‫دانشکدگان علوم‬

‫دانشکده ریاضی‪ ،‬آمار و علوم کامپیوتر‬

‫استاد درس‪ :‬دکتر مرتضی محمدنوری‬

‫تهیه و تنظیم‪ :‬تیم حل تمرین مبانی ترکیبیات – بهار ‪1۴۰۳‬‬

‫درسنامه پنجم مبانی ترکیبیات‬

‫‪1‬‬
 ‫مروری بر مطالب درس‪:‬‬

‫استقراء ریاضی‬ ‫•‬

‫اصل استقراء‬ ‫•‬

‫فرض کنید 𝑝 خاصیتی مربوط به اعداد صحیح مثبت است به طوریکه‬
‫الف) پایه یا مقدمه استقرا‬
‫)‪𝑝(1‬‬
‫ب) مرحله استقرایی‬
‫)‪𝑝(𝑘) ⇒ 𝑝(𝑘 + 1‬‬
‫در این صورت به ازای هر عدد صحیح مثبت 𝑛 داریم )𝑛(𝑝‪.‬‬
‫استقراء کراندار‬ ‫•‬
‫فرض کنید 𝑝 خاصیتی مربوط به اعداد صحیح مثبت است به طوریکه‬
‫الف) پایه یا مقدمه استقرا‬
‫)𝑏(𝑝‬
‫ب) مرحله استقرایی‬
‫)‪∀((𝑏 ≤ 𝑘 < 𝑐) ∧ 𝑝(𝑘)) ⟹ 𝑝(𝑘 + 1‬‬
‫در این صورت به ازای هر عدد صحیح 𝑐 ≤ 𝑛 ≤ 𝑏 داریم )𝑛(𝑝‪.‬‬
‫استقراء با دو مقدمه‬ ‫•‬
‫فرض کنید 𝑝 خاصیتی مربوط به اعداد صحیح مثبت است به طوریکه‬
‫الف) پایه یا مقدمه استقرا‬
‫)‪𝑝(𝑏) ∧ 𝑝(𝑏 + 1‬‬
‫ب) مرحله استقرایی‬
‫)‪(𝑝(𝑘) ∧ 𝑝(𝑘 + 1)) ⟹ 𝑝(𝑘 + 2‬‬
‫در این صورت به ازای هر عدد صحیح 𝑏 ≥ 𝑛 داریم )𝑛(𝑝‪.‬‬
‫استقراء با 𝒎 مقدمه‬ ‫•‬
‫فرض کنید 𝑝 حکمی داده شده و 𝑏 و ‪ 𝑚 ≥ 1‬اعدادی صحیح هستند به طوریکه‬
‫الف) پایه یا مقدمه استقرا‬
‫)‪𝑝(𝑏) ∧ 𝑝(𝑏 + 1) … ∧ 𝑝(𝑏 + 𝑚 − 1‬‬
‫ب) مرحله استقرایی‬
‫])𝑚 ‪(∀𝑘 ≥ 𝑏)[(𝑝(𝑘) ∧ 𝑝(𝑘 + 1) ∧ … ∧ 𝑝(𝑘 + 𝑚 − 1)) ⟹ 𝑝(𝑘 +‬‬
‫در این صورت به ازای هر عدد صحیح 𝑏 ≥ 𝑛 داریم )𝑛(𝑝‪.‬‬

‫استقراء قوی‬ ‫•‬

‫فرض کنید 𝑝 حکمی داده شده و 𝑏 عددی صحیح باشد به طوریکه‬
‫الف) پایه یا مقدمه استقرا‬
‫)𝑏(𝑝‬

‫‪2‬‬
 ‫ب) مرحله استقرایی‬
‫])‪[𝑝(𝑏) ∧ 𝑝(𝑏 + 1) ∧ … ∧ 𝑝(𝑘)) ⟹ 𝑝(𝑘 + 1‬‬
‫در این صورت به ازای هر عدد صحیح 𝑏 ≥ 𝑛 داریم )𝑛(𝑝‪.‬‬

‫استقراء در مجموعه اعداد صحیح‬ ‫•‬

‫فرض کنید )𝑛(𝑝 حکمی درباره اعداد صحیح باشند به طوریکه‬
‫به ازای هر عدد صحیح داشته باشم )𝑏(𝑝‬
‫و همواره بتوان از )𝑘(𝑝‪ 𝑝(𝑘 + 1) ،‬و )‪ 𝑝(𝑘 − 1‬را نتیجه گرفت‪.‬‬
‫آنگاه به ازای هر عدد صحیح 𝑛‪ 𝑝(𝑛) ،‬برقرار است‪.‬‬
‫استقراء قهقرایی‬ ‫•‬
‫فرض کنید )𝑛(𝑝 به ازای 𝑚 ≥ 𝑛 تعریف شده باشد به طوریکه‬
‫الف) به ازای هر 𝑚 > 𝑛‪ ،‬اگر )𝑛(𝑝 آنگاه )‪.𝑝(𝑛 − 1‬‬
‫ب) مجموعه 𝑛 هایی که )𝑛(𝑝 برقرار است‪ ،‬نامتناهی است‪.‬‬
‫در این صورت )𝑛(𝑝 به ازای هر 𝑛 که 𝑚 ≥ 𝑛 برقرار است‪.‬‬
‫استقراء قوی در اعداد صحیح‬ ‫•‬
‫فرض کنید 𝑝 حکمی داده شده و 𝑏 عددی صحیح باشد به طوریکه‬
‫الف) پایه یا مقدمه استقرا‬
‫)𝑏(𝑝‬
‫ب) مرحله استقرایی‬
‫به ازای هر دو عدد صحیح 𝑘 و ‪ 𝑘1‬که 𝑘 ≤ 𝑏 ≤ ‪ 𝑘1‬داریم‬
‫))‪(𝑝(𝑘1 ) ∧ 𝑝(𝑘1 + 1) … ∧ 𝑝(𝑘)) ⟹ (𝑝(𝑘1 − 1) ∧ 𝑝(𝑘 + 1‬‬

‫سواالت کالس حل تمرین‪:‬‬

‫‪ )1‬حاصل مجموع زیر را حدس بزنید و حدس خود را با استقرای ریاضی ثابت کنید‪.‬‬

‫?= !𝑛 ‪1.1! + 2.2! + ⋯ + 𝑛.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ )2‬ثابت کنید اگر 𝑥 ‪ 𝑥 +‬عددی صحیح باشد‪ ،‬به ازای هر عدد صحیح مثبت 𝑛‪ ،‬حاصل 𝑛 𝑥 ‪ 𝑥 𝑛 +‬عددی صحیح است‪.‬‬

‫‪ )۳‬دو بازیکن در یک بازی با دو دسته چوب کبریت که هر دسته مختص یک بازیکن است‪ ،‬شرکت کردهاند‪ .‬بازیکنان به ترتیب بازی میکنند و در هر‬
‫مرحله از بازی‪ ،‬بازیکن مربوطه به تعداد مثبت دلخواهی چوب کبریت از دسته متعلق به بازیکن دیگر برمیدارد و دور میریزد‪ .‬بازیکنی که آخرین چوب‬
‫کبریت را دور بریزد‪ ،‬برنده است‪ .‬ثابت کنید اگر تعداد چوب کبریت های دو دسته برابر باشد‪ ،‬بازیکن دوم میتواند برد خود را تضمین کند‪.‬‬

‫‪ )۴‬ثابت کنید نامساوی زیر به ازای هر مقدار صحیح مثبت 𝑛 برقرار است‪.‬‬

‫)‪1 × 3 × … × (2𝑛 − 1‬‬ ‫‪1‬‬

‫≤‬
‫)𝑛‪2 × 4 × … × (2‬‬ ‫𝑛‪√3‬‬

‫‪۳‬‬
 ‫‪ )5‬اگر ‪ ،𝑎, 𝑏 > 0‬ثابت کنید به ازای هر ‪ 𝑛 ∈ ℕ‬داریم‬

‫𝑏 ‪(𝑛 − 1)𝑎𝑛 + 𝑏 𝑛 ≥ 𝑛𝑎𝑛−1‬‬

‫و تساوی وقتی و فقط وقتی برقرار است که 𝑏 = 𝑎 یا ‪ 𝑛 = 1‬باشد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ )۶‬یک فرمول بسته برای دنباله زیر پیدا کنید و درستی آن را اثبات کنید‪( .‬راهنمایی ‪ :‬حد این دنباله در بینهایت برابر ‪ 3‬است‪) .‬‬
‫‪1‬‬
‫‪𝑎1 = 1 ,‬‬ ‫= ‪𝑎𝑛+1‬‬ ‫) 𝑛𝑎‪(1 + 4𝑎𝑛 + √1 + 24‬‬
‫‪16‬‬

‫پاسخ سواالت کالس حل تمرین‪:‬‬

‫‪)1‬‬

‫‪1.1! + 2.2! + ⋯ + 𝑛. 𝑛! = (𝑛 + 1)! − 1‬‬

‫پایه استقرا‬

‫‪1 = 1.1! = (1 + 1)! − 1 = 1‬‬

‫فرض استقرا‬

‫‪1.1! + 2.2! + ⋯ + 𝑘. 𝑘! = (𝑘 + 1)! − 1‬‬

‫حکم استقرا‬

‫‪1.1! + 2.2! + ⋯ + 𝑘. 𝑘! + (𝑘 + 1)(𝑘 + 1)! = (𝑘 + 2)! − 1‬‬

‫به طرفین فرض استقرا !)‪ (𝑘 + 1)(𝑘 + 1‬را اضافه میکنیم‬

‫‪1.1! + 2.2! + ⋯ + 𝑘. 𝑘! + (𝑘 + 1)(𝑘 + 1)! = (𝑘 + 1)! − 1 + (𝑘 + 1)(𝑘 + 1)! = (𝑘 + 2)! − 1‬‬

‫‪⟹ 1.1! + 2.2! + ⋯ + (𝑘 + 1)(𝑘 + 1)! = (𝑘 + 2)! − 1‬‬

‫بنابراین حکم اثبات شد‪.‬‬

‫‪)2‬‬

‫پایه استقرا‬
‫‪1‬‬
‫‪𝑥+𝑥 ∈ℤ‬‬
‫‪۴‬‬
 ‫فرض کنیم )𝑛(𝑝 برای 𝑘 ‪ 𝑛 = 1,2,3, … ,‬برقرار باشد‪ .‬آنگاه‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪(𝑥 + )(𝑥 𝑘 + 𝑘 ) ∈ ℤ‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫ازآنجا که حاصل ضرب دو عدد صحیح‪ ،‬عددی صحیح است‪ ،‬داریم‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫) ‪(𝑥 + ) (𝑥 𝑘 + 𝑘 ) = (𝑥 𝑘+1 + 𝑥 𝑘+1 ) + (𝑥 𝑘−1 + 𝑥 𝑘−1‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫‪1‬‬
‫حال چون )‪ 𝑝(𝑘 − 1‬درست است‪ (𝑥 𝑘−1 + 𝑥 𝑘−1 ) ،‬عددی صحیح است‪.‬‬

‫بنابراین‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪(𝑥 𝑘+1 + 𝑥 𝑘+1 ) = (𝑥 + ) (𝑥 𝑘 + 𝑘 ) − (𝑥 𝑘−1 + 𝑥 𝑘−1‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫چون تفریق دو عدد صحیح‪ ،‬عددی صحیح است‪ ،‬پس‬
‫‪1‬‬
‫‪(𝑥 𝑘+1 + 𝑥 𝑘+1 ) ∈ ℤ‬‬
‫بنابراین حکم ثابت شد‪.‬‬

‫‪)۳‬‬

‫حالت ‪ 1 − 1‬را به عنوان پایه در نظر میگیریم‪ .‬به وضوح مشخص است که نفر دوم برنده میشود‪ .‬حال فرض میکنیم برای هر تعداد چوب کبریت‬
‫کوچکتر از 𝑘 (به شرطی که هر دو بازیکن تعداد برابری چوب بگیرند)‪ ،‬نفر دوم برنده میشود‪ .‬نفر اول در اولین مرحله بازی‪ 𝑖 ،‬چوب کبریت که‬

‫𝑘 ≤ 𝑖 ≤ ‪ 1‬بر میدارد و نفر دوم این حرکت را تکرار میکند‪ ،‬یعنی 𝑖 چوب کبریت بر میدارد‪ .‬حال هر کدام 𝑘 < 𝑖 ‪ 𝑘 −‬چوب کبریت دارند که‬
‫طبق فرض‪ ،‬نفر دوم استراتژی برد دارد‪.‬‬

‫‪)۴‬‬

‫برای حل سوال اثبات میکنیم‬

‫)‪1 × 3 × … × (2𝑛 − 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫= )𝑛(𝐴‬ ‫≤‬ ‫<‬
‫)𝑛‪2 × 4 × … × (2‬‬ ‫𝑛‪√3𝑛 + 1 √3‬‬
‫پایه استقرا‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= )‪𝐴(1‬‬ ‫≤‬
‫‪2 √4‬‬
‫فرض استقرا‬

‫)‪1 × 3 × … × (2𝑘 − 1‬‬ ‫‪1‬‬

‫= )𝑘(𝐴‬ ‫≤‬
‫)𝑘‪2 × 4 × … × (2‬‬ ‫‪√3𝑘 + 1‬‬
‫حکم استقرا‬
‫‪5‬‬
 ‫‪2𝑘 + 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫≤ )‪𝐴(𝑘 + 1‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪2𝑘 + 2 √3𝑘 + 1‬‬
‫داریم‬

‫‪2𝑘 + 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪(2𝑘 + 1)2‬‬ ‫‪(2𝑘 + 1)2‬‬ ‫‪(2𝑘 + 1)2‬‬
‫(‬ ‫‪.‬‬ ‫= )‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪2𝑘 + 2 √3𝑘 + 1‬‬ ‫𝑘 ‪(2𝑘 + 2)2 (3𝑘 + 1) 12𝑘 3 + 28𝑘 2 + 20𝑘 + 4 (12𝑘 3 + 28𝑘 2 + 19𝑘 + 4) +‬‬
‫‪(2𝑘 + 1)2‬‬ ‫‪(2𝑘 + 1)2‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‬ ‫≤‬ ‫=‬
‫‪(2𝑘 + 1)2 (3𝑘 + 4) + 𝑘 (2𝑘 + 1)2 (3𝑘 + 4) 3𝑘 + 4‬‬
‫درنتیجه‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫≤ )𝑘(𝐴 ⟹‬ ‫≤‬
‫‪√3𝑘 + 1‬‬ ‫𝑛‪√3‬‬

‫‪)5‬‬

‫اگر 𝑏 = 𝑎 که واضح است‪ .‬پس ثابت میکنیم اگر 𝑏 ≠ 𝑎 و ‪ ،𝑛 > 1‬حکم برقرار است‪.‬‬

‫به ازای ‪ 𝑛 = 2‬حکم برقرار است زیرا‬

‫𝑏𝑎‪(𝑎 + 𝑏)2 > 0 ⇒ 𝑎2 + 𝑏 2 > 2‬‬

‫حال طبق روش قهقرایی فرض میکنیم حکم استقرا درست باشد‪ .‬یعنی‬

‫𝑏 𝑛𝑎 ‪𝑛𝑎𝑛+1 + 𝑏 𝑛+1 > (𝑛 + 1)𝑎𝑛 𝑏 = 𝑛𝑎𝑛 𝑏 +‬‬

‫طبق فرض استقرا داریم 𝑏 ‪.(𝑛 − 1)𝑎𝑛 + 𝑏 𝑛 > 𝑛𝑎𝑛−1‬‬

‫درنتیجه‬

‫𝑏 𝑛𝑎 ‪𝑛𝑎𝑛+1 + 𝑏 𝑛+1 > (𝑛 − 1)𝑎𝑛+1 + 𝑎𝑏 𝑛 +‬‬

‫پس با ساده کردن طرفین داریم‬

‫𝑛 𝑏𝑎 ‪𝑎𝑛+1 + 𝑏 𝑛+1 > 𝑎𝑛 𝑏 +‬‬

‫با فاکتورگیری از طرفین نامساوی داریم‬

‫) 𝑛 𝑏 ‪𝑎(𝑎𝑛 − 𝑏 𝑛 ) − 𝑏(𝑎𝑛 − 𝑏 𝑛 ) > 0 ⟹ (𝑎 − 𝑏)(𝑎𝑛 −‬‬

‫که نامساوی فوق درست است زیرا ‪ 𝑎, 𝑏 > 0‬و 𝑏 ≠ 𝑎‪ .‬حال اگر استدالل را معکوس به عقب برگردانیم‪ ،‬اثبات کامل میشود‪.‬‬

‫‪)۶‬‬

‫می توانیم با روشهای مختلف به حدسی برای 𝑛𝑎 برسیم و آن را با استقرا اثبات کنیم‪.‬‬

‫الف – با ‪ 𝑎1 = 1‬شروع می کنیم و دنباله را محاسبه می کنیم تا به حدسی برای رابطه برسیم‪.‬‬
‫‪𝑎𝑛+1‬‬
‫برای 𝑛 های کوچک و حدس یک قانون و اثبات آن به وسیله استقرا است‪.‬‬ ‫ب – یک راه ساده تر محاسبه ی نسبت‬
‫𝑛𝑎‬

‫‪۶‬‬
 ‫نهایتا به رابطه زیر میرسیم ‪:‬‬

‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬

‫= 𝑛𝑎‬ ‫‪+ 𝑛+‬‬
‫‪3 2‬‬ ‫𝑛‪3 × 4‬‬
‫پایه استقرا ‪ :‬به ازای ‪ 𝑛 = 1‬حکم برقرار است‪.‬‬

‫فرض استقرا ‪ :‬به ازای 𝑛 حکم برقرار است‪.‬‬

‫گام استقرا ‪ :‬درستی رابطه به ازای ‪ 𝑛 + 1‬را با جایگذاری رابطه باال به جای 𝑛𝑎 در تعریف اعضای دنباله اثبات میکنیم‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫طبق فرض می دانیم حکم به ازای 𝑛 برقرار است‪ .‬پس 𝑛‪. 𝑎𝑛 = 3 + 2𝑛 + 3×4‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬

‫= ‪𝑎𝑛+1‬‬ ‫= ) 𝑛𝑎‪(1 + 4𝑎𝑛 + √1 + 24‬‬ ‫‪(1 + 4 ( + 𝑛 +‬‬ ‫𝑛‬
‫‪) + √1 + 24 ( + 𝑛 +‬‬ ‫))‬
‫‪16‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪3 2‬‬ ‫‪3×4‬‬ ‫‪3 2‬‬ ‫𝑛‪3 × 4‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‬ ‫‪+ 𝑛+1 +‬‬
‫‪3 2‬‬ ‫‪3 × 4𝑛+1‬‬

‫‪7‬‬