1

Odrodzenie - Cele wychowania humanistycznego : gruntowne poznanie nauk wyzwolonych; formy

grzeczności; zaszczepienie niezależności myślenia; powinności doczesnego życia; częściowe odrodzenie
greckiego ideału człowieka wolnego, niezależnego i harmonijnie rozwiniętego duchowo i fizycznie;
Humanizm – prąd społecznie ograniczony; wyrażał światopogląd wąskiego kręgu ludzi wykształconych [dwory
książęce; burżuazji]; konkretnym wcieleniem ideału humanistycznego staje dworzanin [fuzja wpływów
osobowych feudałów i kształtującego się kupiectwa]; prawo; retoryka; języki; poezja; gra na instrumentach
muzycznych; pływanie, jazda konna, fechtunek.
Przyczyny reformacji
• Symonia-handel odpustami
• Nikolaizm- odstępstwo od celibatu
• Nepotyzm- brak kompetencji w obsadzaniu stanowisk
• Sekularyzacja- świecki charakter edukacji (pogoń ludzi Kościoła za korzyściami materialnymi)

Reformacja – Marcin Luter 1517 rok; krytyka Kościoła [symonia, nepotyzm, nikolaizm, sekularyzacja]; papież
Leon 10 rzucił na Lutra klątwę; Biblia głównym źródłem wiary; żaden człowiek, który wcześniej nie był
nauczycielem nie powinien być pastorem; religia najważniejszy przedmiot; potem umiejętność czytania i
pisania;
Skutki reformacji dla oświaty:
- gimnazjum humanistyczne Filip Melanchton - autor saskiej ordynacji szkolnej, która przewidywała podział
sz. Średniej na 3 dwuletnie klasy [dialektyka, łacina, retoryka, logika]; 1528 reforma sz. Średniej w Saksonii;
1536 reforma Uniwersytetu w Wittemberdze; w 1544 założył Uniwersytet w Królewcu; uczniowie według
stopnia zaawansowania w nauce; „Dystychy” Katona.
-gimnazjum humanistyczne - Jan Sturm – klasyczne gimnazjum humanistyczne w Strasburg; znajomość religii;
pobożność rozumna i wymowna, realizowana w toku 10-letniej nauki; każda klasa trwała rok; w detalach
opracował program każdej klasy; egzamin[promocja]; język Cycerona, retoryka, religia, greka, logika; klasy
najniższe X i IX uczono podstaw łaciny, na tym etapie wolno było jeszcze używać języka ojczystego przy
tłumaczeniu zasad gramatycznych; w ciągu 6 lat nauki uczeń miał prawo opanować 20 tysięcy słów i zwrotów
łac.; 8-5 klasa-gramatyka łac.; 4 klasa-prozodia-nauka o budowie wiersza, rozpoczynano kurs greki.
Szkoły protestanckie w Polsce: katedry gramatyki, poetyki i retoryki języka łacińskiego oraz katedrę języka
greckiego; wykłady z matematyki, astronomii, elementów prawa i historii powszechnej; przedmioty
przygotowywały do zajmowania się sprawami życia publicznego; na wydziale teologicznym przygotowywano
do stanu duchownego [zasady liturgii, prawa kanonicznego, Pismo św.; muzyka kościelna];
1519-Akademia bpa Jana Lubrańskiego w Poznaniu; miała 2 wydziały: humanistyczny[przygotowywał do
studiów teologicznych] oraz teologiczny; wydział humanistyczny: katedry gramatyki
Gdańsk- wzór J. Sturma 1558; rektor Jan Hoppe; dobrzy urzędnicy, lekarze, prawnicy; muzyka, astronomia,
geografia, etyka, elementy medycyny; 1580 reformy dokonał Jakub Fabricius dodając do 4 klas dwie o
charakterze akademickim; matematyka, filozofia, historia, prawo, medycyna, poetyka, teologia;
Toruń – 1568 wzory Sturma; wprowadzono odrębny kurs języka polskiego; z kryzysu szkołę wydobył Henryk
Stroband; 10 klas; ponadto jeszcze jedną klasę dwuletnią o programie zbliżonym do początkowej fazy studiów
uniwersyteckich; status gimnazjum akademickiego; biblioteka; drukarnia.
Elbląg – 1535 założył emigrant holenderski Wilhelm Gnapheus; właściwa organizacja od 1541 roku Andrzej
Aurifaber; gramatyka łac., grecka; matematyka, historia powszechna.
Szkoły ariańskie
Gimnazjum w Lewartowie – 1588 r.
 Założyciel Mikołaj Firlej
 Rektor Wojciech z Kalisza
 5-letnie gimnazjum
 Cel: szkoły pożytek publiczny. Celem było zaszczepienie dobrych i zdrowych obyczajów oraz
umiejętności wypowiadania się na tematy polityczne
 Program: religia, etyka, ekonomia, polityka, prawo, retoryka, łacina, j. polski, j. niemiecki, fizyka,
arytmetyka, astronomia, muzyka
Gimnazjum w Rakowie – 1603 r.
• Szkoła oparta na wzorach Sturma
• Szkoła 5-letnia
• Cel: przygotowanie chłopców do życia obywatelskiego
• Organizacja nauczania: kluczem była wzorowa dyscyplina, zwracano uwagę na czystość uczniów, jak i
sal szkolnych, dopuszczano kary cielesne
• Program: j. łaciński, retoryka, ekonomia, polityka, nauki prawne, nauki przyrodnicze, fizyka,
matematyka
• Kadra pedagogiczna: wysokie wymagania wobec nauczycieli, uznawano dodatkowo korepetytorów
 2

Szkoły kalwińskie
Gimnazjum w Pinczowie- 1551 r.
• Założycielem był Grzegorz Orszak,
• Decydujący wpływ na szkołę ma Piotr Stratorius (1556r.), a od 1558 r. Jan Tenaudus
• Gimnazjum 4-letnie
• Program: j. polski, łaciński, grecki, niemiecki, retoryka, dialektyka, arytmetyka, muzyka, wychowanie
moralne, katechizm kalwiński

Kontrreformacja – św. Oficjum 1542 [najwyższy sąd apelacyjny w sprawach o herezję]; 1557 indeks
ksiąg zakazanych; sobór w Trydencie [1545-1563]
Jezuici; szkoła średnia (kolegium)– wojskowy styl życia; Ignacy Loyola [1491- 1556], autor „Ćwiczeń
duchownych”; 1540 zakon zatwierdzony przez papieża, zgoda papieża Pawła 3; strach i niechęć wśród
katolików i protestantów; mieli opinię kazuistów – powszechnie sądzono, że ich dewiza brzmi: „cel uświeca
środki”; 1541-Konstytucja Towarzystwa; 1550- zakon kształcący; 1551- założyli w Rzymie Collegium
Romanum, które stało się wzorem dla wszystkich szkół jezuickich; jezuita wykształcony w filozofii, teologii,
naukach świeckich, zdrowy, mądry działający celowo, powściągliwy; cnota posłuszeństwa; szeroka działalność
misyjna; szkolna, wychowawcza; 1599 Ratio Studiorum- Klaudiusz Akwawiwa, program nauczania i
drobiazgowe przepisy regulujące całokształt życia szkolnego; jezuici nie zajmowali się szkołą elementarną,
twierdząc, że jest niepotrzebna ludowi; wychować trzeba dzieci do Polski jezuici sprowadzeni w 1564 roku
przez Stanisława Hozjusza [Braniewo]; 21 lipca 1773 rok- papież Klemens XIV ulegając naciskowi dworów
burbońskich podpisał brewe Dominus Ac Redemptor,którym rozwiązał zakon; jezuici troszczyli się przede
wszystkim o wychowanie religijne; nie rozdzielali nauczania od wychowania; szkoła średnia-kolegium miała 5
klas;

REFORMACJA

- gimnazjum humanistyczne epoki odrodzenia

[geneza reformacji i wpływ na rozwój oświaty = wprowadzenie nowego typu szkoły, system kl-lek.,
podręczniki, program nauczania]

[gdzie rozpoczęła się reformacja = we Włoszech]

Reformacja czyli reforma religii jest konsekwencją kultury renesansowej, jej krytycyzmu wobec
wszelkich autorytetów. Świecki tryb życia papieży i dostojników kościelnych przestaje podobać się
poddanym Państwa Kościelnego. Na terenie Włoch najwcześniej podjęta zostaje krytyka życia i
działalności duchowieństwa, a także pomysł powrotu do założeń wczesnego chrześcijaństwa, czyli
ubogiego kościoła. W przypadku Włoch nie udało się jednak doprowadzić do reformy Kościoła i religii
z uwagi na sprzeciw bogatych rodów mieszczańskich, z Medyceuszami na czele. Postanowili oni
wykorzystać urząd papieski do realizacji własnych celów politycznych i ekonomicznych, poprzez
osadzenie na tronie papieskim własnych przedstawicieli. Reforma religii udała się dopiero w XVI w., w
Niemczech za sprawą Marcina Lutra, który w 1517 r. przybija na drzwiach katedry w Wittenberdze 95
tez oskarżających Kościół. Tą datę uważa się za rozłam kościoła chrześcijańskiego. Podejmując krytykę
chrześcijańskiej Luter miał poparcie wszystkich stanów społecznych. Wszystkie one liczyły na to, że
reforma przyniesie im korzyści materialne. Podejmując walkę z Kościołem Luter musiał doprowadzić
do upadku podporządkowanemu Kościołowi szkolnictwa. W ciągu 4 lat propagandy zwolenników
Lutra udało się w Niemczech zamknąć prawie wszystkie szkoły. W 1524 r. Luter przystępuje do
odbudowy szkolnictwa, ale ma to być teraz szkolnictwo średnie, kształcące potrzebnych państwu
specjalistów – urzędników, nauczycieli, pasterzy. Miały to być szkoły luterańskie, czyli takie w których
wykładano zasady jego religii. Ponieważ Luter nie znał się na sprawach oświaty, reformę powierzył
dwóm wybitnym humanistom: Filipowi Melanchtonowi i Janowi Sturmowi. Są oni twórcami nowego
typu szkoły czyli gimnazjum humanistycznego.
 3

[kto wprowadził system kl-lek. = Sturm]

Gimnazjum humanistyczne stworzone przez F. Melachtona to szkoła 4 letnia i 4 klasowa, w której

językiem wykładowym jest klasyczna łacina. Program nauczania obejmuje przede wszystkim
gramatykę łacińską i retorykę. Ponadto historię i literaturę starożytną oraz naukę języka greckiego.
Program ten został wykorzystany przez J, Sturma, który jednak uznał, że nauka tych przedmiotów
powinna trwać 10 lat. W europie przyjęto organizację i program nauczania gimnazjum według J.
Sturma. Gimnazjum humanistyczne Sturma to szkoła, która kładzie nacisk na piękną wymowę. Ważne
jest jak się mówi, a nie co. Zasługą Sturma było wprowadzenie systemu klasowo-lekcyjnego czyli
podział szkoły na jednoroczne klasy a nauka odbywała się na lekcjach, które trwały 1,5 godziny. To on
po razy pierwszy wprowadza programy nauczania dla każdej klasy i każdego przedmiotu, a także
podręczniki szkolne. Wprowadza także uroczyste rozpoczynanie i kończenie roku szkolnego,
samorząd uczniowski. Szkoły luterańskie na zachodzie Europy zyskały sobie popularność przede
wszystkim arystokracji (ziemiaństwa). Ta grupa społeczna przyjmowała religię Lutra, ponieważ głosiła
ona pochwałę silnej władzy świeckiej, politycznej, a program szkoły luterańskiej przygotowywał
młodzież przede wszystkim do udziału w życiu politycznym. Natomiast w Polsce religia luterańska
zyskuje poparcie wśród mieszczaństwa, ponieważ szlachta polska dążyła do ograniczenia władzy
królewskiej. Szkolnictwo luterańskie w Polsce będzie się więc rozwijać tam gdzie będzie silne
mieszczaństwo, czyli na Pomorzu i w Wielkopolsce. Z tego też względu gimnazja luterańskie w Polsce
powstały w:

- Elblągu 1535

- Gdańsku 1558

- Toruniu 1568

W Polsce większość szkół luterańskich oparta jest na wzorze Melanchtona (4 lata), ponieważ starano
się dostosować program nauczania do potrzeb grupy społecznej. Europejską sławę tym trzem
szkołom przynosi wprowadzenie 2-letnich kursów dodatkowych, które są szkołami na poziomie
uniwersyteckim i kształcą w jednej dziedzinie naukowej.

[luteranizm na zachodzie/w Polsce = artyst/miesz,nauki]

[Szkolnictwo różnowiercze na zachodzie = kalwinizm, luteranizm]