ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ (ΕΛΠ 10)

ΑΚ. ΕΤΟΣ 2019-2020

ΘΕΜΑ 4ης ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Τίτλος:

1) Περιγράψτε τις περιόδους της Βυζαντινής Αρχιτεκτονικής και Ζωγραφικής

2) Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός αποτελεί ένα φαινόμενο με πολιτικές, κοινωνικές

και εθνικές εκφάνσεις, που εκτείνεται χρονικά από τα τέλη του 17 ου ως τις αρχές
του 19ου αιώνα.

α) Ποιοι παράγοντες ευνόησαν το φαινόμενο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού;

β) Ποια είναι τα γενικά χαρακτηριστικά του Νεοελληνικού Διαφωτισμού; Ποιοι

ήταν οι βασικοί φορείς του;

γ) Πώς επέδρασε στη διαμόρφωση της ελληνικής εθνικής συνείδησης;

ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΓEΩΡΓIΟΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ (STD142152)

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΓΓΕΛΟΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΘΗΝΑ, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2020

Πίνακας περιεχομένων
1. Η Βυζαντινή Αρχιτεκτονική και Ζωγραφική..............................................................................3
1.1. Παλαιοχριστιανική περίοδος (330-641 μ.Χ.) 3
1.2. Πρωτοβυζαντινή περίοδος (641-843 μ.Χ.) 4
1.3. Μεσοβυζαντινή περίοδος (843-1204 μ.Χ.) 5
1.4. Υστεροβυζαντινή περίοδος (1204-1453 μ.Χ.) 5
2. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός 6
2.1. Παράγοντες που ευνόησαν τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό 7
2.2. Τα χαρακτηριστικά και οι φορείς του Νεοελληνικού Διαφωτισμού8
2.3. Η διαμόρφωση της ελληνικής εθνικής συνείδησης 9
Βιβλιογραφία 11

2
1. Η Βυζαντινή Αρχιτεκτονική και Ζωγραφική

Στις απαρχές του χριστιανισμού, από τον 1 ο αιώνα μ.Χ. έως τις αρχές του 4ου μ.Χ. οι
ανάγκες της χριστιανικής κοινότητας καλύπτονταν κυρίως σε οικίες 1. Η Βυζαντινή
αρχιτεκτονική και ζωγραφική αρχίζει με την επικράτηση του χριστιανισμού τον 4 ο
αιώνα, από τα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου έως την άλωση της
Κωνσταντινούπολης το 1453. Τέχνη η οποία άρχισε από την πρωτεύουσα της
Αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη και επεκτάθηκε σε μεγάλο μέρος της μεσογείου
και της ανατολικής Ευρώπης, μέχρι την Ρωσία και Αρμενία, έχοντας επιρροές από την
δύση και το Ισλάμ2.
Θα πρέπει να χωρίσουμε αυτήν την μεγάλη περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (ή
πιο σωστά την Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας), εκτός από τους
πρωτοχριστιανικούς χρόνους, όπου έχουμε μόνο κάποια ταφικά μνημεία και κάποιες
τοιχογραφίες που απεικόνιζαν κάποια σύμβολα και ζώα, αλλά και σκηνές από την
Παλαιά Διαθήκη κυρίως. Στην παρούσα εργασία θα εξετάσουμε την άνθηση της
αρχιτεκτονικής και την ζωγραφικής, η οποία ξεκινάει από το 330 μ.Χ. έως 641 μ.Χ. την
λεγόμενη παλαιοχριστιανική περίοδο. Η πρωτοβυζαντινή περίοδο από 641 μ.Χ. έως 843
μ.Χ., όπου έχουμε και το τέλος της εικονομαχίας. Ακολουθεί η μεσοβυζαντινή περίοδος
από το 843 μ.Χ. έως την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204
μ.Χ. Τέλος θα εξετάσουμε την υστεροβυζαντινή περίοδο ή αλλιώς η περίοδος των
Παλαιολόγων από το 1204 μ.Χ. έως την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους
Οθωμανούς. Υπάρχει και η μεταβυζαντινή περίοδος έως το 1830 με την ίδρυση του
ελληνικού κράτους η οποία δεν αποτελεί έργο μελέτης στην παρούσα εργασία 3.

1.1. Παλαιοχριστιανική περίοδος (330-641 μ.Χ.)

Σε αυτήν την πρώτη περίοδο, αποτελεί ένα μεταβατικό στάδιο όπου η ρωμαϊκή
παράδοση συναντάει την χριστιανική τέχνη. Έτσι βλέπουμε την Βασιλική και το
περίκεντρο κτήριο σε τέσσερις βασικές παραλλαγές: την δρομική βασιλική, την βασιλική
1
Γιαννόπουλος Ι., 2000, σελ.387-388
2
Γαλάβαρης Γ., 1978, σελ. 354-358
3
Μουρελάτος Δ., 2012, σελ. 2-45

3
με εγκάρσιο κλίτο, την σταυροειδής βασιλική, η οποία επί Ιουστινιανού συνοδεύεται με
τρούλο (τρουλαία)4. Η Αγία Σοφία αποτελεί το σπουδαιότερο δείγμα, αλλά και σύμβολο
εξουσίας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς
αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες. Ο τρούλος της στηρίζεται σε τέσσερις ογκώδεις πεσσούς,
με την βοήθεια τεσσάρων ημικύκλιων τόξων, οι οποίοι έδιναν μια αίσθηση του άπειρου5.
Στην ζωγραφική συνεχίζει η επιρροή της ελληνιστικής και ρωμαϊκής θεματολογίας με
τοπία και κοινές αναπαραστάσεις που αρχίζουν να έχουν και θρησκευτικά θέματα (π.χ. οι
τοιχογραφίες του Καλού Ποιμένα)6. Επίσης χρησιμοποιούν τα ψηφιδωτά για την κάλυψη
επιφανειών (δαπέδων και τοίχων) σε κατοικίες, ανάκτορα και ναούς, όπου κυρίως
βλέπουμε διάφορα θρησκευτικά σύμβολα και θέματα από την Αγία Γραφή7.

1.2. Πρωτοβυζαντινή περίοδος (641-843 μ.Χ.)

Αυτή η περίοδος σημαδεύτηκε από την εικονομαχία, μια σκοτεινή περίοδο όπου τα
μνημεία που σώθηκαν είναι ελάχιστα. Σε αυτήν την περίοδο στην αρχιτεκτονική
χρησιμοποιούνται νέα υλικά, όπως τούβλα αντί για ξύλα και αλλάζουν οι διαστάσεις των
ναών, οι οποίοι περιορίζονται σε μήκος αλλά αυξάνουν σε πλάτος και αλλάζει η διάταξη
του ιερού βήματος8.
Στην ζωγραφική, στα πρώτα χρόνια βλέπουμε μια στροφή προς τα ψηφιδωτά, αλλά και
μεγάλη διάδοση των φορητών εικόνων. Η συρρίκνωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
από τους Άραβες, θεωρήθηκε από πολλούς ότι έχασαν την θεία εύνοια και με την
λατρεία των εικόνων στρέφονταν προς την ειδωλολατρία, επηρεασμένοι και από την
θρησκεία των μουσουλμάνων, με αποτέλεσμα να καταστραφούν πολλές εικόνες και στην
θέση τους μπήκε ο σταυρός, αλλά και παραστάσεις από το ζωικό και φυτικό κόσμο. Στο
τέλος όμως νίκησε ο μοναχικός κόσμος, όπου με το επιχείρημα του Δαμασκηνού,
επικράτησε η άποψη ότι οι εικόνες είναι τα βιβλία των αγραμμάτων9.

4
Πανσελήνου Ν., 2010, σελ. 34
5
Μιχέλης Π., 2006, σελ.46-47
6
Πανσελήνου Ν., 2010, σελ. 43-44
7
Χατζηδάκη Ν., 1994, σελ. 10
8
Μουρελάτος Δ., 2012, σελ. 18
9
Γιαννόπουλος Ι., 2000, σελ.396-399

4
 1.3. Μεσοβυζαντινή περίοδος (843-1204 μ.Χ.)

Την περίοδο της εικονομαχίας, την διαδέχεται η περίοδος ακμής της Βυζαντινής τέχνης
κατά την διάρκεια της Μακεδονικής δυναστείας. Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου
έχουμε σταυροειδής με τρούλο, χωρίς όμως να απουσιάζει ο προγενέστερος τύπος της
βασιλικής. Οι ναοί είναι κομψοί αλλά πιο λιτοί, όπου κυριαρχεί ο οκταγωνικός με
τρούλο, όπου εσωτερικά επικρατεί η βασιλική και εξωτερικά η σταυρόσχημος 10.

Στην ζωγραφική έχουμε μια καθ’ ύψος ιεραρχημένη δομή του βασιλείου του Θεού,
όπου στον τρούλο απεικονίζεται ο Θεός περιβάλλεται από τους προφήτες και στην αψίδα
παριστάνεται η Παναγία με το θείο βρέφος ή μόνη, ο λεγόμενος δογματικός κύκλος. Από
τον 11ο αιώνα βλέπουμε στα ψηλά σημεία του ναού σκηνές από την επίγεια ζωή του
Χριστού11, γνωστός ως λειτουργικός κύκλος12. Στις εικόνες κυριαρχούν οι βαθυπράσινοι
τόνοι με μεγάλα μάτια , με μικρά χείλη και μύτη, όπου κυριαρχεί η θλίψη, εκτός από το
θείο βρέφος που είναι φωτεινό13. Αυτή η καινοτομία της απόδοσης των συναισθημάτων
(του πάθους και της οδύνης) που παρατηρείτε μετά τα μέσα του 12 ου αιώνα, οφείλεται
στην λεγόμενη κομνήνεια τεχνοτροπία14.

1.4. Υστεροβυζαντινή περίοδος (1204-1453 μ.Χ.)

Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους Φράγκους στο πλαίσιο της Δ΄
Σταυροφορίας και την κατάτμηση της Αυτοκρατορίας σε τέσσερα κράτη το Βυζάντιο
παύει να αποτελεί ισχυρό πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο. Γι΄ αυτό βλέπουμε ότι δεν
υπάρχουν αρχιτεκτονικές καινοτομίες σε σχέση με το παρελθόν παρά μόνο σε κάποια
μνημεία που βλέπουμε επιδράσεις από την γοτθική αρχιτεκτονική επηρεασμένη από τους
Φράγκους, με χαρακτηριστικότερο στοιχείο τις οξυκόρυγες αψίδες15.

10
Γιαννόπουλος Ι., 2000, σελ.392-393
11
Μουρελάτος Δ., 2012, σελ. 33-35
12
Γιαννόπουλος Ι., 2000, σελ.400
13
Γιαννόπουλος Ι., 2000, σελ.401
14
Πανσελήνου Ν., 2010, σελ. 189-191
15
http://art-e-painting.blogspot.com/2012/05/blog-post.html

5
 Στην ζωγραφική αν και δεν έχουμε το βάρος της προηγούμενης περιόδου, ακολουθούν
τα πρότυπα της προηγούμενης εποχής, αλλά εμπλουτίζουν τα θέματα τους, με τα παιδικά
χρόνια και τα πάθη του Χριστού, σκηνές από το βίο της Παναγίας, αλλά και παραστάσεις
από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη16.

Η Δυναστεία των Παλαιολόγων που ξεκινά το 1259 και ιδίως μετά την ανακατάληψη
της Πόλης το 1261, αποτέλεσε την τελευταία άνθηση της βυζαντινής τέχνης, με έντονη
αλληλεπίδραση με τους Ιταλούς καλλιτέχνες17. Οι μορφές αποκτούν ατομικότητα,
κομψότητα, κίνηση και γίνονται πιο εκφραστικά με περισσότερα χρώματα. Αυτή την
περίοδο κυριαρχούν δύο τάσεις: α) η Μακεδονική Σχολή από τα ανώτερα στρώματα της
Κωνσταντινούπολης, όπου κυριαρχούν τα ζωηρά χρώματα, η κίνηση και η ελεύθερη
απόδοση των μορφών μέσα από ένα έντονο συγκινησιακό στοιχείο. β) Η Κρητική Σχολή
(υπό βενετική κυριαρχία) η οποία εκτόπισε, τελικά, την Μακεδονική Σχολή και έφτασε
σε μια εκφραστική πληρότητα, όπου χρησιμοποιούσε πιο σκοτεινά χρώματα και
εξέφραζε περισσότερο το άυλο και πνευματικό στοιχείο, έχοντας ως πιο γνωστό
εκφραστή τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο18.

2. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός

Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός ανέδειξε τις ιδέες της πνευματικής ελευθερίας, του ορθού
λόγου, την απόρριψη της αυθεντίας, της επιστήμης, την ανεξιθρησκία, την ισότητα όλων
απέναντι στο νόμο, αλλά κυρίως το ότι η εξουσία δεν είναι θεόσταλτη και πρέπει να
πηγάζει από το λαό19. Η κορύφωση του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού οδήγησε στην
Γαλλική επανάσταση το 1789, η οποία είχε ευρεία αποδοχή από τους λαούς της
Ευρώπης, οι οποίοι επιθυμούσαν την ανατροπή των απολυταρχικών καθεστώτων 20.
Αυτές οι ιδέες ανατροπής δημιουργήθηκαν και στους σκλαβωμένους λαούς της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και κυρίως στους Έλληνες, στους Σέρβους και στις
16
http://art-e-painting.blogspot.com/2012/05/blog-post.html
17
http://art-e-painting.blogspot.com/2012/05/blog-post.html
18
Γιαννόπουλος Ι., 2000, σελ.401-402
19
Μαργαρίτης Γ., 1999, σελ.29-32
20
Βισβιζή Δοντά Δ., 1975, σελ.367

6
Παραδουνάβιες ηγεμονίες. Μέσα σε αυτό το κλίμα οι επιφανείς Έλληνες που είχαν
οικονομική, πνευματική αλλά διοικητική ανάπτυξη μέσα στα όρια της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, αλλά και έξω απ’ αυτήν. Άρχισαν να μεταφράζουν σημαντικά έργα των
ευρωπαίων διαφωτιστών και κυρίως να στρέφονται προς τους αρχαίους Έλληνες,
θεωρώντας ότι είναι οι συνεχιστές τους21. Ποίοι ήταν όμως οι βασικοί παράγοντες που
έφεραν στον ελλαδικό χώρο τις ιδέες του Διαφωτισμού;

2.1. Παράγοντες που ευνόησαν τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό

Από τα τέλη του 17 ου αιώνα άρχισαν να δημιουργούνται για τους έλληνες του
εξωτερικού οι κατάλληλες συνθήκες για την οικονομική, πνευματική και διοικητική
ανάπτυξη τους. Αυτή η ανάπτυξη, τους έφερε κοντά στον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και
των ιδεών του, όπως είδαμε και παραπάνω. Με την σειρά τους οι έλληνες του
εξωτερικού προσπάθησαν να μεταδώσουν αυτές τις ιδέες και στην υπόδουλη Ελλάδα, με
την ίδρυση σχολείων, εκδόσεις βιβλίων, εφημερίδων, υποτροφίες κ.α.22.

Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός έγινε σε τρείς φάσεις: α) Η πρώτη φάση, ή πρώιμη

περίοδος έγινε από το 1700 έως το 1750 και κυριαρχείται από τους Φαναριώτες, με
βασικούς εκπροσώπους την οικογένεια των Μαυροκορδάτων, οι οποίοι για πρώτη φορά
μέσα από τις χειρόγραφες μεταφράσεις, έχουμε στα ελληνικά, έργα δυτικών συγγραφέων
και φιλοσόφων που προσανατολίζονται προς το έργο του Πλάτωνα και των νέων ιδεών
του Διαφωτισμού. β) Η δεύτερη περίοδος από το 1750 έως το 1800 υπάρχει μια έντονη
αύξηση της εκδοτικής δραστηριότητας, με μείωση του εκκλησιαστικού βιβλίου, την
επιρροή από την Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια, αλλά και το έντονο ενδιαφέρων για την
ιστορία, ιδίως των αρχαίων ελλήνων, αλλά και στο έργο σπουδαίων διαφωτιστών, όπως
Λοκ, Βολταίρος κ.α. Τέλος η Τρίτη περίοδος, η προεπαναστατική περίοδο με την
συμβολή του Αδαμάντιου Κοραή, αλλά και το ρεύμα του ρομαντισμού23.

Βλέπουμε λοιπόν ότι οι κύριοι παράγοντες που οδήγησαν στον Νεοελληνικό

Διαφωτισμό είναι η οικονομική ανάπτυξη των ελλήνων, η οποία έφερε και την

21
Ηλιού Φ., 2003, σελ.10
22
Κατσιαρδή Hering Ο., 2003, σελ. 103-104
23
Αργυροπούλου Ρ. & Ταμπάκη Α., σελ. 3-32

7
πνευματική τους ανάπτυξη και μέσα από τις επαφές τους με την Ευρώπη και τις νέες
ιδέες, τους έφερε σε επαφή με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό θεωρώντας τους εαυτούς
τους συνεχιστές τους.

2.2. Τα χαρακτηριστικά και οι φορείς του Νεοελληνικού Διαφωτισμού

Ο Νεοελληνικός διαφωτισμός αν και εμπνεύστηκε από τον Ευρωπαϊκό, παρουσιάζει

κάποιες διαφορές, που βασίζονταν στις ιδιαίτερες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες των
ελλήνων. Ο υπόδουλος ελληνισμός βρήκε μέσα από τις ιδέες του διαφωτισμού, αλλά και
την διασύνδεσή του με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, την χαμένη αυτοπεποίθηση του
και την θέληση για την εθνική παλιγγενεσία. Αυτή η διασύνδεση θα γίνει μέσα από την
μελέτη της ιστορία, όπως γίνεται και με στην υπόλοιποι Ευρώπη, με την αντικατάσταση
αρχαίων ελληνικών ονομάτων αντί των χριστιανικών, το οποίο έγινε για τονιστεί αυτή η
συνέχεια και το ενδιαφέρον για λαϊκές παραδόσεις που στήριζαν αυτή την συνέχεια 24.

Επίσης θα πρέπει να αναφέρουμε το δίλημμα που είχαν οι λόγιοι της εποχής για την
χρήση της αρχαΐζουσας ή καθομιλουμένης. Οι προσκείμενοι στην αρχαιοελληνική
γλώσσα θεωρούσαν ότι με αυτόν τον τρόπο απομακρύνονται από την βαρβαρότητα,
αλλά προσεγγίζουν καλύτερα με αυτόν τον τρόπο την σοφία των αρχαίων προγόνων τους
και κυρίως νομιμοποιούν την καταγωγή τους απέναντι στους ξένους ως ένα έθνος με
μακραίωνη ιστορία25. Από την άλλη πλευρά οι οπαδοί της καθομιλουμένης, θεωρούσαν
ότι με αυτόν τον τρόπο ο απλός λαός θα μπορούσε να φτάσει πιο εύκολα στην γνώση,
επηρεασμένοι και από τους Ευρωπαίους οι οποίοι αντίστοιχα χρησιμοποιούσαν τις
εθνικές τους γλώσσες αντί των λατινικών 26. Σε αυτήν την λεγόμενη μάχη των
«φυλλαδίων» θα επικρατήσει τελικά σε μεγάλο βαθμό η «μετακένωση» του Αδαμάντιου
Κοραή όπου μέσα στα πλαίσια ένταξης των ευρωπαϊκών ιδεών του διαφωτισμού στα
ελληνικά δεδομένα αντίστοιχα και η ελληνική γλώσσα θα βασιστεί στην ομιλούμενη
«καθαρισμένη» όμως από ξένες λέξεις και μια γενικευμένη διόρθωση από τους λόγιους 27.

24
Κατσιαμπούρα Γ., 2000, σελ. 427-428
25
Δημαράς Κ.Θ., 1989, σελ. 93-119
26
Κατσιαμπούρα Γ., 2000, σελ. 434-436
27
Κατσιαμπούρα Γ., 2000, σελ. 435

8
 Άλλοι σημαντικοί φορείς του Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι ο Ευγένιος Βούλγαρης
ο οποίος μετάφρασε πρώτος τον Βολτέρο και ήταν υπέρμαχος της ανεξιθρησκίας, ο
Ρήγας Φεραίος ο οποίος επιθυμούσε την απελευθέρωση των λαών των Βαλκανίων, οι
οποίοι θα αντικαθιστούσαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία κ.α.

2.3. Η διαμόρφωση της ελληνικής εθνικής συνείδησης

Η κορύφωση του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού είναι η Γαλλική επανάσταση και η

κορύφωση του Ελληνικού Διαφωτισμού είναι η επανάσταση του 1821, με τελείως όμως
διαφορετικούς στόχους, η Γαλλική επανάσταση είχε ως στόχο την ανατροπή του
απολυταρχικού καθεστώτος και η Ελληνική την απελευθέρωση από τον Οθωμανικό
ζυγό. Ο βασικός όμως παράγοντας για την απόκτηση της εθνικής συνείδησης ήταν ο
Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ο οποίος κατάφερε να συνδέσει τους νεοέλληνες με τους
έλληνες της αρχαιότητας και παρά την «Ιερή Συμμαχία» των νικητών του Ναπολέοντα,
που είχαν ως σκοπό να καταπνίξουν κάθε προσπάθεια ανατροπής ή επανάστασης από
τους λαούς. Οι ιδέες όμως του Διαφωτισμού είχαν ήδη ριζώσει στον ελληνικό λαό και η
απόκτηση εθνικής συνείδησης και η ιδέα της επανάστασης ήταν μη αναστρέψιμη. Σε
αυτό βοήθησε το κίνημα του ρομαντισμού, με κύριο εκφραστή τον Λόρδο Μπάιρον, που
με την βαρύτητα στην πίστη για ελευθερία και στο συναίσθημα, βοήθησε να
καλλιεργηθεί ένα φιλελληνικό κλίμα σε όλη την Ευρώπη, το οποίο μεταφράστηκε και σε
υλική βοήθεια, αλλά και η ανάληψη του Υπουργείου εξωτερικών της Μεγάλης
Βρετανίας από τον Κάνιγκ. Σημαντικό ρόλο προς αυτήν την κατεύθυνση έπαιξαν και οι
διάφορες μυστικιστικές οργανώσεις και μασονικές στοές, με κύρια την «Φιλική
Εταιρεία»28. Βλέπουμε λοιπόν ότι οι έλληνες διαφωτιστές κατάφεραν να αφυπνίσουν την
ελληνική συνείδηση και να συνδέσουν, παρ’ όλες τις δυσκολίες, τους νέους έλληνες με
τους αρχαίους και να ξαναφέρουν στο προσκήνιο τις αρχές και τα ιδεώδη του αρχαίου
πολιτισμού.

28
Μαργαρίτης Γ., 1999, σελ.36-37

9
Βιβλιογραφία:

 Αργυροπούλου Ρ. & Ταμπάκη Α., «Νεοελληνικός Διαφωτισμός», σελ. 3-32, στο

http://users.uoa.gr/~atabaki/Diaphotismos.pdf, (τελευταία πρόσβαση 03/04/2020).

 Βισβιζή Δοντά Δ., (1975), Συνέδριο της Βιέννης (1792-1815), στο Ιστορία του
Ελληνικού Έθνους, Εκδόσεις Εκδοτική: Αθηνών, Αθήνα, σελ.367.

 Βλάχου Σ., (2012), «Βυζαντινή Τέχνη», στο http://art-e-

painting.blogspot.com/2012/05/blog-post.html, (τελευταία πρόσβαση
03/04/2020).

 Γαλάβαρης Γ., (1978), «Πρωτοβυζαντινή Τέχνη», στο Ιστορία του Ελληνικού

Έθνους τόμος Ζ΄, Εκδόσεις: Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, σελ. 354-358.

 Γιαννόπουλος Ι., (2000), «Βυζαντινή Τέχνη: Αρχιτεκτονική, Ζωγραφική,

Γλυπτική», στο Γιαννόπουλος Ι., Κατσιαμπούρα Γ., Κουκουζέλη Α., Εισαγωγή
στον Ελληνικό Πολιτισμό, Τόμος Β΄, Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού
Πολιτισμού, Εκδόσεις: ΕΑΠ, Πάτρα, σελ. 387-402.

 Δημαράς Κ.Θ., (1989), Νεοελληνικός Διαφωτισμός, 5η Έκδοση, Εκδόσεις: Ερμής,

Αθήνα, σελ. 93-119.

 Ηλιού Φ., (2003), «Νεοελληνικός Διαφωτισμός», στο Ιστορία του Νέου

Ελληνισμού 1770-2000, τ. 2ος, Εκδόσεις: Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ 10.

 Κατσιαμπούρα Γ., (2000), «Νεοελληνικός Διαφωτισμός», στο Γιαννόπουλος Ι.,

Κατσιαμπούρα Γ., Κουκουζέλη Α., Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, Τόμος Β΄,
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, Εκδόσεις: ΕΑΠ, Πάτρα, σελ.
427-436.

 Κατσιαρδή Hering Ο., (2003), στο Παναγιωτόπουλος Β., Ασδραχάς Σ.,

Κοκολάκης Μ., Τόλιας Γ., Δημητρόπουλος Δ., Κατσιαρδή - Hering Ο., Τζάκης
Δ., Καραπιδάκης Ν., Καλλιβρετάκης Λ., Κιτρομηλίδης Μ., Ψιμούλη Β.,
Μιχαηλάρης Π., Κρεμμυδάς Β., Ολυμπίτου Ε., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού

10
 1770-2000: Η Οθωμανική κυριαρχία, 1770-1821, Εκδόσεις: Ελληνικά Γράμματα,
Αθήνα, σελ. 103-104.

 Μαργαρίτης Γ., (1999), «Η Ευρώπη των επαναστάσεων», στο: Μαργαρίτης Γ.,

Μαρκέτος Σ., Μαυρέας Κ., Ροτζώκος Ν., Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική
Ιστορία, Εκδόσεις: ΕΑΠ, Πάτρα, σελ. 29-37.

 Μιχέλης Π., (2006), Αισθητική Θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης, Εκδόσεις:

Ίδρυμα Μιχάλη, Αθήνα, σελ.46-47.

 Μουρελάτος Δ., (2012), Βυζαντινή Αρχαιολογία και Τέχνη, Διδακτικές

Σημειώσεις, Αθήνα, σελ. 2-45, στο https://docplayer.gr/5342450-Vyzantini-
arhaiologia-kai-tehni-dionysios-moyrelatos.html, (τελευταία πρόσβαση
03/04/2020).

 Πανσελήνου Ν., (2010), Βυζαντινή ζωγραφική, Η βυζαντινή κοινωνία και οι

εικόνες της, 9η έκδοση, Εκδόσεις: Καστανιώτη, Αθήνα, σελ. 34-191.

 Χατζηδάκη Ν., (1994), Ελληνική Τέχνη, Βυζαντινά Ψηφιδωτά, Εκδόσεις:

Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, σελ. 10.

11