EAIiIB Gabriela Czapska, Pawe≥ FroÒ Rok II Grupa 2 Zespó≥ 4

Temat: Numer Êwiczenia:

Wahad≥o fizyczne 1

Data wykonania Data oddania Zwrot do poprawki Data oddania Data zaliczenia Ocena

1 Cel Êwiczenia
Zapoznanie siÍ z ruchem drgajπcym wahad≥a fizycznego. Wyznaczenie momentu bezw≥ad-
noúci bry≥ sztywnych przez pomiar okresu drgaÒ wahad≥a oraz na podstawie wymiarów
geometrycznych.

2 WstÍp teoretyczny
W celu w≥aúciwego przeprowadzenia doúwiadczenia, kluczowa jest znajomoúÊ poniøszych
pojÍÊ.

2.1 Ruch obrotowy

W ruchu obrotowym wokó≥ ustalonej osi, wszystkie punkty bry≥y poruszajπ siÍ po okrÍgach
o úrodkach leøπcych na jednej prostej zwanej osiπ obrotu, a okrÍgi te leøπ w p≥aszczyünie
prostopad≥ej do osi obrotu. Mówi siÍ, øe ruch obrotowy jest jednostajny, gdy prÍdkoúÊ kπtowa
jest sta≥a. W przeciwnym przypadku ruch jest niejednostajny.

2.2 Miara kπta

Miara kπta to wielkoúÊ opisujπca kπt wyraøona w odpowiednich jednostkach. NajczÍúciej
uøywa siÍ miary ≥ukowej, opisujπcej d≥ugoúÊ ≥uku wyciÍtego przez kπt z okrÍgu o promieniu
1 i úrodku w wierzcho≥ku kπta. Tak okreúlonπ miarÍ wyraøa siÍ liczbπ bezwymiarowπ i moøe
przyjmowaÊ wartoúci z zakresu 0 do 2fi. Jednostkπ miary ≥ukowej jest radian.

2.3 PrÍdkoúÊ kπtowa

PrÍdkoúÊ kπtowa to wielkoúÊ wektorowa opisujπca ruch obrotowy. Leøy w osi obrotu cia≥a
i jest skierowana zgodnie z regu≥π úruby prawoskrÍtnej. PrÍdkoúÊ kπtowa jest równa kπtowi
zakreúlonemu podczas ruchu podzielonemu przez czas. Oznacza siÍ jπ jako Ê (ma≥a grecka
litera omega). PrÍdkoúÊ kπtowa w uk≥adzie SI jest wyraøana w radianach na sekundÍ: [Ê] =
rad/s = s≠1 .

–
Ê=
Ât
gdzie: Ê - prÍdkoúÊ kπtowa (w jednostkach SI: rad/s) – - kπt zakreúlony przez promieÒ
wodzπcy (w radianach) Ât - czas, w jakim odbywa siÍ ruch (w sekundach)

1
2.4 Przyspieszenie kπtowe
Przyspieszenie kπtowe to wielkoúÊ wektorowa opisujπca ruch obrotowy, która okreúla szyb-
koúÊ zmiany prÍdkoúci kπtowej:

ÂÊ
‘=
Ât

2.5 Moment bezw≥adnoúci

Moment bezw≥adnoúci, oznaczany literπ I, to wielkoúÊ fizyczna charakterystyczna dla ruchu
obrotowego cia≥a. WartoúÊ momentu bezw≥adnoúci zaleøy od masy cia≥a, po≥oøenia osi obrotu
i rozk≥adu masy cia≥a wokó≥ tej osi. Moment bezw≥adnoúci informuje nas o tym, jak roz≥oøona
jest masa cia≥a wokó≥ ustalonej osi obrotu. Im wiÍksza wartoúÊ momentu bezw≥adnoúci, tym
trudniej jest zmieniÊ ruch obrotowy cia≥a.

2.6 Wyprowadzenie momentu bezw≥adnoúci prÍta wzglÍdem osi

przechodzπcej przez jego úrodek masy
Rozwaømy jednorodny prÍt o d≥ugoúci l i masie m. Chcemy wyprowadziÊ moment bezw≥ad-
noúci tego prÍta wzglÍdem osi prostopad≥ej do prÍta i przechodzπcej przez jego úrodek masy.
Podzielmy prÍt na nieskoÒczenie ma≥e fragmenty dm o d≥ugoúci dx. Przez x oznaczmy
odleg≥oúÊ danego fragmentu od jednego z koÒców prÍta.
Moment bezw≥adnoúci dla kaødego fragmentu jest równy iloczynowi jego masy dm i
kwadratu odleg≥oúci x od osi obrotu:

dI = dm · x2

moment bezw≥adnoúci ca≥ego prÍta wzglÍdem danej osi:

⁄ l
I= dI
0

Podstawmy teraz wyraøenie na dI i granice ca≥kowania:

⁄ l
I= x2 dm
0

Dla jednorodnego prÍta masa dm danego fragmentu jest proporcjonalna do jego d≥ugoúci
dx.

m
dm = dx
l
Podstawmy to do równania na I:
⁄ l 1m 2
I= x2 · dx
0 l
Teraz moøemy wykonaÊ ca≥kowanie:
⁄ l
m
I= x2 dx
l 0

2
 Policzmy :
5 6l
m x3
I=
l 3 0
3 4
m l3 03
I= ≠
l 3 3
UproúÊmy :

m l3
I= ·
l 3
Ostatecznie, moment bezw≥adnoúci I jednorodnego prÍta o d≥ugoúci l i masie m wzglÍdem
osi prostopad≥ej do prÍta i przechodzπcej przez jego úrodek masy wynosi:

1 2
I= ml
3

2.7 Twierdzenie Steinera

Moment bezw≥adnoúci cia≥a wzglÍdem dowolnej osi obrotu jest równy sumie momentu bez-
w≥adnoúci tego cia≥a wzglÍdem osi równoleg≥ej do danej osi i przechodzπcej przez úrodek jego
masy oraz iloczynu masy cia≥a i kwadratu odleg≥oúci miÍdzy tymi osiami obrotu.

I = I0 + m · d2

Tw. Steinera znajduje zastosowanie w obliczeniach, gdy oú obrotu nie pokrywa siÍ z osiπ
przechodzπcπ przez úrodek masy bry≥y.

2.8 Moment pÍdu punktu materialnego

Moment pÍdu punktu materialnego wzglÍdem punktu O na osi obrotu jest iloczynem wek-
torowym. Poczπtek wektora ˛r leøy w punkcie O.

˛ = ˛r ◊ p˛ = m˛r ◊ ˛v
L

W tej równoúci:

˛ - Moment pÍdu
L
˛r - Wektor wodzπcy, od punktu O do punktu, którego moment pÍdu obliczamy
p˛ - PÍd punktu
m - Masa punktu
˛v - PrÍdkoúÊ punktu

2.9 Moment si≥y

Moment si≥y F wzglÍdem punktu O osi obrotu jest wielkoúciπ fizycznπ, która wywo≥uje ruch
obrotowy. To iloczyn wektorowy wektora wodzπcego ˛r punktu przy≥oøenia si≥y F˛ i tej si≥y.
Poczπtek wektora ˛r leøy w punkcie O.

3
 ˛ = ˛r ◊ F˛
M

2.10 Druga zasada dynamiki dla ruchu obrotowego

Jeúli wiÍcej niø jeden moment si≥y dzia≥a na cia≥o sztywne obracajπce siÍ wokó≥ sta≥ej osi,
wówczas suma momentów si≥y jest równa momentowi bezw≥adnoúci I pomnoøonemu przez
przyspieszenie kπtowe ‘:
ÿ
Mi = I‘.
i

2.11 Ruch Harmoniczny

Ruch harmoniczny jest rodzajem ruchu okresowego, w którym cia≥o porusza siÍ wokó≥ swojej
pozycji równowagi (po≥oøenia równowagi) wokó≥ ustalonej osi lub punktu. Równanie ruchu
harmonicznego opisuje pozycjÍ cia≥a w zaleønoúci od czasu:

x(t) = A cos(Êt + „)

Gdzie: - x(t) to pozycja cia≥a w chwili t, - A to amplituda ruchu (maksymalne wychylenie

od pozycji równowagi), - Ê to czÍstoúÊ kπtowa ruchu harmonicznego, - t to czas, - „ to faza
poczπtkowa.

2.12 Parametry Opisujπce Ruch Harmoniczny

• Amplituda (A): Amplituda to maksymalne wychylenie cia≥a od pozycji równowagi.

• Okres (T ): Okres to czas, w jakim ruch harmoniczny siÍ powtarza. Jest to czas, po
którym cia≥o wraca do swojej poczπtkowej pozycji. Okres jest odwrotnoúciπ czÍstoúci
(f ), czyli T = f1 .

• CzÍstoúÊ (Ê): CzÍstoúÊ ko≥owa, inaczej pulsacja (Ê), jest wielkoúciπ úciúle powiπzanπ
z czÍstotliwoúciπ, Ê = 2fif

• CzÍstotliwoúÊ (f ): CzÍstotliwoúÊ drgaÒ (f) informuje natomiast o liczbie pe≥nych

drgaÒ w czasie jednej sekundy.

2.13 Wahad≥o Fizyczne

Wahad≥o fizyczne to uk≥ad sk≥adajπcy siÍ z drutu lub liny zawieszonego na sta≥ym punkcie,
na koÒcu którego znajduje siÍ masa (zazwyczaj nazywana ciÍøarkiem). Ruch wahad≥a fi-
zycznego, dla niewielkich kπtów wychylenia, moøna w przybliøeniu opisaÊ równaniem ruchu
harmonicznego:

◊(t) = ◊0 cos(Êt)

Gdzie: - ◊(t) to kπt odchylenia od pozycji równowagi w chwili t, - ◊0 to maksymalne

odchylenie od pozycji równowagi, - Ê to pulsacja (czÍstoúÊ kπtowa) ruchu harmonicznego, -
t to czas.

4
2.14 Okres DrgaÒ
W przypadku wahad≥a fizycznego w przybliøeniu harmonicznym, okres drgaÒ wyraøa siÍ
wzorem:
Û
I
T = 2fi
mga
Gdzie: - T to okres drgaÒ wahad≥a, - I to moment bezw≥adnoúci wahad≥a, wzglÍdem
osi obrotu przechodzπcej przez punkt zawieszenia - a to odleg≥oúÊ úrodka masy wahad≥a od
punktu zawieszenia, - g to przyspieszenie ziemskie.

3 Uk≥ad Pomiarowy i Przebieg doúwiadczenia

Na uk≥ad pomiarowy sk≥ada siÍ statyw, na którym zawieszane sπ obrÍcz, a póüniej prÍt. Za
pomocπ przyrzπdów (suwmiarka, linijka z podzia≥kπ milimetrowπ) wykonujemy niezbÍdne
pomiary wymiarów, a za pomocπ wagi elektronicznej znajdujemy masÍ bry≥ (patrzy rys. 1)

Rysunek 1: Zaznaczenie wykonanych pomiarów wymiarów na bry≥ach, ze strony pracowni.

NastÍpnie umieszczamy badanπ bry≥Í na statywie i wprawiamy w ruch drgajπcy, za

pomocπ stopera mierzπc czas wykonania przez bry≥Í 30 pe≥nych drgaÒ. Wyniki spisujemy,
a samπ czynnoúÊ powtarzamy dziesiÍciokrotnie dla kaødej bry≥y.

5
4 Wyniki pomiarów

00 po
,00 100
100 100
100 100
,

100

Rysunek 2: Pomiary wykonane w pracowni.

5 Opracowanie wyników
OPRACOWANIE DLA PR TA:
Obliczymy momenty bezw≥adnoúci dla prÍta i pierúcienia na dwa sposoby - korzystajπc
z pomiarów okresu drgaÒ oraz z wymiarów geometrycznych. NastÍpnie przeprowadzimy
analizÍ b≥Ídu pomiarowego.

1. Obliczmy moment bezw≥adnoúci I0 wzglÍdem rzeczywistej osi obrotu korzystajπc z

6
 wzoru na okres drgaÒ: Û
I0
T = 2fi
mga

I0
T 2 = 4fi 2
mga

mga 2
I0 = T (1)
4fi 2
2
Podstawiamy wartoúci: m = 0, 747 kg, g = 9, 81 m/s , a = 0, 31 m, T = 1, 380 s:

2
(0, 747 kg)(9, 81 m/s )(0, 31 m)
I0 = (1, 380 s)2 ¥ 0, 1096 kg m2
4fi 2
2. Korzystajπc z twierdzenia Steinera przedstawionego we wstÍpie teoretycznym, ob-
liczmy moment bezw≥adnoúci Is wzglÍdem osi przechodzπcej przez úrodek masy.

Is = I0 ≠ ma2 (2)

Podstawiamy wartoúci: I0 ¥ 0, 1096 kg m2 , m = 0, 747 kg, a = 0, 31 m:

Is = 0, 1096 kg m2 ≠ (0, 747 kg)(0, 31 m)2 ¥ 0, 0378 kg m2

3. Obliczmy równieø moment bezw≥adnoúci wzglÍdem osi przechodzπcej przez úrodek

masy (geometryczny) Isgeom na podstawie masy i wymiarów geometrycznych. Zgodnie
z podrÍcznikiem, otrzymujemy :

1
ml2
Isgeom =
12
Podstawiamy wartoúci: m = 747 g = 0, 747 kg, l = 793 mm = 0, 793 m :

1
Isgeom = · (0, 747 kg) · (0, 793 m)2 ¥ 0, 0391 kg m2
12
4. Przyjmijmy niepewnoúci wielkoúci mierzonych bezpoúrednio:
Úq
(Ti ≠T )2
(a) Okresu T : u(T ) = n(n≠1) ,
u nas po podstawieniu n =10, T =1,380 s : u(T) = 0,00258 s
(b) Masy m: Na podstawie instrukcji wagi, u(m) = 1 g
(c) Wymiarów geometrycznych:
• D≥ugoúÊ prÍta: u(l) = 1 mm
• Odleg≥oúÊ a = 2l : u(a) = 0, 5 mm

5. Obliczmy niepewnoúci z≥oøone momentu bezw≥adnoúci I0 i Is korzystajπc z prawa

przenoszenia niepewnoúci wzglÍdnych
Û3 42 3 42 3 42
u(I0 ) u(m) u(a) u(T0 )
= + + 2 (3)
I0 m a T0

7
 u(m) = 0, 001 kg
m = 0, 747 kg
u(a) = 0, 5 ◊ 10≠3 m
a = 0, 31 m
u(T0 ) = 0, 0026 s
T0 = 1, 380 s
Û3 42 3 42 3 42
u(I0 ) 0, 001 kg 0, 5 · 10≠3 m 0, 0026 s
= + + 2 ¥ 0, 0043
I0 0, 747 kg 0, 31 m 1, 380 s
u(I0 )
u(I0 ) = I0 · = 0, 1096 kg m2 · 0, 0043 ¥ 0, 00047 kg m2
I0

Natomiast :

u(Is ) = u(I0 )2 + (a2 · u(m))2 + (≠2a · m · u(a))2 (4)

u(Is ) = (0, 00047 kg m2 )2 + ((0, 31 m)2 · (0, 001 kg)S2 + (≠2 · 0, 31 m · 0, 747 kg · (0, 0005 m)I2

¥ 0, 00056 kg m2

6. Obliczamy niepewnoúÊ uc (Isgeom ):

Û3 42 3 42 Û3 42 3 42
uc (Isgeom ) u(m) u(l) 0, 001 kg 0, 001 m
= + 2 = + 2 ¥ 0, 0029
(Isgeom ) m l 0, 747 kg 0, 793 m

uc (Isgeom )
uc (Isgeom ) = Isgeom · = 0, 0391 kg m2 · 0, 0029 ¥ 0, 00011 kg m2
Isgeom

7. Oceniajπc obie metody wyznaczania momentu bezw≥adnoúci, zauwaøamy, øe dok≥ad-

niejsza jest metoda ”podrÍcznikowa”wyznaczania momentu bezw≥adnoúci, tj. za po-
mocπ Isgeom .
Poniøsza tabela zawiera dotychczasowe wyniki obliczeÒ:

5 1

8. Ostatecznie, sprawdümy jak bardzo zbliøone wyniki uzyskaliúmy. Podstawiajπc do

wzoru:

|Is ≠ Isgeom |
k= (5)
(u(Is ))2 + (u(Isgeom ))2

8
 - -
-0.0378 kg m2 ≠ 0.0391 kg m2 -
k= ¥ 2, 137
(0.00056 kg m2 )2 + (0.00011 kg m2 )2
Wyniki uwaøane sπ zgodne, gdy k jest mniejsze od dwóch. Otrzymana wartoúÊ
k = 2, 137 úwiadczy o zbliøeniu wartoúci wyliczonej z pomiarów do tej obliczonej z
wymiarów geometrycznych.

OPRACOWANIE DLA PIERåCIENIA:

1. Obliczymy moment bezw≥adnoúci I0 wzglÍdem rzeczywistej osi obrotu ze wzoru (1).

2
W tym przypadku m = 1, 258 kg, g = 9, 81 m/s , a = 0, 096 m, T = 0, 89 s, wiÍc:

2
(1, 258 kg)(9, 81 m/s )(0, 096 m)
I0 = (0, 89 s)2 ¥ 0.0238 kg m2
4fi 2

2. NastÍpnie obliczymy moment bezw≥adnoúci Is wzglÍdem osi przechodzπcej przez úro-

dek masy ze wzoru (2):

Is = (0.0238 kg m2 ) ≠ (1, 258 kg) · (0, 096 m)2 ¥ 0, 0122 kg m2

3. Analogicznie do prÍta, obliczymy moment bezw≥adnoúci pierúcienia z wymiarów geo-

metrycznych. PierúcieÒ potraktujemy jako wydrπøony walec, którego moment bez-
w≥adnoúci wzglÍdem osi przechodzπcej przez úrodek masy, wyraøa siÍ wzorem:

1 2
Isgeom = m(Rw + Rz2 )
2
Podstawiajπc m = 1, 258 kg, Rw = 0, 093 m, Rz = 0, 108 m:

1
Isgeom = · (1, 258 kg) · ((0, 093 m)2 + (0, 108 m)2 ) ¥ 0, 0128 kg m2
2
Úq
(Ti ≠T )2
4. Niepewnoúci mierzonych wielkoúci wynoszπ: u(T ) = n(n≠1) = 0, 0036 s, u(m) =
0, 001 kg, u(Rw ) = 0, 0005 m, u(Rz ) = 0, 0005 m.

5. Obliczymy niepewnoúÊ momentu bezw≥adnoúci I0 i Is z prawa przenoszenia niepew-

noúci (wzór (3)):
Û3 42 3 42 3 42
u(I0 ) 0, 001 kg 0, 0005 m 0, 0036 s
= + + 2 ¥ 0, 0096
I0 1, 258 kg 0, 096 m 0, 89 s

u(I0 )
u(I0 ) = I0 · = 0.0238 kg m2 · 0, 0096 ¥ 0, 00023 kg m2
I0
NastÍpnie obliczymy niepewnoúÊ Is ze wzoru (4):

u(Is ) =

(0, 00023 kg m2 )2 + ((0, 096 m)2 · (0, 001 kg))2 + (≠2 · 0, 096 m · 1, 258 kg · (0, 0005 m)2

¥ 0, 00026 kg m2

9
 6. NastÍpnie wyznaczymy niepewnoúÊ momentu bezw≥adnoúci obliczonego ze wzoru ta-
blicowego:

ˆIsgeom R2 + Rz2 ˆIsgeom ˆIsgeom

= w = mRw = mRz
ˆm 2 ˆRw ˆRz
Û3 42
2 + R2
Rw z 2 2
uc (Isgeom ) = u(m) + (mRw u(Rw )) + (mRz u(Rz )) =
2
Û3 42
(0, 093)2 + (0, 108)2 2 2
0, 001 + (1, 258 · 0, 093 · 0, 0005) + (1, 258 · 0, 108 · 0, 0005)
2

¥ 9, 0 · 10≠5 kg m2

7. Podsumowanie

8. Sprawdzimy, czy wyniki otrzymane dwoma metodami sπ do siebie podobne. Podsta-

wiajπc do wzoru (5):
- -
-0, 0122 kg m2 ≠ 0, 0128 kg m2 -
k= ¥ 2, 133
(0, 00026 kg m2 )2 + (9, 0 · 10≠5 kg m2 )2

Podobnie jak w przypadku prÍta, k = 2, 133 úwiadczy o rozbieønoúci wyników otrzy-

manych z pomiarów i obliczonych z wymiarów geometrycznych.

6 Wnioski
Doúwiadczenie polega≥o na obliczeniu momentu bezw≥adnoúci prÍta i pierúcienia na swa
sposoby - ze wzoru na okres drgaÒ wahad≥a fizycznego oraz z podrÍcznikowych wzorów
na moment bezw≥adnoúci. Zarówno w przypadku prÍta jak i pierúcienia, wyniki otrzymane
dwoma sposobami róøni≥y siÍ od siebie; wspó≥czynnik k by≥ równy odpowiednio 2, 137 oraz
2, 133, przy czym wyniki uwaøalibyúmy za zgodne, gdyby by≥ mniejszy od 2.
Wp≥yw na niewielkπ rozbieønoúÊ danych móg≥ mieÊ czynnik ludzki - omy≥kowe odczy-
tanie wartoúci na stoperze, niedok≥adne zmierzenie wymiarów prÍta itd. Jednak otrzymane
wartoúci by≥y chociaø zgodne co do rzÍdu wielkoúci, co sugeruje przynajmniej czÍúciowo
poprawne wykonanie Êwiczenia.

10