Kryzys zachodniego chrześcijaństwa;

uwarunkowania i następstwa reformacji

Wprowadzenie
Pojęcia, wydarzenia, postacie
Materiały źródłowe
Wypracowanie
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Tezy Marcina Lutra z 1517 roku (fragment), Artykuł 95 tez, Wikipedia.org.
Źródło: Edykt nantejski z 1598 roku, [w:] W. Pociecha, Europa w dobie kontrreformacji,
Teksty źródłowe do nauki w szkole średniej, zesz. 32, Kraków 1924.
 Kryzys zachodniego chrześcijaństwa; uwarunkowania
i następstwa reformacji

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Niniejszy materiał pozwoli ci przygotować się do napisania wypracowania na temat kryzysu

zachodniego chrześcijaństwa; uwarunkowań i następstw reformacji na podstawie czterech
źródeł historycznych. W pierwszej części materiału przypominamy najważniejsze pojęcia,
wydarzenia i postaci, w drugiej prezentujemy źródła, by w ostatniej poprowadzić cię krok
po kroku do gotowego wypracowania.

Twoje cele

Nauczysz się dokonywania selekcji i hierarchizacji informacji pozyskanych ze źródeł

historycznych.
Stworzysz spójną narrację historyczną dotyczącą kryzysu zachodniego
chrześcijaństwa; uwarunkowań i następstw reformacji w ujęciu przekrojowym, jak
i problemowym.
Rozwiniesz umiejętność budowania argumentacji, uwzględniając różne aspekty
procesu historycznego.
Pojęcia, wydarzenia, postacie

Oto najważniejsze informacje - opisy wydarzeń, daty i postaci - które pozwolą napisać
wypracowanie na temat kryzysu zachodniego chrześcijaństwa oraz uwarunkowań
i następstw reformacji.

Pojęcia

predestynacja– pogląd, zgodnie z którym człowiek nie ma wpływu na swoje zbawienie lub
potępienie, los człowieka leży w rękach Boga; przyjęty przez kalwinizm

symonia (świętokupstwo) – handel urzędami kościelnymi lub dobrami duchowymi

nepotyzm – faworyzowanie członków własnej rodziny przy obsadzaniu stanowisk

i przydzielaniu godności

nikolaizm – nieprzestrzeganie zasad celibatu

bracia polscy (arianie) – ruch religijno‐społeczny istniejący w Polsce w latach 1562‐1658,

wyodrębniony z kalwinizmu

wojny szmalkaldzkie – konflikty zbrojne w latach 1546–1547 i 1551–1552 pomiędzy

katolickim cesarzem Karolem V a protestanckim Związkiem Szmalkaldzkim

Związek Szmalkaldzki – sojusz polityczno‐wojskowy zawarty w 1531 r. w Schmalkalden

w Turyngii między protestanckimi książętami i miastami Rzeszy w celu wzajemnej obrony
ich praw i wyznania przed cesarzem Karolem V i katolikami, pod przewodnictwem elektora
saskiego Jana Fryderyka i landgrafa heskiego Filipa

akt supremacji - uchwalona przez parlament angielski w 1534 r. ustawa ogłaszająca

Henryka VIII głową Kościoła anglikańskiego

kalwinizm – wyznanie powstałe w wyniku reformacji z inicjatywy Jana Kalwina, głosiło

predestynację, odrzucało zwierzchnictwo papieża i celibat duchownych, kładło nacisk na
poznanie Pisma świętego, proste życie, pobożność i pracę

anglikanizm – wyznanie powstałe w wyniku reformacji z inicjatywy króla angielskiego

Henryka VIII, który został głową Kościoła; odrzucała zwierzchnictwo papieża i celibat
duchownych
luteranizm – wyznanie powstałe w wyniku reformacji z inicjatywy Marcina Lutra, głoszące,
że zbawienie człowieka następuje przez jego wiarę i łaskę Boga, nie przez dobre uczynki;
postulowało używanie języków narodowych w liturgii, odrzucało zwierzchnictwo papieża
i celibat duchownych

Wydarzenia

Postacie

domena publiczna, Wikimedia Commons

Marcin Luter (1483-1546) – niemiecki

duchowny, zakonnik augus ański, wykładowca
na Uniwersytecie w Wi enberdze, reformator,
autor 95 tez dotyczących odpustów, których
ogłoszenie zainicjowało reformację, założyciel
wyznania ewangelicko-augsburskiego, tłumacz
Pisma Św. na język niemiecki.
2

domena publiczna, Wikimedia Commons

Leon X (1475-1521) – właść. Giovanni di

Lorenzo de Medici, papież (pont. 1513-1521),
bullą Exsurge Domine potępił poglądy
i działalność Marcina Lutra.

domena publiczna, Wikimedia Commons

Karol V Habsburg (1500-1558) – cesarz
Świętego Cesarstwa Rzymskiego (pan.
1519-1556). król Hiszpanii (1516-1556), gorliwy
katolik, próbujący doprowadzić do
porozumienia między Kościołem a Lutrem, jeden
z inicjatorów soboru trydenckiego, w pokoju
augsburskim w 1555 roku, zagwarantował
zasadę cuius regio eius religio.

domena publiczna, Wikimedia Commons

Jan Kalwin (1509-1564) – francuski teolog,

kaznodzieja, pisarz, założyciel kalwinizmu.
 5

domena publiczna, Wikimedia Commons

Huldrych Zwingli (1484-1531) – szwajcarski

kaznodzieja i teolog, założyciel zwinglianizmu.

domena publiczna, Wikimedia Commons

Henryk VIII Tudor (1491-1547) – król Anglii

(1509-1547), twórca Kościoła anglikańskiego.
 7

domena publiczna, Wikimedia Commons

Thomas Müntzer (1498-1525) – niemiecki

teolog, anabaptysta, przywódca powstania
chłopskiego w Niemczech, jeden
z przedstawicieli reformacji.

domena publiczna, Wikimedia Commons

 Filip Melanchton (1497-1560) – niemiecki
profesor Uniwersytetu w Wi enberdze,
najbliższy współpracownik Marcina Lutra, autor
Wyznania augsburskiego – podstawowej księgi
luteranizmu.

domena publiczna, Wikimedia Commons

Henryk IV Burbon (1553 - 1610) – król Nawarry

od 1572 (jako Henryk III) i Francji od 1589 r.,
pierwszy z dynas i Burbonów, zakończył
francuskie wojny religijne.
10

domena publiczna, Wikimedia Commons

Karol IX Walezy (1550-1574) - król Francji

w latach 1560-1574, za jego panowania
rozpoczął się konflikt religijny we Francji.

11

domena publiczna, Wikimedia Commons

Małgorzata Walezjuszka (de Valois) (1553-1615)
- królowa Francji i Nawarry, żona Henryka IV
Burbona.
Materiały źródłowe

Polecenie 1

Zapoznaj się z poniższymi materiałami źródłowymi. Stwórz notatkę, w której zawrzesz

najważniejsze informacje dotyczące tematu zajęć („Kryzys zachodniego chrześcijaństwa;
uwarunkowania i następstwa reformacji”).

Notatka

Polecenie 2

Uzupełnij swoje wnioski o istotne twoim zdaniem propozycje koleżanek i kolegów i poszereguj
je od najistotniejszych do najmniej ważnych.

Twoja odpowiedź

Materiały źródłowe
Źródło A
Francois Dubois, Rzeź hugenotów
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Źródło B

Lucas Cranach Starszy, Marcin Luter

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Źródło C: Tezy Marcina Lutra z 1517 roku (fragment)

Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/P7hWpmS6P

 Tezy Marcina Lutra z 1517 roku (fragment)

(...) Teza 21: Mylą się przeto kaznodzieje odpustowi twierdząc, że przez odpust papieski
człowiek staje się wolny od wszelkiej męki i zbawiony.

(...) Teza 36: Każdy chrześcijanin, który za grzechy żałuje prawdziwie, ma i bez listu
odpustowego zupełne odpuszczenie kary i winy.

(...) Teza 38: Nie należy jednak gardzić odpustem papieża, gdyż, jak to już powiedziałem,
stanowi on objaśnienie Boskiego przebaczenia.

(...) Teza 46: Należy pouczyć chrześcijan, iż oni, gdy nie są zbyt bogaci, powinni
zatrzymać to co potrzebne dla ich domu, a nie wyrzucać na próżno na odpusty.

(...) Teza 62: Istotny, prawdziwy skarb Kościoła to święta Ewangelia chwały i łaski Bożej.
(...)

Źródło: Tezy Marcina Lutra z 1517 roku (fragment), Artykuł 95 tez, Wikipedia.org, [dostęp 21.12.2021].

Źródło D: Edykt nantejski z 1598 roku

Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/P7hWpmS6P

Edykt nantejski z 1598 roku

Henryk z łaski Bożej król Francji i Nawarry wszystkim obecnym i przyszłym

pozdrowienie. Między nieskończonymi łaskami, jakich Bóg raczył nam użyczyć, ta jest
najznakomitsza i najznaczniejsza, iż dał nam zaletę i moc nieustępowania wobec
strasznych nieporządków, zamętu i zamieszania, jakie istniały w czasie naszego
wstąpienia na tron tego królestwa, które było podzielone na tyle partyi i stronnictw, że
najbardziej uprawnione było prawie najmniejszym, i że nas pomimo tego tak dalece
umocnił przeciwko tej burzy, iż ją w końcu przetrwaliśmy i obecnie zawijamy do portu
zbawienia i odpoczynku tego państwa. Obecnie gdy Bogu spodobało się zacząć nam
użyczać lepszego spoczynku, sądziliśmy, że nie możemy z niego lepiej skorzystać, jak
poświęcając się temu, co może dotyczyć chwały jego świętego imienia i służby,
obmyślając środki, aby mogli go czcić i modlić się do niego wszyscy nasi poddani i jeśli
nie raczą dopuścić, aby to odbywało się znowu w tej samej formie religii, niechaj to
będzie przynajmniej z tą samą intencją i na takiej zasadzie, aby nie było z tego powodu
żadnych zamieszek lub rozruchów pomiędzy nimi. Z tych powodów (...) edyktem
wieczystym i nieodwołalnym orzekliśmy, oświadczyli i zarządzili, orzekamy,
oświadczamy i zarządzamy (...).
 Zabraniamy wszystkim poddanym naszym jakiegokolwiek stanu i godności odnawiać
pamięć tego [tj. poprzednich wojen religijnych], zaczepiać się wzajemnie z powodu
tego, co zaszło w przeszłości, z jakiegokolwiek powodu lub pod jakimkolwiek pozorem;
lecz mają się zachowywać i żyć razem spokojnie, jak bracia, przyjaciele i
współobywatele, z zagrożeniem ukarania sprzeciwiających się, jako łamiących pokój i
burzycieli spokoju publicznego.

Zarządzamy, że religia katolicka, apostolska i rzymska ma być przywrócona we

wszystkich miejscach tego naszego królestwa i krajów nam podległych, gdzie
wykonywanie tejże zostało przerwane, zabraniając bardzo wyraźnie wszystkim osobom
jakiegokolwiek stanu lub godności pod karami wyżej podanymi niepokoić duchownych
w spełnianiu świętej służby, korzystaniu z dziesięcin, owoców i dochodów ich
beneficjów oraz wszelkich innych praw i obowiązków, które do nich należą (...).

Źródło: Edykt nantejski z 1598 roku, [w:] W. Pociecha, Europa w dobie kontrreformacji, Teksty źródłowe do nauki w szkole
średniej, zesz. 32, Kraków 1924.
Wypracowanie

Kryzys zachodniego chrześcijaństwa; uwarunkowania

i następstwa reformacji
W pracy wykorzystaj materiały źródłowe i informacje zawarte na poprzednich stronach.

Ćwiczenie 1

Sformułuj wstęp wypracowania uwzględniając następujące elementy:

Reformacja – definicja, ramy czasowe i terytorialne.

Ćwiczenie 2

Sformułuj rozwinięcie według poniższego planu:

Religijne przyczyny reformacji:

− świecki styl życia i niski poziom wykształcenia duchownych;

− zaniedbywanie posługi duszpasterskiej;

− symonia;

− nikolaizm;

− nepotyzm;

− upadek autorytetu papieża.

Ćwiczenie 3

Sformułuj rozwinięcie według poniższego planu:

Polityczno-gospodarcze przyczyny reformacji.

Ćwiczenie 4

Sformułuj rozwinięcie według poniższego planu:

Kulturowe przyczyny reformacji:

− renesansowy humanizm;

− powstanie devo o moderna;

− rozwój studiów biblijnych.

Ćwiczenie 5

Sformułuj rozwinięcie według poniższego planu:

Luteranizm:

- analiza źródeł B i C;

- geneza i główne założenia.

Ćwiczenie 6

Sformułuj rozwinięcie według poniższego planu:

Kalwinizm – geneza i główne założenia.

Ćwiczenie 7

Sformułuj rozwinięcie według poniższego planu:

Anglikanizm – geneza i główne założenia.

Ćwiczenie 8

Sformułuj rozwinięcie według poniższego planu:

Konflikt religijny we Francji.

Analiza źródeł A i D.
Ćwiczenie 9

Sformułuj rozwinięcie według poniższego planu:

Skutki reformacji:

− upadek uniwersalistycznej idei religijnej;

− rozwój kultur i tożsamości narodowych;

− wojny religijne;

− ucieczki przed prześladowani ami religijnymi;

− spory religijne między państwami;

− reforma Kościoła;

− powstanie nowych zakonów.

Ćwiczenie 10

Sformułuj zakończenie według poniższego planu:

Wnioski i podsumowanie.

Pozytywne i negatywne skutki reformacji.

Dla nauczyciela

Autor: Joanna Kalinowska

Przedmiot: Historia

Temat: Kryzys zachodniego chrześcijaństwa; uwarunkowania i następstwa reformacji

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
XVI. Reformacja i jej skutki. Uczeń:
1) wyjaśnia religijne, polityczne, gospodarcze, społeczne, kulturowe uwarunkowania i następstwa
reformacji, opisując jej główne nurty i postaci;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

dokonuje selekcji i hierarchizacji informacji pozyskanych ze źródeł historycznych;

tworzy spójną narrację historyczną dotyczącą kryzysu zachodniego chrześcijaństwa;
uwarunkowań i następstw reformacji w ujęciu przekrojowym, jak i problemowym;
rozwija umiejętność budowania argumentacji, uwzględniając różne aspekty procesu
historycznego.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

 analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał „Kryzys zachodniego chrześcijaństwa; uwarunkowania i następstwa
reformacji”. Prosi uczestników zajęć o zapoznanie się z tekstem w sekcji „Pojęcia,
wydarzenia, postacie” tak, aby podczas lekcji mogli w niej aktywnie uczestniczyć
i wykonywać polecenia.

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla temat i cel lekcji. Podkreśla, że uczniowie będą pracować nad
wypracowaniem opartym na materiałach źródłowych. Zapowiada, że przećwiczą pracę
z materiałami źródłowymi i różnymi typami poleceń, a także kolejne kroki w pisaniu
wypracowania.
2. Raport z przygotowań. Nauczyciel za pomocą dostępnego w panelu użytkownika
raportu sprawdza przygotowanie uczniów do lekcji, m.in. kto zapoznał się
z udostępnionym e‐materiałem. Prowadzący zadaje uczniom pytanie o umiejscowienie
tematu lekcji w czasie. Pyta: W jakim okresie się znajdujemy? Co ważnego działo się
wcześniej?

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Jeżeli przygotowanie uczniów do lekcji jest niewystarczające,

nauczyciel prosi o indywidualne zapoznanie się z treścią sekcji „Pojęcia, wydarzenia,
postacie”. Każdy uczestnik zajęć, podczas cichego czytania, wynotowuje najważniejsze
kwestie poruszone w tekście.
 2. Praca z multimedium („Materiały źródłowe”). Nauczyciel prosi wybranego ucznia
o przeczytanie polecenia 1: „Zapoznaj się z poniższymi materiałami źródłowymi. Stwórz
notatkę, w której zawrzesz najważniejsze informacje dotyczące tematu zajęć („Kryzys
zachodniego chrześcijaństwa; uwarunkowania i następstwa reformacji”). Poleca
uczniom, aby podzielili się na 4‐osobowe grupy i opracowali w nich odpowiedzi. Po
ustalonym wcześniej czasie przedstawiciel wskazanej (lub zgłaszającej się na ochotnika)
grupy prezentuje propozycję odpowiedzi, a pozostali uczniowie się do niej
ustosunkowują. Nauczyciel w razie potrzeby uzupełnia odpowiedź.
3. Uczniowie wykonują samodzielnie wskazane przez nauczyciela ćwiczenie 1 i 2:
określają definicję oraz ramy czasowe i terytorialne reformacji, a nastepnie formułują
rozwinięcie zawierające opis religijnych przyczyn reformacji. Następnie wykonują
kolejne, wskazane przez nauczyciela, ćwiczenia w różnych układach: samodzielnie,
następnie w parach lub grupach, a na koniec wspólnie. Uczniowie omawiają
poprawność wykonanych ćwiczeń, nauczyciel uzupełnia w razie konieczności
informacje.
4. Wybrane osoby czytają przygotowane podczas lekcji wypracowania. Wspólnie
z nauczycielem omawiają prace i je oceniają. Nauczyciel udziela uczniom informacji
zwrotnej.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel poleca wybranemu uczniowi albo uczennicy (może być także ochotnik)
podsumowanie lekcji „Kryzys zachodniego chrześcijaństwa; uwarunkowania
i następstwa reformacji”. Pyta, który element był dla uczniów trudny i dlaczego. Prosi
jedną osobę o podsumowanie pracy.
2. Na zakończenie nauczyciel omawia przebieg zajęć, dokonuje oceny przedstawionej
pracy (lub prac).

Praca domowa:

1. Nauczyciel może rozdać przykładowe tematy wypracowań (z wcześniejszych

sprawdzianów czy egzaminów) i poprosić o wykonanie ich w domu.

Materiały pomocnicze:

Wielka historia świata. Tomy 1‐12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii
Umiejętności); Świat Książki 2004‐2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‐2019.
E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie.
Przewodnik po metodach aktywizujących, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2011.
Arkusze CKE z historii z poprzednich lat.
Wybór tekstów źródłowych do wskazanej epoki.

Wskazówki metodyczne:
Informacje z sekcji „Materiały źródłowe” mogą być wykorzystane w trakcie lekcji do pracy
uczniów w parach lub samodzielnie. Cały materiał może być wykorzystany do realizacji
zajęć metodą odwróconej klasy. W szkole następuje czytanie i ocena koleżeńska opracowań
uczniów.