αυτό το βιβλίο.
Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Πνευματικά., τον γνώρισα στην εφηβεία μου ,
μαζί με τον Λούντβιχ βαν Μπετόβεν. Ακούγοντας τις συμφωνίες του δεύτε­
ρου, δια.βάζοντας τα βιβλία. του πρώτου. Επηρεασμένοι:; από τον Pascal και σε
εποχή αναζήτησης του απόλυτου μέσα. από ακραίες μορφές χριστιανικής πί­
στης, τα έργα του, Ο Χριστιανισμός και η Εποχή μας και Μεταφυσικής Προ­
λεγόμενα, τον κατέστησαν το πνευματικό μου είδωλο. Δεν θ' αργήσει να γί­
,.
νει και το πολιτικό μου πρότυπο. Από τον Νοέμβριο του 1963, όταν αναλαμ­
βάνει την αρχηγία της ΕΡΕ , μέχρι το 196 7, δεν λείπω από καμία ομιλία του,
είτε είναι στο θέατρο του <(Ορφέα.JJ, είτε στην Πλατεία Κλαυθμώνος. Και εί-
'
μαι ενας απο την ομα
Ι 'δα - δ εν το 1
εμα
θ ε ποτε-
Ι 1 λ' 1
που, μετα τις ομι ιες του, ση-
, f ι Ι /~ / 1
κωνε το αυτοκινητο του στον αερα και υστερα το συνοοευαν μεχρι το σπιτι

του, στην οδό Ξενοκράτους. Όμως, τα λόγια του -ηχούν ακόμα στ' αυτιά μου-
, 1 ) 'λλ ο π ~ Ι f 1 κ Ι κ Ι
ηταν, αναμεσα σ α α: (ι κ. απανσρεου ειναι ο νεος ερενσκω>. αι, ακο-

μα εντονότερα: ιιΔεν θα επιτρέψωμεν εις τον κ. Παπανδρέου, να μετατρέψει

την Ελλάδα εις σοβιετικήν στέππαν!» Τα λόγια του Παναγιώτη Κανελλό­
πουλου, μαζί και η δραματική ατμόσφαιρα της εποχής, οδήγησαν πολλούς
από εμCίς τους νεαρούς ακροατές του να χειροκροτήσουν τη δικτατορία του
1967 ...
Το 1971 ή 1972, ο Κανελλόπουλος εμπιστεύεται στον πατέρα μου -τον γνω-
'ζ
ρι ει χα
λ' 1 / Ι ξ Ι
α- το ταμειο για την αρωγη των οικογενειων των α ιωματικων που
Ι λ Ι Ι ξ Ι Ι δ Ι Η Ι Ι
εχουν φυ ακιστει η ε οριστει απο τους ικτατορες . επαφη τους ειναι τα-

κτική, ιδίως μετά. τις εκλογές του 1964, και έτσι όταν ο πατέρας μου πεθαί­
νει, την τελευταία ημέρα του 197 3, του τηλεφωνώ για να εκφράσω το παρά­
πονό μου επειδή δεν έχει παραστεί στην κηδεία του. Συμπτωματικά, τις ίδιες
ημέρες έχει πεθάνει και η δική του μητέρα. Αυτή είναι η δικαιολογία του, με
την προσθήκη: ιιΘέλω να σας δω». Τον Ιανουάριο του 1974 τον επισκέπτομαι
στο γραφείο του, στην οδό Ακαδημίας, όπου με υποδέχεται η πιστή του γραμ-
ματεας,
' Ι
η χυρια Γ ιου'λ α Ζωνα.
' κι '
ενω, απο δ εσμευμενος
Ι Ι την οικογενεια-
απο

κή τραγωδία, αναμένω έστω μια λέξη του για να εκφράσω την επιθυμία μου
για συμμετοχή στον αντιδικτατορικό αγώνα, περνάω μισή ώρα κοντά του ακού­
γοντας έναν φλύαρο μονόλογο για τον πατέρα μου και, ιδίως, για τον θείο μου,
τον Γεώργιο Στράτο, υπουργό των Στρατιωτικών στα χρόνια της κομμουνι­
στικής ανταρσίας των ετών 1946-1949. Δεν τον ξαναείδα από τότε, απλώς πα-
762 F.ΠΙΜΕΤΡΟ

ρακολούθησα την πορεία του -αφού έχασε την περιπόθητη πρωθυπουργία, στις ;·
24 Ιουλίου του 1974- χαι τη στροφή του, για δεύτερη φορά, προς την πρόθυ­
μη και θερμή -για τους δικούς της σχοπούς- αγκάλη της Αριστεράς. Της ίδιας
Αριστεράς που στη Μέση Ανατολή, αφού τον εχμεταλλεύθηχε όσο μπόρεσε,
1 , λ J 1
τον χαρακτηρισε «στυμενη εμονοκουπαJJ και ι<φασισταJJ ...
Όμως τώρα, το χαλοκαίρι του 2004, σαν από διαίσθηση θέλω να δω το κα­
τοχιχό του αρχείο. Στο παλιό τούρχικο χαγιάτι, δίπλα στη Ρωμαϊκή Αγορά, με
'l'' 'λ r ι ι ι ι Ζ, 1
υποuεχεται και πα ι, υστερα απο τριαντα χρονια, η χυρια ωνα, αφοσ ιωμενη

πλέον στη διατήρηση ζωντανής της μνήμης του Κανελλόπουλου . Εδώ βρί­
σχεται τακτοποιημένο το «Ιστορικόν Αρχείον Αναστασίου Κανελλοπούλοω>,
του αδελφού του, με όλα τα έγγραφα και τα κείμενα της Μέσης Ανατολής.
Από την έχθεση της SIME για τον στρατηγό Γεώργιο Λάβδα, μέχρι τις έξι
επιστολές του Ζάγχα. Εδώ και η εφημερίοα του Εθνικού Ενωτικού Κόμμα­
τος, με τις πολύτιμες πληροφορίες για τους πρώτους μήνες της Κατοχής. Στην
κυρία Ζώνα οφείλω ευγνωμοσύνη. Και γνωρίζω πως τόσο η ίδια όσο και οι
συγγενείς και φίλοι του Παναγιώτη Κανελλόπουλου θα πικραθούν από όσα
,
αναφερονται για χεινον σ αυτο το
, , , β βλ'
ι ιο.
'Ο ,
μως , η ιστορια της
Κ ,
ατοχης πρε-
,
πει π /
λ εον να πα ψ ει ν / ' αποτε λ ει , θ υμα
1
προχρουστε:ιαc;
J '
κ λ'ινηc;, ανα λογα με: την

ιδεολογική τοποθέτηση, τις συμπάθειες και τις αντιπάθειες του καθενός . Το

οφείλουμε: στους νεκρούς και στα θύματά της, το οφείλουμε στους γνωστούς και
/ 'λουμε στην πατρι'δ α μας την ιυια .
στους αφανεις της ηρωες, το οφει / '"'

Θρασύβουλος Λυκουρέζος, ο γιος του αρχηγού του «ΚόδροωJ. Παλιός μου γνώ­
ριμος, μου ανοίγει με περισσή προθυμία το ιστορικό αρχείο του πατέρα του.
Του οφείλω άπειρες ευχαριστίες.
Από τον Βασίλη Γούναρη, Αναπληρωτή Καθηγητή της Ιστορίας στο Αρι­
στοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, πληροφορούμαι την ύπαρξη αρχείου
του Γ ιωργου
' Μ αργετη' , το οποιο
' εχει
' κατα θ εσει,
' '
φωτοτυπημενο, στο Κ' εντρο

Ι
Ι στοριας Θ / τη λεφωνημα
~ e:σσα λονικης. 'Ο μως, το πρωτο
1 1
στο Κ' / απο-
εντρο e:ιναι

γοητευτικό: «Έχετε δικαίωμα να φωτοτυπήσετε 10 σελίδες , και αυτές προς

5 ευρώ τη μίαJJ, θα μου πει μια αντιπαθητική φωνή. Και επειδή στην Ελλά-
δα
1
-ντρεπομαι που το γραφω- ο / σχε δ ον ο' λ α, χρεια' ζονται μεσο,
'λ α, η , , κατα-
1

φεύγω στο μέσο. Δύο μέρες μετά, τηλεφώνημα από τη γραμματέα του δη­
μάρχου Θεσσαλονίκης - στον Δήμο Θεσσαλονίκης υπάγεται το Κέντρο: «Ελά-
'
τε οποτε θ ε'λ ετε, το αρχειο
' ειναι
' "' ' θ εση' σαςJJ. Σ ε λ'ιγο, σπευ' δ ουμε με τη
στη οια

Ζωή στην πρωτεύουσα του Βορρά. Εκείνη θέλει να γνωρίσει λίγο την πόλη
... , 1 1 1 , , ξ ...
και να οει απο κοντα το αρχειο μιας οργανωσης κατασκοπιας που υπηρ ε uη -

μιούργημα του πατέρα της. Μετά τις φωτοτυπίες , επίσκεψη στο πανεπιστή­
μιο, το οποίο τελεί υπό κατάληψη. Το θέαμα είναι θλιβερό, όμως ο Βασίλης
Γούναρης είναι ευγενής. Έχει φέρει μαζί του τις αδημοσίευτες, δακτυλογpα-
 F:ΠΙΜΕΤΡΟ 763

cρημένες αναμνήσεις του Μαργέτη και μου επιτρέπει να τις φωτοτυπήσω.

Επιστρέφοντας στην Αθήνα, αισθάνομαι ικανοποιημένος. Σε λίγο θα λάβω
και μια επιστολή 'tου διευθυντή του Κέντρου - απουσίαζε όσο βρισκόμουν στη
Θεσσαλονίκη. Συγγνώμη για την παρεξήγηση και προσφορά: κάθε βοήθειας
στο μέλλον. Σε όλους αισθάνομαι βαθιά. υποχρεωμένος.
Με παρότρυνση του υποστράτηγου ε.α.. Πα.ρμενίωνος Παπαθανασίου, τη­
λεφωνώ σ' έναν άλλο πανεπιστημιακό, τον Βάιο Καλογριά., ήδη διδάκτορα
της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Μάιντς. Εκείνος μου στέλνει από τη Γερ­
μανία το μικρό αλλά δυσεύρετο βιβλίο 'tου Άγγελου Αγαπητού.
Michael Ward. Τον έχω γνωρίσει σχεδόν ταυτόχρονα. με τον J ohn Lea-
tham. Από τα τελευταία. επιζώντα στελέχη της SOE Κciίρου, μένει στην Ελ­
λάδα, εδώ και πολλά χρόνια.. Όταν έρχεται για. πρώτη φορά στο γραφείο μου,
είναι επιφυλακτικός. <ιΤι θέλετε να. μάθετε από μένα.;» Όμως, όσο οι μήνες
'
και τα. χρονια. '
περνουν, ι
τοσο '
περισσοτερο ι
μου α.νοιγετα.ι. Απο' '
εκεινον μα. θ'
α.ι-

νω πως ο Noel Rees υπήρξε ι<κόκκινο πανί» για. την SOE Καίρου. Αργό'tε­
ρα., ο Michael αναλαμβάνει τη μετάφραση του βιβλίου στα. αγγλικά:. Και όταν
1
Ι δ β 'ζ Ι Ι λλ 'ξ
1 / ψ
μια μερα. τον ρωταω αν, ια α. οντα.ς το κειμενο μου, εχει α α ει απο η για.

τον Noel, μου απαντάει: ι<'Οχι μόνον α.υ'tό, αλλά έχω αρχίσει να. αναρωτιέμαι
για. η βρετανική πολιτική 'tης εποχής απέναντι στην Ελλάδα!» Ο προβλη­
ματισμός του μου δίνει κουράγιο. Μάλλον έχει κάποια αξία. το βιβλίο μου. Ο
Michael υπήρξε ποΜτιμος αρωγός στη συγγραφή του και οφείλω ευγνωμο­
σύνη στη μνήμη του.
Ποιος δεν θα αισθανόταν βαθιά: συγκίνηση αντικρίζοντας για. πρώτη φορά
·το σπίτι της Πηνελόπης Δέλτα, στην Κηφισιά; Εδώ στεγάζεται το Ιστορικό
Αρχείο του Μουσείου Μπενά:κη. Ο διευθυντής του, ο Αλέκος Ζάννα.ς, με
σκλαβώνει με 'tην προθυμία του. Αρχείο Αλέξανδρου Ζά:ννα., Αρχείο Πελτέ­
κη, Αρχείο Σοφοκλή Βενιζέλου και τόσα. άλλα.. Κά:θε φορά: που φεύγω από
εκεί με τις φωτοτυπίες υπό μάλης, αισθά:νομα.ι πλουσιότερος.
Εταιρεία των Φίλων του Λαού, έτος ιδρύσεως 1865. Σε πολλούς είναι γνω­
στό το κτήριο στην οδό Ευριπίδου 12, όπου από τότε λειτουργεί -σχεδόν
αδιάλειπτα. και τελείως δωρεάν- το Λαϊκό Πανεπιστήμιο, με εθελοντές πα­
νεπιστημιακούς, χωρίς διαφήμιση στον Τύπο και χωρίς προσπάθεια ανάδειξης
'
η προ β ο λ' s:,.'
ης οποιουuηποτε. Σ ε λ'ιγους ' ' '
ειναι γνωστο πως στο πα.λ ιο κτηριο τηc;
1

Εταιρείας, στην ίδια. θέση, λειτούργησε το ] 945 το Ειδικό Δικαστήριο Δωσι­

λόγων και ακόμα. λιγότεροι γνωρίζουν μια. πολυκατοικία 'tου Μεσοπολέμου,
στον αριθμό 5 της οδού Κότσικα.. Εδώ, κάτω από το βάρος της πα.ρά:δοσης, η
ατμόσφαιρα. είναι σχεδόν κατανυκτική. Ένα. πραγματικό μουσείο, όπου δια.­
τηρούνται, με θρησκευτική ευλάβεια, έγγραφα. και κειμήλια. ολόκληρης τηc; ελ­
ληνικής ιστορίας μετά. την Άλωση.
Έχοντας πληροφορηθεί πως στην Εταιρεία φυλάσσεται, μεταξύ άλλων, το
Αρχείο Μαρκεζίνη, προσπαθώ να το δω. Μεσολαβεί ο Κώστας Χατζιώ'tης
764 ΕΠΙΜΕΤ ΡΟ

για να μου ανοίξει η πόρτα της. Και όταν στην πρώτη μου επ ίσκεψη εκφρά­
ζω , με περισσή αφέλεια, τον έπαινό μου για τον Μαρκεζίνη που της δώρισε
το αρχειο του , αντιμετωπι'ζομαι με ειρωνικα χαμογε
' Ι λ α. ' «Τ ο πω λω>ι,
' ηταν η '
πρώτη του αντίδραση στη σχετική πρόταση της Εταιρείας. Τελικά , ύστερα
από παλινωδίες και τα συνακόλουθα παζάρια, το υπέρογκο τίμημα καταβλή­
θηκε ολόκληρο από τον Παναγιώτη Αγγελόπουλο. Ένα μεγάλο τμήμα του
/ 1
αρχειου παρα δ'θ
' ο ηκε ενοσω ζ'
ουσε ο Μ αρκε ζ'ινης, 'λλο μετα τον
ενα α ' θ' '
ανατο

του. Ακόμα και σήμερα λείπουν έγγραφα, όπως η έκθεση Τρυπάνη.

Μετά. τον υπεύθυνο των αρχείων, στην Εταιρεία των Φίλων του Λαού κυ­
ρίαρχη φυσιογνωμία είναι η Φωτεινή («Μάτα») Ταβούρογλου. Μου παραδί­
δει όποιο κείμενο της ζητώ και όχι μόνον. Τα τηλεφωνήματά της στο γραφείο
'
μου ειναι συχνα: ' << Θ 'θ ε λ α
'"'α η Ι
να σας πω πως εντοπισα 'δ ε εγγραφο .
το τα ' Μ'
η-

πως σας ενδιαφέρει ; >> Στη Στέλλα, στη Φωτεινή , στον Γιάννη , στον Γιώργο
και σε όλα τα παιδιά της Εταιρείας αισθάνομαι βαθύτατη υποχρέωση.
Δεν υπάρχει ιστορικός ερευνητής που να μην έχει επισκεφθεί το ΕΛΙΑ και
να μην έχει γνωρίσει τον Μάνο Χαριτάτο, την ψυχή του . Παλιός γνώριμος ο
Μάνος, μου προσφέρει κάθε βοήθεια στις αναζητήσεις μου. Και ένας ευγενής
συνεργάτης του θα μου πει: «Ξέρετε, έχουμε και το αρχείο Καμπαλούρη. Εί-
ναι ακομα
' Ι
ατακτοποιητο, α λλ',
α ισως '
β ρειτε ' '
κατι απο αυτα που ' ψ'
αχνετε>>. Γ ια

δύο ημέρες βρίσκομαι βυθισμένος στους πολύτιμους φακέλους ...

Ανακρι'βειες. 'Ο χι αποΙ εκεινες

Ι Ι t; ' λ Ι
, τις σκοπιμες που εr;.,υπηρετουν πο ιτικους σκο-

,
πους. Αυτες,
' 'δ εκτε ς , ειναι ευκο λο να ανατραπουν.
αν και απαρα ' ' ' καμιαΙ φορα
'

προκα λουν
Ι και Ι
χαμογελο. Υπαρχουν, , '
ομως, οι 'λλ ες ,
α 'ς
αυτε που οφει'λονται

σε προχειρότητα. και επιπολαιότητα. Από συγγραφείς Έλληνες και αλλοδα-

' ι Ι Ι Ι λ ι
πους, πα.νεπιστημιακους και ερα.σιτεχνες, απο ιστορικους και αυτοαποκα. ου-

μενους ,
ιστορικους. 'Ο σο περνουν
Ι ,
οι μηνες 1
και τα. χρον '
ια, οσο β ασανι'ζομαι, μια

και δ υο και τρεις μερες για. να

Ι β / /
ρω το μι κρο ονομα χα.ποιου η για να επ ι
1 Ι β
ε-

βαιώσω μια πληροφορία, τόσο περισσότερο με δαιμονίζουν.

Στρατηγός Πανουργιάς Πανουργιάς. Τον γνώρισα. στις 28 Απριλίου του
1967, όταν τον επισκεφθήκαμε με τον πατέρα μου στο σπίτι του, τότε στην
οδό Τροίας. Ήμασταν από τους πρώτους που πληροφορηθήκαμε ποιοι πραγ­
ματικά ήταν οι δικτάτορες, αλλά και τα δραματικά γεγονότα., το προηγού­
μενο βράδυ, στο Γενικό Επιτελείο Στρατού. Λίγο αργότερα μάθαμε από τον
ίδιο πως όταν ο Παττακός του διεμήνυσε ότι αν επιθυμεί κυβερνητική θέση
θα την έχει, εκείνος του έστειλε την απάντηση : «Αν ο Πα.ττακός θέλει να
τον προσλάβω ως επιστάτη στο κτήμα μου , ευχαρίστως>). Λίγο μετά την πρώ-
τη αποφυ λακιση
, / 'ζ Ι
του, αρχι ουν οι τακτικες συναντησεις του στο σπιτι μας , με
1 1

τον Παναγή Παπαληγούρα και τον Αχιλλέα Καραμανλή. Ανταλλαγή πληρο­

φοριών και σχέδια δράσης . Λίγο αργότερα, ο ίδιος συντάσσει ένα ενημερωτι-
 ΕΠΙΜΕΤΡΟ 765

/ t 1 1 1 λ'β Ι
κο υπομνημα: που, κρυμμενο κα:τω α:πο το που ο ερ μου, το μετα:φερω στον

Πα:πα:ληγούρα:, στο υπόγειο σπίτι του στην οδό Κα:ρνεάδου. Από εκεί φεuγει
για: το Παρίσι, για τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Εκείνη την περίοδο, ο Πα­
νουργιάς χρησιμοποιεί το συνθηματικό όνομα «ΠέτροςJ>.
Τ ον ξαναει'δ α ι ι ι ι ι 1 1 1
τριαντα πεντε, περιπου, χρονια μετα, αυτη τη φορα στο σπι-

τι του, στου Παπάγου. Πάντα ευθυτενής, πάντα με ζωηρή φωνή, παρ' όλα τα
ενενήντα τόσα χρόνια του και παρ' όλο τον πρόωρο χαμό του γιου του. Λίγο
μετά, αρχίζει την αφήγησή του:

Το 1941, βρέθηκα, με μια ίλη αναγνωρίσεως του Ιππικού, στη Μακεδονία.

Με τη γερμανική εισβολή, ο διοικητής μας -δεν θα σου πω το όνομά του- το
έσκασε και μας εγκατέλειψε. Τον Σεπτέμβριο προσπάθησα να διορισθώ δά­
σκαλος στην ανατολική Μακεδονία, στο πλαίσιο της προσπάθειας για την
ι του εκ β ου λγαρισμου της.
αποτροπη ' 'Q μως, ' ' ι
τα γεγονοτα της εποχης εκεινης

ματαίωσαν τα σχέδιά μου. Αργότερα, με μια ομάδα άλλων αξιωματικών προ­

σπάθησα να διαφύγω στη Μέση Ανατολή, από την Εύβοια. Στην αρχή, κά­
ναμε αναγνώριση του εδάφους. Μετά βρήκαμε έναν οδηγό που μας πήρε αρ­
κετά: χρήματα αλλά μας κορόιδεψε και εξαφανίσθηκε. Τον κανονίσαμε με­
ταπολεμικά. Τελικά, βρέθηκε κάποιος Αδάμ και μας βοήθησε να φύγουμε ...

Ύστερα, μερικές από τις αναμνήσεις του από τη Μέση Ανατολή. Ακο­
λουθεί παuση. <<Δεν θα σου πω άλλα, γιατί τα γρά:φωJJ. Περνάει ένας χρόνος
και του τηλεφωνώ για κάποια πληροφορία. ((Κάπου σε διάβασαJ>, θα μου πει.
Μια μέρα μετά, παλεύει σε μαρμαρένια αλώνια. Αλήθεια:, πόσοι Έλληνες
έχουν απομείνει στην Ελλάδα;
Αντιστράτηγος Κωνσταντίνος Τσιτσιλώνης. Νεαρός ανθυπολοχαγός στο
μέτωπο της Αλβανίας, στα πρώτα χρόνια της Κατοχής διαφεύγει στην Τουρ­
κία:, χωρίς τη βοήθεια κάποιας οργάνωσης, και από εκεί στη Μέση Ανατολή.
ι1Ψυχή τε και σώματιJJ, ανήκει στους, κατά Κανελλόπουλον, ((τεταρταυγου-
'
στιανους β ασι λ' ι
οφρονες>J που εχοuν ' θ ει να περιφρονουν
μα ι τους πο λ ιτικους,
ι ι
κα-

τι που θα πληρώσει ακριβά. Πρώτα, εγκλεισμός στο στρατόπεοο-χόλαση -του

Merdjayoun. Μετά, εξορία στο Σουδάν, ύστερα από ηθικό αλλά: και σωματι-
κο ' Αργο-τερα:,
' ε ξευτε λισμοι α:ποι τους Β ρε-τανους. ι ι
εντασσε-ται στον Ι ερο
ι Λ'
οχο.

Του οφείλω ευχαριστίες, όχι μόνο για το σπάνιο φω-τογραφικό υλικό που μου
παραχώρησε, αλλά και για τους τηλεφωνικοuς μας καβγάδες -αφορμές προ­
βληματισμού για μένα- με αντικείμενο τη βρετανική πολιτική απένα:ν-τι στην
Ελλάδα του 1940-1944.

Συνέχεια: τάσσω νέες προθεσμίες στον εαυτό μου. Το βιβλίο θα -τελειώσει τον
Ιούνιο. Θα τελειώσει -τον Οκτώβριο. θα τελειώσει τον Μάιο. Φίλοι αρχίζουν
766 ΕΠΙΜΕΤΡΟ

να με ειρωνεύονται χαι η Ζωή να δυσανασχετεί. Είναι χι ε:χείνα τα κεράκια

του κα β αφη.
' 'Ο σο μεγα λ' ' Ι
ωνεις, τοσο χαποιος Ι
μυστηριος Ι
ανεμος τα σ β'
ηνει,

ολοένα και πιο γρήγορα.

Νέα πρόσωπα στον κα.τaλοyο: Η αείμνηστη καθηγήτρια Δόμνα Βισβίζη­
Δοντa. Ευγνωμοσύνη στη μνήμη της. Ο καθηγητής Στaθης Καλύβας ο αντι­
στρ&τηγος ε.α. Χρήστος Φωτόπουλος ο αντιστράτηγος ε.α. Νικόλαος Κο­
λόμβας ο υποστράτηγος ε .α.. Ανδρέας Πα.πασπύρου· ο αντιναύαρχος ε . α. Δη-
,
μητριος
'
Δ ουσης ο αντιναυαρχος
Ι ε.α.
Αναστασιος
Ι Δ ημητραχοπου
Ι λ ος ο υπο-

ναύαρχος ε.α. Σωτήρης Γεωργιάδης ο υποναύαρχος ε.α. Αριστοτέλης Δήμι­

τσας- ο πάντα λεβέντης Ρήγας Ρηyόπουλος, αλλά και ο Απόστολος Δοξιάδης,
με τις οξυδερκείς παρατηρήσεις του στο κείμενο του βιβλίου μου. Επίσης, δύο
ευγενείς χαι πρόθυμες υπάλληλοι της Ύ πηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού, οι κυρίες
Αγγελική Γκαμά.νη και Νικολέττα Μπαντουβά.κη. Μαζί κι ένας καινούργιος
φίλος μου, αυτός από τη Νέα Ζηλανδία: Ο Paul London ερευvά για την τύ­
χη των συμπατριωτώv του στην κατεχόμενη Ελλάδα. Αισθάνομαι βαθιά υπο­
χρέωση σε όλους.
Ιούνιος, τώρα, του 201 1 . Ένα ακόμα επώδυνο ταξίδι στο παρελθόν έχει τε­
λειώσει ...

Τέλος. Σήμερα που το βιβλίο μου βρίσκεται στο τυπογραφείο, οφείλω να εκ­
ψρά.σω τις πιο θερμές μου ευχαριστίες στην κυρία Λουίζα Ζαούση, που με εν-
θ ουσιασμο' 'λ α β ε την εκ δ οση του σε καιρους χα λ επο υ ς για ο'λ ους τους εκ-
' 1
ανε ' '
δ οτικους
' '
οικους . Ε πισης,
' '
στους συνεργατες της <ι Ω κεανι' δ αςιι - ι δ ιαιτερα
' στον

ακάματο Δημήτρη Θάνα, ο οποίος επιμελήθηκε την έκδοση και τόσο μόχθη­
σε γι' αυτήν.
 Π Α ΡΑΡΤΗΜΑ

'
ί

Ι·
Γ

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ

-- ~·

ADM Admiralty: Το Βρετανικό Ναυαρχείο.

«Α» Force Βρετανική μυστική υπηρεσία. με κύριο καθήκον την παραπλάνη­
ση του εχθρού. Τμήμα: της ιιΑ» Force υπήρξε η ΜΙ9 Μέσης Ανα­
τολής, με σκοπό την εκπαίδευση σε μεθόδους αποδράσεως και την
οργάνωση των διαφυγών και των αποδράσεων από τις κατεχόμε­
/; νες χώρες της δικαιοδοσίας της.
i~'
f Abwehr Η γερμανική υπηρεσία. πληροφοριών και αντικατασκοπίας.
~
AFHQ Allied Forces Headquarters: Το Συμμαχικό Στρατηγείο της Με­
σογείου στο Αλγέρι, υπό τον στρατηγό Dwight Eisenhower.
ΑΙΟ Allied Interrogation Office: Συμμαχικό Γραφείο Ανακρίσεων.
ΑΜΜ Allied Military Mission: Η Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή
στην Ελλάδα:, μετά τον Σεπτέμβριο του 1943.
ANZAC Australian and New Zealand Army Corps.
Α/0 Abwehr-Offizier: Αξιωματικός Πληροφοριών.
ΑΟΑ Αντιφασιστική Οργάνωση Αεροπορίας (ΚΚΕ, Μέση Ανατολή).
ΑΟΚ Armeeoberkommando: Η Ανώτατη Διοίκηση μιας στρατιάς.
ΑΟΝ Αντιφασιστική Οργάνωση Ναυτικού (ΚΚΕ, Μέση Ανατολή).
ΑΣΟ Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση (ΚΚΕ, Μέση Ανατολή).
Ast Abwehrstelle: Σταθμός της Abwehr.
BEF British Expeditionary Force: Βρεταναό Εκστρατευτικό Σώμα.
BLO British Liaison Offίcer: Βρετανός Αξιωματικός-Σύνδεσμοι;.
ΒΜΜ Brίtish Military Mission: Η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή
στην Ελλάδα: (1942-1943).
ΒΝ Βασιλικό Ναυτικό.
Β6 Το Ελληνικό Τμήμα. της SOE Καίρου .
Β7 Το Κυπριακό Τμήμα της SOE Κα:ίροu .
Β9 Το Τουρκικό Τμήμα της SOE Κα.ίρου .
ΓΕΣ Γενικό Επιτελείο Στρατού.
c ή css Ο επικεφαλής της ΜΙ6.
CD Ο εκτελεστικός προϊστάμενος της SOE.
D/S.O. Ο Διευθυντής Επιχειρήσεων της SOE.
C. ίη C. Commander-in-Chief: Ανώτατος Διοικητής Όπλου, Αρχιστρά­
τηγος.

CIGS Chief of the Imperial General Staff: Αρχηγός του Αυτοκρατορι­

κού Γενικού Επιτελείου.
770 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ

CAB Το βρετανικό υπουργικό συμβούλιο.

CBME Combined Bureau Middle East: Διυπηρεσιακό Γραφείο Μέσης
Ανατολής. Το παράρτημα του Bletchley Park στη Μέση Ανατολή.
CIGS Chίef of the Imperial General Staff: Ο Αρχηγός του Αυτοκρα­
τορικού Γενικού Επιτελείου.
cos Chiefs of Staff: Οι Αρχηγοί των Επιτελείων.
cs Contra Spionaggίo: Η ιταλική υπηρεσία αντικατασκοπίας.
ΔΕΥΠ Διεύθυνσις Ειδικών Υπηρεσιών Πολέμου: Η Ελληνική Υπηρεσία
Πληροφοριών.
DMI Di1·ector of Military Intellίgence: Διευθυντής Στρατιωτικών Πλη­
ροφοριών.
DDMI Deputy Director of Military Intellίgence: Αναπληρωτής Διευ­
θυντής Στρατιωτικών Πληροφοριών .
DNI Διευθυν-τήc, Να.u-τιχών Πληροφοριών.
ΔΕΠΑΘΑ Δεύθυνση Εφέδρων Πολεμιστών Αναπήρων Θυμάτων Εθνικής
Αντιστά.σεως.
ΔΙΣ Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού.
DNI Dίrector of Naval Intelligence : Διευθυντής της Υπηρεσίας Πλη­
ροφοριών του βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού.
DO Ο υπουργός Μέσης Ανατολής.
DPA Director/Directorate of Policy and Agents/Political Advisers:
Διευθυντής ή Διευθυντήριο Πολιτικής και Πρακτόρων/Πολιτικών
Συμβούλων της SOE Καtρου.
DSO Defence Security Officer: Αξιωματικός Αμυντικής Ασφαλείας­
ΜIS .
DSO Director/Directorate of Special Operations: Διευθυντής ή Δ ιευ­
θυντήριο Ειδικών Επιχειρήσεων.
DSO Distinguished Service Order: Ανώτερο βρετανικό παράσημο.
ΕΑΜ Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο. ,:;·
•; -~
ΕΑΣ Εθνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος (ΚΚΕ-ΕΑΜ , Μέση Ανατο-
λή).
ΕΔΑ Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά.
ΕΕΚ Εθνικόν Ενωτικόν Κόμμα.
ΕΚΚΑ Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωσις (κόμμα).
ΕΛΑΝ Εθνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Ναυτικό.
ΕΛΑΣ Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός.
ΕΝ Εμπορικό Ναυτικό.
ΕΟΝ Εθνική Οργάνωσις Νεολαίας.
ΕΑΣ Επιτροπή Συντονισμού Αγώνα (ΚΚΕ-ΕΑΜ, Μέση Ανατολή).
ΕΑΣΔΟ Εθνική Απελευθερωτική Στρατιωτική Δημοκρατική Οργάνωση
(Οργάνωση Κλαδάκη, Μέση Ανατολή).
FO Foreign Offίce: Το Βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών.
FOLEM Flag Officer Levant & Mediterranean: Ο Αρχηγός του βρετανι­
κού στόλου της Μέσης Ανατολής και της Μεσογείου.
 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ϊ71

Force 133 Η SOE Καtρου , μετά: τον Νοέμβριο του 1943.

Force 140 Στρατιωτική δύναμις που δημιουργήθηκε ειδικά για την απελευ­
θέρωση της Αθήνας (1944).
Force 292 Στρατιωτική δύναμις που δημιουργήθηκε ειδικά: για την επιχε ί­
ρηση κατάληψης της Σάμου και των Δωδεκανήσων (Επιχείρηση
((Accoladeιι).
FVG Free Voice of Greece (Ελεύθερη Φωνή της Ελλάδας): Ραδιο­
φωνικός Σταθμός Παλαιστίνης.
GAF German Αίr Force: Βρετανική συντομογραφία για τη γερμανική
Πολεμική Αεροπορία, τη Luftwaffe.
GC & CS Government Code & Cypher School (Κυβερνητική Σχολή Κω­
δίκων και Κρυπτογραφίας): Παραπλανητική ονομασία της υπη­
ρεσίας αποκρυπτογράφησης σημάτων μέσω του <<Enigmaιι.
GFP Geheime Feldpolizei: Στρατιωτική Μυστική Αστυνομία.
G(R) Η Ml(R) Μέσης Ανατολής.
GS(i) General Staff Intelligence: Η αρχική ονομασία της SOE Καίρου.
GSO General Staff Officer: Αξιωματικός του Γενικού Επιτελείου.
GSS Greek Sacred Squadron: Ο Ιερός Λόχος.
HIS Hellenίc lnformation Service: Η Ελληνική Υπηρεσία Πληροφο­
ριών.
IC Information Center: Κέντρο Πληροφοριών.
ILAG Internierungslager; Στρατόπεδο συγκεντρώσεως , κυρίως για πο­
λίτες .
ΙΟ lntelligence Officer: Αξιωματικός Πληροφοριών.
IRCC International Red Cross Committee: Η Επιτροπή του Διεθνούς

ISLD
Ερυθρού Σταυρού.
Inter-Services Liaison Department: Η Intellίgence S ervice Μέ­
j
1
σης Ανατολής.
IS9 Intelligence School 9: Η ΜΙ9 Μέσης Ανατολής, μετά: τις
1
20.8. 1944. j
1
Κlθ Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης.
ΚΚΕ Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας.
ΚΟΝΟ Κrίegsorganisation Nahe Osten: Η Abwehr Εγγύς Ανατολής, με
έδρα την Κωνσταντινούπολη.
MEF Middle East Forces: Οι συμμαχικές δυνάμεις Μέσης Ανατολής.
MEIC Middle East Intellίgence Center: Κέντρο Πληροφοριών Μέση ς
Ανατολής.
MEW Minίstry ofEconomic Warfare : Υπουργείο Οικονομικού Πολέμου.
Μ ofS Minister of State: Ύπσυργός Μέσης Ανατολής.
MID Mititary lntelligence Division: Διεύθυνση Στρατιωτικών Πλη­
ροφοριών.
MIS Military Intelligence 5: Η βρετανική Υπηρεσία Αντικατασκο­
πίας.
ΜΙ6 Military lntelligence 6: Η S ecret lntelligence S ervice .
7ϊ2 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ

ΜΙ9 Military Intelligence 9: Κλάδος της «AJJ Force, υπεύθυνος για

τις αποδράσεις και την εκπαίδευση σe: μεθόδους αποδράσεως και
διαφυγής.
MI(R) Military Intelligence (Reasearch) [Στρατιωτική Υπηρεσία Πλη­
ροφοριών (Έρευνας)]: Το πρώιμο σ-φατιωτιχό σκέλος της SOE.
ML Motor Lounch: Εξοπλισμένη μηχανάκατος.
ΜΟ4 Η SOE Καίρου μέχρι τον Δεκέμβριο του 1943.
NARA National Archives Administration: Τα Εθνικά Αρχεία των ΗΠΑ.
NID Naval Intelligence Division: Η Διεύθυνση Πληροψοριών του βρε­
τανικού Ναυαρχείου.
NKVD (ΗΚΒ,l:ι) Narodnyϊ Kommissariat Wnuetrennίkh Del: Λαϊκό Επι­
τροπάτο (υπουργείο) Εσωτερικών Υποθέσεων. Η σοβιετική Μυ­
στική Αστυνομία, πρόδρομος της KGB.
ΝΙΡS-ΥΠΕΠ Η πρώτη ονομασία των ελληνικών μυστικών υπηρεσιών στη Μέ­
ση Ανατολή.
ΟΒΕ Order of the British Empire: Ανώτερο βρετανικό παράσημο.
ΟΕΝΟ Ομοσπονδία Ελληνικών Ναυτεργατικών Οργανώσεων (ΚΚΕ, Μέ­
ση Ανατολή).
OFLAG Offizierlager: Στρατόπεδο συγκεντρώσεως αξιωματικών, αιχμα­
λώτων πολέμου.
ΟΚΗ Oberkommando des Heeres: Ανώτατη Διοίκηση του γερμανικού
Στρατού.
OKL Oberkommando der Luftwaffe: Ανώτατη Διοίκηση της γερμανι­
κής Πολεμικής Αεροπορίας.
ΟΚΜ Oberkommando der Marine: Ανώτατη Διοίκηση του γερμανικού
Πολεμικού Ναυτικού.
ΟΚΝΕ Οργάνωση Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας: Η οργάνωση νε­
ολαίας του ΚΚΕ, μέχρι τον Φεβρουάριο του 1943.
OKW Oberkommando der Wehrmacht: Ανώτατη Διοίκηση των γερ­
μανικών Ενόπλων Δυνάμεων.
oss Office of Strategic Services: Αμερικανική μυστική υπηρεσία πλη­
ροφοριών, ιιμητέραJJ της CIA και ομόλογος της SOE.
OVRA Η Μυστική Αστυνομία και Υπηρεσία Ασφαλείας του ιταλικού φα­
σιστικού κόμματος.
ΠΕΕΑ Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθερώσεως (ΚΚΕ).
PCO Passpoι·t Control Office/Officer: Γραφείο/Αξιωματικός Ελέγχου
Διαβατηρίων.
PIC Political Intelligence Center: Κέντρο Πολιτικών Πληροφοριών
Μέσης Ανατολής.
PRO Public Record Office: Τμήμα, σήμερα, των Βρετανικών Εθν ι­
κών Αρχείων.
POW Prisoner of War: Αιχμάλωτος Πολέμου.
PWE Psychological/Politica l W arfare Executi ve: Υπηρεσία προπα­
γάνδας και ψυχολογικού πολέμου.
 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ 773

Royal Air Force: Η βρετανική Πολεμική Αεροπορία.

Σχέδια για την επιστροφή των Βρετανών στην Ευρώπη ύστερα
από την κατάρρευση της Γερμανίας.
Record Gωup (NARA): Ομάδα αρχείων.
Royal Naval Volunteer Reserve: Εθελοντής έφεδρος αξιωματι­
κός του βρετανικού Πολεμικού Ναυτικού.
Reichssicherheitshauptamt: Η γερμανική Υπηρεσία Κρατικής
Ασφαλείας.
Secret Activitίes Committee: Επιτροπή Μυστικών Δραστηριο­
τήτων, από εκπροσώπους της ISLD, τη ς SOE και της Μ19, με
έδρα το Κάιρο.
Special Air Service/ Squadron: Μονάδες αλεξιπτωτιστών κατα­
δρομέων.
Sicherheitsdienst: Η υπηρεσία ασφαλείας των SS. Ελέγχεται
από την RSHA.
Signal Intelligence: Πληροφορίες μέσω της υποκλοπής σημάτων.
Security Intelligence Middle East: Η MIS Μέσης Ανατολής.
Special Boat Service/Squadron: Μονάδες καταδρομέων που με­
ταφέρονται με πλωτά. μέσα.
Τομέας ιιDιι: Το τμήμα της SOE που προήλθε από την Μ16 .
Η ΜΙ9 στη Βόρειο Αφρική και την Ανατολική Μεσόγειο.
Secret Intelligence: Ο τομέας κατασκοπίας της OSS.
Servizio de Informazioni Militare: Η υπηρεσία πληροφοριών του
ιταλικού Στρατού.
Secret ή Special Intelligence Service (ΜΙ6).
Servizio de Informazioni Segrete: Η υπηρεσία πληροφοριών του
ιταλικού Ναυτικού.
Special Operations: Ο τομέας Ειδικών Επιχειρήσεων της OSS.
Special Operations Executive: Υπηρεσία Ειδικών Επιχειρή­
σεων.

Special Operations Mediterranean: Υπηρεσία Ειδικών Επιχει­

ρήσεων Μεσογείου.
Special Operations 1: Το τμήμα προπαγάνδας της SOE (απορ­
ροφήθηκε από την PWE).
Special Operations 2: Το τμήμα επιχειρήσεων της SOE.
Special Operations 3: Το τμήμα σχεδιασμού της SOE.
Starnmlager: Στρατόπεδο συγκεντρώσεως αιχμαλώτων πολέμου,
εκτός από αξιωματικούς.
The National Archives : Τα βρετανικά. Εθνικά Αρχεία.
War Office: Υπουργείο Πολέμου.
Wireless Operator: Ασυρματιστής.
Wireless Telegraphy/Transrnitter: Ασύρματη τηλεγραφία/Συ­
σκευή ασυρμάτου.
! ·~:
Γ
'

ΨΕΎΔΩΝΥΜΑ , ΚΩΔJΚΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΡΙΘΜΟΙ

- · -~··-

Στο ββλ
ι /ιο ' Ι ονοματα
χρησιμοποιουνται τα πραγματικα '
και οι ονομασιες.
' 'Ετσι, οι πι-
Ι

νακες παρατίθενται κυρίως μεν για λόγους πληρότητας του έργου, αλλά και για την
υποβοήθηση του μελλοντικού ερευνητή. Οι κωδικοί, εξάλλου, αριθμοί που ακο­
λουθούν δεν είναι πλήρεις όσον αφορά την ISLD και την OSS, ως προς τις οποίες
αναφέρονται όσοι κατέστη δυνατόν να εντοπισθούν και να ιιαποκρυπτογραφηθούν».
Ως προς την SOE, από τις σειρές Α/Η., D/H. και D/HG. έχει γίνει επιλογή ονομά­
των, ενώ παραλείπονται όλοι, σχεδόν, οι κωδικοί αριθμοί της σειράς D/GR., που
περιέχει τα ονόματα του πρώιμου ελληνικού τμήματος της SOE Καίρου -υπό τον
Anthony Simonds- και της σειράς D/E., με τα ονόματα όσων Ελλήνων εκπαιδεύ­
τηκαν στη Σχολή STS 102, στη Χάιφα. Σημειώνεται, επίσης, ότι η εμφάνιση στε­
λεχών χλπ. της SOE με δύο κωδικούς αριθμούς οφείλεται στιι:; διαδοχικές απο­
στολές ή τοποθετήσεις τους.

Abbott Κώστας (ISLD/MI9) Κώστας Κουμουνδούρος

Abdul Γιάννης Συμεωνίδης
Άθωι:; Ιωάννης Παπαθανασίου
Aggy Ζώγας Αγαπητός
Ακρίτας ΥΒΕ/ΠΑΟ
Alec (Ιερός Λόχος) Γιώργος Καμήλος
Alexander (NIPS/SOE) Ιωάννης Αμπατζής
Αλεξάτος Γεράσιμος, Odysse us (SOE) Γεδεών Αγγελόπουλος
Αλκιβιάδης, Κόδρος, Greenmantle Παναγιώτης Λυκουρέζος
(ISLD/MI9)
Ali Baba Αχιλλέας Κύρου
Άλφα - Alpha Δημήτρηι:; Λαμπράκη ς
Anita (Abwehr) Άγκυρα
Apollo, Yvonne, Debarred (SOE) Γιάννη ι:; Πελτέκης
Αριστείδης (ΜΙ6) Μιλτιάδης Γιαννακόπουλος
Άρατος Παναγιώτης Σπηλιωτόπουλος
Ασφάλεια Εμμανουήλ Σοφούλης
Athos Γεώργιος Ιβάνωφ Σαίνοβιτς
Attila Περικλής Βαρδοuλάχης
Ayr Θεσσαλονίκη
776 ΠΑΡΆΡΤΗΜ Α

Baι·barity (SOE) Ο σταθμός ασυρμάτου του Ν. Καλλια-

νέση
Basil Γεώργιος Μπούμποuληι:;
Bath Κωνσταντινούπολη
Baum Mr. & Mrs.(MI9) Γεώργιος Τρuπάνηι:; & Μπέσu Αδοσί-
δου
Beer Six Β6, το ελληνικό τμήμα της SOE Κα"ίρου
Βέργας Κωνσταντίνοι:; Βεντήρης
Bermuda Κύπρος
Bird ISLD
Bizarre (SOE) Αποστολή-Υπηρεσία nληροφοριών στην
Αθήνα, υπό τον Αθανάσιο Σπuρό­
πουλο
Bonzo, «Cn, Χατζής Noel Rees
Βοχ, Film Κα"ίκι
Brandies Καtκια του ΕΛΑΝ
Bray Σάμος
Brevity (SOE) Αποστολή-Υπηρεσία πληροφοριών στην
Αθήνα, υπό τον ταγματάρχη Ιω. Κυ­
φωνίδη
Brewery Βρε-τανική Πρεσβεία .·,; ~ .
. ~:··
Britmilat Βρε-τιχνός Στρατιωτικός Ακόλουθος
Broadway ΗΜΙ6
Bude Τα νησιά του Αιγαίου
Bugs Η τουρκική Αστυνομία
Bulls Τούρκοι
Caesar (SOE) Julius Hanau (Hannon)
Cam Ρόδος
Canadians Βενιζελικοί
Canute Βασιλεύς Γεώργιος Β'
Capitol Reginald ({ιRex») Leeper
Castor Εμμανουήλ Τσουδερός
Chorus Το ελληνικό Γενικό Επιτελείο
Chris (SOE) C. Μ . Woodbouse
Claudius Thomas Bowman
Cοι Lewis (ΕΛΑΣ) Στέφανος Σαράcpηι:;
College Η ελληνική κυβέρνηση
Coney lsland , Luton Αντίπαρος
Cook (ISLD) Νικόλαος Παπαγιάννης
Copy Νίκος Καπάτος
Cork Μέγαρα Αττικής
Cousin Ted Σπύροι:; θεο-τόκης
Cromwell (SOE) Sir Gerald Talbot
Cuba Σάμος
 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ 777

Carry Ηρακλής Καραyεωρyίου

Cuthbert, Καρυστινός (SOE) Παναγιώτης Κανελλόπουλος
Democι·at ή Ρούσσος (MI9/ISLD) Μ ιχαλόπουλος Παναγιώτης
Dandy (SOE) Branislav Denic
Diana, Μαλέας 1 (MI9/ISLD/SOE) Αλέξανδρος Λεβίδης
Depender (ISLD, ΜΙ9) Βασίλης Χυτήρης
Diamond, Διαμαντής Αρβανιτόπουλος Κώστας Κυπριάδης
Djadja, Fish, Pan Δημήτριος Ψαρρός
Dog Nat Barker
Dolby Julian (SOE) J ulian Dobrski
Donner (Abwehr) Rudolf Roser
Dove ή Max (ΜΙ9) Νέστωρ Βογιατζής
Dragoωan, J uba (ISLD-MI9) Θεοδόσιος Στεφανίδης
Durbin, Robin (MI9/SOE) John Atkinson
Δώρος (SOE) Δημήτρης Μπαρδόπουλος
Eddie (SOE) Ε. C. W. Myers
Eton Αθήνα
Eggs (SOE) Nicholas Hammond
Elks Δραπέτες αιχμάλωτοι πολέμου
Έλληνας (ΙΠS) Γιάννης Καραμπότσος
Έλληνας, Θαλασσινός (SOE) Νικόλαος Κα:λλιανέσης
Emperors Th. Bowman και Gr. Sebastian
Erimitis (ΜΙ9) Μαρίνος Καλλιγάς
Ζαπάντης Σπύρος (ΕΑΜ-ΕΛΑΣ) Χρήστος Γχουζέλος
Fe!ix, Byron, W. Α. Parkes (ISLD/MJ9) Frank Macaskie
Fiat (ISLD/MI9) Π/Κ ιιΝίχη»
Filon Νικόλαος Κατραμπα:σά.ς
Fieas Η τουρκική υπηρεσία πληροφοριών
Formula Η SOE Σμύρνης
Fork (SOE) Bob Morton
Fox (SOE) David Pawson
Front (SOE) Bill Jordan
Gander (OSS) Αλέξανδρος Γεωργιάδης (θρά.χη)
Gipsy (SOE) Δημήτρης Γuφτόπουλος
Giyno (ISLD/MI9) ΠΙΚ ιιΕuαγγελίστρια»
Goth Ευαγγεληνός Βανδουλάχης
Hannibal Μιχαήλ Αντωνόπουλος
Harleω Αντίπαρος
Hero Έλληνας
Heiimers (Abwehr) Kurt Wasse r von Hubmershofen
Hollywood Πελοπόννησος
Javelin Η OSS Τουρκίας
Jezebel Το BBC
J ohnson, Kefalonitis (SOE) Γιάννης Τσιγάντες
778 ΠΑΡΆ ΡΤΗΜΑ

Kew Κιόστε (Αyία Παρασκευή)

ΚΙΠ (SOE) Γιάννης Λέκκας
Κίσσαβος (ΚΚΕ) Δαμιανός Μάθεσης
Kitso (SOE) Θεόφιλος Σαρίχας
Komnίnos Ιωάννης Κυφωνίδης
Konto (Abwehr-SD) Πρεσβεία
Kostas Εμμανουήλ Καραμανώλης
Kurfuerst Η στρατιά τεθωρσ.χισμένων του Rom-
mel
Larne Κρή-τη
Leigh (ΜΙ9) Michael W. Paι·ish
Lille Τουρκία
Looe Πελοπόννησος
Lynn Ορμυλία (Χαλχιδιχή)
Μσ.λέσ.ς ΙΙ , Sirius Ευγένιος Βαλασάκης
Mandibles Δωδεκάνησα
Marc (SOE) Η J. Sinclair
Ματαπάς Αθανάσιος Ζάyχας
Maurice Πέτρος Μαυρομιχάλης
Miami (OSS) Κουσάντασι
Michael Αλέξανδρος Μυλωνάς
Μίκυ (SOE) Βασίλειος Ζαχυνθηνός
Μίλας Εμμανουήλ Φpαδέλλος
Milton (ΜΙ9) Μιλ-τιά:δης Χούμας
Mixture Νικόλαος Γρηγορίου
Mirth (SOE) Οpέσ-της Λεβίτης
Mobility Κινητός σταθμός ασυρμά-τοu -της ΒΣΑ
Mortlake Ο σταθμός ασυρμάτου στο Μέτσοβο
Nelson Θεόδωρος Κουντουριώτης
Νίκας, Νίκος (ΚΚΕ-ΕΑΜ-ΕΛΑΣ) Δημήτρης Ραπίδης
Niko (ΚΚΕ-ΕΑΜ-ΕΛΑΣ) Ανδρi:ας Τζήμας
Nylon Aιec Karidia
Otto, Skylark 1, Greco, Barbettet
(ΜΙ6, SOE , ΜΙ9) Άγγελος Έβερτ
«Ρ» (Μ) Αντώνης Βαγγελάτος
Pants-Traian (ISLD-SOE) Satvet Lutfi Tozan Μπέης
Πάρις Γεώργιος Παπανδρtου
Paris, Town 330, Kelso, Tulsa Σμύρνη
Percy Θεόδωρος Πάγκαλος
Petros Γεώργιος Χαμπέρης
Phokas Φίλιππος Δραγούμης
Pickt Κύπριος
Pius (ΜΙ9) Anthony Simonds
Posteι· (Abwehr) Paul Leverkϋ.hn
,.....

ΠΑ ΡΆΡΤΗΜΑ 779

Precious (Abwehr) Erich Vermehren

Προμηθέας Ι (SOE) Ευριπίδης Μπακιρτζής
Προμηθέας ΙΙ (SOE) Χαράλαμπος Κουτσογιαννόπουλος
Pub Στρατόπεδο αιχμαλώτων πολέμου
Ram Βρετανός
REA 1, RΕΛ 2 Οι σταθμοί ασυρμάτου του Ευγένιου Βα-
λασάκη
Rokos Πέτρος Ράλλης
Rotarians Βασιλόφρονες
Scone Εύβοια
Scum Ιταλός
Sepp (Abwehr) Σόψια
Slutland Γερμανία
Sluts Γερμανοί
Sobs Κομμουνιστές
Solo Τα γραφεία της SOE στο Λονδίνο
Somm eι·haus (Abwehr/SD) Auswartiges Amt (Το γερμανικό υπουρ-
γείο Εξωτερικών)
Sphinx (SOE) Σήψης Παπαδοκωνσταντάκηι;
Sugar Επαμεινώνδας Τσέλλος
Sussex (SOE) Β. Menzies
Tanza Το Αρχηγείο της ιιΑιι Force
Thanos Αθανάσιος Σπυρόπουλος
Therme Κως
Thompson (SOE) Α. G. G. de Chastelain
Thurgoland-Drunkard Ο σταθμός ασυρμάτου του «Μίδα 614»
και η οργάνωση ιιΠλούτωνι>
Tiberius (ΜΤ6) GrahanΊ Sebastian
Tiger (ΜΙ9) Jimmy Corfe
Toads Το προσωπικό της SOE Σμύρνης
Toby Ταγματάρχης Γεώργιος Διαμαντόπου-
λος

Tolis (ISLD/Ml9) Απόστολος Αποστολίδης

Tom Braun (SOE) J ohn Melior Stevens
Tor (Abwehr/SD) Βερολίνο
Toys Εκρηκτικά
Troopers MID
Troglodyte Παράσχος Παρασχά:κης
Trombone, Workshop Καστελόριζο
Truro Κύπρος
Tuckshop Η ISLD Σμύρνης
Wachte ι· (Abwehr) Άδανα/Ρaula Koch
Uncle Ted J ohn Θεοτόκης
Vatos (SOE) Δημήτριος Προβατόπουλος
780 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Wells Κουσάντασι
W eaze l (SOE) R obert (((Donii) J. Stott
W eber R oland Hampe
Wolf Ιωάννης Μεταξάς
Wops Ιταλοί
Yanni (ISLD- MI9) Γιάννης Μα.υρουδής
York Τσεσμές
Υ, Young (NID-MI9) Η ΜΙ9 Κωνσταντινούπολης (Vladimir
Wolfson)
Zexe Αλέξανδρος Σβώλος
ιιΧ» source Πηγή πληροφοριών από μιχρόφωνα κρυμ­
μένα σε χέντρα ανακρίσεων
ιι Ι» source Τηλεγραφικά μηνύματα χαμηλής και μέ­
ση ς διαβάθμισης ασφαλείας , προϊό­
ντα υποκλοπής
YC Πρόξενος
ΥΜ Στρατιωτικός Αχόλουθος
ΥΡ Πρέσβυς
ΖΜ War Office
ΖΡ F oreign Office
333 Ο ασύρματος του ((Προμηθέα II»

..--~
~~

Κωδικοί αριθμοί κλπ. :~

1. ΜΙ6, ISLD:

18-land Τουρκία
22-land Μεγάλη Βρετανία
41-land Ελλάς
89-land Μέση Ανατολή
95-land ΕΣΣΔ
89.000 Cuthbert Bowlby
18.100 Arthur Whittall
22.500 Harold Gibson
18.904-Sl Noel Rees
18.904b-S2 Χρήστος Γονατάς
Sl2 Νίκος Διαμαντάρας
Sl3 Ματθαίος Ζύμαρης
Sl6 Γιάννης Χανάς
Sl6a Βαγγέλης Χανάς
SJ6b Γιώργος Καράδης
S21 Μιχάλης Παντελής
 ΠΑΡΆΡΤΗΜ Α 781

S41 Γιώργος Μαργέτης

S50 Λευτέρης Τσατταλιός
S55 Δημοσθένης Μωραtτης

2. SOE:

D/SO H ugh Dalton (1940-1942)

Λόρδος S elborne (1912- 1945)
CD Gladwyn Jebb (1940-J 94 1)
Sir Frank Nelson (1 94 1-1942)
Sir Charles Hambro ( 1942-1943)
Si1· Colin McVean Gubbin s (1943-1945)
DCD S ir Colin Mc V ean Gubbins ( 1941 - 1943)
AD/J Bingham Sweet-Escott
AD/ 3 Λόρδος Glenconner (C. G. T ennant)
A/D, D/H George F. Taylor
A/DH Α. Τ. Maxwell
Α/ΗΜ Γιώργος Χανιώτης
Α/Η.23 Μύρων Σαμαρίτης
Α/Η.30 Σωτήρης Ζάννας
Α/Η.40 Μίλτος Αραβαντινός
Α/Η.41 Νικόλαος Ροδόπουλος
Α/Η.42 Δημήτριος Ψαρρός
Α/Η.44 Αθανάσιος Ζάγκας
ΝΗ.50 Vincent Giamalvia
Α/Η.9 1 Δαμιανός Μάθεσης
Α/Η.92 Γιάννης Τσιγάντες
Α/Η.99 Παναγιώτης Ρογκάκος
Α/Η. 100 Βασίλειος Ζακυνθηνός
N H.IOJ Φώτης Μανωλόπουλος
ΝΗ.104 Μιλτιάδης Γιαννακόπουλος
Α/Η. 1 05 Αφεντάριος Μαρασλής
Α/Η.106 Δημήτριος Γυφτόπουλος
Α/Η.107 Σπύρος Ξένος
ΝΗ.109 Αλέκος Γαρδέλης («Kipos»)
Α/Η.114 Σπύρος Κώτσης
Α/Η.Ι 17 Στυλιανός Γονατάς
Α/Η. 1 18 Ναπολέων Ζέρβας
Α/Η. 119 Πολυχρονιάδης
ΝΗ. 120 Αλέξανδρος Λεβίδης
Α/Η. 121 Αλέξανδρος Σεφεριάδης
Α/Η. 122 Ευγένιος Βαλασά.χης
Α/Η . 1 23 Ηλίας Καραπιπέρης
 ·,,··

782 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ

Α/Η . 155 Ιωά:ννης Κυφωνίδης

Α/Η.156 Δημήτριος Παλαμίδης
Α/Η.162 Ζώγας Αγαπητός
Α/Η.181 Νικόλαος Καλλιανέσης
Α/Η.226 Βασίλης Θεοδωρίδης
ΝΗ.227 Χρήστος Παπαγιά:ννης
ΝΗ.234 Γρηγόριος Αρyίης
Α/Η.242 Χριστόφορος Ισαακίδη ς
Α/Η.267 Ζήσης Μποyιώτας
Α/Η.270 Παντελής Μερτίχας
Α/Η.289 Λεωνίδας Σαβίνος
D/GR C. W. W allace
D/H Το βαλκανικό τμήμα της Section D
,.
D/HA Ian Blacklaws Mason Pirie
,>
D/H. l Aι·thur Goodwill
D/H.2 Stanley W. Bailey
D/H.5 W. R . loung
D/H.13 Α. G. G. de Chastelain
D/H.15 J . R . Shotton
D/H.18 Basil Davidson (ιιJ . Β . Craign)
D/H.20 John S . Bennett
D/H.24 F rede ric L awrence
D/H. 26 R. G. Barwell
D/H.32 Don ald Perkins
D/H.37 Η. G. Watts
D/H.38 Denys Hamson
D/H.41 Rich a1·d O'Brien McNabb
D/H.44 W. Harris Buι·Iand
D/H.52 Nicholas Hammond
D/H.62 David Pawson
D/H.72 G. Η. Ν. Seton Watson
D/H.89 C. Μ. Β. Cumbeι·Iege
D/H.104 J. Tydeman
D/H.109 Edward G. Boxshall
D/H.111 W. G. Angus
D/H.113 Julian Α . Dolbey (κόμης Julian Α . Dobrski)
D/H.12 1 Peter McMullen (ιιRain»)
D/H. 131 Francis Noel-Baker
D/H.149 L . Ε. D. O'Toole
D/H.158 David Wallace
D/H.203 Jack Smith-Hughes
D/H .205 Ε. Β. Buttl eι·
D/H.222 G. Ρ. S. Macpherson
D/H.224 J. Ρ. Domville
 ΠΑΙ'ΑΡΤ Η ΜΑ 783

D/H.249 Rufus Sheppaι·d (<(Hill sιι )

D/H.263 Α.W. P aton
D/H.267 Ζήσης Μπογιώτας
D/H.27 3 H arry P aterson
D/H.304 Ν. J. Klugman
D/H. 3 11 Thomas S. Masterson
D/H.3 14 Edmund C. W. Mye1·s
D/H.315 C. Μ. W oodhouse
D/H.336 John Melior Stevens
,, D/H.366 Cleveland Menιyn Keble
D/H.370 Don Stott
D/H.394 Ε. C. W. Myers
D/H.395 J. Ε. Cooke
D/H.396 C. Ε. Barnes
D/H.397 Α . Edmonds (ιιΤed)>)
D/H. 399 Θέμης Μαρίνος (ιιThemi» )
D/H.40 2 Μ. Chitis
D/H.403 Ε. Ν. Barker
D/H.419 D. J. Ciklitira, Ντένης Τσιχλητήρας
D/H.434 J. D. Mcintyre
D/H.457 R. (((Bob») Mcdonald Morton
D/H.498 G. Α. Gordon Creed (ιιDοm» , ((Faith»)
D/H.509 Don Stott
D/H.533 Michael W ard
D/H.54 1 Μ. G. McAdanι (((Tarmac»)
D/11.609 Brian Ε. Dillon
D/H.736 J. Α. Mulgan
D/HG.7 D. Menzies
D/HG.8 Α. Donaldson
D/HG.10 Thomas Bowman
D/HG.11 Emile R outier
D/HG.1 4 Pamela Lovibond
D/HG.15 J. Marshall
D/HG.16 Χρήστος Γχόγχας
D/HG.17 Μίλτος Σπυρομ ήλιος
D/HG.21 Έλλη Παπαδημητρίου
D/HG.22 Άγης Καζάζης
D/HG.23 Λεωνίδας Πλατής
D/HG.26 Θεόδωρος Παπαχωνσταντίνου
D/HG.27 Νίκος Χατζηχαμπούρης
D/HG.28 Κώστας Κυπριάδης
D/HG.29 Αλέξης Λαδάς
~.
D/HG.30 Πέτρος Μπρούσαλης
r D/HG.50 Αλέξανδρος Ζάννας
t
i
ι
784 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ

D/HG.51 Miss Campbell (γραμματέας του Menzies)

D/HG.60 Ιωάννης Τούμπας
D/HG.52 έως D/HG.72 : Πράκτορες του Menzies ή/και του Αλέξανδρου Ζάννα,
στη Μακεδονία

AD!X/AD/Xl Ronald Thorney

D/HP George Pollock
D/HT David Talbot-Rice
D/HV Jimmy S. Α. Pearson
D/HX Francis Η. Β. Nixon
D/Hr Thomas S. Masterson
M/DH Guy Tamplin

3. oss Σμύρνης:
106 Noel Rees
107 David Pawson
112 Αλέξανδρος Λεβίδης
113 Reςai Μπέης
11 4 Tander Tahsin Μπέης
 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ
...
~- -

Α. Αρχειακές πηγές

Α.1. The National Archives (ΤΝΑ): Public Record Office (PRO)

1. Admiralty:

ADM 1/14538: ιιΗΜ Submarine PERSEUS sunk by enemy mine off Gree k coast,
l 941 )).
ADM 1/2949 1: ιιΗΜΜS Adriasιι.
ADM 267/95: HMMS Adrias».

2. Cabinet Papers:

CAB 65/37/4.
CAB 65/37/6.
CAB 66/2/3.
CAB 66/11 /42.
CAB 66/ 20/39.
CAB 66/34/J 4.
CAB 66/39/39.
CAB 66/45/33.
CAB 66/49/47: ιιΤhe Greek Crisis (1944)11.
CAB 66/51 /4: ιιSoviet Policy in the Balkansιι.
CAB 101/240: ιιPrinted set of personal minutes, Prime Minister (Churchill):
17 May-31 December 1940ιι.
CAB 101/241: <ιPrinted set of personal minutes, Prime Minίster (Churchill): 1
January-25 December 1941 ιι.
CAB 101/242: ιιPrinted set of personal minutes, Prime Mίnister (Churchill): 1
January-25 December 1942».
CAB 101 /2 43: ((Printed set of personal minutes, Prime Minίster (Churchίll): 1
J anuary-25 December 194311.
CAB \01/2 44: ιιPrinted set ofpersonal minutes, Prίme Minister (Churchίll): 1
J anuary-25 December 194411.
786 Π ΑΡΆΡΤΗΜΑ

CAB 101/247: «Printed set of persona l telegrams, Prime Min ister ( Churchili):
l J anuary-29 Decembe1· 1941 ι).
CAB 154/ l: <('Ά" Force permanent r ecord file . Narrative War diary: 13
November 1940-31 Decen1ber 1941 ιι.
CAB 154/2: ιι'Ά" Force permanent reco1·d fιle. Narrative War dia1-y: 1 J anuary-
31 Decembe1· 1942».
CAB 154/3: «'Ά" Force permanent record fi le. Narrative War diary : 1 January-
31 December 1943».
CAB 154/4: ιι'Ά" Force permanent record file. Narratίve War diary: 1 January-
31 December 1944η.

3. F oreign Office:

FO 195/2591: «Staff of Military Attache's office>>.

FO 195/ 2593: «Review of staff employed οη special duties».
FO 195/2594: ((Reports of German agents in Turkey».
FO 286/1 126: «Zangas, Mrs. Norah)) , ~.\ :

FO 370/2930: «The "Cicero" Papersι).

FO 37 1/20390/R 4 787.
FO 371/23759 : (ιActivities of Dr. Tester».
FO 371/24899: (ιActivities of Dr. Tester».
FO 371/24910/R 8218.
FO 371/29862: (<Death of General Metaxas».
FO 371/33 163: «Secret organίzations in Greeceι).
FO 371/33 169 : «Secretary of State's audience with the Kίng of He llenes on
J anuary 26, 1942».
FO 37 1/33 171: (ιGreek Army in the Middle East)).
FO 371/33 183/R 458.
FO 37 l /33l 96/R4896: «Greek Communists>).
FO 371/33 1 96Β: «Employment of Mr. Τ. Bowman».
FO 371/33 197/R 3056, R 3077.
FO 371/33207: «Dr. Tester, locaLhead ofthe Gestapo in Athens)> .
FO 371/37197/R 5657, R 4896.
FO 371/37201/R 654.
FO 371/37201/R 161 4.
FO 371/37201/R 1813.
FO 371/37202/R 3877, R 4209, R 4717, R 4503, R 4504, R 4753.
FO 371/37204/R 7864.
FO 371/37205/ R 9668, R 9785, R 9850.
FO 371/372 13/R 8419.
FO 371/37219; «Colonel Bakerdzis».
FO 371/3722 1: 1<Prince Peter of Greece».
FO 371/3721/R 4806.
Γ

ΠΑΡΆΡΤΗΜ Α 787

FO 3ϊt /37224/R 2079.

FO 371/ 37244 : ιιList of Greek Personalities outside of Greece ιι.
FO 37 1/39132: ιιDefection of Dr. Erich Vermehrenιι .
FO 371/43676/R 1316.
FO 371/43681/R 37 13.
FO 371/43684/R 5591 .
FO 371/43691/R 654, R 74200, R 13843.
FO 371/4369 1/R 13102.
FO 371/43767: ιιMovements of Mr. Lamb1·aki sιι.
FO 837/200Α: «Dr. Λ. Α. TestenJ.
FO 954/1 lB : «Private Office Papers of Sir Anthony Edenιι .

1. PREM: The ιιWinston Churchill Papersιι:

PREM 3/3/2: ιι U se of Turks for capture of Dodecanese)).

PREM 3/3/6: «U se of Turks for capture of Dodecaneseιι .
PREM 3/124/2: «Mandibles Operation (Dodec anese)ιι.
PREM 3/2 J 2/2: ι<OSS activ ίties ίη Greek politics n.

5. Records of the S ecurity Service (MI5-SIME) :

KV 2/ 162 : Georg Kronberger.

κν 2/ 163 : Geoι·g Kronberger.
KV 2/313: Michael Boortman.
KV 2/3 ι 4: Michael Boortman.
KV 2/406: August Ludewίg or Ludwig.
KV 2/956: Erich V e rmeh ren.
KV 2/960: Petra V ermehren.
KV 2/977: Walter S ensburg.

6. SOE:

Middle East-Turkey :

HS 3/222 : ι<Relatio ns \Vith Foreign Offίce and ΗΜ A mbassador , AnkaraιJ .

HS 3/2 23: «R elations with Foreign Office and ΗΜ Ambassador , Ankara11.
HS 3/227: ιιPolitical matters affecting SOE in Turkey ιι .
HS 3/228: ι<Politic al matte rs affecting SOE ίη Turkeyn.
HS 3/23 1: ι<A nkara meeting 5 September 1943, Axis agentsιJ.
788 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ

Greece:

HS 5/166: ((Revolt in Balkans: Major Taylor's mission».

HS 5/213: «Po!icy: SOE efforts to coordinate its activities in Greece with policy
of HMG; FO interference and atte1npts at control of SOE».
HS 5/224: «Policy: subversion of ELAS units; Greek crisis; support of Papan-
dreou; charges by FO and Leeper against SOE support of ΕΑΜ, mishandling
of gold, and against APOLLO, Jordan's report on death of Lt Hubbard;
ΜΑΝΝΑ operatioω>.
HS 5/236: ιιCentre; plan for occupation of Athens by Greek communists; Zerνas'
report of 23 J anuary 1944; YVE>>.
HS 5/238: ιιRight; ΕΚΚΑ/ΡΑΟ rapprochement attempt; Yperaspistai Voreiou
Ellados (YVE-Defenders of Nothern Greece); HOMER; six colonels; military
hierarchy organisation; Amphictyony and Theros organisations».
HS 5/251: ιιReconstitution of Greek government & eνacuation of personnel».
HS 5/252: ((Reconstitution of Greek government & evacuation of personnel>>.
HS 5/253: ιιReconstitution of Greek government & evacuation of personnel».
HS 5/254: ιιReconstitution of Greek government: Lebanon Conference>J.
HS 5/255: ιιReconstitution of Greek government & evacuation of personnel».
HS 5/256: ((Reconstitution of Greek government & evacuation of personnel».
HS 5/259: «Political personalities including Tsellos, Plastiras, Politis, Exintaris,
Kanelopoulos, Tsouderos, Vilos (Papadopou\os)».
HS 5/283: ιιΗΜG's relatίons with Greek government authorities; Anglo-Greek
Comrnittee».
HS 5/287: ιιGreek politics».
HS 5/296: ιιSΟΕ relations with Greek government1>.
HS 5/299: ιιRoussos and Voulgaris: appointments in exiled Government during
crisis».
HS 5/301: «Spiliotopoulos report; Theros or the six colonels (including Water-
house report); Antartes movement; Homen>.
HS 5/302: «Α. Α. Pallis; Archbishop Damaskinos; awards and assistance to
people who helped British escapees and others who worked for the Allies».
HS 5/327: ιιSΟΕ's relations with Gree k political personalities; Μ. Panaghiotis
Canellopoulos».
HS 5/328: ιιSΟΕ's relations with Greek political personalitίes; Μ. Panaghiotis
Canellopoulos».
HS 5/332 : ιιΒLΟ and HQ relations with resistance groups including Natband
agreement».
HS 5/340: «Midas reports and claims».
HS 5/341: ιιMidas reports; personel; payme nts».
HS 5/342: ιιMidas r eports and claims; questionnaires; insurance re ports».
HS 5/346: <ιOperations WASHING and LOCKSMITH, demolition of Gorgopota-
mos viaduct; political developments in Greek resistance; Greek army crisis».
HS 5/354: ι<National Coιιncil proposed by Tzigantes».
 r
ΠΑΡ ΆΡΤΗΜΑ 789

HS 5/362: <ιPersonel )) .
IIS 5/387: «Personel: Agents and contacts>>.
HS 5/405: ιιR ec ruited G1·eeks Α-0 : Ladas A lexis».
HS 5/422: ιιExtι·act of M ajor M enzies report of SOE Organization in Salonica,
SOE relations \νith EAMJ>.
HS 5/449: ιιSmyrna , Derna and Haifa bases>>.
IIS 5/455: «lnfiltration Apostolatos, Profit E lias, 1890,1».
HS 5/ι1 6 1: «Α Force escape arrangeme ntsn.
HS 5/462: «Α Force escape arrangementsH.
HS 5/47 2: «Propaganda; SOE/PWE ; BBC; case of Mrs. Roxanne Sedgwick» .
HS 5/4 92 : «lnterrogations Mar. -Sep. ( 194 3- J 94,ι )».
HS 5/493: ιιReports; interrogations; ISLD ; Greek submarine Katsonίsη .
HS 5/497: «General and ίndividual reports: G. F. Taylor)) .
f.
ι
ι
IIS 5/499: «Re port οη HaΠ1mo nd's visit to Dodecanese and Cyprusn.
HS 5/501: ιιReports: IJROMETHEUS 1 and IIιJ.
r·.
1 HS 5/502: <ιGreek Escape Committee: amalgamation of British and Greek escape
organisations>>.
HS 5/503: «Greek Escape Committee: amalgamation ofBritish and Greek escape
organisationsn.
HS 5/506: ιιAnglo-Greek joint secretariat : Ιί aίsοη arrangements with Greek au-
thorities; pe rsonel; rep ortsH.
HS 5/ 508: ιιOrganisation and administration, correspondence and reports to and
from lstanbul11.
HS 5/509: ιιGreek oι·gani sation, evacuation and re-organisation of Balkans se-
ction ίη Istanbu!J>.
HS 5/5 11 : ιιLiaison arrangements : ΗΜ A mbassador to Gι·eece; political intel-
ligence; removal of Major T se\los)).
HS 5/512 : «Liaison aπangements: cooperation with C & ISLD; control of coastal
areas».
HS 5/515: «Gι·eek agents in Switzerland a nd L evant; complaints against British
Vice-Consul, Sωyrna , packing and ... ».
HS 5/ 519: «Re lations with ISLD & H e l\e nic Information S e rvice (HIS ) ... ».
HS 5/524 : ιιMissions ISINGLASS , CRACKING Ι , 11 and ΠΙ ; Ant iparos incident;
Atkinson/Gramn1atikakis affair ... )).
HS 5/526: ιιGeneral and indivίdual reports: Gerassimus A lexatos alias Odys-
seuS>> .
HS 5/527: «Missions)) .
HS 5/534 : ιιColonel Bakirzi's visit to Cairωι.
HS 5/544: ιιApollo!Yvonne: Copies of signals from Cairo/lzmin>.
HS 5/547: ιιActivities of CENTENARY, COΛLITION, PROVATOPOULOS, DE-
BARRED; r ecord of APOLLO; exfiltration of Peltekis and his visit to Rouma-
nia; lists of enemy agents; sabotage of shίpping>1.
HS 5/652: ι<ComΠ1itments; G1·eek agents and collaborators: awards, compensa-
tion, c laims, rehabilitationJJ.
790 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ

HS 5/568: ιιΜΙDΑS enquiry: activities of Major Tsigantis and mission MIDAS 6141>.
HS 5/570: ((BALLROOM/BALACLA VA: infiltration ofLt Col Sheppard and par-
ty to Athens aι·ea to keep order in event of Gennan sunender or withdrawal».
HS 5/586: «Operations in Greece and Aegean: reports and planning; Andartes
order of battle; Greek personalities».
HS 5/589: ιιPolicy and relations with Greek government; exchange of signals
with Middle East; arrangements with Kanellopoulos; memo οη Anglo-Greek
CommitteeJJ.
HS 5/600: ιιRΑΝΚΙΝ operations: occupation of Athens; infiltration of arms; air-
fields».
HS 5/616: ιιSecurity: Smyrna base: operation GRINGLE; accusation by Greek
government against Captain Harris .. . ιι.
HS 5/652: «Greek agents and collaborators: awards, compensation, claims and
rehabilitations 1944-1945>>.
HS 5/664: ιιCo!aborators: movements, activities and reports ( 1942)».
HS 5/665: «Colaborators: movements, activities and reports (1942-1943)».
HS 5/666: ιιCo!aborators: movements, activities and reports (1943)».
HS 5/687: ιιMilitary, political and civil reports, miscellaneous intelligence
received at Smyrna ... 1>.
HS 5/688: 1<SOE and guerilla organisation and activities; Major Pirie's collection
of reports and memoranda».
HS 5/689: ((SOE and guerilla organisation and activities; Major Pirie's collection
of reports and memoranda».
HS 5/710: ιιSmyrna office; reports by Captain Β. Skelly and Captain C. J. Har-
riSJ>.
HS 5/71 l: ((Smyrna office; signals exchanged with Prometheus ll and ΕΑΜ cen-
tral committee ... ».
HS 5/713: ιιSmyrna office; signals exchanged with ΝΙΚΟ (ΕΑΜ), Odysseus and
advanced base ... )).
HS 5/825: ιιSatvet Tozan».
HS 5/826: ιιSatvet Tozan».
HS 5/827: «Satvet Tozan>J.
HS 5/828: ιιSatvet Tozan».
HS 5/829: ιιSatvet Tozan».

Histories:

HS 7/61: ιιHistory of HQ SOM (Special Operations Mediterranean) by Lt Col

B eevor & Lt Col Pleydell Bouverie».
HS 7/150: ιιSΟΕ activities in Greece 1940-1942 by Major Ian PirieJJ.
HS 7/151: ιιSΟΕ activities in Greece 1940-1942 by Major Ian Pirie>J.
HS 7/l 52: «SOE activities in Greece and Aegean lslands by Co!onel Dolbey».
HS 7/1 53 : ιιSΟΕ activities in Greece and Aegean lslands by Colonel Dolbey».
 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 791

HS 7/154: «History of the Allied Military Mission ίη Greece 1942-1 915 by

Colonel C. Μ. WoodhouseJΙ.
HS 7/ 172: «ΜΙ9 activities ίη eastern M editerranean 194 1- 1945».
HS 7/173: ((ΜΙ9 activities in eastern Mediterranean 1941- 1945».

H eadquarters: R ecords :

HS 8/897: ιιCorrespondence with Right Honorable Winston Churchill ΜΡ and

ι·eports to Prime Minister on SΟΕιι.

Miscellaneous Aide-Memoirs:

HS 8/97 1: «Pseudonyms (mainly Greece, Romania, Yogoslaνia); code names for

personnel in the field, numerical list of symbolsJι.
HS 8/ 10 l 4: ιιSΟΕ Operational Code namesιι.

Honors and Awards:

HS 8/403: <<Greek Force 133; A-F: Lt. Coιndr, John Abatzis, Maj. Gen. Bakir-
dzis».
HS 8/404: «GreekForce 133; G-P: Capt. C. Η. Gogas, Theodoros Koundourio-
tis, Miss Theodora Nikotsara, Maj. A ristides Pallis».
HS 8/405: «Greek Force 133; R-Z : Alexander Sefe riades, Capt. Athanasios
Zangasιι.

G reek Liquidation Claims:

HS 8/472: «Angelopoulos Ghedeon».

HS 8/482: «Bardopoulos DemetriosJι.
HS 8/484: ((Bazeos Apostolos>>.
HS 8/541: ιιHoundras Athanassiosιι.
HS 8/547: ιιKalianessis Nicolaosιι.
HS 8/636: ι<Nikotsara Doraιι.
HS 8/704: ιιSpiω Milto».
HS 8/763: ιιZepos Dimitrios, Zepos Ioannisιι.

Personal files:

HS 9/99/8: «Reginald Garnet Barwell ιι .

HS 9/595/4: ιιChristos Gogas, aka C. J. Hanisιι.
792 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ

HS 9/300/3: ιιArthur Goodwill».

HS 9/824/5: ιιCleνeland Mervyn Keble».
HS 9/1156/8: ιιPamela Pawson (Lovibond)JΙ.
HS 9/1191/8: «lan Blacklaws Masson Pirieιι.
HS 9/l 422/2: «Donald J ohn Stottn.
HS 9/1440/3: ιιGuy Richard Tamplin».
HS 9/1453/5: «Arthur Testerιι.

Security:

HS 8/871: <ιPenetratίon of Μ04; Lieutenant Colonel Pawson».

7. Government Cornrnunicatίons Headquarters (ιι Ultran):

HW 1/ 1003: «Noι·th Africa: Arrangement for reinforcements frorn Greece and

Italyιι.
HW 1/ 1022: «North Africa: Fuel to be flown daily to Africa from Athens from
Oct. 28, 1942ιι.
HW 1/1139: «North Africa: Detailed summary ofsupply situation from Italy to
North Africa for Panzer Arrny as at Νον. 20, l942ιι.
HW 1/3227: ιιPapandreou, Naples, to Greek Ambassador, London: Greeks fear
communist takeover in Greece and seek liberation by British troops, Sept.
15, 1944ιι.
HW 12/286/19: ιιGreek Army Mutinyι1.
HW 12/287/2: ιιGreek Army crisis. Turkey: ] 15948>>.
HW 12/294/16: «Turkish reply to British requests for aίrbases etc.ιι.
HW 12/299/11: ιιGreek politίcs and Greek mutiny at Alexandriaιι.
HW 12/307/21: «Greek mattersι1.
HW 14/122: ιιSigint οη ELAS instruction to all units ... ιι.
HW 5/ 15: «MGB: Moscow with Istanbul, Turkey; 2. NESTOR's contact with
Bajotasι1.
HW 19/341: ιιΑΧΙS Secret Organisation ίη Turkey, Appendix 1 ιι.
HW 19/342: ιιΑΧΙS Secret 0Γganisatίon ίη Turkey, Appendix 2ιι.
HW 19/345: ιιΑΧΙS Secret Organίsation in Turkey, Appendix 5».
HW 36/1: ιιGerman signals intercepted ίη Izmirιι .
HW 41/347: ((Service signals intercept stations in Turkeyιι.
HW 5 Ι /69: «Signals concerning access to Ultra messagesιι .
HW 51/76: «lnformatίon passed to CBME by ISLDιι .
 ilAPAPTIIMA 793

8. War Office:

WO 201/1652: «Messages from Smyrna to Cairo (1943 Sept.-Oct.)».

WO 201/1667: «Turkey to Samos: supplies».
WO 201/J696: ((Operation "Fixture"; evacuation ofLerσs plansιι.
WO 201/1769 : ιιGreek Mutiny and subsequent events».
WO 201/2522: ((Report οη Greek Mutiniesιι.
WO 201/2264: ιιGreek guerilla operations ίη Samos: Allied Forces policy>ι.
WO 204/893: ((Istanbul: retention of SIGINT unit>J.
WO 204/12954: «Abwehr organization ίη Greece1ι.
WO 204/12955: «SD organization ίη Greece».
WO 204/12956: «The "Bertram" Groupιι.

Balkans:

WO 106/3159: ιιΑ thens and Piraeus reports by General Staff Intelligence Middle
East Forces (Sept.-Oct. 1944)».
WO 106/3164: «Greek resistance: "post mortem"ιι.
WO 106/3187: ιιGreek Army: background and outline of recent eventsι1.
WO 208/5358: ((Correspondence and reports: Balkans and Turkey (01 Jan. 1939-
Dec. 1941 )ιι.

Greece:

WO 208/701: «Ε. C. W. Myers, Inside Greeceιι.

WO 208/702: «Brigadier Myers and his political adviser interviewed by DMI».
WO 208/711: ιιMilitary and civilian wireless and line communication installa-
tions».
WO 208/3031: «Operations ίη the Greek Islandsιι .
WO 208/3032: «Report by Maj. Gen. F. Η. Ν. Davidson οη the situation ίη
Samosιι.

P1·isoners of War Section:

WO 208/3253: «Summary of ΜΙ9 activities in Eastern Mediterranean».

WO 208/3353: «Greeks: Part 1».
WO 208/3354: «Greeks: Part 2».
WO 208/3355: «Greeks: Part 3ιι.
WO 208/3356: «Greeks: Part 4ι>.
WO 208/3357: «Greeks: Part 5ιι.
WO 208/3358: «Greeks: Part 6».
794 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ

WO 208/3359: «Greek employees: Part 1>1.

WO 208/3360: ιιGreek employees : Part 2>> .
WO 208/ 3361: ιιGι·eek employees : Part 3>>.
WO 208/ 3370: «Escape ope1·ations-Greece>>.
WO 208/ 3371: ιιEscape operations-Greece».
WO 208/ 3378: ιιGreek lslands1> .
WO 208/3384 : ιιOperation Clerk1>.
WO 208/3385: ιιOperation Cookingn.
WO 208/3387: ιιOperation Greenmantle».
WO 208/3388: ιιOperation 261: Dodecanese>>.
WO 208/3391: «Caiques operations: enemy captures».
WO 208/ 3407: ιιΜΙ9 staff: Lt. Col. Macaskien.
WO 208/34 JO: ιιΜΙ9 staff: Lt. Apostolides».
WO 208/34 17: ιιWeekly news letters and summaries ; Α Force and 189 Middle
East>>.
WO 208/ 3450: «Μ19: establishment».
WO 208/3572: ((ΜΙ9: reorganisation>1.

Α2. National Archives and Records Administration (NARA)

Τ-315/2274 : «Kriegstagebuch der Sturmdivision Rhodos>>.

Τ-315/2275: ιιKriegstagebuch de r Sturmdivision Rhod os».

RG 226: Records ofthe Offϊc e of Strategic Services (OSS) 1940-1 946 :

Entry 210, Βοχ ηο. 277: << Wee kly ι·eports and lette rs from OSS lzmir, Turkey,
1943-1945». Βοχ ηο. 409: «lnformation οη Greek lntelligence Service, 1942-
1943».
Entry 214, Βοχ ηο. 4: ιιReport οη "Reconstruction of the SIS Center ίη Α thens,
Greece, 2 June 1941-8 September 1943"1>.
Entry 216, Βοχ πο. 9: «Report οη Greek lntelligence S ervice, S ept. 1944>>.

Α 3. Bundesarchiv Be rlin

Politisches Archiv. Auswartiges Amt. Bίiro Staatssecretar. Akten bettrefend

Griechenland. Band 1, vom 1. Aprίl 1939 bis 31 . Marz 194 1.
Politisches Archiv. Auswartiges Amt. Bίiro Staatssecretar. Akten bettrefend
Griechenland. Band 2, vom 1. April 1941 bis 31. Marz 1942.

,/.
 ΠΑΡΑΡΤΙΙΜΑ 795

Λ4. Bundesarchiv Koblenz

Φωτογραφικό υλικό.

Α5: Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης της Ιστορίας

του Νεωτέρου Ελληνισμού

Γερμανικά. Αρχεία (σε μικροφίλμ):

NARA Τ-120/157: ((Auswartiges Αmtιι.

NARA Τ-120/348: ((Auswartiges Αmtιι.
NARA Τ-120/379: «Auswartiges Amt)).

Α6. Γενικό Επιτελείο Ναυτικού. Διεύθυνση Ιστορίας Ναυτικού.

Τμήμα μικροφωτογρά.φησης. Ρολό 83, αρ. πλοίου J 1: Α(Γ ιιΑδρίαςιι.

Α 7. Γενικό Επιτελείο Στρατού-Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού

Φ. 802/Ε/1-4.

Α8. Γενικό Επιτελείο Στρατού-Διεύθυνσις Εφέδρων Πολεμιστών Αναπήρων

Θυμάτων Εθνικής Αντιστάσεως (ΔΕΠΑΘΑ)

Φάκελος ((Αλίκη~>.
Φάκελος 11Όμηροςιι .
Φάκελος <ιΦοξ».
Φάκελος ιιΡΑΝ».

Α9. Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης

Αρχείο Γεωργίου Μαργέτη.

Α 1Ο. Εταιρεία Φίλων Παναγιώτη Κανελλόπουλοu

Ιστορικόν Αρχείον Αναστασίου Κανελλοπούλου.

ϊ96 ΠΑ!Ά Ι'ΤΗ ΜΑ

Α 11. Εταιρεία των Φίλων του Λαού (ΕΦΛ)

Αρχείο Σπύρου Μαρκεζίνη.

Αρχείο Κώστα Μανιαδά:κη.
Αρχείο Αλεξάνδρου Παπάγου.
Φωτογραφικό αρχείο.

Α 12. Μουσείο Μπενά.χη , Ιστορικό Αρχείο

Αρχείο Σοφοκλή Ε. Βενιζέλου.

Αρχείο Αλέξανδρου Ζά.ννα.
Αρχείο Γιάννη Πελτέκη (ΑΠ), Φάκελος 259/6:
Barnes C. Ε. (Lt. Col.), ιιReport on Observations ίη Greece from July 1943
to April 1944» ( 3.6.1944).
Jordan W . S. (Major), ιιReport οη tour ofduty in Greece» (24.4.1944).
McMullen R. Ρ., ((Report οη the present conditions in the Peloponneseιι
(15.2.1944).
Mye rs Ε. C. W., ((The future value of ELAS» (4.11. 1943).
Mye rs Ε. C. W., ιι(Brigadier) U nofficial Appι·eciation οη Greece » (29.12.1943).

Α 13. Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ)

Αρχείο Αρχιεπισκόπου Χρυσά.νθου.

Φάκελος ιιΆγγελος Έβερτ».
Αρχείο Νικολά:ου Καμπαλούρη.

Α 14. Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ)

Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ.

Α 1 5. Αρχεία ιδιωτών

Αποκορίτη Ευαγγέλου.
Βασιλειάδη Έλλης.
Γούναρη Βασίλη .
Διαμαντάρα: Νίκου.
Ζά.γκα Αθανασίου.
Κάρτερ Γιώργου.
Κατσοuλάκη Γιάννη .
Κοντούλη 'Ομηρου.
--
ΠΑΡΛΡΤΗΜΑ 797

Λυχουρέζου Παναγιώτη.
Μαυρίχη Ιάσωνα.
Μπαστουνοπούλου Κατίνας.
Ρηγόπουλου Ρήγα.
Τσιτσιλώνη Κωνσταντίνου.
Φωχά Ιωάννας.
Χανά Γιάννη.
Leatham John.
Noel-Baker Francis.
Rees William.
Rees Woolrych York Ζωής.
Simonds Barbara.
W ard Michael.

Β. Αδημοσίευτες ή εν μέρει αδημοσίευτες δευτερεύουσες πηγές

Β 1. Αναμνήσεις-Απομνημονεύματα-Ιστορήματα-Ημερολόγια:

Κατσουλάκης Γιάννης, ιιΑναμνήσεις, Μάρτιος-Απρίλιος 1941-Ιανουάριος l 945JJ

(χ.χ.), (αδημ.).
Λεβίδης Αλέξανδρος, ((Για χάρη της αλήθειας. lntelligence και Αντίσταση 1941-
1943», 1975.
Λυκουρέζος Παναγιώτης, (("ΚΟΔΡΟΣ", Ιστορία, Μέλη, Σήματα προς και από
Σμύρνη>J (χ. χ.), (αδημ.).
Μαργέτης Γιώργος, ((Ημερολόγιο (J 941-1943)» (αδημ.).
Μηνιώτης Γιώργος, ιι'Ημουν κι εγώ εκεί. .. Jι (αδημ.).
Παπάγος Λεωνίδας, ιιΠερασμένα-Αξέχασταιι (χ.χ.), (αδημ.).
Σιφναίος Παναγιώτης, ιιΣημειώσεις από Τετράδια Μέσης Ανατολής» (χ.χ.), (αδημ.).
Gaunt (Arnold-Baker) Richard, ιιΤhe Life and Times of David Balfourιι, Αθή-
να 1994 (αδημ. ).
Giraud Eldon, ((The battle of Smyrnaιι, Bornova-Izmίr 1971 (αδημ.).
Simond s Anthony, ιιPieces ofWarιι (χ.χ.), (αδημ.).

Β2. Μνημόνια-Σημειώματα:

Βράιλας Λεωνίδας, ((Σημείωμα για την δομή της SOE Καίρουιι (αδημ. ).
Ward Michael, Δακτυλογραφημένα σχόλια για το βιβλίο του Andre Gerolymatos,
Guerilla Warfare and Espionage in Greece 1941-1944, Αθήνα, 12 Φεβρουαρίου
2002 (αδημ. ).
Ward Michael, ιιLife in Cairo 1942-1944ιι (χ. χ. ), (αδημ. ).
798 ΠΑΡΑΡΤΙΙΜΛ

Β3. Αδημοσίευτες επιστολές:

Noel Rees προς τον Γιάννη Χανά (5).

Noel Rees προς τον Nat Barker (9.8.1946).
Noel Rees προς τον Χριστόδουλο Τσιγά:ντε (9.8.1946).
Μαρία Διαμαντάρα προς τον Νίκο Δια.μαντάρα (8.11. 1941 ).
Γιάννης Σορόκος προς τον Γιάννη Πηλιά:τη ( 15. 3.1946).
David Pawson προς τον Σπύρο Μαρκεζίνη (12.1.1965).
Λεωνίδας Παπάγος προς τη Ζωή Rees Woolrych York (10.7.1997).
Γιάννης Μωραtτης προς τη Ζωή Rees Woolrych York ( 18. 1 1. J 998).
George Kennedy προς τη Ζωή Rees Woolrych York (25.4.1979).

Β4. Συνεντεύξεις-Συνομιλίες:

Αθανασίου Γιάννης (Αλόννησος, 6. 7. 2005) · Ανα.γνώστου Νίκος (Αλόννησος,

6.7.2005)· Αθανασίου Σταύρος (Αλόννησος, 5.7.2005)· Αργυρίου (Κουμπής) Αλέ­
ξανδρος (Αθήνα.)· Βασιλειάδη Έλλη (Αθήνα., 1.6.2006)· Βλά:ικος Απόστολος (Αλόν­
νησος, 5.7.2005)· Βλά:ικος Μιχάλης Ηλ. (Αλόννησος, 5.7.2005)· Βλά:ικος Μιχά­
λης Ιω. (Αλόννησος, 5.7.2005)· Γιαννακόπουλος Μίλτος (Αθήνα, 14.7.2001 κ.ά:.)·
Γιαννόπουλος Ευάγγελος (Σκόπελος , 18.10.2003)· Γλύκας Αντώνης (Χίος,
17.9.2004)· Γυφτόπουλος Δημήτρης (Αθήνα, Ια.ν. 2001)- Γώγος Γεώργιος (Αθή­
να., 6.4.2008)· Δημητρακόπουλος Αθανάσιος (Αθήνα, 18. 7.201 Ο κ.ά.)· Διαμα.ντίδης
Γιώργος (Ρόδος, 4.9.2002)· Ευσταθίου Θεόδωρος (Σκύρος, 16.6.2005)· Ζάγκας
Διονύσης (Αθήνα, 27. 7.2004)· Ζά:ννας Αλέκος (Κηφισιά, 11.8.2004)· Ζά:ννας Δη­
μήτρης (τηλ., 23.5.2006)· Ζέπος Κώστας (Αθήνα, 10.6.2006)· Κά:κλιου ΝLκη (Ρό­
δος, 11.12. 2005)· Καρα.γιάννης Γιώργος (27. 2.2007)· Κα.ραμπίνης Μανώλης (Σκό­
ρος, 21.7.2006)· Κάρτερ Γιώργος (Αθήνα, 4.3.2006)· Κατέχης Σπόρος (Ρόδος,
15.11. 2002)· Κασιμάτης Στα.όρος (Αθήνα, 4. 2.1998)· Κα.τσουλάκης Γιάννης (Αθή­
να, 28.6.2006)· Κατσουλάκης Κώστας (Πόλος, S και Αθήνα, 6.10.2002 κ.ά:.)- Κα­
τσουρά:κης Φώτης (Ρόδος, 8.8.2002 και 5.9.2002)· Λα.μπα.δαρίου Φανή (Αθήνα,
23.11.2002 κ.ά:.)· Λυκουρέζος Θρασύβουλος (Αθήνα, 20.5.2005 κ.ά:.)· Μαυρίκης
Ιάσων (Αθήνα, 23.2.2006, κ.ά.)· Μελά Ναταλία. (Αθήνα, 7.1.2005)· Μεταξά Πέρ­
σα (Αθήνα, 10.9.2004)· Μηνιώτης Γιώργος (Χίος, 15.7.2003 και 18.9.2004)· Μπα­
λωτής Μανώλης (Σκόρος, 18.6.2005 κ.ά:.)- Μπέη-Καραμπότσου Ντίνα (Αθήνα,
7.5.2006)· Νάτση Κλειώ (τηλ., Οκτ. 2006)· Ξύδης Αλέκος (Αθήνα, 9.6.2003)·
Πα.λια.τσά.ρας Ευστράτιος (Αθήνα, 29.9.2004)· Πανουργιάς Πανουργιάς (Αθήνα,
15. 4.2006)· Παπάγος Λεωνίδας (Κηφισιά:, ι 3. 2. 2005)· Πασπά:της Γιώργος (Αθή­
να, 9.1.2003 κ.ά:.)· Payne Πέτρος (Αθήνα, 21.5.2001και14.9.2002)- Πηλιάτης
Νικόλαος (Σκόρος, 14.7.2006)· Σωτηρίου Κωνσταντίνος (Αθήνα, 8.11.2005)· Τσι­
τσιλώνης Κωνσταντίνος (Αθήνα, 19.9.2005 κ.ά.)· Τσουδερού Βιργινία. (Αθήνα,
13.8.2004)· Φίλης Κώστας (τηλ, 3.8.1998 κ.ά.)· Φτοόλης Σταμάτης (Σκόρος,
17.6.2005)· Χανά.ς Ευάγγελος (Σκόπελος, 1S.10.2003)· Χρήστου ((Κωστά.ρα.ςιι
(Αλόννησος, 7.7.2005)· Dillon Brian (Αθήνα, 21.3.2002)· Giraud Gwen (Bou-
 ΠΑΡΑΡΤΙΙΜΑ 799

djah, 10.7.2003} Giraud Gwyneth (ιιiliς:ia>>, 11.7.2003)· Leatham John (Αθή­

να, 12.6.2003 χ.ά.)· Noel Baker Francis (Προκόπι Ευβοίας, 12.12.2002)· Rees
Tom (Αλεξάνδρεια, Ιανουάριος 2006)· Ward Michael (Αθήνα, 14.7.2001 κ.ά.).

Άλλες Συνεν-τεύξεις:

Kennedy George προς τη Ζωή Rees Woo1rych York (χ.χ.).

Simonds Anthony προς τη Ζωή Rees Woolrych York (1979;).

BS. Διάφορα:

αΠόρισμα ενόρκου προανακρίσεως περί εφ. Πλωτάρχου Λυκουρέζου, ενεργηθεί­

σης υπό του Πλοιάρχου Β.Ν. Π. Αθανασόπουλου, 3 M<itoυ l 9·16JJ.
XVIIth International Red Cross Conference, Stockholm, August 1948: ((Report
of the lnternational Committee of the Red Cross οη its activities during the
Second World War (September 1, 1939 - J une 30, 1947>>, Geneva, May 1948.
((Rapport du Comite lnternational de la Croix Rouge sur les distributions de
secours aux lles greques de Chios, Samos et Myti1ene (ΑοίΊt 1942))).
Delegation du Comite lnternational de la Croix Rouge en Turquie. Rapport
ηο. 5/9.6.1942. ((Ravitaillement des i1es Chio, Samos, Nicaria et Mytileneιι
(Raymond Courvoisier ).
Delegation du Comite International de la Croix Rouge en Turquie. Rapport
no. 7/2. 11.1942. ((Mission no. 2 aux iles de Samos, Icaria et Chios11 (Raymond
Courvoisier).
Dέlegation du Comite International de Ia Croix Rouge en Turquie. ((Rapport
sur la mission de Raymond Courvoisier aux iles de Samos, Chios, lnoussai,
Fourni et Icaria, du 17 au 31 juillet 1943».
Generalkonsulat der Bundesrepublik Deutschland lzmir, ιιΖur Geschichte des
Generalkonsulats lzmir)).
Royal Navy Submarine Museum: HMS/M «Triumph)): Τεχνικά χαρακτηριστικά,
ημερολογιακή καταγραφή της δράσης του (1939-1942) και ονόματα των μελών
του πληρώματός του τον Ιανουάριο του 1942.

Γ. Τύπος

Γl. Ελληνικός Τύπος

Εφημερίδες:

Αχpόπολις.
Ελεύθεpον Βήμα.
800 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ

Ελείιθεpος Κόσμος.
Ελεuθέpα Χίος.
Ελληνική Φωνή.
Εστία.
Η Θεσσαλία (Βόλου).
Η Καθημεpινή.
Η Πpόοδος (Χίου) .
Η Πpωtα.
Πpωινός Τύπος.
Πpωτοπόpος (Χίου) .
Το Βήμα.

Περιοδικά:

Ιστοpικόν Αpχείον Εθνικής Αντιστάσεως.

Κομμουνιστική Επιθεώpηση (ΚΟΜΕΠ) .
Νέα Εστία.
Χιακή Επιθεώpησις.
Army Quarterly.
Journal of Cold War Studies.
Journal of Contemporary History.
Journal ofthe Hellenic Diaspora.
Intelligence and National Security.
Tbetis, Manheimer Beitrage zur Klassischen Archiiologie und Geschichte Grie-
chenlands und Zypern.

Γ2 . Ξένος Τύπος

The Daily Telegraph.

The Times (Λονδίνου).
The London Gazette.

Δ. Εκθέσεις, ά:pθpα, αφηγήματα κλπ., σε εφημερίδες και περιοδικά:

Ανώνυμος [Μακρίδης Θεόδωρος], «Ποια είναι η πραγματική στρατιωτική κατά­

σταση σήμερα στις 15 Ιουλίου του 1942», Κομμουνιστική Επιθεώpηση της επο­
χής της φασιστικής κατοχής 1941- 1944, αρ. φύλ. 4-5, Αύγουστος 1942.
Ανώνυμος [Μακρίδης Θεόδωρος], ((Ποια είναι η πραγματική στρατιωτική κατά­
σταση σήμερα στις 15 Ιουλίου του 1943>>, Κομμουνιστική Επιθεώpηση της επο­
χής της φασιστικής κατοχής 1941-1944, αρ . φύλ. 16, Αύγουστος 1943.
 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ 801

Ανώνυμος, <<Μυστικός Πόλεμος11, εφ. Ελλψιχή Φωνή, σε συνέχειες, από 21.4.1945.

Ανώνυμος, ιιΙΙ χαραυγή τ71ς Εθνικής Αντιστάσεως)), εφ. Η Θεσσαλία, σε συνέ­
χειες, από 25. 12.1952.
Βεάκης Αιμίλιος, <<θρήνοι και κλάψες όχι, στη θανή σου», Νέα Εστία, τεύχος αφιε­
ρωμένο στον Ιωάννη Μεταξά., Φίλο και προστάτη των Γραμμάτων και Τεχνών,
1941.
Βοβολίνης Κωνσταντίνος, «Πώς εφθάσαμεν εις την τραγωδίαν του 1944>J, εφ. Ελεύ­
θεpος Κόσμος, σε συνέχειες, από 15. 1. 1968.
Γκοτζαμάνης Σωτήριος, ιιΣιώπα Γεώργιε!», εφ. Αχpόπολις, 25. 9.1941.
Φ. Β. (Γρηγοράδης Φοίβος), (ιΣτ' αχνάρια του Πανουργιά, Δήμος Καραλίβανος, Ο
αητός της ΓκιώναςJ>, Ιστοpιχόν Αpχε{ον Εθνιχής Αντιστάσεως, τόμ. Α', τχ. 2.
Δe:μέστιχας Παναγιώτης, <<Και τώρα;>>, εφ. Ελεύθεpον Βήμα, 7.5.1941.
Δούσης Δημήτριος (αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α.), Από τις φυλακές των Γεpμανών στη
Μέση Ανατολή, ιδιωτική έκδοση, 25 Οχτωβρίοu 1995.
Καράγιωργας Γιώργος, «Φως στη δολοφονία του Γιάννη Τσιγάντε», εφ. Έθνος,
σε συνέχειες, από 28. l l. 1954.
Κώνστας Π. (αν-τιναύαρχος), c(Αι Μυστικαί Υπηρεσίαι Μέσης Ανατολής (1941-
1943)11, εφ. Έθνος, σε συνέχειες, από 25.1.1954.
Παπαστεφάνου Γιάννης, «Υποκλοπή τηλεφωνικής συνδέσεως τον καιρό της Κα­
τοχής στη Χίωι, Χιαχή Επιθεώpησις, τόμ. 12ος, τχ. 34 (1974).
Πυρομάγλου Κομνηνός, «Ε.Δ.Ε.Σ. Οι συνεννοήσεις που κατέληξαν στην υπογρα­
φή του ιδρυτικού», Ιστοpιχόν Αpχείον Εθνικής Αντιστάσεως, τόμ. Α' , τχ. 1.
Τσιγά.ντες Χριστόδοuλος, «Η Μέση Ανατολή», εφ. Έθνος, σε συνέχειες, από
14.2.1955.
Τσιγάντες Χριστόδουλος, ((Ο Ιερός Λόχος>>, εφ. Έθνος, σε συνέχειες, από 2.5.1955.
Χρuσαφάκης Ευάγγελος, ι<Κλιμάκια Διαφυγώνιι, Ιστοpιχόν Αpχείον Εθνικής Αντι­
στάσεως, τόμ. Α', τχ. 2.
Auty Phyllis, «Popular Front in the Balkans: l. Yugoslavia», Journal ofConte-
mporary History ( 1970), τόμ. 3, σ. 51.
Bailey Roderick, ι<Communist in SOE: Explainίng James Klugmann's Recruit-
ment and Retention», Intelligence and National Security, τόμ. 20, τχ. l, σ.
72-97.
Crefeld van, Martin, <<Prelude to disaster: The British Decision to Aid Greece,
1940- 1941 >>, Journal of Contemporary History ( 1974), τόμ. 9, σ. 65.
Dovey Η. Ο., ((The Middle East intelligence centerιι, Intelligence and National
Security, τόμ. 4, τχ. 4, σ. 800-812.
Fleischer Hagen, «The 'Άnomalies" ίη the Greek Middle East Forces, 1941-
1944», Journal ofthe Hellenic Diaspora, τόμ. 5, τχ. 3 (Φθινόπωρο 1978).
Foot Μ. R. D., ((Was SOE Any Good?», Journal of Contemporary History
(1981),τόμ.16 , σ.167.
Iatrides John Ο., <(Revolution or Self-Defense? Communist Goals Strategy, and
Tactics in the Greek Civil Wanι, Journal of Cold War Studies, τόμ. 7, τχ. 3,
σ. 3-33.
Koch Η. W., <ιThe Spectre of a Separate Peace in the East: Russo-German
802 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

"Peace Feelers", 1942-J 944ιι, Jouπιal of Conteιπp01·aιy Histoιy ( 1975), τόμ. ιο,
σ. 531.
Meyer Hermann F. , «A uch Brίicken haben ihι· Schicksal, Zerstδrung und Wie-
deraufbau der Asopos-Brίicke in Griechenland im Sommer 1943ιι , Thetis,
Manheimer Beitrage zur Klassisch en Aι·chiiologie und Geschichte GΓiechen­
lands und ZypeΓns, τόμ. 4 (Μάνχαϊμ, 1997).
Sanfoι·d George, ιιΤhe Katyn Massacre and Polish-Soviet Relations, 194 1-
1943ιι, Journal of ContempoΓary Hist01y (2006), τόμ. 41, σ. 95.
Stafford David, ιιΤhe Detonatoι· Concept: British Strategy, SOE and Euι·pean
R esistance After the F all of Franceιι, J ouωal of Coiιtemporary Hist01y ( 1975),
τόμ. 10, σ. 185.
Wavell (Field-Marshall Earl), ιιΤhe British Expedition to Greece, 19411>, Anny
Quarterly (Ιανουάριος 1950), Λονδίνο.
Willis Angeι·non U., Vice-Admiral, Commander-in Chief, «Naval Operations
ίη the Aegean between the 7th September, 1943 and 28th November, l 943ιι,
Supplement to The London Gazette of Friday (8 Οκτωβρίου 1948).
Wingeate Pike David, 11The French Communists from the Collapse of France
to the Invasion ofRussiaιι, Journal ofContemporary History (1993), τόμ. 28,
σ. 465.
Wylίe Neville, ι<Introduction: Special Operations Executive - New Approaches
and Perspectives», Intelligence and National Security, τόμ. 20, τχ. 1, σ. 1-13.

Ε. Βιβλιογραφία

Ε 1. Ελληνική:

Αβραάμ Νικ. (επιμ.), Ελευθεpίου Κ. Βενιζέλου, Γνώμαι, Τύποις Ν. Μuτιληναίου,

Πειραιάς 1945.
Αγαπητός Αγγελάκης, Σκέψεις και εντυπώσεις απ6 τον Ελληνικό Αγώνα (Στην
Ελλάδα & Μ. Ανατολή). Σύpματα Μ. Ανατολής 1944-1945 (χ.ε.), (χ.χ. ).
Αθανασιάδης Γιώργης, Η πpώτη πpάξη της ελληνικής τpαγωδ[ας (επανέκδοση)
Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1994.
Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης της Ιστορίας τοu Νεωτέρου Ελληνισμού,
Χpονολόyιο yεyον6των 1940- 1944. Από τα έyγpαφα του Βρετανικού Υπουpyείου
των Εξωτεpικών, Foreign Office 371, τόμ. Α': 1940-1943, τόμ. Β': 1944. Σύ­
νταξη: Μαρία Σπηλιωτοπούλου - Προκόπης Παπαστρατής, Αθήνα 2002 και
2004, αντίστοιχα.
Ανδριώτης Νίκος, ((Το μικpό ταξείόιJJ. Η άφιξη και εγκατάσταση των Μικpασια-
τών πpσσφύγων στις Οινούσσες, Ναυτικό Μουσείο Οινουσσών, Αθήνα 1998.
Αλιπράντης Αντώνης, Μυστική συμμαχική βάση Αντιπάpου, Αθή,ια 1992.
Αναγνώστου Ευάγγελος, Ημεpολόγιον, Εκδόσεις Παπαζήση , Αθήνα 1978.
Αποκορίτης Ευάγγελος, Ιστοpικά γεγονότα ενδιαφέpοντα την Ελλάδα κατά. τον
Δεύτεpο Παγκόσμιο Π6λεμο, Αθήνα 1979.
 ΠΑΙ'Αl'ΤΗΜΑ

Αράπης Κωνσταντίνος Ι., Αναμνήσεις από την εφήνη και τον πόλεμο, Libro, Αθή­
να 1992.
Αρχηγείον Στρατού-Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Η απελευθέpωσις της Ελλάδος
και τα μετά ταύτην γεγονότα (Ιούλιος 191 ·1-Δεχέμβpιος 1915), Έκδοσις Διευ­
θύνσεως Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 1973.
Αρχιμανδρίτης Νικόλαος, Ψυχολογικός Πόλεμος, Κατασχοπεία -Αντικατασκο­
πεία, τόμ. Α' και Β', Αθήνα 1960.
Βασιλικόν Ναυτικόν. Αρχηγός Στόλου. Επιτελείον-Γραφείον ΠΙ, Έχθεσις πολε­
μικής δράσεως του Στόλου (χ.ε.), (χ.χ.).
Βλάχος Άγγελος, Μια φοpά χι ένα χαφό ένας διπλωμάτης ... (50 Κυβερνήσεις),
τόμ. Α': Ακόλουθος, Βιβλιοπωλείον της ((Εστίας>> Ι. Δ. Κολλά.ρου & Σίας Α.Ε. ,
Αθήνα (χ.χ.).
Βοβολίνης Κωνσταντίνος Α., Η Εχχλησία εις τον Αγώνα της Ελευθεpίας, Κλεισι­
ούνης, Αθήνα 1952.
Βρούχος Γεώργιος, Ν. Σάββας - Γ. Κυpμιχάλης χαι η επιχείpηση A nglo, Ρόδος, Σε­
πτέμβpιος 1942, Ρόδος 1988.
Chiclet Christophe, 110 Πλαστήρας στη Γαλλία 1940-1944)), στο συλλογικό έρ­
γο: Η Ελλάδα 1936-1944, Διχτατοpία-Κατοχή-Αντίσταση, Μορφωτικό Ινστι­
τούτο ΑΤΕ , Αθήνα 1989.
Γενικό Επιτελείο Στρατού-Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού , Αpχεία Εθνικής Αντί­
στασης, τόμ. 1-8, Αθήνα 1998.
Γενικό Επιτελείο Στρατού-Διεύθυνση Ιστορίαι:; Στρατού, Ο Ελλr;νιχόι;Στpατός στη
Μέση Ανατολή (1941-1945), Αθήνα 1995.
Γιαννόπουλος Αριστείδης (αντιναύαρχος), Αντιτοpπιλλικό ιιΚΡΗΤΉJJ. Η ιστοpία
ενός πλοίου στον Πόλεμο (1943-1945), Αθήνα 1979.
Γιατροπούλου Ρένα - Θωχταρίδης Κώστας * Giatropoulou Rena - Thoctarides
Kostas, ΥΠΟΒΙ1ΥΧΙΟ ΠΕΡΣΕΥΣ * ΗΜ. SUBMARINE PERSEUS. Ψίθυpοι από
το βυθό - Whispers fΓOm the deep, Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος * Hellenic
Maritime Museum (χ.χ.).
Γκράτσι Εμμανουέλε, Η αpχή του τέλους. Η επιχείpηση κατά της Ελλάδος, Βι­
βλιοπωλείον της 11Εστίας», 1980.
Γούναρης Βασίλης Κ., ((Οργάνωσις "Ζευς": Συμβολή στη μελέτη της αντιστα­
σιακής δράσης στη Θεσσαλονίκη (1942-1944)», στο Πρακτικά Συμποσίου : Η
Θεσσαλονίκη μετά το l 912, Θεσσαλονίκη 1986.
Γρηγοριάδης Φοίβος Ν., ιιΕλληνική Δημοκρατία», Εχδόσεις Κεδρηνός, Αθ-ήνα. 1972.
Γρηγορόπουλος Θεόδωρος (αντιστpάτηγοζ), Από την κοpυφή του λ6φου, Αναμνή­
σεις και στοχασμοί, 19 14-1952 και 1959-1962, Αθήνα 1966.
Γύπαρης Παύλος, Ήpωες και ηρωισμοί στη Μάχη της Κpήτης, Αθήνα 1954.
Γυφτόπουλος Δημήτριος, Μυστικές αποστολές στην εχθpοχpατούμενη Ελλάδα,
1941-1944, 11Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα 1990.
Δα.φνής Γρηγόριος, Η Ελλά:ς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1941, τ6μ. Α' κα.ι Β', Εκ­
δόσεις Κάκτος, 1 997.
Δα.φνής Γρηγόριος, Τα ελληνικά πολιτικά κόμματα 1821-1961, Εκδόσεις Γαλα­
ξία, 1961.
804 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ

Δαφνής Γρηγόριος, Σοφοκλής Ελευθεpίου Βενιζέλος, Βιοypαφία, Ίκαρος

Δημητρακόπουλος Αναστάσιος (αντιναύαρχος ΙΙ.Ν., ε.α.), Βιοypαφιχό Λεξικό των
1970.
l
αποφοίτων της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων. Οι τάξεις εισόδου
1884-1950, τόμ. Α'
και Β', Γενικό Επιτελείο Ναυτικού,
2006.
Δραγούμης Φίλιππος Στεφ ., Ημεpολόyιο 1944 (Λίβaνος-Κάιpο-Ιταλία-Απελευ­
θέpωση), Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 2010.
Εθνικόν Ενωτικόν Κόμμα. Γενική Γραμματεία. Διεύθυνσις Διαφωτίσεως. Αριθ.
ΙΟ. Παναγιώτης Κανελλόπουλος: Αyόpεuσις. Το πpόβλημα του Β. Ναυτικού, Τα
Γεγονότα της Μέσης Ανατολής, Αι σφαyαί της Πελοποννήσου. [Εκ των επισή­
μων εστενογραφημένων πρακτικών της Βουλής (συνεδρίασις l 2.12. 1 9 1Ι6).)
Ειρηναίος (Μητροπολίτης Σάμου και Ικαρίας), Η δύναμις του Ελληνοχpιστιανι­
κού πνεύματος. Αναμνήσεις χαι εντυπώσεις από την κατοχήν της νήσου Σάμου
και την Μέσην Ανατολήν, Εκδοτικός Οίκος ((Αστήριι Αλ. και Ε. Παπαδημη­
τρίου, Αθήνα 1948.
Ελεφάντης Άγγελος, Η επαyyελία της αδύνατης επανάστασης, Κ.Κ.Ε. και αστι­
σμός στον Μεσοπόλεμο, Ολκός (χ.χ.).
Εταιρεία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας (εκδ.), Hammond Ν. G. L ., Δυτική Μα­
κεδονία. Αντίσταση και Συμμαχική Στpατιωτική Αποστολή, Εκδόσεις Παπαζή­
ση (χ.χ.).
Εταιρεία των Φίλων του Λαού, Χpονικόν τελετής αναyοpεύσεως εις Επίτιμον Εταί-
pον του κ. Nicholas G. L. Hamnιond (23 Μαpτίου 1992), Αθήνα 1999.
Ζαίμη Θάλεια, Ο Ιπποχpάτης Ζαtμης χαι η εποχή του, τόμ. Α', Απόπλους, 2004.
Ζαλοκώστας Χρήστος, Το χpονιχό της σκλαβιάς, Βιβλιοπωλείον της ιιΕστίαςιι (χ.χ. ).
Ζάννας Αλέξανδρος, Η Κατοχή, Αναμνήσεις - Επιστολές, Βιβλιοπωλείον της
ιιΕστίαςιι, 1964.
Ζαούσης Αλέξανδρος, Οι δύο Όχθες 1939- 1945, ... Μία πpοσπάθεια yια εθνική συμ­
φιλίωση, τόμ. Α'-Γ', Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1987.
Ζαούσης Αλέξανδρος, Λέλα Καpαyιάννη, Η Μπουμπουλίνα της Κατοχής, Ωκεα­
νίδα, Αθήνα 2004.
Ζολώτας Αναστάσιος Π., Γεpμaνικαί πpοτάσεις ειpήνης διαpχούντος του Ελλη­
νοϊταλικού πολέμου, Ερωδιός, Θεσσαλονίκη 2005.
Θεοτοκάς Γιώργος, Τετpάδια Ημεpολοyίου (1939-1953) ι , Βιβλιοπωλείον της
((Εστίαςιι (χ. χ.).
Ίδρυμα-Μουσείον Εθνικής Αντιστάσεως ιιΝαπολέων Ζέρβαςιι, Στpατηyού Ναπο­
λέοντος Ζέpβα, Απομνημονεύματα, Εκδόσεις Μέτρον, Αθήνα (χ.χ.).
Ιωαννίδης Γιάννης, Αναμνήσεις. Πpοβλήματα της πολιτικής του ΚΚΕ στην Εθνι­
κή Αντίσταση 1940-1945 (Το πpαχτιχό μιας συζήτησης), Θεμέλιο, 1979.
Καββαδίας Σταμάτης Β. , Η Εθνική Αντίσταση στην Εύβοια (1941-1944), Αθήνα
2007.
Καϊμάρας Γεώργιος Δ., Εθνική Αντίστασις του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων Ψαp­
pού 1941 -1944, Συμπληρωματικαί Εκδόσεις Διευθύνσεως Εκδόσεων/Γ. Ε. Σ., Αθή­
να 1979.
Καλβοκορέσης Λεωνής Μ., Χpονιχόν Κατοχής της Χίου παpά των Γερμανών 194 1-
1944, Αθήνα 1958.
 ΠΑΡΛΡΤΗΜΑ 805

Κανελλόπουλος Παναγιώτης, 1935-1945, Ένας απολογισμός, Αθήνα 1945.

Κανελλόπουλος Παναγιώτης , Τα χpόνια του Μεγάλου Πολέμου 1939-1944, Ιστο­
pική αναδpομή χαι κείμενα, Αθήνα 1964.
Κανελλόπουλος Παναγιώτης, Ημεpολόγιο, 31 Μαpτίου 1942-4 Ιανουαpίου 19,15,
Κέδρος 1977.
Κανελλόπουλος Παναγιώτης , Πώς εφθάσαμ.ε στην 21 η Απpιλίου Ι 96ϊ - 1940-
194 ,J, Ιστοpικά δοκίμια, Βιβλιοπωλείον της ιιΕστίαςιι , Αθήνα 1997.
Καλογριά.ς Βάιος, ((Αντίσταση και συνεργασία. Η περίπτωση του συνταγματάρχη
Αθανασίου Χρυσοχόου 1941-194411, στο συλλογικό έργο: ((ΕχθpόςJJ εντός των
Τειχών, Όψεις του Δωσιλογι σμού στην Ελλάδα της Κατοχής, επιμέλεια: Ιάκω­
βος Μ ιχαηλίδης, Ηλίας Νικολακόπουλος, Χάγκεν Φλάισερ, Ελληνικά Γράμμα­
τα, 2006.
Καρασούλης Παναγιώτης Δ., Χίος 1943-1944, Συμμαχική Στpατιωτιχή Αποστο­
λή και Εθνιχή Αντίσταση, Έκδοση Παραρτήματος Χίου Π.Ε.Α.Ε.Α. & Φιλοτε­
χνικού Ομίλου Χίου , Χίος 1992.
Κατέχης Σπύρος, Μαpτυpίες κατασκόπων Ρόδου 1943-1945, Ρόδος (χ.χ.).
Καψής Γιάννης (επιμ.), Παντελής Καψής (1880-1963). Ένας Γκpέκο από τον Τσε­
σμέ, Λιβάνης, Αθήνα 2005.
Κεμερλής Π. Κ. - Πολuχρονιάδης Α. Σ ., Η Αντίσταση στην Λέσβο (Πηγές και
πτυχές της), Αθήνα 1988.
ΚΚΕ (Το), Επίσημα Κείμενα, τόμ. Ε', Σύγχρονη Εποχή, 1981.
Κλόουζ Ντέιβιντ (επιμ.), Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος 1943-1950. Μελέτες για
την πόλωση, Φιλίστωρ , 19982 •
Κολιού Νίτσα, Άγνωστες πτυχές Κατοχής και Αντίστασης 1941-1 944, τόμ. Α' και
Β', Βόλος 1985.
Κουσουλάκος Παναγιώτης, ((Το ηρωϊκό νησάκιJJ, στο συλλογικό έργο: Κάραλη
Κερασιά (Εισαγωγή-επιμέλεια), Σκύpος ανεμόεσσα, Εκδόσεις Γαβριηλίδη , Αθή­
να 2006.
Κώνστας Π. Ε., Αι πολεμ.ιχαί, πολιτικαί χαι διπλωμ.ατικαί αναμνήσεις του, της
δεκαετίας 1940-1950, ιδιωτική έκδοση, 1955.
Κώτσης Σπύρος, Μίδας 614, Αθήνα 1976.
Λέττας Ιωάννης, Η Ελλάδα στη Μέση Ανατολή, 1941-1945, Νέα Θέσις, Αθήνα
2003.
Λογοθετόπουλος Κωνσταντίνος, Ιδού η αλήθεια, Αθήνα 1918.
Λυκουρέζος Παναγιώτης, Κόδpος, Χρονικό από την Εθνική Αντίσταση, Αθήνα
(χ.χ.).
Λυμπερίοu Θεόδωρος Μιχ., Το κομμουνιστικό χίνημ.α στην Ελλάδα, τόμ. Β' , Εκ­
δόσεις Πα.πα.ζήση, Αθήνα 2007.
Μαζαράκης-Αινιάν Αλέξανδρος, Απομνημονεύματα, Ίκαρος, 1948.
Μακρής-Στάϊκος Πέτρος Στ., Κίτσος Μαλτέζος, Ο αγαπημένος των Θεών, Ωκe:­
ανίδα, Αθήνα 2000.
Μακρής-Στάϊκος Πέτρος Στ. (μετάφραση-επιμέλεια), Βρετανική πολιτική χαι
αντιστασιακά κινήματα στην Ελλάδα. Η απόppητη έκθεση του ταγματάpχη
David J. Wallace, Ωκe:ανίδα, 2009.
806 Π ΑΡΆΡΤΗΜΑ

Μαμάης Ανδρέας, Σοφία Βέμπο. Η φωνή της Ελλάδας, Κέδρος, 2001.

Μανέτας Ιωάννης, Ιεpός Λόχος Ι 912-1945, Αθήνα l 97g3.
Μάργαρης Ν. (σχόλια, επιμέλεια), Ευριπίδης Μπαχιpτζής, μελέτες, λόγοι, ση­
μειώσεις, Επικαιρότητα, Αθήνα 1981 .
Μαρίνος Θέμης, Ο εφιάλτης της Εθνικής Αντίστασης (Πpοσωπικές Μαpτυpίες
194 1-1 944), τόμ. Α' και Β', Εκδόσεις Εταιρείας Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας ,
Αθήνα 2000.
Μαρκεζίνης Σπ. Β., Πολιτική Ιστοpία της Συγχρόνου Ελλάδος, τόμ. Α'-Δ', Πά­
πυρος, 1973-1978.
Μαρκεζίνης Σπ. Β. , Σύγχpονη πολιτική ιqτοpία της Ελλάδος (1936-1975), τόμ.
Α': 1936-1944, Πάπυρος (χ.χ.).
Μαυρίκης Κώστας, ιιΆ.νω Μαyνήτων ΝήσοοJ, Αλόννησος 1997.
Μεταξάς Ιωάννης, Το πpοσωπικό του Ημεpολόγιο, τόμ. 1-8, Γκοβόστης, Αθήνα
(χ.χ.).
Μπαρτζιώτας Βασίλης Γ. , Εθνική Αντίσταση και Δεκέμβpης 1944. lστοpικό Δ ο­
κίμιο, Σύγχρονη Εποχή , Αθήνα 1980~ .
Νεφελούδης Βασίλης, Η Εθνική Αντίσταση στη Μέση Ανατολή, τόμ. Α' και Β ',
Θεμέλιο 1981.
Πανσέληνος Ασημάκης, Τότε που ζούσαμε, Κέδρος (χ.χ. ).
Παπαθανασίου Παρμενίωνος 1. , Για τον Ελληνικό Boppά, Μακεδονία 1941-1944.
Εθνική Αντίσταση και τpαγωδία, τόμ. Α' και Β', Εταιρεία Μελέτης Ελληνικής
Ιστορίας - Εκδόσεις Παπαζήση , Αθήνα 1997.
Παπακωνσταντίνου Θεοφύλακτος Π., Ανατομία της Επαναστάσεως, Θεωpητική
και ιστοpική ανάλυσις της δυναμικής του Κομμουνισμού, Αθήνα 1952.
Παπαναστασίου Νίκος, ιιΔωσίλοyοι εναvtίον "δωσιλόyων και καταχραστών". Η θε­
σμική ασυνέπεια της κατοχικής κυβέρνησης ΤσολάκογλοuιJ , στο συλλογικό έρ­
γο: ιιΕχθpόςJ; εντός των Τειχών, Όψεις του Δωσιλογισμού στην Ελλάδα της Κα­
τοχής, επιμέλεια : Ιάκωβος Μιχαηλίδης , Ηλίας Νικολακόπουλος, Χάγκεν Φλάι­
σερ , Ελληνικά Γράμματα, 2006.
Παπανδρέου Γεώργιος, Η Απελευθέpωσις της Ελλάδος, Εκδόσεις ιιΆλφαιJ Ι. Σκα­
ζίκη, Αθήνα 1945.
Πέτρος (πρίγκηψ), Ημεpολόγια Πολέμου 1940-1941, Α ', Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν,
Αθήνα 1997.
Πιπινέλης Παναγιώτης, Γεώpγιος Β ', ] 95 1.
Πτίνης Κώστας 1., Χpόνια Κατοχής-Συμβολή στψ Ιστοpία της Σάμου 1941-1 94 4,
Σάμος 1985.
Ράλλης Γεώργιος Ι., Κοιτάζοντας πίσω, <<Ερμείας>> (χ.χ.).
Ρ.Α.Φ. και Αμερικανική Αεροπορία (διανομείς) : Ελληνική Πολιτική Σύσκεψις, σu­
γχpοτηθείσα εν Λιβάνω (από της 1 7ης μέχρι της 20ής Μαίοu 1944). Εκφωνη­
θέντες λόγοι - Το uπογpαφέν Εθνικόν Συμβόλαιον.
Ρηγόποuλος Ρήγας Ε., Μυστικός Πόλεμος, Ελλάδα-Μ. Ανατολή 1940-1945, Βι­
βλιοπωλείον -της ιιΕστίας>>, Ι. Δ. Κολλάρου και Σίας Α. Ε. (χ.χ.).
Σακελλαρίου Αλέξανδρος Ε., Η θέσις της Ελλάδος εις τον Δεύτεpον Παγκόσμιον
Πόλεμον, Cosmos Greek-American Printing Company, Νέα Υόρκη 1944.
 ΠΑΡΆ ΡΤΗΜΑ 807

Σαμάρκος Μιχ. Ι., Λέpος, Η Μάλτα του Αιγαίου, Χpονιχό 1912-1918, 2001 ' .
Σαμπατακάκης Θεόδωρος, Ταυτότητες πpαχτόpων χαι χωδιχά ονόματα. Η δpα­
στηpιότητα των βpετανικών υπηpεσιών πληpοφοpιών στην Ελλάδα (1939-1944),
Φιλίστωρ, 2006.
Σαράφης Στέφανος, Ο ΕΛΑΣ, Βιβλιοθήκη Εθνικής Αντίστασης, Αθήνα 1999.
Σεφέρης Γιώργος, Μέpες Δ ', ι η Γενάpη 1941-31 Δεκέμβρη 1914, Ίκαρος , Αθήνα
1993.
Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, Χαϊδάρι, 8 Σεπτεμβpίου 1944, Η Αόpατη Στpατιά
στο απόσπασμα, Εκδόσεις Πατάκη , 2002.
Sll1ith Ole, ιιΤα απομνημονεύματα και οι αναφορές των Βρετανών συνδέσμων στην
Ελλάδα>>, στο συλλογικό έργο: Ελλάδα 1936-1944. Δικτατορία-Κατοχή-Αντί­
σταση. Πρακτιχά. Α Διεθνούς Ιστοpιχού Συνεδpίου.
1

Σωφρόνιος (αρχιμανδρίτης), Αγώνας Θεογνωσίας, Η αλληλογpαφία του Γέροντος

Σωφpονίου με τον Δ. Μπάλφουρ, Ιερά Σταυροπηγιακή και Πατριαρχική Μονή
Τιμίου Προδρόμου, Έσεξ Αγγλίας, 2004.
Τούμπας Ιωάννης, Εχθρός εν όψει. Αναμνήσεις του Β' Παγχοσμίου Πολέμου, 1940-
1945, Αθήνα 19872 .
Τοπούζης Γιώργος, Σύμη το νησί του Νηρέα: Ιστορία της Σύμης από των μυθι­
κών χρόνων μέχρι της ενσωματώσεως, Τύποις Κρατικού Τυπογραφείου, Ρόδος
1950.
Τσαλαχούρης Κώστας Φ., Ρόδος '43-'44. Μέpες αντίστασης και πpοδοσίας, Τρο­
χαλία, 1997.
Τσάμης Δημήτριος Γ., Άγιον Όρος, Πpοσέyyιση στην πρόσφατη ιστοpία του, Ορ­
θόδοξη Χριστ. Αδελφότητα ιιΛυδίαιι, Θεσσαλονίκη 2000.
Τσάτσος Κωνσταντίνος, Λογοδοσία μιας ζωής, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 2000'.
Τσάτσος Δ. Θ., Ο Δεκέμβpιος 1944, Βιβλιοθήκη του Δημοκρατικού Σοσιαλιστι-
κού Κόμματος, Αθήναι 1945.
Τσάτσου Ιωάννα (επιμ.), Εκτελεσθέντες επί Κατοχής, Οι εκδόσεις των Φίλων (χ.χ.).
Τσάτσου Ιωάννα, Φύλλα Κατοχής, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας» (χ. χ.).
Τσολάκογλου Γεώργιος Κ. Σ., Απομνημονεύματα, Εκδόσεις ιιΑκροπόλεως11, Αθή-
να 1959.
Τσουδερός Εμμανουήλ, Ελληνικές ανωμαλίες στη Μέση Ανατολή, ιιΑετός11, Αθή­
να 1945.
Τσουδερός Εμμανουήλ, Διπλωματιχά. παpασκήνια 1941-1944, ιιΑετός>>, Αθήνα 1950.
Τσουδερός Εμμανουήλ, Ιστορικό Αρχείο, τόμ. Α'-Ε', Εκδόσεις Φυτράκη, Αθήνα
1990.
Τσούρας Λάμπρος Παν., Η Τήνος συμμαχική βάση στην κατεχόμενη Ελλάδα, Αθή­
να 1992 .
Φαρά.κος Γρηγόρης, Άpης Βελουχιώτης, Το χαμένο Αpχείο - Άγνωστα Κείμενα,
Ελλην ικά Γράμματα, Αθήνα 1997.
Φαρά.κος Γρηγόρης, Ο ΕΛΑΣ και η εξουσία, τόμ. Α' και Β', Ελληνικά. Γράμματα,
2000.
Φαράκος Γρηγόρης, Β' Παγκόσμιος Πόλεμος. Σχέσεις ΚΚΕ και Διεθνούς Κομ­
μουνιστικού Κέντρου, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004.
808 ΠΑΡΛΡΤΗΜΑ

Φλάισερ Χάγκεν, Στέμμα και Σβάστικα, Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντί­
στασης 1941-1944, τόμ. 1 και 2, Εκδόσεις Παπαζήση (χ.χ.).
Φραγκόπουλος Ιπποκράτης, Η Δωδεχάνησος υπό Ιταλοκpατ{αν, Αθήνα 1958.
Φροντιστής Αθανάσιος, ΠΑ. Ο. Πανελλήνιος Λπελευθεpωτική Οpγάνωσις. Ιστο­
pία χαι πpοσφοpά της εις την Εθνικήν Α ντ{στασιν 194 Ι - 19,15, Θεσσαλονίκη 1977.
Φωκάς Δημήτριος (αντιναύαρχος), Έκθεσις επί της δpάσεως του Β. Ναυτικού κα­
τά τον Πόλεμον 1940-1941, τόμ. Α' και Β', Έκδοσις ίπηρεσίας Ιστορίας Ναυ­
τικού, Αθήνα Ι 953 και 1954, αντίστοιχα.
Χατζής Θανάσης, Η νικηφόpα επανάσταση ποu χάθηκε, τόμ. Α' -Δ ', Δωρικός, Αθή­
να 1983:1•
Χατζηβασιλείοu Ευάνθης, Ο ελληνικός φιλελευθεpισμός στο σταupοδpόμι: Η ιιΣο­
σιαλίζοuσα11 Φάση1934-1944, Ι. Σιδέρης, 2003.
Χατζηβασιλείοu Εuάvθης, ΠΕΑΝ (1941-1945). Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζομέ­
νων Νέων, Σύλλογος προς Διάδοσιv Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 2004.
Χατζηιωσήφ Χρήστος-Παπαστρατής Προκόπης (επιστημονική επιμέλεια), Ιστο­
pία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Β' Παγκόσμιος Πόλεμος. Κατοχή-Αντίσταση
7940-1 945, τόμ. Γ1 και Γ2, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2007.
Χαρατσής Στυλιανός, 1023 Αξιωματικοί και 22 Κινήματα, τόμ. Α' και Β' , Αθήναι
] 985 και ] 987, αντίστοιχα.
Χατζιώτης Κώστας, Πpόδpομος Αθανασιάδης Μποδοσάκης 1891-1979, Ίδρυμα
Μποδοσάκη, 2005.

Ε2. Αλλοδαπή:

Andrew Christopher και Mitrokhin V asili, The Mitrokhin Archίve, The KGB
in Europe and the West, Allen Lane The Penguin Press, 1999.
Argenti Philip, The Occupation ofChios by the Germans and theίr Administra-
tion of the Island 1941-1944, Κέμπριτζ 1966.
Atherton Louise, SOE Operations in Africa and the Middle East, Α Guide to
the Newly R eleased Rec01·ds in the Public Record Office.
Auty Phyllis και Ciogg Rίchard (επιμ.), British Policy towards WaΓtime Re-
sistance ίn Yoguslavia and GΓeece, The Macmillan Press, 1975.
Baerentzen Lars (επιμ.), BΓitish R epoΓts on Greece 1943-1944, Museum
Tusculanum Press, Κοπεγχάγη 1982.
Bailey Roderick (σε συνεργασία με το Imperial War Museum), Fω·gotten Voίces
ofthe Seaet WaΓ. An inside history of Special Operations duΓing the Second
World War, Ebury Press, 2008.
Beavan Stanley J., Aegean Masquerade. Α Royal Air Force Odyssey, ΚΑFΒ 1994.
Basset Richard, HitleΓ's Spy Chief: The Wilhelm Canarίs Mystery, Casse l,
Λονδίνο 2006.
Beevor Antony, Crete. The Battle and the Resistance, Penguin Books, 1992.
Bierman J ohn και Smith Colin, War without Hate, The DeseΓt Ca1npaign of
1940-1943, Penguin Books, 2004.
 ΠΑΡΆΡΤΗΜ Α 809

Byford-Jones W. , The Greek Trilogy ( Resistaιι ce-Liberation-Revolution),

Hutchinson & Co. (Publishers) Ltd. (χ. χ.).
Calνocoressi P eter, Top Secret UJtra, Μ & Μ Baldwin, Cleobury Mortimer
2001.
Carroll Michael, Gates of the Wίnd, Efstathiadis Group Α.Ε., 2006.
Churchill Winston, Tl1e Grand Alliance, Th e S econd World War, τόμ. ΠΙ, Pen-
guin Classics, 2005.
Clogg Richard (επιμ.), Bearing Gifts to Greeks. Humanitarian Aid to Greece in
the 1940s, Palgraνe Mackmillan, 2008.
Clogg Richard, 11ΕισαyωγήJJ στη β' έκδοση του C. Μ. Woodhouse, The Struggle
for Gree ce, 1941-1949, Hurst & Company, Λονδίνο 2002.
Clogg Richard, Greece 1940-1949 - Occupation, Resistance and Civil War. Α
Documentary History, Palgraνe Macmillan, 2002.
Clogg Richard, Anglo-Greek Attitudes: Studies in Hίstory, St. Antony's Series,
Macmillan Press Ltd., 2000.
Cooper Artemis, Cairo in the War 1939-1945, Hamish Hamilton, Λονδίνο 1989.
Creνeld van, Martin Ν., Hitler's Strategy 1940- 194 1. The Balkan Ciue,
Cambridge U niνersity Press, 197 4.
Cunningham of Hyndhope, Viscount, Α Sailor's Odyssey, Hutchinson, Λονδίνο
1953 .
Danchef Alex και Todman Daniel (επιμ.), Field Marshall Lord Alanbrooke, War
Diaries 1939-1945, U niνersity of California Press, Butler & Tanner Ltd., 2001 .
Daνidson B asil, Special Operations Europe-Scenes from the ant-na zi war,
Readers U ηίοπ, Newton Abbott, 1981.
Deacon Richard , Α History of British Secret Service, Panther Books, Granada
Publishing Ltd ., J 985.
Dear 1. C . Β. και Foot Μ . R . D., The Oxford Companion to World War ΙΙ,
Oxford U ni νersity Press, 1995.
Dilks David (επιμ.), The Diaries of Sir Alexander Cadogan 1938-1945, Cassell,
Λονδίνο 1971.
Divani Lena - Constantopoulou Photini (έρευνα και επιμέλεια), The Dodeca-
nese. The Long Road to Union with Greece. Diplomatic documents from the
Hίstol'ical Archives of the Ministry of Foreign Affairs, Kastaniotis, Αθήνα 1997.
Dorrill Stephen, ΜΙ6, Fifty Years of Special Operations, Fourth Estate, Λον­
δίνο 2001 .
Dreidoppel Kaspar, Der griechische Damon, Wiederstand und Biil'gerkrieg im
besetzten Griechenland 194 1-1944, Harrassowitz Verlag, Βισμπάντεν 2009.
Eden Anthony (The Rt. Hon. The Earl of Ανοη), The Eden Memoirs. Facing
the Dictators & The M emoirs of Anthony Eden Earl ofΑ von. The Reckoning,
Cassel, Λονδίνο 1962, και Houghton Miffiin Company, Βοστόνη, The Riνerside
Press Cambridge, 1965.
Edmonds Arthur, With Greek Guerillas, Times Print, 1998.
Elliot Nicholas, NeverJudge a Man by his Umbrella, Michael Russell (Publi-
shing) Ltd., 1991.
810 ΠΑ ΡΛΡΤΗΜΑ

Fleischer Hagen, Im Kreuzschatten der Machte, Griechenland 1941- 191-1 (Oc-·

cupation-Resistance-Kollaboration}, V erlag Peter Lang, 1986_
Foot Μ. R. D., Memories of an SOE Historian, P en & Sword Military, 2008.
Foot Μ . R. D., SOE. The Special Operations Executive, 1940-1946, University
Publications of Α merica, Inc., 1986.
Foot Μ. R . D. και J. Μ. Langley, ΜΙ9, Escape and Evasion 1939-1945, Futura
Publications Limited, Λονδίνο 1980.
Gerolymatos Andre, Guerrilla Warfare & Espionage in Greeece J 910-1944,
Pella Publishing Company lnc. , Νέα Υόρκη 1992.
Guard J. S. , lmprovise and Dare. War in the Aegean 1943-1945, The Book
Guild Ltd., 1997.
Grundon lmogene, The Rash Adventurer, Α Life of J ohn Pendlebury, Libri
Publications Limited, 2007.
Hammond Nicholas, Venture into Greece, With the Greek Guerrίllas 1943-
1944, William Kimber, Λονδίνο 1983.
Hastings Max, Th e Finest Years. Churchill as W arlord 1940-1945, Harper
Press, 2009.
Heckstall-Sntith Antony και Baillie-Grohman Η. Τ., Greek Tragedy 1941: The
Chaotic, Costly and Heroic Evacuation of British Forces from Greece, W. W.
Norton & Company lnc., Νέα Υόρκη J 961.
Heiber Helmut (επιμ.), Lagebesprechungen im Fϋhrerha uptquartier. Protokoll-
fragmente aus Hitlers militarischen Konferenzen 1942-1945, dtv documente, 2001.
Hinsley F. Η., British Intelligence in the Second W orld War (συντετμημένη έκ­
δοση), HMSO, 1994.
Hinsley F. Η. -Thomas Ε. Ε. - Ransom C. F. G. - Κnight R. C., British Intel-
Jigence in the Second World W ar, τόμ. 2, HMSO, 1981.
Higham Robin, Diary of a Disaster, British Aid to Greece, 1940-1 941, The
University Press of Kentucky, 1986.
Hoffmann Hans, Riickzug aus Griechenland. Die letzte Phase des Krieges,
V erlag der Buchhandlung Hoffmann, Bad Harzburg 1994.
Holland Jeffrey, The Aegean Mission. Allied Operations in the D odecanese,
194 3, Contributions in Military Studies, Number 77, Greenwood Press,
W estport Connecticut 1988.
Holt Thaddeus, The Deceivers. A llied Military Deception in the Second World
War, Phoenix 2005.
Hondros John Louis, Occupation and Resistance: The Greek Agony 1941 -1944,
Pella Pub Co. , 1983.
Howard Michael, Grand Strategy, τόμ. IV, HMSO, 1970.
Howell Edward , Escape to live, L ongmans, Green and Co., 1948.
Hastings Max, Finest Years. Churchill as Warlord 1940-1945, Harper Press, 2009.
latrides John Ο. και Linda Wrigley (επιμ.), Greece at the Crossroads, The Civil
War and Its L egacy, The Pensylvania State U niversity Press, 1995.
latrides John Ο. (επιμ.), Ambassador Mac Veagh R ep orts: Greece, 1933-1947,
Princeton University Press, 1980.
 ΠΑΡΑΡΤ ΗΜΑ 811

latrides John Ο. (επιμ.), Greece in the 1940's. Α Nation in Crisίs, University

Press of New England, Ανόβερο και Λονδίνο 1981.
Jeffery Keith, ΜΙ6 - The Histoιy ofthe S ecret Intelligence SeΓVice (Ι 909-1949),
Bloomsbury , 2010.
Joly Norman F., The Dawn of AmateuΓ Radio in the U.K and GΓeece: Α Per-
sonal View (e-book, T he Gutenberg Project).
Kalyvas Ν. Stathis, The Logίc of Violence in Civil War, Canιbridge Univer-
sity Press, 2006.
Keagan John, Tl1 e Second World War, Penguin Books, 2005.
Keeble Peter, Ordeal by Water, Doubleday & Company lnc., Νέα Υόρκη 1958.
Leverkίihn Paul, German Milίtary Intellίgence, Praegeι-, Νέα Υόρκη Ι 954.
L eeper Reginald (Sir), When Greek meets Greek, Chatto & Windus, 1950.
L ong Gavin, Australia in the War of 1939-1945, S eries one : Aι·my, τόμ. ΙΙ:
Greece, Grete, and Syria, Canbena, Australian War M emorial, 1953.
Mackenzie Compton, Greek Memories, Cassel & Company Limited, 1932.
Mackenzie William, The Secret Histoιy of SOE, The Specίal Operations Execu-
tive 1940-1945, St Ermin's Press, 2000.
Mazower Mark, Inside Hίtler's Greece, The Experience of Occupatίon 1941-
1944, Yale University Press, Νιου Χέιβεν και Λονδίνο 1993.
Mazowe1· Mark (επιμ. ), After the War was over. R econstructing the Family,
Natίon and State ίn Greece, 1943-1960, Pι·inceton Univers ίty Press, 2000.
Michalopoulos Andre, Greek Fire, Mίchael Joseph Ltd., 1943.
Myer Hermann Frank, Blutίges Edelwei/S, Die l: Gebi1-gs-Division im Zweiten
Weltkrieg, Ch. Links Verlag, Βερολίνο 20082 •
Myers Ε. C. W. , GΓeek Entanglement, Pupert Haι·t-Davίs, 1955.
Noel-Baker Francis, Greece, The Whole Story, Hutchinson & Co., 1946.
Noe l-Baker Francis, Α Taste of Hardship, Private & Limited Edition, Λευκω-
σία 1987.
Overmans Rίidiger, Deutsche militarisch e VeΓluste im Zweiten Weltkrieg, Schri-
ftenreihe des Militargeschictlichen F orschungsamtes, R. Oldenburg Verlag,
Μόναχο 2004 3 .
Papastratis Procopis, British Policy towards GΓeece during the S e cond World
W ar, 194 1-1944, Cambridge University Press, 1984.
Parish Michael Woodbine, Aegean Adventures l 940-1943 and the end of
Churchill's dream, The Book Guild, 1993.
Paspati George, D ead Reckoning. Α Memoir of World W ar ΙΙ in the Aegean
(ιδιωτική έκδοση), 2009.
Payne Peter, De la Mer Egee aux rives de la Seine (ιδιωτική έκδοση) , 2002.
Pope Stephen και Wheal Elizabeth-Anne, Dictionaiy ofth e Second World War,
P en & Sword Mίlitary Classics, 2003.
Ranfurly (Countess of) Ermione, Το War with Whitaker, The Wartime Diaries
ofthe Countess of Ranfurly 1939- 1945, Heinemann, Λονδίνο 1994.
R ees Τσιπ, Me1·chant Adventures in the L evant - Two British families of priva-
teers, cons uls and traders l 700-1950, Talbot Publishing, 2003.
812 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ

Rogers Anthony, ChurchjJJ's Fσlly. Leros and the Aegean - The Last Great
Brjtish Defeat of World War Τwσ, Cassel, 2003.
Roskill S. W., Captain, DSC, RN, The Wai- At Sea, ,όμ. ΠΙ: The Offensjve. Μέ­
ρος Α': lstJune 1943-31st May 1944, The Naval & Military Press Ltd., 2004.
Rubin Barry, Istanbul Iutrjgues, Pharos Books, Νέα Υόρκη 1992.
Seaman Mark (επιμ.), Special Operatiσns Executive. Α new instrument σf War,
Routledge. Taylor & Francis Group, Λονδίνο και Νέα Υόρκη 2006.
Schenk Peter, Der Kampf um die A.giiis, Mittler, 2000.
Shirreff David και Sharman Arthur (επιμ.), Suffolk Memories: Stoi-ies ofWaJ-
berswick and Blythburgh people dui-ing World War ΙΙ, The Yard Press, Sud-
bury, Suffolk l 998.
Schmidt-Richberg Erich, Der Endkampf auf dem Balkan - Dje Opei-atjonen
der Heei-esgruppe Ε von Griechenland bis zu den Alpen, Scharnhorst Buchka-
meradschaft, Χαϊδελβέργη 1955.
Schramm Percy Ε. (επιμ.), Krjegstagebuch des Oberkommandos der Wehr-
macht, 8 "t"όμ., Manfred Powlak Verlagsgesellschaft mbH, Herrsching 1982.
Schramm-von Thadden Ehrengard, Griechenland und die Grossmiichte jm zwej-
ten Weltkrieg, V erδffentlichungen des lnstituts fϋr Europaische Geschichte
Mainz, "t"όμ. 9, Franz Steiner Verlag GmbH, Wiesbaden 1955.
Schreiber Gerhard, Die Italienische Militiirinternierteu im Deutschen Macht-
bereich l 943-1945. Verraten-verachtet-vergessen. Schriftenreihe des Militar-
geschichtlichen Forschungsamtes, R . Oldenbourg V erlag Gmbfί, Μόναχο 1990.
Seligman Adrian, War in the Islands, Alan Sutton Publishing Limited, 1996.
Smith Peter Charles και Walker Edwin R., War in the A egean, Kimber, Λον­
δίνο 1974.
Stafford David, Churchill and Secret Service, The Overlook Press, Νέα Υόρκη
1998.
Stafford David, Britain and European Resistance 1940-1945, The Macmillan
Press Ltd., 1980.
Sweet-Escott Bickham, Baker Street Irregular, Methuen & Co. Ltd., Λονδίνο
1965.
Thomas W. Β., Dare to be free, Pan Books Ltd., 1955.
Trevor-Roper Η R. (επιμ.), BJjtzkrieg to Defeat. Hitler's War Directives 1939-
1945, Holt, Rinehart and Winston, 1965.
United States Department of State, Foreign Relations of the United States
Diplomatjc Papers 1943, τόμ. ιν: The Near East and Africa, U nited States
Government Printing Office, Ουάσινγκτον 1964.
United States D epartment of State, Foreign Relations of the United States.
The Conferences at Washington and Quebec 1943, U nited States Government
Printing Office, Ουάσινγκ"t"ον 1970.
Vatikiotis Ρ. J., Popular Autocracy in Greece 1936-1941. Α Political Biography
of General Ioannis Metaxas, Frank Cass, Λονι3ίνο-Πόρτλαντ 1998.
Ward Michael, Greek Assignments, SOE 1943 - 1948, UNSCOB, Lycabettus
Press, 1992.
 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ 813

Ward Michael, Going, Going-Gone Greek, Bloomington, in AuthorHouse, Mil-

ton Keynes, Μ. Βρετανία 2006.
West Nigel, ΜΙ6, Britίsh Secret Intelligence Service Operations 1909-1945,
Random House, Νέα Υόρκη 1983.
West Nigel, Secret War, The Story of SOE, Britain's Wartime Sabotage Organi-
sation, Α John Curtis Book, Hodder & Stoughton, 1992.
Wilson, Field Marshal L ord of Libya, Eight rears Overseas, Hutchinson & Co.
(Publishers) Ltd., Λονδίνο 1951.
Woodhouse C. Μ., Apple of Discord, Α survey of recent Greek politics ίn their
ίnternatίonal settίng, Hutchinson & Co. (Publishe1·s) Ltd., 1951.
Woodhouse C. Μ., Something Ventured, Granada 1982.
Woodhouse C. Μ. , The Philhellenes, Hodder & Stoughton Ltd., 1969 .
Woodward Lle\νellyn (Sir), British Foreign Policy in the S econd World War,
HMSO, Λονδίνο 1971.
Wyllie J ames, The Warlord and the Renegade. Th e stOJΎ of Hermann and AI-
bert Goering, Sutton Publishing, 2006.
----

ΕΥΡΕΤΉΡΙΟ ΟΝΟΜΆΤΩΝ
Αβέρωφ Μιχαέλα 41, 173-175
Αβέρωφ Μιχάλης 688
Αyάλου Κώστας 134
Αγαπητός Άγγελος ή Αγγεληνός 144-
145, 261,604
Αγγελίδης Αντώνης 162
Αγγελίδης Γεώργιος 21 7, 344
Αγγελίδης Στέφανος 497, 499, 501
Αyyελικόπουλος Νιόνιος 386
Αγγελόπουλος Άγγελος 586, 680
Αγγελόπουλος Βασίλειος 297
Αγγελόπουλος Γεδεών (ή ιιΑλεξάτος Γε-
ράσιμοςJι, ή ιιΟδυσσέας>>) 89, 205-206,
224, 235-240, 250, 256, 258-260, 313,
315, 317, 324, 327, 494, 733, 739, 746
Αγγουράς Πέτρος 261, 263
Αδάμ Νίκος 27, 392
Αδοσίδου Μπέσυ 157, 270-273, 281
Αθανασιάδης Αχιλλέας 21 7
Αθανασιάδης Θωμάς 262, 382, 664, 682
Αθανασιάδης-Νόβας Γεώργιος 731, 735
Αθανασίου Γιάννης 136
Αθανασόπουλος Π. 378
Αθάνατος Κωστής 67
Ακρίτας Αουκής 709
Αλεξανδρής Γεώργιος 328, 356
Αλεξανδρής Κωνσταντίνος 88, 490, 608,
611, 614-615, 617, 622, 641, 643-648,
650
Αλεξανδρίδης 109
Αλεξίου Γιώργος 136
Αλιβιζάτος Αμίλκας 688
Αλιπράντης Αντώνης 285, 292
Αλτζερινάκος Κώστας l 00, 270
Αμπατζής Γιάννης 217, 219-222, 229,
291, 295, 313-314, 374
Αμπατζόγλου Ιωάννης 150, 618, 625,
664
Αναγνωστόπουλος Πέτρος 270
Αναγνώστου Βαγγέλης 134, 13 7
Αναγνώστου Νίκος 264, 389
Αναστασιάδης Αγαμέμνων 155-156
Αναστασόπουλος Γεώργιος 87
Ανδρεαδέλλης Βασίλης 156
Ανδρεάδης Δημήτριος 226
Ανδρίτσος Η. 604
Ανδριώτης Πέτρος 618-619, 626, 664
Ανδρόνικος Ματθαίος 340
Ανδρουλής 92
Αντωναχέας Νικόλαος ι 31
Αντωνίου Ευάγγελος 304, 357
Αντωνόπουλος Κωστής 727
Αντωνόπουλος Μιχαήλ 352
Αντωνόπουλος Περικλής 650
Λντωνοπούλου Καίτη 296
Ανυφαντής Γιώργος 286
Απέργης Νίκης 41 , 248
Αποχορίης Ευάγγελος 109-11 Ο, 11 7,
146,211, 260,499, 501
Αποστολίδης Ανδρέας 186
Αποστολίδης Απόστολος 457-458, 726
Αποστολίδου Αλεξάνδρα 263
Αποστολίδου Σύλβια 386
Αποστόλου Λευτέρης 198
Αράπης Κωνσταντίνος 521, 523-524
Αργυρίου Αλέξανδρος 673, 708
Αργυρίου Ρένος 375
Αργυρόπουλος Αρχιμήδης 144

818 ΕΥΙ'ΕΊΉΡ[()
Αργυρόπουλος ΙΙερικλής (ιιΠεπέζι>) 243,
604
Ασημακόπουλος Θεόδωρος 222, 240
Λσημακόπουλος Νικόλαος 13.)
Ασκούτσης Νίκος 174, 215, 680, 684
Αστεριάδης Αγησίλαος 109
Αστεριάδης Γιάννης 26 l
Αστράς Γιώργος 710
Αυγερινός Σ. 604
Βαβούδης Νίκος 728
Βαγγελάτος Αντώνης 389-391
Βαγγελάτος Γιάννης 726
Βαγενάς Γεώργιος 1 1 Ο, 135, 357
Βαλάκας Γιώργος 262
Βαλασάκη, κυρία 688
Βαλασάκης Ευγένιος («Τζένης>J) 88, l 24-
125, 215, 217, 221 , 225-226, 254, 317,
344, 365,453-454,508,589-590,594-597,
654
Βαλαωρίτης 577
Βαμβέτσος Αλέξαvδρος 173, 175
Βάος Γεώργιος 284
Βαρβαρέσσος Κυριάκος 97, 420
Βαρελάς Βασίλειος 619, 626
Βαρσόπουλος Ιωάνvης 374
Βασιλάκηc:: Παvαγιώτη ς ] 31
Βασιλειάδης Γεράσιμος 456, 609, 611,
613, 645,680
Βασιλειάδης Θεόδωρος 639-640, 683-
684
Βασιλειάδης Ισίδωρος 262
Βασιλείου Κωvσταvτίvος 219-220
Βάσσος Κωvσταvτίνος 147
Βαφειάδης Γιάνvης 381
Βέης Νικόλαος 688
Βελιώτης Γιάvvης 262, 387, 639, 682,
688
Βελουχιώτης Άρης 24 7, 251, 256, 404-
405, 409, 421, 428, 434, 568-569, 573,
578, 585, 733, 740
Βέμπο Αλίκη 166
Βέμπο Σοφία 161, 163, 166
Βέμπος Αvδρέας 161, 163, 166
Βενιζέλος Απόστολος 3 74-376
·."'Γ
Βεvιζέλος Ελευθέριος 76, 175-1 76, 195-
196, 215, 238, 246, 288,636, 646,731
Βενιζέλος Κυρ ιάκος 297
Βενιζέλος Σοφοκλής 41, 358, 453, 564,
595, 604-606, 608, 610-617, 630, 635-
636, 641, 643-644, 647-648, 651, 653,
655, 660-661, 663, 669-680, 682, 690,
720, 747
Βεvτήρης Γεώργιος 380, ιf26
Βεvτήρης Κωνσταντίνος 221, 380- 381,
383, 682, 698-700
Βέργος Κώστας 205
Βερνίκος Μανώλης 147, 274, 439
Βερροιόπουλος Α. 650
Βερροιόπουλος Ηλίας 662
Βήλος Παvαγιώτης 611
Βίκτωρ Εμμανουήλ, βασιλεύς 481
Βιργιλίου Μανώλης 127- J 28
Βλάιχος Παναγιώτης 137
Βλάχος Άγγελος 78
Βλάχος Αγησίλαος 224
Βλάχος Βασίλης 408-409
Βλάχος Γ εώρyιος 90
Βλάχος Θεόδωρος 622
Βογιατζής Νέστωρ 376, 726
Βογιατζής Σωτήρης 164
Βόγλης Μιχαήλ 617-619, 626, 629, 631
Βολοyιάννης Νίκος 156-157
Βολταιpάκης Αντώνης 150, 283, 287
Βούλγαρης Πέτρος 88, 605, 608, 61 Ο,
617, 644, 648,650-656,661 -662, 715
Βουλπιώτης Ιωάννης 638
Βούλτσος Δημήτριος 38 .1
Βουρδουμπάχης Γιάννης 156
Βουρέχα Αμαλία 124-125, 292, 720
Βουρνάζος Σοφοκλής 155
Βουτσαράς Θεόδωρος 524
Βρεττός Σπύρος 260
Βρυώνης Νικόλαος 21 7
Βύρων , Λόρδος 24, 749
Γαβριηλίδη ς Κώστας 586, 678
Γαζής Δημήτριος 607, 654, 656
Γαλάνη ς Δημήτρη ς 262
Γαλιατσάτος Ανδρέας 389, 391
 F:YPETHPIO 819

Γαρουφαλής Κώστας 127 Γονατάς Χρήστος 122, 152, 154-155,

Γαρουφαλιάς Π. 604 220,263, 324, 59~722
Γαρυφάλλου Φραγκούλης 113, 347 Γουναρόπουλος Γιώργος 82
Γάσπαρη Χριστίνα 292, 296 Γουργουρής Εμμανουήλ 512
Γεραζούνης Χριστόφορος 161 Γούτης Ανδρέας 371-375
Γερακίνης Κωνσταντίνος 694 Γραμματικάκης Γιάννης (Χάρης) 281-
Γερμενής Γεράσιμος 618 289, 294
Γέροντας Α. 438 Γ ρηγοράτος Χρήστος 388
Γεωργάκης Γιάννης 276, 71 4 Γ ρηγοριάδης Γιώργος 266
Γεωργάτος Άγγελος 385, 71 4 Γρηyοριάδης Φοίβος 433
Γεωργιάδης 89 Γρηγορόπουλος Κωνσταντίνος 376
Γεώργιος Β' 38, 93, 97, 173, 177, 179- Γρηγορόπουλος Μιχαήλ 512
180, 183-184, 188-191, 193, 195, 206, Γρίβας Γεώργιος 383
215,221,24J-242,244,294,311,313, Γυαλίστρας Στέργιος 189
334, 365, 378, 381, 410, 419, 496, 542, Γύπαρης Παύλος 173, 339
545, 550, 557, 563, 565, 570, 579, 583, Γυφτοδήμος Κώστας (Καραγιώργης) 411
607, 613, 615, 623, 634, 653, 729-731, Γυφτόπουλος Δημήτρης 340, 343, 365
735-736, 738, 741 Γώγος Λευτέρης 387-388
Γεωργόπουλος Ανδρέας 109
Γεωργόπουλος Κ. 60ι1
Γεωργούλης Γεώργιος 607, 614-615, Δαβάκης Κωνσταντίνος 84, 24 1
654, 656 Δαμασκηνός Ν. 650
Γεωρyούλης Σπυρίδων 195 Δαμασκηνός, Μητροπολίτης Κορινθίας
Γιαγκουδάκης Κώστας 308 181, 187, 275-277' 343, 365, 138, 587'
Γιαλούρης Δημήτρης 109, 127 607, 714
Γιαννακόπουλος Μιλτιάδης 296, 340 Δανάμπαση Γεωργία 287
Γιαννάτος Δημήτρης 218 Δανιήλ Ευάγγελος 51 2
Γιαννάτος Κώστας 218 Δαρδαμανέλλης Θεόδωρος 156
Γιαννιχώστας Παύλος 491 Δαρίλας 626
Γιαννόπουλος Αριστείδης 620, 622 Δασκαλάκης Μύρων 21 7
Γιατροπούλου Ρένα 388 Δασκαρόλης Αθανάσιος 1 35, 626
Γιουρέλης Μήτσος 154 Δαφνής Γρηγόριος 193, 615
Γκιων Χρήστος 109 Δέδες Ιπποκράτης 622, 650
Γκιώνη ς Λ. 650 Δεληβοyιατζής Χρήστος 266
Γκλαβάνης Βάγγος 134 Δελμούζος Άλκης 490
Γκλαβάνης Τζων 38 Δελμούζος Λουκάς 656
Γκόγκας Χρήστος 77, 205, 21 J , 236, 258, Δεμερτζή Καίτη 726
317,440-441,452,494,508, 700,746 Δεμερτζή Νίκη 73 , 205
Γκορλός Πέτρος 136 Δεμερτζής Κ. 4 l
Γκοτζαμάνης Σωτήρης 184 Δεμέστιχας Ιωάννης 636
Γκουζέλος Χρήστος 392, 452, 700 Δεμέστιχας Παναγιώτης 183, J 89
Γληνός Δημήτρης 568 Δενδρινός Ευ. 79
Γολέμης Ανδρέας 621 Δερτο6ζος Λεωνίδας 614-615, 6'1ι1, 654,
Γονατάς Στυλιανός 88, 125, ] 91-192, 656
195, 2·11, 243-244, 253, 255, 307-308, Δεσποτόπουλος Κώστας 426, 546, 585,
316, 321, 380, 456, 516, 549, 567, 735 692
820 Ji:YPETHPIO

Δεσύπρη Κατίνα 287 Ευγενίδης Ευγέν ιος37

Δεσύπρης Ιωάννης 297 Ευσταθίου Γιώργος 137
Δημάκης Κώστας 156 Ευσταθίου Δημήτρης 127
Δημη,ρακάκης Στυλιανός 219, 230, 617 Ευσταθίου Θοδωρής l 27
Δημητρά.τος Αριστείδης 307 Ευστρατίου Χριστόφορος 15,1-15;), 164,
Δημητριάδης Σώτος 133 308, 389
Δημητρίου Δημήτρης 411
Δημητρόπουλος Ηλίας 374-375
Δημόπουλος Παύλος l 35, 704;-705 Ζά.γκας Αθανάσιος 196, 222, 240, 254,
Δήμου 387 291, 295, 318-321, 325, 327-330, 337,
Διάκος Γιάννης 71, 186, 193 439, 442, 451, 597
Διαμαντάρα Μαρία l 2 2-12 3 Ζάγκας Διονύσης 197
Διαμαντά.ρας Νίκος 122- 123, 129, l 3 l- Ζά.γκλης Δημήτριος 700-701
132, 441-444, 597, 640 Ζακυνθηνός Γιάννης 342
Διαμαν'tίδης Γιώργος 162 Ζακυνθηνός Βασίλειος 340
Διαμαντίδης Μιχάλης 155 Ζαλοκώστας Χρήστος 220, 343, 709
Διαμαντόπουλος Γεώργιος 637 Ζαμπέτας Γιώργος 287
Διαμαντόπουλος Κίμων 4 76 Ζαμπούρος Οδυσσέας 664
Διομήδης Αλέξανδρος 38 Ζάννας Αλέκος Π. 241
Δόβας Κωνσταντίνος 224, 349 Ζάννας Αλέξανδρος 76, 86, 90, 95, 98,
Δογάνης θεόδωρος 175, 307, 736 145,214-215, 221-223,230,240-241,
Δοξιάδης Απόστολος Κ. 388, 453-454 244, 248, 281, 283-284, 287-289, 291-
Δοξιάδης Κωνσταντίνος 217, 276, 7 44 292, 295-298, 325,439
Δουατζής Γιώργος 395 Ζά.ννας Κώστας 76, 141
Δραγούμη Μ. Ν. 4 1 Ζάννας Σωτήρης 76, 241-243, 292, 311,
Δραγούμη, οικογένεια 40 319- 320, 439, 605
Δραγούμης'Ιων 173,528 Ζαρίφη Λένα 248
Δραγούμης Στέφανος 528 Ζαρίφης Κώστας 38, 248
Δραγούμης Φίλιππος 41, 640, 671, 681, Ζαφείρης Γιάννης 497
687 Ζαφειρίδης Νάσσος 408
Δρακόπουλος Γεώργιος 126, 135 Ζαχαράχης Εμμανουήλ 135
Δράκος Μάρκος 219, 334 Ζαχαριάδης Νίκος 21, 79, 250, 347, 601,
Δροσογιάννης Αντώνης 109 663, 666
Ζέβγος Γιάννης 567, 692, 709, 713
Ζέβγου Καίτη 258
Έβερτ Άγγελος 218, 270, 275-276, 288, Ζέπος Γιάννης 711
296, 365-366, 714 Ζέπος Δημήτριος 223, 711, 71 4
Εγκολφόπουλος Κ. 650 Ζέρβας Λεωνίδας 688
Ειρηναίος (Ειρηναίος Χατζηπαπαϊωάν­ Ζέρβας Ναπολέων 173-175, 185, 214,
νου), μητροπολίτης 149-151 , 153, 166, 222, 255, 256, 258, 337, 350, 366, 377-
273, 496-497, 501,530 378, 407-409, 4 13, 422, 428, 433, 438,
Ελευθερουδάκης Γιώργος 220 555-556,567,572-573,577-578,584-585,
Εμπειρίκου, οικογένεια 426-427 692, 736-737, 742
Εξηντάρης Γεώργιος 229, 539, 548, 550, Ζήζηλας Αλέξανδρος 644, 648, 650
553, 563, 565, 645, 680 Ζήσης Ιωάννης 110
Ευαγγελινός Παναγιώτης 87 Ζούλας Ευθύμιος 248, 433, 587, 687
 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 82 1
1
Ζυγούρης Χρήστος 355, 357 Καζούλης Στέφανος 528-529
Ζυμαpάχης l 09 Καtpης Αλέξα'Jδρος 252-253
Ζύμαρης Ματθαίος 105- 106, 109- 1 11, Κάχλιος Λευτέρη ς 484-485
703-704 Καχουσαίος Γιάννης 604 , 664-665
Ζώγου Α' 75 Καλαϊτζάκης Γιώργος 162
Ζωγραcρίδου Ελένη 13 3 Καλαμπαλίχης Ευάγγελος 4 11
Ζωιόπουλος Μάριος 699-700 Καλβοχορέσης Λεωνής l 05-1 06, 705
Καλημέρη Καλή 127
Καλημέpης Δημήτρη ς 127
Ι-lλιάχης Εμμανουήλ 153 Καλλέργη 41
Ηλιαχόπουλος Γιάννης 150-152 Καλλέργης Ιγνάτιος 604, 606, 614
Ηλιού Φίλιππος 74 1 Καλλιαν έσης Νικόλαος 134, 374- 376,
656
Κάλλιαρη Σuραϊνώ 125, 129, 135, 138
Θεοδωράκης Μίκης 15 Κάλλιαρης Γιώργος 125
Θεοδωρακόπουλος 577 Καλλιγάς Μαρίνος 391, 726
Θεοδωρίδης Ορέστης 387 Καλλιγιάννης Ηλίας 610
Θεοτοκάς Γιώργος 86, 17 4, 200, 2 38, Καλλίνσχηc; Ανδρέας (ιι Φούλης)ι) 40,
409, 688 11 ο, 503, 530, 689
Θεοτόκης Ιωάννης 193 Καλογριάς Βάιος 261
Θεοτόκης Σπύρος 73, 588, 681, 719 Καλούδης Γιάννης 107, 109
Θεοcρανίδης 1. 650 Καλούδης Κρίτων l 09
Θεοφανίδης Σταύρος 61 7 Καλούσης Ιωάννης 220
Θεοχάρης Παναγιώτης 2 J7 Καλύβας Στάθης 744
Θεοχαρόπουλος Ανδρέας 135 Καμπαλούρης Νικόλαος 146, 215, 231
Θωκταρίδης Κώστας 292, 388 Καμπάνης Νίκος 41, 173-1 75
Καμπάς Άγγελος 38
Καμπάς Αλέκος 391
Ιβάνωφ Σα·tνοβιτς Γεώργιος 218 Καμπούρογλου Γεώργιος 66
Ιορδανίδης Γιώργος 328, 354, 359 Κανάχης Max (ιιΡιρήςJJ) 383
Ιωακείμ, Μητροπολίτης Κοζάνης 585 Κανεβάτης Γιάννης 150-151
Ιωαννίδης Γιάννης 21-22, 250, 568, 663, Κανελλόπουλος Γιάννης 339, 341
677, 687, 692, 742 Κανελλόπουλος Παναγιώτης 19, 99,
159, 174, 19 1-192, 195, 197-198, 2]9,
222, 226, 239-240, 246-247, 291, 295,
Καβάφης Γιάννης 704 298-299, 301, 305-312, 319, 325, 328,
Καββαδίας Αλέξανδρος 720 334, 336-338, 342, 344,348-350, 352-
Καββαδίας Επαμεινώνδας 318 353, 355-356, 358- 360, 365, 371, 378,
Καββαδίας Σταμάτης 451 4 18, 420, 439,469, 549, 553, 557, 560,
Καβουριάρης Γιώργος 1 65 602,613,644,661,680, 736
Καζάζης Άγης 87 Κάντας Νίκος 503
Καζάκος Ηλίας 155 Καντάφι Μουαμάρ αλ 681
Καζαμίας Γιώργος 73 4 Καπακτσής Λευτέρης 1 55
Καζαντζάκης Νίκος 688 Καποδίστριας Ανδρέας 523
Καζούλη , οικογένεια 40 Καπούτσος Γεώργιος 297
Καζούλης Γιάννης 81, 469, 656 Καραβίας Ιωάννης 694
822 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
Καραβίτης Γεώργιος 152, 304, 440
Καραγεώργης Κώστας 70
Καραγιάννη Λέλα 16, 157, 270, 283, 708
Καραγιάννης Νίκος 603-60,1, 669
Καραγιαννόπουλος Λεωνίδας 273
Καράγιωργας Γιώργος 342
Καραγιώργης Γιάννης 262
Καράδης Γιώργος 133-134, 137
Καρακούρος Μανώλης 148
Καραλίβανος Δημοσθένης 247-248
Καραμπίνης Δημήτρης 127
Καραμπότσος Γιάννης 134-1 35, 2 J 7
Καραπαναγιώτης Βύρων 173, 175, 31 ] ,
358, 563-564, 605, 608-613, 617, 623,
629,638, 645, 736
Καραστατήρας Νίκος 126
Καρατζάς Γιώργος 253, 375
Καρατζόπουλος Γιώργος 431
Καρβελλάρης Ν. 604
Καρβούνψ; Θεοχάρης 75, 77
Καρτάλης Γεώργιος 546, 681
Καρυδιάς Άλεκ 446
Κασσιώτης 131
Κατέχης Σπύρος 162
Κατραμπασάς Νίκος 217, 222, 270
Κατρή, αδελφοί 282
Κατpής Αγαπητός 286
Κατρής Κωνσταντίνος 157
Κατσιμπρής Κώστας 162
Κατσουλάκης Γιάννης 264, 389
Κατσουλάκης Γιώργος 106, 108, 148
Κατσουλάχ ης Κώστας 106, 161 , 166-
168
Κατσουράκη Ειρήνη 162
Κατσουράκη Κατίνα 162
Κατσουράκη Μαρία 162
Κατσουράκης Φώτης 162
Κατσώτας Παυσανίας 109, 285, 349
Καφαντάρης Γεώργιος 195, 21 5, 225-
226, 365, 378, 380, 714
Καφαντάρης Κώστας 408
Καψάλης Θάνος 708
Καψαμπέλης Άγις 393
Κεμερλής Παναγιώτης 452
Κιτριλάκης Στυλιανός 224, 349
Κιτσόπουλος Κωνσταντίνος 374-375
Κλαδάκης Μάρκος 342, 360, 604, 608,
611-613, 651, 658, 664
Κλαπέας Παναγιώτης 291
Κλάρας Θανάσης 256
Κογεβίνας Νικόλαος 622, 646
Κόκκαλης Πέτρος 586, 678
Κόκκινος Σπύρος 700
Κοκορέτσας Ιωάννης 340, 34'1
Κολοκοτρώνης Πάνος 357
Κοντογιάννης Αναστάσιος 109
Κοντογιάννης Κωνσταντίνος 650
Κοντόσταυλος Όθων 40, 393, 689
Κοντούλης Όμηρος 156
Κορδέλλας Ανδρέας 622
Κοριζής Αλέξανδρος 90-94, 96, 189, 191
Κορτέσης Εμμανουήλ 31 5, 319, 328,
354,440,620,656
Κοσκινάς Βασίλης 262, 451
Κοσμάς Γεώργιος 355
Κοσμίδης Νίκος 13 1
Κοσμόπουλος 372
Κοτζιάς Κώστας 96-97
Κατσαρίδας Σπύρος 365
Κοτσιλίρης Νικόλαος 622
Κουχέλης 726
Κουχλάκης Γεώργιος 135
Κουλουφάκος Ανδρέας 13 1
Κουμουνδούρος Κωνσταντίνος 130, 134,
136-137, 149, 152, 166, 274, 389, 396,
726
Κούνδουρος Ιωσήφ 294
Κουνέλης Παναγιώτης 153
Κουντουριώτης Θεόδωρος 196, 291, 297,
7 15
Κουντουριώτης Παύλος 38, 196, 22 1,
223, 240, 297, 715
Κούστας Γεώργιος 11 7
Κουτσογιαννόπουλος Χαράλαμπος 87,
238-239, 250, 255, 315, 347, 373-374,
376-377, 733
Κρανιωτάχης Νίκος 186
Κρητικός Γιώργος 155
Κριεζή, οικογένεια 40
Κριεχούχιας Αλέξανδρος 216, 270-271
Κρίνος Γεώργιος 270
Κυβέλη (Αδριανού) 426, 639, 682
 EYl'F.THPIO 823

Κυπριά.δης Κώστας 290, 292-294, 29ϊ- 221, 223,227,243,254,292,295, 317,

298 365, 366, 380, 387, 438, 451 , 456, 494-
Κύρης Βασίλειος 650, 656 497, 501,505,508, 596-597
Κυριακόπουλος 135 Λεβίδης Γιάννης 34 ι
Κύρου Αχιλλέας 97, 219, 246-247, 275, Λεβίτης Ορέστης 457, 498
637 Λέyyερης Ανδρέας 135, 359, 372
Κωνσταντάρας Κωνσταντίνος 528 Λεκάτης Μανώλης 154
Κωνσταντινίδης Μάνος 156 Λέκκας Γιάννης 217, 219, 291 , 308
Κωνσταντινίδης Τρύφων 217, 248 Λελούδας Γ. 650
Κωνσταντίνος, βασιλεύς 21 3 Λεοντής Μανώλης 161
Κωνσταντοπούλου Ηρώ 386 Λέστος Μιχαήλ 62 1
Κωνσταντούλης Νέστωρ 288, 29~ Λευκίας Θείελπις 604
Κώνστας Ιωάννης 604, 606, 6 1Ο , 613 Λιακόπουλος Νίκος 135
Κώνστας Παναγιώτης 130, 134- 135, 152, Λιάκος Θεόδωρος 340
217-221, 229-231, 285, 292, 314 Λιάμπεης Λεωνίδας 220
Κωστόπουλοι , αδελψοί 38 Λιβέpης Χρήστος 383
Κωστόπουλος Γιώργος 407-410, 434 , Λίτσας 165
542, 572 Λιχαδιώτης Χρήστος 395
Κωστόπουλος Μίμης 38 Λιώσης Ευστάθιος 349, 629-632
Κωστόπουλος Σταύρος 38 Λογοθέτη Κάττυ 21 6, 391
Κωστορίζος Νίκος 408, 41Ο, 43 4 Λοίζος Ανδρέας 704, 705
Κωτσάκης Σπύρος 236, 258 Λόλας Πέτρος 316, 33 7
Κώτσης Σπύρος 296, 340, 343, 365 Λόντος Ανδρέας 159, 490, 650, 656, 714
Λόντος Δημήτριος 681
Λόρενς της Αραβίας 56
Λάβδας Γεώργιος 150, 383 Λούης Τιμολέων Φ. 490
Λαγκαδάς Αλέξανδρος 79 Λούης Τιμολέων Χ. 490
Λαδά: Μαρίνα 159 Λουκάς Ευάγγελος 262
Λαδάς Αλέξης 158-159, 222-223, 225- Λούρος Νικόλαος 381
226, 270, 273, 27~ 277,491 , 656 Λουτεράκης Ανδρέας 694
Λαιμός Ανδρέας 106-108 Λυκογιάννης 258
Λάιος Δημήτριος 135, 698 Λυκούργος Θοδωρής 136
Λάμαρης Γεράσιμος 135 Λυκουρέζος Παναγιώτης 125, 248, 378-
Λαμπράκη, κυρία 688 382, 639-640, 688-689
Λαμπράκης Δημήτριος 215, 226-227, 317, Λυκουρέζου Ρόζα-Λίζα 380
365, 377' 380, 453, 455-456, 539, 549,
565, 588, 671-673, 735
Λαμπριανίδης Λάμπρος 681 Μαγκλίνης Ηλίας 741
Λαμπρινόπουλος Γεώργιος 648, 650, 655 Μαζαράκης Αλέξανδρος 41 , 97-99, 189,
Λαμπρινόπουλος Παντελής 21 8 301 , 739
Λάμπρου Γιώργος 128 Μάθεσης Δαμιανός 346-347
Λάππα Ελένη 133 Μακράκης Σταύρος Ν. 691
Λάσκος Βασίλης 533 Μακρή Τίτη 221
Λεβεντάκος Γιώργος 497 Μαχρίδης Θεόδωρος 19, 408, 4 21 , 56 7,
Λεβίδη, οικογένεια 4 1 585,663,691
Λεβίδης Αλέξανδρος 124-125, 215-21 6, Μακρυγιάννη Μαργαρίτα 221
824
Μαλαyάρης Ιωάννης 61 8-619, 625, 664
Μαλαμάχης Νώντας 248
Μαλαμίδης Αλέκος 40
Μαλέλης Αργύρης 156
Μάλλιος Παναγιώτης 156
Μαλτέζος Χρήστος 573
Μανέτας Θεόδωρος 97, 219
Μανιαδάκης Κώστας 70, 76-78, 82, 90-
91, 93, 96-98, 100, 121' 152, 173, 183,
\91 , 210, 306, 441
Μανιάς 1. 604
Μανιδάχης Στυλιανός 135, 609-61 Ο
Μανουηλίδης Φίλιππος 709, 713
Μανουσάκης Δημήτρης 296
Μάντακας Εμμανουήλ 74, 586, 678
Μαντούβαλος Γιάννης 129, 136, 1 38
Μανωλόπουλος Φώτης 340
Μαραβέας Βασίλειος 356-357, 372
Μάραντος Βασίλης 504
Μαρασλής Αφεντάριος 340
Μαργαρίτης Σταύρος 21 4
Μαργέτης Γιώργος 150- 152, 260, 262-
263, 265-266
Μαρινόπουλος Δημήτρης 711
Μαρίνος Θέμης 402, 427, 573
Μαρκεζίνης Σπύρος 87, 220, 727
Μαρχέτος Γιάννης 384
Μαρχέτου Στεφανία 384-386
Μαρξ Καρλ 239
Ματάλας Δημήτρης 512
Μάτσας Κωνσταντίνος 391
Μαυριχάκης Αντώνης 162
Μαυροyένης Χ. 650
Μαυρομιχάλη, οικογένεια 1 00
Μαυρομιχάλης Πέτρος 229-232
Μαυρουδής Γιάννης 262, 383, 386, 639,
726
Μεζεβίρης Γρηγόριος 650
Μελά Ανδρομάχη 223
Μελci Παύλου, κυρία 41
Μελάς Αλέξανδρος 40, 223, 283, 292
Μελάς Γεώργιος 159
Μελάς Μίκης 40, 224
Μελάς Μιχαήλ 41
Μελάς Παύλος 223-224, 528
Μελεγρά.κης Κώσ'tας 165
ΕΥΡΕΤΗΙ'!Ο
Μελέντης Μελέντης 127
Μενεγάτος Νίκος 252-253
Μερκούρης Σταμά'Τιος 21 7
Μέρλιν Νικόλαος 388
Μεσσηνέζης Φίλιππος 66-68, 270, 273,
328
Μεσσηνόπουλος Φώτης 135, 502, 504
Μεταλληνός Μάνθος 688
Μεταξάς Ανδρέας 680
Μεταξάς Ιωάννης 73-74, 78-79, 83-86,
90-94 , 179, 185-186, 188, 190, 192-193 ,
196,2 35,241, 249, 260, 307, 3 13, 379,
402, 467-469, 549, 577, 646, 729, 731,
736
Μεταξάς Σταύρος 680
Μήλας Γιώργος 155
Μηλιαρέσης Αριστομένης 120, 590, 746
Μηνιώτης Γιώργος 525
Μηνιώτης Μιχάλης 161
Μ ηνιώτης Σταμάτης 13 1, ι 61
Μ η-τpέλιας Θανάσης 155
Μιταράκης Αντώνη ς 109
Μιχαήλ, βασιλεύς 697
Μ ιχαλακόπουλος Ανδρέας 306
Μιχαλόπουλος Ανδρέας 82, 96, 31 2-313,
726
Μολότοφ 477,518,643
Μοσχόβης Ανδρέας 162
Μοσχοβίτης Πολύμερος 173, 175
Μόσχος Κωνσταντίνος 621
Μοσχούτης Απόστολος 166
Μούρας Γιώργος 156-1 57
Μουράτογλου 133, 141
Μουσολίνι Μπενίτο 48, 78, 82, 105, 188,
196, 338,424,432,482 , 493,496,566
Μπαζαίοc; Απόστολος 222-223, 270-271
Μπακάλμπασης Αναστάσιος 229-230
Μπάκας Γ. 650
Μπακιρτζής Ευριπίδης 85, 87, 195, 230,
238-240, 254-256, 295, 318, 346, 348-
349, 354, 356, 358, 565-566, 586, 603,
605, 690, 732
Μπαχογιάννης Δημήτρης 105, 108
Μπαχόπουλος Ευάγγελος 387, 688
Μπακόπουλος Κωνσταντίνος 306
Μπάκος Γεώργιος 189, 220
 ΕΥΡΕΤΉΡΙΟ 825

Μπαλάσκας Γιάννης 395 Νέλσων, Λόρδος 34, 107

Μπαλτατζής Νίκος 40 Νέμπαρης Γ. 618, 664
Μπαλωτής Ανέστης 127 Νεφελούδης Βασίλης 601, 603-604, 663,
Μπαλωτής Γιάννης 127-128 666
Μπαρδόπουλος Δημήτρης 87, 222, 238- Νικολαtδης Νίκος 214
239, 254 Ν ικολακόπουλος Ν. 604
Μπάρμπας Θωμάς 261 Νικολάου Γιάννης 127, 288
Μπαστιά, κυρία 320 Νικολάου Γιώργος 128
Μπαστιάς Κωστής 295, 320 Νικολαρε·tζης Δημήτριος 178, 499-500
Μπαστουνόπουλος Λευτέρης 262 Νικολαρούδης Βασίλης 153
Μπαστουνοπούλου Αικατερίνη 295, 329 Νικολόπουλος Χρήστος 68, 229
Μπάτσης Δημήτριος 512 Νικολού Μαρίτσα 597
Μπεκές 288, 383 Νικολούδης θεολόγος 81, 91-92 , 379
Μπέκιος Σπύρος 429 Νικοτσάρα Θεοδώρα 221, 291, 295-297
Μπελληγιάννης Γεώργιος 694 Νισσυρίου-Ζέβγου Καίτη 236
Μπελογιάννης Νίκος 728 Ντεγιάννης Ηλίας 87, 373-376
Μπενάκης Αντώνης 40, 220 Ντερτιλής Βασίλειος 588
Μπενάκης Κωνσταντίνος 391
Μπενάς Στυλιανός 614-615, 644, 656
Ξανθός Λουκάς 162
Μπίμπα Ιουλία 218
Ξανθού Άννα 162
Μπιρλίδης Κωνσταντίνος 109
Ξανθού Ζαφείρα ] 62
Μπλέσσας Γεώργιος 500, 511-512
Ξένος Δημήτρης 76, 96, 121, 700
Μπογιώτας Ζήσης 330, 442-445, 449,
Ξύδη Ελένη 40
451, 59 3-595, 597-598, 664
Ξύδη Ιέτα 158
Μποδοσάκης-Αθανασιάδης Πρόδρομος
Ξύδη, οικογένεια 40
70, 88-89, 176, 426, 440, 608, 644, 670
Μπομποτίνος Γιάννης 218
Μπομποτίνου Μαριάννα 218 Οθωναίος Αλέξανδρος 191, 588
Μπότσαρης Δημήτριος Νότης 97 Οικονομίδης Κωνσταντίνος 2 17
Μπότσης Νάσος 186
Οικονομόπουλος Χαράλαμπος 372, 469
Μπούμπουλης Γεώργιος 85, 220
Οικονόμου Δημήτριος 229
Μπουμτζής Αριστομένης 263
Οικονόμου Καίτη (ιιΚάτι ΝτιριντάουαJJ)
Μπουντούρης Εμμανουήλ 382, 514
ιοο
Μπούρας Κώστας 374-375
Ορφανός Στέλιος 618
Μπουρδάρας Αλκιβιάδης 70, 285, 355-
357, 502, 610, 634
Μπουρδάρας Γεώργιος 358 Πάγκαλος Θεόδωρος 84-85, 93, J 91,
Μυλωνάκης Γιώργος 162 220, 24 1, 31 4,437-438, 567,588,730
Μυλωνάς Αλέξανδρος 40, 159, 174, 343, Παλαιολόγος Παναγιώτης 308
378,67 1,681, 719 Παλαμάς Κωστής 41
Μυλωνοπούλου Γαβριέλλα 2 18 Παληατσέας Νίκος 252-253
Μυριστής Νίκος 160, 523 Παλιατσά:ρας Στράτος 11 Ο
Μωρα"ίτης Γιάννης 340 Πά:λλας Α. 650
Μωρα·tτης Δημοσθένης 11 Ο, 149, 439, Πάλλης Αλέξανδρος 2 15-216
145 Πάλλης Αριστείδης 221, 292
Παναγιωτόπουλος Ι. 1 26
826
Παναγιωτόπουλος Χαράλαμπος 376
Παναγόπουλος Βασίλειος 109
Παναγόποuλος Ευγένιος 645
Πανόπουλος Ιωάννης 21 7
Πανουργιάς Πανουργιάς 359
Πανσέληνος Ασημάκης 240
Πανσελήνου Έφη 258
Παντελεήμων , Μητροπολίτης Χίου
Παντελής Μιχάλης 129
Παντελής, καπετάν 130, 132, 134, 136
Παπαβασιλείου Ηλίας 157
Παπαβασιλείου Σωτήρης 157
Παπαγεωργίου Εμμανουήλ 153
Παπαγιά:ννης Αντώνης 373-374
Παπαγιάννης Κωνσταντίνος 220
Παπάγος Αλέξανδρος 84, 91, 182-183,
188, 211, 220, 229, 270,727
Παπάγος Λεωνίδας 359, 393, 689
Παπαδάχος Σ. 390
Παπαδημητρίου Έλλη 85-86, 89-90, 175,
229, 235, 306, 355,469, 732, 735
Παπαδημητρίου Στέλιος 238
Παπαδόγγονας Διονύσιος 281
Παπαδοκωνσταντάκης Σήψη ς 74, 247,
315-317, 346
Παπαδόπουλος Α. 604
Παπαδόπουλος Νικόλαος 182
Παπαζαχαρίας Γιάννης 528
Παπάζογλου Νίκος 154
Παπαθεοδώρου Λευτέρης 157
Παπαϊωάννου Γιώργος 431
Παπαληγούρας Παναγής 624-625, 699
Παπαμανώλης Μιχάλης 77
Παπαναστασίου Αλέξανδρος 229-330
Παπανδρέ ου Γεώργιος 186, 191 , 343,
378, 380-381 , 425, 428, 453, 548, 636-
64 ] , 651, 653, 656, 660-661, 666, 669-
672, 677-680, 682-684, 687, 690, 692,
700, 702, 71 6-717
Παπανικόλας Βάσος 155
Παπαπέτρου Κυριάκος 156-157
Παπαποστόλου Χαράλαμπος 135
Παπάς Δημήτρης 117
Παπαστεργίου Κ. 281
Παπαστεφάνου Ιωάννης l05-l06, 109,
111, 160, 445-446,703
ΕΥΡΕΤΗlΊΟ
Παπαστρατής Προκόπης 99, 178, 241
Παπαστρατής Σωτήρης 392-393, 458
Παπαστρά:τος Ευάγγελος 220, 248
Παπατσώρης Λ. 604
Παπαφράγκος Στάμος 97
Παπαφραντζέσχος Γιώργος 523
Παπαχρήστος Πα11αyής 387-388, 688,
132 726
Παπούλας Κ. 604
Παππάς Γιώργος 215, 220
Παππάς Ευάγγελος 6J 7-620, 623-626,
629-63 ι, 631
Παραδείσης Τάσσος 160
Παρασχάχης [Παράσχος] 153, 273
Παρίσης Λεωνίδας 270, 344, 440-441
Παρτσαλίδης Δημήτρηc; 692
Πασπάτη, αδελφοί 296
Πασπάτης Αλέξανδρος 215, 2 27, 2 71-
273, 291
Πασπάτης Γιώργος 270, 490, 656, 715
Πασπάτη ς Νικόλαος 215
Πατάκας 164
Πατέλης Βασίλειος 297-298
Πατέλης Ιωάννης 297-298
Πάχος Κώστας 164
Πελτέχη ς Γιάννης 22 4, 371, 377-378,
453, 548-549, 566, 568, 682-683, 689
Περρίκος Κώστας 218, 251
Πεσμαζόγλου Αγγέλα 248
Πεσμαζόγλου Στέφανος 248
Πετράχης Ιωάννης l09, 169
Πετρόπουλος Νικόλαοc; 607, 614, 622,
644, 656
Πέτρος, πρίγχηψ 92, 100, 175, 212
Πέτρου Δημήτρης 220
Πετρουτσόπουλος Κώστας 100
Πετσάλη, οικογένεια 41
Πηλιάτης Νίκος 128
Πινότσης Κώστας 708
Πιπινέλης Παναγιώτης 353, 476-477, 738
Πιτσίκας ΙωιΧννη ς 92-93, 99, 182, 188-
189, 2 19, 355
Πλαστήρας Νικόλαος 74, 77, 147, 173,
\75, 213-214, 310, 355, 378, 426-427,
544,549, 567, 730-7 31
Πλατής Γεώργιος 109
 F.YPETIIP10 827

Πλουμπίδης Νίκος 687 Ρούσσος Κώσ-ιας 340

Πλυ-ιάς Αμβρόσιος 71 4 Ρούσσος ΙΊέ-ιρος 546, 567, 665, 680, 736
Πόγχας Δημήψης 125
Πολί-ιης Ιωάννης 97, 219
Πολύδωρα,αδελφοί 165 Σαββάκψ Θανάσης 522
Πολυμενάκος Λεωνίδας 133, 219, 291 Σαβίνος Λεωνίδας 426
Πολυχρονόπουλος Ιωάννης 238 Σαχαλήι;; Γεώργιος 681
Πορφυρογένης Μιλ-ιιάδης 678, 680, 685, Σακελλαρίου Αλέξανδρος 1 30, 21 7,
687 230-231, 292, 314
Πο-ιαμιάνος Αγαμέμνων 620-621 Σακελλαρίου Ιωάννης 98, 100
Πο-ιαμιάνος Ανασ-ιάσιος 220 Σαλλάς (ή Σάλλας) Γιάννης 354, 408,
Πουλάκης Γιώργος 135 602, 605-606, 617, 663-666, 668-669
Πουλικάκος Παν-ιελής 308 Σαμάρχος Γιώργος 160, 162, 51 7, 529
Πουλιόπουλος Πανπλής ,129 Σαμάρχος Μιχάλης 162
Πούλος Γεώργιος 76, 266 Σαμπάνης Δημή-ιρης 706
Πούμπουρα Αλεξάνδρα 283-284, 287-288 Σαμπα-ιαχάχης Θεόδωρος ϊί
Πούμπουρας Τάκης 284, 288 Σαπχαράς Ανδρέας 135
Πουρνάρας Κ. 438 Σαράντης 409
Π-ιίνης Κώσ-ιας 154 Σαράφης Σ-ιέφανος 254, 256, 407-410,
Πυρομάγλου Κομνηνός 213-214, 546 412, 42 1-422, 428-429, 434, 437, 542,
572, 585-586, 652, 680-681, 69 1-692,
740, 7-1 2
Ράλλη Αλίκη 4Ι Σαρήγιαννης Π-ιολεμαίος 690
Ράλλη Πέψου, κυρία 682 Σαρρής Ν ιχόλαος 51 4
Ράλλης Αλέξανδρος 274 Σβώλος Αλέξανδρος 343, 365, 568, 586,
Ράλλης Αν-ιώνης 40 652, 677, 680, 684-685,691
Ράλλης Δημήψης 40 Σελλήvας Σπύρος 81
Ράλλης Ιωάννης 38 Σερπιέρης Ιωάννης 38
Ράλλης Πέ-ιρος 640, 681 Σεφέρης Γιώργος 15, 41 , 157, 238, 726
Ραπίδης Δημήψης 392, 458 Σεφεριάδης Αλέξανδρος 238, 240, 247,
Ράπ-ιης Ιωάννης 391 254
Ρασιάς 79 Σιάν-ιος Γιώργης 22, 248, 258, 425, 547,
Ραφαήλ Ραφαήλ 117, 230, 320, 328, 568, 573, 585-586, 652, 663-664, 678,
590, 594 687, 692, 739
Ρεδιάδηι:; Δημή-ιρης 251 Σιάπκας Ασ-ιέριος 457
Ρένης Κωνσταν-ιίνος 6ίl, 681 -682 Σιδηρουργός Αρισ-ιείδης 153-154, 197
Ρέππας Γεώργιος 229-232 Σικελιανός Άγγελος 688
Ρηγόπουλος Ρήγας 25 1-253, 490 Σιμπόπουλος Νίχος 288-289, 512
Ρίμπεν-ιροπ Γιόαχιμ φον 56, 112 Σιμόπουλος Φρίξος 389
Ρογκάκος Παναγιώ-ιης 3·1 0-341, 345 Σιμόπουλος Χαράλαμπος 68, 314, ,178
Ρούζβελ-ι Φραγκλίνος 368-369, 423, 425, Σίμος-Καραγχί-ισης Πανπλής 572
478, 482, 5:!4-536, 557, 560, 562-565, Σινανίδου Δανάη 154, 273
644,650, 679,685, 738 Σινιόσογλου Νίτα 248
Ρουσσέν Νικόλαος 650 Σιφναίος Παναγιώτης 220, 575, 644, 682,
Ρούσσος Γεώργιος 74, 176, 24 1, 358, 549, 735, 738
563-564,603,605-606,614,623,685 Σιφναίου Ρ. 287
828 EYf'ETHl'IO
Σιώτης Αριστείδης 659
Σκανδάλης Γεώργιος 255
Σκανδάλης Δημήτρης 452
Σχαφίδας Σταύρος 124
Σκλαβούνος Ευστράτιος 157
Σκουλάς Αχιλλέας 304
Σκουφόπουλος Κωνσταντίνος 644, 650,
656, 662
Σχριβάνος Γιώρyος 156- J 57
Σλήμαν Ερρίκος 223
Σμυρνάκης Σταύρος l 62
Σόμπολας 387
Σόν-της Ιωάννης 375
Σούτζος Περικλής 622
Σοφιανόπουλος Ιωάννης 378, 671 , 681,
719
Σοφούλης Εμμανουήλ 70, 150- 15 l, 502,
610,617
Σοφούλης Θεμιστοκλής 97, 150, 193, 215,
225-226, 365, 378, 455-456, 549, 611,
663, 713-714
Σπανόπουλος Βασίλης 72 1
Σπηλιωτόποuλος Παναγιώτης 349, 351,
381 , 383,589,699-700, 117
Σπυρίδων, Μητροπολίτης Ιωαννίνων 188-
189
Σπυρομήλιος Μίλτος 77, 89-90, 98-99,
210,214,217, 291, 309-310, 313, 324
Σταθάτος Αντώνης 682
Σταθάτος Κωνσταν-τίνος 53 1
Στα.θόπουλος Σπυρίδων 688
Στάλιν Ιωσήφ 47, 197, 368, 4 29-430,
477-478, 534, 704
Σταματάκης Γιάννης 396
Στα.ματίου Νίκος 376
Σταματόπουλος Γεώργιος 661
Σταμπεδάκης Γιάννης 152
Σταμπολής Νικόλαος 217, 270
Στανωτάς Γεώργιος 588
Σταυρουλάκης Χριστόφορος 606
Στεφανίδης Θεοδόσης 456-457, 726
Στεφάνου Ιωάννης Δ. 120
Στρατής Δημήτρης 680
Στράτος Νικόλαος 235
Στράτου Δώρα 235, 239
Στρουφλιώτης Κώστας 136
Σuνοίκ-ης Ευάγγελος 183
Συραχοπούλου Ελευθερία 387
Σφαέλλος Δημήτρης 220
Σωσσίδης Ιωάννης 212-21 3
Σωτηριάδη Ρωξάνη 306
Σωτηρίου 524
Σωτήρχος Βασίλης 708
Σωτήρχου Όλγα 708
Ταζεδάκης 607, 644, 656
Τατάς Κομνηνός 155
Τετεμπίλης Α. 650
Τζαβέλλας Σπύρος 286-287, 293, 297-298
Τζανακάκης Εμμανουήλ 195, 241 , 285,
287, 289, 294, 303, 314,636
Τζανετάκης Γ. 604
Τζαννετής Σοφοκλής 625, 694
Τζήμας Ανδρέας 23, 249-250, 258, 260,
103-404, 409, 413, .1 21-1122, 425, 428-
429, 433, 542, 546, 550, 563 , 568, 573,
578,606,665, 736, 739-740
Τζιμέας Παναγιώτης 621
Τζουβελέκης Μαρίνος 155
Τζούμας Νίκος 126, 1 38
Τόνος Αριστείδης 155
Τούμπας Ιωάννης 86, 95, 520, 522-524,
526, 614,622,640,644,647, 650, 656
Τρατάς Σταμάτης 252-253, 316
Τριαν-ταφυλλάχος Τρύφων 220
Τριχοίλη, αδελφοί 162
Τρικούπης Νικόλαος 38
Τρότσκι Λέων 429
Τρυπάνης Γιώργος 157-1 58, 223-224,
269-271, 275-276
Τσαγyάρης Νικόλαος 88, 440, 608, 613,
644, 648, 650, 661 -662
Τσακαλώτος Θρασύβουλος 173, 340,
349, 659
Τσαλδάρης Αθανάσιος 174
Τσαλδάρης Κωνσταντίνος 191 , 577
Τσαλδάρης Παναγής 190, 229
Τσαμάκος Κώστας 411
Τσάμης Ν. 126
Τσαμουταλίδης Σταμάτης 618, 625-626
Τσαντάνη , α.δελφοί 282
 ΕΥΡΕΤΗΡΤΟ 829

Τσαντάνης Νικόλαος 297-298 630-635, 64.3 , 650, 669-670, 685, 690,

Τσαντάνης Φραγκίσκος 297- 298 703, 738
Τσάτσος Θεμιστοκλής 190, 276, 682,
709,713, 730 Φαράκος Γρηγόρης 19, 21, 249-251 ,
Τσάτσος Κωνσταντίνος 174, 239 , 301,
405, 410, 572
343, 688 Φαρούχ 206
Τσάτσου Ιωάννα 252
Φασουλάχψ; Μανούσος 451
Τσατταλιός Λευτέρης 162, 163-1 64
Φεράλδης Ευγένιος 235
Τσατταλιός Λεωνίδας 162
Φεργάδης Μανώλης 127
Τσατταλιός Νίκος 162- 163
Φ ίλης Κώστας 570
Τσάφος Δήμητρης 248
Φίλιος Παναγιώτης 156
Τσελέντης Σωκράτης 252-253
Φιλιππίδης Νικόλαος 349
Τ σέλλος Επαμεινώνδας 196, 198-199,
Φίλιππος, πρίγκηψ 92
222-223, 290-291, 295, 317, 337, 339-
Φλωρός Σταμάτης 134
342, 350-352, 354, 365-366, 4 18
Φλωρούς Κώστας 1 29
Τσιγάντες Γιάννης 11 Ο, 235, 254, 256,
Φοίφας Δημήτριος 622, 650
296, 339, 341, 343- 345, 350-351, 356,
Φουρναράκος Ευάγγελος 387
358,407, 727, 736 Φουρναράχου, αδελφοί 282-283
Τσιγάντες Χριστόδουλος 135, 164, 166,
Φραγκίστα, αδελφοί 594
220, 314, 338, 344-345, 352-353, 356,
Φραγκίστας Γεώργιος 387
375, 502-503, 530-531, 736
Φραδέλλος Μανώλης 539, 565
Τσίγκος Θανάσης 626
Φρειδερίκη, πριγχήπισσα 39, 206, 4 11
Τσιμπούκης Γιάννηζ 248
Φριδάκης 265
Τ σιριμούλας Αλέξ. 618, 658
Φροντιστής Αθανάσιος 262
Τσιριμώκος Ηλίας 238, 546, 586, 690
Φωστίνης Παντελεήμων, Μητροπολίτης
Τσιριμώκος Στέφανος 607
Καρυστιαίας 342, 636, 650
Τσίρκας Στρατής 603
Τσολάκογλου Γεώργιος 146, 179-181,
184, 186-191, 197, 219, 241 -242, 730, Χαλχιόπουλος Ευάγγελος 133, 141
735 Χανάς Βαγγέλης 130, 134
Τσουδερός Εμμανουήλ 68, 89, 98-99 , ΧανάςΓιάννης 126, 129-130, 133-134,
167, 174-178, 183, 186, 197, 210, 219- 136
220, 230, 242, 244, 246-247, 303-304, Χανιώτης Γιάννης 445
310-312, 320, 324, 327,333-335, 338, Χανιώτης Γιώργος 81
349, 351' 353-355, 358, 360, 365, 410, Χαραλάμπους Ηλίας 135
420, 425-426, 437-439, 456, 469, 478, Χαραμή Φωφώ 265-266
499, 539, 543, 549-551, 553-554, 562- Χασιώτης Κωνσταντίνος 217, 454, 688
565, 575-576, 587-588, 595, 606-611, Χατζηβασιλείου Χρύσα 16
613-61 7, 620, 62 3, 630, 6 3 2, 636-638, Χατζηγεωργίου ίκος 270
663 , 666,669-670, 73 1, 736 Χατζηκαμπούρης Νίκος 270
Τσώρτσιλ Ουίνστον 24, 53-55, 61, 94, 174- Χατζηχυριάχος Πέτρος 105
175, 180, 208-209, 241, 244, 304, 368, Χατζηλενούδας Ηλίας 156
370,410, 417, 423,425,453, 464,473- Χατζήμπεης 690
474, 478-479, 481-482, 486, 506, 515, Χατζής Θανάσης 740
517, 532-536, 557- 558, 562, 564-565, Χατζησταυρ~ς Γεώργιος 355, 357-358,
575-576, 583 , 602, 616-6 17, 627-628, 606, 613
 •
830 F:YPETHPJO

Χίτλερ Αδόλφος 95, 174, 180, 183, 188- Λntonescu l on 232, 697
189, 197, 207, 265, 338, 403, 415, 421 , Antoniotti Luigi 120
421, 432, 493, 506-507, 566, 571' 584, Arnin 375
592,608,697, 728, 730 Arnold Allan C. 112, 161, 275, 494-
Χιωτάχης Γιάννης 604, 664 498, 500-502 , 508, 515, 528, 597
Χόνδρος Δημήτριος 688 Atkinson J ohn George Patterson 222,
Χορς Μιχάλης 491 269, 283, 286-288, 290-299, 313, 366
Χούμας Μιλτιάδης 159, 261, 264, 389 Atlee Clement 55, 84, 368
Χούνδρα:ς Αθανάσιος 589 Auchinleck Claude 304-305
Χρήστου Κώστας 126
Χρήστου Παναγιώτης 126, 1 36- 1 37
Χρύσανθος, αρχιεπίσκοπος 69, 181-183, B adoglio Pietro 482-483, 495, .197, 569
187, 219, 227, 246-247, 291, 383, 688, 709 Baerentzen L ars l 5
Χρυσίνης Ηλίας 262, 270- 273, 275 Bailey G. L. 72, 81 , 174
Χρυσόστομος, μητροπολίτης 73 Bailey Stanl ey William 83-84
Χρυσοφάχης Ευάγγελος 125, 135, 137- Bailey Stephen 448
138 B aird J. Ε. Α. 502, 530
Χρυσοχόου Αθανάσιος 146, 261-262 Baker Francis Noel 85, 251, 253, 327,
Χωμενίδης Χρήστος 239, 342 338, 344, 346, 349, 351 -352 , 367, 411,
Χωρέμης 646 426,439,576-579,644 , 727, 736, 739
Bakeι· Philip Noel 327
B alfouΓ David 69, 164, 207, 502, 530,
Ψαρρός Δημήτριος 195, 254, 256, 260, 539,588,678,681, 718
378, 407-408, 421 , 433,542, 546, 572, Barbl'Ook Bill 75, 212-213
578, 587,661, 685, 742 BaΓker ΗenιΎ 32 , 407
Ψύχας Παντελής 40, 11 Ο Barker Nat 38, 160
Ψωμά Ελένη 133 BarkeΓ-Benfield Karl 580, 598, 680
Ba rnes Tom 585
Baι·well R eginald Garnet 78, 85
Bavieι· Charles Edouard de 275
B avier Xavier de 276
Afflec-Graves Dugl as Auley 698-699 Bazna E\yesa (((Ciceron) 112
Agnew William G. 520 Beaumont Nes bitt FΓederick G. (<ιPad-
Airey Terence S. 115, 2 10 dyH) 623-624 , 626
Akaygen Enis 649 B eavan Sta nley 536
Albiac J. Η. d' 92 Beckett RupeΓt 50
Alexand er Harold 323, 423, 481 , 627, Beevor Antony 72
629-631, 693-694 Beghi Caι·lo 497
Ali Μπέης 123 Begus Otto (ιιRegen>J), D r. 265, 383-
Almeida 76 385
Altenburg Gίίnther 178, 184, 187, 230 Ben GuΓion David 21 2
Λltmayer J. 81 Bennett John 209-210, 247, 325
Amoss Ulius 76, 608 Bennett Dudley 598, 7 46
Andeι·sen La!e (Eulalia Bunne nberg) Benzleι· Fritz 180
201 Beι·ganzoli Ettore 474
And eι·so n Desmond F. 502 BeΓia Lavrentii Pavlovich 346
 ΕΥ Ρ ΕΤΗ Ι'!Ω 831

Bertrand Μαλού 343 Canarίs Wilhelm 51, 67, 117, 380, 592,
Bevan J ohn 423 608
B ewsheι· Frederick W. 619, 1)23, 658 Cao uklιi , κυρία 1 19
B ieleΓ Hruno 179 Capes John 389
Biondelli Giuseppe 119 CaΓidia Alec 508, 516, 680, 726
BlaiΓ C. 396 CaΓlisle, λόρδος 3 3, 39, 21 1
Blegen Caι·J 448 CaΓoll Michae l 1 25
Blume Wa l tcι·, DΓ. 708 Casey Richard 313, 334-335, 337, 542,
Blunt Anthony 57 561, 672
Blunt J asper 75, 228 Caskey J ack 164
BolleΓ Fι·ank 151 Caskey J ohn Langdon 448-453, 455, ,196
Bond Rodney 113 , 381 Casson Stanley 69
Boortman Michael 265-266 Castcllano Giuseppe 483
Boulter Τ. Α. Μ. 128 Chamberla in Neville 24, 49, 54-55, 209,
Bowe n Mary 30 403
Bo\νlby C utbbe rt (((CurlyJ>) 53, 166, C hastclain A lfι·cd GeoΓge Gardyne de
257-258, 320, 328, 365, 444, 720 11 3, 230, 326
B owman T homas 70, 76-78, 82-8 3, 85, Chaytor 596
93, 98- 100, 159, 174- 176, 179, 191 , Ciςzki Maksyω ilian 60
210,2 14-2 15, 2 19,241-243, 217, 291- CJ aι·kc Dudley Wrangel ( ι(Galvc ston»)
292 , 311, 3 13-3 14, 318, 325, 339-340, 57-58, 112-1 11, 269, 422, 608
355,439,644, 727, 732-733 , 735-736 Clogg Richard 15, 323, 556, 734
B oxshall Edwaι·d 86, 311, 326-327, Close David 15, 744
346, 426, 704 Clutterbuck Robcrt Julian 382
Bι·auer Bruno 507 Cohen Ke nneth 308
Bremner Bill 53, 166, 328 Copeland 657
Bridgcs Edwaι·d, sir 482 Corfe Jimm)' 278, 459, 726
Britten-J ones J. 206 CouΓvoisier Raymond 166, 168, 273
Bι·ittorous F . G. R. 526 Cox Dorothy 448-449, 452, 594
BΓooke A lan , siΓ 369, 628 CΓaig J. W. C. 292, 294 , 298
Briining Heinrich 1 1h Craw Demas 22 1
Budge Vincent 580 Cra\vford Albeι·t 68
Burgess Guy 57 Cra\νford J ohn Stuart 520
Burland Hanis 597 CΓockatt Noι-man 57, 142
Bur n Robin 69 Croxton Bill 51h, 705
ByfoΓd-Jones W. 278 Cum beι·J ege Claudc Michael Bullstrode
147, 279,475
Cumbeι-lege Clele Α. Μ. 475-476
Caccia Harold, si Γ 73, 81, 84 , 191, 194, Cunningham Andι·ew Browne, sir 284,
379, 718 464-466, 472,484,642
Cadogan Alexander, sir 55, 76, 478, 562 Cunningham J ohn 484, 490, 634, 64 1-
<;akmak Mustafa F evzi 370-3 71 , 463 643, 647, 652, 654, 656
Campbell 656, 661 C urzon, λόρδος 246
Campbell C. C. Ι 26
Campbell J. S. 622, 705, 719
Campioni lnigo 492- 493, 504-505
832 ΕΥΡΕΤΉΡΙΟ

Dalton Hugh Reginald 42, 47, 54-55, Felmy Helmut 709, 711, 713-714
209, 7 33-734 Filippucci Joannis Baptist 386
Davidson Basil (ιιJ. Β. Graig») 56, 231 Fisher Neville 152, 156, 165
Daνis Homer 448, 455 Fitin Pavel Michailovich 443
Dayan Moshe 212 Fleischer Hagen 15, 192, 197, 241,
Denic Branislav (αBrankωJ) 81 304, 555-556, 558, 563, 565, 567, 573,
Diab Alice 40 578,601, 665, 735, 741, 743
Diab Michel 40 Fleming Λlexander, sir 720
Dickson-Wright Arthur, sir 721 Fleming lan 96, 11 3, 1 37
Dietrich Marlene (Maria Magdalena Fleming Peter 96, 11 3
von Losh Dietrich) 201 Fleming Αμαλία 125
Dill John, sir 58 Foot Μ. R. D. 53, 55, 57, 245, 736
Dillon Brian 710 Franco Francisco 51, 326
Dillon Edward 53, 70 Furetta Francesio 275
Dimitrov Georg 72, 231
Dischler Ludwig, DΓ. 116
Dittmann Herbert 119 Galen Klemens August von 592
Dixon Pierson 72, 242, 303-304, 313, Gali Gianluigi 293
335, 361, 412 Gaudioso Τ. C. 195, 505
Dobrski Julian (αDolbey») 260, 376- Gaunt Richard Arnold-Baker 70
377, 446, 491, 580, 595-597, 7αJ, 711, 726 Gerolymatos Andre 125, 148
Dodson Derek 584 Giamalvia Vicenzo 78
Dolobran Lloyd of 470 Gibb Edward Albert 520
Donovan William (ιιWild Bil!JJ) 137, Gibson Archie 53, 257, 596
329, 606 Gibson Harold Lehrs (αGibbyii) 113,
Drake Francis, sir 33 320-321, 439,444, 598,680, 725
Dryden 454 Gilmore Harry 390-391
Durrell Lawrence 749 Giraud Eldon 435
Dyckhoff Hans Otto 66 Giraud Gwyneth 166
Dyckhoff Tanaka 66 Giraud Haydee 37
Glenconner, λόρδος 245, 312-313, 31 5,
322-323, 325-326, 333, 335-338, 343,
Eden Anthony 78, 94, 115, 146, 243- 346, 350, 366, 417, 419, 442, 548-549,
244, 361, 368, 380, 410, 425, 470, 476- 551, 555-556, 575, 736
479, 481, 517-519, 533, 558-559, 562, Gobbe ls J oseph 430
565, 574, 576, 579, 678-679, 691, 734 Goodwill Arthur 71, 73
Edmonds Arthur 430, 584, 586, 680 Gordon Cbarles G. , στρατηγός 32
Eisenhower Dwight 423, 481, 483 Gordon George 34
Eleft:er Γιώργος 365-366 Gordon-Creed Geoffrey 431, 43 3
Ellerbeck J. 78 Goring Albert 379-380
Elliot Nicholas 592 Gousev Fedor Tarasovich 678-679
Else G. 396 Grand Lawrence D. 49-50, 74
Empson 286 Grant Καίτη 727
Erbach-Schδnberg Viktor zu 68, 92-93, Graziani Rodolfo 57
187 Grazzi Emanue le 78
Greatrex Α. J. 78
 ΕΥΡΕΤΗΡ10 833

Green\vay G. J. 269 Hopkinson Henry 208, 312, 314, 324,

Greenwood Ashley 529 326, 336, 367
Greer 496 Hδstl Hans 710
Gregory 458 Howard Douglas 245
Guard J. S. 101 Hubn1ershofen Kurt Wasser von (ιιHeli-
Gubbins Colin, sir 82, 575 rners») 119
Guiffrey Agnes 536 Huddart John Syrnons 292
Gullen Ρ. Α. 107 Hughes C. Ε. (ιιBillyιJ) 108, 119, 121
Gίindίiz Asirn Μπέης 21 l Hull Cordell 563
Hunt David, sir 69
Hussein Saddam 728
Hutchings 640-641
Haarde J ohann 429 Hutchinson Willίam 77, 328, 396
Halifax, λόρδος 84, 465-466, 470
Hambro Charles, sir 82, 315, 324, 326,
333, 410,419, 549, 575 latrides John Ο. 15, 21
Hamdi Μπέης 156 lnδnίi Ismet 370, 535, 537
Hamrnond Nicholas Geoffrey Lernpiere lsmay Hastings Lionel 479, 533-534
17, 74, 87-89, 96, 205, 235, 279, 367,
585, 742 , 746-750
Hampe Roland 711, 714 Jackson Lindsey 597, 695, 721
Harnson C. J. 87 Jeffery Keίth 593, 725
Hamson Denys 502, 545-546 Jellicoe George , λόρδος 166, 490-492,
Handkinson Tony (ή Hudkinson) 147 505
Harcourt Bill, λ6ρδος 491 J ohnstone Kenneth 726
Harkness J. Β. 108 Jones Francis 270
Harris C. J. 77, 330, 440 J ongh Brian de 105
Harriss Roy 545 J ongh Henry de 35
Harwood Henry, sir 338 Jordan Bill 350
Hauteclocque Philίppe de 356 Jung Rodney 164
Heine Hans 65
HeE Rudolf 70
Heuvel Fre derick Vanden 380 Kaplan Fanya 46
Heydrich R e inhard 52, 67, 232 Kasap 529
H eywood Τ. G. 92-93 Katakouzene Balasha 7 48
Hidenburg Paul von 115 Keble Cleveland Merwyn 322-324,
Higham Robin 729 343,550,566, 575, 580, 745
Hillgruber Andreas 323 Keeble L. Α. J. (ιιPetenJ) 706-707, 716
Hirnmler Heinrich 52 Kelly Gerard, sil' 2 2 1
Hoare Geoffrey 726 Kemp Peter 72
Hobhouse John 34 Ke nyon L. F. R. 492, 514
Hohenberg Christian Clernm von 65, 95 Kesserling Alber-t 693
Hole Cecil 119, 211 Kesterton Ian 491
Holland J ohn F. C. 50, 527 Khuri Mihali 431
Holstein Walte r 119, 165 Killearn, λόρδος 634
Hondros John Louis 15 King Ε. 108
834 RYPETHl'lO
,
Ki rk A lexander 554 , 557, 564 Long Gavin 108
Kitkat Charles Α. de Winton 511 Lothia n, λόρδος 592 1

K!ecmann Ulrich 485, 493, 505 Lovibond P amela 80, 211 , 326, 440,
Klosser Λ. 700-701 508, 726-727, 7-16
Klugmann Norman John (((J amesn) 56, Loxley Petcr 325
209 Ludewig August 384, 386
Knatchbull- Hugessen Hughe Montgo- Lukacs J ohn 25
mery, siι- (ιι Sn atch11 ) 112, 166, 442, L unn Eric J ohn 390-39 1
466- 467, 4 70-4 71 , 4 77 Lynn V era 11 8, 201
Koch Paula (<, Wachter» ) 117 Lyttelton Ol iveι-, sir 208-209, 242-243 ,
Kraig J. W . C. 269 327
Kreipe H einrich 7 48
Kronberger Geoι·g 266, 383-386
Kl'Ukowsky Nadeja 38 Macaskie Frank Gilbert 157-159, 222-
Kίinzberg E berhard νοη 75 225, 227, 269, 271 - 273, 275-277, 340,
607, 714, 722, 725-726
Mack Edward 493
Lampson Miles, sir 208, 634 Mackenzie William 55, 83, 99, 562, 574-
Lang Weι·ner 493 575
Langdon lda J oscphine 30-31 Mackfarland Lanning 448, 452
Langdon J oseph 30 Mackwoι·th Young Gerard 69, 81
L apraik J ock 505 Maclean A listaίr 487
Laskey Denis 185 Maclean Donald 57
Lassen Ander s 505, 528 M acmil\an Harold 715, 718, 747
Lazarini 162 M ac V eagh Lincoln 92, 186, 61 Ο, 653
L eatham J ohn 719 Maffioli Edgardo 120
L eclerc Philippe 356 Maga\di Gherardo 275, 297
L eeper R eginald Wilding Allan, sir 99, Maisky Ivan 477
245,277, 348,41 8-420,437,542,544- Maltass Charlie 36
545, 547, 549-552, 554-555, 557, 559, M aniu luliu 231
561-563, 565, 574, 579, 606-608, 610, M anning Olίvia 307
612, 617 ' 627-6 28, 630, 6 32-635 , 639, Manshfield Edward Geraι·d Napier 71 5
641 , 647, 651-653, 655 , 660, 669, 672, Mantovanί A lessandro 275
679-680, 684-685, 700, 716, 718, 726, Marc Louis Γρηγόρης 150
738, 742, 747 Marc Louis Δημητρά.χης 150 , 153-154
L eggio F e \ice 504, 515 Markham Α . R . 269
L eigh-Fermor Patrick 59, 2 12, 746, Marshall J. 78
748-749 Mascherpa Luigi 495, 500, 505, 527
L eip Hans 201 M askelyn J asper 60
Leve rkίihn Paul (ιιΡοsteηι) , Dr. 11 6- M aster son Thomas 209-2 10, 236, 315
117, 592 M atthews Alistair 396
Licheri Ve ro 287 Maugham Somerset W . 46
Liedig, πλωτάρχης 116 Maunsell Raymund 53
List Wilhelm νοη 116, 179, 188 Maxwell Terence 209, 2 21, 290, 305,
Lockhart John Bruce 53, 4 19 322, 336
Lδhr Alexander 697, 712-713 May J. Μ. F. 59, 74
 i

EYPF.THPlO 835

Mazo\ver Mark 15-16, 198, 251 O'Toole L. Ε. D. 698 J

Mclnt;γre Harry 431, 701 Olgivie-Grant Ma1·k 131
McM ullcn Peter 18, 426, 571
McNabb Richard O'Bι·ien 100 , 147,
221 , 366 Packer Herbert 726
Meickel 72 Paget Beι·nard, sίι- 620, 623, 626-636,
Menemencioglu Numan 370, 518-519, 657, 670-671, 681
535-536 Palairct Michael, sir 67, 75, 84-85, 90-
Menzies Α. F. 7 3, 76, 95, 121 91, 93-95, 99, 466-468, 470-471
Menzies Stewart G., sir 50, 53-54, 61, Papcn Franz Joseph H erma nn Michael
90, 115 Mariavon 115-116, 119, 230-231,592
Messe Giovanni 421 Paι·ish Michael Woodbinc 142, 147,
Michael Glynd\vι· -1 23 159-160, 269, 274, 277, 388-389, 442,
Milano Enrίco 275 444, 484, 494-495, 497-498, 501, 505,
Mίloshevίch S\obodan 728 508, 596-597
Mirbach Wi\helm Graff νο η 46 Paι·k Keith, siι· 634
Monckton Wa!ter, sίΓ 208, 312, 314 Paterson Hal'l'y 122, 167, 257-259, 309,
Montgomery Beι·naΓd L . 481 316, 328, 348, 381,440
Mol'l'isson Bell Charles, sir 119 Paton Arthur Willίam 455, 508, 597-598
Moslcy Oswald, si Γ 66 Patton Georgc 584
Moyne, λόρδος 561 , 634, 670 Paulus Friedrich 405
Moyzish Lud\vig 112 Pa\vson David 80, 85, 87, 89-90, 96, 115,
Mίiller Friedrich Wilhelm 507, 527 167, 192, 205-206, 210-211, 213-21 4,
Μurrer,υπολοχαγός 375 223-224, 227, 229, 235-243, 251, 253,
Mutch Charlie 431 255- 260, 3 12, 315- 317, 319, 321 , 324,
Myers Edmund Charles Wolf 17, 248, 326-328, 335, 342, 346, 348, 350, 374 ,
255, 350, 401-404, 407-409, 411-414, 440-442, 444-445, 457, 494-497, 501 -
421-422, 425, 427-428, 542-543, 545- 502, 505, 508, 596-597, 726, 733, 735-
549, 552, 555-556, 561 -562, 565, 578-579, 736, 739, 746
738, 740, 742 P~yne PeteΓ 1 14
Pearson Jimmy 212 , 241 , 311, 412,
417,445, 549
Peirolo Eugenio 497- 498
Νaςί Μπέης 123 Pendlebury J ohn 74-75
Nalder Η. 67, 205 Petain Henri Philippe 187, 577
Natush Roy 270 Philby Harold (((Kimn) 57
N elson Frank, siΓ 82, 210 Pirie Ian Blacklaws Masson 72-73, 77,
Neumann 385-386 80-84, 90, 93, 96, 98-99, 174, 205-206,
Ne\νall MaΓy 208
210-2 1 1, 213, 220, 236 , 240-242, 290,
Nicolay Edward C. F. 388 307, 309-312, 3 15-319, 322, 325-326,
Nixon Francis 452 328, 335, 337- 339, 349, 355-356, 367,
Noac 253, 375-376 440,726, 732-733, 735-736
Νονίkον Nikolai 643, 679
Pitt William ο Νεότερος 34
Nye Aι·chibald, sir 423
Plattenberg Elisabeth von 59 1-592
Pollock George 209
Priestley Β. 78
836 EYPETH f'IO

Quilliam Helen 59 Riegler Hans 67

Ritter Nikolaus (ιιDr. Rantzaωι) 65
Roddick Marcus G. 623, 625
Ranιseyer Frank 504 Rommel Erwin 201, 323, 338-339, 368,
Ramseyer Nornιan 39 l 405, 42 1, 432, 476
Randfurly Ερμιόνη 209 Roncalli Angelo Giuscppe 275
Rawlings Henry Β. 42 , 633, 648, 651, Roskill S. W. 507
654-655, 706-707 Rossi Rino 272, 276
Reςai 164 Rotter Marga 384
Reι;et Μπέης 123 Routicr Emile 81
Redpath John 285-286, 289, 294 , 298, RovaaΓt νaή de r 165
726 Rubin Barry 232
Rees, αδελφοί 27, 32 Rucker Arthur, sir 245
Rees Αλίκη 41, 105, 166, 689 Russell («Burnyιι) 48
Rees Ζωή Ελένη 41, lOS, 107, 165-166, Rustίcheιlί Gioνanni 282
524, 608
Rees, οικογένεια 108
Rees Freddie 101 Salazar 326
Rees John 31- 32 Sandner Ste phen 111
R ees Johnnie 36-37, 39 Sandstrδm Emil 71 l, 713
R ees Noel Carlisle 24, 29, 39-41, 101, Saracoglou ~ϋkrίi 370, 467, 4 71
105-109, 111, 114-115, 118, 120-124, Sargent Orme, sir 242, 245, 324-325,
127-130, 132, 134, 143-147, 149-152, 367, 410, 413, 549, 551-553, 555-556,
154-155, 157-161, 163-169, 182, 192, 559-560, 562-563
210-211 , 216, 223-229, 237, 242, 247, Saunders 72
252-254, 257-259, 261, 263, 265, 271, Savage Patrick 221
273-276, 284, 308-309, 315-316, 319- Saνoyan Agop 67
322, 327-330, 335, 348, 365, 378, 381 - Scerrett C. J. 126, 129
382, 387-390, 435, 439, 441-446, 448, Scheer Thomas 270
450, 454-457, 476, 484-485, 489, 491, Scheνen Otto νοη 714
494-497, 503, 508, 515, 517, 524-525, Schiendler Oskar 379
528, 530, 580, 591 , 594-598, 640, 680, Schleicher Kurt νοn 116
689, 699, 703, 705-707, 715, 719-721, Schulze Norbert 201
725, 733, 735, 745-746, 749-750 Scobie Ronald MacKenzie 115, 692,
R ees R. L. 525 699, 713, 715, 717-718, 747
Rees Thomas 30-31 Scott Ken 431
Rees Thomas Bowen 32-35, 37 Sebastian Graham 70, 76, 98-99, 101,
Rees William 32-33, 38, 392 174, 210, 214, 243, 247, 291, 313
Reilly Sidney [Sigmund (ιιShlοmοιι) Geor- Seckendorf Martin 15
gevich Rosenblum] 46 Sedgwick S . 306
Ribolzi Carlo 293 Sedgwick Ρωξάνη 324
Ricciardo Pasquale 275 Selaheddin Μπέης 123
Rice William 148 Selborne, λόρδος 325-326, 555, 559-560,
Richter Heinz 15 574
Riechof Helmuth 66 Seligman Adrian 490
Ried 265-266 Sensburg W alter 116
 ΕΥΡΕΤΗΡΤΟ 837

Shelton Anne 201 Sutherland David 504

Sheppard Rufus 411, 4Η, 697-698, Sweet-Escott Bickham 149, 21 Ο, 260,
701, 708, 711 305
Shevkct Μπέης 123, 155, 168, 308 Szymaήska Halina 380
Shotton J. R. 71
Simonds Anthony C. 59, 100, 107, 1 1 2,
114, 130, 142, 145, 147-148, 158-159, Tahsin Tander Μπέης 123, 153-154,
166, 169, 206 , 212, 219, 277, 284-285, 450
328, 388, 390-391, 396, 444, 456-459, Talbot Gerald, sir 246
484, 515-516, 528-529, 608, 640, 671, Talbot-Rice Daνid 72, 216, 326, 376
680,688, 750 Tamplin Guy 219, 323, 347, 372-373 ,
Simonds Baι·baΓa 59 411, 491, 575-576, 580
Sinclair Η. J. 71 Tanriover Suphie 230
Sinclair Hugh, sir (((Quex))) 47-48, 50, Tavolal"O Italo 297
72, 76, 87' 90, 95, 101, 237 Taylor George 42, 74, 82, 327, 336, 367,
Skelly Β. S. 445 732
SkoΓZeny Otto 384, 493 Teague John 53
Smith (οιχοy. όνομα:: Κολλινιάτη) 216 Tester Arthur, Dr. 66-68
Smith Kitty 216 Tester Margit 67
Smith Ole 15 Thomas W. Β. 143-144
Smith PeteΓ Charles 483, 533 Thomashausen Edgar 157, 269, 276
Smith Reggie 307 Thornhill C. J. 209
Smith W alter 483 Tilney Robert Α. G. 526-527
Smith-Cumming Mansfield George, sir Tito J osep Broz 198, 669, 690
45 Tito Po!icarpo 275
Smith-Hughes Jack 218 Titterington Ε. 58
Smith-Rose Teddy 53 Todd Percy 520
Smuts Jan 557, 562, 644 Toulmin J ohn 448
Sokol, πλωτάρχης 116 Tozan Satvet Lutfi Μπέης 112, 227-
Soldarelli Mario 495-497, 505, 530 228, 230- 232, 243, 314
Springhall Douglas 57 Trousdale Α . C. 107
Stafford Cripps Richard, sir 174 Tuchachewski Mikhail 4 7
Stafford David 734 Turle C. Ε. 92
StiirkeΓ Rudi 229 Turnbull D. J. Τ. 503-504
Stawell W. Α. Μ. 580 Tydeman J. W. 78
Ste in GertΓude 726
Sterling David 403, 489-490
Stevens J ohn Melior 18, 185, 213, 349, ϋιgeη Μ. Ali 466
367, 414,437,698, 737 Urabi Achmed 31
Stochbridge Ralf 218 U ren Ormond 56-57
Stott Donald John 378, 385, 431, 541 ,
575
Stuart Jack 147 Vansittart Robert G., sir 55
Stuart-M e nteth Henry Α. 514 V ermehren Erich Maria 59 Ι , 59 3
Stumme G eorg 181 V ermehren Kurt 59 Ι
Sultzberger Cyrus (αCy)I) Leo J 59, 735 Vermehren Petra Vilhelmina 591 -592
838 EYPF.THPIO

Wace Allan J. Β. 69 Williams Grace ι 19, 308, 640

Walkcr Edwin R. 483, .533 Willian1s L ansing 448-449
W alkinshaw Η. Α . 520, 524 Wilson H enry Maitland (11J umboι1 ) 96-
W allace David J ohn 18, 81, 185, 191, 97, 100, 159, 370-372 , 428, 481, 484,
54 5, 548-549, 555-557, 574 , 581 , 638, 486, 492, 494, 198, 514-515, 517, 532 ,
679, 683-684 , 742 561-562, 574-575, 584 , 616-617, 620,
Wallenstein Ernst 66 627-628, 630-63 1, 63 3, 692 , 703 , 713,
Wa Lther U we Wίlhcln1 530-S31 727
Ward Michael 597 Wines J erry 586
W arner D avid 306 Winkler Gottwald 108
Warner Ed\va rd 72, 178, 245, 30 4-30 5, Winterbotha m Frederick 52
313, 31 9, 324, 328, 336, 341 , 348,36 1, Wolfson Vl adimir (ι1V ονο») 113-11 4,
365, 367, 372-373, 67 ] ' 718 124, 158, 165, 228, 230-23 1, 274 -275,
Waterhouse 372,683 424 , 439, 444, 484, 515-51 6, 523-525,
Waterlow Sydney, sir 193- 194, 730 528-529, 725
Watts Η. G. 77, 84 Wo!selcy Ga1·net, sir 32
Wavc ll Archiba ld , s ir 52 , 57, 94, 97, Woodhouse Christopher Montague 17-
112, 209, 463,466, 474-475,727 18, 23, 59, 2 12, 336, 350 , 373, 377,
W eichs Maximili an F reiherr νοη 432, 40 2-403, 107' 4 10-411 ' 41 3, 422, 425,
507, 571 427-128, 542 , 546, 566, 578-580, 585-
Weiι-W. Η. 77 586, 680-681 , 69 1, 732, 7.1 2, 746, 749-
We Lch F. Β. 68 750
Werry Elizabeth 34 Wrede Waltel' 65
W er ry Francis 34 WΓight R oystone Hollis 520, 522
Weι-ry John 33-34 WuΓmer νοn 711-712
W erry Ζωή Θεοφανία 3 3
W eygand Maxime 463
WheeLer H arry 492 ίoung Rodney Stuart 448 , 450
Whittall Arthur 11 3, 308
Whittall Vem 5 ι 6
Wiesbar Kurt 70 3 Zaharoff B asil, sir 3 11
Wilkinson Richard 13 1 Zandonati Rudolf de 271
Wille r Hugo (ή WiLLisch) 266
ΕΙ Κ Ο ΝΕΣ
 1flψυματικά δικαιώματα:

αρ. lϊ: Αιι6 το βιβλίο του Νίgι'l Wι?,\t, «ΛιΙ/6», Jlf ιιzν άδrιri ΤΟΙ! .
αp . JR, 80, 8 Ι , 83: lιιιperial 1'1iar M·ιιseu rrι, με τψ άδειά του
αp 22: ι'v1ι; τιzν riι'ίεια 1011 )'1011 τιιυ.
αρ. 20: Εταιρεία των Φίλ u.>ν του Λαοιί, μt· την άδ'ειιί τιzς.
αρ. 23, 25, 27, 35, 39, 69. The Ναιίωια/ AΙ'Clι·iνe.\ μt· την άδι::ιά τους.
αρ. }6, 4(): 811n.di'!iaπhί11 Ko/Jlenz, JlE τιzν άδειά τοιι.
αρ. 60: Ίδρυμα Κωvιπαντ{νου λ'Π1 Εμμάς ΔοξιάιJη, μ την άδειά ωυ.
 ·· ·---··-···---- - - - - - - - - - -- - --1111111!.•111
,,;1•.
. ,;"'
. -

Π11ε-υμαπκά δικαιώμαια:

αρ. 17: Από το βιβλίο του Nigel Jf/e.11, «Λ1!6•, με π1ν ιiδειά του.
αρ. 18, 80, 81, 83: J111jιe1·iι1/ ~t'ατ Λ11ι..1eιιιιι, μι-τψ άδειά ιου.
αρ. 22: 1\ιlε τη-v άδεια του rιου του.
αρ. 20: Ε ταιρεiα των Φiλων το'U Λαού, με την άδειά της.
αρ. 23, 25_ , 2ϊ, J5, 39, 69: ΊΊιe National Ατc/1ίνe.1. με την άδειά ωvς.
αp. 36, 40: Βιιηι/esαιτ/ιiυ Kolιlun.:, με ιψ άδειά Ίοιι.
αρ . 60: Ίδ/ιυμα Κωνσιανι/~•ου και Εμμάς ΔοξΗiδη, με πzν ι'iδ'ειά ι.011.
---------- - ----------------------·--·--·· -

1
/. J1ϊlla Ππ.>: Η rιψyκολα

2. f/illo !Ζeιι.s: Το σιιiπ. αιι.cί τη-ν ιιλε11ρri τ-ιzς θriλασσας

3. Τlιοιηα.> Βοωeιι Ree_ς 11 4. Ζωιί Θεογανία ~J!eιη

5. Μφικιί άιιοψη της οικίας Rees οτον Boudjafι nzc Σμύρνη<

 7. Η αpιιπεριί ιιλεvpά ιοιι κλψακοστασίΟυττJνγραφεiων.
Και στις διiο πλευpέc του, ια τψόvια είχαν χαραγμ{να ια
ονόματα 1ων πλοι'ων της εταψείαc. Όλα άρχιζαν με 10
ιpάμμα "Α". Σ1ίμφα, ΤΟ κπ'ιριο ιjει. α·ναιιαλαιωθεί από
ιω' Δ"Ιίμο Σμιίρνης, μ.ε απ,ιiλυω σεβασμι5 στην αρχική ωυ
μ.ορψιί 'Και ιδιο-ι.,τησία

6. Η είσοδος πυν γραφείων των Rees

ιπο παλιό λtμriνι της Σμύρνης

8. Ο Noel Rι'e.1
ιιαιδ{

9. Έφηβος,
με το παραδοο~ακri
ελλιzνικό φ{σι
των καλών αθλητώ11
του Ηαποω 8ι:Ιιοοl

10. ι\ίωρι5<,·
ιστιοτιλόος

1 Ι. Ελt'vη Ξ ιίδη
12. Λliι·e (ΑΜκη) Jίees 13. Με την κιiρη του στη //illa Η.eι'5
15. Με την οικογt'νειά ιου στη l'κιίρο

1 ϊ. αιιlιbeτt Bowltι_)' 18. Dudley Clω'ke

 ··-·--·-- ---·- -· · --------------------....

20. David Balftuτ (1936)

> -:<:γ-~:;-.-·, - .:-. (~_ · >· "·.

19. Ο Αnth~ιι-ν Si1n;ruls

σεμεyιiλ'rz~ηλzΚ-iα

2i . .'iiι Micfιrιfi
I'alaiτel

23. Ιrιιι Piτie

24_ lJaιιirf Γαιι'.1011

 . Ι';ϊ

25. J>ωιιelα
t
l,οιιi!ιιηιrl

26. Τ/ιοιιιω
Βοιιιηιaη

2ϊ. Γεδf'ών
Αyyελιίrιο-υλοc
ιί "Γφάιημος ,Ηεζάτος,.
ιj ,,()δυσυ/ας•.• κλπ .

28. Ατt/1υτ f'V/Jita!I

29. Haτolrl σibson

30. //lαΔiιιιiτ H'ol/soπ

1
 31. Η μοναδική, ίσως, φωτογραψiα των «Rusta.111 Bιιild-ing·s», t.'δρας της SOE Kαipov ( 1943).
Οφείλεται στον Michael ~Vατd. Λ.iyους μοήνες ιιριν από τον θάνατό του, μου χάρισε iνα αντίγραφό της

32. Τοτιαλιό κτ-ήριο του ξενοδοχείου «1z:ιιιiΤ Palace•, ε'δpας των κατασκόπων στη Σμύρνη
33. Το παράρτημα ιου Βρειαν1.κού Προζενείου,
έδρα των μυιm·κών υπηpεmών στη Σμύρvιz

34. Η ιι.ανσ~όν « Williaιn.s »

35. 8atτιet Lιψϊ Τοuπι t.Ιιιiιzς 36. JιVillιelπι Cαιιω·is

37. Πιiννης
Χανάc

38. Γιriννης
Λ1ιιαλωτιίς

Ί9. Cleιιl'land
Μ. Κιιhlι'

-10. fJoιιl
Leτ.ιeτkϋlυι
 1
-1/ . Λνf.'σιιις
Μιιαλωτιί~

-12. Βψyiλιος
Βιρyιλίου

-13. Δημ ψpης

Γιαλοι.ίpης ·

-1-1. Ειιάyyελο<.
ΛναyηJσιοιι

·15. NiMιc
Πιzλιάτης
11
'

-16. Κώσια(
Κουμουνι'iοιίρος
47. Σταμάτης
Μηvιώτης

48. Κώστας
Κατσουλά'λ"'f/,ς

49. /Ηαιθαiος
Ζιrμαpης

50. Αθα·νάσιος
Ζάγκας·

51 . Ευyiνως
Βαλασriκης

52. Αλέξανδί;ος
Λεβiδης
 :
1
:_' '
f1'
·i*

5 3. Αρχ;ι.επ iσκιιιιος
Χρϊiσανθος

5-1. Παναy~ώτης
Κώνσιπς

55. Αλϊξανδpος
Ζάννας

56. Χαράλαμπος
Κοιιτσοyιαννόnο-vλος

57. Δημψρης
Μ rιαpδόrιοιιλος

58. Λϊλα
Καραγιάννη
59. Ιiιιιίρι
lβc'tνωφ lαϊ1Υψα(

60. Κων(παν1 iνος

Δοξιάδης

61. 11αναyιτδιψ
/l ιικουpϊζος

62. Γιίδpyυς
!Ίιlαρyfτης

63. Οjαι;/ι (;α.;-/ι.e)'

σε εκλ'ρομιί
μετσυς Ree.1

6·1. l~πηιlι
Λlacaskie
 66. Παραμονiς πzς μάχψ τψ Λiρον, ύιπι:ρα απr5
σ1ίσκεψη στο σιιiπ τοv Νοeϊ Πα.1. Λπr5 αριοτφά:
Σι1ρά πρώτη (καθ.): Πλοiαρχος Ρωιl Βπ'πι.η,eτ. η
γραμματέας ιοv στρατηyοιί Α. (; . Α πωld. ο στρα­
τηyός Anιold, Χ Τσιyά171;,ς. Σειρά δεύτφη: Χ. Γο­
;ΙRCES ·~ιατιiς, άyνωιπος, Ν. Η.η.ς, άyνωστος. Σι:φcί φϊτη:
Ταyματάρχιzςj. Cliτi.1/ian. άyνι;χιτος, Λ . (.:aTidia

68. Ιφός
Λόχοι;

6ϊ. Οι βpΠ(l'Ι'ΙΚiς Δυνάμεις Καταδρομτδν,

ιί Ειδικι'ς Δυνάμει<,

69. Η ατιόδειεη
του Αλ. Λtβίδη
ιιρσς ων Τοzωι
 70. Οκτώ/~ηος 1941, Κιίφο. Λιιci αριστφ(i:
Όρθιος, ο]οh1ι Λtkiπsοιι. Στη μέσrz, όρθιο<;
ο Χ Γραμματικάκης.
Καθι(ποι': Δε1ίτερος από αρισιφ(i,
ο]. ΙΥ C:. Uι·a.ig

71 . Σε αrι.οστ.ολ·ή ( 1944 ).
Στη μέση ο Noel Rees·
ιψώως αoci αριστερά, ο υιιdley Benπett

72. Από δεUωση του δημάρχου (βαλή)

τηι; Σμιiρνης Σε πρώτο πλάνο, ο (Υιίμαρχος.
Πίσω ιου, δε{ιά, ο Αρ. Μηλιαρέσης.
Στην άκρη αριστ.εpά, ο Noel Ree.s

73 . Ου[νσιον Τσώρωιλ
και Γεώpyως ΠατιανδριΌ11
( Ρiιμ1z, Α ιίγουστος Ι 944)

74. Η ταυτότιzτα του Noel Rees στφι f8LD

 75. Η Χίος ε),εύθεριz . Οι επίσημοι πpοσι'ρχονιαι
σιο παλιό Δημαρχείο της πόλιzς για rη:ν τελετή.
ι!rιό αp1.σrεpά: Bill C1oxton, Παύ.lος Δημόπουλος,
]. S (;rιvψbell και i'l/oel Rees

76. •.Μοναρχοφασiσιες» αξ~ωματικο·f,

έγκλεωτοι στο ιτφαιόπεδο του Λ1eryayou.rι

77. Ο Noel Rees με συνεργάτες ιου, στον Τσεσμf.

Αrιό αpισιερά: Νοί?l Ree.>, άyνωιπος,
Χριστόφορος Ευστρατίου, Νiκος Διαμανzάρa('
και. S!teνket Μιιϊιzς

78. Ο Φώτης Κατσουράκης

rιαραλαμβιίνε~ ιον Χρυσι5 Σταυρό
της Εκκλησίας Δωδεκανιίσου ( 1994)
79. Ο «Αδρίας" με την αψιι'ρωσιz τον Ιωάννη Τούμιια προς τον Noi!l Rn-1

80. Η βάση τον Νοeϊ Ree~ σιψ Α γριλψi

 81 /-/βάση τοιι Νοέl Heεs στο Κιόσπ

82. Η θαλαμιzyός ιου ΝιιΡΙ Reeό, " Βπιwιιeιι. •

 83. Η άψιξη ιον βpετανο-ελλψι'Κού στόλου στον Πειραιά (18. 10.1944)

- -- - - -- ·- ---········----·········
............

ι--- - -· ·---------·
84. Τελετ-ιί yι.α την Αιι.ελευθipωση. στον Άyνωσιο Σιραιιώτη .
Πρώτη σεφri: Δεύτερος από αριιπερά (με σ·κιιμμι'νο κεφάλι) ο Noel H.ees. Δεξιά ιου ο.fοlω l~eαtλαπι
1

·ι
 ΤΟ Β!Β Λ!Ο ΤΟϊ ΠΕΤΡΟϊ ΣΤ. ΜΑΚΙ'Η-ΣΤΛ ίΚΟΥ
«Ο ΑΓΓΛΟΣ ΠJ'ΟΞΕΝΟΣ"

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚf ΜΕ CΙ'-ΑΠΛΑ, BASKEHVlLιE,

DIDOT, ARTEMISIA & POHSOt\ ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗ

ΘΗΚΕ ΣΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΩΚΕΑΝlΔΑ'" ΤΑ ΦΙΛΜ ΚΑΙ ΤΟ

ΜΟΝΗΖ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩt\ ΕΠΝΑΝ ΛΠΟ ΤΗΝ «AC
CESS Α.Ε.". ΤϊΠΩΘΗΚΕ ΤΟΝ ΝΟΕΜΒΡΙΟ ΤΟϊ 20!1 ΣΕ
2.000 ΑΝΤΠϊΠΑ ΑΠΟ ΤΗ "Μ. ΣJΠΡΟϊ ~} ΣΙΑ ι\..Ε. "
ΚΑΤ Η ΒΙΗι\ΙΟΔΕΣΙΑ ΕΠ ΝΕ ΣΤΗΝ «ΤΣlΑΔΗΣ ΠΑ.ΝΤΕ
ΛΗΣ δ nor Ο.Ε.» . ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ ΕΠΙΜ.ΕΛΗΘΗΚΕ

Ο ΔΗΜΗΤ!'ΗΣ Θ ΑΝΑΣ
 ----~~ ,

Στn διάρκεια του 8' Παγκοσμίου Πολέμου, η μοίρα της Ελλάδας

εξαρτήθnκε σε μεγάλο Βαθμό από τις αποφάσεις Βρετανών: Πολι­
τικών, διπλωματών, στρατιωτικών, στελεχών μυστικών υπηρεσιών
και πρακτόρων τους. Ο Πέτρος Μακρής-Στάϊκος μάς παρουσιάζει
έναν από αυτούς: Τον Noel Rees, επικεφαλής της θρυλικής Secret
lηtelligeηce Service, της ΜΙ9 και άλλων Βρετανικών υπηρεσιών
στn Σμύρνη. Φιλέλλnνας, ευφυής, δυναμικός και με άκαμπτο χα­
ρακτήρα, γόνος πλούσιας οικογένειας με Βαθιές ρίζες στην Ανα­
τολική Μεσόγειο, ο Rees οργάνωσε και διηύθυνε την κατασκοπία
'
εις Βάρος του Άξονα στο Αιγαίο πέλαγος και στις κύριες ελληνικές
πόλεις. Παράλληλα, υπήρξε υπεύθυνος για τη διαφυγή πολλών δε­
κάδων προσώπων, πολιτικών, στρατιωτικών και άλλων, από τnν
κατεχόμενn Ελλάδα. Πλούσιο σε λεπτομέρειες, τολμηρό στην ανά­
λυσή του και σχολαστικά τεκμηριωμένο, το Βιβλίο προσφέρει νέα
στοιχεία για τον σκιώδη κόσμο των μυστικών υπnρεσιών και την
επίδρασή τους στη Βρετανική πολιτική σε σχέση με την Ελλάδα και
την Αντίσταση. Συμπληρώνει πολλά κενά στην εικόνα μας για την
ελληνική ιστορία της εποχής και είναι ικανό να προκαλέσει σοβαρό
διάλογο και προβληματισμό.

John Ο. /atrides
Southern Connecticut State Uniνersity

Μακέτα εξωφύλλου:
www.oceanida.gr
Νατάσσα Πόντου

© Α lmperial War Museum '9 789604 106509