Bài giảng

Toán ứng dụng trong kinh tế

Khoa Kinh tế, Đại học Kinh tế

Ngày 13 tháng 12 năm 2023

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 1 / 20

 Phương trình vi phân
Định nghĩa
Phương trình vi phân cấp 1: phương trình có dạng F (x, y , y ′ ) = 0(1)
hay y ′ = f (x, y )(2), trong đó x là biến số độc lập, y là hàm số của biến
số x, y ′ là đạo hàm của y theo x.

Định nghĩa
Họ hàm số y = φ(x, c) là nghiệm tổng quát nếu hàm số đó thỏa mãn
(1) với c ∈ R bất kì.

Định nghĩa
Hàm số y = φ(x, c0 ) được suy ra từ nghiệm tổng quát y = φ(x, c), với
c0 là 1 giá trị xác định của c được gọi là nghiệm riêng của phương trình
(1)
Ngày 13 tháng 12 năm 2023 2 / 20
Định nghĩa
Một nghiệm không phải là nghiệm riêng được gọi là nghiệm kì dị của
phương trình vi phân cấp 1.

Định lí
Cho PTVP cấp 1 y ′ = f (x, y ). Nếu f (x, y ) liên tục trên miền nào đó
chứa M0 (x0 , y0 ) thì tồn tại ít nhất 1 nghiệm y = φ(x) của phương trình
y ′ = f (x, y ) sao cho y0 = φ(x0 ). Nếu fx′ (x, y ) liên tục tại M0 (x0 , y0 ) thì
nghiệm y = φ(x) tồn tại duy nhất.

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 3 / 20

Một số PTVP cấp 1 - Phương trình vi phân có biến
số phân ly

Dạng: f (y )dy = g (x)dx.

R R
Phương pháp giải: Lấy tích phân 2 vế: f (y )dy = g (x)dx + C , C
là hằng số.
Các dạng phương trình sau có thể đưa được về phương trình có
biến số phân ly:
dy
▶ y ′ = f (y ).g (x) ⇔ f (y ) = g (x)dx, f (y ) ̸= 0
f1 (y ) g2 (x)
▶ f1 (y ).f2 (x)dy = g1 (y ).g2 (x)dx ⇔ g1 (y ) dy = f2 (x) dx,
g1 (y ).f2 (x) ̸= 0

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 4 / 20

Ví dụ
1 Giải phương trình: y ′ = 4x 3 y
Ta có dy
dx
= 4x 3 y
y = 0 là nghiệm của phươngR dy trình.
dy
R
y ̸= 0 ⇒ y = 4x dx ⇔ y = 4x 3 dx + ln|C |, C là hằng số.
3
4
⇒ ln|y | = x 4 + ln|C | ⇒ y = Ce x
2 Giải phương trình: xydx + (x + 1)dy = 0.
Xét y (x + 1) = 0 ⇒ x = −1 hoặc y = 0 là 1 nghiệm riêng của
phương trình VP.
Xét y (x + 1) ̸= 0, chia 2 vế của phương trình cho y (x + 1):

−x dy 1 dy
dx = ⇔( − 1)dx =
x +1 y x +1 y

Do đó ln |x + 1| − x + C = ln |y |.

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 5 / 20

Một số phương trình đưa được về dạng biến số
phân ly

Phương trình vi phân thuần nhất: PTVP cấp 1 có dạng

dy
dx
= f (x, y ) với f (x, y ) là hàm số thuần nhất bậc 0 (tức
f (tx, ty ) = t 0 f (x, y ) = f (x, y ))
Phương pháp giải: Đặt u = y /x ⇒ y ′ = u ′ x + u.
Có thể viết y ′ = f ( yx ).
du
⇒ phương trình có biến số phân ly f (u)−u = dx
x

Phương trình dạng M(x, y )dx + N(x, y )dy = 0 là phương trình

thuần nhất khi M(x, y ), N(x, y ) là các hàm số thuần nhất cùng bậc
m.
Phương trình dạng dy
dx
= f (ax + by )
Đặt z = ax + by ⇒ dx = a + b dy
dz
dx
= a + bf (z)

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 6 / 20

 Ví dụ

1. Giải phương trình: (x + y )dx + (x − y )dy = 0.

M(x, y ) = x + y , N(x, y ) = x − y là các hàm thuần nhất bậc 1.
1+ y
Ta có dy
dx
= − 1− yx .
x
dy
Đặt z = y /x ⇒ dx
= z ′x + z
Do đó
dx z −1
= dz
x 1 + 2z − z 2
z −1
Z
⇒ ln |x| = dz = −1/2 ln |1 + 2z − z 2 |
1 + 2z − z 2

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 7 / 20

Phương trình vi phân tuyến tính cấp 1

Dạng: y ′ + p(x).y = q(x), p(x), q(x) là hàm số liên tục trên [a,b].
q(x) = 0 ⇒ PTVP tuyến tính cấp 1 thuần nhất.
q(x) ̸= 0 ⇒ PTVP tuyến tính cấp 1 không thuần nhất.

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 8 / 20

Phương pháp giải PTVP tuyến tính cấp 1

PTVP tuyến tính cấp 1 thuần nhất:

y ′ + p(x).y = 0 ⇔ y ′ = −p(x).y
R ⇒ PTVP có biến số phân ly.
− p(x)dx
Nghiệm tổng quát: y = C .e , C là hằng số.
Ví dụ: Giải phương trình vi phân

y ′ + 2xy = 0
2
R
−2xdx
Do p(x) = 2x nên nghiệm tổng quát: y = Ce = Ce −x

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 9 / 20

Phương pháp giải PTVP tuyến tính cấp 1 không
thuần nhất

Phương trình VPTT cấp 1 không thuần nhất:

y ′ + p(x).y = q(x)

Dùng phương pháp biến thiên hằng

R số R
Nghiệm tổng quát: y = [ q(x).e p(x)dx dx + K ].e − p(x)dx
R

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 10 / 20

Ví dụ
1 Giải PTVP: y ′ − 4xy = −4x 3
2 Đây là phương trình VPTT không thuần nhất với:
p(x) = −4x, q(x) = −4x 3 .
Vậy phương trình có nghiệm tổng quát:
Z R R
y = [ (−4x 3 ).e − 4xdx dx + C ].e 4xdx
Z
2 2
= [ (−4x 3 ).e −2x dx + C ].e 2x

2
R
Đặt t = −2x 2 ⇒ (−4x 3 ).e − 4xdx dx = 21 (2x 2 + 1)e −2x
R

Vậy:
1 2
y = (2x 2 + 1) + Ce 2x
2

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 11 / 20

Phương trình Bernoulli

Dạng: y ′ + p(x)y = q(x).y α , α ∈ R, p(x), q(x) liên tục trên [a,b].

PP giải:
α = 0 hoặc α = 1 ⇒ PTVPTT cấp 1
α ̸= 0, α ̸= 1:
▶ y = 0 là 1 nghiệm,
▶ y ̸= 0 chia 2 vế cho y α , đặt z = y 1−α , được PTVPTT cấp 1 đối
với z:
z ′ + (1 − α).p(x).z = (1 − α)q(x).

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 12 / 20

 Ví dụ

Giải phương trình vi phân:

y ′ + 2xy = 2x 3 y 3
Giải:
Đây là phương trình Bernoulli với p(x) = 2x, q(x) = 2x 3 , α = 3.
Đặt z = y −2 , do đó z ′ − 4xz = −4x 3 . PTVP này có nghiệm:
R
Z R
z =e 4xdx
[ (−4x 3 ).e − 4xdx dx + C ]

1 2
z = (2x 2 + 1) + ce 2x
2

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 13 / 20

Phương trình vi phân toàn phần

Dạng M(x, y )dx + N(x, y )dy = 0(∗): PTVP toàn phần nếu tồn tại
hàm số Φ(x, y ) : dΦ(x, y ) = M(x, y )dx + N(x, y )dy
Nếu tìm được Φ(x, y ) thỏa mãn (*) thì (*) có tích phân tổng quát
Φ(x, y ) = C .
M(x, y ), N(x, y ) xác định, liên tục, có đạo hàm riêng liên tục trên
{(x, y ) : a < x < b, c < y < d}.
M(x, y )dx + N(x, y )dy là vi phân toàn phần của 1 hàm số
dΦ(x, y ) ⇔ ∂M ∂y
= ∂N
∂x
.
Rx Ry
Nghiệm: Φ(x, y ) = x0 M(x, y )dx + y0 N(x0 , y )dy = C , hoặc
Rx Ry
Φ(x, y ) = x0 M(x, y0 )dx + y0 N(x, y )dy = C , C là hằng số.

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 14 / 20

Ví dụ

Giải phương trình:

(2xy + 3y 2 )dx + (x 2 + 6xy − 3y 2 )dy = 0(1)

Giải: Đặt M(x, y ) = 2xy + 3y 2 , N(x, y ) = x 2 + 6xy − 3y 2 .

∂M
∂y
= ∂N
∂x
= 2x + 6y ⇒ (1) là phương trình vi phân toàn phần.
Chọn x0 = 0, y0 = 0, phương trình có nghiệm tổng quát:
Z x Z y
2
Φ(x, y ) = (2xy + 3y )dx + (−3y 2 )dy = C
0 0

hay Φ(x, y ) = x 2 y + 3y 2 x − y 3 = C .

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 15 / 20

Phương pháp thừa số tích phân
∂M ∂N
Xét phương trình vi phân (*) khi ∂y
̸= ∂x
.
Nếu tồn tại p(x, y ) sao cho
p(x, y )M(x, y )dx + p(x, y )N(x, y )dy = 0 thỏa mãn
∂(pM)
∂y
= ∂(pN)
∂N
⇒ p(x, y ) được gọi là thừa số tích phân.
Tìm p(x, y ) dạng p(x, y ) = p(x) hoặc p(x, y ) = p(y )
My′ −Nx′
Nếu N
= φ(x), p(x, y ) được xác định bởi
R
φ(x)dx
p(x) = e

My′ −Nx′
Nếu M
= θ(y ), p(x, y ) được xác định bởi
R
p(y ) = e − θ(y )dy

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 16 / 20

 Các ví dụ
1. Giải phương trình: y (1 + xy )dx − xdy = 0(∗)
Giải: M(x, y ) = y (1 + xy ), N(x, y ) = −x nên My′ = 1 + 2xy , Nx′ = −1.
My′ −Nx′ 2(1+xy )
Khi đó M
= y (1+xy )
= 2/y .
R
1
Thừa số tích phân p(y ) = e − (2/y )dy
= y2
. Nhân 2 vế của (*) với
1
p(y ) = y2
được phương trình vi phân toàn phần:

1 + xy x
dx − 2 dy = 0
y y

Chọn x0 = 0, y0 = 1, tích phân tổng quát của (*):

Z x Z y
1
Φ(x, y ) = ( + x)dx + 0dy = C
0 y 1

x x2
hay y
+ 2
=C
Ngày 13 tháng 12 năm 2023 17 / 20
 Các ví dụ

2. Giải phương trình: (1 − x 2 y )dx + x 2 (y − x)dy = 0(∗∗)

M ′ −N ′
Giải: Ta có My′ = −x 2 , Nx′ = 2xy − 3x 2 ⇒ y N x = − x2 .
R
Thừa số tích phân p(x) = e − (2/x)dy = x12 . Nhân 2 vế của (**) với
p(x) = x12 được phương trình vi phân toàn phần:

1
( − y )dx + (y − x)dy = 0
x2

Chọn x0 = 1, y0 = 0, tích phân tổng quát của (**):

Z x Z y
1
Φ(x, y ) = 2
dx + (y − x)dy = C
1 x 0

y2 1
hay 2
− xy − x
=C

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 18 / 20

Một số mô hình kinh tế của PTVP cấp 1

Xác định hàm cầu khi biết hệ số co giãn của cầu theo giá:
Hệ số co giãn của cầu được tính bởi ϵ = dQ . p , Q là lượng cầu
dp Q
hàng hóa ở mỗi mức giá p.
Biết ϵ, hàm cầu đươc xác định bởi dQ . p = ϵ(p, Q).
dp Q

Ví dụ: Tìm hàm cầu Q = D(p) biết hệ số co dãn của cầu theo giá
2
ϵ = − 5p+2p
Q
và lượng cầu ở mức giá p = 10 là 500.
Giải: Ta có:
2
dQ p
dp Q
= − 5p+2p
Q
⇔ dQ
dp
= −5 − 2p.
2
Do đó: Q = −p − 5p + C , thay p = 10, Q = 500, xác định được
C = 650.
Hàm cầu Q = −p 2 − 5p + 650

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 19 / 20

Một số mô hình kinh tế của PTVP cấp 1

Mô hình tăng trưởng DOMAR: các giả thiết:

a. Tỉ lệ KL là hằng số nên xem Q = f (K ): Q là sản lượng tiềm
năng, K là tư bản hay quỹ vốn.
b. Q = ρK , ρ > 0 là hằng số.
c. Nền kinh tế luôn ở trạng thái sử dụng hết tiềm năng sản xuất,
tức Y = Q.
d. Xu hướng tiết kiệm cận biên không đổi và đầu tư bằng tiết kiệm:
I = S = s.Y , s là xu hướng tiết kiệm cận biên.
Các đại lượng trên là hàm số theo thời gian.
I (t) = dK
dt
Từ các giả thiết suy ra 1s I ′ − ρI = 0, giải ra được I = Ce sρt , C=I(0).
I → +∞ khi t → +∞ nên trạng thái cân bằng không tồn tại.
Mô hình điều chỉnh giá thị trường.

Ngày 13 tháng 12 năm 2023 20 / 20