SZKOLNICTWO W ROSJI

Historia edukacji na terenie dawnej Rusi nie jest zbyt dobrze udokumentowana. Wiadomo,
że w XI i XII w. mieszkańcy Nowogrodu Wielkiego prowadzili korespondencję prywatną i
handlową, nie byli zatem analfabetami, mieli także gruntowną znajomość podstawowej
arytmetyki. Zarówno merytoryczna, jak i graficzna strona dokumentacji urzędowej budzi
podziw dzisiejszych badaczy. Znajomość pisma w kręgach dworskich także wydaje się
lepiej rozwinięta niż w wielu europejskich ośrodkach sprawowania władzy. Nie ulega
jednak wątpliwości, że zdobywanie wiedzy w tym przypadku miało charakter pragmatyczny
i prywatny zarazem, zasadniczo bowiem nie było w dawnej Rusi szkół publicznych.
Rzemieślnik uczył się bezpośrednio u mistrza. O wykształcenie kupca dbał ojciec, pragnący,
aby jego spadkobierca potrafił radzić sobie w interesach. Podobne intencje przyświecały
książętom - opanowanie podstawowej wiedzy było sprawą prestiżu, a także wyrazem
instynktu samozachowawczego, znajomość pisma wprowadzała w świat i dawała przewagę
nad konkurentami. g,b| jag
Zdarzało się, że umiejętnością pisania mogły poszczycić się także wybitne niewiasty.
Znamiennym przykładem może być działalność św. Jefrosinii Potockiej, która zdecydowała
się poświęcić studiom teologicznym, porzucając książęce godności. Pracowała nad
przepisywaniem ksiąg, zaś w 1128 r. założyła żeński klasztor Przemienienia Pańskiego,
prowadząc działalność edukacyjną w dziedzinie cerkiewnego rzemiosła. Także w innych
klasztorach stała się jedną z najważniejszych inicjatorek powstawania skryptoriów
(pracowni przepisywania ksiąg). Zainicjowała działalność wielu szkół, które przodowały w
zakresie programu nauczania, zawierającego oprócz treści ogól- noteologicznych i
filologicznych idee ascetyczne i eschatologiczne. Interesujące jest, że działalnością tą objęta
została duża grupa dzieci niższego stanu, co w ówczesnej dobie stanowiło zjawisko rzadkie.
Wykształcenie, które dziś nazywamy humanistycznym, było jednak przede wszystkim
domeną klasztorów. Tam kształcono w zakresie teologii, ale także doskonalono warsztat
filologiczny, szczególny zaś wymiar zyskała edukacja artystyczna. Dotyczyło to przede
wszystkim ruskich „ikonopisców”, których osiągnięcia w dziedzinie ikonografii nie ulegają
żadnej wątpliwości.
Rola klasztorów jako skarbnicy wiedzy okazała się szczególnie istotna w okresie
zależności od mongolskich najeźdźców. Nie najgorzej zapowiadający się dotąd obraz
kultury kształcenia został zaburzony. Dawne ośrodki polityczne, takie jak Nowogród czy
Włodzimierz, stopniowo traciły na znaczeniu, inne zaś zyskiwały, stając się ważnymi
centrami politycznymi. Wiele miast spustoszono, ośrodki życia religijnego pozostawiono
jednak zasadniczo w spokoju w zamian za oficjalną lojalność wobec Złotej Ordy. Olbrzymi
obszar dawnej Rusi o najkorzystniejszych warunkach naturalnych wraz z najważniejszym
ośrodkiem kulturalnym i monastycznym - Kijowem - uniknął zależności od chanatu, stając
się jednak częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Istniejące już wcześniej różnice
pomiędzy Rusią Kijowską a obszarami północno-
378 JOACHIM DIEC

-wschodnimi pogłębiły się, dając początek dwóm odmiennym kulturom wschodniej

słowiańszczyzny - Ukrainy i Rusi Moskiewskiej, która od czasów Piotra 1 zwana będzie
Imperium Rosyjskim.
W 1632 r. miało miejsce w Kijowie doniosłe wydarzenie. Dzięki inicjatywie metropolity
kijowskiego - Petra Mohyły - doszło do zjednoczenia szkoły brackiej i klasztornej w
pierwszą wyższą uczelnię świata wschodniosłowiańskiego, zwaną później od imienia
założyciela Akademią Kijowsko-Mohylańską. Po powstaniu Chmielnickiego i ugodzie
perejesławskiej z 1654 r. stolica Ukrainy wraz z Akademią znalazła się na terytorium
państwa moskiewskiego. Wkład kadr wywodzących się z kręgu uczelni w formowanie się
państwa rosyjskiego jest trudny do przecenienia.
Pierwszą uczelnią wyższą na terenach rdzennie rosyjskich była Akademia Słowiań- sko-
Grecko-Łacińska (Славяно-греко-латинская академия), powstała w 1687 r. w Moskwie z
inicjatywy wychowanka uczelni kijowskiej - Simieona Połockiego. Do ukraińskich
uczonych, w szczególności zaś do ich europejskiego, łacińskiego obycia, odnoszono się w
Moskwie z ostrożnością czy wręcz niechęcią, co nie przeszkadzało owym cudzoziemcom
obejmować znaczących stanowisk; byli oni niewątpliwie gruntowniej wykształceni, uczono
się z ich podręczników nie tylko łaciny i greki, lecz także języka staro-cerkiewno-
słowiańskiego. Dzięki nim elita władzy w Rosji (najwyższe stanowiska w państwie z
nielicznymi wyjątkami mogli obejmować wyłącznie absolwenci Akademii) nabrała bardziej
kosmopolitycznego charakteru. To właśnie ukraińska kadra spowodowała pierwszy napływ
ducha europejskiego.
Znaczenie uczelni wyraźnie zmalało z chwilą powstania w 1755 r. Uniwersytetu
Moskiewskiego, którego właściwym założycielem był Michaił Łomonosow (absolwent
Akademii Słowiańsko-Grecko-Łacińskiej). Ta ostatnia stopniowo przekształcała się w
szkołę teologiczną, by w 1814 r. stać się Akademią Duchowną (Духовная академия),
przeniesioną na teren najważniejszego klasztoru centralnej Rosji - Ławry Troic- ko-
Siergiejewskiej. Odtąd szkolnictwo cerkiewne, najczęściej przyklasztorne, stało się
ponownie zamkniętym światem, obok niego zaś pojawiła się edukacja o świeckim
charakterze. Jeszcze na początku XVIII w. metropolita Dmitrij organizował cerkiewne
szkoły publiczne, których głównym zadaniem było podniesienie poziomu wykształcenia
dzieci duchowieństwa. Zastraszająco niski poziom intelektualny tej wpływowej warstwy dał
się zaobserwować już po zetknięciu z duchowieństwem ukraińskim. I chociaż w ciągu
następnych wieków stan ten poddawano dalszej krytyce, okazał się on problemem, z którym
nigdy się nie uporano. Nauka w szkołach dimitrijewskich, obejmująca głównie kanon
teologiczno-filozoficzny, była bezpłatna, a stosunki w niej panujące określano jako
„rodzinne”.
Imperatorowi Piotrowi przyświecał jednak zupełnie inny cel w dziedzinie kształcenia.
Założył on pierwsze szkoły świeckie: matematyczne, wojskowe, medyczne i nawigacyjne,
wysiłki te miały jednak bardzo ograniczony charakter. Ilustracją tego może być fakt, że w
moskiewskiej szkole matematycznej uczyło się zaledwie 70 chłopców, częste zaś były
narzekania na to, że domowe obowiązki odrywały uczniów od spraw szkolnych. Dlatego też
w 1782 r. przeprowadzono reformę edukacji, której szczegóły powierzono Serbowi - F.
Jankowiczowi. Powstały wówczas dwa typy szkół ogólnokształcących
(общеобразовательные школы): główne (главные народные училища), funkcjonujące w
miastach gubemialnych i kształcące w zakresie takich przedmiotów, jak: religia, geografia,
rosyjski, historia czy geografia, oraz małe (малые народные училища), mające siedziby w
ośrodkach powiatowych i dbające przede wszystkim
 Szkolnictwo w Rosji 379

o opanowanie podstawowych umiejętności w zakresie czytania i pisania. W 1801 r. istniało

już 315 takich szkół zatrudniających 790 nauczycieli; wśród uczniów było wówczas 1787
dziewcząt.
W 1803 r. powstało Ministerstwo Edukacji, które ustanowiło tzw. zasady edukacji
narodowej (Правила народного просвещения). Zgodnie z ich brzmieniem szkoły
podzielono na cztery stopnie: parafialne, powiatowe, gubemialne i wyższe (uniwersytety),
istniejące w ramach sześciu okręgów edukacyjnych. Każdy z niższych stopni stanowić miał
etap przygotowawczy dla kolejnego. Najwyższy stopień kształcenia - uniwersytecki - mógł
być realizowany w jednym z sześciu uniwersytetów, które stanowiły swego rodzaju koronę
każdego okręgu.
Należy pamiętać, że dostęp do szkół był uzależniony od stanu. Niższe warstwy
społeczne mogły korzystać najwyżej z dwuletnich szkół powiatowych. Następujące po nich
czteroletnie gimnazja były zasadniczo zarezerwowane dla dzieci urzędników. Chłopstwo
praktycznie nie uczestniczyło w procesie edukacyjnym. W 1864 r. podjęto próbę zmiany
tego stanu rzeczy przez założenie szkół wiejskich. Zarząd administracyjno-finansowy
powierzono ziemstwu (samorządowi lokalnemu), a nadzór merytoryczny radom szkolnym,
w których szeregi wchodzili przedstawiciele Cerkwi, a także administracji państwowej i
samorządowej. O ile dotąd wszelka edukacja wiejska wiązała się przede wszystkim z osobą
popa, o tyle teraz pojawiło się zadanie dostarczenia państwu profesjonalnych kadr mających
wykształcić olbrzymi obszar rosyjskiej wsi.
Pomimo pewnych wysiłków władz zadania tego nie udało się należycie wypełnić. Na
początku XX w., gdy w innych państwach europejskich odsetek osób kształcących się sięgał
co najmniej 10%, w Rosji wynosił on ok. 3%. Analfabetyzm dotyczył zdecydowanej
większości społeczeństwa. Doszło do powstania niebezpiecznego rozdźwięku: z jednej
strony istniała ogromna rzesza niewykształconych ludzi, głównie chłopów, z drugiej zaś
rosło pokolenie młodej inteligencji, dostrzegającej owe niedoskonałości i przyjmującej
wrogą postawę wobec władz.
Sytuacja ta dodatkowo zaszkodziła rosyjskiemu szkolnictwu, albowiem konserwatywni
politycy petersburskiego aparatu władzy zmierzali do objęcia kontrolą całego systemu
szkolnictwa w Rosji. Wprowadzano zatem wiele restrykcji: minister edukacji Siergiej
Uwarow starał się zminimalizować wpływ szkół prywatnych, obawiając się objęcia
niezależnym nauczaniem zbyt wielkiej rzeszy ludzi. Bardzo szybko ograniczono także
stosunkowo liberalny statut uniwersytecki z 1863 r. Szczególną zajadłością w tępieniu
swobód edukacyjnych cechował się minister Dmitrij Tołstoj. Inspirowany przez Michaiła
Katkowa, najbardziej giętkiego ideowo działacza konserwatywnego, zredukował kanon
przedmiotów ścisłych i rozbudował do monstrualnych rozmiarów program języków
klasycznych. Nauki przyrodnicze bowiem, zdaniem Katkowa, stanowiły karmę dla
rewolucyjnej kontestacji. W ten sposób w 1872 r. doszło do utraty statusu gimnazjalnego
przez szkoły realne, co oznaczało, że ich absolwenci nie mogli podejmować nauki na
uniwersytetach. W późniejszym okresie Tołstoj doprowadził do regulacji prawnych,
uniemożliwiających jakąkolwiek samorządność studencką: organizację bibliotek, czytelni,
stołówek, kas zapomogowych.
Na przełomie XIX i XX w. doszło zatem do paradoksu: państwo rosyjskie kształciło
głównie swych wewnętrznych wrogów. W 1905 r. ze względu na nastroje rewolucyjne na
krótko zamknięto uniwersytety, stanu tego nie można było jednak utrzymywać w
nieskończoność. Chociaż społeczność studencka poddawana była kontroli i represjom,
nastroje opozycyjne raczej wzrastały niż gasły. Sytuacja wymagała rady
380 JOACHIM DIEC

kalnych zmian. Okazało się jednak, że jest już zbyt późno: planowana przez premiera
Stołypina gruntowna reforma edukacji, mająca uczynić wykształcenie zjawiskiem
powszechnym, nigdy nie doszła do skutku.
Kiedy zatem w 1917 r. bolszewicy doszli do władzy, poddając cały kraj ideologicznej
obróbce, mogli bez trudu używać argumentu o ciemnocie, za którą odpowiedzialne były
władze carskiej Rosji. W ZSRR cały system edukacyjny (z wyjątkiem znajdujących się pod
ukrytą kontrolą władz seminariów duchownych) stał się jednolitą, kilkustopniową strukturą.
To właśnie w latach 30. doszło praktycznie do objęcia powszechnym obowiązkiem
kształcenia wszystkich obywateli. Komunistyczne władze realizowały w ten sposób kilka
celów. Po pierwsze, poddano młodych mieszkańców Związku Radzieckiego masowej
indoktrynacji. Ściśle selekcjonowano lektury, zniekształcano fakty historyczne lub
podawano je w tendencyjny sposób, budowano kult partii i jej wodza, budzono nienawiść
wobec wroga klasowego. Z drugiej strony, wychowywano człowieka zdyscyplinowanego i
posłusznego władzy. Rygor i atmosfera posłuszeństwa w szkole radzieckiej były znacznie
bardziej widoczne niż w szkolnictwie przedrewolucyjnym i szkołach niekomunistycznych
państw europejskich.
Procesowi nauczania towarzyszyło praktycznie przymusowe uczestnictwo w orga-
nizacjach dziecięcych i młodzieżowych, cechujących się pewnym zewnętrznym podo-
bieństwem do skautingu. Najmłodsi uczniowie należeli do grup dzieci października
(октябрята), nieco starsze do pionierów (пионеры), starsza młodzież do Komsomołu,
czyli Leninowskiego Związku Młodzieży (Комсомол). Czerwone chusty i hasło „Zawsze
gotowy!” (Всегда готов!) stanowiły nieodłączny element życia młodego człowieka w
porewolucyjnej Rosji.
Innym celem władz komunistycznych był efekt propagandowy. Związek Radziecki
pokazał, że sprostał zadaniom, z którymi nie potrafiły (lub raczej nie chciały) sobie poradzić
władze carskiej Rosji przez kilka wieków jej istnienia. Dopuszczono do oświaty na
wszystkich szczeblach dzieci chłopskie i robotnicze, z utrudnieniami natomiast mogli się
liczyć nieliczni przedstawiciele dawnych klas uprzywilejowanych.
Oprócz celów natury ideologicznej istniały jednak także zadania o czysto pragma-
tycznym charakterze. Kraj poddany został szybkiej industrializacji, potrzebni byli zatem
robotnicy wykwalifikowani do pracy w przemyśle ciężkim i maszynowym, a także kadra
techniczna. Stworzono zatem nowy typ szkoły średniej - technikum (техникум).
Szkolnictwo radzieckie nastawione było generalnie na kształcenie techników i inżynierów.
Powstały liczne specjalistyczne szkoły wyższe (высшие учебные заведения - вузы), często
zwane instytutami (институты). Poziom nauczania przedmiotów ścisłych w
podstawowych i średnich szkołach radzieckich był znacznie wyższy niż w analogicznych
instytucjach na Zachodzie. Także na uczelniach wyższych wykształcono wielu wybitnych
specjalistów - fizyków, specjalistów w dziedzinie badań kosmicznych, energetyki jądrowej
itd. Szkolnictwo medyczne również prezentowało przyzwoity poziom, jednak badania z
dziedziny biologii i genetyki przez wiele lat poddane były presji ideologicznej. Z
podobnych powodów rażąco niski był z praktycznego punktu widzenia poziom
wykształcenia ekonomistów, kadra kierownicza przedsiębiorstw była bowiem najczęściej
rekrutowana nie według klucza merytorycznego, lecz partyjnego.
W okresie radzieckim zasada ta dotyczyła niekiedy również rekrutacji kadry naukowej,
głównie humanistycznej. W tzw. instytutach czerwonej profesury (институты красной
профессуры) przygotowywano pracowników naukowych, którzy bez
 Szkolnictwo w Rosji 381

rzeczywistej wiedzy merytorycznej, uzbrojeni głównie w oręż ideologii marksizmu- -

leninizmu, dokonywali indoktrynacji studentów. Zjawisko to było charakterystyczne dla
wcześniejszych dziesięcioleci państwa radzieckiego, w późniejszym okresie bowiem
wykształcono wystarczającą liczbę kwalifikowanej kadry, poddanej jednocześnie obróbce
ideologicznej. Jej skuteczność była różna i w każdym przypadku musi być traktowana
indywidualnie.
Struktura systemu edukacyjnego współczesnej Rosji, odziedziczonego zasadniczo po
szkolnictwie radzieckim, obejmuje kilka stopni, analogicznych do rozwiązań stosowanych
w innych krajach świata. Najmłodsze dzieci (У2-З lat) często spędzają czas w żłobku
(ясли), praca zawodowa młodych matek jest bowiem zjawiskiem powszechnym. Do
przedszkola (детский сад) uczęszcza większość dzieci w wieku 3-7 lat. Dzieci
sześcioletnie mogą uczęszczać do nieobowiązkowej klasy zerowej (нулевой класс). Od 7.
do 11. roku życia trwa czteroletnia nauka w szkole podstawowej (начальная школа).
Sześcioletni stopień średni (среднее звено) obejmuje różne szkoły typu zawodowego
(школы профессионального обычения), w tym technika. Oprócz nich istnieją szkoły
ogólnokształcące: liceum (лицей) i gimnazjum (гимназия)-, niektóre z nich mają charakter
profilowany. Po okresie komunistycznym dotychczasowa przewaga szkół technicznych i
zawodowych stopniała na korzyść ogólnokształcących.
Po dziewięciu latach nauczania uczeń, który wybrał szkołę zawodową, może otrzymać
świadectwo wykształcenia zasadniczego (свидетельство об образовании), a wraz z nim
również dyplom technika (свидетельство о среднем профессиональном образовании).
Następnie ma możliwość kontynuacji nauki w liceum lub studium (kolegium) zawodowym
(профессиональный колледж, профессиональная коллегия), gdzie nauka trwa 2-4 lat.
Po ukończeniu klasy dziesiątej uczniowie szkół średnich przystępują zwykle do eg-
zaminu maturalnego (экзамен на аттестат зрелости). Na początku naszego wieku jego
rolę stopniowo przejmowała matura państwowa (Единый Государственный Экзамен),
odpowiednik ujednoliconych egzaminów w innych krajach świata. Na podstawie jego
wyników absolwenci przyjmowani być mają do szkół wyższych bez wewnętrznych
egzaminów wstępnych.
Studia wyższe odbywają się zwykle w trybie dziennym, ale coraz większą popularnością
cieszy się nauka w trybie wieczorowym (вечернее образование), zaocznym (заочное
образование) oraz na odległość (дистанционное образование).
Nauka w czteroletniej lub (częściej) pięcioletniej szkole wyższej prowadzi zwykle do
stopnia naukowego (научная степень) - magistra (магистр). Kolejny stopień - doktora
(кандидат наук) otrzymuje się po studiach doktoranckich (аспирантура), których okres
trwania zależy tylko od uczelni. Stopień ten może także uzyskać osoba (tzw. соискатель)
samodzielnie realizująca wymogi uczelnianych komisji. Najwyższy stopień naukowy -
habilitację (докторская степень) uzyskują zasadniczo tylko pracownicy naukowi mogący
się wykazać poważnym dorobkiem badawczym i dydaktycznym, najczęściej
potwierdzonym opublikowaniem ważnej rozprawy.
Starsi i zasłużeni nauczyciele akademiccy mogą otrzymać także tytuł naukowy
(научное звание) profesora (профессор), ci zaś, którzy zostali członkami Rosyjskiej
Akademii Nauk (Российская Академия Наук, РАН) - tytuł akademika (академик).
Za stan edukacji w Federacji Rosyjskiej odpowiada Ministerstwo Edukacji
(Министерство образования). W terenie czynności te przypadają 89 ośrodkom re
382 JOACHIM DIEC

gionalnym w podmiotach federacji (tzw. субъекты федерации), one też w praktyce

sprawują nadzór merytoryczny. Pamiętać jednak należy, że tylko część szkół, głównie
wyższych, wojskowych i artystycznych, jest prowadzona przez organy państwowe. Inne
podlegają samorządowi terytorialnemu (tzw. муниципальные школы), założono także wiele
szkół prywatnych (частные школуы) wszystkich szczebli; powstały również prywatne
przedszkola. Każda szkoła, by móc oficjalnie funkcjonować, musi otrzymać akredytację
(акредитация). Prywatne szkoły podstawowe i średnie prezentują raczej przyzwoity
poziom, przede wszystkim w zakresie bezpieczeństwa uczniów, opieki, a także wielu
przedmiotów merytorycznych. Nie zawsze jest tak w przypadku uczelni wyższych:
ponieważ kontrola nad szkołami prywatnymi nigdy nie jest doskonała, obserwuje się, że
poziom niektórych rażąco odbiega od poziomu uczelni państwowych.
Stan ten wynika z dużego zapotrzebowania na dyplomy akademickie. O ile bowiem
szkolnictwo w ZSRR pozwalało na powszechną edukację w zakresie poziomu podsta-
wowego i średniego, o tyle liczba miejsc na uczelniach wyższych była ściśle limitowana.
Tak jak w innych krajach komunistycznych, z góry ustalano procent ludności robotniczej,
rolniczej oraz inteligenckiej. Ta ostatnia musiała pozostawać w mniejszości.
Dla młodych mężczyzn możliwość studiowania miała także inny praktyczny wymiar:
studia wyższe uwalniały od zasadniczej służby wojskowej, która była długotrwała i budziła
przerażenie ze względu na trudne warunki bytowe i zjawisko „fali” (дедовщина). Ponieważ
obecnie stan ten nie uległ zasadniczej zmianie, panuje opinia (wyrażana także w prasie), że
uczelnie stanowią często tylko przechowalnię dla młodych mężczyzn. Może to powodować
powstanie zbyt dużej liczby kadr, których rynek nie będzie mógł wchłonąć. Opinie te
świadczą o tym, że w rosyjskiej mentalności ciągle pozostało przekonanie, iż wykształcenie
ma przede wszystkim wartość zawodową.
Ów styl myślenia o wykształceniu potwierdzają dane statystyczne. W końcu ubiegłego
stulecia Federacja Rosyjska posiadała ponad 19 min uczniów szkół średnich, a w wyższych
uczelniach kształciło się blisko 3,6 min studentów. Gdybyśmy przyjęli równą liczebność
roczników i pięcioletni okres trwania studiów, oznaczałoby to, że w Rosji studiowało
wówczas ok. 22% rocznika. Dla porównania w Polsce wskaźnik ten przekracza 40%.
Nie zmienia to jednak faktu, że odsetek osób studiujących wykazuje tendencję
wzrostową. Oferta edukacyjna jest stale rozszerzana i to nie tylko w uczelniach niepu-
blicznych, lecz także w państwowych. Największym prestiżem cieszą się niezmiennie
uniwersytety, których w połowie lat 90. XX w. było w Rosji 31. Z oczywistych względów
dynamiczny rozwój cechuje także studia teologiczne w seminariach duchownych. W
szkolnictwie politechnicznym tradycyjne kierunki wielkoprzemysłowe wypierane są przez
informatykę. W humanistyce rolę wszechobecnej niegdyś filozofii marksistowskiej przejęła
kulturologia, której podręczniki stały się powszechnie dostępne.
Niejasna sytuacja rosyjskiego szkolnictwa dostrzegana jest przez władze różnych
szczebli. 15 III 2000 r. Duma Państwowa uchwaliła ustawę oświatową, zatwierdzoną przez
Radę Federacji 29 III i podpisaną przez p.o. prezydenta 10 IV tegoż roku. W myśl tej ustawy
władze wykonawcze Federacji zobowiązane są do stworzenia nowego systemu szkolnictwa,
którego zadaniem będzie kształtowanie „harmonijnie rozwiniętej i społecznie aktywnej
jednostki”. Cel ten jest zrozumiały w świetle faktu, że szkolnictwo radzieckie wychowywało
człowieka na posłusznego i biernego robota, zorientowanego na wykonywanie prostych, z
góry wyznaczonych czynności o czysto
 Szkolnictwo w Rosji 383

technicznym charakterze, a w sferze myśli zadowalającego się pustymi hasłami i niewiele

znaczącymi schematami.
Władze dostrzegły także wiele problemów, przed którymi staje współczesna młodzież
rosyjska. Do najważniejszych zaliczono katastrofalnie niski poziom finansowania edukacji.
W praktyce, aby sprostać wymogom, uczeń musiałby korzystać z kursów
przygotowawczych, te zaś, ze względu na koszty, dostępne są tylko nielicznym. Innym
problemem, chociaż pozostającym w związku z pierwszym, jest wzrastająca liczba dzieci
pozostających bez opieki (беспризорные). Wielu młodych ludzi stacza się na margines,
powiększając szeregi świata przestępczego. Zdaniem autorów ustawy, ogólny poziom
wykształcenia Rosjan wyraźnie się pogorszył. Charakterystyczne jest przede wszystkim
obniżenie lotów szkolenia zawodowego. Czy poglądy takie to tylko katastrofizm polityków,
czy rzeczywisty obraz upadku edukacji w Federacji Rosyjskiej?
Nie ulega wątpliwości, że zmiana sytemu spowodowała przede wszystkim znaczną utratę
kontroli nad losem wielu młodych ludzi. Władze oświatowe po prostu mniej wiedzą o uczniu
niż w czasach ZSRR i znacznie mniej na niego wpływają. W związku z faktem, że w
czasach komunizmu szkolnictwo miało przede wszystkim charakter zawodowy (szczytową
formę stanowiły uczelnie wojskowe), odnosi się wrażenie upadku edukacji. Z niektórych
instytutów odeszła część wysoko wykwalifikowanej kadry, zerwane zostały więzi szkół z
przemysłem i innymi gałęziami gospodarki. Trudno natomiast mówić o zrodzeniu się nowej
rzeczywistości edukacyjnej, tym bardziej że gospodarka Rosji przez wiele lat będzie dopiero
tworzącym się systemem. Szkolnictwo, które zawsze związane jest z potrzebami kraju,
będzie odzwierciedlać ów stan permanentnej tymczasowości.
Rozważając problematykę szkolnictwa w Rosji, nie wolno także zapominać o niezwykle
istotnym dla tego środowiska czynniku demograficznym. W latach 90. minionego stulecia
liczba urodzeń na 1000 osób spadła do 9,3 w skali rocznej (przy liczbie zgonów sięgającej
15), a tendencje spadkowe wydają się pogłębiać. Oznacza to, z jednej strony,
prawdopodobieństwo spadku liczby etatów nauczycielskich, z drugiej zaś zwiększenie
odsetka absolwentów podejmujących studia wyższe w uczelniach bezpłatnych.

BIBLIOGRAFIA
1. Academia in upheaval: origins, transfers, and transformations of the communist academic regime in
Russia and East Central Europe, ed. M. David-Fox, G. Peteri, Westport, Conn. 2000.
2. M. Bybluk, Przemiany edukacji w Rosji u schyłku XX wieku: studia i szkice historyczno- -pedagogiczne,
Toruń 1998.
3. Education and society in the new Russia, ed. A. Jones, Armonk, N.Y. 1994.
4. Молодежь России: история и современность, выл. 1, Омск 1999.
5. www.informika.ru/text/goscom/ntp/fp/fpro/develedu.html