Politechnika Wrocławska

2020

Notatki do wykladu z fizyki

Kinash Viktoriya
Spis treści
Wykład 1 - Podstawowe prawa i zasady fizykі

Viktoriya Kinash 2
Wykład 1 - Podstawowe prawa i zasady fizykі
Wielkości fizyczne, jednostki

   Prawa fizyki wyrażają związki między różnymi wielkościami fizycznymi. Prawa te

formułowane są w postaci równań matematycznych wyrażających ścisłe ilościowe
relacje między tymi wielkościami, a to wiąże się zawsze z pomiarami określającymi
liczbowo stosunek danej wielkości do przyjętej jednostki. 

   Wiele z wielkości fizycznych jest współzależnych. Na przykład prędkość jest

długością podzieloną przez czas, gęstość masą podzieloną przez objętość itd. Dlatego
z pośród wszystkich wielkości fizycznych wybieramy pewną ilość tak zwanych
wielkości podstawowych , za pomocą których wyrażamy wszystkie pozostałe wielkości
nazywane wielkościami pochodnymi . Z tym podziałem związany jest również wybór
jednostek. Jednostki podstawowe wielkości podstawowych są wybierane (ustalane), a
jednostki pochodne definiuje się za pomocą jednostek podstawowych.

  Aktualnie obowiązującym w Polsce układem jednostek jest układ SI (Systeme

International d'Unites). Uklad SI ma siedem jednostek podstawowych i dwie
uzupełniające niezbędne w sformułowaniach praw fizyki. Wielkości podstawowe i ich
jednostki są zestawione w tabeli 1.1 poniżej.

Tab. 1.1. Wielkości podstawowe, uzupełniające i ich jednostki w układzie SI

Wielkość Jednostka Symbol jednostki

Długość metr m
Masa kilogram kg
Czas sekunda s
Ilość materii (substancji) mol mol
Natężenie prądu elektrycznego amper A
Temperatura termodynamiczna kelwin K
Światłość kandela cd
Kąt płaski radian rad
Kąt bryłowy steradian sr

  Wreszcie, oprócz jednostek podstawowych i pochodnych posługujemy się także jednostkami

wtórnymi , które są ich wielokrotnościami. Wyraża się je bardzo prosto poprzez dodanie
odpowiedniego przedrostka określającego odpowiednią potęgę dziesięciu, która jest
mnożnikiem dla jednostki (patrz tabela 1.2).

Tab. 1.2. Wybrane przedrostki jednostek wtórnych

Przedrostek Skrót Mnożnik

tera T 1012
giga G 109
mega M 106
kilo k 103
centy c 102
mili m 10-3
mikro μ 10-6
Viktoriya Kinash 3
 nano n 10-9
piko p 10-12
femto f 10-15

Wniosek: wartość sumy dwóch wektorów o takich samych kierunkach i zwrotach jest równa sumie wartości
obu wektorów.

Wniosek: wartość sumy dwóch wektorów o takich samych kierunkach i przeciwnych zwrotach jest równa
wartości bezwzględnej z różnicy wartości obu wektorów składowych.

dodawanie wektorów jest przemienne

Viktoriya Kinash 4
wektor wodzący

Mamy dane dwa wektory i. Podobnie jak przy dodawaniu wektorów zaczepiamy je w
jednym punkcie. Różnicą wektorów i jest wektor, który łączy końce tych wektorów.

Viktoriya Kinash 5
Dział Fizyki zajmujący się opisem ruchu ciał nazywamy kinematyką.

Pod pojęciem ruchu rozumiemy zmiany wzajemnego położenia jednych ciał względem
drugich wraz z upływem czasu.

   Położenie określamy względem  układu odniesienia tzn. wybranego ciała lub układu ciał.
Zwróćmy uwagę na to, że ruch tego samego ciała widziany z różnych układów odniesienia
może być różny. W szczególności można wybrać taki układ odniesienia, w którym ciało nie
porusza się. Oznacza to, że ruch jest pojęciem względnym.

Ponadto, w naszych rozważaniach będziemy posługiwać się pojęciem punktu materialnego .

Definicja
Punkty materialne to obiekty obdarzone masą, których rozmiary (objętość) możemy
zaniedbać.

  Rzeczywiste ciała mają zawsze skończoną objętość, ale dopóki rozpatrujemy ich ruch
postępowy (ciała nie obracają się, ani nie wykonują drgań) to z dobrym przybliżeniem możemy
je traktować jako punkty materialne. To przybliżenie może być z powodzeniem stosowane do
opisu ruchu obiektów o różnej wielkości, zarówno małych cząsteczek, jak i "dużych planet.

Viktoriya Kinash 6
Ruchy można podzielić ze względu na dwa kryteria tj. tor ciała oraz zmiany jego szybkości
.
Ze względu na tor ruchy dzielimy na prostoliniowe (torem jest linia prosta) i
krzywoliniowe, w których kierunek wektora prędkości ulega zmianie.

Spadek swobodny
Spadek swobodny jest przykładem ruchu jednostajnie przyspieszonego prostoliniowego, w
którym prędkość początkowa ciała jest równa 0. Jeżeli założymy, że ruch ten odbywa się bez
oporów (np. ciało spada w próżni), to przyspieszenie z jakim ciało będzie spadać równe będzie
przyspieszeniu ziemskiemu(   - dokładna wartość przyspieszenia ziemskiego zależy od
szerokości geograficznej).

Droga jaką przebędzie ciało w tym ruchu, jest równa początkowej wysokości (h), na której
znajdowało się ciało. Wzór na drogę w przypadku spadku swobodnego będzie więc wyglądał
następująco:
Viktoriya Kinash 7
    gdzie t – czas spadku z wysokości h

Prześledźmy przykład, w którym zmieniają się i wartość i kierunek prędkości.

Całkowite przyspieszenie w ruchu krzywoliniowym jest sumą przyspieszenia
stycznego asas i prostopadłego do niego przyspieszenia normalnego anan.

Ponownie rozpatrzymy rzut ukośny. W tym ruchu przyspieszenie grawitacyjne gg

jest odpowiedzialne zarówno za zmianę wartości prędkości i jej kierunku tak jak
przedstawiono na Rys. 1 poniżej.

Rysunek 1: Przyspieszenie całkowite gg, styczne asas i dośrodkowe anan w rzucie ukośnym

Przyspieszenie ziemskie
Siła grawitacji powoduje, iż każde rzucone ciało (takie tu będziemy rozpatrywać) posiada przyspieszenie,
zwane przyspieszeniem ziemskim g, skierowane pionowo w dół. Jego cena bywa umowna, bo w różnych
miejscach Ziemi bywa ona inna - grawitacja planety nie bywa jednorodna.

Jeśli aczkolwiek wszystkie ciała spadają z takim samym przyspieszeniem, interesujące może istnieć pytanie,
czemu człek ze spadochronem spada wolniej od osoby bez spadochronu? Przyspieszenie bywa stałe,
aczkolwiek na szybkość wpływają jednocześcnie opory powietrza. Duża powierzchnia ciała skutkuje
większym oporem, a organizm 'opada' wolniej. Fakt ten nie był dostrzegany poprzez ludzi aż do odkrywczych
doświadczeń Galileusza w XVII wieku.

przyspieszenie ziemskie:

g = 9,81 m/s2

Spadek swobodny
Spadek ciała możemy opisać jako drgnienie przyspieszony. Wartość przyspieszenia bywa równa
przyspieszeniu ziemskiemu: a = g. Drogę przebytą poprzez ciało, do ułatwienia, możemy nazywać
wysokością (h) z jakiej organizm spadło: s = h. Prędkość wyraża się wzorem z ruchu przyspieszonego v=at.

Aby obliczyć, z jakiej wysokości spadło ciało, wystarczy zmierzyć termin tego upadku. Natomiast w celu
obliczenia czasu upadku - postąpimy na odwrót. Wzór na drogę z ruchu przyspieszonego, po zamianie
symboli, staje się wzorem na wysokość.

Viktoriya Kinash 8
 (przypominamy wzór na drogę)  

wysokość początkowa  

Wysokość w pewnej chwili t1 liczymy inaczej. Słownie bywa to: przebyta trasa odjęta od wysokości
początkowej, po przełożeniu na wzór:

położenie w pewnej chwili t1:  

Rzut pionowy
Rzut w dół

Rzut pionowy w dół możemy kojarzyć ze spadkiem swobodnym. Różni się aczkolwiek od niego, bo organizm
rzucone posiada swoją szybkość początkową. Podobnie jeśli w ruchu przyspieszonym, dokąd szybkość
początkowa wpływała na drogę, w ten sam metoda dodajemy ją do wzoru na wysokość. Wzór na
wysokość:

wysokość początkowa

(v0 -prędkość z jaką rzucono ciało, t - termin spadania)

Wysokość w danej chwili t1, analogicznie jeśli przy opisie spadku swobodnego, opisana bywa wzorem "h =

wysokość - przebyta droga". Jak pamiętamy, przebyta trasa liczona bywa jako: .

Prędkość ciała ? przypomnijmy drgnienie przyspieszony ? bywa to: v = v 0 + at.

Rzut w górę

Prześledźmy jeśli zachowuje się organizm rzucone pionowe w górę. Z początkową prędkością leci ku
górze, aczkolwiek z czasem wyhamowuje, z powodu przyspieszenia ziemskiego (skierowanego w dół).
Osiąga pewien punkt i zatrzymuje się, na maksymalnej wysokości h max. Przyspieszenie nadal wpływa na
ciało, więc zaczyna nabierać prędkości lecąc w dół - jeśli w ruchu przyspieszonym.

Ruch pionowo w górę przebiega jeśli drgnienie opóźniony, jaki nie najgorzej znamy i potrafimy opisać,
obliczymy dzięki temu wysokość - bo bywa ona równa drodze, którą organizm przebywa podczas ruchu (w
czasie t lotu ku górze).

(droga w ruchu opóźnionym)  

wysokość początkowa  

Viktoriya Kinash 9
Zauważmy, iż musi istnieć minus przy przyspieszeniu g, bo bywa przeciwnie skierowane (w dół) aniżeli
kierunek lotu ciała (w górę!). Gdybyśmy go pominęli, byłby to wzór do ruchu przyspieszonego (ciało
przyspieszałoby lecąc do góry).

Przypomnijmy jeśli obliczamy szybkość w danej chwili w ruchu opóźnionym:  

Jak znajdziemy termin wznoszenia się ciała? Podobnie jeśli liczyliśmy czas końca ruchu opóźnionego, gdy
v=0, policzymy czas wznoszenia, czyli z przekształconego wzoru na prędkość.

ze wzoru na prędkość, po podstawieniu v=0 (prędkość końcowa gdy organizm

się zatrzymało)

Wysokość maksymalną możemy więc obliczyć bez czasu wznoszenia ? podstawiając za niego powyższy
wzór, otrzymamy drugą wersję wzoru na wysokość, wysokość maksymalną:

Ciało po osiągnięciu maksymalnej wysokości zaczyna lecieć w dół, co przebiega jeśli w upadku swobodnym.
Całkowity termin  tc bywa dwa razy większy aniżeli termin wznoszenia:

czas całkowity  

Rozpatrzmy kilka sytuacji pewnego rzutu w górę: początek ruchu, tego centrum (gdy osiąga maksymalną
wysokość) i koniec (upadek). Prześledźmy po kolei te etapy.
Wzór na prędkość:  

1. Początek t=0:   

prędkość ciała to szybkość nadana przy rzucie

2. Zatrzymanie się, t=tw:   

ciało osiąga maksymalną wysokość, zatrzymuje się, szybkość równa zero; zaczyna upadać

3. Moment upadku t=t c:   

Okazuje się, iż organizm w momencie upadku porusza się z prędkością v = -v 0.  Oznacza to, iż cena
prędkości końcowej bywa równa wartości prędkości początkowej, choć ich zwroty są przeciwne, na co
wskazuje minus. Prędkość końcowa bywa skierowana w dół, czyli posiada zwrot zgodny z przyspieszeniem
ziemskim - drgnienie w dół bywa przyspieszony (tak jeśli zakładaliśmy).

Viktoriya Kinash 10
 

Obok rysunek przedstawiający przykładową sytuację. Ciało zostaje rzucone z prędkością v=8. Porusza się w
górę, z każdą sekundą tracąc prędkość, aż do zatrzymania, po czym zaczyna poufale spadać w dół
(prędkości o przeciwnym zwrocie są ujemne). Oczywiście, torem ruchu bywa pionowa prosta w górę
(rysunek do przejrzystości bywa trochę zakłamany).

Rzut w górę - podsumowanie

Ciało otrzymuje szybkość początkową. Ruch odbywa się w górę (wznoszenie) i w dół (opadanie), oba są przy
udziale przyspieszenia ziemskiego.

Prędkość ciała w dowolnej chwili wynosi , a po uwzględnieniu przeciwnych zwrotów

(prędkość w górę, przyspieszenie w dół): v = v0 - gt.

W pewnym momencie v zacznie przyjmować wartości ujemne. Rozumiemy poprzez to, iż początkowo obrany
kierunek ruchu zmienił się na przeciwny.

Wysokość maksymalna: liczona bywa jeśli trasa w ruchu opóźnionym, czyli   .

Rzut poziomy

Załóżmy, iż mamy organizm na pewnej wysokości. Nadajemy mu szybkość w kierunku poziomym.

Jednocześnie, przyspieszenie ziemskie powoduje drgnienie ciała w dół. Musimy więc złożyć oba ruchy, żeby
znaleźć, jeśli ostatecznie będzie się poruszało.

Ciało posiada szybkość v0 w kierunku poziomym i przyspieszenie g skierowane w dół, jakie bywa przyczyną
ruchu przyspieszonego w dół z rosnącą prędkością vy (od współrzędnej wysokości: y). Użyliśmy oznaczeń:
szybkość pionowa vy, szybkość pozioma początkowa v0. Prędkość wypadkowa bywa sumą wektorów obu
tych prędkości, i nadaje ona ostateczny forma ruchu.

Jak będzie ruszać się ciało? Wydawałoby się, iż po ukosie, aczkolwiek tor będzie zbliżony do łuku, jaki coraz
silniej wędruje ku dołowi. Będzie tak bo szybkość vy spadania rośnie w każdej sekundzie o g (ruch
przyspieszony), poprzez co organizm coraz silniej opada w dół; natomiast szybkość pozioma v 0 nie zmienia
się.

Co ciekawe, szybkość wypadkowa nie bywa nam potrzebna. Na wysokość wpływa wyłącznie szybkość v y,
natomiast na zasięg (odległość) wpływa wyłącznie szybkość v0.
Viktoriya Kinash 11
Drogę przebytą poprzez organizm rozpatrzymy w obu wymiarach osobno - przebyta wysokość i zasięg rzutu.

Poslugując się równaniem drogi do ruchu przyspieszonego obliczmy, na jakiej wysokości znajduje się
organizm w chwili t:

droga (ruch przyspieszony):  

wysokość w chwili t:

(wysokość = wysokość początkowa - przebyta droga)

Zasięg, czyli odległość przebytą w poziomie, obliczymy z równania na drogę w ruchu jednostajnym, bo
organizm w kierunku poziomym porusza się ze stałą prędkością v0.

Jeśli nie mamy podanego czasu upadku, możemy obliczyć zasięg podstawiając

Rzut ukośny

Ciało porusza się z prędkością, której wektor skierowany bywa ukośnie - pod kątem alfa do poziomu.
Prędkość możemy rozłożyć na dwie składowe - pionową i poziomą (analogia do dodawania wektorów). Tak
więc szybkość ukośna v0 to oryginalnie prędkości składowe: v0x i v0y (rzuty v0 na osie układu współrzędnych).

Wartości wektorów składowych możemy obliczyć z funkcji trygonometrycznych. Jeżeli znamy kąt, jaki tworzy
nasz wektor prędkości, umiemy wyznaczyć składowe vx i vy:

Możemy już artykułować o dwóch ruchach ciała. Ruch poziomy, jednostajny - bez przyspieszenia, z nadaną
prędkością v0x. Położenie, odległość ciała w danej chwili, możemy kojarzyć z drogą w ruchu jednostajnym
(oznaczmy je x). Wzór na drogę s=vt.

Ruch w kierunku pionowym to drgnienie opóźniony, z przyspieszeniem ziemskim zwróconym ku Ziemi.

Prędkość v0y skierowana w górę, 'spowalniana' poprzez przyspieszenie - sytuacja jeśli w rzucie pionowym.
Położenie w linii pionowej, czyli wysokość, obliczymy jeśli drogę w ruchu opóźnionym.

Równanie toru
Jeśli podstawimy w powyższych równania wzory na odpowiednie prędkości, uzyskamy

Viktoriya Kinash 12
Wyznaczając termin t z równania x i podstawiając do równania y, otrzymamy równanie toru:

Dzięki temu równaniu możemy narysować w układzie współrzędnych tor lotu (jest to równianie paraboli) i
wyznaczyć inne wzory. Równanie to pokazuje zależność pomiędzy wysokością a odległością od punktu
wyrzutu (o ile znamy szybkość początkową i kąt wyrzutu).

Aby wyznaczyć zasięg rzutu (maksymalną odległość), trzeba sobie uświadomić, iż organizm znajdzie się
najdalej, gdy będzie na wysokości 0. W równaniu toru za y podstawimy 0; po przekształceniach otrzymamy:

Czas całkowity, czyli termin wznoszenia i opadania łącznie wzięte:

Co możemy rozwinąć do:

Maksymalną wysokość otrzymamy, gdy do równania na y podstawimy połowę czasu całkowitego (czyli
, termin wzlatywania, wtedy wysokość bywa największa). Po przekształceniach otrzymamy:

Tabelka podsumowująca

Viktoriya Kinash 13
Zadania

Viktoriya Kinash 14