Cz.

0 - Podstawy fizyki

~ ~ ~ MATEMATYKA W FIZYCE ~ ~ ~

Działania matematyczne niezbędne podczas uczenia się fizyki:

 dodawanie i odejmowanie ułamków – przed wykonaniem działania należy sprowadzić

ułamki do wspólnego mianownika:

 mnożenie ułamków – należy wymnożyć osobno liczniki i osobno mianowniki:

 dzielenie ułamków – należy zamienić dzielenie na mnożenie przez odwrotność:

 odwracanie ułamków – licznik staje się mianownikiem, a mianownik licznikiem:

 mnożenie potęg o tych samych podstawach – należy dodać wykładniki:

 dzielenie potęg o tych samych podstawach – należy odjąć wykładniki:

 mnożenie potęg o tych samych wykładnikach – należy wymnożyć podstawy:

 dzielenie potęg o tych samych wykładnikach – należy podzielić podstawy:

1
 podnoszenie potęgi do potęgi – należy wymnożyć potęgi:

 wzory skróconego mnożenia:

 wzory na pola i objętości:

 inne przydatne wzory:

przekątna kwadratu o boku a: √

√
wysokość trójkąta równobocznego o boku a:
obwód koła: 2πr

2
 ~ ~ ~ WYKRESY ~ ~ ~

Dane pomiarowe pochodzące z eksperymentów często przedstawia się na wykresach. Stąd

umiejętność ich rysowania i interpretacji jest niezbędna na maturze z fizyki.

a) funkcja liniowa

Wzór funkcji liniowej ma postać:

Przy czym parametr „b” to punkt przecięcia wykresu z osią y, zaś parametr „a” to
współczynnik kierunkowy prostej, który można wyliczyć na podstawie wykresu w sposób
następujący:
współczynnik kierunkowy tangens kąta nachylenia
prostej prostej do osi X

Funkcja liniowa dla b=0 przedstawia zależność wprost proporcjonalną y=ax, czyli „y” jest
wprost proporcjonalne do „x” (np. jak x rośnie 2 razy, to y też rośnie 2 razy), zaś „a” jest
współczynnikiem proporcjonalności i jest to wartość stała.

b) funkcja kwadratowa

Funkcja kwadratowa ma postać:

3
Przy czym warto umieć obliczyć deltę (tzw. wyróżnik trójmianu kwadratowego):

oraz miejsca zerowe:

Należy pamiętać, że miejsca zerowe muszą być prawidłowe nie tylko z punktu widzenia
matematyki. One muszą mieć również sens fizyczny! Wobec tego jeśli np. wychodzą dwie
odpowiedzi – dodatnia i ujemna, a liczymy czas, to prawidłowa będzie tylko odpowiedź
dodatnia (czas nie może być ujemny). Kształt funkcji kwadratowej nazywamy parabolą.

c) funkcja homograficzna

Funkcja homograficzna ma postać:

Gdy „p” i „q” są równe zero, funkcja ta przedstawia zależność odwrotnie proporcjonalną
(r/x), czyli „y” jest odwrotnie proporcjonalne do „x” (np. jak x rośnie 2 razy, to y maleje 2
razy), zaś „r” jest współczynnikiem proporcjonalności i jest to wartość stała. Taką postać
nazywamy również funkcją wymierną, a jej kształt to hiperbola.

r>0
r<0

d) funkcja wykładnicza

Funkcja wykładnicza ma postać:

Aby wyznaczyć „x” korzystamy z równoważności zapisu:

4
 e) funkcje trygonometryczne

Najważniejsze funkcje trygonometryczne kąta ostrego to:

Ich wykresy wyglądają następująco:

Funkcje te powtarzają się okresowo – sinus i cosinus co 2π, zaś tangens co π.

Warto również kojarzyć następujące zależności:






5
 ~ ~ ~ JEDNOSTKI ~ ~ ~

Każda wielkość fizyczna ma jednostkę (wyjątek to wielkości bezwymiarowe, ale ich jest
baaardzo mało). Są różne układy jednostek, przy czym najbardziej uniwersalnym jest
Międzynarodowy Układ Jednostek SI.

Układ ten wyróżnia 7 jednostek podstawowych (niezależnych od siebie i posiadających

wzorce):

 metr [m] (jednostka długości),

 kilogram [kg] (jednostka masy),
 sekunda [s] (jednostka czasu),
 amper [A] (jednostka natężenia prądu elektrycznego),
 kelwin [K] (jednostka temperatury; ),
 kandela [cd] (jednostka światłości),
 mol [mol] (jednostka liczności materii),

i dwie jednostki pomocnicze:

 radian [rad] (miara kąta płaskiego; ),

 steradian [sr] (miała kąta bryłowego).

UWAGA! Wszystkie pozostałe jednostki to jednostki pochodne, które można zdefiniować

przy pomocy jednostek podstawowych. Np.:

(newton)

(dżul)

(wolt)

Aby rozpisać jednostkę pochodną przy pomocy jednostek podstawowych (np. 1 N), należy
zapisać wzór w którym występuje wielkość fizyczna wyrażana daną jednostką (w przypadku
1 N jest to siła F i wzór np. a=F/m), przekształcić go ze względu na wielkość fizyczną której
jednostki szukamy (F=ma) i podstawić jednostki wielkości fizycznych stojących po prawej
stronie równania (1 N= 1kg · 1 m/s2). Jeśli w powstałym wzorze wciąż jest jednostka
pochodna, należy powtórzyć całą procedurę ponownie, właśnie dla tej jednostki.

6
 ~ ~ ~ PRZEDROSTKI ~ ~ ~

Często w zadaniach pojawiają się wielkości fizyczne, których wartości są podane

z przedrostkiem. Umiejętność sprowadzenia przedrostka do postaci wykładniczej jest
niezwykle istotna. Należy pamiętać, że:

oznaczenie nazwa mnożnik oznaczenie nazwa mnożnik

d decy 10-1 da deka 101
c centy 10-2 ha hekto 102
m mili 10-3 k kilo 103
µ mikro 10-6 M mega 106
n nano 10-9 G giga 109

UWAGA! Należy pamiętać, że wyjątkiem jest kilogram, który jest jednostką podstawową
wraz z przedrostkiem (czyli gram to już 10-3 kg).

7
 ~ ~ ~ WIELKOŚCI FIZYCZNE ~ ~ ~

Wielkości fizyczne to cechy ciał lub zjawisk, które można ZMIERZYĆ. Dzielimy je na:

 wielkości podstawowe – nie wymagające określenia przez inne wielkości fizyczne, np.
czas, długość, masa,
 wielkości pochodne – definiowane przy pomocy innych wielkości fizycznych, np.
prędkość, siła.

Wielkości fizyczne można też podzielić inaczej, na:

 wielkości skalarne – mają tylko wartość, np. masa, czas,

 wielkości wektorowe – mają wartość, kierunek, zwrot i punkt przyłożenia, np. siła.

UWAGA! Robiąc rysunek , wielkość wektorową oznaczamy strzałką.

zwrot wektora (wskazywany

przez grot strzałki)
𝒙⃗ kierunek wektora (tj. prosta
wzdłuż której działa wektor)

wartość (tj. długość

wektora)
punkt przyłożenia (tj. początek
wektora)

UWAGA! Strzałka umieszczona nad literką opisującą daną wielkość fizyczną oznacza, że
wielkość ta jest wielkością wektorową. Chcąc podać wartość wektora zapisujemy go
w postaci modułu (wartości bezwzględnej), tj. ⃗ lub bez strzałki i bez modułu, tj. x.

UWAGA! Działania na wektorach wykonuje się ODMIENNIE od działań na skalarach.

W działaniach na wektorach trzeba bowiem brać pod uwagę nie tylko wartość, ale również
kierunek i zwrot.

8
 ~ ~ ~ DZIAŁANIA NA WEKTORACH ~ ~ ~

Działania wykonujemy dla wektorów mających ten sam punkt przyłożenia. Np. dodajemy siły
działające na to samo ciało.

a) dodawanie wektorów:

 ten sam kierunek i zwrot

𝒙⃗ 𝒛⃗ 𝒙⃗ 𝒚⃗
𝒚⃗

⃗ ⃗ ⃗

 ten sam kierunek, przeciwny zwrot

𝒛⃗ 𝒙⃗ 𝒚⃗
𝒙⃗
𝒚⃗

⃗ ⃗ ⃗

 różny kierunek

𝒚⃗ 𝒚⃗ 𝒛⃗ 𝒙⃗ 𝒚⃗
𝒛⃗ 𝒙⃗ 𝒚⃗ 𝒚⃗
𝒙⃗ 𝒙⃗ 𝒙⃗
Wektor wypadkowy wyznaczamy graficznie metodą równoległoboku lub trójkąta.

Wartość wektora wyznaczamy na podstawie rysunku (np. powstałego trójkąta) lub

korzystając z zapisu matematycznego – każdy wektor można bowiem rozpisać na
współrzędne w osi x i y:

W takim przypadku długość wektora wynosi:

⃗ √

Wektory można też dodawać korzystając z zapisu na współrzędnych – gdy wektor ⃗ to suma
wektorów ⃗ i ⃗, wówczas:

⃗ ⃗ ⃗ [ ]

9
 b) odejmowanie wektorów:

Odejmowanie dwóch wektorów to inaczej DODAWANIE WEKTORA PRZECIWNEGO

(zmieniamy zwrot odejmowanego wektora na przeciwny).

UWAGA! W odejmowaniu kolejność wektorów ma znaczenie.

⃗ ⃗ ⃗ ⃗

 ten sam kierunek i zwrot

𝒛⃗ 𝒙⃗ 𝒚⃗ 𝒙⃗ 𝒚⃗
𝒙⃗ 𝒙⃗

𝒚⃗ 𝒚⃗

⃗ ⃗ ⃗

 ten sam kierunek, przeciwny zwrot

𝒛⃗ 𝒙⃗ 𝒚⃗ 𝒙⃗ 𝒚⃗
𝒙⃗ 𝒙⃗

𝒚⃗ 𝒚⃗

⃗ ⃗ ⃗

 różny kierunek

𝒚⃗
𝒙⃗ 𝒙⃗
𝒙⃗ 𝒚⃗ 𝒚⃗ 𝒛⃗ 𝒙⃗ 𝒚⃗ 𝒙⃗ 𝒚⃗

Wektor wypadkowy wyznaczamy graficznie metodą równoległoboku lub trójkąta.

Wartość wektora wyznaczamy na podstawie rysunku (np. powstałego trójkąta) lub

korzystając z zapisu matematycznego (analogicznie jak to miało miejsce podczas dodawania),
przykładowo:

⃗ ⃗ ⃗ [ ]

10
 c) mnożenie wektorowe:

UWAGA! Wektory można mnożyć na dwa sposoby – skalarnie i wektorowo. Mnożenia te

dają różne wyniki. Co więcej – w pierwszym przypadku wynikiem jest liczba (skalar), zaś
w drugim wektor.

 iloczyn skalarny dwóch wektorów ⃗ i ⃗

⃗ ⃗

Powyższy zapis czytamy jako „iks punkt igrek”. Otrzymywana wielkość to skalar (liczba),
a nie wektor! Wartość tego skalara można obliczyć w następujący sposób:

⃗ ⃗ ⃗ ⃗

Wielkościami fizycznymi liczonymi jako iloczyn skalarny dwóch wektorów, które

powinieneś kojarzyć, są np. praca ( ⃗ ⃗ ), czy strumień indukcji
magnetycznej ( ⃗ ⃗ ).

 iloczyn wektorowy dwóch wektorów ⃗ i ⃗

⃗ ⃗ ⃗

Powyższy zapis czytamy jako „iks krzyż igrek”. Otrzymywana wielkość to wektor (ma on
punkt przyłożenia, wartość, kierunek i zwrot), a nie skalar! Wartość tego wektora można
obliczyć w następujący sposób:

⃗ ⃗ ⃗ ⃗ ⃗

Wielkościami fizycznymi liczonymi jako iloczyn wektorowy dwóch wektorów, które

powinieneś kojarzyć, są np. moment siły ( ⃗ ⃗ ), siła Lorentza
( ⃗ ⃗ ), siła elektrodynamiczna ( ⃗ ⃗ ).

Kierunek i zwrot wektora ⃗ wyznacza się z reguły śruby prawoskrętnej, wkręcanej od wektora
⃗ do wektora ⃗. Wektor ⃗ jest zawsze prostopadły do wektorów ⃗ i ⃗.

𝒛⃗ 𝒙⃗ 𝐱 𝒚⃗
𝒚⃗
𝒙⃗

11
 ~ ~ ~ NIEPEWNOŚĆ POMIAROWA ~ ~ ~

Każdy wynik pomiaru dowolnej wielkości fizycznej obarczony jest niepewnością.

a) niepewność pomiarowa :
wartość rzeczywista

niepewność pomiarowa

wartość zmierzona

Po przekształceniu:

Nigdy nie wiemy, czy zmierzona przez nas wartość jest zawyżona czy zaniżona, stąd plus lub
minus.

b) niepewność bezwzględna i względna:

Poza niepewnością bezwzględną , którą podajemy wraz z jednostką, istnieje jeszcze

niepewność względna, którą podajemy bez jednostki (jako liczbę lub jako procent)
i obliczamy w następujący sposób:

niepewność bezwzględna

wartość zmierzona
c) wartość średnia:

Gdy dana wielkość jest zmierzona kilkukrotnie, można obliczyć wartość średnią:
suma
wartość średnia ∑ wartość i-tego pomiaru

liczba pomiarów
Powyższy wzór możemy też zapisać w prostszej postaci:

d) niepewność standardowa

Liczymy ją wówczas, gdy liczba pomiarów jest duża (≥10). Wzór na niepewność
standardową pojedynczego pomiaru jest następujący:

12
Zaś na niepewność standardową średniej:

e) niepewność bezwzględna maksymalna:

Gdy pomiarów jest mniej, wówczas niepewność pojedynczego pomiaru można obliczyć np.
jako niepewność bezwzględną maksymalną:
wartość maksymalna
wartość minimalna
niepewność bezwzględna
maksymalna

Jeśli obliczamy niepewność średniej wynik dzielimy przez pierwiastek z liczby pomiarów:

UWAGA! Gdy pomiar wykonujemy jednokrotnie lub wartość niepewności (obliczona

z niepewności standardowej lub bezwzględnej maksymalnej) jest mniejsza niż najmniejsza
podziałka przyrządu pomiarowego, to za niepewność przyjmuje się wartość działki
elementarnej (np. dla linijki będzie to odległość między dwiema najbliższymi kreskami, czyli
zazwyczaj 1 mm).

f) niepewność dla mierników analogowych

Gdy pomiarów dokonujemy przy wykorzystaniu miernika analogowego (z podziałką),

niepewność pomiarową obliczamy w następujący sposób:

Klasę miernika należy odczytać (z obudowy przyrządu lub instrukcji) i wprowadzić do wzoru
jako liczbę, a nie jako procenty (bo już we wzorze w mianowniku jest dzielenie przez 100).
Zakres pomiarowy to maksymalna wartość jaką możemy zmierzyć.

g) niepewność mierników cyfrowych

Gdy pomiaru dokonujemy przy wykorzystaniu miernika cyfrowego (z wyświetlaczem),

niepewność pomiarową obliczamy w następujący sposób:

13
Klasę miernika należy odczytać (z obudowy przyrządu lub instrukcji) i wprowadzić do wzoru
jako liczbę, a nie jako procenty (bo już we wzorze w mianowniku jest dzielenie przez 100).
Wskazanie to wynik konkretnego pomiaru. Waga ostatniej cyfry to przemnożenie
najmniejszej liczby jaką możemy zobaczyć na wyświetlaczu (np. 0,01 V) przez odpowiednią
cyfrę podaną przez producenta danego urządzenia (zapisana zazwyczaj tuż po klasie).

UWAGA! Wynik niepewności zapisujemy z dokładnością do jednej (rzadko dwóch) cyfry

znaczącej. Otrzymany wynik niepewności zawsze zaokrąglamy do góry (nie zaś zgodnie
z zasadami zaokrąglania).

Po otrzymaniu niepewności zapisujemy wartość pomiaru z dokładnością do tej samej pozycji

co wynik niepewności (np. gdy niepewność jest rzędu tysięcznych części metra, to wynik
pomiaru również powinien być zapisany z dokładnością do tysięcznej części metra). Wartość
pomiaru zaokrąglamy zgodnie z zasadami zaokrąglania (od 0-4 do dołu, od 5-9 do góry).

Przykład:

niepewność przed zaokrągleniem: ∆x=0,05126 m

niepewność po zaokrągleniu: ∆x=0,06 m

wynik pomiaru przed zaokrągleniem: x=1547,23045 m

wynik pomiaru po zaokrągleniu: x=1547,23 m

wynik wraz z niepewnością: x=1547,23±0,06 m

h) niepewność złożona

Często jest tak, że danej wielkości fizycznej nie da się zmierzyć bezpośrednio, a jedynie
pośrednio. Wówczas w celu wyznaczenia niepewności można zastosować:

i. metodę najmniej korzystnego przypadku – gdy wielkość „z” jest funkcją x, y, itd.
(z=f(x, y, …)) i błędem obarczona jest tylko jedna wielkość (tj. tylko x albo tylko
y albo tylko …), wówczas:

ii. gotowe wzory:

 ,
 ,
 .

14