Socjologia W Badaniach Dwujęzyczności - M. Głuszkowski

Socjologia w badaniach
dwujęzyczności
Socjologia.indb 1 2013-11-29 07:26:30

Socjologia.indb 2 2013-11-29 07:26:30
Michał Głuszkowski
Socjologia w badaniach
dwujęzyczności
Wykorzystanie teorii socjologicznych
w badaniach nad bilingwizmem
Toruń 2013
Socjologia.indb 3 2013-11-29 07:26:30

Recenzent
Roman Laskowski
Opracowanie redakcyjne
Magdalena Szczepańska
Projekt okładki
Krzysztof Skrzypczyk
© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Toruń 2013
ISBN 978-83-231-2847-2
Wydawnictwo Naukowe UMK

ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń
Redakcja: tel. (56) 611 42 95; fax (56) 611 47 05
e-mail: wydawnictwo@umk.pl
Dystrybucja: tel./fax (56) 611 42 38
e-mail: books@umk.pl
www.wydawnictwoumk.pl
Druk: Wydawnictwo Naukowe UMK
Socjologia.indb 4 2013-11-29 07:26:30

Spis treści
Wstęp ........................................................................................................... 7
Rozdział I
Teoretyczne podstawy dla wykorzystania teorii socjologicznych
w badaniach dwujęzyczności
1.1. Podstawowe pojęcia teorii kontaktów językowych Uriela Weinreicha ... 19
1.2. Czynniki powodujące zjawisko interferencji ....................................... 19
1.3. Dwujęzyczność na poziomie jednostki i grupy ................................... 22
1.4. Socjologiczne i psychologiczne uwarunkowania bilingwizmu
indywidualnego .................................................................................... 23
1.5. Postulaty metodologiczne Languages in contact i zasygnalizowane
problemy badawcze ............................................................................. 70
1.6. Bezpośrednie inspiracje socjologiczne ................................................ 75
1.7. Czynniki determinujące interferencję. Podsumowanie teorii
Uriela Weinreicha ................................................................................. 78
Rozdział II
Socjologiczne uzupełnienie teorii kontaktów językowych
2.1. Dyglosja ............................................................................................... 82
2.2. Dwujęzyczność i dwukulturowość. Kategoria pojęciowa pogranicza . 96
2.3. Socjalizacja i jej znaczenie dla języka. Pojęcie grup pierwotnych
i wtórnych. Znaczenie klasy szkolnej. Język prymarny
i sekundarny ......................................................................................... 98
2.4. Teorie tożsamości osobowej i kulturowej oraz faz rozwoju
osobowości społecznej ......................................................................... 103
2.5. Kategoria teoretyczna roli społecznej. Genderowe przyczyny
zróżnicowań językowych ..................................................................... 110
2.6. Teoria racjonalnego wyboru ................................................................. 115
2.7. Pojęcie dysonansu poznawczego. Zjawisko anomii ............................ 117
2.8. Teorie zmiany społecznej a dwujęzyczność ......................................... 121
2.9. Kod ograniczony i rozwinięty .............................................................. 125
2.10. Symboliczne znaczenie języka. Koncepcja przemocy symbolicznej
Pierre’a Bourdieu i Jean-Claude’a Passerona .................................... 130
2.11. Ekologia językowa ............................................................................. 133
Socjologia.indb 5 2013-11-29 07:26:31

6 Spis treści
Rozdział III
Teoria a praktyka. Przykłady zastosowania teorii socjologicznych
w badaniach dwujęzyczności
3.1. Pierwsze badania dwujęzyczności a socjologia ................................... 136
3.2. Przegląd wybranych opracowań na temat dwujęzyczności
pod kątem wykorzystania socjologii .................................................... 140
Zakończenie ................................................................................................ 231
Социология в исследованиях билингвизма (Резюме) ....................... 239
Sociology in Bilingualism Research (Summary) ..................................... 241
Bibliografia ................................................................................................. 243
Socjologia.indb 6 2013-11-29 07:26:31

Wstęp
Znalezienie współczesnego językoznawcy, który nie zgadzałby się

z tezą o społecznej naturze języka, byłoby niezmiernie trudne, a naj-
prawdopodobniej niemożliwe. Lingwiści są świadomi socjologicznych
aspektów funkcjonowania systemów językowych, jednak świadomość
ta nie musi przekładać się na stosowaną w badaniach językoznaw-
czych metodologię i przyjmowaną perspektywę opisu. Jeśli przedmiot
badań stanowią zjawiska o charakterze regularnym, koncentracja na
kwestiach systemowych jest najzupełniej naturalna. Zetknięcie bada-
cza z nieregularnością rodzi pytanie o przyczyny odstępstw od norm.
Do takich nietypowych sytuacji dochodzi m.in. w wyniku kontaktu
językowego, dla którego, podobnie jak dla zjawiska dwujęzyczności,
nieregularność jest stanem normalnym. Nawet jeśli badacz bilingwi-
zmu chciałby utrzymać swoje analizy w ramach językoznawstwa we-
wnętrznego, jest on zmuszony choćby do pobieżnego przedstawienia
społecznego kontekstu opisywanej sytuacji językowej i zjawisk zacho-
dzących na poziomie fonetyki, morfologii, składni czy leksyki.
Analizom systemu językowego w sytuacji kontaktu często towa-
rzyszy odwołanie do danych historycznych, społeczno-ekonomicznych
lub politycznych, choć nie zawsze ma ono charakter systematyczny.
Tematem niniejszej pracy jest wykorzystanie teorii socjologicznych
w badaniach nad dwujęzycznością, przy czym autor jest zwolennikiem
szerokiego definiowania zakresu badawczego socjologii jako dyscy-
pliny naukowej. Potraktowanie socjologii jako nauki o społeczeństwie
i zachodzących w nim procesach sprawia, że do jej subdyscyplin za-
liczają się praktycznie wszelkie nauki humanistyczne uzupełnione
o określenie „społeczna” – historia społeczna, ekonomia społeczna,
polityka społeczna, antropologia społeczna...
Przekonanie o potrzebie zastosowania perspektywy socjologicz-
nej, a także wykorzystania znanych z socjologii narzędzi, metod i tech-
Socjologia.indb 7 2013-11-29 07:26:31

8 Wstęp
nik wynika z analizy ponad tysiąca opracowań na temat bilingwizmu

oraz z własnego doświadczenia badawczego autora. Badania prowa-
dzone na pograniczu różnych dyscyplin naukowych pociągają za sobą
wiele problemów. Pierwszy z nich wiąże się z koniecznością opano-
wania interdyscyplinarnego warsztatu, który wymaga znajomości nie
tylko metodologii każdej z nauk z osobna, ale również umiejętności
ich połączenia. Kolejne trudności wynikają z potrzeby określenia
punktu wyjścia dla prowadzonych przez badacza rozważań. Badania
mogą być zorientowane na wyjaśnienie językowych środków odzwier-
ciedlenia relacji społecznych, jak również polegać na znalezieniu so-
cjologicznych uwarunkowań poszczególnych zjawisk na którymkol-
wiek z poziomów języka. Pojawia się wówczas problem rozłożenia
akcentów – jak dokładnie zostanie opisana struktura języka w analizie
prowadzonej z perspektywy socjologicznej i do jakiego stopnia zosta-
ną uwzględnione społeczne aspekty zjawisk językowych. Najczęściej
okazuje się, że analizy prowadzone z perspektywy socjologicznej nie
wnikają głębiej w materię językową i kończą się na poziomie prag-
matyki i stylistyki, natomiast badacze analizujący strukturę znajdu-
jących się w kontakcie języków ograniczają się do przedstawienia
zarysu sytuacji społecznej, w której ten kontakt się dokonuje. Mimo
to prowadzono badania, zarówno socjologiczne, jak i lingwistycz-
ne, w których zostały wykazane bezpośrednie powiązania pomiędzy
zjawiskami językowymi i społecznymi w warunkach bilingwizmu,
np. analizy zależności między strukturą zatrudnienia i rozpowszech-
nieniem odchyleń od norm w fonetyce języka mniejszości w dwuję-
zycznej społeczności imigrantów. Jednym z celów autora było zwró-
cenie uwagi badaczy bilingwizmu na socjologiczne uwarunkowania
zjawisk systemowych oraz na potrzebę równoległego i systematyczne-
go zastosowania metodologii socjologicznej i językoznawczej.
Powyższy postulat został sformułowany już w 1953 r. w Langu-
ages in contact, klasycznej pracy Uriela Weinreicha, której założenia
metodologiczne stanowią podstawę teoretyczną dla pierwszej części
niniejszej monografii. Ponieważ przez następne kilkadziesiąt lat teoria
badań nad dwujęzycznością rozwijała się, w kolejnych podrozdzia-
łach zostały przedstawione najważniejsze socjologiczne uzupełnienia
Socjologia.indb 8 2013-11-29 07:26:31

Wstęp 9
i modyfikacje Weinreichowskiej metodologii. Biorąc pod uwagę, że

nie wszystkie omawiane teorie doczekały się szerokiego zastosowania
w badaniach bilingwizmu, autor zdecydował się na prezentację prze-
glądu literatury naukowej pod kątem uwzględnienia wpływu czynni-
ków pozajęzykowych na strukturę języków znajdujących się w kon-
takcie.
Zamiarem autora było również przybliżenie polskiemu czytelni-
kowi mało znanych i trudno dostępnych w naszym kraju pozycji z za-
kresu lingwistyki kontaktu. Choć o dwujęzyczności pisano w Polsce na
długo przed światowym rozkwitem systematycznych badań kontaktów
językowych, najważniejsze teksty światowej lingwistyki kontaktu do
tej pory nie zostały przetłumaczone język polski (lub przełożono jedy-
nie ich fragmenty), a oryginalne wydania znajdują się jedynie w kilku
największych bibliotekach. Równie trudno dostępna jest najnowsza li-
teratura w tej dziedzinie, zarówno wydawnictwa ciągłe, jak i zwarte.
Oddawana do rąk czytelników książka nie zastąpi im oczywiście oso-
bistego kontaktu ze światową literaturą na temat dwujęzyczności, ale
może stanowić pewną wskazówkę do dalszych poszukiwań rozwiązań
teoretyczno-metodologicznych.
Badania kontaktów językowych przy wykorzystaniu dorobku
socjologii i jej subdyscyplin są prowadzone nie tylko za granicą, ale
również w Polsce, gdzie do tej pory brak teoretycznego opracowania
na ten temat. W naszym kraju ukazały się dwie książki pt. Socjologia
języka – w 1977 r. autorstwa Zbigniewa Bokszańskiego, Andrzeja Pio-
trowskiego i Marka Ziółkowskiego i w 2009 r. – Kwiryny Handke.
Choć obydwa opracowania różniły się praktycznie pod każdym wzglę-
dem, m.in. strukturą tekstu, zakresem tematycznym oraz proporcjami
materiału teoretycznego i praktycznego, w żadnym z nich nie zostały
poruszone społeczne aspekty funkcjonowania języka w warunkach bi-
lingwizmu. W innych wydawanych w Polsce monografiach i pracach
zbiorowych z zakresu socjolingwistyki problematyce tej poświęcano
co najwyżej niewielkie fragmenty1 (zob. m.in. Grabias 1997: 72–77;
1
Chyba w największym stopniu społeczny aspekt dwujęzyczności i kontaktów
językowych został dostrzeżony w zbiorze tekstów Język i społeczeństwo Michała
Socjologia.indb 9 2013-11-29 07:26:31

10 Wstęp
Bugajski 2006: 194–203). Niniejsza publikacja ma szansę wypełnić

tę lukę w literaturze teoretycznej, stanowiąc jednocześnie asumpt do
opracowania historii badań nad dwujęzycznością, choćby w postaci
uzupełnienia do opisanych już dziejów językoznawstwa i socjologii.
W tym miejscu napotykamy jednak na kolejne białe plamy. Badania
prowadzone na pograniczu kilku dyscyplin naukowych mogą być za-
równo zaanektowane, jak i odrzucone przez przedstawicieli każdej
z nich. W wypadku badań kontaktów językowych mamy do czynienia
z drugą z wymienionych opcji. Próżno szukać informacji na temat dwu-
języczności w Historii myśli socjologicznej Jerzego Szackiego (1981),
a w Dziejach językoznawstwa w zarysie Adama Heinza (1983) poja-
wiają się jedynie wzmianki o najważniejszych pracach Uriela Wein-
reicha i Einara Haugena.
Ze względu na autorski wybór omówionych tytułów, który nie pre-
tenduje do miana kompletnego opracowania, praca Socjologia w ba-
daniach dwujęzyczności nie może być traktowana jako historia lingwi-
styki kontaktu sensu stricto. Przedstawione w monografii przykłady
badań bilingwizmu prowadzonych w Polsce i na świecie na przestrzeni
kilkudziesięciu lat, ich metodologiczne podstawy oraz propozycje za-
stosowania w analizach językoznawczych koncepcji socjologicznych
są przede wszystkim formą refleksji na temat stanu tej subdyscypliny,
która to refleksja stanowi ważny element w rozwoju nauki.
Najważniejsze założenia niniejszego opracowania, a także jego

fragmenty były przedstawiane i dyskutowane podczas seminariów na-
ukowych w Zakładzie Języka Rosyjskiego Instytutu Filologii Słowiań-
skiej UMK, za co chciałbym serdecznie podziękować organizatorowi
tych spotkań prof. Stefanowi Grzybowskiemu, który służył mi pomocą
i radą na każdym etapie pracy nad monografią, a także zapoznał się z jej
pierwszą wersją, udzielając mi wielu ważnych wskazówek. Uczestni-
kom seminariów – Katarzynie Dembskiej, Joannie Mietle, Dorocie
Paśko-Koneczniak, Magdalenie Ziółkowskiej, Adamowi Jaskólskie-
Głowińskiego (1980), który zamieścił w tomie artykuł Wiktora Rozencwejga Podsta-

wowe zagadnienia teorii kontaktów językowych (Rozencwejg 1980).
Socjologia.indb 10 2013-11-29 07:26:31

Wstęp 11
mu i Piotrowi Zemszałowi dziękuję za uwagi krytyczne i słowa zachę-

ty. Dziękuję również Łukaszowi Dominiakowi z Instytutu Socjologii
UMK za sugestie teoretyczne na temat koncepcji opracowania.
Szczególne podziękowania należą się prof. Romanowi Laskow-
skiemu, który zgodził się podjąć trudu zrecenzowania niniejszej mo-
nografii, odnosząc się do niej bardzo życzliwie i przedstawiając wiele
cennych uwag.
Socjologia.indb 11 2013-11-29 07:26:31

Socjologia.indb 12 2013-11-29 07:26:31
Rozdział I
Teoretyczne podstawy dla wykorzystania teorii

socjologicznych w badaniach dwujęzyczności
Punktem wyjścia do poszukiwań teoretycznego uzasadnienia włącze-

nia socjologii do badań bilingwizmu w niniejszej monografii jest teoria
kontaktów językowych Uriela Weinreicha, szczegółowo przedstawio-
na w Languages in contact (1953). Koncepcja ta nie była jednak za-
wieszona w metodologicznej próżni, lecz powstała na gruncie struk-
turalizmu – paradygmatu, który odegrał i wciąż odgrywa ważną rolę
w rozwoju zarówno nauk społecznych, jak i językoznawstwa. Kazi-
mierz Polański dostrzegał w teorii twórcy strukturalizmu lingwistycz-
nego Ferdynanda de Saussure’a wpływ socjologicznych idei Émile’a
Durkheima. Źródłem inspiracji miał być m.in. sposób postrzegania
faktów społecznych, którymi według francuskiego socjologa były:
wszelkie utrwalone i nieutrwalone sposoby działania, zdolne do wywiera-

nia na jednostkę zewnętrznego przymusu; są one w danym społeczeństwie
powszechne, mają jednak własną egzystencję, niezależną od swoich jed-
nostkowych manifestacji (Durkheim 2000 [1895]: 41).
Wprowadzona przez de Saussure’a opozycja „język–mówienie”

jest analogiczna do układu „działanie społeczne–działanie jednostko-
we” na gruncie socjologicznym (Polański 2003a: 543). Język w ujęciu
całościowym – langage, będący jednocześnie środkiem, ale i sposo-
bem komunikacji, jest „zastanym” przez jednostkę i przyswojonym
od otoczenia sposobem działania. Funkcjonuje on zarówno w postaci
Socjologia.indb 13 2013-11-29 07:26:31

14 Rozdział I. Teoretyczne podstawy dla wykorzystania teorii socjologicznych...
ponadjednostkowej struktury – langue, jak i jej jednostkowych mani-

festacji – parole.
Marek Ziółkowski we wprowadzeniu do teorii Claude’a Lévi-
-Straussa w tomie Współczesne teorie socjologiczne określił struktu-
ralizm jako „szeroki prąd myślowy występujący w wielu naukach spo-
łecznych” (Ziółkowski 2006: 229). Sam C. Lévi-Strauss nie ukrywał
swoich lingwistycznych inspiracji i wielokrotnie podkreślał, jak waż-
ną metodą jest w antropologii analiza strukturalna. Prace francuskiego
uczonego i jego następców są doskonałym przykładem wykorzystania
językoznawstwa i jego dorobku teoretycznego w badaniach antropo-
logicznych i socjologicznych. Wystarczy w tym miejscu wspomnieć
choćby badania Lévi-Straussa nad awunkulatem2, w których zjawiska
społeczne, na wzór analizy faktów językowych, zostały opisane przez
pryzmat systemu, do którego należały, lub przeprowadzenie paraleli
pomiędzy regułami zawierania małżeństw a przynależnością badanych
społeczności do jednej rodziny językowej (Lévi-Strauss 2000 [1958]:
46–50, 72–76). Lingwistyczne źródła socjologicznego strukturalizmu
są powszechnie znane i nie budzą wątpliwości ani u historyków so-
cjologii, ani u współczesnych badaczy, którzy nie traktują przyznania
się do językoznawczych inspiracji jako ujmy na honorze. Natomiast
czy socjologia, antropologia, etnologia, a także historia lub inne dys-
cypliny humanistyczne mogą znaleźć zastosowanie w analizie języ-
koznawczej? Z pewnością taka współpraca jest pożądana na gruncie
badań o charakterze interdyscyplinarnym. Taką interdyscyplinarność
należałoby rozumieć dość szeroko, ponieważ wiele subdyscyplin języ-
koznawstwa korzysta w mniejszym lub większym stopniu z dorobku
innych nauk. C. Lévi-Strauss, pisząc o potrzebie współpracy języko-
znawców z socjologami, podaje przykład badań w zakresie etymologii,
które mogą przynieść obustronne korzyści:
Językoznawstwo dostarcza socjologii danych etymologicznych pozwa-

lających ustanowić między pewnymi terminami pokrewieństwa związki,
które nie były dostrzeżone bezpośrednio. Socjolog ze swej strony może
2
Szczególny rodzaj relacji pomiędzy wujem i siostrzeńcami.
Socjologia.indb 14 2013-11-29 07:26:31

Teoretyczne podstawy dla wykorzystania teorii socjologicznych... 15
umożliwić językoznawcy zapoznanie się z obyczajami, pozytywnymi

regułami i zakazami, które pozwalają zrozumieć trwałość pewnych cech
języka bądź niestabilność pewnych terminów czy grup terminów. [...]
Równocześnie socjolog tłumaczy językoznawcy racje jego etymologii
i potwierdza jej prawomocność (Lévi-Strauss 2000: 36).
Tego typu współpraca prowadzona jest m.in. w leksykografii dia-

lektalnej. Wyjaśnienie znaczenia niektórych leksemów i określenie
ich etymologii wymaga odniesienia do historii i kultury opisywanej
grupy społecznej. Przykładem tego typu przedsięwzięć są słowniki ro-
syjskich dialektów w Kraju Permskim Federacji Rosyjskiej, tworzone
przez zespół złożony z dialektologów, folklorystów, historyków i etno-
grafów (zob. m.in. Podiukow 2006; Czernych 2009; Rusinowa 2011).
Potencjał dla podobnej współpracy lub choćby czerpania z dorobku
dyscyplin humanistycznych istnieje również na innych obszarach,
np. gramatyka historyczna odwołuje się do faktów z dziejów danej
społeczności językowej, a gramatyka porównawcza dołącza do nich
wiedzę na temat kontaktów językowych.
Socjologia i antropologia miały czerpać z językoznawstwa przede
wszystkim pod względem metodologicznym. Lévi-Strauss wyrażał
podziw dla rozwoju lingwistyki na tle innych nauk humanistycznych
i pisał o
stopniu precyzji, drobiazgowości, i ścisłości osiągniętym przez języko-

znawców w toku badań, należących nadal do nauki o człowieku w tej sa-
mej mierze co antropologia (Lévi-Strauss 2000: 67).
W tej samej wypowiedzi twórca socjologicznego strukturalizmu

wyraził również inną opinię, jeszcze dobitniej oddającą pozycję języ-
koznawstwa w humanistyce:
W ciągu jednego czy dwóch wieków nauki humanistyczne i społeczne

z konieczności uważały świat nauk ścisłych i przyrodniczych za raj, do
którego nigdy nie będą miały wstępu. Ale oto językoznawstwo zdołało
otworzyć jakieś małe drzwi łączące te dwa światy (ibidem).
Socjologia.indb 15 2013-11-29 07:26:31

Znamienne są również słowa innego klasyka nauk społecznych,

Marcela Maussa, na którego powoływał się Lévi-Strauss3:
Socjologia byłaby z pewnością bardziej rozwinięta, gdyby poszła śladem

językoznawców i nie popadła w dwa błędy: filozofię historii i filozofię
społeczeństwa (Mauss 2001 [1950]: 324).
W opinii przedstawicieli zarówno lingwistyki, jak i socjologii to

właśnie językoznawstwo jest dziedziną najbliższą naukom ścisłym
i przyrodniczym. Swoisty kompleks tych dyscyplin leżał u podstaw
pozytywistycznych źródeł nauki o społeczeństwie. August Comte,
umieszczając w systemie filozofii pozytywnej socjologię wśród takich
nauk jak astronomia, fizyka, chemia i biologia, niejako wyznaczył ide-
ał, do którego miała ona dążyć (Comte 1961 [1830–1842]: 35).
Cytowane wypowiedzi Lévi-Straussa i Maussa obrazują lingwi-
styczne inspiracje w socjologii i antropologii. A jak na korzyści płyną-
ce ze współpracy z przedstawicielami innych dyscyplin zapatrują się
językoznawcy? Stwierdzenie Adama Heinza w Dziejach językoznaw-
stwa w zarysie świadczy o tym, że nauki humanistyczne są przez ling-
wistów zauważane:
Wszelkie tego rodzaju badania prowadzone z pozycji pozalingwistycz-

nych, z pozycji nauk pokrewnych językoznawstwu, są niezmiernie waż-
ne i konieczne dla dalszego rozwoju lingwistyki. Bez nich na pewno nie
osiągnęłoby tego poziomu, jaki obecnie reprezentuje (Heinz 1983: 456).
Podobnego zdania był też Lévi-Strauss, który nie tylko pisał o po-
żytkach ze współpracy przedstawicieli nauk społecznych z lingwista-
mi, ale wprost nawoływał do otwarcia się językoznawstwa na inne
badania humanistyczne:
Noblesse oblige; takie pismo jak „Word” nie może się ograniczać do
przedstawiania ściśle językoznawczych twierdzeń i zapatrywań. Musi ono
3
Por. Lévi-Strauss 2000: 35.
Socjologia.indb 16 2013-11-29 07:26:31

Teoretyczne podstawy dla wykorzystania teorii socjologicznych... 17
również przygarnąć psychologów, socjologów i etnografów, pragnących

dowiedzieć się od współczesnego językoznawstwa, jaka droga prowadzi
do pozytywnej wiedzy o faktach społecznych. [...] Ścisła analogia metod
stosowanych przez obie dyscypliny nakłada na nie szczególny obowiązek
współpracy (Lévi-Strauss 2000: 35).
Warto zwrócić uwagę również na socjologiczno-językoznawcze

związki w amerykańskim strukturalizmie antropologicznym. Zgod-
nie z podstawowym założeniem Franza Boasa kultura pełni funkcję
kształtującą w stosunku do języka. Jeden z jego następców Edward Sa-
pir wśród czynników modelujących język umieścił również społeczne
i ekonomiczne aspekty życia jego użytkowników. Jednocześnie pod-
kreślił, że społecznie ukształtowany język determinuje sposób odbiera-
nia rzeczywistości przez daną zbiorowość (Sapir 1978 [1949]: 65–67,
87–91; Głuszkowski 2009a: 130). Sztandarowym hasłem antropolo-
gizującej socjolingwistyki jest stwierdzenie, że „formy językowe są
formami kulturowymi par excellence” (Bock 1968 [1964]: 213), które
otwiera przed językoznawcami i socjologami szeroki obszar badań.
Powyższe stwierdzenia nie są bynajmniej rewolucyjne – wynikają
one wprost z założeń É. Durkheima i F. de Saussure’a, twórców pod-
walin dzisiejszej socjologii i językoznawstwa z początku XX w., którzy
jednakowo postrzegali naturę języka. Nie zapominajmy, że É. Durk-
heim, przedstawiając przykłady faktów społecznych, na pierwszym
miejscu wymienił język – system znaków, służący do wyrażania myśli
(Durkheim 2000: 28). Z kolei F. de Saussure podkreślał, że „tylko ten
system znaków, który stał się faktem społecznym, rzeczywiście zasłu-
guje na miano systemu znaków” i twierdził, iż „daremnym jest chcieć
go oceniać w oderwaniu od tego, co płynie dlań z jego społecznego
charakteru” (de Saussure 2004: 266–267). W ten sposób dochodzimy
do stwierdzenia, że na wielu polach badawczych podział na języko-
znawstwo i socjologię jest nienaturalny, a postulowane w niniejszej
monografii wykorzystanie teorii socjologicznych w analizach biling-
wizmu nie jest niczym innym jak powrotem do korzeni tych nauk. Tym
bardziej doniosła jest koncepcja badań kontaktów językowych U. Wein-
reicha, która wpisuje się w powyższe założenia i scala to, co zostało
Socjologia.indb 17 2013-11-29 07:26:31

sztucznie rozbite. Jego teoria jest w całej rozciągłości językoznaw-

czo-strukturalistyczna, przedmiotem jej badań są fakty językowe, ale
sposób, w jaki wyjaśnia on poszczególne zjawiska, a także jego cało-
ściowe spojrzenie na dwujęzyczność należałoby określić jako socjolo-
giczne. Nie bez znaczenia są również liczne odwołania do opracowań
z zakresu antropologii kulturowej, socjologii, psychologii, historii spo-
łecznej oraz innych dyscyplin humanistycznych. Praca U. Weinreicha
to nie tylko system teoretyczny, z którego badacze dwujęzyczności na
całym świecie korzystają do dnia dzisiejszego, ale również najlepsze
uzasadnienie wykorzystania nauk społecznych w badaniu bilingwizmu
oraz spojrzenia na dwujęzyczność i zjawiska z nią związane z perspek-
tywy socjologicznej. Ze względu na znaczenie oraz siłę oddziaływania
tej teorii poświęcimy jej więcej uwagi, zachowując jednocześnie świa-
domość jej niedoskonałości – przyjmowanie kilkudziesięcioletniej już
dziś pracy Weinreicha w charakterze dogmatu byłoby nadużyciem.
Niejednokrotnie zwracano uwagę na pewne nieścisłości i niespójności
w Languages in contact (por. Jarcewa 2000: 16). W wyniku niekon-
sekwencji autora, choćby w klasyfikacji kalk lub typów interferencji
(zob. m.in. Weinreich 1963 [1953]: 47–56), powstają sprzeczności,
które muszą być wyeliminowane przez badacza korzystającego z me-
todologii U. Weinreicha za pomocą dodatkowych teorii. Braki na po-
ziomie szczegółowym można usprawiedliwić ogólnym charakterem
teorii kontaktów językowych, która nie została przygotowana pod ką-
tem jednej lub kilku sytuacji, w której dochodzi do interakcji syste-
mów, ale odnosi się do uniwersalnej istoty wspomnianego zjawiska.
Stworzony przez U. Weinreicha system teoretyczny wymaga uzupeł-
nień na niższych poziomach, podobnie jak i inne teorie dalekiego za-
sięgu, co też dokonywało się za sprawą wielu badaczy dwujęzyczno-
ści, rozwijających poszczególne aspekty tego systemu oraz dodających
do niego nowe elementy. Dlatego też potraktujemy teorię kontaktów
językowych przede wszystkim jako podstawę do analizy zastosowa-
nia socjologii i spokrewnionych z nią nauk w badaniach konkretnych
przypadków dwujęzyczności.
Socjologia.indb 18 2013-11-29 07:26:31

1.2. Czynniki powodujące zjawisko interferencji 19
1.1. Podstawowe pojęcia teorii kontaktów językowych

Uriela Weinreicha
Założenia przedstawione w Languages in contact możemy określić

jako socjologiczne przede wszystkim ze względu na zastosowaną
perspektywę opisu, a także specyficzne pojmowanie języka i zacho-
dzących w nim zjawisk. W tym kontekście bardzo ważny jest sposób,
w jaki U. Weinreich zdefiniował kontakt językowy oraz najważniejsze
zjawiska z nim związane. Koncepcje te wywodzą się ze strukturalizmu
i wyróżnienia langue i parole – dwóch płaszczyzn badawczych języka
(langage) (Głuszkowski 2009a: 132). Definicja kontaktu językowego
Weinreicha uwzględnia obydwa poziomy języka. Jej pierwsza część:
„języki znajdują się w kontakcie, kiedy posługuje się nimi naprze-
mian jedna i ta sama osoba”4 (Weinreich 1963: 1) odnosi się do zja-
wisk o naturze ponadjednostkowej – języki rozumiane są jako systemy
(langue), natomiast dalszy ciąg dotyczy indywidualnego wymiaru ję-
zyka (parole): „miejscem, w którym kontakt się urzeczywistnia, jest
jednostka” (ibidem). „Kontakt językowy” dotyczy więc systemów, ale
zachodzi na poziomie mowy jednostkowej. Definicje dwujęzyczności,
„naprzemiennego posługiwania się dwoma językami” oraz interferen-
cji językowej, czyli „przypadków odchyleń od norm któregokolwiek
z języków pojawiających się wskutek faktu, że jednostki bilingwalne
używają więcej niż jednego języka” (ibidem) stanowią kontynuację tej
koncepcji.
1.2. Czynniki powodujące zjawisko interferencji
Należy pamiętać, że systemy językowe to konstrukty intelektualne, wo-

bec czego do ich kontaktu nie może dojść bezpośrednio, a jedynie za
pośrednictwem jednostek posługujących się danymi kodami. Interfe-
rencja przejawia się w myślach i wypowiedziach osób dwujęzycznych,
4
Tłumaczenie wszystkich zamieszczonych w tekście cytatów z pracy U. Wein-
reicha oraz wydań oryginalnych prac innych autorów – Michał Głuszkowski.
Socjologia.indb 19 2013-11-29 07:26:31

a więc na poziomie parole. Natomiast wywołujące ją czynniki mają już

dwojaki charakter i odnoszą się również do języka-systemu. U. Wein-
reich wyróżnił dwa typy zjawisk, które stanowią przyczynę interferen-
cji i wpływają na jej ostateczną postać, skalę i częstotliwość: struktu-
ralne (structural) i pozastrukturalne5 (non-structural) (por. Weinreich
1963: 64–65). Czynniki strukturalne, zgodnie ze swoją nazwą, wynika-
ją bezpośrednio ze struktury systemów znajdujących się w kontakcie.
Przyczyną interferencji mogą być zarówno różnice pomiędzy fonetyką,
morfologią, składnią języka L1 (ojczystego) i L2 (przyswajanego w dru-
giej kolejności)6, jak i podobieństwa systemowe. Różnice pomiędzy
obydwoma kodami używanymi przez jednostkę dwujęzyczną mogą
stanowić przyczynę problemów z przyswojeniem tych dźwięków, ka-
tegorii gramatycznych lub konstrukcji składniowych języka nowo po-
znawanego, które nie występują w języku ojczystym. U. Weinreich
przytoczył kilka przykładów takich sytuacji: niedostateczna dyferen-
cjacja fonemów w L2 (np. w zakresie dźwięczności – /d/ i /t/ odbierane
przez osobę dwujęzyczną jako jeden dźwięk) może być spowodowana
brakiem analogicznych opozycji w L1, a zanik pewnych kategorii gra-
matycznych w L2 (np. systemu czasów) wynika najczęściej z ich bra-
ku w L1 (ibidem). Z kolei podobieństwa strukturalne ułatwiają transfer
morfemów między L1 i L2 lub, np. w wyniku międzyjęzykowej homoni-
mii, mogą prowadzić do zmiany lub rozszerzenia znaczenia leksemów
w języku, w którym zachodzi interferencja (por. ibidem: 47–49).
W przykładach przytoczonych w poprzednim akapicie brak jed-
noznacznych stwierdzeń, z których niezbicie wynikałoby, że dane
uwarunkowania systemowe wywołują określoną postać interferencji.
5
W dalszej części tekstu synonimicznie z pojęciem czynników oraz zjawisk
‘strukturalnych’ będzie stosowane określenie ‘językowe’, natomiast termin ‘po-
zastrukturalne’ używany będzie zamiennie z określeniami ‘pozajęzykowe’, a także
‘społeczno-kulturowe’ i ‘społeczno-psychiczne’.
6
Do interferencji może dochodzić również, kiedy obydwa języki przyswajane
są równocześnie, np. przez dziecko w rodzinie dwujęzycznej. Wówczas trudno jed-
noznacznie określić, który z języków jest pierwszym (lub ojczystym), a który obcym,
ponieważ funkcję języka ojczystego może pełnić więcej niż jeden kod. W takich wy-
padkach przyporządkowanie symboli L1 i L2 do konkretnych języków ma charakter
umowny.
Socjologia.indb 20 2013-11-29 07:26:31

1.2. Czynniki powodujące zjawisko interferencji 21
Takie sformułowania byłyby nadużyciem, podobnie jak założenie, że

różnice w systemach gramatycznych polszczyzny i angielszczyzny
uniemożliwią Polakom opanowanie angielskiego systemu czasów lub
zasad użycia niewystępujących w języku polskim rodzajników: okre-
ślonego i nieokreślonego. Oczywiście, dla wielu osób w Polsce opa-
nowanie języka angielskiego stanowi problem, ale bez trudu można
wskazać przykłady jednostek, które posługują się językiem obcym na
poziomie nieodbiegającym od jego rodzimych użytkowników. Ponie-
waż u wszystkich Polaków uczących się języka angielskiego zachodzi
oddziaływanie tych samych czynników7 strukturalnych, o ostatecznym
zaistnieniu interferencji muszą decydować inne, dodatkowe czynniki,
a podobieństwa i różnice systemowe określają jedynie potencjał dla
ewentualnych odchyleń od norm któregokolwiek z języków znajdują-
cych się w kontakcie. Dodatkowe czynniki zostały przez Weinreicha
określone jako pozastrukturalne. Mają one charakter społeczny, psy-
chiczny, ekonomiczny, polityczny, ale zaliczają się do nich także na-
turalne zdolności językowe8 danej jednostki. Zatem opanowanie norm
zastosowania angielskich rodzajników może wynikać z indywidual-
nych predyspozycji osoby dwujęzycznej lub wykonywanego przez nią
zawodu, wymagającego szczególnej dbałości o poprawne posługiwa-
nie się językiem obcym (np. lektor). Innym przykładem powstrzymy-
wania interferencji przez czynniki pozastrukturalne może być unikanie
obcych wpływów w języku ojczystym (L1) przez grupę mniejszościo-
wą o silnym poczuciu tożsamości wspólnotowej i lojalności językowej.
7
Wyjątkiem może być sytuacja kontaktu, w której oprócz L1 i L2 występuje
jeszcze trzeci język, opanowany przez wielojęzyczną jednostkę we wcześniejszym
okresie i interferujący z pozostałymi systemami.
8
Czyli indywidualne predyspozycje, które za Jamesem Cumminsem można
określić jako ogólną (ukrytą) sprawność językową (Common Underlying Proficien-
cy – CUP). Zgodnie z jego założeniami wysoki poziom CUP pozwala człowiekowi
na sprawne opanowanie kilku języków w pełnym zakresie, natomiast niska ogólna
sprawność językowa determinuje ograniczoną kompetencję nawet w ramach jednego
kodu komunikacyjnego (zob. Kurcz 1992: 204–205). Ponadto w świetle koncepcji
J. Cumminsa dla opanowania języka drugiego, oprócz predyspozycji indywidual-
nych, ma znaczenie sprawność wykształcona w zakresie pierwszego języka używane-
go przez daną jednostkę (por. m.in. Cummins 1979).
Socjologia.indb 21 2013-11-29 07:26:31

Choć o ostatecznej postaci interferencji decyduje zespół czynni-

ków strukturalnych i pozastrukturalnych, U. Weinreich przywiązywał
większą wagę do tych ostatnich, co jest szczególnie istotne w kontek-
ście rozważań na temat wykorzystania socjologii i innych nauk spo-
łecznych w badaniach dwujęzyczności. Gdyby autor Languages in
contact ograniczył się do zjawisk systemowych, zachodzących w sfe-
rze langue, badania kontaktów językowych sprowadzałyby się do opi-
su zmian w języku L1 pod wpływem L2 bez prób wyjaśnienia, dlaczego
zmiany przybrały daną postać, a do innych, mimo istnienia potencjału
systemowego, nie doszło. Analiza genezy interferencji prowadzona
w tym duchu musiałaby zostać ograniczona do opisu różnic i podo-
bieństw między znajdującymi się w kontakcie systemami (por. Głusz-
kowski 2011d: 104). W teorii Weinreicha socjologiczne i psycholo-
giczne uwarunkowania interferencji są traktowane bardzo poważnie,
ale w kwestii analitycznej pozostaje wciąż wiele znaków zapytania,
ponieważ wektory oddziaływań pozastrukturalnych nie zawsze się po-
krywają. Zdarzają się np. sytuacje, w których brak motywacji ze stro-
ny otoczenia w znacznej mierze niweczy indywidualny potencjał języ-
kowy jednostki, w związku z czym nie opanowuje ona w pełni norm
nowo poznawanego języka. Jednak rolę języczka u wagi decydujące-
go o powstaniu zakłóceń w językach będących w kontakcie odgrywa
zawsze jeden z czynników społecznych lub psychicznych. W Langu-
ages in contact oddziaływaniu czynników pozastrukturalnych zostały
poświęcone dwa obszerne rozdziały odnoszące się do jednostkowych
i społeczno-kulturowych (grupowych) uwarunkowań bilingwizmu.
1.3. Dwujęzyczność na poziomie jednostki i grupy
Omawiając strukturalne przyczyny powstawania interferencji, Wein-

reich odwoływał się głównie do prac językoznawczych, z których
czerpał liczne przykłady ilustrujące poszczególne typy interferencji
fonetycznej, gramatycznej i leksykalnej. Konkretnym przejawom za-
kłócenia normy w języku L1 zostały przyporządkowane źródła w bę-
dącym z nim w kontakcie systemie L2. Tymczasem część Languages
Socjologia.indb 22 2013-11-29 07:26:31

1.4. Socjologiczne i psychologiczne uwarunkowania bilingwizmu indywidualnego 23
in contact poświęcona pozastrukturalnym uwarunkowaniom dwu-

języczności zupełnie nie przypomina typowo językoznawczego roz-
działu dotyczącego strukturalnych mechanizmów powstawania inter-
ferencji. Z praktycznie brakiem przykładów językowych, których na
40 stronicach tekstu znajdziemy zaledwie kilka, kontrastuje bogactwo
przypisów bibliograficznych odnoszących się w przeważającej mierze
do opracowań z dziedziny socjologii i socjolingwistyki, psychologii,
antropologii, historii, politologii oraz pokrewnych im dyscyplin. Choć
U. Weinreich, tworząc tę część swojego systemu teoretycznego, ko-
rzystał także z prac językoznawczych, sam problem wpływu zjawisk
o naturze społecznej i psychicznej na strukturę języków ma charakter
socjologiczny, podobnie jak sposób jego przedstawienia. Dlatego też
w przypadku pozastrukturalnych uwarunkowań interferencji możemy
mówić nie tylko o wykorzystaniu socjologii w badaniach dwujęzycz-
ności, ale wprost o teorii socjologicznej.
1.4. Socjologiczne i psychologiczne uwarunkowania bilingwizmu

indywidualnego
W opisie bilingwizmu jednostki wykorzystane zostały również źródła

psychologiczne, jednak ich udział był mniejszy niż socjologicznych
i sprowadzał się przede wszystkim do psychologicznych teorii inter-
ferencji. W skromnym podrozdziale pt. „Psychologiczne teorie dwu-
języczności”9 Weinreich w pierwszej kolejności odwołał się do pracy
Izhaca Epsteina poświęconej procesom myślowym osoby wielojęzycz-
nej pod kątem tworzenia się powiązań wewnątrz znaków językowych
(signe) między częścią znaczącą (znakiem akustycznym – signifiant)
a oznaczaną (pojęciem – signifié) w warunkach bilingwizmu (Wein-
reich 1963: 71*). Teoria I. Epsteina, który zakładał, że znajomość jed-
nego języka i występujących w nim skojarzeń wpływa na przyswa-
* Epstein, Izhac. 1915. La pensée et la polyglossie, Paris. Tytuły najbardziej

istotnych w kontekście naszych rozważań prac cytowanych przez U. Weinreicha będą
umieszczane w przypisach z asteryskiem.
9
Psychological theories of bilingualism.
Socjologia.indb 23 2013-11-29 07:26:31

janie analogicznych relacji w kolejnych kodach poznawanych przez

jednostkę, została skonfrontowana z krytycznymi wobec niej artyku-
łami Williama Sterna*. Zajmujący się bilingwizmem u dzieci Stern
krytykował koncepcje I. Epsteina jako odnoszące się tylko do osób
dorosłych i proponował zastąpienie „psychologii skojarzeń” „psycho-
logią myśli” (Weinreich 1963: 71–72). Prawie stuletnie teorie są dla
nas istotne o tyle, że wpisują się w rozważania U. Weinreicha i innych
lingwistów oraz psychologów na temat typów dwujęzyczności w za-
leżności od relacji między częścią znaczącą a oznaczaną. W tym kon-
tekście w Languages in contact zostały wyróżnione trzy typy biling-
wizmu: współrzędny (coordinate), w którym każdej części oznaczo-
nej odpowiada odrębna część oznaczająca: L1 signifie – L1 signifiant
oraz L2 signifie – L2 signifiant; złożony (compound), w którym części
oznaczane stanowią jedną całość, a odpowiadają jej dwa elementy zna-
czące: L1/L2 signifie – L1 signifiant oraz L1/L2 signifie – L2 signifiant;
podporządkowany (subordinate), w którym jeden z elementów zna-
czących odnosi się do części znaczonej tylko za pośrednictwem ele-
mentu znaczącego drugiego języka: L1 signifie → L1 signifiant → L2
signifiant (ibidem: 9–10)10. Zmiana typu bilingwizmu u danej jednostki
jest możliwa w procesie nauczania języka, a analiza tego procesu jest
jednym z ważniejszych problemów psycholingwistyki (ibidem).
* Stern, William. 1919. Die Erlernung und Beherrschung fremder Spra-

chen, „Zeitschrift für pädagogische Psychologie” 20/1919, s. 104–108; idem, Über
Zweisprachigkeit in den frühen Kindheit, „Zeitschrift für angewandte Psychologie”
30/1923, s. 168–172.
10
Trzy typy dwujęzyczności zostały przez Weinreicha zilustrowane przykła-
dem relacji języka angielskiego i rosyjskiego w ramach znaku językowego. W bilin-
gwizmie współrzędnym każdej z części oznaczanych – ‘book’ i ‘книга’ odpowiada
odrębny element oznaczający /buk/ i /kńigα/. Typ dwujęzyczności złożonej cechuje
połączenie dwóch części oznaczanych w jedną (‘book’ = ‘книга’) przy jednocze-
snym występowaniu dwóch niezależnych od siebie elementów oznaczających (/buk/
i /kńigα/). Z kolei dwujęzyczność podporządkowana opiera się na układzie, w któ-
rym jeden ze znaków językowych jest nadrzędny w stosunku do drugiego: części
oznaczanej pierwszego języka (‘book’) odpowiada część oznaczająca tego samego
kodu (/buk/) i dopiero za jej pośrednictwem docieramy do elementu oznaczającego
drugiego języka (/kńigα/); (Weinreich 1963: 9–10).
Socjologia.indb 24 2013-11-29 07:26:31

Koncepcja U. Weinreicha została poddana modyfikacji przez Su-

san M. Ervin i Charlesa Osgooda, którzy przekształcili jego klasyfikację
typów bilingwizmu, traktując dwujęzyczność podporządkowaną jako
szczególny typ bilingwizmu złożonego (por. Kurcz 1992: 183). W od-
niesieniu do analizy wpływu czynników pozastrukturalnych na kształt
interferencji rozważania na temat relacji elementu oznaczanego i ozna-
czającego są istotne, ponieważ złożony typ dwujęzyczności o wiele
bardziej sprzyja powstawaniu interferencji niż bilingwizm współrzęd-
ny. Jeśli jednemu bodźcowi, którym jest element rzeczywistości poza-
językowej kojarzony z określonym pojęciem, odpowiadają dwie moż-
liwe reakcje, czyli dwie formy znaczące pochodzące z dwóch różnych
systemów, dochodzi między nimi do interferencji (Lambert et al. 1972
[1958]: 242). Należy również zauważyć, że poruszane przez U. Wein-
reicha kwestie związku bilingwizmu i procesów myślowych stanowią
ważny nurt w psycholingwistyce do dnia dzisiejszego – w postaci ba-
dań kognitywnych aspektów dwujęzyczności (zob. m.in. Kecskés, Al-
bertazzi 2007; Kurcz 2007).
Do dorobku psychologii U. Weinreich odwoływał się również
podczas charakterystyki indywidualnych cech jednostki dwujęzycznej:
zdolności językowych (aptitude) i łatwości przełączania (switching
facility). Jego wnioski pozostawiają jednak znacznie więcej znaków
zapytania niż odpowiedzi. Na podstawie publikacji wspomnianego
już W. Sterna oraz prac takich autorów jak Madorah Smith, Dorothy
Spoerl i Lloyd Tireman, zajmujących się rozwojem językowym dwu-
języcznych dzieci, U. Weinreich próbował określić cechy sprzyjające
przyswajaniu drugiego języka i umiejętności utrzymania wypowiedzi
w ramach określonego kodu, jak również wpływ bilingwizmu na ogól-
ny rozwój człowieka (Weinreich 1963: 73–74). Znamienne dla tych
rozważań jest przywołanie sytuacji kobiety z Transylwanii, w której
idiolekcie obydwa systemy, rumuński i węgierski, były całkowicie
rozdzielone11, oraz Serbów łużyckich w Niemczech, u których można
11
Nie była zdolna do przetłumaczenia choćby prostej frazy, mimo że obydwo-
ma kodami władała od dzieciństwa.
Socjologia.indb 25 2013-11-29 07:26:31

mówić o jednym systemie elementów oznaczanych z dwoma „zesta-

wami” elementów znaczących – niemieckim i łużyckim (por. ibidem:
9–10; 74*). Ponieważ przytaczane wyniki badań nie były jednoznacz-
ne, podstawową konkluzją był postulat „dodatkowych badań, które
mogłyby stanowić punkt wyjścia do wyjaśnienia rozbieżności” lub
„dalszych testów” pozwalających na wykrycie ewentualnych mecha-
nizmów powstawania interferencji i ich klasyfikację (ibidem: 73–74).
Podobnie wygląda sytuacja socjolingwistycznej i społecznej cha-
rakterystyki jednostki dwujęzycznej pod kątem zróżnicowanego statu-
su używanych przez nią kodów, choć w tym przypadku przedstawiony
przez U. Weinreicha schemat opisu przynajmniej w części punktów
dostarcza bardziej zdecydowanych wniosków. Należy podkreślić, że
tak jak w wypadku wariancji relacji elementu znaczącego i oznaczane-
go w znaku językowym, również analiza relatywnej pozycji języków
w warunkach bilingwizmu ściśle koresponduje z „językoznawczą”
częścią Languages in contact.
Uriel Weinreich trafnie zauważył, że problem wzajemnych relacji
języków używanych przez dwujęzyczną jednostkę występuje już na
poziomie terminologicznym, i dlatego w swojej pracy starał się uści-
ślić znaczenie powszechnie stosowanych określeń, takich jak „język
ojczysty” (mother-tongue, native language12), „pierwszy” (first), „dru-
gi” (second). Unikał ich tam, gdzie ich użycie mogłoby być mylące,
posługując się terminami „język źródłowy” (source) i „język-biorca”
(recipient), znacznie bardziej adekwatnymi w analizie procesu interfe-
rencji (ibidem: 74). Należy zauważyć, że każdy z języków będących
w kontakcie może być jednocześnie lub naprzemiennie i źródłem,
i biorcą. Jest to sytuacja najzupełniej naturalna w zachowaniach języ-
kowych dwujęzycznych osób i grup, np. w sytuacji włoskich emigran-
tów w Niemczech interferencja zachodzi zarówno w ich włosko-, jak
* Rosetti, Alexandru. 1945. Langue mixte et mélange des langues, „Acta

Linguistica” 5/1945–1946, s. 73–79; Щерба, Лев. 1945. Очередные проблемы
языковедения, „Известия Академии Наук СССР, Секция литературы и языка”
IV(5)/1945, s. 173–186.
12
Choć terminy mother-tongue i native language nie są w pełni tożsame, w ję-
zyku polskim odpowiada im jedno określenie – „język ojczysty”.
Socjologia.indb 26 2013-11-29 07:26:31

i niemieckojęzycznych wypowiedziach (Auer 1988: 203–206; Cantone

2007). Ponieważ siła i zakres oddziaływania L1 na L2 (i na odwrót) na
ogół są nierówne, istotne jest wprowadzenie określenia „język domi-
nujący”13 (dominant language), które byłoby używane w odniesieniu
do języka stanowiącego podstawowe źródło interferencji (Weinreich
1963: 75). W celu prawidłowego wskazania języka dominującego au-
tor Languages in contact zaproponował 7 kryteriów, wśród których
znalazły się: a) relatywna sprawność językowa w zakresie każdego
z języków, b) formy funkcjonowania obydwu języków, c) kolejność
ich przyswajania, d) zastosowanie oraz użyteczność w procesie komu-
nikacji, e) zaangażowanie emocjonalne, f) znaczenie obydwu języków
w procesie awansu społecznego oraz g) ich wartość literacka i kultural-
na. Wymienione kryteria są determinowane przede wszystkim społecz-
nie, a w wypadku relatywnej sprawności językowej oraz zaangażo-
wania emocjonalnego większe znaczenie mają czynniki o charakterze
psychologicznym i indywidualnym. Omawiając kolejne wyznaczniki
dominacji lub podporządkowania języka w warunkach bilingwizmu,
należy pamiętać, że przedstawiony przez U. Weinreicha system opisu
stanowi jedynie propozycję, a samą listę kryteriów twórca teorii kon-
taktów językowych określił jako „potencjalną”14. Z punktu widzenia
wykorzystania socjologii w badaniach dwujęzyczności jest ona jednak
bardzo istotna, ponieważ stanowi wyraźny przykład tego typu praktyk
u podstaw kształtowania się teorii badań bilingwizmu.
Sam pomiar poziomu sprawności osoby dwujęzycznej w posługi-
waniu się każdym z jej języków zdaniem U. Weinreicha był procedu-
rą czysto techniczną; mógł on zostać przeprowadzony na podstawie
testów15, np. opracowanych przez Ernesta Malherbe’a lub innych ba-
13
Oczywiście, w wielu wypadkach językiem dominującym jest język „pierw-
szy” (zob. m.in. Weinreich 1963: 76).
14
W odniesieniu do przytoczonej listy wyznaczników dominacji U. Weinreich
użył określenia „some of the possible criteria”, co nakazuje zachować rezerwę wobec
wykorzystania tegoż zestawu cech jako narzędzia badawczego.
15
Niestety, U. Weinreich przytoczył bardzo skromny opis badań E. Malherbe’a,
wymieniając jedynie pojęcie „dwujęzycznego współczynnika” (bilingual quotient)
polegającego na zbadaniu proporcji punktów sprawności uzyskanych przez badaną
osobę w zakresie każdego z języków (Weinreich 1963: 63).
Socjologia.indb 27 2013-11-29 07:26:31

daczy (ibidem: 63; 75). W skromnym opisie pierwszego z kryteriów

określających dominację jednego z języków znajdziemy zaledwie kil-
ka uwag autora dotyczących sposobu przeprowadzania testów, spośród
których jedna ma charakter socjolingwistyczny: postulat badania rela-
tywnej sprawności językowej w odniesieniu do konkretnego momen-
tu życia jednostki (ibidem: 75). Jest to trafne spostrzeżenie, ponieważ
w wyniku oddziaływania czynników zewnętrznych pozycja języków
w idiolekcie dwujęzycznej osoby może ulegać zmianie. Pozostałe
uwagi dotyczyły konieczności prowadzenia pomiaru w odniesieniu do
skali opartej na rzeczywistej normie danego języka oraz rozgranicze-
nia w badaniach trzech typów sprawności językowych: rozumienia,
mówienia i mowy wewnętrznej. Na podstawie psycholingwistycznych
opracowań I. Epsteina, P. H. J. Lagarde-Quosta i Louisa Michela Wein-
reich zauważył, że wiele osób dwujęzycznych, pomimo niemal jed-
nakowej sprawności w rozumieniu i mówieniu w L1 i L2, w mowie
wewnętrznej preferuje jeden z tych systemów, co ostatecznie określa
jego dominującą pozycję (ibidem).
Forma występowania kodu komunikacyjnego jest w dużej mierze
związana ze stopniem jego standaryzacji, a przede wszystkim – zwią-
zanej z nim kultury, wobec czego trudno rozpatrywać znaczenie istnie-
nia wariantu pisanego dla dowolnego języka bez uwzględnienia innych
wyznaczników dominacji. Choć w wielu wymiarach formy funkcjo-
nowania języka są zdeterminowane społecznie (zob. m.in. Ferguson
1959: 328–336), to omawiając tę kwestię, U. Weinreich skupił się
na jej psycholingwistycznym aspekcie. Przytoczone rezultaty badań
Mieczysława Minkowskiego na temat leczenia afazji u osób wieloję-
zycznych, które potwierdzają znaczenie bodźców wzrokowych w pro-
cesie przyswajania (lub odzyskiwania) języka: szwajcarscy poligloci
wychodzący z afazji szybciej odzyskiwali kompetencję w zakresie ję-
zyków standardowych – niemieckiego i francuskiego niż swojego re-
gionalnego języka (Schwyzertüütsch), w którego przypadku brakowało
wspomagania w postaci formy pisemnej (Weinreich 1963: 76).
Kolejność przyswajania języków przez osobę dwujęzyczną, a tak-
że wiek, w jakim akwizycja się dokonuje, mają niebagatelne znaczenie
dla końcowego kształtu interferencji, choć sytuacje, w których drugi
Socjologia.indb 28 2013-11-29 07:26:32

język okazuje się kodem dominującym, również nie należą do rzadko-

ści. Termin „język ojczysty” (mother tongue) jest często utożsamiany
z pojęciem języka dominującego i, jak zauważył Weinreich, nie jest
to opinia pozbawiona racji, ponieważ w okresie akwizycji drugiego
języka w wieku dojrzałym dana jednostka siłą rzeczy będzie przeja-
wiać wyższą kompetencję w zakresie kodu, którym posługuje się od
dzieciństwa (ibidem). Choć rezultaty badań społeczności emigranc-
kich pokazały, że przybysze po pewnym czasie często osiągają więk-
szą sprawność w posługiwaniu się językiem kraju docelowego niż tym
znanym z dzieciństwa, w niektórych sferach utrzymuje się domina-
cja języka ojczystego. Przykładem są tu przede wszystkim sytuacje
związane z zaangażowaniem emocjonalnym, które zostaną omówione
w jednym z kolejnych akapitów.
Rozważając wpływ wieku, w jakim człowiek wchodzi w biling-
wizm, oraz kolejności poznawania języków na wzajemne relacje oby-
dwu kodów w idiolekcie danej jednostki, autor Languges in contact
odwoływał się do wyników badań psycholingwistycznych, a także
opracowań z zakresu polityki językowej odnoszących się do sytuacji
w różnych częściach świata. Na podstawie publikacji Pedra Cebollero
i G. Hardy’ego U. Weinreich zastanawiał się nad celowością i efekta-
mi wczesnego planowego opierania systemu edukacyjnego na języku
innym niż ojczysty. Z kolei spostrzeżenia z zakresu psycholingwistyki
dotyczyły momentu, w którym dziecko jest w stanie uświadomić sobie
zjawisko bilingwizmu, i tego, w jakim stopniu uświadomienie dwuję-
zyczności wpływa na zjawisko interferencji (ibidem: 76–77). Należy
pamiętać, że w sytuacji równoległego przyswajania dwóch lub więcej
kodów każdy z nich może mieć status pierwszego (ojczystego) języka
i wówczas nie jest możliwe posłużenie się kryterium kolejności i wie-
ku opanowania języków podczas określania dominacji jednego z nich.
Kolejnym kształtowanym społecznie kryterium dominacji jedne-
go z kodów jest jego użyteczność komunikacyjna. Punktem wyjścia
do postawienia hipotezy o znaczeniu faktycznej częstotliwości wy-
korzystania każdego z kodów dla stwierdzenia faktycznej dominacji
jednego z nich były badania o charakterze psycholingwistycznym,
m.in. rekonwalescencji chorych na afazję – jako pierwszy odzyski-
Socjologia.indb 29 2013-11-29 07:26:32

wany był ten język częściej używany w okresie przed traumą (ibi-
dem: 77). Użyteczność komunikacyjna kodu jest czynnikiem stosun-
kowo łatwo mierzalnym, np. na podstawie matrycy opracowanej przez
Mosesa Hoffmana, po odpowiedniej adaptacji do konkretnej sytuacji
językowej, możliwe jest zbadanie rzeczywistego użycia języków przez
daną dwujęzyczną osobę. Tego typu pomiar odnosi się oczywiście do
faktycznego zastosowania obydwu kodów, ale podczas określania do-
minacji jednego z nich należy wziąć również pod uwagę subiektywne
postrzeganie użyteczności języka przez jego użytkowników. U. Wein-
reich wspominał o badaniach prowadzonych przez W. R. Jonesa w bry-
tyjskich szkołach, z których wynikało, że 91% uczniów na badanym
obszarze w Walii było przekonanych o znaczeniu i potrzebie nauczania
oraz znajomości języka walijskiego (ibidem*). Rozważania na temat
użyteczności komunikacyjnej języka doprowadziły autora Languages
in contact do wniosków o charakterze socjologicznym: pomimo silnej,
nie zawsze podyktowanej pragmatyzmem motywacji do poznawania
i używania języka L1, wysoka częstotliwość posługiwania się języ-
kiem L2 może spowodować, że to on będzie stanowił źródło interferen-
cji dla L1, a nie na odwrót. Choć w teorii dwujęzyczności nie znajdzie-
my żadnego współczynnika ani wzoru, który pozwoliłby na dokładne
określenie, w jakim stopniu użycie danego kodu w procesie komuni-
kacji wpływa na interferencję międzyjęzykową, to już sam fakt wska-
zania tego mechanizmu jest niezwykle istotny w kontekście analizy
społecznych uwarunkowań bilingwizmu.
Kryterium zaangażowania emocjonalnego w związku z jednym
językiem ma naturę zarówno socjologiczną, jak i psychologiczną. Naj-
bliższy związek jednostka odczuwa z językiem używanym w dzieciń-
stwie, co jest uwarunkowane uczestnictwem w „sytuacjach totalnych”
w tym okresie. Termin ten został wzięty przez U. Weinreicha z pra-
cy szwedzkiego socjologa i filozofa Torgny T. Segerstedta i oznacza
sytuacje, w których występuje bezpośrednie powiązanie elementu
oznaczanego z odpowiadającym mu elementem rzeczywistości bez
* Jones, W. R. 1949. Attitude towards Welsh as a second language: a prelimi-

nary investigation, „British Journal of Educational Psychology” 19/1949, s. 44–52.
Socjologia.indb 30 2013-11-29 07:26:32

pośrednictwa innych znaków (Weinreich 1963: 77–78*). Dochodzi do

tego najczęściej w dzieciństwie, co wzmaga znaczenie języka używa-
nego wówczas przez jednostkę. Sytuacje totalne cechują szczególne
warunki dla kształtowania kompetencji językowej, które rzadko by-
wają powtarzane w późniejszym okresie życia. Na poparcie tej hipote-
zy zostały przytoczone wyniki badań terenowych B. Récatasa w Ma-
cedonii, który dowodził, że prestiż języka ojczystego (pierwszego)
może mieć większe znaczenie w kwestii dominacji jednego z kodów
niż inne czynniki. Rolę emocjonalnego związku osoby dwujęzycznej
z jednym z używanych przez nią systemów dla stabilności bilingwi-
zmu potwierdza opracowanie J. Weightmana, opisującego sytuację za-
chwianej dwujęzyczności, w której jednostka nie odczuwa specjalnej
więzi z żadnym z języków (ibidem: 78**). Należy jednak zauważyć, że
jeśli w dalszych etapach życia, np. w relacjach przyjacielskich, miło-
ści, istotnych wydarzeniach społecznych osoba dwujęzyczna korzysta
ze swojego drugiego języka, w pewnych sferach mogą wytworzyć się
więzi emocjonalne konkurencyjne w stosunku do języka dzieciństwa.
Powyższe spostrzeżenia U. Weinreicha stanowią podstawę do zasto-
sowania w badaniach bilingwizmu szeregu teorii z zakresu socjologii
rozwojowej i psychologii społecznej, przede wszystkim związanych
z procesem socjalizacji16.
Kolejne kryteria ustalenia dominacji jednego z kodów – użytecz-
ność języka na drodze awansu społecznego oraz jego znaczenie w lite-
raturze i kulturze, są w dużej mierze związane zarówno z emocjonalną
postawą osób dwujęzycznych, jak również z użytecznością komuni-
kacyjną danego kodu. Spostrzeżenie autora Languages in contact, że
język jest nie tylko narzędziem komunikacji, ale również jednym ze
środków służących do osiągnięcia wyższej pozycji w hierarchii spo-
łecznej, wydaje się dość oczywiste i próżno doszukiwać się w nim
* Segerstedt, Torgny. 1947. Die Macht des Wortes. Eine Sprachsoziologie. Zu-
rich: pan-Verlag.
** Récatas, B. 1934. L’Etat Actuel du Bilinguisme chez les Macedo-Roumains
du Pinde et le Role de la Femme dans le Langage. Paris: Librairie E. Droz; Weight-
man, J. G. 1947. On Language and writing, London.
16
Kwestie te zostaną szczegółowo omówione w dalszej części książki.
Socjologia.indb 31 2013-11-29 07:26:32

odkrywczości. Nowe jest zaś z pewnością odniesienie się do faktów

społecznych w analizie zjawisk zachodzących w języku – zmian w sys-
temach znajdujących się w kontakcie.
W wielojęzycznych społecznościach z poprawą statusu społecznego
najczęściej związany jest tylko jeden język, co wpływa na zachowanie
grup mniejszościowych, które dbają o naukę języka większości przez
dzieci już od najmłodszych lat (Weinreich 1963: 78). W skrajnych przy-
padkach troska o przyswojenie dominującego w danym kraju języka
idzie w parze z publicznym wyparciem się języka ojczystego, które to
zachowania zostały zaobserwowane przez George’a Barkera u przedsta-
wicieli dwujęzycznej społeczności w Arizonie ukrywających fakt zna-
jomości hiszpańskiego w celu poprawienia relacji z anglojęzycznym
otoczeniem (ibidem*). Natomiast sytuacja, w której dwujęzyczne osoby,
mówiąc w języku awansu społecznego, przejawiają skłonności do hiper-
poprawności, m.in. w celu ukrycia swojej odmienności, spotykana jest
zdecydowanie częściej i ma bezpośrednie przełożenie na kształt i zakres
interferencji zachodzącej w obydwu systemach używanych przez daną
osobę. Na potwierdzenie swoich tez Weinreich przywołał wyniki badań
Jamesa Bossarda opublikowane w czasopiśmie „American Sociological
Review” – dwujęzyczne osoby w Stanach Zjednoczonych mówiły po
angielsku ze szczególną dbałością o czystość języka, co badacz zinter-
pretował jako rodzaj mechanizmu obronnego (protective device) w sto-
sunku do jednojęzycznego otoczenia (ibidem: 78**).
Ostatnim z opisanych przez Weinreicha czynników społecznych
determinujących rolę kodu w zachowaniach językowych dwujęzycz-
nej jednostki jest jego zastosowanie w sferze kultury i literatury. Czyn-
nik ten ma szczególne znaczenie, kiedy różnicuje pozycję języków
używanych przez daną osobę. Szeroka obecność języka w dziedzinie
kultury oraz fakt istnienia związanego z nim dziedzictwa literackiego
mają duży wpływ na postawy osób dwujęzycznych, które postrzegają
wówczas dany język nie tylko jako narzędzie komunikacji, ale również
* Barker, George. 1951. Growing up in a bilingual community, „The Kiva”

17/1951, s. 17–32.
** Bossard, James. 1945. The bilingual individual as a person – linguistic iden-
tification with a status, „American Sociological Review” 10/1945, s. 699–709.
Socjologia.indb 32 2013-11-29 07:26:32

przez pryzmat związanych z nim wartości kulturalnych (ibidem: 79*).

Na podstawie własnych obserwacji dwujęzycznej niemieckiej społecz-
ności w Szwajcarii Weinreich zauważył, że funkcjonowanie języka
w sferze kultury może sprawić, iż stanie się on dla danej jednostki ko-
dem dominującym, nawet jeśli emocjonalnie jest ona przywiązana do
innego języka (ibidem). Znaczenie dziedzictwa literackiego i kultural-
nego w danym języku dla jego rangi w dwujęzycznym społeczeństwie
zostało uwzględnione m.in. przez Fergusona w jego analizie zjawiska
dyglosji oraz przez wielu innych badaczy (Ferguson 1959; por. m.in.
Dzięgiel 2001; Michna 2004).
Nietrudno zauważyć, że opisane przez U. Weinreicha czynniki
niejednokrotnie wykluczają się nawzajem. O ile w pewnych opisanych
przez niego sytuacjach podstawowym czynnikiem pozwalającym na
stwierdzenie dominacji języka jest fakt opanowania go w dzieciństwie
i emocjonalny stosunek do niego, o tyle inne przykłady stanowią pod-
stawę do przyznania palmy pierwszeństwa kryterium użyteczności
języka na drodze awansu społecznego. Sytuację dodatkowo kompli-
kują różnice w metodologii opisywanych badań oraz różnice miejsca
i czasu ich prowadzenia. U. Weinreich zdawał sobie sprawę z tych
nieścisłości oraz z niewspółmierności proponowanych kryteriów okre-
ślania pozycji języka i zastrzegał, że stwierdzenia dominacji jednego
z kodów można dokonać tylko na podstawie kompleksowej analizy
wszystkich czynników w danej sytuacji (Weinreich 1963: 79). W tym
celu przedstawił przykładowe układy wspomnianych charakterystyk
dla kilku różnych społeczności w Stanach Zjednoczonych i Szwajca-
rii według schematu, w którym została odnotowana dominacja jedne-
go z kodów w przypadku każdego z kryteriów. Schemat uwzględniał
również nierozstrzygnięte sytuacje, np. równy status obydwu kodów
w sferze emocjonalnej (ibidem: 80). Powstała matryca miała stanowić
punkt wyjścia do określenia powiązań między konkretną konfiguracją
dominacji a zakresem interferencji w obydwu kodach.
* Meillet, Antoine i Aurélien Sauvageot. 1934. Le bilinguisme des hommes

cultivés, [w:] Conférences de l’Institut de Linguistique. Paris: l’Université de Paris,
s. 5–14.
Socjologia.indb 33 2013-11-29 07:26:32

Idea analizy wiązki cech została przez Weinreicha zaczerpnię-

ta z prowadzonych przez Charlesa Osgooda i Rossa Strangera badań
prestiżu różnych zawodów*. Twórca teorii kontaktów językowych
dokonał więc adaptacji schematu badawczego z dziedziny nauk spo-
łecznych na potrzeby językoznawstwa, co jest kolejnym przykładem
pozalingwistycznych inspiracji w jego metodologii.
1.4.1. Czynniki determinujące indywidualne zachowania

dwujęzyczne w zależności od uwarunkowań sytuacji
komunikacyjnej
Wspomniane kryteria określania dominacji jednego z języków, a tak-

że ich znaczenie dla kształtu i zakresu interferencji mogły ewoluować
w perspektywie czasowej w zależności od zmian w sytuacji społecz-
nej danej dwujęzycznej osoby. U. Weinreich trafnie zauważył, że
poziom interferencji może ulegać istotnym zmianom nawet w tym
samym okresie życia jednostki i w ramach jednej konfiguracji kodów –
w zależności od warunków sytuacji komunikacyjnej. W Languages in
contact zostały omówione jej trzy aspekty: bilingwizm rozmówców,
specjalizacja tematyczna w każdym z języków oraz napięcie emocjo-
nalne w momencie rozmowy. Wszystkie te czynniki mają naturę poza-
strukturalną – socjologiczną lub socjologiczno-psychologiczną.
Rozmawiając z osobą znającą tylko jeden język (L1), dwujęzyczna
jednostka (L1 + L2) będzie, po pierwsze, posługiwać się kodem zna-
nym swojemu interlokutorowi (L1) i, po drugie, unikać zapożyczeń
z drugiego znanego sobie języka (L2)17. Hipotezę tę U. Weinreich oparł
na własnych obserwacjach, a także na wynikach badań Maximilia-
na Brauna, który już w 1937 r. wprowadził do analizy bilingwizmu
pojęcie Partnerzwang – „przymusu partnera”, do dzisiaj używane
w socjo- i psycholingwistyce zorientowanej na badania dwujęzycz-
ności dla opisania presji wyboru języka w związku z oczekiwaniami
* Osgood, Charles i Ross Stranger. 1941. Analysis of a prestige frame of refer-

ence by a gradient technique, „Journal of Applied Psychology” 25/1941, s. 275–290.
17
Dążenia te są zgodne z założeniami idealnej sytuacji komunikacyjnej, scha-
rakteryzowanej w postaci postulatów Paula Grice’a (zob. m.in. Tokarz 2006: 74–82).
Socjologia.indb 34 2013-11-29 07:26:32

jednojęzycznego rozmówcy (por. Weinreich 1963: 81*; de Houwer

1996: 225). Obecność interferencji w lokalnym języku w mowie dwu-
języcznych migrantów w relacjach z jednojęzycznymi autochtonami
może stanowić przyczynę stygmatyzacji przedstawicieli bilingwalnej
mniejszości18 (Weinreich 1963: 81). Zarówno zachowania wynikają-
ce z troski o informatywność przekazu, jak i z obaw przed pogorsze-
niem statusu społecznego osoby dwujęzycznej prowadzą do redukcji
poziomu interferencji w ich wypowiedziach. Z kolei rozmowa osób,
spośród których każda posługuje się tymi samymi dwoma kodami (lub
ich większą liczbą), stwarza zupełnie inne warunki dla wszelkiego ro-
dzaju zakłóceń normy języka komunikacji. Z punktu widzenia infor-
matywności brak wówczas przeciwwskazań do włączenia elementów
pochodzących z L2 do wypowiedzi w L1, co zdaniem U. Weinreicha
stwarza wręcz nieograniczony potencjał dla powstawania interferencji
(por. ibidem). W podawanej przez niego jako przykład sytuacji mi-
grantów w Stanach Zjednoczonych duże znaczenie ma również fakt
używania języków mniejszościowych przez przedstawicieli tych grup
we własnym środowisku. Z tego względu – używane przez dwujęzycz-
nych partnerów interakcji – języki te są szczególnie podatne na inter-
ferencję. Tymczasem angielszczyzna wykorzystywana była w różnych
okolicznościach, ale głównie w kontaktach z anglojęzycznym19 oto-
czeniem, co wpływało na dbałość o czystość wypowiedzi i znacząco
zmniejszało zakres interferencji (ibidem).
Korzystając z prac I. Epsteina i P. H. J. Lagarde-Quosta, U. Wein-
reich postawił istotną hipotezę, związaną ze specjalizacją tematyczną
osób dwujęzycznych w ramach każdego z używanych przez nie ko-
* Braun, Maximilian. 1937. Beobachtungen zur Frage der Mehrsprachigkeit,

„Göttingische gelehrte Anzeigen” 199/1937, s. 115–130.
18
Weinreich opisywał również sytuacje, wspominane także w niniejszym opra-
cowaniu, w których osoby dwujęzyczne z obawy przed stygmatyzacją ukrywały sam
fakt znajomości języka kraju swojego pochodzenia (por. Weinreich 1963: 78).
19
Pod pojęciem anglojęzycznego otoczenia należy w tym wypadku rozumieć
zarówno ludność jednojęzyczną, jak i wielojęzyczną, która w kontaktach międzygru-
powych posługuje się językiem angielskim.
Socjologia.indb 35 2013-11-29 07:26:32

dów (por. Weinreich 1963: 81*). Próba wypowiedzi w L1 na temat na-

leżący do sfery obsługiwanej przez L2 stwarza dodatkowy potencjał
dla zaistnienia interferencji. Ponieważ tekst Languages in contact po-
wstał w 1953 r., a więc przed ukazaniem się artykułu Ch. Fergusona
na temat dyglosji, pojęcie to w teorii kontaktów językowych nie mogło
się pojawić. Jednak przytaczany przez U. Weinreicha przykład Szwaj-
carii, gdzie lokalne gwary niemieckie (Schwyzertüütsch) używane są
w rodzinnych i sąsiedzkich rozmowach na tematy dnia codziennego,
a standardowy niemiecki w sytuacjach oficjalnych oraz do opisu kwe-
stii technicznych, do złudzenia przypomina relacje kodu niskiego i wy-
sokiego w opisywanych przez Fergusona układach dyglosyjnych (por.
ibidem: 81–82; Ferguson 1959).
Podział sfer tematycznych oraz sytuacji komunikacyjnych pomię-
dzy dwa kody (oficjalny i nieoficjalny) używane w danej społeczno-
ści, niezależnie od tego, czy zostanie określony mianem specjalizacji,
czy też dyglosji, sprawia, że w wyznaczonych sobie zakresach każdy
z języków funkcjonuje niemalże samodzielnie. Dopóki ta niezależność
nie zostanie zakłócona, potencjał dla interferencji jest niewielki. Wa-
runki zmieniają się w momencie zachwiania wspomnianego układu,
np. kiedy w opisanej przez U. Weinreicha sytuacji niemieckojęzycz-
nego terytorium Szwajcarii rozmowa na temat urządzeń technicznych
odbywa się nieoficjalnie lub kiedy oficjalne przemówienie ma doty-
czyć kwestii związanych ze sferą domową. Niezgodność sytuacji ko-
munikacyjnej i tematu konwersacji zwiększa możliwość zaistnienia
interferencji.
Kwestia specjalizacji językowej jest również związana z omówio-
nym już wcześniej wpływem rozmówcy. Funkcjonowanie w dwuję-
zycznej rodzinie lub społeczności często wiąże się z dopasowaniem
kodu wypowiedzi do interlokutora, co jest również formą ograniczenia
procesu komunikacji – niektóre dwujęzyczne jednostki doświadczają
ogromnych trudności, kiedy próbują rozmawiać w języku L2 z osobą,
z którą przywykły kontaktować się w języku L1 (Weinreich 1963: 81).
* Epstein, Izhac. 1915. La pensée et la polyglossie, Paris; Lagarde-Quost, P. H. J.

1948. The bilingual citizen, „Britain Today” 140/1947; 141/1948.
Socjologia.indb 36 2013-11-29 07:26:32

Opisując ten typ specjalizacji językowej, U. Weinreich przywołał re-

zultaty badań Heinricha Geisslera, który wyróżniał bilingwizm upo-
rządkowany (orderly, geordnet) – charakteryzujący się przypisaniem
każdej sytuacji i osobie określonego kodu, oraz bezładny (disorderly,
ungeordnet) – kiedy wspomniane podziały są nieostre, co w efekcie
może doprowadzić do sytuacji całkowitego przemieszania sfer i języ-
ków, określonej mianem bilingwizmu sprzecznego (contrary, entge-
gensetzt); (por. ibidem: 81–82*). Należy jednak pamiętać, że wskazane
tendencje do powstawania interferencji w sytuacji zakłócenia specjali-
zacji językowej nie zostały przedstawione w postaci prawa naukowe-
go, ale mają jedynie charakter hipotezy, wymagającej potwierdzenia
w konkretnych badaniach empirycznych.
Ostatnim z kryteriów charakteryzujących sytuację komunikacyjną
jest napięcie emocjonalne. W odróżnieniu od opisanej już wcześniej
emocjonalnej więzi, jaką osoba dwujęzyczna może odczuwać z jed-
nym z używanych przez nią języków, w tym wypadku nie chodzi o sta-
łą postawę, ale o chwilowy stan psychiczny jednostki w momencie
wypowiedzi. Czynnik ten ma przede wszystkim psycholingwistyczną
naturę. Napięcie emocjonalne często prowadzi do specyficznego ro-
dzaju interferencji polegającego m.in. na transferze tzw. afektywnych
słów („affective” words). Podobne zjawisko zaobserwowało wielu ba-
daczy dwujęzyczności, m.in. D. Scheludko na materiale rumuńskich
zapożyczeń w języku ukraińskim oraz Stanisław Łukasik w analizie
zapożyczeń polsko-rumuńskich (por. Weinreich 1963: 82**).
1.4.2. Socjologiczne i psychologiczne uwarunkowania

bilingwizmu grupowego
Wszystkie opisane przez U. Weinreicha czynniki pozastrukturalne

kształtujące dwujęzyczność na poziomie indywidualnym, zarówno te
* Geissler, Heinrich. 1938. Umvolkungserscheinungen bei Jugendlichen in der

fremdvölkischen Großstadt, „Auslandsdeutsche Volksforschung” 2/1938, s. 358–365.
** Scheludko, D. 1926. Rumänische Elemente im Ukrainischen, „Balkan Ar-
chiv” 1/1926, s. 113–146; Łukasik, Stanislas. 1938. Pologne et Roumanie; aux con-
fins des deux peuples et des deux langues, Paris–Warsaw.
Socjologia.indb 37 2013-11-29 07:26:32

odnoszące się bezpośrednio do jednostki, jej postaw i możliwości in-

telektualnych, jak i do sytuacji komunikacyjnej, mają istotne znacze-
nie dla zakresu i postaci interferencji w wypowiedziach konkretnych
osób. Należy jednak podkreślić, że wszelkie czynniki odnoszące się
do jednostki, poza wrodzonymi predyspozycjami, wynikają z szersze-
go społecznego kontekstu. To, że dana osoba postrzega jeden z kodów
jako bardziej użyteczny w komunikacji lub jako narzędzie awansu
społecznego, jest zdeterminowane przez warunki społeczne, w jakich
żyje. W danym otoczeniu może częściej dochodzić do określonych sy-
tuacji komunikacyjnych, czego przykładem może być opisane przez
U. Weinreicha środowisko migrantów w Ameryce, którego specyfika
sprzyja kontaktom osób dwujęzycznych z dwujęzycznymi (Weinreich
1963: 83). W kontekście rozważań na temat zjawisk na poziomie gru-
powym i indywidualnym istotne jest stwierdzenie, że sama dwujęzycz-
na jednostka w zdecydowanej większości przypadków funkcjonuje
w ramach większej bądź mniejszej bilingwalnej społeczności20, a więc
dochodzi do przeplatania się, wspólnego i przeciwnego działania czyn-
ników z różnych poziomów (Weinreich 1963: 83).
1.4.2.1. Dwujęzyczna grupa w rozumieniu U. Weinreicha
Zanim przejdziemy do omówienia czynników pozastrukturalnych na

poziomie dwujęzycznej grupy, należy zwrócić uwagę na ontologiczny
status społeczności językowej w teorii kontaktów językowych, co ma
niebagatelne znaczenie dla istoty stworzonej przez Weinreicha meto-
dologii i świadczy o jej socjologizmie. Grupa osób dwujęzycznych nie
jest prostą sumą jej członków, co byłoby zgodne z podejściem nomina-
listycznym, ale stanowi odrębny byt na innym poziomie. Ontologiczny
realizm autora Languages in contact wyraża się m.in. w następującym
stwierdzeniu:
Weinreich brał jednak pod uwagę możliwość istnienia całkowicie odizolo-

20
wanych „punktów kontaktu językowego” (points of language contact), jak np. w sy-
tuacji samotnego europejskiego misjonarza w Afryce lub pojedynczego emigranta
w obcojęzycznym mieście (Weinreich 1963: 83).
Socjologia.indb 38 2013-11-29 07:26:32

kiedy dwa języki znajdują się w kontakcie za przyczyną określonej grupy

osób, indywidualne cechy zachowań językowych jej członków wzajemnie
się neutralizują, natomiast nabierają znaczenia determinowane społecznie
nawyki mowne charakterystyczne dla grupy (ibidem).
Zatem wewnątrz bilingwalnej grupy zachodzą zjawiska, które nie

są ani sumą, ani wypadkową zachowań językowych członków danej
wspólnoty. Dzieje się tak na przykład z przenikającymi do języka pol-
skiego anglicyzmami, spośród których największą „karierę” zrobi-
ła ostatnio kalka semantyczna ang. exactly! (exactly yes!), czyli pol.
dokładnie! (dokładnie tak!), używane obecnie powszechnie nie jako
przysłówek określający sposób wykonania czynności (w znaczeniu
drobiazgowo, szczegółowo), ale jako wykrzyknik wyrażający zgo-
dę – synonim zgadza się! i oczywiście!21. Proces kalkowania seman-
tycznego, będący jednym z rodzajów interferencji leksykalnej (Wein-
reich 1963: 53–56 i in.) początkowo dokonuje się w mowie niektórych
przedstawicieli dwujęzycznej społeczności, następnie przenika do ję-
zyka innych jej członków, a w dalszej kolejności – także do osób jed-
nojęzycznych. W podanym przykładzie interferencja w początkowym
okresie dotyczyła przede wszystkim autorytetów kreujących wzorce
językowe (ludzie młodzi, dynamiczni, często o wysokim statusie spo-
łecznym, wśród których znalazło się m.in. wielu pracowników me-
diów), zmiana w ich polszczyźnie znalazła odzwierciedlenie również
w mowie innych Polaków.
Powyższy przykład obrazuje kilka istotnych cech procesów ję-
zykowych w skali dwujęzycznej grupy. Po pierwsze, procesy zapo-
życzania, kalkowania i inne typy interferencji inicjowane są na ogół
za pośrednictwem wybranych osób z danej wspólnoty językowej,
a dopiero później nowa jednostka leksykalna upowszechnia się wśród
innych jej członków. Po drugie, fakt rozprzestrzenienia się nowych
elementów językowych jest uzależniony od pozycji społecznej „inicja-
torów” zmian. Po trzecie, zapożyczenie lub kalka pojawia się w mowie
21
Problem sformułowań dokładnie! (dokładnie tak!) był szeroko komentowany
w publikacjach o charakterze naukowym, popularnonaukowym i publicystycznym
(zob. m.in. Kawka 2002; Kleparski 2007; Malinowski 2009).
Socjologia.indb 39 2013-11-29 07:26:32

znacznej części członków grupy nie bezpośrednio w efekcie kontak-

tu językowego, czyli w związku z ich bilingwizmem, ale w wyniku
kontaktu z tymi członkami grupy, którzy dokonali zapożyczenia jako
pierwsi. Można zatem założyć, że u wielu dwujęzycznych osób kon-
kretny przypadek interferencji nie zaistniałby, gdyby nie należeli oni
do jednej bilingwalnej wspólnoty22. Ponieważ zjawiska na poziomie
bilingwizmu ponadjednostkowego wnoszą nową jakość do opisu dwu-
języczności jednostkowej, muszą one zostać uwzględnione nie tylko
w opisie sytuacji językowej określonej społeczności, ale nawet wów-
czas, gdy przedmiotem analizy jest jednostka.
Realistyczne pojmowanie grupy w teorii kontaktów językowych
stanowi wyraz socjologicznego myślenia jej autora. Choć pisząc o neu-
tralizacji indywidualnych zachowań językowych w ramach wspólnoty
i jednoczesnym rozwoju zjawisk charakterystycznych dla grupy, Wein-
reich nie powoływał się na żadną konkretną teorię socjologiczną, jego
podejście jest bliskie realizmowi ontologicznemu Floriana Znaniec-
kiego. W ujęciu polskiego socjologa grupa społeczna funkcjonowała
jako ponadindywidualna jaźń, oparta na syntezie, a nie sumie jaźni jej
członków i cechowała ją zbiorowa świadomość, będąca nową jakością
w stosunku do świadomości jednostki (por. Znaniecki 1986: 302–303).
O przekonaniu autora Languges in contact o szczególnej roli czynni-
ków pozastrukturalnych na poziomie grupy świadczy nie tylko sposób
ich opisu, ale również poświęcone im miejsce – rozdział poruszający
kwestię społeczno-kulturowych uwarunkowań kontaktu językowego
zajmuje około ¼ objętości całej pracy, przy czym należy pamiętać,
że ich znaczenie było podkreślane także we fragmentach dotyczących
innych aspektów dwujęzyczności.
Ze względu na wagę, jaką U. Weinreich przywiązywał do wspo-
mnianych czynników, jak również na ich znaczenie w zaproponowanej
przez niego teorii, warto zastanowić się nad genezą tych hipotez. We
wprowadzeniu do części Languges in contact poświęconej roli zja-
22
Ponieważ część zmian zainicjowanych w mowie wybranych członków grupy
z czasem dociera również do jednojęzycznych przedstawicieli danej wspólnoty, nale-
ży zauważyć, że zjawiska związane z kontaktem językowym mają szerszy zasięg niż
sama dwujęzyczność.
Socjologia.indb 40 2013-11-29 07:26:32

wisk o naturze społeczno-kulturowej w kształtowaniu się bilingwizmu

znajdujemy odwołanie do słów Charlesa Morrisa, który twierdził, że
w każdej kulturze może występować inny model preferowanych za-
chowań oraz pożądany typ osobowości społecznej, co prowadzi do
faworyzowania osób spełniających grupowe oczekiwania i krytyki
niedopasowanych (Weinreich 1963: 83*). Powyższa teza stanowiła
podstawę dla analogicznego spostrzeżenia w odniesieniu do płasz-
czyzny społeczno-językowej: „zmiana języka wypowiedzi oraz mie-
szanie języków mogą spotkać się ze społeczną dezaprobatą, podob-
nie jak każde inne niepożądane zachowanie” (Weinreich 1963: 83).
W zainteresowaniu Weinreicha społecznymi uwarunkowaniami dwu-
języczności większą od inspiracji twórczością innych badaczy rolę
odegrały jego własne obserwacje. Świadczy o tym m.in. stwierdzenie:
„w szczegółowej analizie kontaktu języków uwidaczniają się związki
warunków społeczno-kulturowych ze zjawiskami językowymi”, które
stanowiło punkt wyjścia do opisu bilingwizmu retoromańsko-niemiec-
kiego w Szwajcarii – sytuacji językowej dokładnie scharakteryzowanej
w rozprawie doktorskiej Weinreicha na Uniwersytecie Columbia pt.
Research problems in bilingualism, with special reference to Switzer-
land (por. ibidem; Weinreich 1951).
Oprócz doświadczenia badawczego twórcy teorii kontaktów ję-
zykowych niebagatelny wpływ na postrzeganie zjawisk związanych
z bilingwizmem wraz z ich kontekstem socjologicznym musiała mieć
jego biografia oraz naukowa atmosfera domu rodzinnego – urodzony
w 1926 r. Uriel Weinreich był synem Maxa Weinreicha, językoznawcy,
badacza języka jidysz. Pierwsze lata życia spędził w międzywojennym
wieloetnicznym i wielokulturowym Wilnie. W związku z wybuchem
II wojny światowej młody Weinreich wraz ze swoim ojcem wyemi-
grował z Polski i od 1940 r. obydwaj przebywali w Stanach Zjed-
noczonych. Fakt dorastania w wielojęzycznym i wielonarodowym
wileńskim, a następnie nowojorskim środowisku wiązał się z możli-
wością obserwacji zróżnicowanego społecznie i językowo otoczenia.
Specyficzne otoczenie wyczuliło uwagę autora Languages in contact
* Morris, Charles. 1946. Signs, language and behavior. New York.
Socjologia.indb 41 2013-11-29 07:26:32

nie tylko na zjawiska lingwistyczne, ale również na ich powiązania

z funkcjonowaniem posługujących się nimi wspólnot, co w efekcie
sprawiło, że do językoznawstwa strukturalnego została wprowadzo-
na nowa jakość (Malkiel, Herzog 1967: 605; Głuszkowski 2011d:
101–102).
Punktem wyjścia do teoretycznych rozważań na temat społecz-
no-kulturowych uwarunkowań kontaktu językowego w pracy Urie-
la Weinreicha był opis retoromańsko-niemieckiej sytuacji językowej
w Szwajcarii z uwzględnieniem kryteriów omawianych w kontekście
określenia dominacji jednego z kodów w zachowaniach językowych
dwujęzycznych jednostek. Charakterystyka mogąca stanowić bazowy
schemat do pozajęzykowej analizy bilingwalnej sytuacji językowej
opierała się na wielostronnym opisie kontaktu językowego w różnych
kantonach, jednak szczególną uwagę U. Weinreich poświęcił czynni-
kom w bezpośredni sposób kształtującym interferencję. Sytuacja języ-
ka retoromańskiego różniła się od niemieckiego (wraz z jego szwaj-
carską odmianą – Schwyzertüütsch) przede wszystkim pod względem
liczby użytkowników, zasięgu czy też istnienia ośrodków kultural-
nych mogących stanowić kulturowe zaplecze (Weinreich 1963: 84).
Z przedstawionych informacji wynika, że sfery funkcjonowania oby-
dwu języków pokrywały się, a akwizycja obydwu kodów dla więk-
szości ich użytkowników dokonywała się równolegle – dzieci uczy-
ły się po retoromańsku i niemiecku od swoich rodziców. Nakładanie
się zakresów użytkowania języków, będące czynnikiem sprzyjającym
interferencji, w różny sposób wpłynęło na zakres odstępstw od norm
w retoromańskim i szwajcarskiej odmianie niemieckiego. Autor Lan-
guages in contact zaobserwował, że rodzimi użytkownicy retoromań-
skiego przejawiają praktycznie nieograniczoną tolerancję zarówno dla
przypadkowej interferencji, jak i trwalszych zmian dokonujących się
w ich języku ojczystym, jednocześnie zachowując dbałość o czystość
wypowiedzi w standardowym niemieckim i w Schwyzertüütsch (ibi-
dem: 85–86). Z punktu widzenia oddziaływania czynników struktu-
ralnych – językowych, zapożyczenia mogłyby się pojawiać w obydwu
kodach, jednak w praktyce w dużych ilościach obserwowane były tyl-
ko w retoromańskim, ponieważ nie istniały pozajęzykowe okoliczno-
Socjologia.indb 42 2013-11-29 07:26:32

ści zapobiegające interferencji. Brak przyzwolenia na odstępstwa od

norm w standardowym języku niemieckim jest zrozumiały ze wzglę-
du na funkcję tego kodu jako narzędzia awansu społecznego, istnienie
ugruntowanej normy oraz bogate zaplecze kulturowe. Z kolei czyn-
nikiem powstrzymującym interferencję w szwajcarskim wariancie
niemieckiego, który podobnie jak retoromański nie ma ustalonego
standardu, na badanym przez U. Weinreicha obszarze były kontakty
z jednojęzycznymi użytkownikami Schwyzertüütsch zamieszkującymi
Chur – największy ośrodek miejski na badanym przez U. Weinreicha
obszarze. Dbałość o czystość szwajcarskiego niemieckiego wynikała
zatem z potrzeby zrozumienia ze strony jednojęzycznych mieszkań-
ców danego terytorium (ibidem: 86).
Opisana powyżej sytuacja językowa i determinujące ją warunki
społeczno-kulturowe to tylko jednostkowy przykład spośród setek lub
tysięcy wielojęzycznych społeczności na świecie, ale jej charakterysty-
ka dała podstawę do stworzenia schematu względnie uniwersalnej sys-
tematycznej analizy. Jej pierwszym istotnym efektem jest wyznaczenie
ostatecznego celu w badaniach interferencji. Powinny one pozwolić
„na podstawie socjolingwistycznego opisu bilingwalnej wspólnoty
i strukturalnej charakterystyki używanych w niej języków przewidzieć
typowe formy interferencji” (ibidem). Podstawowym ograniczeniem
dla takiej prognozy jest konieczność wcześniejszego znalezienia jed-
noznacznych zależności między cechami charakterystycznymi dwuję-
zycznych osób i przejawami interferencji w ich mowie, np. wpływu
międzygrupowych małżeństw i wychowania w mieszanych rodzinach
na trudności w przyswojeniu obydwu języków używanych przez dzieci
(ibidem: 86–87).
1.4.2.2. Socjologiczne i psychologiczne czynniki kształtujące

bilingwizm grupowy
Ponieważ na etapie tworzenia swojej teorii U. Weinreich zdawał sobie

sprawę z niemożności stworzenia uniwersalnego prawa określającego
znaczenie uwarunkowań społeczno-kulturowych dla zaistnienia kon-
kretnych zjawisk na płaszczyźnie językowej, zaproponował opis czyn-
Socjologia.indb 43 2013-11-29 07:26:32

ników pozastrukturalnych, których ewentualny decydujący wpływ na

kształt interferencji według ówczesnego stanu wiedzy był możliwy do
przewidzenia.
W ramach analizy czynników pozastrukturalnych na poziomie
grupowym U. Weinreich zaproponował zbadanie funkcji kodów uży-
wanych w dwujęzycznym środowisku. Zastrzegając, że tego typu dy-
ferencjacja może zostać opisana na wiele sposobów, przywołał doko-
nany przez Georga Schmidta-Rohra podział podstawowych sfer użycia
języka: rodzina, miejsce zabaw dziecięcych, szkoła, kościół, literatura,
prasa, wojskowość, sądownictwo, rząd (ibidem: 87*). Już na etapie wy-
różniania poszczególnych domen pojawiają się nieścisłości, ponieważ
np. rodzina może okazać się sferą niejednorodną, kiedy rodzice pocho-
dzą z różnych grup narodowych i każde z nich dąży do wychowania
dzieci przy użyciu swojego języka ojczystego (Weinreich 1963: 87).
Stosowane w badaniach dwujęzyczności podziały domen użycia języ-
ka w porównaniu z typologią G. Schmidta-Rohra mogą być bardziej
szczegółowe, jak np. w badaniach sytuacji językowej Górnego Śląska
Wilhelma Maka lub mniej – np. G. Barker wyróżniał tylko cztery sfery
funkcjonowania języka: domową (lub intymną), nieformalną, formalną
i międzygrupową (por. ibidem**). U. Weinreich był świadom, że istotna
jest nie tyle kwestia szczegółowości podobnego podziału, ale określe-
nie faktycznej roli wyróżnionych domen w kształtowaniu się interfe-
rencji bądź jej zapobieganiu. Ponadto rola poszczególnych sfer nie
musi być jednakowa – wówczas istotne jest zastosowanie odpowied-
niej gradacji. W niektórych sferach życia do zachowań językowych
przywiązywana jest szczególna waga, czego przykładem jest edukacja,
której jednym z zadań jest właśnie nauczanie języka (Weinreich 1963:
87). Szkoła w społecznościach jednojęzycznych sprzyja kształtowaniu
standardowych zachowań językowych, natomiast w warunkach biling-
* Schmidt-Rohr, Georg. 1932. Die Sprache als Bildnerin der Völker. Jena:
Diederichs.
** Barker, George. 1947. Social functions of language in Mexican-American
community, „Acta Americana” 5/1947, s. 185–202; Mak, Wilhelm. 1935. Zweispra-
chigkeit und Mischmundart im Oberschlesien, „Jahrbuch für deutsche Kulturarbeit“
7/1935, s. 41–52.
Socjologia.indb 44 2013-11-29 07:26:32

wizmu zapobiega niekontrolowanym przejawom interferencji w ję-

zyku używanym w procesie edukacji. Co ważne, szkoła często jest
również miejscem, gdzie dwujęzyczna jednostka uświadamia sobie
różnice statusu między znanymi sobie kodami oraz zwraca uwagę na
kulturowe i literackie dziedzictwo wiązane z językiem (ibidem: 88).
Przytoczony przez U. Weinreicha przykład przenikania się eduka-
cji z kulturą i literaturą pokazuje, że wyraźny podział sfer jest bardzo
skomplikowany, a prawdopodobnie wręcz niemożliwy. Poza tym uwa-
runkowania związane ze sferami użycia języka wpływają na działanie
innych czynników kształtujących interferencję. Kiedy w czasie nauki
szkolnej jednostka uświadamia sobie, że jej język ojczysty nie jest uni-
wersalnym i zestandaryzowanym narzędziem komunikacji, staje się
ona często obojętna na obecność interferencji w tym kodzie. Taką sy-
tuację autor Languages in contact zaobserwował w Szwajcarii, gdzie
w efekcie konfrontacji statusu i funkcjonalnej różnorodności szwajcar-
skiego wariantu niemczyzny oraz standardowej francuszczyzny w ba-
danej przez niego dwujęzycznej wspólnocie panuje niemal nieogra-
niczone przyzwolenie na włączanie francuskich słów do wypowiedzi
w Schwyzertüütsch przy jednoczesnym braku akceptacji interferencji
w języku francuskim (ibidem).
1.4.2.3. Pojęcie grup rodzimych użytkowników. Relacje podziałów

językowych i pozajęzykowych wewnątrz dwujęzycznej
wspólnoty
Analizując znaczenie językowych domen w warunkach bilingwizmu,

U. Weinreich dokonał istotnego spostrzeżenia dotyczącego istnienia
„grup rodzimych użytkowników” (mother-tongue groups). Terminem
tym określił podgrupy funkcjonujące w ramach dwujęzycznej społecz-
ności wydzielane według kryterium języka opanowanego w pierwszej
kolejności (ibidem: 88–89). Teoretycznie w bilingwalnym środowisku
mogą wystąpić trzy typy grup rodzimych użytkowników – dwie pod-
grupy dla każdego z kodów oraz podgrupa mieszana, której członkowie
przyswajali obydwa języki równolegle. Z przytoczonych przez U. Wein-
reicha przykładów wynika, że istnieją dwujęzyczne społeczności,
Socjologia.indb 45 2013-11-29 07:26:32

w których występuje tylko jedna grupa rodzimych użytkowników, pod-

czas gdy drugi używany we wspólnocie kod był przez wszystkich jej
członków opanowywany w drugiej kolejności, np. w niemieckojęzycz-
nej części Szwajcarii tylko Schwyzertüütsch miał status języka ojczy-
stego, a standardowy niemiecki był używany w sytuacjach oficjalnych
i wariancie pisemnym (ibidem: 89). Należy pamiętać, że zakorzenie-
nie języka opanowanego w pierwszej kolejności w określonej sferze
komunikacji jest ważnym (choć oczywiście nie jedynym) czynnikiem
powstrzymującym interferencję. Brak grupy rodzimego języka sprawia,
że dany kod jest go pozbawiony. W wypadku standardowego niemiec-
kiego w Szwajcarii nie stwierdzono, by fakt ten stał się przyczyną inter-
ferencji, ponieważ oddziaływanie innych czynników zapobiegających
odstępstwom od norm jest wystarczająco silne. Ale już dla języka he-
brajskiego używanego w liturgii w amerykańskich żydowskich wspól-
notach brak rodzimych użytkowników nie był obojętny i zaowocował
terytorialnym zróżnicowaniem fonetycznym (ibidem).
Koncepcja grup rodzimych użytkowników jest o tyle istotna, że
posłużyła autorowi Languages in contact jako punkt wyjścia do roz-
ważań na temat podziałów wewnątrz dwujęzycznych społeczności
oraz ich językowych i społeczno-kulturowych wyznaczników:
w każdej rzeczywistej sytuacji kontaktu językowego kryteria wyróżnienia

grup rodzimych użytkowników pokrywają się z jednym lub kilkoma po-
działami o naturze pozajęzykowej (ibidem).
Przebiegające wewnątrz wspólnoty granice mogą być wytyczone

na podstawie kryteriów geograficznych, migracyjnych, etniczno-kultu-
rowych, religijnych, rasowych, płciowych, wiekowych, warstwowych,
zawodowych, a także w związku ze stopniem urbanizacji. Omawiając
każdy z wymienionych podziałów, U. Weinreich zastanawiał się nad
ich potencjalną i faktyczną zbieżnością ze zróżnicowaniem języko-
wym, czemu służyły liczne przykłady dwujęzycznych społeczności na
świecie.
Pierwszy z opisanych podziałów był związany z uwarunkowania-
mi geograficznymi. Granica pomiędzy grupami rodzimych użytkow-
Socjologia.indb 46 2013-11-29 07:26:32

ników każdego z języków będących w kontakcie może pokrywać się

z barierą geograficzną. Społeczności oddzielone od siebie linią rzeki
lub lasu najprawdopodobniej będą utrzymywać kontakty, w związ-
ku z czym dojdzie również do sytuacji kontaktu językowego. Jednak
pewne uwarunkowania terenu w znacznym stopniu ograniczają możli-
wość kontaktu, jak np. morza lub wysokie pasma górskie. Przykładem
izolacji grupy etnicznej w związku z barierą geograficzną były nie-
mieckie enklawy na Słowacji, opisane przez Waltera Kuhna. Kontakty
zamieszkujących górskie tereny wspólnot ze słowiańskim otoczeniem
były utrudnione (ibidem: 90*).
Typowym przykładem zbieżności granic geograficznych z języko-
wymi są sytuacje wyspowe23. Jak twierdzi U. Weinreich, społeczność
wyspy językowej
jest uzależniona od swojego otoczenia proporcjonalnie do stopnia izolacji

od swojej ojczyzny, w związku z czym można oczekiwać odpowiedniego
nasilenia interferencji (Weinreich 1963: 90).
Mieszkańcy enklaw żyją w oderwaniu od swojego kontynentu ję-

zykowego i ze względu na częste kontakty z otoczeniem, np. w czasie
pracy, ich język jest znacznie bardziej podatny na obce wpływy niż
w wypadku kontaktu dwóch względnie dużych społeczności, np. na
pograniczu państw (por. ibidem).
Zarówno w sytuacjach wyspowych, jak i w pozostałych kontak-
tach językowych istotnym problemem jest ustalenie linii demarka-
cyjnej między grupami rodzimych użytkowników każdego z kodów.
Oprócz terytoriów z wyraźną granicą związaną z uwarunkowaniami
terenu, często podziały są nieostre. Na wsiach, przy niewielkim za-
gęszczeniu ludności, ustalenie umownych granic ułatwiają zauważalne
odległości pomiędzy skupiskami przedstawicieli obydwu społeczności
językowych, jednak na terenach miejskich grupy rodzimych użytkow-
* Kuhn, Walter. 1934. Deutsche Sprachinselforschung: Geschichte, Aufgaben,

Verfahren, Plauen i. Vogtl.: Wolff.
23
Znaczenie badań wysp językowych w kontekście badań dwujęzyczności
z perspektywy socjologicznej zostanie omówione w odrębnym podrozdziale.
Socjologia.indb 47 2013-11-29 07:26:32

ników języków L1 i L2 są na ogół przemieszane. Autor Languages in

contact przytoczył przykłady zarówno dla sytuacji braku wyraźnej gra-
nicy (szwajcarskie miasto Biel), jak i miasta, w którym te podziały są
wyraźne i pokrywają się z układem administracyjnym (Fryburg, rów-
nież w Szwajcarii), ale zaznaczył, że drugi wymieniony układ należy
do rzadkości (ibidem: 91). Analizę kongruencji podziałów terytorial-
nych i językowych U. Weinreich zakończył postulatem przeprowadze-
nia szczegółowych badań socjolingwistycznych w różnych społecz-
nościach wielojęzycznych, zwłaszcza na terenach zurbanizowanych,
w celu dokładnego wyjaśnienia sygnalizowanych zależności (ibidem).
Kolejne kryterium podziału społeczności w sytuacji kontaktu
językowego jest związane z miejscowym bądź imigranckim charak-
terem bilingwalnej wspólnoty. W celu umotywowania tezy, że język
emigrantów jest zdecydowanie bardziej podatny na zewnętrzne wpły-
wy niż język mniejszości osiadłej, U. Weinreich opisał trzy podsta-
wowe przyczyny takiego stanu, spośród których wszystkie wymagają
wykorzystania wiedzy z zakresu nauk społecznych. Pierwsza z nich
ma charakter kulturowo-językowy: zmiana otoczenia i wejście w nową
kulturę powoduje potrzebę uzupełnienia zasobów leksykalnych w ję-
zyku imigrantów; druga jest natury socjologicznej: dezorientacja spo-
łeczno-kulturowa przybyszów sprawia, że przestaje działać większość
mechanizmów obronnych zapobiegających obcym wpływom języko-
wym; trzecia jest związana z czynnikami demograficzno-społecznymi:
wiele wspólnot imigranckich cechuje przewaga mężczyzn, co prowa-
dzi do poszukiwania partnerek spoza wspólnoty, a w efekcie – do za-
kłócenia międzypokoleniowej transmisji języka ojczystego (ibidem:
91). Przytoczone hipotezy zostały poparte przykładami, m.in. z prowa-
dzonych przez Emilio Willemsa badań akulturacji ludności niemiec-
kiej w Brazylii, a także George’a Barkera na temat dwujęzyczności
w Stanach Zjednoczonych (por. ibidem*). Właśnie prowadzone przez
G. Barkera analizy stanowią szczególnie interesujący przypadek po-
* Willems, Emilio. 1946. A aculturação dos alemães no Brasil; estudo an-

tropológico dos imigrantes alemães e seus descendentes no Brasil. Sao Paulo: Ed.
Nacional; Barker, George. 1947. Social functions of language in Mexican-American
community, „Acta Americana” 5/1947, s. 185–202.
Socjologia.indb 48 2013-11-29 07:26:33

działów między ludnością napływową i miejscową. Różnice między

autochtonami, którymi mogą być rodzimi i jednojęzyczni użytkowni-
cy angielskiego w Chicago, oraz przybyłymi tam Polakami, którzy do
momentu przybycia do kraju docelowego posługiwali się polszczyzną,
a w Ameryce stanowią dwujęzyczną mniejszość, są zrozumiałe – te
dwie grupy różnią się nie tylko pochodzeniem i odbytą (bądź nie) mi-
gracją, ale również pod względem językowym i kulturowym. Idealną
ilustracją ukazującą znaczenie zakorzenienia na danym terytorium jest
bilingwizm hiszpańsko-angielski w Arizonie – w przytoczonym przez
U. Weinreicha przykładzie widoczne są różnice między mieszkającą
w tym stanie od wielu pokoleń społecznością, dla której pierwszym
językiem był hiszpański, a posługującą się tym samym językiem lud-
nością napływową. Według obserwacji G. Barkera osiadła społeczność
dwujęzyczna wyrażała troskę o zachowanie języka przodków i dbała
o jego czystość, podczas gdy przedstawiciele świeżej imigracji chcie-
li posługiwać się przede wszystkim językiem angielskim i obojętnie
odnosili się do swojej hiszpańszczyzny oraz obecności w niej obcych
naleciałości (por. Weinreich 1963: 91).
Etniczno-kulturowe kryterium wyznaczania linii demarkacyjnej
w ramach bilingwalnego społeczeństwa oparte jest na założeniu
o związku kontaktu językowego z kulturowym. Ponieważ grupy rodzi-
mych użytkowników każdego z języków najczęściej reprezentują inne
kultury, do kontaktu dochodzi jednocześnie na dwóch płaszczyznach.
Opisując tego typu sytuacje, U. Weinreich po raz kolejny przywołał
prace G. Barkera i posłużył się za nim pojęciem dwukulturowości,
definiowanej jako „uczestnictwo w dwóch kulturach” (ibidem). Spo-
strzeżenie to było niezwykle istotne, o czym świadczy zainteresowa-
nie wspomnianym zjawiskiem zarówno przed kilkudziesięciu laty, np.
Einara Haugena i Joshui Fishmana, jak i współcześnie (zob. m.in. Hau-
gen 1972; Edwards 1985; Czykwin, Misiejuk 1998; Armour 2009).
Wieloaspektowy kontakt pociąga za sobą dyfuzję elementów kulturo-
wych i językowych, co prowadzi do interferencji nie tylko w systemie
językowym, ale również kulturowym (Weinreich 1963: 91–92). Autor
Languages in contact znaczną część zapożyczeń leksykalnych uza-
sadniał bezpośrednio szeroko rozumianymi zmianami kulturowymi,
Socjologia.indb 49 2013-11-29 07:26:33

m.in. w ekonomii, administracji, dziedzinach technicznych, które za-

chodzą we wspólnocie w sytuacji kontaktu. Jednocześnie zauważył on,
że do rozprzestrzenienia się nowej leksyki w rodzimym języku danej
grupy na skalę masową nie zawsze dochodzi w wyniku masowego
kontaktu. Powyższe stwierdzenie jest najzupełniej zgodne z założenia-
mi U. Weinreicha na temat natury zachowań językowych na poziomie
grupy: do zaistnienia innowacji językowych nie jest konieczne zaan-
gażowanie ogółu, a nawet większości członków danej społeczności –
może do nich dojść nawet za przyczyną kilku osób (ibidem: 92). Źró-
dłem tej hipotezy były badania z zakresu antropologii kulturowej pro-
wadzone przez klasyka nauk socjologicznych Ralpha Lintona, który
zakładał, „że sto osób może nauczyć się czegoś nowego równie łatwo,
jak jeden człowiek”24 (por. ibidem*).
Bazując na szeregu prac antropologicznych, Weinreich zwracał
uwagę na materialny i niematerialny aspekt kontaktu kulturowego.
Oprócz przenikania różnego rodzaju urządzeń, ubiorów czy innych
elementów materialnych transmisji ulegają też elementy niematerialne,
szczególnie blisko związane z wpływami na płaszczyźnie językowej.
Czynniki o charakterze etniczno-kulturowym mogą wpływać na ogra-
niczenia kontaktu jako takiego lub tylko w niektórych sferach. W celu
wyjaśnienia działania tych mechanizmów twórca teorii kontaktów
językowych po raz kolejny odwołał się do antropologiczno-lingwi-
stycznych analogii. W odniesieniu do kwestii kulturowych przytoczo-
ny został przykład opisany przez Alfreda Kroebera – muzułmańskich
społeczności, które z przyczyn obyczajowych długo broniły się
przed przyjęciem gier hazardowych, ubezpieczeń i druku (por. Wein-
reich 1963: 92**). Natomiast w odniesieniu do zapożyczeń językowych
podobna sytuacja została przedstawiona w pracy M. Weinreicha –
w ogólnej masie zapożyczeń z języka niemieckiego aszkenazyjscy Ży-
dzi unikali pojęć związanych z moralnością o jednoznacznie chrześci-
jańskich konotacjach, a przejmując niemieckie nazwy dni tygodnia,
* Linton, Ralph (red.). 1940. Acculturation in seven American Indian tribes,

New York–London: D. Appleton-Century company.
** Kroeber, Alfred. 1948(1923). Anthropology, New York: Harcourt, Brace.
24
Cyt. za: Weinreich 1963: 92.
Socjologia.indb 50 2013-11-29 07:26:33

utrzymali własne określenie soboty, czyli dnia świętego (por. Wein-

reich 1963*).
Opisane powyżej przykłady wyraźnie pokazują wpływ religii na
kulturę danej grupy, a tym samym – na zachowania językowe jej człon-
ków. Podziały wyznaniowe w ramach społeczności w warunkach kon-
taktu językowego mogą być kolejnym nielingwistycznym kryterium,
które pomaga ustalić granice pomiędzy grupami rodzimych użytkow-
ników każdego z kodów. Wyznawana religia może ograniczać skalę
kontaktu językowego w warunkach bilingwizmu. W historii badań
mniejszości etnicznych i językowych opisanych zostało wiele sytuacji,
w których wyznanie okazało się jednym z najważniejszych czynników
zapobiegających zmianie kulturowej i językowej (Weinreich 1963:
92–93). Przytaczane w Languages in contact przykłady potwierdza-
ją hipotezę o kongruencji zróżnicowań religijnych i językowych, jak
choćby w opisanej sytuacji ukraińskich miast z początków XX w.,
w których podziały pomiędzy użytkownikami języka ukraińskiego,
polskiego i jidysz pokrywały się z różnicami wyznaniowymi między
unitami, katolikami i wyznawcami judaizmu (ibidem: 92). Jednak naj-
dokładniej znaczenie religii dla bilingwizmu pokazuje opis sytuacji,
w której członkowie dwujęzycznej społeczności różnią się od siebie
tylko wyznaniem. W opisanej przez Willemsa społeczności niemiec-
kich imigrantów w Brazylii protestanci byli w znacznie większym
stopniu przywiązani do swojego języka ojczystego niż ich katoliccy
ziomkowie, którzy pod względem wyznaniowym nie różnili się od bra-
zylijskiego otoczenia (ibidem).
Podobne problemy były poruszane w wielu pracach na temat dwu-
języczności w 1. poł. XX w., a także stanowiły przedmiot odrębnego
studium autorstwa Theodora Grentrupa (por. ibidem**). W odniesie-
niu do własnych obserwacji w Szwajcarii Weinreich zwrócił uwagę
na szczególne znaczenie pokrywania się podziałów wyznaniowych
* Weinreich, Max. 1953. Yiddishkat and yiddish; on the impact on language

in Ashkenazic Jewry, [w:] Mordecai M. Kaplan Jubilee Volume, New York: Jewish
Theological Seminary of America.
** Grentrup, Theodor. 1932. Religion und Muttersprache. Deutschtum im Aus-
land 47. Münster (Westfalen).
Socjologia.indb 51 2013-11-29 07:26:33

i językowych na wielojęzycznych terenach wiejskich, choć przytoczo-

ny przez niego przykład ukraińskich miast sprzed I wojny światowej
pokazuje, że wspomniane zróżnicowania nie ograniczają się jedynie
do wsi (por. Weinreich 1963: 92–93).
Kolejne spośród proponowanych przez U. Weinreicha kryteriów
pozalingwistycznego podziału dwujęzycznej społeczności – rasa ma
znaczenie o tyle, o ile w danej społeczności podziały rasowe mogą sta-
nowić przeszkodę w kontaktach między językami, np. przez brak ak-
ceptacji małżeństw mieszanych. Taka sytuacja była opisana w pracach
cytowanego już wcześniej E. Willemsa na temat mniejszości etniczno-
-kulturowych w Brazylii, gdzie z powodu różnic rasowych o wiele rza-
dziej dochodziło do małżeństw między Brazylijczykami i japońskimi
imigrantami, podczas gdy związki brazylijsko-niemieckie nie spotyka-
ły się z tak silnym oporem społecznym (ibidem: 93*).
Na podstawie wyników badań Carla Tavaglianiego U. Weinreich
zauważył, że zróżnicowania płciowe są dość częstą przyczyną różnic
stylistycznych w mowie poszczególnych członków danej wspólno-
ty (ibidem: 93–94**). Jednak sytuacje, w których podział językowy
wewnątrz bilingwalnej grupy pokrywa się z różnicą płci, należą do
rzadkości. Opierając się na publikacjach Friedricha Müllera i Ottona
Jespersena, autor Languages in contact przywołał sytuację jednego
z karaibskich plemion, którego członkowie porywali arawackie kobie-
ty, w związku z czym przez pewien okres w danej grupie mężczyźni
posługiwali się innym językiem niż ich partnerki (Weinreich 1963:
93–94***). Jednak ze względu na brak izolacji pomiędzy przedstawicie-
lami obydwu płci i ich częste kontakty podobne podziały nie mają szans
na utrzymanie się w dłuższej perspektywie czasowej. Nie zmienia to
w niczym faktu przypisywania niektórych zachowań językowych ko-
* Willems, Emilio. 1946. A aculturação dos alemães no Brasil; estudo antro-
pológico dos imigrantes alemães e seus descendentes no Brasil. Sao Paulo: Ed. Na-
cional; idem. 1948. Aspectos da aculturação dos japoneses no estado do São Paulo.
Sao Paulo: Universidade do São Paulo.
** Tavagliani, Carlo. 1932. Modificazioni del linguaggio nella parlata delle
donne, [w:] Scritti in onore di Alfredo Trombetti. Milano: Ulrico Hoepli, s. 82–146.
*** Müller, Friedrich (Max). 1879. Grundriss der Sprachwissenschaft. Vienna;
Jespersen, Otto. 1922. Language, its nature, development and origin. London.
Socjologia.indb 52 2013-11-29 07:26:33

bietom, a innych – mężczyznom (ibidem: 94). Problematyka zróżnico-

wań językowych w bilingwalnej wspólnocie w zależności od płci była
i jest poruszana przez wielu badaczy i choć trudno to kryterium uznać
za podstawowy wyznacznik wewnątrzgrupowych podziałów, nie moż-
na go lekceważyć (por. m.in. Miodunka 2003: 140–144; Heller 2006:
152–168). Należy pamiętać, że zróżnicowaniu płciowemu towarzyszy
określony podział ról społecznych, w związku z czym płeć może wpły-
wać na wyznaczanie podziałów językowych we wspólnotach, w któ-
rych w wyniku tradycyjnego podziału zajęć kobiety i mężczyźni mają
nierówne szanse kontaktu z drugim językiem. Na poparcie tej hipotezy
U. Weinreich przytoczył przykład z badań B. Récatasa w Macedonii,
gdzie aromuńskie kobiety były najczęściej jednojęzyczne, podczas gdy
ich mężowie dwu- lub wielojęzyczni (Weinreich 1963: 94*).
Kolejną potencjalną płaszczyznę kongruencji podziałów języko-
wych i pozajęzykowych stanowi wiek członków grupy lub jej podgrup.
Zdaniem twórcy teorii kontaktów językowych uwarunkowane pokole-
niowo zróżnicowanie zachowań językowych w bilingwalnej społecz-
ności pozwala z perspektywy synchronicznej zaobserwować zjawisko,
które w ujęciu diachronicznym określane jest jako zmiana językowa,
czyli przejście danej grupy od języka L1 do L2 (ibidem). Przytacza-
ne przykłady potwierdzają tezę, że wewnątrzwspólnotowe podziały
wynikające z wieku poszczególnych członków grupy na ogół nie są
bardzo ostre, w związku z czym nie zakłócają w zbyt dużym stopniu
komunikacji w danej społeczności. Jedna z opisanych propozycji me-
todologicznych, choć sam U. Weinreich traktował ją jako nieobligato-
ryjną, uzupełnia listę metod przenoszonych do badań dwujęzyczności
wprost z badań społecznych. Otóż informacje na temat zróżnicowań
w bilingwizmie poszczególnych pokoleń mogą być czerpane m.in.
z danych pochodzących ze spisów powszechnych, jednak ze względu
na znaczną ilość dodatkowych zmiennych trudno traktować je jako je-
dyne źródło w tego typu analizach (ibidem).
* Récatas, B. 1934. L’Etat Actuel du Bilinguisme chez les Macedo-Roumains du

Pinde et le Role de la Femme dans le Langage. Paris: Librairie E. Droz.
Socjologia.indb 53 2013-11-29 07:26:33

W związku z określonymi wiekiem rolami społecznymi i wynika-

jącymi z nich zajęciami w każdym pokoleniu dwujęzycznej społeczno-
ści mogą powstawać odmienne typy bilingwizmu. Różnice w języku
dziadków i wnuków lub rodziców i dzieci w ramach poszczególnych
rodzin odzwierciedlają w skali mikro zróżnicowania na poziomie całej
wspólnoty (ibidem).
Punkt poświęcony nakładaniu się różnic pokoleniowych i języko-
wych wymaga szczególnego komentarza. Na niespełna dwóch stronach
autor Languages in contact zawarł bardzo wiele istotnych informacji
i hipotez, które obecnie stanowią podstawowe tematy badawcze całych
nurtów w socjolingwistyce i lingwistyce kontaktu. Pierwsze z nich od-
noszą się do mechanizmów zmiany językowej25 na przestrzeni pokoleń.
Początkowo, np. w sytuacji migracji, drugi język opanowują przede
wszystkim młodsi członkowie wspólnoty, a najstarsze pokolenie zwy-
czajowo kultywuje język rodzimy (nawet jeśli włada również językiem
otoczenia). Ponieważ potomkowie migrantów, urodzeni i wychowy-
wani w nowym kraju, często są już jednojęzyczni, jak w opisanej przez
U. Weinreicha sytuacji mniejszości w Stanach Zjednoczonych, ich
rodzice i dziadkowie dla utrzymania z nimi kontaktu26 zmuszeni są
do opanowania drugiego języka. Upowszechnienie się pełnego biling-
wizmu w danej grupie niezależnie od wieku jej członków zwiastuje
szybką zmianę językową (ibidem: 94–95). Kwestia zachowania języka
mniejszości i zmiany językowej poruszana była przez wielu autorów,
a punktem wyjścia poszczególnych analiz były zarówno przekształce-
nia systemów językowych, jak i zjawiska społeczne (zob. m.in. Garret
2005; Ostler 2011: 316–320; Dołowy-Rybińska 2011: 529–533).
Zanikającemu językowi mniejszości przypisywane są pewne
szczególne funkcje, np. może on pełnić funkcję tajnego kodu, używa-
nego przez przedstawicieli dwujęzycznej grupy w celu przekazania
ukrytych informacji, które nie powinny być zrozumiane przez jedno-
Problemowi zmiany językowej i jej społecznych uwarunkowań został po-

25
święcony osobny podrozdział Languages in contact (Weinreich 1963: 106–109).

26
Uriel Weinreich zauważył, że na ogół dzieci w dwujęzycznych rodzinach
przynajmniej biernie znają język przodków, jednak nie mają ani chęci, ani potrzeby,
by się nim posługiwać w sposób czynny (Weinreich 1963: 95).
Socjologia.indb 54 2013-11-29 07:26:33

języczne otoczenie (por. Weinreich 1963: 95; Willoughby 2009: 427).

Tego typu zachowania stały się przedmiotem szczegółowych studiów,
jak choćby analiz wykorzystania języka mniejszości w grach języko-
wych27 polegających na włączaniu pochodzących z niego elementów
lub całych zwrotów do wypowiedzi w powszechnie rozumianym ko-
dzie (zob. m.in. Rampton 1998; Paśko 2005).
Kolejna istotna obserwacja odnosiła się do stylistycznej specjali-
zacji w rodzimym języku wspólnoty wypieranym przez oficjalny język
danego kraju. Wiąże się to z opisywanymi w wielu miejscach pracy
Weinreicha emocjonalnymi relacjami osób dwujęzycznych z języ-
kiem używanym w dzieciństwie. Nawet w młodszym pokoleniu, które
w wieku szkolnym najczęściej osiąga większą kompetencję w języku
dominującym w danym kraju, występują przypadki transferu wyrażeń
idiomatycznych, pieszczotliwych, intymnych, pejoratywnych i innych
związanych z zaangażowaniem emocjonalnym (Weinreich 1963: 95).
Weinreich zauważył również, że utożsamianie mówienia w no-
wym języku z podążaniem z duchem czasu sprawia, że użytkowni-
cy zanikającego języka starają się nadać mu nowoczesne i eleganckie
brzmienie – wzorowane na języku otoczenia. Takie dążenia w opisa-
nej przez Emilio Willemsa społeczności Niemców w Brazylii oraz
w przedstawionej w pracy Carla M. Rosenquista sytuacji językowej
Szwedów w Stanach Zjednoczonych zaowocowały nasileniem inter-
ferencji w ojczystych językach tych wspólnot (ibidem: 95*). Zakres
wpływów języka dominującego na wszystkich poziomach systemo-
wych sprawił, że stan ten został opisany jako „mowa w wysokim stop-
niu mieszana” (highly mixed speech) i określony jako faza przejściowa
* Willems, Emilio. 1946. A aculturação dos alemães no Brasil; estudo antro-

pológico dos imigrantes alemães e seus descendentes no Brasil. Sao Paulo: Ed. Na-
cional; Rosenquist, Carl M. 1931–1932. Changes in the acculturation of the Swedes
in Texas, „Sociology and Social Research” 16/1931–1932, s. 221–231.
27
Jeden z najwybitniejszych specjalistów w zakresie dziecięcego bilingwizmu
i rozwoju języka dzieci Werner F. Leopold opisał zjawisko tłumaczenia dla zabawy
(ludic translation) – uprawianej przez bilingwalne dzieci gry językowej polegającej
na tłumaczeniu fragmentów wypowiedzi, choć z punktu widzenia interakcji nie ma
takiej potrzeby, ponieważ wszyscy uczestnicy danej sytuacji komunikacyjnej są dwu-
języczni (UP 2012).
Socjologia.indb 55 2013-11-29 07:26:33

przed pełną zmianą języka (Weinreich 1963: 95). Badania funkcjono-

wania mowy mieszanej i kodu mieszanego w warunkach bilingwizmu
stanowią obecnie jeden z ważniejszych nurtów lingwistyki kontaktu
i choć u współczesnych badaczy raczej nie znajdziemy bezpośrednich
odwołań do opisanych powyżej hipotez Weinreicha, należy docenić in-
tuicję twórcy teorii kontaktów językowych (por. Maschler 1998; Ma-
tras 2009: 288–307; Smułkowa 2010).
Status społeczny najczęściej nie stanowi samodzielnego kryte-
rium podziału na grupy rodzimych użytkowników, lecz pokrywa się
z innymi kryteriami, które stanowią jego podstawę (m.in. migracyj-
nym bądź lokalnym charakterem podgrupy, przynależnością etnicz-
ną, wyznaniem). Do pewnych oddziaływań na zachowania językowe
grupy bilingwalnej dochodzi jednak za sprawą zespołu czynników
związanych ze stratyfikacją społeczną. W przykładzie dwujęzycznej
wspólnoty z Jawy, w której dwóm warstwom społecznym były przy-
pisane odrębne języki, U. Weinreich odwołał się do rezultatów badań
socjologicznych Ralpha Pierisa (Weinreich 1963: 95*). Takie sytuacje
spotykane są jednak i w innych społecznościach, np. przedstawiciele
wyższej i średniej klasy niemieckich imigrantów w Brazylii, ze wzglę-
du na częstsze kontakty z lokalną ludnością, szybciej przechodzili na
portugalski niż ich niżej sytuowani rodacy. Inicjacja zmiany języko-
wej w wyższych warstwach społeczeństwa nie jest wyłączną domeną
wspólnot imigranckich – podobne zjawisko zostało opisane w antro-
pologiczno-językoznawczej pracy Juliusa Pokornego: w Irlandii przez
długie lata ostoją lokalnego języka irlandzkiego były niższe warstwy
społeczne, podczas gdy w wyższych sferach dokonała się zmiana ję-
zykowa (Weinreich 1963: 95–96**). Podobnie jak w odniesieniu do in-
nych kryteriów wewnętrznego podziału bilingwalnej grupy, również
w przypadku współzależności statusu społecznego i zróżnicowań języ-
kowych Weinreich pisał o potrzebie przeprowadzenia szczegółowych
badań socjolingwistycznych (Weinreich 1963: 96).
* Pieris, Ralph. 1951. Bilingualism and cultural marginality, „British Journal

of Sociology” 2/1951, s. 328–339.
** Pokorny, Julius. 1936. Substrattheorie und Urheimat der Indogermanen,
„Mitteilungen der anthropologischen Gesellschaft in Wien” 66/1936, s. 89–91.
Socjologia.indb 56 2013-11-29 07:26:33

Kolejnym czynnikiem pozwalającym na wyznaczenie granic w ra-

mach dwujęzycznej społeczności jest podział na grupy zawodowe.
Członkowie wspólnoty wykonujący niektóre profesje mogą posługiwać
się własnym językiem, pełniącym określone funkcje w związku z reali-
zowanymi zadaniami lub występującym w roli kodu niedostępnego dla
osób z zewnątrz (ibidem). Autor Languages in contact przytoczył kilka
przykładów grup zawodowych władających językiem odmiennym od
reszty społeczności, np. krawców w Macedonii egejskiej lub żydow-
skich handlarzy bydłem w Alzacji, jednak nie przedstawił żadnych do-
kładniejszych informacji na temat stanu ich bilingwizmu w odniesieniu
do sytuacji językowej na danym terytorium (Weinreich 1963: 96*).
Znaczenie ostatniego z kryteriów wyznaczania kongruencji po-
między językowymi i pozajęzykowymi podziałami – wiejskiego lub
miejskiego charakteru terytorium, na którym funkcjonuje dana wspól-
nota – jest istotne przede wszystkim ze względu na zbieżność z innymi
opisanymi już czynnikami, związanymi ze zróżnicowaniem społecz-
nym, zawodowym i odmiennymi uwarunkowaniami terenu (ibidem:
96). Większość zmian językowych przybiera podobny wektor; zapo-
czątkowywane wśród ludności miejskiej, dopiero w dalszej kolejności
przenikają na tereny wiejskie. Na taki kierunek procesów językowych
zwracali uwagę lingwiści dialektolodzy, spośród których wyróżniał się
Ferdinand Wrede i jego uczniowie, np. Theodor Frings, wzbogacający
opis językoznawczy informacjami na temat wpływu prądów kulturo-
wych i innych społecznych czynników na funkcjonowanie dialektów
Nadrenii (ibidem: 96–97**). Weinreich zauważył również, że w niektó-
rych społecznościach występują wiejsko-miejskie antagonizmy, jednak
nie był w stanie stwierdzić, czy wrogość lub niechęć bardziej tradycyj-
nych mieszkańców wsi wobec zorientowanych na zmiany ośrodków
miejskich może powstrzymać procesy interferencji albo zmiany języ-
kowej (ibidem: 97).
* Keller, O. 1934. Die Geheimsprache der wandernden Kesselflicker der Val

Colla, Tessin, „Volkstum und Kultur der Romanen” 7/1934, s. 55–81.
** Wrede, Ferdinand (ed.). 1908–1941. Deutsche Dialektgeographie; Aubin,
Hermann, Frings, Theodor i Müller, Joseph. 1926. Kulturströmungen und Kultur-
provinzen in den Rheinlanden. Bonn.
Socjologia.indb 57 2013-11-29 07:26:33

Jak zauważył autor Languages in contact, w niektórych wspólno-

tach dwujęzycznych podziały językowe nie pokrywają się ze zróżni-
cowaniem społeczno-kulturowym, czyli przynależnością wyznaniową,
etniczną, wiekiem, miejscem zamieszkania i innymi kryteriami poza-
językowymi. Zarówno w jego własnych badaniach, jak i w studiach
innych autorów opisywane były podobne sytuacje. Na przykład, zgod-
nie z obserwacjami badacza niemieckich diaspor Gerharda Wernera,
w wielojęzycznym południowym regionie Węgier doszło do rozmycia
podziałów etnicznych na Węgrów, Niemców i Słoweńców. Kwestia
nieostrych podziałów etnicznych została poruszona także w kontek-
ście mieszkańców Polesia, określających siebie mianem „tutejszych”
oraz żyjącej na pograniczu niemiecko-duńskim społeczności Blakkede
(ibidem: 97–98*). Na podstawie opisanych sytuacji U. Weinreich do-
szedł do następujących wniosków:
Brak zróżnicowania na gruncie społeczno-kulturowym, które mogłoby

umocnić istniejące podziały językowe, ułatwia dokonanie się zmiany ję-
zykowej. Prawdopodobnie jest też jednym z czynników osłabiających od-
porność danych systemów na interferencję, a więc sprzyja obustronnym
wpływom językowym (Weinreich 1963: 98).
Powyższe stwierdzenie stanowi jaskrawy przykład włączenia so-

cjologii, antropologii kulturowej i innych nauk społecznych do badań
językoznawczych już na etapie teoretycznym. Niestety, brak dokładniej-
szych informacji na temat wspomnianych w przykładach społeczności
i niestaranność w ich opisie28 dość istotnie obniżają ocenę empirycz-
* Werner, Gerhard. 1936. Sprache und Volkstum in der Untersteiermark, „For-

schungen zur deutschen Landes- und Volkskunde” 31/1936, s. 111–285; Beck, Robert.
1938. Schwebendes Volkstum im Gesinnungswandel, Stuttgart.
28
Pisząc o tożsamości etnicznej mieszkańców Polesia, U. Weinreich stwierdził,
że używają oni w stosunku do siebie określenia „tutejsi”, nie czując się do końca ani
Polakami, ani Rosjanami (Weinreich 1963: 98). Mówienie o „rosyjskości” Polesia
jest nie na miejscu, ponieważ podstawowa alternatywa identyfikacji narodowościowej
w tym regionie polegała na wyborze pomiędzy etnosem polskim a białoruskim oraz
ukraińskim. Utożsamienie się z Rosją mogło dokonywać się wśród przedstawicieli
wyższych warstw społecznych, a zwłaszcza miejskiej inteligencji, ale nie dotyczyło
Socjologia.indb 58 2013-11-29 07:26:33

nych podstaw niektórych elementów metodologii kontaktów języko-

wych. Wobec ogromnej liczby przykładów opisywanych w Languages
in contact pewne niedociągnięcia były nie do uniknięcia. Nie rzutują
one jednak negatywnie na ogólną wartość opracowania U. Weinreicha,
ponieważ prezentowana w nim metodologia nie ma charakteru teorii
szczegółowej i w przypadku aplikacji w konkretnej sytuacji wymaga do-
precyzowania i modyfikacji w zakresie licznych elementów fakultatyw-
nych, do których zaliczają się m.in. poszczególne czynniki kształtujące
bilingwizm na poziomie indywidualnym i grupowym. Zdecydowanie
większą wagę w kontekście całościowej oceny teorii kontaktów języko-
wych mają wnioski podsumowujące rozważania na temat kongruencji
zróżnicowań językowych i pozajęzykowych w warunkach bilingwizmu.
U. Weinreich zauważył, że analiza społeczno-kulturowych kryteriów
podziałów wewnątrz dwujęzycznej społeczności dodatkowo kompliku-
je problem określenia dominującej pozycji jednego z kodów. Ponieważ
w różnych sferach przy zastosowaniu równych kryteriów układ domi-
nacji i podporządkowania może ulegać modyfikacji, ustalenie hierarchii
języków wiąże się z koniecznością ewaluacji ich funkcji społecznych
(por. Weinreich 1963: 98). Jednak nawet sytuacje, w których różnice
w społecznym statusie dwóch kodów legitymizują stwierdzenie wyraź-
nej dominacji jednego z nich, nie determinują w sposób jednoznacz-
ny wektora wpływów językowych: interferencja zachodzi nie tylko
w języku o niższym statusie, również kod dominujący nie jest od niej
wolny. Na poparcie tego niezwykle istotnego spostrzeżenia U. Wein-
reich przytoczył kilka przykładów, m.in. niemieckiego używanego
w krajach bałtyckich, który mimo swojego wysokiego prestiżu ule-
gał pewnym wpływom języków o niższym statusie – estońskiego i ło-
ludności wiejskiej. Ten przykład jest dyskusyjny również z innych względów – po-
działów językowych, ponieważ mimo istniejącego w opisywanym przez U. Wein-
reicha okresie do wybuchu II wojny światowej na Polesiu silnego zróżnicowania języ-
kowego w społeczności „ludzi tutejszych” funkcjonował język określany jako ruski,
prawosławny, prosty (Obrębski 2007: 272–273; Golachowska 2008: 154–159). Bez
odniesienia do regionalnego zróżnicowania Polesia i informacji na temat ukraińskich
i białoruskich gwar nazywanych potocznie mową „ruską” przywołana w Languages
in contact sytuacja nie dostarcza żadnych istotnych informacji, nie stanowiąc również
wiarygodnego uzasadnienia dla wysuwanych hipotez.
Socjologia.indb 59 2013-11-29 07:26:33

tewskiego (ibidem). Trudno nie zgodzić się z twórcą teorii kontaktów

językowych, że badania zbieżności podziałów pomiędzy grupami ro-
dzimych użytkowników każdego z języków z różnicami o naturze spo-
łeczno-kulturowej zasługują na uwagę, ponieważ pozwalają na wykry-
cie schematów wpływu określonych zachowań na wzmocnienie bądź
osłabienie poziomu interferencji językowej (ibidem: 99).
1.4.2.4. Symboliczny status języka i jego znaczenie dla

kształtowania bilingwizmu na poziomie grupy
Wśród socjologicznych i psychologicznych zjawisk wpływających na

sytuację językową i strukturę języka w warunkach bilingwizmu nieba-
gatelne znaczenie mają czynniki o naturze symbolicznej, które niejed-
nokrotnie niwelują poziom interferencji niezależnie od uwarunkowań
społeczno-kulturowych. Symboliczne znaczenie języka jest uzależnio-
ne od stosunku, jaki ma do niego posługująca się nim społeczność.
Taka relacja określana jest w socjologii mianem postawy, czyli
ogółu względnie trwałych dyspozycji do oceniania danego przedmiotu

i emocjonalnego nań reagowania oraz ewentualnie towarzyszących tym
emocjonalno-oceniającym dyspozycjom, względnie trwałych przekonań
o naturze i własnościach tego przedmiotu, i względnie trwałych dyspozy-
cji do zachowania się wobec tego przedmiotu (Nowak 1973: 23).
W teorii kontaktów językowych pozytywna, nacechowana emo-

cjonalnie ocena języka przez jego użytkowników, która ma wpływ na
działania grupy, została określona jako „lojalność językowa” (langu-
age loyalty). U. Weinreich nie zdefiniował tego pojęcia wprost, ale na
zasadzie analogii z postawą społeczeństwa wobec przynależności na-
rodowej: „lojalność językowa odnosi się do języka w takim stopniu,
w jakim nacjonalizm dotyczy narodowości” (Weinreich 1963: 99).
Inspiracją dla takiego rozumienia lojalności językowej było zapro-
ponowane przez Hansa Kohna pojęcie lojalności narodowej*. Zagad-
* Kohn, Hans. 1945. The idea of nationalism: a study in its origin and back-
ground, New York: Macmillan Co.
Socjologia.indb 60 2013-11-29 07:26:33

nienie wzajemnych relacji idei nacjonalizmu i języka było poruszane

również przez innych badaczy: socjologów, politologów i przedstawi-
cieli innych dyscyplin (por. Weinreich 1963: 100*). W tej sytuacji do
analizy językoznawczej zostało wprowadzone socjologiczne pojęcie
postawy29. Jest to również przykład oczywistych inspiracji dorobkiem
nauk społecznych.
Przywiązanie do własnego języka pomaga członkom danej spo-
łeczności zachować integralność grupową. Emocjonalna postawa wo-
bec języka, podobnie jak i lojalność wobec idei własnego narodu sta-
nowią ważne czynniki umożliwiające odróżnienie swoich od obcych.
Za Maxem H. Boehmem U. Weinreich zauważył, że lojalność języko-
wa w sytuacji kontaktu pełni taką samą funkcję, jak poczucie jedności
z własnym narodem na pograniczach etnicznych (por. ibidem).
Podczas rozważań na temat emocjonalnych relacji z językiem twór-
ca teorii badań bilingwizmu często nawiązywał do opracowań z zakre-
su socjologii lub nauk jej pokrewnych. Wyjaśniając genezę tego typu
postaw, odwołał się do słów klasyka antropologii kulturowej Alfreda
Kroebera, który wskazywał na znaczenie wspomnień z dzieciństwa
i nostalgicznych nastrojów dla relacji jednostki z jej ojczystą kulturą
(ibidem: 99–100**). Na tej podstawie Weinreich zaryzykował nawet
stwierdzenie, że pewne, co najmniej podstawowe emocjonalne zaanga-
żowanie w stosunku do języka ojczystego – poznawanego w pierwszym
okresie życia – występuje u każdego człowieka, a kwestią niewiadomą
jest jedynie siła tych emocji (Weinreich 1963: 99–100).
Zjawisko lojalności językowej z jednej strony zostało przyrówna-
ne do postaw nacjonalistycznych, z drugiej zaś do zachowań natywi-
stycznych. Kiedy w sytuacji kontaktu dwóch grup jedna z nich zdaje
sobie sprawę, że druga społeczność jest liczniejsza, zasobniejsza lub
* Boehm, Max Hildebert. 1932. Das eigenständige Volk: volkstheoretische

Grundlagen der Ethnopolitik und Geisteswissenschaften. Göttingen: Vandenhoeck
& Ruprecht.
** Kroeber, Alfred. 1948 (1923). Anthropology, New York: Harcourt, Brace.
29
Określając lojalność językową, Weinreich nie używa wprawdzie terminu „po-
stawa” (attitude), ale definicja „nie wprost” i opisane relacje między społecznością
a używanym przez nią językiem nie pozostawiają wątpliwości co do swojego charak-
teru (por. Weinreich 1963: 99–101; Nowak 1973: 23).
Socjologia.indb 61 2013-11-29 07:26:33

bogatsza kulturowo, najczęściej prowadzi to do działań o charakterze

natywistycznym, czyli zabiegów mających na celu ochronę i zacho-
wanie własnej kultury. Autor Languages in contact takie rozumienie
natywizmu przejął z antropologii, a przede wszystkim z twórczości
A. Kroebera oraz R. Lintona (por. ibidem: 100–101). Powołując się na
tego ostatniego, Weinreich przedstawił kilka hipotetycznych układów,
w których może dojść do aktywizacji zachowań natywistycznych. Po-
czucie nierówności statusu grup, a tym samym również – zagrożenia,
jest często subiektywne: dana społeczność może odczuwać wyższość
kulturową w stosunku do kontaktującej się z nią wspólnoty, a jedno-
cześnie obawiać się jej dominacji, np. w związku z jej potencjałem de-
mograficznym lub militarnym. Należy również pamiętać o możliwym
nierównym podziale funkcji języków, jakimi posługują się wspomnia-
ne grupy, ponieważ w zależności od sfery życia30 każdy z tych ko-
dów może okazać się dominującym lub podporządkowanym. Z kolei
sytuacja, w której obydwie wspólnoty znajdujące się w kontakcie są
zadowolone z istniejącego status quo, nie będzie sprzyjała odruchom
obronnym ze strony żadnej z nich (ibidem: 101–102*).
Na podstawie powyższych rozważań można dojść do wniosku, że
jednym z głównych źródeł lojalności językowej jest przekonanie gru-
py o własnej wartości31. Odwołując się do słów R. Lintona, Weinreich
dokonał innego, niezwykle istotnego spostrzeżenia na temat dbałości
o czystość języka i pozytywnych postaw wobec niego. Otóż na gruncie
antropologicznym najsilniejsze tendencje natywistyczne w imigranc-
kich wspólnotach obserwowane są u osób, które chciałyby zachować
swój status sprzed momentu migracji, a jednym z działań, które miałyby
im pomóc w osiągnięciu tego celu, jest kultywowanie wartości, w tym
również języka, przeniesionych z dawnej ojczyzny (por. ibidem: 101).
* Linton, Ralph (red.). 1940. Acculturation in seven American Indian tribes,

New York–London: D. Appleton-Century company.
30
Sytuacja społecznej dyferencjacji sfer użycia języków w połączeniu z okre-
śleniem dominacji jednego z kodów po raz kolejny nasuwa skojarzenia z opisanym
przez Ch. Fergusona zjawiskiem dyglosji (Ferguson 1959).
31
Pojęcie lojalności językowej jest w dużej mierze związane z prestiżem języ-
ka, której to kwestii został poświęcony odrębny podrozdział.
Socjologia.indb 62 2013-11-29 07:26:33

Język może być postrzegany jako jeden z symboli grupowych,

a jego rola w przestrzeni symbolicznej, w związku z poczuciem lojal-
ności językowej użytkowników danego kodu, często stanowi ważny
czynnik powstrzymujący interferencję. Silne symboliczne znaczenie
języka jest szczególnie często obserwowane w sytuacjach, w których
dany kod posiada ustaloną i ogólnie przestrzeganą normę32 (por. ibi-
dem*). Społeczność przywiązująca dużą wagę do swojego języka bę-
dzie się starała powstrzymać przejawy interferencji, kładąc nacisk na
standaryzację kodu. Duże znaczenie dla dbałości o czystość języka ma
wpływ otoczenia i utrzymywane kontakty. Powyższe założenie znala-
zło potwierdzenie w niejednokrotnie wspominanej przez Weinreicha
sytuacji niemieckich imigrantów w Brazylii: w części wspólnoty, któ-
ra utrzymywała stosunki z niemieckimi intelektualistami i w związku
z tym miała stały kontakt z literackim wariantem niemczyzny, zaobser-
wowano niższy poziom interferencji niż u pozostałych członków dia-
spory (Weinreich 1963: 102). Z kolei James Bossard opisał odwrotny
efekt wpływu otoczenia na dbałość o normy językowe. W środowisku
dużych miast, zwłaszcza u młodych ludzi, zaobserwował on celowe
omijanie standardów, co miało służyć utrzymaniu dobrych relacji z po-
sługującą się potocznym lub mieszanym wariantem języka większo-
ścią. W ten sposób osoby będące w stanie unikać interferencji w swojej
mowie nie robią tego, ponieważ nie chcą, by ich zachowanie było zin-
terpretowane jako chęć wywyższania się ponad otoczenie (ibidem**).
Weinreich dostrzegał znaczenie standaryzacji dla ostatecznego po-
ziomu interferencji, będąc jednocześnie świadomym, że przytaczane
* Vossler, Karl. 1925. Sprache und Nationalgefühl, [w:] idem, Geist und Kul-
tur der Sprache, Heidelberg, s. 130–148.
** Bossard, James. 1945. The bilingual individual as a person – linguistic iden-
tification with a status, „American Sociological Review” 10/1945, s. 699–709.
32
W pewnym sensie dochodzi tu do wzajemnego umacniania się czynników:
zestandaryzowany język łatwiej jest traktować jako symbol, w związku z czym jego
użytkownicy przejawiają wobec niego większą lojalność, co z kolei pozwala na uni-
kanie interferencji i zachowanie standardu (Weinreich 1963: 99–100). Oczywiście
opisany schemat, którego obraz wyłania się z hipotez U. Weinreicha, jest swoistym
typem idealnym, podczas gdy w rzeczywistych sytuacjach kontaktu językowego
współdziałanie czynników może zostać zakłócone.
Socjologia.indb 63 2013-11-29 07:26:33

przez niego przykłady jedynie sygnalizują pewne tendencje, nie dając

jednak obrazu całościowego. Ze względu na wagę czynnika standary-
zacji w kształtowaniu dwujęzyczności postulował więc przeprowadze-
nie kompleksowych badań socjolingwistycznych w zakresie procesów
tworzenia i zachowywania norm językowych lub choć przypadków ich
łamania (ibidem).
1.4.2.5. Okres trwania sytuacji kontaktu i jego możliwe

konsekwencje: powstawanie języków nowych
oraz zmiana językowa
Kolejny omówiony przez autora Languages in contact parametr okre-

ślający sytuację kontaktu, a mianowicie czas jego trwania, wywiera
w stosunku do postawy lojalności językowej odmienny wpływ na
ogólny zakres interferencji w języku. Poszczególne elementy systemu
językowego, które na początku sytuacji kontaktu funkcjonują w swojej
wyjściowej formie, z biegiem czasu podlegają przekształceniom, któ-
rych skala i intensywność są uzależnione od oddziaływania czynników
o naturze społeczno-kulturowej, przy czym bardzo istotne znaczenie
ma czas trwania tych wpływów. Ponieważ charakterystyka każdej sy-
tuacji kontaktu wymaga uwzględnienia wielu parametrów, niezmier-
ne trudne jest stwierdzenie, jak długo społeczność językowa musi być
poddawana działaniu czynników językowych oraz pozajęzykowych,
aby przyniosło to określony efekt w postaci interferencji w mowie
danej wspólnoty. W celu zilustrowania takich wpływów została przy-
wołana sytuacja opisana w pracy Josepha Sadlo na temat polszczy-
zny dzieci polskich imigrantów we Francji. Według J. Sadlo trzy lata
okazały się wystarczającym okresem do zaobserwowania francuskich
wpływów na fonetykę języka polskiego, co zaowocowało zlaniem się
polskich sybilantów ś, ź, ć z afrykatami š, ž, č (Weinreich 1963: 104*).
Pewnych informacji na temat znaczenia długotrwałości kontaktu z in-
nym systemem językowym dla interferencji w języku rodzimym do-
* Sadlo, Joseph. 1935. Influences phonétiques françaises sur le langue des en-
fants polonaises en France, Paris.
Socjologia.indb 64 2013-11-29 07:26:33

starczają też badania w zakresie nauczania i przyswajania drugiego

języka. Jednak, jak trafnie zauważył U. Weinreich, odnoszą się one do
odmiennych od codziennej rzeczywistości warunków instytucji eduka-
cyjnej (ibidem).
Wobec braku jednoznacznych i kompleksowych badań oddziały-
wania czynnika czasu na kształt interferencji twórca teorii kontaktów
językowych starał się znaleźć analogie z badaniami antropologiczny-
mi. Robert Redfield, Ralph Linton i Melville Herskovitz zauważali
znaczenie długości trwania kontaktu w prowadzonych przez nich ana-
lizach kontaktów kulturowych. Poszukując socjologicznych i antropo-
logicznych inspiracji metodologicznych, U. Weinreich nie zamierzał
jednak ślepo kopiować metod innych badaczy, zwłaszcza jeśli nie były
one do końca przekonujące. W odniesieniu do znaczenia czynnika cza-
su w sytuacjach kontaktu kulturowego zwrócił on uwagę na zbyt małą
liczbę diachronicznych badań zagadnienia akulturacji oraz na brak od-
powiedniego podejścia badawczego w analizach współczesnych mu
antropologów (ibidem: 103–104*).
Kolejna kwestia związana z bilingwizmem również należy do
skomplikowanych. Obok ustabilizowanej dwujęzyczności i zmiany
językowej jedną z możliwych dróg rozwoju sytuacji kontaktu języko-
wego jest krystalizacja nowego języka. Stwierdzenie U. Weinreicha:
„Niektóre sytuacje kontaktu prowadzą do powstania nowego kodu,
podczas gdy inne nie” (Weinreich 1963: 104) jest nadzwyczaj banalne,
a przywołane przykłady nie ułatwiają wykrycia mechanizmów decy-
dujących o takim, a nie innym kierunku ewolucji konkretnej dwuję-
zycznej sytuacji. Zdaniem autora Languages in contact do powstania
nowego systemu językowego na podstawie dwóch kontaktujących się
struktur konieczne jest zaistnienie zespołu czynników o charakterze
językowym i pozajęzykowym. W celu stwierdzenia krystalizacji ję-
zyka L3 na bazie L1 i L2 zaproponował on weryfikację potencjalne-
* Redfield, Robert. Ralph Linton i Melville Herskovitz. 1938. Outline for the
study of acculturation, w: Herskovitz, Melville (red.), Acculturation; the study of cul-
ture contact. New York: J. J. Augustin; Beals, Ralph. 1953. Acculturation, w: Kroeber
Alfred (red.), Anthropology today, Chicago: University of Chicago Press, s. 621–641.
Socjologia.indb 65 2013-11-29 07:26:33

go nowego kodu w oparciu na 4 kryteriach: a) stopnia zróżnicowa-

nia w stosunku do systemów stanowiących jego podstawę; b) stabil-
ności nowej normy; c) różnorodności funkcjonalnej oraz d) subiek-
tywnej oceny użytkowników nowego języka (ibidem: 105–106). Do
ich spełnienia powinno dojść w sytuacji, w której nowy język stanie
się dla danej grupy społecznej pierwszym i podstawowym językiem.
Pierwsze z kryteriów ma charakter strukturalny i odnosi się do róż-
nic systemowych pomiędzy nowym kodem L3 i stanowiącymi jego
źródło systemami L1 i L2. Nowy język musi być możliwy do wyod-
rębnienia, ponieważ w przeciwnym razie należałoby go potraktować
jako wariant jednej ze struktur źródłowych (ibidem: 105). Niestety,
ponieważ brak jednoznacznej skali, która pozwoliłaby na ustalanie,
jakiego rodzaju różnice strukturalne uprawniają nas do mówienia
o nowym języku, ostatecznym argumentem jest tu kryterium wymie-
nione przez U. Weinreicha jako ostatnie – subiektywna ocena spo-
łeczna, uzależniona od szeregu pozajęzykowych, socjokulturowych
czynników (ibidem: 106). Weryfikacja pozostałych dwóch punktów
powinna potwierdzić względną trwałość form nowo utworzonego ję-
zyka – brak stabilizacji oznacza, że krystalizacja jeszcze się nie do-
konała, w związku z czym nie ma pewności, czy proces kształtowa-
nia się nowego systemu dobiegnie końca. Pisząc o stabilizacji normy
językowej, U. Weinreich trafnie zauważył jej związek z eliminacją
interferencji, która z kolei jest możliwa w momencie zaistnienia spo-
łecznych mechanizmów dbałości o czystość języka (ibidem: 105–106).
Zatem również to kryterium jest w dużej mierze uzależnione od po-
staw użytkowników języka i ich subiektywnej oceny nowo powstają-
cego kodu.
Duże znaczenie ma również zakres funkcjonalny nowego języka.
Ocena uniwersalności zastosowania kodu służy odróżnieniu „pełno-
prawnego” języka od specjalistycznego żargonu, obsługującego wy-
braną sferę aktywności członków badanej społeczności. Kryterium
to zostało wprowadzone m.in. pod wpływem wyników badań Johna
Reinecke na temat języków kreolskich, z których wynika, że języki
o ograniczonej funkcji, np. wykorzystywane tylko w handlu, bardzo
rzadko urastają do rangi języka ojczystego jakiejkolwiek społeczności
Socjologia.indb 66 2013-11-29 07:26:33

(por. ibidem: 106*). Również w kwestii funkcjonalnej różnorodności

danego kodu duże znaczenie mają postawy jego użytkowników. Do
świadomego poszerzenia zakresu funkcji nowego języka może dojść
za przyczyną decyzji administracyjnych, np. kiedy zostanie on wpro-
wadzony do szkół, kościołów i zostaną podjęte działania w celu utwo-
rzenia pisemnego wariantu (ibidem).
Rozważania U. Weinreicha na temat powstawania nowych języ-
ków opierały się na empirycznych studiach zmiany językowej w kil-
ku społecznościach, ale nie ograniczył się on bynajmniej do egzegezy
cytowanych źródeł, tworząc na ich podstawie wartą uwagi koncepcję
weryfikacji faktycznego powstania nowego systemu (ibidem: 104–
–106**). Badania poświęcone nowym językom powstającym w warun-
kach kontaktu, a przede wszystkim systemów pidgin lub kreolskich,
stanowią dziś ważny nurt lingwistyki kontaktu oraz socjolingwistyki
(zob. m.in. Matras, Bakker 2003; Krouwerberg, Singler 2011). Nawet
jeśli w opracowaniach poświęconych tym zagadnieniom brak bezpo-
średnich odwołań do twórczości U. Weinreicha, ich autorzy podążają
wyznaczonymi przez niego szlakami, np. określając socjologiczno-
-psychologiczne warunki powstawania nowych języków i podkreśla-
jąc znaczenie subiektywnych odczuć ich użytkowników; jak twierdzi
Sarah Thomason – do krystalizacji nowej normy powstałej w wyni-
ku kontaktu dwóch systemów dochodzi najczęściej wtedy, kiedy staje
się ona jednym z wyznaczników tożsamości danej grupy (Thomason
2003: 35–36).
Niektóre z czynników prowadzących do zmiany językowej zo-
stały przez Weinreicha zasygnalizowane podczas charakterystyki
bilingwizmu na poziomie ponadindywidualnym, a zwłaszcza poza-
językowych wyznaczników granic między grupami rodzimych użyt-
kowników. W przypadku wszystkich tych kryteriów ogólny wniosek
na temat przyczyn zmiany językowej był podobny – zjawisko to wiąże
* Reinecke, John. 1938. Trade jargons and Creole dialects as marginal lan-
guages, „Social Forces” 17/1938, s. 107–118.
** Rees, W. 1939. Le bilinguisme des pays celtiques. Rennes: Impr. Simon;
Hellinga, W. 1940. Het Stadtfries en de problemen van taalverhoudingen en taalin-
vloed, „Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde“ 59/1940, s. 125–158.
Socjologia.indb 67 2013-11-29 07:26:33

się z zanikiem wszelkich społeczno-kulturowych podziałów wewnątrz

dwujęzycznej społeczności, w związku z czym w pewnym momencie
grupa nie odczuwa potrzeby posługiwania się dwoma kodami i „prze-
łącza się” (shift) na jeden z nich.
W opisie zagadnienia zmiany językowej U. Weinreich odwoływał
się do badań socjolingwistycznych prowadzonych w różnych wieloję-
zycznych społecznościach (Weinreich 1963: 106–109*). Na ich podsta-
wie doszedł do wniosku, że do porzucenia jednego z języków na rzecz
drugiego przyczyniają się przede wszystkim czynniki pozastrukturalne.
Inne istotne spostrzeżenie dotyczy zakresu zmiany językowej. Zdaniem
autora Languages in contact punktem wyjścia do opisu tego procesu
powinna być analiza funkcji języka, co do którego pojawiły się podej-
rzenia odnośnie do jego zaniku. W wielu wypadkach odejście od języka
L1 na rzecz L2 w danej wspólnocie dokonuje się w zakresie niektórych
funkcji i sfer tematycznych. Jako przykład częściowej zmiany języ-
kowej (partial shift) – przeciwstawionej zmianie pełnej (total shift) –
U. Weinreich przywołał sytuacje grup imigranckich, które zachowu-
ją język ojczysty w sferze rodzinnej, a językiem otoczenia posługują
się w sytuacjach oficjalnych, np. dorośli w kontaktach z administracją,
a dzieci – w szkole (ibidem: 106–108). Zjawisko częściowej zmiany
językowej, zwłaszcza jako etap pośredni przed całkowitym wyparciem
starego języka przez nowy, stanowi interesujący problem badawczy.
W kontekście poszukiwań uniwersalnych czynników kształtujących
dwujęzyczność szczególnie celna jest uwaga U. Weinreicha, by prze-
prowadzić badania zorientowane na ustalenie kolejności, w jakiej
zmiana językowa dokonuje się w poszczególnych domenach, i jaki jest
jej zakres (por. ibidem: 107).
Inny istotny postulat związany z badaniami zmiany językowej
dotyczył potrzeby uwzględnienia w tych analizach opisywanych
wcześniej sytuacji, w których dochodzi do kongruencji podziałów ję-
zykowych (grupy rodzimych użytkowników) ze zróżnicowaniem spo-
* Ziekursch, Irene. 1941. Angelsachsentum und Keltentum im heutigen

Schottland, „Anglia” 65/1941, s. 303–327; Smith, Christina A. 1948. Mental testing
of Hebridean children in Gaelic and English, London.
Socjologia.indb 68 2013-11-29 07:26:33

łeczno-kulturowym. W ten sposób możliwe jest określenie korelacji

pomiędzy dokonującą się zmianą językową a zjawiskami o naturze po-
zajęzykowej, jak to zostało przedstawione na przykładzie opisu kilku
dwujęzycznych społeczności. W badanej przez E. Willemsa niemiec-
kiej diasporze w Brazylii tempo przejścia z niemieckiego na portugal-
ski było związane z podziałami wyznaniowymi i społecznymi – zmiana
dokonywała się szybciej wśród katolików oraz osób lepiej wykształco-
nych, natomiast wyznanie protestanckie i niski poziom wykształcenia
sprzyjały zachowaniu języka ojczystego. Z kolei Georg Gerullis, ba-
dając dwujęzyczne litewsko-niemieckie tereny Prus Wschodnich, za-
obserwował różnice tempa procesów językowych w poszczególnych
grupach zawodowych. Robotnicy i rzemieślnicy byli znacznie bardziej
skłonni do porzucenia litewskiego na rzecz niemczyzny niż rolnicy, co
G. Gerullis tłumaczył konserwatywnymi postawami wśród chłopstwa
(por. ibidem: 108*).
Jednak podobnie jak w wypadku innych hipotez, również i w od-
niesieniu do zmiany językowej U. Weinreich przestrzegał przed wy-
ciąganiem prostych wniosków z zamiarem ich uniwersalnej aplikacji,
między innymi opisując sytuacje nietypowe lub takie, w których mimo
działania całego zespołu czynników sprzyjających zmianie językowej
nie doszło do zaniku języka mniejszości. Przykładem nietypowej sy-
tuacji może być opisana przez Paula Selka zmiana językowa w Szle-
zwiku, gdzie został zrealizowany schemat wyparcia języka o niższym
statusie i prestiżu (miejscowy duński dialekt) przez wyżej oceniany
kod (standardowy niemiecki). Jednak bardziej wnikliwa analiza wspo-
mnianej sytuacji prowadzi do wniosku, że kwestia prestiżu nie była
najistotniejszym czynnikiem wywołującym zmianę, ponieważ używa-
ny przez tę samą społeczność i mający status podobny do wypartej
gwary duńskiej dialekt dolnoniemiecki zachował część swoich funkcji
(ibidem**). Z kolei w kilku innych społecznościach wystąpiły wszyst-
kie lub prawie wszystkie powszechnie znane czynniki sprzyjające
* Gerullis, Georg. 1932. Muttersprache und Zweisprachigkeit in einem preus-

sich-litauischen Dorf, „Studi Baltici” 2/1932, s. 59–67.
** Selk, Paul. 1943. Die Dynamik des Sprachwechsels in Schleswig, w: Volk-
werdung und Volkstumwandel, Leipzig, s. 21–40.
Socjologia.indb 69 2013-11-29 07:26:34

zmianie językowej, ale przez długi czas nie dochodziło do wyparcia

języka o niższym statusie. Przyczyną takiego stanu rzeczy okazało się
odrodzenie lojalności językowej rodzimych użytkowników Schwyzer-
tüütsch w Szwajcarii lub fryzyjskiego w Holandii (por. ibidem).
Analizy zaniku i śmierci języków (language death) stanowią waż-
ny nurt współczesnej socjolingwistyki i badań dwujęzyczności. Wiele
spośród przewidywań i wstępnych hipotez U. Weinreicha znalazło po-
twierdzenie w późniejszych badaniach. W kontekście ogólnej oceny
jego teorii najważniejsza wydaje się przestroga przed zbytnimi uprosz-
czeniami i generalizacją wniosków. Również współcześni specjaliści
w zakresie problematyki zmiany i śmierci językowej podkreślają indy-
widualną specyfikę każdej społeczności z jej sytuacją językową: istnie-
ją pewne ogólne zjawiska językowe i pozajęzykowe powtarzające się
w wypadku większości zamierających języków, jednak wobec wielo-
ści tych czynników i zróżnicowania ich skali wyniki wielu obserwacji
wciąż zaskakują badaczy (zob. m.in. Denison, Tragut 1990; Crystal
2000; Sperlich 2005).
1.5. Postulaty metodologiczne Languages in contact

i zasygnalizowane problemy badawcze
Ostatni i zarazem najkrótszy rozdział Languages in contact zawiera

ogólne uwagi na temat metod i problemów badawczych w zakresie
lingwistyki kontaktu. Pierwsza z uwag U. Weinreicha dotyczyła po-
trzeby zastosowania szerokiej perspektywy badawczej w opisie bi-
lingwizmu, przez co rozumiał on uwzględnienie perspektywy poza-
językowej: socjologicznej, psychologicznej i kulturoznawczej. W tym
wypadku istotne nie jest samo podejście badawcze, które twórca teorii
kontaktów językowych sygnalizował w całej pracy wielokrotnie, ale
odniesienie jego postulatów metodologicznych do twórczości innych
językoznawców. Przede wszystkim U. Weinreich wskazywał na swoje
lingwistyczne inspiracje, np. zauważył, że problematyka dwujęzycz-
ności pojawiała się w lingwistyce od dawna i jako przykład przyto-
czył klasyfikację sytuacji kontaktu G. Hempla z 1898 r. (Weinreich
Socjologia.indb 70 2013-11-29 07:26:34

1.5. Postulaty metodologiczne Languages in contact i zasygnalizowane... 71
1963: 112*). Docenił również wkład przedstawicieli Praskiego Koła

Lingwistycznego w opis kontaktów językowych na płaszczyźnie fo-
netycznej; według nich każdy z systemów w każdej chwili mógł do-
świadczyć interferencji ze strony znajdujących się z nim w kontakcie
języków. Uwidacznia się to zwłaszcza w ligach językowych (Sprach-
bund), kiedy nawet w genetycznie odrębnych językach można zaob-
serwować wspólne zjawiska (Weinreich 1963: 112**). Jednocześnie
autor Languages in contact, opisując źródła swoich przemyśleń,
wskazał na autorów, którzy już przed nim starali się wyjaśniać zjawi-
ska językowe za pomocą odniesień do uwarunkowań pozastruktural-
nych, np. geograficznych, jak w przypadku Franza Boasa, Edwarda
Sapira i ich uczniów (Weinreich 1963: 112***). Również André Mar-
tinet nie ograniczał się do analizy samego języka i w swoich bada-
niach dwujęzyczności uwzględniał społeczno-kulturowe uwarunko-
wania interferencji fonetycznej w kontaktach hiszpańsko-baskijskich
(ibidem****).
Wspomniane przykłady pokazują, że U. Weinreich nie był pierw-
szym badaczem bilingwizmu, który zwrócił uwagę na pozajęzykowe
czynniki kształtujące interferencję i samą dwujęzyczność, jednak tylko
on zdecydował się stworzyć na podstawie tych przesłanek uniwersalny
system teoretyczny. Jednocześnie był świadomy, że wiele jego hipotez
wymaga szczegółowego zbadania i uściślenia na podstawie konkret-
nych przykładów empirycznych. Najbardziej pożyteczne dla rozwoju
teorii kontaktów językowych miały być jego zdaniem badania prowa-
dzone na obszarach charakteryzujących się wielością i różnorodnością
* Hempl, G. 1898. Language-rivalry and speech-differentiation in the case

of race-mixture, „Transactions of the American Philological Association” 29/1898,
s. 31–47.
** Troubetzkoy, Nikolay. 1928. Proposal 16, w: „Actes”, First International
Congress of Linguistics, Leiden.
*** Boas, Franz. 1889. On alternating sounds, „American Anthropologist”
2/1889, s. 47–53; Sapir, Edward. 1949. Language, w: Encyclopedia of the Social Sci-
ences, t. IX, przedruk w: Selected writings (red. D. G. Mandelbaum), Berkeley–Los
Angeles, s. 7–32.
**** Martinet, André. 1952–1953. Diffusion of languages and structural lin-
guistics, „Romance Philology” 6/1952–1953, s. 5–13.
Socjologia.indb 71 2013-11-29 07:26:34

kontaktów językowych oraz kulturowych, przede wszystkim w Sta-

nach Zjednoczonych i na Bałkanach (ibidem: 113–115).
Sygnalizując istotne jego zdaniem problemy badawcze związane
z kontaktem językowym i dwujęzycznością, U. Weinreich powołał się
na dziesiątki opracowań z zakresu socjo- i psycholingwistyki, socjolo-
gii, antropologii, glottodydaktyki i innych dziedzin. Jego rozważania
nie dotyczyły bilingwizmu bezpośrednio, ani nawet wpływu czynni-
ków społeczno-kulturowych na zjawiska językowe, ale procesów prze-
biegających w odwrotnym kierunku, czyli wpływu dwujęzyczności na
społeczną i psychiczną formację jednostki. Pierwszym z omówionych
zjawisk był wpływ bilingwizmu na rozwój intelektualny dwujęzycznej
osoby. Przytoczone przez U. Weinreicha wyniki badań empirycznych
poświęconych porównaniom poziomu inteligencji – określanej za po-
mocą współczynnika inteligencji IQ, testów werbalnych i niewerbalnych
oraz szkolnych osiągnięć osób jedno- i dwujęzycznych, w większości
przypadków wykazały przewagę tych pierwszych (Weinreich 1963:
116–117). Autor Languages in contact uzupełniał wspomniane rezultaty
analiz informacjami o społecznym kontekście każdej z opisanych sytu-
acji językowych. Ze względu na indywidualną specyfikę każdej z sytu-
acji nie zdecydował się na ich podstawie dokonać stwierdzenia w kwe-
stii jednoznacznie pozytywnego lub negatywnego wpływu bilingwizmu
na rozwój intelektualny jednostki. Zależności różnych form inteligencji
i dwujęzyczności były badane przez wielu psycholingwistów (zob. m.in.
Kurcz 1992: 204–205; Imedadze, Topuridze 1984: 5–6).
Zdaniem U. Weinreicha problem powiązań identyfikacji grupowej
z faktem przynależności danej osoby do dwóch społeczności języko-
wych leży w sferze zainteresowań zarówno socjologii, jak i psycho-
logii. W swoich rozważaniach twórca teorii kontaktów językowych
odniósł się do zastosowania koncepcji „człowieka marginesu”33 (mar-
ginal man) w stosunku do jednostek dwujęzycznych funkcjonujących
Powyższego pojęcia nie należy mylić z przyjętym w języku polskim jedno-

33
znacznie pejoratywnym rozumieniem „marginesu” jako przedstawicieli najniższych

warstw społecznych lub osób łamiących ogólnie przyjęte normy. W koncepcji Rober-
ta Parka „margines” rozumiany jest jako peryferia, obszar znajdujący się pomiędzy
dwoma grupami, wspólnotami lub terytoriami (Hillmann 2007: 527, 723–724).
Socjologia.indb 72 2013-11-29 07:26:34

1.5. Postulaty metodologiczne Languages in contact i zasygnalizowane... 73
na marginesie, czyli na granicy dwóch społeczności językowych –

mimo krytyki takiego podejścia ze strony Miltona Goldberga, który
uważał, że dwujęzyczność, zwłaszcza jeśli dana osoba rodzi się i wy-
chowuje w bilingwalnej wspólnocie, wśród innych podobnych jej jed-
nostek, nie może być traktowana jako peryferia, ponieważ dwujęzycz-
na społeczność stanowi centrum sama dla siebie. Jednak U. Weinreich,
posiłkując się badaniami R. Pierisa, twierdził, że bilingwizm może być
przyczyną marginalizacji zarówno jednostki, jak i grupy w odniesieniu
do szerszej jednojęzycznej wspólnoty (por. ibidem: 118–119*). Zasy-
gnalizowany przez U. Weinreicha problem doczekał się wielu opraco-
wań z perspektywy zarówno socjolingwistycznej, jak i socjologicznej
(zob. m.in. Heller 2006: 169 i n.; Kempny 2005; Głuszkowski 2011a:
132–145).
Kolejne zagadnienie dotyczy wpływu dwujęzyczności na formo-
wanie się osobowości oraz charakteru jednostki i wpisuje się przede
wszystkim w tematykę badań z zakresu psychologii społecznej. Nie-
które z przykładów badań prowadzonych w tym zakresie miały cha-
rakter anegdotyczny – Nicolas Ries doszukiwał się związków między
flegmatycznym usposobieniem mieszkańców Luksemburga i ich wie-
lojęzycznością, a według obserwacji Alexandra Galego wśród osób
dwujęzycznych występuje większe prawdopodobieństwo deprawacji
moralnej, ponieważ bilingwizm stanowi przeszkodę w przekazywaniu
zasad religijnych w języku ojczystym (por. Weinreich 1963: 119**).
Zdecydowanie poważniejsze i bardziej rzetelne były badania Letitii
Raubicheck, Johna Levy’ego oraz kilkakrotnie cytowanego w Langu-
ages in contact Jamesa Bossarda. W odróżnieniu od mało wiarygod-
nych spekulacji Riesa i Galego wymienieni badacze skupili się na
społecznych uwarunkowaniach kształtowania się osobowości biling-
* Goldberg, Milton M. 1941. A qualification of the marginal man theory,

„American Sociological Review” 6/1941, s. 52–58; Pieris, Ralph. 1951. Bilingualism
and cultural marginality, „British Journal of Sociology” 2/1951, s. 328–339.
** Ries, Nicolas. 1928. Le bilinguisme et le caractére luxembourgeois, w: Le
bilinguisme et l’éducation. Travaux de la conférence internationale sur le bilinguisme
tenue à Luxembourg, Geneva–Luxembourg 1928, s. 16–25; Gali, Alexandre. 1928.
Comment mesurer l’influence du bilinguisme, w: Le bilinguisme et l’éducation…,
s. 123–136.
Socjologia.indb 73 2013-11-29 07:26:34

walnych jednostek, a przede wszystkim ich relacjach z otoczeniem.

L. Raubicheck i J. Levy opisywali problemy związane z przejawami
nietolerancji wobec osób dwujęzycznych, natomiast Bossard anali-
zował mechanizmy obronne, jakie wykształcają oni wobec tego typu
postaw (por. ibidem: 120*). Weinreich zauważył, że bilingwizm może
odegrać ważną rolę w kształtowaniu osobowości i zachowań społecz-
nych, ale wcale nie musi. Do takiej sytuacji doszło m.in. w badaniach
prowadzonych przez Joshuę A. Fishmana wśród uczniów dwujęzycz-
nej szkoły w Stanach Zjednoczonych (jidysz i angielski). Uczony, któ-
ry niedługo później stał się jedną z najważniejszych postaci w świato-
wej socjolingwistyce i badaniach kontaktów językowych, nie wykrył
żadnych wyraźnych różnic między zachowaniami społecznymi osób
dwu- i jednojęzycznych (Weinreich 1963: 121; Fishman 1951). Po-
dobnie jak w wypadku innych zagadnień związanych z kontaktem
językowym, również i w tej kwestii U. Weinreich był zwolennikiem
analizy wieloaspektowej i wieloczynnikowej. Zwracał przy tym uwagę
na bardzo duże znaczenie całokształtu relacji między różnojęzycznymi
grupami dla procesu formowania się osobowości w warunkach wielo-
języczności (Weinreich 1963: 121).
Ostatni z przedstawionych przez U. Weinreicha problemów ba-
dawczych dotyczył dwujęzyczności w systemie szkolnictwa. Ponieważ
jego zdaniem szczegółowa analiza kwestii edukacyjnych wybiegałaby
zbyt daleko poza podstawową problematykę Languages in contact,
ograniczył się jedynie do kilku ogólnych uwag na temat szkolnictwa
w warunkach bilingwizmu. Szkoła w wielojęzycznym społeczeństwie
stoi nie tylko przed problemem nauczania jednego lub większej licz-
by języków funkcjonujących w danej społeczności, ale również wobec
wyboru języka, w którym będą wykładane poszczególne przedmioty
(ibidem). Wspomniane kwestie stanowiły przedmiot szczegółowych
analiz zarówno na wiele lat przed powstaniem teorii U. Weinreicha, jak
i obecnie, niezmiennie wyznaczając jeden z głównych prądów w inter-
* Levy, John. 1933. Conflicts of cultures and children maladjustment, „Mental

Hygiene” 17/1933, s. 41–50; Raubicheck, Letitia. 1934. The psychology of multilin-
gualism, „Volta Review” 36/1934, s. 17–20.
Socjologia.indb 74 2013-11-29 07:26:34

1.6. Bezpośrednie inspiracje socjologiczne 75
dyscyplinarnych badaniach kontaktów językowych i funkcjonowania

wspólnot mniejszościowych oraz innych bilingwalnych społeczno-
ści (zob. m.in. Skuttnab-Kangas 1977; Francescato 1981; Engelking
2006).
1.6. Bezpośrednie inspiracje socjologiczne
Do prac z zakresu socjologii oraz bliskich jej nauk społecznych, jak

choćby antropologia kulturowa lub psychologia społeczna, U. Wein-
reich odwoływał się wielokrotnie, co zresztą zostało podkreślone pod-
czas omawiania poszczególnych elementów jego teorii. Socjologiczne
inspiracje w teorii kontaktów językowych pojawiają się nie tylko w ana-
lizie oddziaływań czynników społecznych i psychicznych na zachowa-
nia językowe w warunkach dwujęzyczności, ale również w ogólnych
założeniach metodologicznych oraz w opisie typów interferencji. Na-
leży zauważyć, że wśród 658 pozycji wymienionych w spisie literatu-
ry wykorzystanej w Languages in contact aż 197 stanowią publikacje
o charakterze socjologicznym i psychologicznym, których tematyka
najczęściej dotyczyła kontaktów kulturowych, mniejszości narodo-
wych, przyswajania języka w dzieciństwie, wpływu bilingwizmu na
rozwój intelektualny jednostki, problemów akulturacji, dwujęzycznej
edukacji, tożsamości w warunkach wielokulturowości i wielojęzycz-
ności (Weinreich 1963: 123–146). W tej sytuacji nie tylko omówienie,
ale nawet wzmiankowanie wszystkich cytowanych opracowań wpro-
wadziłoby jedynie niepotrzebny chaos i przeładowanie nieistotnymi
informacjami, tym bardziej że nie każde z przywoływanych źródeł
miało jednakowe znaczenie dla ostatecznego kształtu teorii kontaktów
językowych. W związku z tym w niniejszym podrozdziale skupimy się
na ogólnej charakterystyce socjologicznych, antropologicznych oraz
psychologicznych inspiracji U. Weinreicha i ich najważniejszych przy-
kładach.
Pierwszym z kanałów, przez które dokonywał się wpływ nauk
socjologicznych na teorię badań dwujęzyczności, były wskazywane
przez Weinreicha podobieństwa pomiędzy zjawiskami językowymi
Socjologia.indb 75 2013-11-29 07:26:34

i społeczno-kulturowymi oraz inspiracje metodologiczne. Autor Lan-

guages in contact porównał kontakt językowy do kontaktu kulturowe-
go, m.in. wskazując na wspólne cechy oraz genezę obydwu zjawisk.
Wysuwając kolejne hipotezy, posiłkował się przykładami z prac an-
tropologów kulturowych: Ralpha Lintona, Richarda Thurnwalda i Al-
freda Kroebera (zob. m.in. Weinreich 1963: 5–6*). Mimo uznania dla
dokonań tych uczonych U. Weinreich nie ograniczał się jednak do
bezrefleksyjnego przenoszenia poszczególnych elementów ich teorii.
W kontekście podziału czynników kształtujących interferencję na struk-
turalne i pozastrukturalne Weinreich poddawał twórczej krytyce prace
swoich poprzedników, zarówno językoznawców, jak i przedstawicieli
nauk społecznych. Zauważył, że w językoznawstwie, a także w struk-
turalistycznych badaniach kontaktów kulturowych analiza dotyczyła
czynników strukturalnych, czyli elementów systemu językowego bądź
kulturowego oraz ich organizacji. Tymczasem, zdaniem autora Langu-
ages in contact, w badaniach systemów kulturowych i językowych na-
leżało uwzględnić relacje danej struktury z otoczeniem, czego można
było dokonać na drodze analizy czynników pozastrukturalnych. Do-
strzegając pewne niedostatki w paradygmacie strukturalistycznym na
gruncie lingwistyki, jak również antropologii, uważał on, że w proce-
sie badawczym niezwykle istotna jest współpraca przedstawicieli tych
nauk, np. w analizie zjawiska akulturacji (Weinreich 1963: 5–6).
Podobieństwa w podejściu teoretycznym językoznawców i an-
tropologów widoczne są także w stwierdzeniu, że kontakt kulturowy
i językowy dokonuje się za przyczyną jednostek, w związku z czym
w obydwu dziedzinach konieczne są odwołania do dorobku psy-
chologii (ibidem: 6). U. Weinreich podkreślał, że „w odniesieniu do
niektórych kwestii podobne [lingwistyczno-kulturoznawcze – MG]
porównania mogą być bardzo owocne” (ibidem). Takich porównań
dokonał on, np. analizując różnice między interferencją na poziomie
dwujęzyczności indywidualnej i grupowej. Posiłkując się metodolo-
* Thurnwald, Richard. 1932. The psychology of acculturation, „American An-

thropologist” 34/1932, s. 557–569; Linton, Ralph (red.). 1940. Acculturation in seven
American Indian tribes, New York–London: D. Appleton-Century company; Kroeber,
Alfred. 1948 (1923). Anthropology, New York: Harcourt, Brace.
Socjologia.indb 76 2013-11-29 07:26:34

1.6. Bezpośrednie inspiracje socjologiczne 77
gią antropologii społecznej, U. Weinreich zauważył, że odchylenia od

normy języka L1 w mowie jednostkowej (parole) zachodzą w wyniku
znajomości kodu L2 przez daną osobę, natomiast w języku wspólnoty
komunikacyjnej (langue) widoczna jest tylko interferencja utrwalona
w mowie znacznej części jej przedstawicieli (ibidem: 11). Autor Lan-
guages in contact podkreślił, że jednostka leksykalna traktowana przez
lingwistę lub historyka jako zapożyczenie, przez użytkowników języka
może być postrzegana jako jeden z wielu elementów systemu języko-
wego, którym się posługują, ponieważ tylko nieliczni zastanawiają się
nad pochodzeniem poszczególnych słów (ibidem: 11–12). Ustalając
kryteria opisu interferencji na poziomie jednostkowym i grupowym,
U. Weinreich wykorzystał zaproponowany przez R. Lintona schemat
faz wprowadzania nowego elementu do systemu kulturowego. Pierw-
szy etap wiąże się ze wstępną akceptację zapożyczenia kulturowego
przez określoną część danej społeczności – tzw. innowatorów. W dru-
gim etapie następuje rozprzestrzenienie innowacji wśród pozostałych
członków grupy, a ostatnią, trzecią fazę stanowią modyfikacje zapoży-
czanego elementu prowadzące do jego ostatecznej inkorporacji przez
daną kulturę (ibidem: 11).
W tej sytuacji istotnym problemem jest określenie momentu,
w którym okazjonalne zapożyczenie zakorzenia się w systemie i sta-
je się jego integralną częścią. W tym celu Weinreich po raz kolejny
przywołał kulturoznawcze analogie i wprowadzone do antropologii
przez Bronisława Malinowskiego pojęcie „punkt zerowy” (ibidem*).
Termin oznaczający moment, w którym w stabilnej dotychczas sytu-
acji rozpoczyna się proces zmiany (Firth 1988: 16; Malinowski 1993:
45), mógł znaleźć zastosowanie zarówno w badaniach społecznych,
jak i lingwistycznych. Dla twórcy teorii kontaktów językowych naj-
ważniejsze w tej kwestii były jednak różnice między interferencją
w mowie jednostkowej i języku. W pierwszym wypadku uwaga ba-
dacza powinna być skupiona na czynnikach związanych z percepcją
drugiego języka oraz na motywacji zapożyczeń, podczas gdy w opisie
* Malinowski, Bronisław. 1945. Dynamics of culture change. New Haven: Yale

University Press.
Socjologia.indb 77 2013-11-29 07:26:34

interferencji systemowej podstawowe znaczenie ma „fonetyczna, gra-

matyczna, semantyczna i stylistyczna integracja obcych elementów”
(Weinreich 1963: 12).
Wnioski, które U. Weinreich wyciągnął na podstawie analizy róż-
nych typów interferencji, stanowiącej główny problem badawczy jego
teorii, prowadzą do stwierdzenia, że w największym stopniu ze sferą
kulturową związana jest interferencja leksykalna, a zwłaszcza zapoży-
czenia. Geneza tego zjawiska ma jak najbardziej socjologiczny cha-
rakter:
Potrzeba nazwania nowych rzeczy, osób, miejsc oraz pojęć jest oczywistą
i powszechną przyczyną innowacji leksykalnych. Wskazując, które z tych
innowacji są zapożyczeniami, badacz języka może dopomóc w określeniu,
czego dana wspólnota nauczyła się od innych społeczeństw (ibidem: 56).
Powyższe stwierdzenie zostało poparte przykładami z kontaktów

kulturowo-językowych w różnych częściach świata, np. na podstawie
korelacji badań antropologicznych z lingwistycznymi udało się usta-
lić, że ludy Powołża uczyły się budownictwa od Rosjan, a mówiący
w Schwyzertüütsch mieszkańcy Szwajcarii przyswoili zwyczaje oraz
nazewnictwo związane z górami (ibidem: 56–57*). W celu lepszego
zobrazowania tego typu zapożyczeń autor Languages in contact posłu-
żył się używanym przez Leonarda Bloomfielda terminem „zapożycze-
nia kulturowe” (ibidem: 56**).
1.7. Czynniki determinujące interferencję. Podsumowanie teorii

Uriela Weinreicha
Nie tylko w wypadku silnie uzależnionej od czynników pozajęzyko-

wych interferencji leksykalnej, ale również w odniesieniu do odchyleń
od norm fonetycznych oraz gramatycznych (morfologicznych i skła-
* Räsänen, Martti. 1940. Wortgeschichtliches zu den Sprachen der Wolgavöl-

ker, „Finnisch-ugrische Forschungen” 26/1940, s. 125–143.
** Bloomfield, Leonard. 1933. Language, New York: H. Holt and Company.
Socjologia.indb 78 2013-11-29 07:26:34

1.7. Czynniki determinujące interferencję. Podsumowanie teorii Uriela Weinreicha 79
dniowych) U. Weinreich wskazał szereg zjawisk o charakterze spo-

łeczno-kulturowym determinujących te procesy. Czynniki pozastruk-
turalne zostały podzielone na dwie grupy w zależności od ich wpływu
na poziom interferencji: bodźce stymulujące (stimuli) i hamujące
(resistance factors). Znaczna część z nich odnosi się do wszystkich
typów zakłóceń językowych. Wśród przykładowych uniwersalnych
czynników wzmacniających interferencję wymienione zostały: wyso-
ki prestiż jednego z kodów – czyli języka-źródła interferencji, dwuję-
zyczność rozmówców, stan pobudzenia emocjonalnego w momencie
wypowiedzi, indywidualna skłonność do mieszania kodów (Weinreich
1963: 65). Z kolei wysoki prestiż języka zagrożonego (potencjalnego
kodu-biorcy), brak społecznego przyzwolenia na odchylenia od norm
oraz puryzm językowy, lojalność wobec języka ojczystego czy też jed-
nojęzyczność rozmówców należą do powszechnie spotykanych czyn-
ników powstrzymujących zakłócenia językowe (ibidem).
W ramach trzech wyróżnionych przez U. Weinreicha podstawo-
wych typów interferencji wybrane przykłady zostały szczegółowo za-
nalizowane pod kątem oddziaływania czynników strukturalnych i po-
zastrukturalnych. Strukturalne przyczyny interferencji są niezmienne –
niezależnie od jej typu wynikają z różnic między kontaktującymi się
systemami. Podobnie wygląda kwestia zapobiegających jej czyn-
ników systemowych – jest to ogólna stabilność kodów oraz wymóg
zachowania zrozumiałości34. Z powodu stałości uwarunkowań struk-
turalnych oraz ze względu na podstawowy temat naszych rozważań,
którym jest wykorzystanie nauk socjologicznych w badaniach biling-
wizmu, skupimy się na nieco bardziej zróżnicowanych czynnikach
pozastrukturalnych. W większości opisanych sytuacji o ostatecznym
kształcie interferencji decydowało jedno z wymienionych w poprzed-
34
Na przykład w opisanej przez U. Weinreicha sytuacji niedostatecznej dyfe-
rencjacji dźwięków w nowo poznawanym języku L2, polegającej na zaniku dźwięcz-
ności-bezdźwięczności jako cechy dystynktywnej i utożsamienia fonemów /d/ i /t/
systemową przyczyną jest brak analogicznego rozróżnienia w języku ojczystym L1.
Podstawowym czynnikiem strukturalnym, który może przeciwdziałać temu zjawisku,
jest funkcjonalne znaczenie dyferencjacji /d/ i /t/ w języku L2 i istnienie par minimal-
nych (np. dom – tom), w związku z czym brak rozróżnienia wspomnianych fonemów
powodowałby trudności komunikacyjne (por. Weinreich 1963: 64–65).
Socjologia.indb 79 2013-11-29 07:26:34

nim akapicie zjawisk, np. bezpośredniemu transferowi słów z L2 do L1

sprzyja bilingwizm uczestników sytuacji komunikacyjnej, natomiast
lojalność językowa w stosunku do języka ojczystego (L1) powstrzymu-
je ten proces (ibidem: 64–65). Spośród niewymienionych dotychczas
uwarunkowań interferencji na uwagę zasługuje m.in. brak tolerancji
użytkowników danego języka wobec zauważalnych zapożyczeń, który
jest podstawowym czynnikiem wywołującym zjawisko adaptacji za-
pożyczeń. Z kolei zanik podstawowych kategorii gramatycznych, np.
systemu czasów lub przypadków w deklinacji jest szczególnie silny,
kiedy użytkownicy danego języka traktują go jako formę przejścio-
wą – przytoczony przez U. Weinreicha przykład dotyczył zmian w po-
wstałym na bazie francuszczyzny jednym z języków kreolskich, który
nie był postrzegany jako stabilna struktura (ibidem). Wśród czynników
powstrzymujących interferencję jedynym uzupełnieniem przytoczonej
już listy była wysoka społeczna ocena języka-źródła, jednak najczę-
ściej najważniejszym czynnikiem powstrzymującym interferencję
była lojalność językowa35 wobec języka-biorcy (ibidem: 65).
Opis przykładowych przejawów interferencji wraz z determinu-
jącymi je czynnikami językowymi oraz społeczno-psychologicznymi
stanowi swoistą kwintesencję metodologii U. Weinreicha. Zestawienie
poszczególnych sytuacji odchyleń od norm językowych ze zjawiska-
mi mogącymi zarówno nasilać to zjawisko, jak i je powstrzymywać
obrazuje najważniejsze założenia autora Languages in contact. Inter-
ferencja jest więc kształtowana przez wypadkową czynników struktu-
ralnych i pozastrukturalnych – bodźców stymulujących ścierających
się z hamującymi. Zbadanie ostatecznej postaci tego zjawiska wymaga
jednoczesnego zaangażowania teorii językoznawczej i socjologiczno-
-psychologicznej.
Lojalność językowa jest nie tylko najważniejszym, ale również podstawo-

35
wym w stosunku do większości pozastrukturalnych uwarunkowań powstrzymujących

interferencję. Takie czynniki jak wysoki prestiż języka-biorcy, puryzm językowy,
brak przyzwolenia na odchylenia od norm w dużej mierze wynikają z poczucia lojal-
ności wobec danego kodu.
Socjologia.indb 80 2013-11-29 07:26:34

Rozdział II
Socjologiczne uzupełnienie teorii

kontaktów językowych
Socjologizm stworzonej przez U. Weinreicha metodologii badań dwu-

języczności jest widoczny już u jej podstaw. Sposób definiowania pod-
stawowych pojęć, takich jak kontakt językowy, bilingwizm, interfe-
rencja, socjologiczne rozróżnienie zachowań językowych na poziomie
jednostki i grupy, a także podział czynników determinujących zakłó-
cenia norm językowych na strukturalne i pozastrukturalne stanowią
wyraźne zaproszenie do wykorzystania socjologii oraz pokrewnych jej
nauk społecznych w badaniach lingwistycznych. W poprzednim roz-
dziale zostały przedstawione teorie socjologiczne, do których w róż-
nych elementach swojej teorii odwoływał się sam autor Languages
in contact. Stworzony przez niego system pozostaje jednak wciąż
otwarty na nowe metody badawcze i założenia teoretyczne. Niektóre
punkty teorii kontaktów językowych były rozwijane lub uzupełniane
przez lingwistów współczesnych U. Weinreichowi, np. kwestia analo-
gii pomiędzy kontaktem językowym i kulturowym została szczegóło-
wo omówiona przez Einara Haugena (m.in. Haugen 1972), a problem
różnego statusu kodów w warunkach bilingwizmu i ich funkcjonalnej
dystrybucji z wszelkimi tego faktu konsekwencjami stał się przyczyną
powstania koncepcji dyglosji, opisanej przez Ch. Fergusona (1959).
Prace wspomnianych autorów powstawały w tym samym okresie, nie-
kiedy nawet przy wzajemnej współpracy36. Jednak wspomniani kla-
36
Na przykład Ch. Ferguson przedstawił pierwotną wersję studium na temat
Socjologia.indb 81 2013-11-29 07:26:34

82 Rozdział II. Socjologiczne uzupełnienie teorii kontaktów językowych
sycy badań dwujęzyczności nie wyczerpali potencjału doskonalenia

metodologii kontaktów językowych, w związku z czym w niniejszym
rozdziale zostaną przedstawione również propozycje nieuwzględnio-
nych przez nich socjologicznych koncepcji, które mogą znaleźć zasto-
sowanie w analizie zjawisk językowych w warunkach bilingwizmu.
2.1. Dyglosja
Koncepcja dyglosji była jedną z pierwszych i zarazem najważniejszych

teorii wzbogacających metodologię badań nad dwujęzycznością. Po-
dobnie jak założenia teoretyczne Languages in contact, również hi-
potezy Charlesa Fergusona po pewnych modyfikacjach utrzymały się
w obiegu naukowym do dnia dzisiejszego. Zarówno zjawisko dyglosji,
jak i teoria, która je opisuje, mają dwa wymiary: językowy i społeczny.
Niezależnie od tego, który z nich przyjmujemy jako punkt wyjścia,
analizy te wymagają zaangażowania wiedzy z zakresu językoznaw-
stwa, jak również socjologii i nauk jej pokrewnych.
Wprowadzony do badań bilingwizmu w 1959 r. termin dyglosja
(diglossia) ma dłuższą historię niż stworzona wówczas koncepcja opi-
su pewnego szczególnego rodzaju dwujęzyczności. W języku grec-
kim słowo diglossia (διγλωσσία) oznaczało po prostu dwujęzyczność,
a Ch. Ferguson bazował na jego francuskim wariancie diglossie, które
to określenie zostało zastosowane w opisie sytuacji językowej w Bag-
dadzie. Charakteryzowała się ona współistnieniem dwóch wariantów
języka arabskiego: chrześcijańskiego i muzułmańskiego, które były
używane przez miejscową społeczność w zależności od sytuacji ko-
munikacyjnej i przynależności grupowej rozmówców. Według dostęp-
nego pod koniec lat 50. XX w. aparatu teoretycznego taka sytuacja zo-
stałaby sklasyfikowana jako dwujęzyczność, podczas gdy nowy termin
pozwalał na dokonanie pewnych uściśleń (Ferguson 1959: 325–326).
Polegały one na określeniu społecznego statusu, czy raczej hierarchii
dyglosji kilku specjalistom, wśród których znalazł się m.in. U. Weinreich, a następnie
wprowadził do niej szereg modyfikacji (Ferguson 1959: 325).
Socjologia.indb 82 2013-11-29 07:26:34

2.1. Dyglosja 83
języków funkcjonujących w danej bilingwalnej społeczności. W za-

proponowanym przez Ch. Fergusona układzie kody zostały opisane
za pomocą symboli odpowiadających sferze ich użycia: H (high) – dla
funkcji „wysokich” i komunikacji oficjalnej oraz L (low) – dla funk-
cji „niskich” i komunikacji potocznej (ibidem: 327). Idea hierarchi-
zacji kodów nie powstała jako oderwany od rzeczywistości konstrukt
teoretyczny. Była ona efektem analizy sytuacji językowej czterech
dwujęzycznych społeczności w różnych częściach świata: w Szwajca-
rii – dyglosja oparta na wzajemnych relacjach standardowego języ-
ka niemieckiego (H) i Schwyzertüütsch (L), Grecji – katherévusa (H)
i dhimotiki (L), Egipcie – klasycznego arabskiego (H) i egipskiego (L)
oraz na Karaibach – francuskiego (H) i haitańskiego kreolskiego (L).
Ich bilingwizm został zbadany pod kątem sfer funkcjonowania oby-
dwu kodów, ich prestiżu, dziedzictwa literackiego, sposobu akwizycji
języków, stopnia ich standaryzacji, stabilności systemowej i odmien-
ności strukturalnej pomiędzy obydwoma kodami. Na podstawie cha-
rakteryzowanych wspólnot językowych Ferguson uwypuklił różnice
w społecznej funkcji języka wysokiego i niskiego (ibidem: 328–336).
Na podobne fakty, również przy odwołaniu do opisów przykładowych
bilingwalnych społeczeństw, zwracał uwagę U. Weinreich w swojej
analizie statusu społecznego języków oraz w poszukiwaniach kryte-
riów pozwalających na ustalenie kodu dominującego (por. Weinreich
1963: 74–80, 87–103).
Zaproponowana przez Ch. Fergusona definicja dyglosji była sto-
sunkowo szeroka:
Dyglosja oznacza względnie stabilną sytuację językową, w której oprócz

podstawowych dialektów danego języka (mogącego posiadać regionalny
lub ogólnokrajowy wariant standardowy), funkcjonuje różniąca się od nich
pod względem strukturalnym odmiana nadrzędna o wysokim stopniu ko-
dyfikacji (często także o bardziej skomplikowanym systemie gramatycz-
nym), z bogatym dziedzictwem literackim, którego znaczenie jest istotne
nawet jeśli odnosi się do wcześniejszego okresu lub innego kraju [posłu-
gującego się tym samym językiem – MG]. Odmiana nadrzędna jest najczę-
ściej nauczana w procesie oficjalnej edukacji i ma zastosowanie w postaci
Socjologia.indb 83 2013-11-29 07:26:34

pisemnej oraz w sytuacjach oficjalnych, ale dana społeczność nie używa jej
w innych sferach i w codziennej komunikacji (Ferguson 1959: 336).
Powyższa charakterystyka zawiera kilka nieprecyzyjnych bądź

niejasnych terminów. Pewne wątpliwości może wywoływać kwestia
„bardziej skomplikowanego” (gramatically more complex) systemu
gramatycznego, a także zastosowanie takich pojęć jak „podstawowe
dialekty” (primary dialects) oraz „odmiana nadrzędna” (superposed
variety) zamiast określeń kod (język) niski i wysoki. Kryterium doty-
czące porównania struktury znajdujących się w kontakcie kodów ma
nikłą wartość poznawczą, ponieważ nie wiadomo, według jakich zasad
miałaby zostać stwierdzona złożoność gramatyczna37 języka wysokie-
go H. Odniesienie do „podstawowych dialektów” i nakładającej się
na nie odmiany nadrzędnej38 jest uwarunkowane stanowiącymi punkt
wyjścia do rozważań na temat dyglosji sytuacjami językowymi, w któ-
rych występował kontakt dwóch kodów (odmian, wariantów), które
pomimo różnic strukturalnych nie były klasyfikowane jako dwa różne
języki. Na tej podstawie Elżbieta Smułkowa stwierdziła przydatność
pojęcia dyglosji w charakterystyce wzajemnych zależności języków
standardowych z ich gwarami (Smułkowa 2000: 91). Jednocześnie de-
finicja dopuszcza również sytuację, w której kod „niski” będzie jed-
nym z wariantów języka L1, a kod „wysoki” – L2, zgodnie z klasycz-
nym rozumieniem bilingwizmu (por. Weinreich 1963: 1). Powyższe
warunki spełniało wiele wspólnot językowych posługujących się dwo-
ma wariantami jednego języka, a także społeczności dwujęzycznych,
w związku z czym koncepcja dyglosji wymagała uściśleń.
Ten punkt stanowi pewne niedociągnięcie teorii Ch. Fergusona, które jednak
37
nie ma większego znaczenia dla potwierdzonej wielokrotnie przydatności ogólnego

zamysłu pojęcia dyglosji w badaniach bilingwizmu.
38
Funkcję odmiany nadrzędnej i zjawisko nakładania się jej czy też nawarstwia-
nia (superposing) na warianty językowe używane w komunikacji codziennej trafnie
oddaje pojęcie „dachu literackiego” (hochsprachliches Dach) Heinza Klossa (por.
Hentschel 2002: 85). Wariant literacki języka L1 (wysoki – H) może pełnić funkcje
nadrzędne nie tylko w stosunku do dialektów języka L1, ale również L2 lub L3, któ-
ra to sytuacja została zaobserwowana m.in. w społecznościach opisywanych przez
Ch. Fergusona (1959: 328–336).
Socjologia.indb 84 2013-11-29 07:26:34

2.1. Dyglosja 85
Jednego z najważniejszych uzupełnień definicji Ch. Fergusona do-

konał Joshua A. Fishman, który scharakteryzował dyglosję jako trwa-
łą, utrzymującą się do co najmniej trzech pokoleń dyferencjację spo-
łecznych funkcji dwóch języków, przy jednoczesnym braku konfliktu
w danym bilingwalnym układzie (Fishman 1971b: 286–287; 1985: 39).
Ponadto, wychodząc z założenia, że dwujęzyczność i dyglosja nie są
zjawiskami tożsamymi, zauważył, że mogą one występować jednocze-
śnie, jak również niezależnie od siebie. Założenie to dało podstawę do
sporządzenia klasyfikacji wzajemnych relacji bilingwizmu i dyglosji:
a) dwujęzyczność z dyglosją – zastosowanie każdego z języ-
ków w danej wielojęzycznej społeczności jest uwarunkowane
kontekstem społecznym, np. mniejszość etniczna posługuje
się własnym językiem (L) wewnątrz grupy, a w kontaktach
z większością – w języku ogólnokrajowym (H);
b) dwujęzyczność bez dyglosji – języki używane są bez społecz-
nego rozgraniczenia ich funkcji, np. członkowie grupy dwuję-
zycznej w równym stopniu rozumieją obydwa języki i są w sta-
nie zarówno zmieniać kod w jednym akcie komunikacyjnym,
jak i wypowiadać się na każdy temat przy użyciu dowolnego
z tych języków;
c) dyglosja bez dwujęzyczności – w danej społeczności używane
są co prawda dwa języki, ale tylko jednym z nich członkowie
wspólnoty posługują się w sposób świadomy (ze zrozumie-
niem), np. jeden z kodów funkcjonuje tylko w sferze religijnej
jako język liturgii i modlitwy, ale modlący się powtarzają tre-
ści, których nie rozumieją;
d) brak dyglosji i dwujęzyczności – we wspólnotach całkowicie
jednojęzycznych (por. Fishman 1971b: 288–299; 1985: 42;
Smułkowa 2000: 92–96).
Modyfikacje i uzupełnienia proponowane przez Fishmana doty-
czą przede wszystkim socjologicznej charakterystyki dyglosji. Jednak
samo zjawisko ma podwójną naturę – społeczną i językową, co znala-
zło odzwierciedlenie w rozważaniach Ch. Fergusona. W klasycznym
artykule Diglossia zaproponował on 9 najważniejszych punktów, które
powinny być uwzględnione w opisie społecznej dyferencjacji języków:
Socjologia.indb 85 2013-11-29 07:26:34

podział funkcji, prestiż, dziedzictwo literackie, sposób akwizycji, sto-

pień standaryzacji, stabilność, charakterystyka struktury gramatycznej,
zasobów leksykalnych oraz systemu fonologicznego obydwu kodów.
Choć w wypadku zróżnicowania funkcjonalnego Ch. Ferguson
ograniczył się jedynie do podania przykładowej listy sytuacji komuni-
kacyjnych ze wskazaniem języka stosowanego w każdej z nich (H lub
L), stworzenie adekwatnej matrycy sfer tematycznych i zakresów uży-
cia języków jest jednym z najistotniejszych problemów badawczych
w analizie dyglosji (Ferguson 1959: 328–329). Idealnym rozwiąza-
niem w kontekście precyzyjnego opisu byłby taki podział sytuacji ko-
munikacyjnych, który pozwoliłby na wskazanie w każdej dominacji
jednego z kodów. Z analogicznym problemem zmagał się U. Wein-
reich, próbując stworzyć uniwersalne narzędzie do określania źródła
interferencji39, ale analiza sfer użycia języka była również stosowana
przez innych badaczy dwujęzyczności (por. Weinreich 1963: 80; Gard-
ner-Chloros 1991: 36–45, 69–86 i in.). Tworzenie siatki pozwalającej
na skorelowane określenie sfer tematycznych i odpowiadających im
kodów może być stosowane zarówno w szerszym planie w odniesieniu
do dwujęzycznej społeczności, jak i w skali indywidualnej – do zacho-
wań językowych jednostki, jak uczyniła to Anna Zielińska w swoich
badaniach bilingwizmu mieszkających w Polsce starowierców (Zie-
lińska 1996).
O ile zdecydowana większość socjolingwistów nie ma wątpliwo-
ści odnośnie do potrzeby utworzenia siatki sytuacji komunikacyjnych
wraz z przypisanymi im kodami, o tyle trudno znaleźć dwie jednako-
we listy wyróżnionych sfer tematycznych. Każda z tego typu matryc
jest dopasowana do dwujęzycznej społeczności będącej przedmiotem
zainteresowań danego uczonego. Mimo wielu różnic można jednak
wskazać kilka najczęściej analizowanych domen: dom (lub rodzina),
szkoła (edukacja), sfera religijna, ulica (nieformalne kontakty poza do-
mem), administracja i praca (por. Weinreich 1963: 87; Fishman 1972a:
440, 445; Zielińska 1996: 15–16; Rudnicki 2000: 32–38 i in.). Wybór
analizowanych sfer komunikacyjnych powinien być oparty na wcze-
39
Kwestia ta została szczegółowo omówiona w podrozdziale 1.4.2.3.
Socjologia.indb 86 2013-11-29 07:26:34

2.1. Dyglosja 87
śniejszych obserwacjach socjologicznych, w przeciwnym razie sta-

nowi podstawę do całościowego opisu dyglosji w danej bilingwalnej
grupie. Niejednokrotnie okazuje się, że nawet mimo szczegółowego
podziału wydzielone sfery nie są jednorodne, np. w szkole przedstawi-
ciele etnicznej mniejszości posługują się zarówno oficjalnym językiem
używanym w edukacji, jak i swoim językiem ojczystym. W podob-
nych sytuacjach potrzebne jest wprowadzenie dodatkowych kryteriów.
Na przykład badający bilingwizm w Portoryko Lawrence Greenfield
w swoich analizach brał pod uwagę nie tylko konkretne sfery społecz-
nej aktywności (rodzina, grupy towarzyskie, religia, edukacja, praca),
ale zauważył, że wybór języka w każdej z tych dziedzin był uzależ-
niony od osoby rozmówcy, miejsca oraz tematu rozmowy (Greenfield
1972). Inny badacz dyglosji i dwujęzyczności, Robert Cooper, stwo-
rzył wręcz cały system wzajemnie powiązanych czynników socjoling-
wistycznych: a) społeczne wartości warunkujące określone typy za-
chowań (value cluster), b) dziedzina związana z określonym typem
zachowań (domain), c) sytuacja społeczna definiowana przez określo-
ny czas, otoczenie i układ ról (social situation), d) układ ról, czyli kul-
turowo zdefiniowanych wzajemnych praw i ograniczeń uczestników
interakcji (role relationship), e) zamknięty lub otwarty typ sieci inter-
akcji, f) osobisty lub transakcyjny typ interakcji (interaction type). Ich
wypadkowa decyduje o wyborze określonego kodu w konkretnej wy-
powiedzi (speech events and acts), która stanowi element wieńczący
przedstawiony schemat40 (Fishman 1972a: 452–453).
Wszelkiego rodzaju dodatkowe kryteria stosowane przy wyróż-
nianiu domen znacznie poszerzają zakres analizy i zwiększają liczbę
możliwych kombinacji. Złożoność rzeczywistych sytuacji językowych
zmusza jednak badaczy do dopasowania narzędzi badawczych do ana-
lizowanego materiału. W porównaniu z przedstawioną przez Ch. Fer-
gusona w charakterze przykładu prostą siatką uwzględniającą jedynie
Zwolennikiem całościowej analizy zespołu czynników socjolingwistycznych

40
był także U. Weinreich, w związku z czym trudno nie dopatrzeć się analogii pomiędzy
przedstawioną w Languages in contact matrycą dominacji języków w zależności od
sfery komunikacyjnej i podejściem R. Coopera (por. Weinreich 1963: 79–80; Fishman
1972: 452–453).
Socjologia.indb 87 2013-11-29 07:26:34

dwa kryteria: sfery życia oraz obecności w niej języka „wysokiego”

lub „niskiego”, schemat dyglosji występującej w społeczności staro-
obrzędowców regionu suwalsko-augustowskiego na początku XXI w.
jest o wiele bardziej skomplikowany. W schemacie tym uwzględnione
zostało kryterium miejsca, osoby rozmówcy (przynależność etniczna),
charakter otoczenia (homogeniczne lub heterogeniczne), zróżnicowa-
nia pokoleniowe (wyróżnione trzy pokolenia). Mimo uszczegółowienia
funkcjonalnej matrycy jedynie w kilku konfiguracjach możliwe było
stwierdzenie jednoznacznej dominacji któregoś z kodów, podczas gdy
w pozostałych sferach i sytuacjach obydwa kody funkcjonowały rów-
nolegle – na równych prawach lub ze wskazaniem na przewagę jednego
z nich (Głuszkowski 2009b: 121–123; por. Ferguson 1959: 329).
Prestiż obydwu kodów był kolejnym punktem w rozważaniach
Ch. Fergusona na temat dyglosji. Twierdził on, że nawet jeśli panujące
w danej społeczności przekonanie o wyższości języka „wysokiego”
nad językiem „niskim” nie jest zdecydowane, to i tak w powszechnej
świadomości występuje przekonanie, że odmiana nadrzędna jest pięk-
niejsza, lepiej zorganizowana i lepiej nadaje się do wyrażania bardziej
złożonych myśli (Ferguson 1959: 330).
Pojęcie prestiżu zostało wprowadzone do socjologii przez Maxa
Webera i od początku nie był ono jednorodne. Jego znaczenie jest zbli-
żone do takich słów jak: cześć, honor, szacunek, uznanie, poważanie,
respekt, zaszczyt (Reszke 2000: 201). W różnych definicjach prestiżu
powtarza się traktowanie go jako postawy społecznej41 (por. Wejland
1983: 18; Hillmann 2007: 701). Właśnie ujmowanie prestiżu w kate-
goriach relacji jest najbardziej przydatne w badaniach dwujęzyczno-
ści i dyglosji – polega on „na okazywaniu przez jednych, a odbieraniu
przez innych symbolicznych zachowań w ramach pewnego porządku
prestiżowego” (Reszke 2000: 202). Choć zjawisko prestiżu i wysokiej
społecznej oceny jednego z języków przy jednoczesnej niskiej ocenie
drugiego kodu odnosi się do przestrzeni symbolicznej, wywiera ono
znaczny wpływ na rzeczywistość społeczną: bezpośrednio na wybór
danego języka w określonych sytuacjach komunikacyjnych, a pośred-
41
Zob. definicja postawy w podrozdziale 1.4.2.4.
Socjologia.indb 88 2013-11-29 07:26:34

2.1. Dyglosja 89
nio także na społeczną pozycję jednostki i grupy. Przyczyną tego jest

wieloraka natura prestiżu. Przede wszystkim ma on charakter zarów-
no wewnętrznej, jak i zewnętrznej postawy społecznej (Wejland 1983:
44). Język o wysokim prestiżu wewnętrznym jest ceniony w ramach
używającej go społeczności, ale dla osób z zewnątrz jest obojętny lub
nawet oceniany ujemnie. Jest to częsta sytuacja w społecznościach
mniejszościowych, dla których ich język ojczysty obok wyznania czy
tradycji jest jednym z elementów systemu wartości grupowych, ale
otoczenie nie postrzega go w ten sposób. Z kolei wysoki prestiż ze-
wnętrzny oznacza, że dany język jest ceniony powszechnie (na ogół
towarzyszy mu także wysoka ocena wewnątrz grupy), np. język an-
gielski lub francuski cieszą się prestiżem nie tylko u swoich rodzimych
użytkowników, ale również spotykają się z pozytywnymi postawami
ze strony innych grup społecznych. Inna ważna dychotomia kategorii
prestiżu dotyczy jego jawności i skrytości. Prestiż jawny cechuje ję-
zyk, którego pozytywna ocena jest ogólnie znana w danym społeczeń-
stwie, np. język polski w Polsce. Prestiż ukryty ma znaczenie tylko dla
określonej grupy społecznej, a otoczenie nie jest świadome istnienia
pozytywnych postaw wobec danego kodu – a więc w zdecydowanej
większości przypadków jest to prestiż wewnętrzny. O takiej sytuacji
możemy mówić w odniesieniu do grup mniejszościowych, które z róż-
nych względów cenią swój język ojczysty, ale nie zdradzają swoich
postaw wobec otoczenia (Głuszkowski 2009b: 120).
Prestiż nie jest wartością stałą. Postawa ta jest nieustannie kształ-
towana przez zespół czynników społecznych, ekonomicznych, histo-
rycznych lub politycznych (por. Zieniukowa 2003: 80). Prestiż języka
może wzrosnąć, jeśli związane z nim wartości społeczno-kulturowe
zaczynają być wyżej cenione, np. język mniejszości może być wyżej
ceniony nie tylko przez swoich rodzimych użytkowników, ale również
przez otoczenie w wyniku sukcesów na polu kulturalnym (literatura,
muzyka, sztuka), sportowym lub ekonomicznym. Częstym powodem
pozytywnej odmiany postaw wobec nisko cenionego kodu są działa-
nia rewitalizacyjne w stosunku do danej kultury lub rozwój edukacji
mniejszościowej (por. ibidem: 85–91; Skuttnab-Kangas 1977: 192;
Głuszkowski 2011b: 23–24 i in.). Wybór jednego z kodów w konkret-
Socjologia.indb 89 2013-11-29 07:26:35

nej sytuacji komunikacyjnej dokonywany jest na podstawie świadomej

lub nieświadomej kalkulacji zysków i strat, do których może doprowa-
dzić podjęta decyzja (Głuszkowski 2011a: 95). Na przykład przedsta-
wiciele mniejszości, stawiając na swój język ojczysty, przeciwstawiają
wartości wewnątrzgrupowe otwartym korzyściom związanym z języ-
kiem otoczenia (Weber, Werner 2005: 157–158).
Prestiż języków w warunkach bilingwizmu jest jednym z najważ-
niejszych elementów charakterystyki sytuacji dyglosyjnej. Pojęcie
prestiżu koresponduje z lojalnością językową w teorii U. Weinreicha
(1963: 99–102). Jest ono blisko związane również z innymi punkta-
mi opisu dyglosji wyróżnionymi w ramach koncepcji Ch. Fergusona:
dziedzictwem literackim i standaryzacją kodów (por. Ferguson 1959:
330–332). Ponieważ kwestie związane z tymi czynnikami zostały
już omówione przy okazji krytycznej analizy teorii kontaktów języ-
kowych, a obydwaj autorzy w podobny sposób motywują znaczenie
tworzonej w danym języku literatury oraz standaryzacji kodu, w tym
miejscu zostaną przytoczone jedynie nowe argumenty.
Zarówno U. Weinreich, jak i Ch. Ferguson zgodnie twierdzili,
że wielowiekowa tradycja kulturalna i literacka związana z językiem
„wysokim” sprawiają, że wspólnota językowa będzie wyżej ceniła
dany język. Postawy wobec języka „wysokiego” dzięki możliwości od-
niesienia do dziedzictwa literacko-kulturowego są bardziej trwałe niż
w odniesieniu do języka „niskiego” nieposiadającego analogicznych
tradycji (Ferguson 1959: 330–331). Badania empiryczne pokazują
jednak, że wspomniane „dziedzictwo” należałoby rozumieć szerzej –
nie tylko w odniesieniu do dzieł literatury pięknej, ale w kategoriach
ogólnokulturowych, uwzględniając inne dziedziny, w tym także kul-
turę popularną oraz ludową (Głuszkowski 2011a: 96). Jeśli kod peł-
niący w danym układzie dyglosyjnym funkcję „niską” jest językiem
wykorzystywanym do tworzenia kultury pod różną postacią, fakt ten
niekoniecznie musi bezpośrednio wpływać na wybór języka w kon-
kretnej sytuacji komunikacyjnej lub sprawić, że uzyska on pozycję
dominującą w bilingwalnej społeczności. W większości sytuacji sta-
tus języka „wysokiego” nie ulega zagrożeniu, jak choćby w kontakcie
języka polskiego (H) z językami grup mniejszościowych (L). Na przy-
Socjologia.indb 90 2013-11-29 07:26:35

2.1. Dyglosja 91
kład powstająca w języku kaszubskim literatura, kaszubskie przekłady

Biblii i beletrystyki, a także wydawane w tym języku czasopisma nie
sprawią, że Kaszubi będą porzucać polszczyznę na rzecz języka swo-
ich przodków. Jednak istnienie tradycji kulturalnej i literackiej może
podnieść prestiż kaszubszczyzny w oczach otoczenia, a u samych
Kaszubów wzmacniać poczucie lokalnej dumy42 (Dołowy-Rybińska
2011: 474–484).
Podkreślając wpływ standaryzacji języka „wysokiego” na jego po-
zycję w dyglosyjnej hierarchii, Ch. Ferguson zwracał uwagę na nieco
inne fakty niż U. Weinreich, dla którego istnienie ugruntowanej nor-
my było ważnym czynnikiem przeciwdziałającym interferencji i mia-
ło wartość symboliczną (por. m.in. Weinreich 1963: 99–103). Kody
pełniące funkcję „wysoką” mają jedną odmianę standardową. Ma ona
ustalone zasady ortograficzne, a jej system gramatyczny oraz leksykal-
ny jest przedmiotem opracowań naukowych – wydawane są gramaty-
ki, słowniki i podręczniki, które służą społecznemu upowszechnianiu
danej normy. Natomiast języki „niskie” mają na ogół kilka warian-
tów regionalnych, a opracowania na ich temat są nieliczne43 (Ferguson
1959: 331–332). W pewnych okolicznościach czynnik standaryzacji
w istotny sposób wpływa na wybór języka, np. w sytuacjach oficjal-
nych, które wymagają precyzji i ustalonej normy, we wszystkich zna-
nych nam społecznościach dwujęzycznych dominuje język „wysoki”
(zob. m.in. Weinreich 1963: 80; Misiak 2006; Willemyns, Vandenbus-
sche 2008; Głuszkowski 2011a: 89–90).
Kwestia standaryzacji języków stanowi przedmiot wielu studiów
socjolingwistycznych, a jej stopniowalność stała się przyczyną stwo-
rzenia szeregu klasyfikacji i typologii. Podobne opracowania stanowią
42
W celu wzmocnienia pozycji języka kaszubskiego jako narzędzia komunika-
cji podejmowanych jest wiele działań o charakterze rewitalizacyjnym, ale w związ-
ku z coraz częstszym brakiem znajomości (lub znajomością jedynie bierną) kaszub-
szczyzny w młodym pokoleniu wątpliwości odnośnie do rezultatu końcowego są dość
silne (Dołowy-Rybińska 2011: 482–494).
43
Ch. Ferguson dokonał interesującego spostrzeżenia na temat opracowań na-
ukowych poświęconych kodom pełniącym „niskie” funkcje w układach dyglosyj-
nych: autorami tych studiów najczęściej są osoby spoza kręgu rodzimych użytkowni-
ków danego języka (Ferguson 1959: 332).
Socjologia.indb 91 2013-11-29 07:26:35

istotne uzupełnienie badań dwujęzyczności i dyglosji także z perspek-

tywy lingwistycznej. Należy jednak podkreślić, że kryteria wspomnia-
nych klasyfikacji nie dotyczą bezpośrednio struktury języka, ale jego
funkcji społecznych, jak choćby w zaproponowanym przez Jose Ma-
nuela Tortosę podziale języków ze względu na charakter powstających
w nich tekstów pisanych. Najmniejszy stopień standaryzacji cechuje
kody bez wariantu pisemnego, a na kolejnych szczeblach znalazły się
języki, w których powstają teksty literatury pięknej (poezja, beletrysty-
ka), prasa i czasopisma, literatura naukowa. Najwyższy poziom hierar-
chii został zarezerwowany dla języków używanych przez naukowców
do streszczania tekstów naukowych pisanych w innych językach (Tor-
tosa 1986: 9).
Uwagi Ch. Fergusona na temat znaczenia sposobu akwizycji języ-
ków w warunkach dyglosji były niemal identyczne ze spostrzeżeniami
U. Weinreicha odnośnie do kolejności przyswajania kodów przez oso-
bę dwujęzyczną (por. Weinreich 1963: 76–77; Ferguson 1959: 331).
Według Ch. Fergusona w warunkach dyglosji język „niski” jest uży-
wany w codziennej komunikacji w sferze rodzinnej, a więc jest pierw-
szym językiem poznawanym przez dzieci w danej społeczności (Fer-
guson 1959: 331). Spostrzeżenia te można porównać z zaproponowaną
przez Leona Zawadowskiego kategorią kodu prymarnego44 – przyswa-
janego w toku codziennej komunikacji, bez pośrednictwa innego języ-
ka, w odróżnieniu od języka sekundarnego – poznawanego w procesie
edukacji, co z kolei odpowiada charakterystyce akwizycji kodu „wy-
sokiego”, którego gramatyka jest przez daną społeczność poznawana
w postaci sztywnych, narzuconych z góry reguł (por. Ferguson 1959:
331; Zawadowski 1961: 14).
Kolejny punkt w charakterystyce zjawiska dyglosji – jej stabilność –
jest na tyle istotną cechą, że została uwzględniona w treści definicji
Ch. Fergusona. Hierarchiczny układ dwóch języków może kształto-
wać się nawet kilkaset lat, czego doskonałym przykładem jest opisana
przez Borysa Uspieńskiego sytuacja językowa na Rusi i w Rosji, gdzie
przez kilka wieków, aż do powstania rosyjskiego języka literackiego,
44
Zostanie ona szerzej omówiona w podrozdziale 2.3.
Socjologia.indb 92 2013-11-29 07:26:35

2.1. Dyglosja 93
funkcję kodu wysokiego pełnił cerkiewnosłowiański, natomiast niskie-

go – język staroruski i rosyjski oraz inne języki wschodniosłowiańskie
(por. Ferguson 1959: 332; Uspieńskij 1983). Ferguson zwrócił uwagę
na trwałość społecznej dyferencjacji języków pod wpływem opisy-
wanych przez siebie społeczności, w których dyglosja trwała od kil-
ku stuleci. Mniej rygorystycznie do kryterium stabilności podchodził
J. A. Fishman, który wymagał zachowania określonego układu w ży-
ciu co najmniej trzech pokoleń (Fishman 1971b: 286–287). W ten spo-
sób koncepcja dyglosji może znaleźć zastosowanie w opisie znacznie
większej liczby dwujęzycznych wspólnot. Jednak nawet w tym wy-
padku nie można mówić o dyglosji w społecznościach, które dopiero
kształtują swoją dwujęzyczność, np. w grupie migrantów świeżo przy-
byłych do nowego kraju – trwałą dyferencjację społeczną używanych
przez nich kodów będzie można stwierdzić dopiero u ich wnuków.
Spośród omówionych dotychczas kryteriów opisu dyglosji jedynie
określenie stopnia standaryzacji wiąże się z koniecznością bliższego
zapoznania się ze strukturą obydwu kodów, podczas gdy pozostałe
punkty charakterystyki odnoszą się do sfery użytkowania języka, spo-
sobów jego wykorzystania czy też postaw wobec niego. Ostatnie cechy,
na które Ch. Ferguson zwrócił uwagę, dotyczą zasobów systemowych
języków w sytuacji dyglosji – ich gramatyki, leksyki oraz fonologii
i jest to najmniej spójny element omawianej teorii. W pewnym stop-
niu twórcę koncepcji badań dyglosji tłumaczy materiał, jaki wybrał do
zilustrowania swoich założeń. Punktem wyjścia do analizy były spo-
łeczności posługujące się dwoma stosunkowo bliskimi pod względem
strukturalnym kodami. Ch. Ferguson wyszedł z założenia, że system
gramatyczny języka „wysokiego” jest bardziej skomplikowany niż
„niskiego”, a swoje stwierdzenie motywował brakiem pewnych kate-
gorii, np. mniejszą liczbą przypadków rzeczownika w Schwyzertüütsch
w porównaniu z czterema występującymi w standardowym niemieckim
(Ferguson 1959: 333). Choć porównania konstrukcji paradygmatów
deklinacji lub systemu czasów w kontaktujących się językach moż-
na dokonać stosunkowo łatwo, stwierdzenie na tej podstawie większej
lub mniejszej „złożoności” systemu gramatycznego jest sprawą mocno
dyskusyjną. Według tych założeń gwary polskie, w których zachowa-
Socjologia.indb 93 2013-11-29 07:26:35

ła się liczba podwójna czasowników (np. formy niesiewa, gotujewa45

występujące równolegle z formami l.mn. niesiemy, gotujemy) powinny
w porównaniu z polskim językiem literackim, który tę kategorię zatra-
cił, pełnić funkcję „wysoką”, podczas gdy wszystkie pozostałe kryteria
wskazują na odmienny podział ról tych kodów. Na tej samej zasadzie
język angielski w kontakcie z używanymi przez imigrantów językami
słowiańskimi posiadającymi rozbudowaną deklinację powinien pełnić
funkcję kodu „niskiego”. Z kolei w innych punktach polszczyzna li-
teracka może się okazać bardziej „skomplikowana” od dialektów ma-
łopolskich lub mazowieckich (liczba paradygmatów deklinacyjnych),
a angielszczyzna – od języka czeskiego lub rosyjskiego (np. system ro-
dzajników określonych i nieokreślonych). Podobne przykłady można
by mnożyć, co prowadzi do dwóch istotnych wniosków: a) stwierdze-
nie złożoności strukturalnej jest dyskusyjne46 i trudne do wykonania,
b) nawet gdyby udało się znaleźć miarodajne kryteria i dokonać takie-
go porównania, jego rezultaty niekoniecznie musiałyby pokrywać się
z pozostałymi wyznacznikami pozycji języka w dyglosyjnej hierarchii.
Z niedoskonałości swojej propozycji zdawał sobie poniekąd sprawę
również sam Ch. Ferguson. Pisał on o ryzyku, jakim są obarczone tego
typu porównania47, a nawet zauważył, że w jednym z opisanych przez
niego przykładów dyglosji (w Szwajcarii) kryterium złożoności sys-
temowej się nie sprawdziło (ibidem: 333–334), ale mimo wątpliwości
zdecydował się umieścić ocenę strukturalną kodów w swojej teorii.
Mniej kontrowersyjny jest opis zasobów leksykalnych oraz struk-
tury fonologicznej języków w sytuacji dyglosji. Ch. Ferguson podszedł
Przykład za: Karaś 2011.

45
Pomysł zastosowania kryterium „złożoności” systemu językowego, w dodat-

46
ku jako kryterium tworzenia pewnej hierarchii porównywanych systemów, przywodzi

na myśl koncepcje przedstawicieli ewolucjonizmu w antropologii, np. Edwarda Bur-
netta Tylora lub Johna Lubbocka, którzy zakładali, że istnieje tylko jedna podstawo-
wa linia rozwoju społecznego i w związku z tym niektóre społeczeństwa są bardziej
zaawansowane od innych, ponieważ znajdują się na „wyższych szczeblach” ewolucji.
47
Nawet zaproponowane przez Ch. Fergusona kryteria określania złożoności
systemu gramatycznego nie są przekonujące. Na przykład kwestia „symetrii” para-
dygmatów deklinacyjnych odnosi się bardziej do standaryzacji języka niż bogactwa
strukturalnego (por. Ferguson 1959: 334).
Socjologia.indb 94 2013-11-29 07:26:35

2.1. Dyglosja 95
do tych charakterystyk z większą rezerwą. Przede wszystkim nie trak-

tował tych punktów opisu jako kryterium określającego pozycję któ-
regokolwiek z języków w hierarchii, ale jako element zróżnicowania
obydwu kodów. Rozważania na temat różnic słownika języka „wyso-
kiego” i „niskiego” polegały przede wszystkim na wskazaniu różnych
jednostek leksykalnych z obydwu kodów, które nazywają te same lub
bardzo podobne zjawiska (ibidem: 334–335). Należy pamiętać, że spo-
strzeżenia te odnosiły się do języków bliskich strukturalnie, których za-
soby leksykalne w znacznej mierze się pokrywały, w związku z czym
stwierdzenie różnic wcale nie było oczywistością. Jednak w kontekście
analizy języków wywodzących się z różnych rodzin ten punkt opisu nie
ma większej wartości poznawczej. Podobnie należy potraktować uwa-
gi Ch. Fergusona na temat systemów fonologicznych – dotyczyły one
również ich pokrewieństwa (ibidem: 335–336). Wskazywanie różnic
pomiędzy poszczególnymi fonemami języka „wysokiego” i „niskiego”
jest celowe tylko w sytuacji kontaktu języków o podobnej strukturze,
np. języka literackiego z jednym z jego dialektów, podczas gdy w wy-
padku porównań bardziej odległych systemów, jak np. ukraiński i wę-
gierski na Zakarpaciu, różnice strukturalne są oczywiste.
Pomimo pewnych niedociągnięć w lingwistycznych elementach
opisu dyglosji koncepcja Ch. Fergusona ma ogromne znaczenie nie
tylko w analizie dwujęzyczności z perspektywy socjologicznej, ale
również w badaniach, dla których punktem wyjścia są zjawiska języ-
kowe. Rezultaty wielu badań kontaktów językowych pokazują, że po-
dział sfer użycia języków znajduje swoje odzwierciedlenie w ogólnym
kształcie interferencji zachodzącej w obydwu kodach. Korelacja dy-
glosji ze zmianami w ramach znajdujących się w kontakcie systemów
widoczna jest przede wszystkim w tematycznym podziale zapożyczeń
leksykalnych. Na przykład w polszczyźnie staroobrzędowców – grupy,
która w różnych domenach posługuje się trzema kodami: rosyjskim
dialektem, polszczyzną i językiem liturgicznym – cerkiewnosłowiań-
skim, pożyczki w polskich wypowiedziach trafiają się przede wszyst-
kim w sferze religijnej, zdominowanej przez rosyjską gwarę i język
cerkiewnosłowiański (Paśko 2008: 297–300). Również tematyczna kla-
syfikacja ukraińskich i rosyjskich zapożyczeń w polszczyźnie ludno-
Socjologia.indb 95 2013-11-29 07:26:35

ści polskiego pochodzenia mieszkającej w obwodzie chmielnickim na

Ukrainie pokrywa się ze społeczną dyferencjacją języków używanych
przez tę społeczność (por. Nepop 2002: 118–126).
2.2. Dwujęzyczność i dwukulturowość. Kategoria pojęciowa

pogranicza
Problem powiązań kontaktu językowego z kulturowym, a w związku

z tym również dwujęzyczności z dwukulturowością sygnalizował już
Weinreich w Languages in contact. Szczegółowo omówił tę kwestię
inny klasyk badań bilingwizmu – Einar Haugen. Na bazie zapropo-
nowanego przez Jamesa Soffiettiego podziału dwujęzyczności a dwu-
kulturowości wyróżnił on cztery typy współzależności tych zjawisk:
a) jednoczesną dwujęzyczność i dwukulturowość, b) jednojęzyczność
połączoną z dwukulturowością, c) dwujęzyczność przy jednokultu-
rowości oraz d) jednojęzyczność i jednokulturowość (Haugen 1972:
63–64). Na tej podstawie opis dwujęzycznych jednostek i społeczno-
ści może zostać uzupełniony o dodatkową ich charakterystykę. Wy-
mienione powyżej sytuacje społeczne stanowią jedynie typy idealne.
W rzeczywistości możliwe są typy przejściowe lub podtypy, zwłaszcza
jeśli uwzględnimy uwagę E. Haugena w kwestii niepełnego udziału
w określonej kulturze i niepełnej (nierównej) dwujęzyczności48 (ibi-
dem: 64). O takiej „częściowej” dwujęzyczności i dwukulturowości
możemy mówić w odniesieniu do polskich imigrantów w Stanach
Zjednoczonych, którzy w sferze rodzinnej i domowej mówią po pol-
sku, a w sklepie osiedlowym, w pracy i urzędach – po angielsku; starają
się zachować tradycje i zwyczaje ze swojej ojczyzny, ale jednocześnie
biorą udział w paradach z okazji amerykańskiego Dnia Niepodległości
i chodzą na mecze lokalnej drużyny baseballowej, w związku z czym
Założenie, że stopień dwujęzyczności jest wprost proporcjonalny do stopnia

48
dwukulturowości, stanowi wartą rozważenia ideę. Szkoda, że E. Haugen nie podjął

się empirycznej weryfikacji wzajemnych zależności podwójnych kompetencji języ-
kowych i kulturowych, w związku z czym jego hipoteza może być potraktowana je-
dynie jako sugerowany kierunek dalszych badań (por. Haugen 1972: 64–65).
Socjologia.indb 96 2013-11-29 07:26:35

2.2. Dwujęzyczność i dwukulturowość. Kategoria pojęciowa pogranicza 97
partycypują w dwóch kulturach, ale w żadnej z nich nie są w pełni

zakorzenieni. Na gruncie językowym sytuację opisaną w przytoczo-
nym przykładzie najtrafniej określa pojęcie dyglosji. Przez analogię do
tego zjawiska, w odniesieniu do częściowego, uzależnionego od sfery
życia uczestnictwa w dwóch kulturach, J. Fishman wprowadził termin
dietnia (di-ethnia); (Fishman 1985: 46). Choć autor koncepcji dietni
zakładał, że występuje ona znacznie rzadziej niż dyglosja i wielokul-
turowość, rezultaty badań różnych dwujęzycznych i dwukulturowych
społeczności pokazują, że społecznie zdeterminowane łączenie ele-
mentów różnych kultur często towarzyszy analogicznym zjawiskom
na płaszczyźnie językowej (por. ibidem: 47–50; Smułkowa 2000: 97;
Głuszkowski 2011a: 256–258).
Z problematyką wielokulturowości wiąże się pojęcie pogranicza49,
które odnosi się również do sytuacji językowej. Andrzej Sadowski zde-
finiował pogranicze jako obszar znajdujący się na styku wielu kultur,
ale jednocześnie peryferyjny, funkcjonujący na marginesie głównego
nurtu życia społecznego (Sadowski 2004: 19, 26). Specyficzna natu-
ra pograniczy wpływa na osobowość mieszkańców tych terytoriów.
Wspomniana peryferyjność pograniczy może prowadzić do tworzenia
się osobowości marginalnej – funkcjonującej na marginesie dwóch
kultur, ale w pewnym aspekcie także wycofanej. W ten sposób z kon-
ceptem pogranicza nieodłącznie związana jest teoria „człowieka mar-
ginesu” (marginal man) Roberta Parka50, do której podczas rozważania
kwestii identyfikacji grupowej osób dwujęzycznych51 odwoływał się
również U. Weinreich (por. Weinreich 1963: 118–119; Kempny 2005:
131; Siegień-Matyjewicz 2007: 102).
Z kolei wielokulturowość pograniczy wiąże się z synkretyzmem
i hybrydyzacją tożsamości. W kontekście specyficznego traktowania
49
Badania pograniczy w ujęciu interdyscyplinarnym w ostatnich dwóch deka-
dach cieszyły się stosunkowo dużą popularnością. Od 1992 r. w Białymstoku ukazuje
się rocznik „Pogranicze. Studia społeczne”, wydano także wiele publikacji zbioro-
wych poświęconych tej tematyce (zob. m.in. Krzysztofek, Sadowski 2004; Kurczew-
ska, Bojar 2005; Nikitorowicz et al. 2005).
50
Zob. przyp. 33.
51
Kwestia korelacji identyfikacji grupowej z faktem przynależności danej oso-
by do dwóch społeczności językowych została omówiona w podrozdziale 1.5.
Socjologia.indb 97 2013-11-29 07:26:35

bardzo ważnych w kontaktach międzykulturowych pojęć swojskości

i obcości Marian Kempny pisał o heterogenicznej osobowości kulturo-
wej mieszkańców pogranicza i większej otwartości na inne treści kul-
turowe (Kempny 2005: 126, 131). Należy zauważyć, że mieszkańcy
terenów pogranicznych mają znacznie większe możliwości akulturacji
w różnych środowiskach, nazwanych przez Anselma Straussa „świata-
mi społecznymi”, niż jednostki z obszarów homogenicznych (Szyfer
2004: 324). W odniesieniu do wielokulturowości i wielojęzyczności po-
granicza znajduje zastosowanie także koncepcja kręgów kulturowych
Floriana Znanieckiego, który stwierdził, że wpływ wielu środowisk na
jednostkę kształtuje złożoną osobowość, inną niż u osób poddawanych
wpływom jednorodnym (Znaniecki 1974 [1934]: 101–105, 304–311).
2.3. Socjalizacja i jej znaczenie dla języka. Pojęcie grup pierwotnych

i wtórnych. Znaczenie klasy szkolnej. Język prymarny
i sekundarny
Z kształtowaniem osobowości oraz akwizycją języka nieodłącznie

wiąże się jeden z najważniejszych, jeśli nie najważniejszy, spośród
procesów będących przedmiotem analiz socjologicznych. Określa go
pojęcie socjalizacji, które Peter Berger i Thomas Luckmann zdefinio-
wali jako „wszechstronne i zwarte wprowadzanie jednostki w obiek-
tywny świat społeczeństwa albo jakiś jego sektor” (Berger, Luckmann
1983: 204).
Według P. Bergera i Th. Luckmanna człowiek nie rodzi się człon-
kiem społeczeństwa, ale się nim staje w procesie socjalizacji, w którym
jednostka jednocześnie przyswaja określony obraz świata społecznego,
obiektywizuje go i wyraża własne potrzeby (ibidem: 202–204). W za-
leżności od okresu życia i przebiegu socjalizacji wyróżniamy jej dwa
typy: socjalizację pierwotną – „pierwszą socjalizację, którą jednostka
przechodzi w dzieciństwie i z pomocą której staje się członkiem spo-
łeczeństwa” oraz socjalizację wtórną, czyli „każdy następny proces,
który wprowadza jednostkę, mającą już za sobą socjalizację pierwotną,
w nowy sektor obiektywnego świata jego społeczeństwa” (ibidem: 204).
Socjologia.indb 98 2013-11-29 07:26:35

2.3. Socjalizacja i jej znaczenie dla języka. Pojęcie grup pierwotnych... 99
Podczas socjalizacji pierwotnej powstają zręby osobowości spo-

łecznej jednostki, które na późniejszych etapach jej życia mogą, ale
nie muszą, być poddawane modyfikacji w socjalizacji wtórnej. Proce-
sy uspołeczniania nie dokonują się samorzutnie, ale za sprawą innych
członków społeczeństwa, tzw. znaczących innych. W socjalizacji pier-
wotnej osobami wprowadzającymi jednostkę do życia w społeczeń-
stwie są rodzice, dziadkowie, starsze rodzeństwo i inni bliscy krewni52.
Dziecko nie ma więc możliwości wyboru „znaczących innych” –
są mu oni „narzucani” i uczą je funkcjonowania w społeczeństwie
według zasad, które sami uznają za słuszne (por. ibidem: 204–205,
209; Głuszkowski 2011a: 128). Większą swobodę ma osoba dojrzała
podczas socjalizacji wtórnej, którą przechodzi podczas wykonywania
obowiązków zawodowych i pełnienia przypisanych jej funkcji spo-
łecznych. Zakres i charakter uspołeczniania są wówczas „zdetermino-
wane złożonością podziału pracy i towarzyszącym mu społecznym po-
działem wiedzy” (Berger, Luckmann 1983: 215). Należy zauważyć, że
socjalizacja wtórna dotyczy funkcjonowania jednostki w określonym
sektorze życia społecznego, podczas gdy doświadczana w dzieciń-
stwie socjalizacja pierwotna obejmuje wszystkie sfery (Głuszkowski
2011a: 128).
Zarówno w procesie socjalizacji pierwotnej, jak i wtórnej wraz
z innymi elementami systemu społeczno-kulturowego, takimi jak wzo-
ry zachowań, wartości i normy, kary i nagrody, przyswajany jest rów-
nież język. Stanowi on medium dla elementów kultury, ale i sam jest
jednym z nich. Narzędzie komunikacji nie może zostać oddzielone
od kultury, ponieważ jest jej nośnikiem. Ponadto każdy rodzaj socja-
lizacji jest jednocześnie socjalizacją językową, co oznacza, że każde
wprowadzenie w życie społeczne albo jakiś jego sektor jest również
wprowadzeniem w określony język lub styl. Znaczenie warunków
społecznych przyswajania kodu językowego dla późniejszych zacho-
wań językowych jednostki i grupy zostało potwierdzone w licznych
52
Powyższe stwierdzenie nie dotyczy sytuacji nietypowych, w których dzieci
nie mają rodziców lub są celowo odłączane od rodziny i wychowywane w różnego
rodzaju placówkach publicznych.
Socjologia.indb 99 2013-11-29 07:26:35

badaniach dwujęzyczności (zob. m.in. Lambert et al. 1972; Adamovi-

čiute-Čekmonene 2003; Głuszkowski 2010a). Hipoteza o zależności
między wchodzeniem w świat społeczny a wchodzeniem w świat języ-
ka została już wielokrotnie potwierdzona. Podstawowym problemem
badawczym jest w tym wypadku zgromadzenie takiego zakresu infor-
macji na temat procesów zachodzących w językach używanych przez
daną bilingwalną grupę, ich sytuacji językowej oraz społecznej, który
pozwoli na analizę zaistniałych korelacji.
Ponieważ proces socjalizacji odbywa się za pośrednictwem grup
społecznych, nie sposób uniknąć odniesienia do ich charakterystyki
i definicji Charlesa Cooleya, który wprowadził do badań socjologicz-
nych pojęcie grup pierwotnych, które „charakteryzują się zażyłym,
twarzą w twarz, obcowaniem i współdziałaniem” (Cooley 1992: 209).
Zakres funkcjonowania grup pierwotnych, do których należą: rodzi-
na, dziecięce grupy zabawowe, społeczności sąsiedzkie i wspólnoto-
we grupy osób starszych, w znacznym stopniu pokrywa się ze sferą,
w której dokonuje się socjalizacja pierwotna (por. ibidem; Głusz-
kowski 2011a: 128). Wśród najważniejszych cech grup pierwotnych
Ch. Cooley wymienił ich trwałość oraz obecność w pierwszym okresie
kształtowania się osobowości. W związku z tym, że „doświadczenie
społecznej jedności” uzyskane za pośrednictwem grup pierwotnych
jest „najwcześniejsze i najpełniejsze”, stanowi ono podstawę dla od-
działywań społecznych, których jednostka doświadcza na kolejnych
etapach swojego życia (Cooley 1992: 211). W ten sposób możliwe jest
powiązanie oddziaływania grup pierwotnych z pierwszym okresem so-
cjalizacji. Analogie widoczne są także na etapie socjalizacji wtórnej,
choć sam Ch. Cooley nie użył pojęcia „grupy wtórne”. Jednak w ten
sam sposób, w jaki socjalizacja wtórna nakłada się na efekty socjali-
zacji pierwotnej, na zasadzie opozycji w stosunku do grup pierwot-
nych można stwierdzić, że grupy wtórne będą oznaczać społeczności,
w których jednostka uczestniczy np. w swoim życiu zawodowym (por.
ibidem: 212; Berger, Luckmann 1983: 215).
Jedną z ważniejszych zbiorowości w kontekście kształtowania
osobowości jednostki jest klasa szkolna, która według Talcotta Par-
sonsa oprócz swoich funkcji socjalizacyjnych, polegających na wpo-
Socjologia.indb 100 2013-11-29 07:26:35

2.3. Socjalizacja i jej znaczenie dla języka. Pojęcie grup pierwotnych... 101
jeniu uczniom poczucia obowiązku, umiejętności wypełniania wy-

znaczonych zadań, odgrywa także ważną rolę w procesie selekcji
społecznej przez system oceny szkolnych osiągnięć (Parsons 1969:
171–172). Przedstawiciele innojęzycznych mniejszości są szczególnie
narażeni na odrzucenie w trakcie wspomnianej selekcji (por. Heller
2006: 216–220). W ujęciu T. Parsonsa szkoła jako instytucja edukacyj-
na wpisuje się w ramy socjalizacji wtórnej, natomiast oddziaływanie
klasy – grupy koleżeńskiej na młodego człowieka ma zupełnie inny
charakter. Wewnętrzne oddziaływania pomiędzy uczniami różnią się
od relacji uczniów z nauczycielami, pełniącymi funkcję strukturalnie
usankcjonowanych autorytetów. Najważniejsze cechy szkolnej grupy
rówieśniczej to niezależność od dorosłych, dobrowolność uczestnic-
twa i możliwość samodzielnego sprawdzenia się w odrębnej strukturze
społecznej. W okresie dojrzewania środowisko koleżeńskie stanowi
dla nastolatka zupełnie inny autorytet niż nauczyciele i może odgry-
wać ważniejszą rolę socjalizacyjną niż rodzina (por. ibidem: 183–185).
Zachowania językowe stanowią integralny element osobowości
i jako takie są podatne zarówno na formalny, jak i nieformalny wpływ
środowiska szkolnego (Głuszkowski 2011a: 132–133). Oddziaływanie
formalne związane jest ze środkami systemowymi i zostanie szerzej
omówione w podrozdziale poświęconym wpływowi struktury społecz-
nej na jednostkę przez proces edukacji.
Pojęcie grup pierwotnych doskonale wpisuje się w teoretyczny za-
rys badań bilingwizmu Leona Zawadowskiego. Polski językoznawca,
rozważając kwestię funkcji poszczególnych kodów w ramach dwuję-
zycznej grupy, określił jeden z języków jako prymarny (podstawowy),
czyli „używany do rozmów na tematy podstawowe – leżące w sferze za-
interesowań wszystkich członków grupy w danym momencie i miejscu,
czyli tzw. tematy dnia codziennego [...] jest to język stosowany w ko-
munikacji w sferze domowej i rodzinnej, przekazywany dzieciom bez-
pośrednio (bez współudziału innego języka)” (Zawadowski 1961: 14).
W odniesieniu do bilingwalnej społeczności można więc założyć, że
funkcję języka prymarnego będzie pełnić kod używany w grupach
pierwotnych, a także że jest on przyswajany w ramach socjalizacji
pierwotnej (Głuszkowski 2011a: 76–77).
Socjologia.indb 101 2013-11-29 07:26:35

Możliwa jest sytuacja, w której jednostka w różnych grupach pier-

wotnych posługuje się różnymi językami, np. dziecko włoskich emi-
grantów w Niemczech w sferze rodzinnej mówi po włosku, a w gru-
pach rówieśniczych w szkole – po niemiecku (Cantone 2007: 110, 156,
229–235). Równoległe zastosowanie dwóch kodów może zachodzić
nawet w ramach jednej grupy pierwotnej, np. w rodzinach, których
członkowie pochodzą z różnych społeczności językowych. L. Zawa-
dowski nie określił jednak w swojej definicji liczby języków prymar-
nych, w związku z czym funkcję tę pełnić mogą dwa lub więcej kodów
używanych przez daną jednostkę lub grupę, o ile spełniają wyznaczo-
ne kryteria zakresu tematycznego i sposobu akwizycji (Głuszkowski
2011a: 77).
Pojęcie języka prymarnego zostało przez L. Zawadowskiego wy-
korzystane do zdefiniowania prymarnej wspólnoty językowej jako
zbiorowości osób, „które posługują się tym samym językiem prymar-
nym” (Zawadowski 1961: 14). Oprócz języka prymarnego w warun-
kach dwu- lub wielojęzyczności członkowie grupy używają również
innych kodów, które będą miały status sekundarny53. Polski lingwi-
sta zwrócił uwagę na ważne konsekwencje faktu funkcjonowania we
wspólnocie opartej na języku prymarnym L1 również innych kodów:
L2, L3 itd.54 Osoba posługująca się językiem L2 jako sekundarnym staje
53
W ramach dalszej gradacji kodów oprócz języka sekundarnego można mówić
także o tercjalnym itd. (Zawadowski 1961: 14).
54
W celu lepszego wyjaśnienia takiej sytuacji należy odwołać się do szeroko
stosowanego w lingwistyce pojęcia idiolektu. Definiowany za Andre Martinetem jako
„język mówiony przez jednostkę” lub bardziej szczegółowo – za Urielem Weinreichem
i Charlesem Hockettem jako „zespół nawyków mownych jednostki w danym czasie”,
idiolekt odnosi się do zachowań językowych na poziomie indywidualnym (Weinreich
1968: 306; Piotrowski, Ziółkowski 1976: 178). Z kolei socjolekt jest „odmianą języ-
kową związaną z grupami społecznymi, takimi jak klasa, warstwa, środowisko i gru-
py zawodowe” (Wilkoń 1987: 92). Wzajemne relacje tych terminów w dużym stopniu
przypominają opisany przez L. Zawadowskiego stosunek osoby dwujęzycznej do grup
opartych na różnych językach prymarnych. Idiolekt wielojęzycznej osoby należącej do
grupy języka prymarnego L1, w której dominuje socjolekt S1, składa się z elementów
pochodzących z języków wszystkich grup, w których uczestniczy lub uczestniczyła dana
osoba w różnych okresach swojego życia. Natomiast socjolekt wspomnianej grupy języ-
ka prymarnego L1 zawiera elementy idiolektów wszystkich jej członków oraz języków
sekundarnych L2, ..., Ln, które również funkcjonują w tej grupie (Głuszkowski 2011a: 51).
Socjologia.indb 102 2013-11-29 07:26:35

2.4. Teorie tożsamości osobowej i kulturowej oraz faz rozwoju... 103
się członkiem wspólnoty tego języka, ale jej przynależność ma charak-

ter sekundarny: „Wobec tego każdy język może mieć zarówno wspól-
notę prymarną, jak i sekundarną” (ibidem).
Zawadowski podkreślał, że przyjętych przez niego określeń pry-
marności i sekundarności kodu językowego nie należy utożsamiać
z kolejnością akwizycji języków przez bilingwalną jednostkę, choć
w najczęściej spotykanych warunkach język prymarny jest przyswa-
jany jako pierwszy. Możliwa jest jednak sytuacja, w której przez pe-
wien okres życia funkcję języka prymarnego danej jednostki pełni L1,
a w fazie dojrzałej, w wyniku zmiany sytuacji społecznej (miejsca za-
mieszkania, zawodu itp.) będzie się ona posługiwać L2 jako kodem
podstawowym (ibidem). Tego typu zmiany obserwowane są w róż-
nych bilingwalnych społecznościach, np. u pierwszego pokolenia imi-
grantów (zwłaszcza tych najmłodszych) lub wśród przedstawicieli nie-
wielkich grup mniejszościowych, którzy opuszczają swoje rodzinne
miejscowości (por. m.in. Djurović 1987; Głuszkowski 2011a: 80–86).
Koncepcja prymarności i sekundarności kodu językowego oraz uży-
wających ich wspólnot stanowi podstawę do zaangażowania socjologii
i pokrewnych jej nauk do badań procesów językowych. Należy jednak
zaznaczyć, że analiza podobnych zależności nie jest często prowadzo-
na, ponieważ wymaga długotrwałego kontaktu z badaną społecznością
i wielokrotnego badania tych samych informatorów w celu zgroma-
dzenia materiału socjolingwistycznego obrazującego ich sytuację ję-
zykową na różnych etapach życia.
2.4. Teorie tożsamości osobowej i kulturowej oraz faz rozwoju

osobowości społecznej
Kwestia tożsamości zarówno w odniesieniu do jednostki, jak i grupy

jest często przywoływana w badaniach dwujęzyczności, m.in. jako ele-
ment składowy czynników strukturalnych lub wręcz odrębny czynnik
wpływający na ogólny kształt interferencji. Ponieważ jest to wielo-
znaczna kategoria pojęciowa, punktem wyjścia do jakichkolwiek roz-
ważań na jej temat powinno być dokładne jej zdefiniowanie. W książ-
Socjologia.indb 103 2013-11-29 07:26:35

kowych i internetowych wydaniach słowników oraz encyklopedii

możemy znaleźć od kilku do kilkunastu znaczeń55 czy raczej przykła-
dów różnego rozumienia pojęcia tożsamości. Często różnice wynikają
z zastosowania danego terminu przez przedstawicieli różnych dyscy-
plin naukowych, m.in. socjologów, psychologów, etnologów, mate-
matyków. W kontekście poszukiwań definicji tożsamości porównanie
słowa „tożsamość” w języku polskim z jego ekwiwalentami znacze-
niowymi w innych językach: ang. identity, niem. Identität, fr. identité,
cz. identita, chorw. i serb. identitet, fin. identiteetti nasuwa nieuchron-
ne analogie z polskim wariantem tego internacjonalizmu – terminem
„identyczność”56. Choć jest on traktowany jako synonim „tożsamości”,
nie znajdziemy go w polskich tekstach z zakresu nauk społecznych,
choć w niektórych socjologiczno-psychologicznych i kulturowych
definicjach tożsamości nawiązanie do pojęcia „identyczności” uwy-
pukliłoby pewne ich aspekty. Na przykład Ewa Bilińska-Suchanek
podkreślała znaczenie tożsamości w biografii jednostki i zachowaniu
„ciągłości »ja« w zmieniających się sytuacjach w historii życia. Jest to
samointerpretacja w przestrzeni czasowej” (Bilińska-Suchanek 2005b:
10). W tym ujęciu tożsamość oznacza stałą „identyczność” jednostki
z jej własnym „ja” (por. Bokszański 1987: 44–45).
Spośród zaproponowanych przez Zbigniewa Bokszańskiego kon-
cepcji pojęcia tożsamości w kontekście naszych rozważań najbardziej
istotny jest jej interakcyjny model (identity interaction model), który
bazuje na koncepcji aktora społecznego, jego miejsca w procesie spo-
łecznego podziału ról oraz stosunków ze „znaczącymi innymi” i grupą
odniesienia (idem 2002: 253–254).
W kontekście podkreślanego przez Z. Bokszańskiego znaczenia
tożsamości dla biografii jednostki należy odnieść się do koncepcji epi-
55
W Encyklopedii Powszechnej PWN uwzględniono dwa podstawowe znacze-
nia – metafizyczne i logiczne, a popularna internetowa wikipedia rozróżnia 9 rodza-
jów tożsamości: narodową, obiektu, osobistą, algebraiczną, psychologiczną, społecz-
ną, kulturową, osobową i internetową (por. WIKI 2011; PWN 1996b: 433).
56
Podobna para występuje w języku rosyjskim: идентичность i тождество,
jednak w zakresie socjologii i psychologii stosowany jest pierwszy z tych terminów,
podczas gdy drugi (bliski pol. „tożsamości”) odnosi się do zależności matematycz-
nych.
Socjologia.indb 104 2013-11-29 07:26:35

genezy Erika Eriksona57, według której rozwój psychospołeczny jed-

nostki odbywa się na kolejnych etapach, które charakteryzują się coraz
większą autonomizacją jednostki (Erikson 2004: 50; Łagoda 2005: 28).
Każda z faz przypada na określony okres życia, ale dopiero osiągnięcie
pełni rozwoju w danym momencie umożliwia przejście do kolejne-
go etapu (Erikson 2004: 48). Początkowe fazy rozwoju osobowości
przebiegają w dzieciństwie, a ich najważniejszymi cechami są: wy-
kształcanie ufności i otwarcia wobec świata, zdolność walki o własną
autonomię oraz orientacja na cel połączona z satysfakcją z przełamy-
wania barier i trudności (Witkowski 1987: 74–77). Zarówno w teorii
E. Eriksona, jak i w innych koncepcjach rozwoju osobniczego naj-
większe znaczenie w kształtowaniu tożsamości ma okres dorastania,
w którym jednostka dąży do potwierdzenia własnej adekwatności wo-
bec oczekiwań otoczenia (por. m.in. Piaget 1966: 69–74; Erikson 2004:
61–70). Młoda osoba stara się potwierdzić własną wartość i wiarygod-
ność na drodze silnej identyfikacji z wartościami wyznawanymi przez
otoczenie oraz odrzucając nieuznawane przez grupę autorytety i racje
(Witkowski 1987: 78–79). Potrzeba akceptacji środowiska, zwłaszcza
ze strony grup pierwotnych, jest wówczas bardzo duża, a ewentualny
konflikt między systemami wartości panującymi w rodzinie i w gru-
pach koleżeńskich, np. w szkole, prowadzi do powstania dysonansu
poznawczego i zmusza jednostkę do reinterpretacji jej systemu war-
tości58 (por. Parsons 1969: 182–183; Aronson 2006: 171). Podobne
sprzeczności mogą zaistnieć także w dorosłych fazach kształtowania
osobowości, ale wówczas oddziaływanie czynników zewnętrznych nie
jest już tak silne, ponieważ napotyka na znacznie bardziej utrwaloną
tożsamość. Należy podkreślić, że młodzi przedstawiciele społeczności
dwujęzycznych są w znacznie większym stopniu zagrożeni poczuciem
57
Choć teoria E. Eriksona powstała w psychologii i była inspirowana nauka-
mi biologicznymi (Witkowski 1987: 62), jest ona szeroko stosowana w psychologii
społecznej – nauce zaliczanej do grona subdyscyplin socjologii, w związku z czym
nie powinna zostać pominięta w analizie teorii socjologicznych w badaniach biling-
wizmu.
58
Problem dysonansu poznawczego i reinterpretacji systemu wartości będzie
omówiony w podrozdziale 2.7.
Socjologia.indb 105 2013-11-29 07:26:35

odmienności i konfliktem systemów wartości niż ich jednojęzyczni

rówieśnicy. Rozwój osobowości i socjalizacja przebiegają jednocze-
śnie z procesem akwizycji języka lub języków. Kierunek procesów
społeczno-psychologicznych ma również wpływ na zwiększenie lub
zmniejszenie kompetencji dwujęzycznej osoby w zakresie każdego
z używanych przez nią kodów, dlatego też analiza zjawisk językowych
powinna być uwzględniana w badaniach bilingwizmu w kontekście
kształtowania się tożsamości na kolejnych etapach rozwoju psycho-
społecznego jednostki. Na powiązanie procesów kształtowania się toż-
samości oraz jej sprawności językowych zwróciła uwagę Ewa Biliń-
ska-Suchanek:
Tożsamość jest ciągle negocjowana i utrzymywana w równowadze w wie-

lu procesach interakcyjnych, w których człowiek uczestniczy, a ponieważ
przebieg procesów osiągania tożsamości w codziennej interakcji odbywa
się za pośrednictwem języka, to właśnie umiejętności językowe są tu naj-
ważniejsze (Bilińska-Suchanek 2005b: 14).
Należy zauważyć, że niezależnie od modelu teoretycznego wszyst-

kie spośród przedstawianych koncepcji tożsamości dotyczyły jej indy-
widualnego wymiaru. Tymczasem, wobec istotnych jakościowych róż-
nic między zachowaniami językowymi jednostki i grupy, na które już
u podstaw teorii badań kontaktów językowych zwrócił uwagę U. Wein-
reich, należałoby się zastanowić również nad tożsamością grupową.
Z. Bokszański posłużył się terminem „tożsamość kolektywna”, zazna-
czając, że w latach 70. i 80. samo zastosowanie kategorii pojęciowej
tożsamości w stosunku do zbiorowości budziło wątpliwości niektó-
rych środowisk naukowych, które traktowały tożsamość jako cechę
jednostki59. Nawet przeciwnicy pojęcia tożsamości ponadindywidual-
nej zgadzali się jednak na metaforyczne użycie tego terminu (Bokszań-
ski 2002: 254). Słowa Jürgena Strauba trafnie obrazują to stanowisko:
59
Reinherd Kreckel stwierdził wręcz, że „Tylko jednostki mogą konstruować
tożsamość. Grupy nie mogą. Również społeczeństwa (lub »narody«) nie mają praw-
dziwej tożsamości” (cyt. za: Straub 2006: 1131).
Socjologia.indb 106 2013-11-29 07:26:35

Termin ‘tożsamość zbiorowa’ oznacza coś, co jakoś wiąże razem pewnych

ludzi lub, inaczej mówiąc, czyni z nich zbiorowość, której członków moż-
na co najmniej częściowo charakteryzować w spójny sposób, gdyż sami
oni tak się opisują (Straub 2006: 1134).
Obecnie pojęcie tożsamości grupowej bardzo mocno zakorzeniło

się w różnych dyscyplinach naukowych, a poszczególne jej rodzaje,
m.in. tożsamość narodowa, kulturowa, etniczna i wyznaniowa, stały się
głównym tematem szeregu prac, przede wszystkim z zakresu etnologii
i socjologii (por. m.in. Bokszański 2002: 254; Šatava 2009; Miodunka
2010; Dołowy-Rybińska 2011). Swoista legitymizacja oraz obecność
tożsamości ponadjednostkowej60 w dyskursie naukowym nie oznacza
bynajmniej, że pojęcie to przestało być wieloznaczne. W polskiej En-
cyklopedii socjologii pod hasłem „Tożsamość” autorstwa Zbigniewa
Bokszańskiego termin „tożsamość kolektywna” pojawia się bez defi-
nicji (Bokszański 2002: 254). W niemieckojęzycznym słowniku socjo-
logii (Wörterbuch der Soziologie) Karla-Heinza Hillmanna tożsamość
kolektywna (Kollektive Identität) występuje jako odrębne obszerne ha-
sło, a rozważania na jej temat rozpoczyna lista synonimów: społeczna,
kulturowa, tożsamość – „my”. W dalszej kolejności K.-H. Hillmann
zdefiniował wspomniane pojęcie:
jest to poczucie lub świadomość przynależności jednostek do określonej

grupy lub wspólnoty (społecznej formacji, kategorii lub systemu więzi
różnego typu), która dzięki swoim cechom charakterystycznym, takim jak
specyficzna kultura, język, historia, a niekiedy także religia lub rasa, od-
różnia się od innych grup (Hillmann 2007: 431).
Na podobne cechy tożsamości kulturowej zwracali uwagę także

polscy badacze. Krzysztof Olechnicki i Paweł Załęcki w Słowniku
socjologicznym podkreślali znaczenie wspólnie akceptowanej histo-
rii grupy, wyznania, narodowości, języka i tradycji przy jednoczesnej
60
Za jeden z typów tożsamości ponadjednostkowej należałoby uznać opisane
przez É. Durkheima zjawisko „kolektywnej świadomości” (Hillmann 2007: 431).
Socjologia.indb 107 2013-11-29 07:26:35

świadomości integralności grupowej oraz odrębności w stosunku do

świata zewnętrznego (Olechnicki, Załęcki 1998: 228). Nieco inną per-
spektywę zaprezentował w Słowniku etnologicznym Krzysztof Kwa-
śniewski, który wyróżnił elementy składowe tożsamości kulturowej:
dziedzictwo, wewnętrzne ustrukturowanie wyróżników i powszechni-
ków kulturowych w danej społeczności oraz kontekst zewnętrzny kon-
taktów z innymi kulturami. Ten sam autor traktował tożsamość jako
historycznie uwarunkowany proces, w którym za pomocą środków
kulturowych dana społeczność dąży do zachowania swojego istnienia
i równowagi biopsychicznej (Kwaśniewski 1990: 351–352).
Z tożsamością kulturową ściśle związana jest kategoria pojęciowa
kanonu kulturowego – dziedziczonej z pokolenia na pokolenie szcze-
gólnej części tradycji obowiązującej wszystkich członków danej spo-
łeczności: dzieł, postaci i powszechnie znanych zdarzeń (Szpociński
1991: 47). Język nie został wymieniony wprost wśród tych elementów,
ale ponieważ, zgodnie z przyjętymi we wstępie założeniami, jest on
jednym z faktów społecznych, nośnikiem i zewnętrznym wyznacz-
nikiem przynależności grupowej, a także stanowi istotny i przekazy-
wany między pokoleniami element kultury danej zbiorowości, należy
traktować go jako część kanonu kulturowego.
W kontekście znaczenia badań tożsamości kulturowej w społecz-
nościach dwujęzycznych należy zwrócić uwagę na obecność języka
wśród najważniejszych cech charakteryzujących grupę w definicjach
K.-H. Hillmanna oraz K. Olechnickiego i P. Załęckiego (por. Hill-
mann 2007: 431; Olechnicki, Załęcki 1998: 228). Powiązania języka
z etnosem wywodzą się z filozofii epoki romantyzmu, a ich głównym
źródłem była filozofia kultury i idea narodu według Johanna Gotfrie-
da Herdera. Idea języka jako najważniejszego, obok religii, składnika
tożsamości narodowej nie była również obca myśli społecznej później-
szych epok, choćby filozofom rosyjskim przełomu XIX i XX wieku
(Walicki 2004: 36). Halina Janaszek-Ivaničkova za Janem Kollarem
stwierdziła, że „najistotniejszym wyróżnikiem narodu jest język” (Ja-
naszek-Ivaničkova 2000: 77). Podobnie rolę języka postrzegał polski
etnolog Józef Obrębski. Analizując sytuację społeczną wieloetniczne-
go i wielojęzycznego Polesia, pisał on o znaczeniu języka – „instru-
Socjologia.indb 108 2013-11-29 07:26:35

mentu spoistości różnych grup etnicznych” i zakładał, że ze względu

na wysoki stopień korelacji czynników językowych i kulturowych ma-
teriał lingwistyczny stanowi ważny wskaźnik jedności bądź odrębno-
ści narodowo-etnicznej61 (Obrębski 2007: 239–241).
Język jako element tożsamości grupowej (kolektywnej, kulturo-
wej) odgrywa szczególną rolę we wspólnotach mniejszościowych,
które ze względu na kontakt z silniejszą społecznością mogą ulec asy-
milacji z dominującym otoczeniem (por. Šatava 2009: 33–34, 37–38).
Początkiem procesu zmiany kulturowej może być utrata któregoś
z wymienianych w poprzednich akapitach elementów tożsamości
wspólnotowej, choć braki mogą być przynajmniej częściowo równo-
ważone przez oddziaływanie pozostałych czynników, np. rezygnacja
z kultywowania niektórych tradycji i zastąpienie ich obyczajami oto-
czenia nie musi prowadzić do całkowitej asymilacji, jeśli członkowie
grupy zachowają poczucie odrębności oparte na różnicach wyznanio-
wych lub językowych. Należy pamiętać, że język jest nie tylko narzę-
dziem komunikacji, ale również socjalizacji i przekazywania wartości
kulturowych (kanonu kulturowego). Realizacja tych procesów przy
wykorzystaniu innego języka niż ojczysty jest bardzo trudna i może
spowodować, że kultura danej grupy będzie zachowana jedynie w for-
mie cząstkowej62 (por. Skuttnab-Kangas 1977: 193).
Język może być również wykorzystywany jako środek manifesta-
cji własnej tożsamości kulturowej. Otwarte posługiwanie się własnym
61
Jednocześnie Obrębski zdawał sobie sprawę, że mimo powszechnych powią-
zań języka z tożsamością etniczno-kulturową w niektórych przypadkach odrębności
etnicznej lub narodowościowej nie towarzyszy odrębność językowa (Obrębski 2007:
239–241). Taka sytuacja została zaobserwowana przez Adama Ustrzyckiego w pol-
skich wspólnotach na Ukrainie i Białorusi, których członkowie podzielają wspól-
ne wartości (m.in. wyznanie, świadomość pochodzenia), ale większość z nich na co
dzień mówi po ukraińsku lub białorusku (Ustrzycki 2008: 504–505).
62
Wyniki badań społeczności mniejszościowych i ich języków oraz kultur nie-
jednokrotnie pokazały, że każdy przypadek jest indywidualny – mimo występowania
pewnych prawidłowości i tendencji możemy stosunkowo łatwo wskazać wyjątki. Tak
jest choćby w wypadku polskich muzułmanów – Tatarów, którzy od dawna nie po-
sługują się językiem arabskim ani tureckim, ale udało im się zachować tożsamość
etniczną i wyznaniową oraz kulturową odrębność od otoczenia (zob. m.in. Radzi-
szewska 2009).
Socjologia.indb 109 2013-11-29 07:26:35

językiem, zwłaszcza w obcym otoczeniu, ułatwia definicję własnego

wizerunku przez członków grupy, a także przez ich otoczenie (Bo-
brownicka 2000: 36; Wysocki 2006: 193–194). Manifestacja przyna-
leżności etniczno-kulturowej w przypadku negatywnego nastawienia
otoczenia do danej grupy może wśród jej członków doprowadzić do
przeciwnej postawy – maskowania własnej odmienności. W takim
wypadku język jako jeden z wyznaczników niepożądanej tożsamości
będzie ukrywany.
2.5. Kategoria teoretyczna roli społecznej. Genderowe przyczyny

zróżnicowań językowych
Teoria ról społecznych w socjologii stanowi bezpośrednie nawiązanie

do pojęcia roli w teatrze i literaturze. Metafora roli, zgodnie z którą
członkowie grupy niczym aktorzy wykonujący polecenia reżysera mu-
szą spełniać społeczne oczekiwania wobec swoich zachowań, pojawiła
się w ramach interakcjonizmu społecznego (Turner 1985: 419–420).
Jednak socjologiczna teoria roli wychodzi poza wspomniane porówna-
nie. Jacek Szmatka zwrócił uwagę na dwa podstawowe poziomy roli.
Na pierwszym z nich – grupowym – rola postrzegana jest jako struktu-
ralnie narzucane nakazy w stosunku do jednostki (Szmatka 2007: 141).
Ten aspekt roli został uwzględniony m.in. przez Ralpha Lintona, który
określił rolę jako „postawy, wartości i zachowania, które społeczeń-
stwo przypisuje każdej osobie, posiadającej dany status” (Linton 2000:
98), a także przez K.-H. Hillmanna: „rola określa całościową sumę
praw i obowiązków uczestników interakcji” (Hillmann 2007: 756).
Natomiast drugi wymiar roli – indywidualny – odnosi się do sposo-
bu, w jaki jednostka postrzega swoją rolę, czyli do zinternalizowanych
przez nią elementów z poziomu pierwszego (Szmatka 2007: 141).
Rola społeczna ma określone cechy (atrybuty), które ze względu
na znaczenie dzielą się na: podstawowe, bez których nie jest możliwa
identyfikacja i odegranie danej roli, wystarczające, które nie są nie-
zbędne, ale ich brak zmienia znacząco charakter roli, i peryferyjne,
które nie mają większego wpływu na istotę roli i można je pominąć
Socjologia.indb 110 2013-11-29 07:26:36

2.5. Kategoria teoretyczna roli społecznej. Genderowe przyczyny... 111
(ibidem: 144). J. Szmatka podkreślał, że postrzeganie tej samej roli na

poziomie oczekiwań grupowych i na poziomie indywidualnym może
być odmienne. Na przykład, mimo niewielkich różnic w treści, rola
społeczna ucznia w formie narzuconej strukturalnie i zinternalizowa-
nej przez ucznia są skrajnie różne; cechy postrzegane przez nauczycie-
la jako podstawowe są z perspektywy ucznia traktowane jako peryfe-
ryjne (ibidem).
Określone zachowania językowe wpisują się w zestaw cech roli,
choć ich znaczenie może być różne – od podstawowego po peryferyj-
ne. Językowymi atrybutami roli są dostępne danej osobie style i re-
jestry (Platt, Platt 1975: 43–62). A. Piotrowski i M. Ziółkowski, ba-
zując na pracach Michaela Hallidaya i Johna Gumperza, zauważyli,
że „osobnik mówiący dysponuje ciągłą skalą rejestrów, którymi może
posługiwać się w zależności od sytuacji społecznej”, a selekcja wzo-
rów interakcji jest uzależniona od roli społecznej (Piotrowski, Ziół-
kowski 1976: 187). W związku z tym rola społeczna jednostki wpływa
na kształt i ewolucję jej idiolektu, a co za tym idzie – również poszcze-
gólnych elementów struktury języka, przede wszystkim w zakresie fo-
netyki, leksyki oraz składni (Joos 1968 [1959]: 186–190; Labov 1976;
Krysin 2003: 18). W ten sposób rola społeczna ma duże znaczenie dla
opisanych przez U. Weinreicha społeczno-kulturowych czynników
kształtujących interferencję. W poszczególnych sytuacjach komunika-
cyjnych dwujęzyczna jednostka dokonuje interpretacji swojej roli spo-
łecznej, co wpływa na dobór środków językowych. Na przykład żyjący
w bilingwalnej wspólnocie imigrantów nauczyciel języka ojczystego
tej grupy w związku ze społecznymi oczekiwaniami w stosunku do
pełnionej przez niego roli będzie przejawiał szczególną troskę o czy-
stość języka i brak obcych elementów w swoich wypowiedziach. Nale-
ży zauważyć, że obecność dwóch lub więcej kodów w idiolektach osób
funkcjonujących w warunkach bilingwizmu stwarza znacznie większy
potencjał dla powstawania tego typu zależności niż w wypadku grup
jednojęzycznych.
Życie na granicy dwóch kultur, a zwłaszcza uczestnictwo w wię-
cej niż jednym systemie tradycji i obyczajów dodatkowo komplikuje
układ ról społecznych w społeczeństwach wielojęzycznych i wielo-
Socjologia.indb 111 2013-11-29 07:26:36

kulturowych, tym bardziej że również w ramach jednej kultury każda

jednostka funkcjonuje w różnych układach odniesienia i przynależy do
więcej niż jednej zbiorowości. Dana osoba nawet w niewielkiej gru-
pie społecznej, jaką jest rodzina, może jednocześnie być żoną, matką,
córką i siostrą, a oprócz tego w innych układach także lekarką, sąsiad-
ką, koleżanką itd. W związku z tym należałoby dla każdej jednostki
rozpatrywać kilka ról lub traktować rolę społeczną jako układ złożo-
ny – tzw. zespół ról (Hillmann 2007: 760). W zależności od sytuacji
zespół ról może być prosty lub złożony. W prostym układzie liczba
ról i uczestników życia społecznego jest niewielka, a możliwe konfi-
guracje – powtarzalne i przewidywalne. Układ złożony jest rozbudo-
wany pod względem liczby ról i aktorów, możliwa jest też wymiana
pozycji, która utrudnia przewidywalność sytuacji i zwiększa liczbę po-
tencjalnych scenariuszy (por. Szmatka 2000: 325). W społecznościach
dwujęzycznych mogą występować obydwa typy zestawów ról. Pro-
ste zestawy ról będą charakterystyczne np. dla tradycyjnych wspólnot
mniejszościowych, zwłaszcza skupionych terytorialnie w środowisku
wiejskim, natomiast złożone – np. dla rozproszonych grup funkcjonu-
jących w heterogenicznym otoczeniu.
Jacek Szmatka zwrócił uwagę na dwa istotne elementy katego-
rii roli na poziomie strukturalnym (grupowym). Pierwszy z nich to
ułatwienia roli, czyli czynniki kulturowe, które sprawiają, że część
nakazów i wymagań związanych z rolą jest szczególnie łatwo rozpo-
znawana i egzekwowana przez grupę (idem 2007: 142). „Ułatwienie”
oznacza więc w tym wypadku łatwiejsze rozpoznanie społecznych
oczekiwań przez jednostkę. Drugi element roli w wymiarze grupowym
związany jest z jej dylematami lub kwestiami problematycznymi. Dy-
lematy roli znajdują się niejako na przeciwległym biegunie w stosunku
do ułatwień, ponieważ odnoszą się do niejasno sformułowanych i wie-
loznacznych wymogów, a także do tych, które są sprzeczne z inny-
mi nakazami roli (ibidem: 143). Wewnętrzne sprzeczności w ramach
jednej roli, niezgodność oczekiwań społecznych z indywidualnym po-
strzeganiem roli przez jednostkę, a także sprzeczne wymagania róż-
nych ról w ramach jednego zestawu mogą prowadzić do konfliktów
i napięć w zespole ról. Taki stan określany jest jako konflikt roli (Hill-
Socjologia.indb 112 2013-11-29 07:26:36

2.5. Kategoria teoretyczna roli społecznej. Genderowe przyczyny... 113
mann 2007: 758–759). Może on powstać np. u osoby godzącej życie

prywatne z zawodowym – zwiększenie liczby obowiązków w miejscu
pracy wynika z oczekiwań dyrekcji i kolegów wobec roli lojalnego
pracownika, ale powoduje ograniczenie czasu poświęcanego na obo-
wiązki domowe, co stoi w sprzeczności z wymaganiami rodziny wo-
bec ojca-męża lub matki-żony. W warunkach bilingwizmu i wielokul-
turowości potencjał dla zaistnienia konfliktu jest znacznie większy niż
w społecznościach jednorodnych, ponieważ oprócz powszechnych dy-
lematów ról jednostka funkcjonująca w różnych kulturach i sytuacjach
komunikacyjnych staje przed dodatkowymi wyborami, które mogą być
spowodowane m.in. odmiennymi systemami wartości. Przykładem do-
datkowych dylematów wynikających z dwukulturowości i dwujęzycz-
ności jednostki może być sytuacja członka grupy mniejszościowej,
który próbuje funkcjonować w grupie pracowniczej zdominowanej
przez przedstawicieli większości. W momencie odwołania do tradycji,
np. przy okazji świąt narodowych lub religijnych, będzie on stawać
przed wyborem pomiędzy rolą kolegi-współpracownika a rolą spad-
kobiercy obyczajowości własnej społeczności. Nawet jeśli otoczenie
nie jest wrogo nastawione do jego wspólnoty, wybór roli członka gru-
py mniejszościowej będzie skutkować marginalizacją społeczną danej
jednostki. Z kolei próba ukrycia własnej odmienności może nastręczać
trudności, ponieważ całkowite wyjście z roli „innego” nie zawsze jest
możliwe. Pewne nawyki z życia codziennego, w tym także zachowania
językowe, są trudne do wykorzenienia i mogą zdradzić jednostkę pra-
gnącą wtopić się w otoczenie. Należy jednak zauważyć, że dylematy
wspomnianej jednostki będą obejmowały również jej rolę w ramach
lokalnej wspólnoty, ponieważ ukrywanie roli przedstawiciela mniej-
szości poza domem często rzutuje na ogólną postawę wobec tejże
funkcji społecznej (por. Głuszkowski 2011a: 234–235).
W problematykę zróżnicowań językowych w zależności od spo-
łecznego podziału ról wpisują się dostrzegane przez wielu badaczy
różnice w języku mężczyzn i kobiet. Płeć została wskazana przez
U. Weinreicha jako jeden czynników różnicujących zachowania języ-
kowe poszczególnych członków bilingwalnej grupy. Odmienna postać
dwujęzyczności kobiecej i męskiej w wybranych społecznościach nie
Socjologia.indb 113 2013-11-29 07:26:36

była jednak spowodowana biologicznymi różnicami pomiędzy przed-

stawicielami obydwu płci, ale ich rolami społecznymi i podziałem za-
dań w danej zbiorowości (Weinreich 1963: 93–94). Kwiryna Handke,
która w pracy Socjologia języka poddała szczegółowej analizie różnice
w języku mężczyzn i kobiet, wskazywała na ich społeczno-kulturo-
wą genezę (Handke 2009: 134–135). Inne zasoby leksykalne, struk-
tura składniowa zdań, różnorodność stosowanych związków wyrazo-
wych, deminutywów, wulgaryzmów, sposób formułowania wniosków,
a także inne zróżnicowania języka o podłożu genderowym wynikają
z określonych społecznie ról przydzielanych kobietom i mężczyznom
(ibidem: 181–191).
Socjolingwistyczne analizy zróżnicowań językowych ze wzglę-
du na płeć wymagają wytypowania wśród zjawisk językowych kilku
zmiennych zależnych oraz skorelowania ich ze zmienną niezależną,
jaką jest płeć (Brouwer et al. 1979: 38–39). Na tej podstawie próbo-
wano wskazać, w jaki sposób różnice genderowe wpływają na od-
mienność zachowań obydwu płci w trakcie interakcji, np. na płynność
rozmowy, stosowanie różnego typu przerywników albo na stosunek
informacji zawartych w wypowiedzi do jej długości (m.in. Ervin 1962;
Brouwer et al. 1979; Hirschmann 1994).
W społecznościach dwujęzycznych związek społecznego podziału
ról mężczyzn i kobiet jest wyraźny, ale wyniki badań tych zależności
w różnych bilingwalnych wspólnotach wskazują przede wszystkim na
konieczność indywidualnego rozpatrywania każdej sytuacji. Na przy-
kład prowadzone przez Władysława Miodunkę badania dwujęzycz-
ności brazylijskiej Polonii wykazały, że przedstawiciele mniejszości
częściej używają rodzimego języka w rozmowach z matkami, podczas
gdy analogiczne analizy socjolingwistycznych aspektów kontaktu
prowansalskich i alzackich dialektów z francuskim językiem literac-
kim autorstwa Andrée Tabouret-Keller dały zgoła odmienne rezultaty,
ponieważ osobami rozmawiającymi z dziećmi w ojczystym dialekcie
okazali się przede wszystkim ojcowie (por. Miodunka 2003: 140–144;
Tabouret-Keller 1972: 371–372). Tezę mówiącą, że o większym przy-
wiązaniu przedstawicieli jednej z płci do określonego języka decydują
czynniki społeczno-ekonomiczne, np. miejsce i rodzaj wykonywanej
Socjologia.indb 114 2013-11-29 07:26:36

2.6. Teoria racjonalnego wyboru 115
pracy, funkcje w lokalnej społeczności, potwierdzają również inne ba-

dania (por. m.in. Gal 1978: 3–11; Heller 2006: 152–157 i in.; Jones,
Delyth 2009; Głuszkowski 2011: 123–124).
Określenie wpływu układu ról społecznych na bilingwalne zacho-
wania językowe i kształt interferencji wymaga skorelowania pogłębio-
nych badań społecznych z analizą faktów językowych. Równoległe
gromadzenie materiału językowego i socjologicznego jest trudne, ale
możliwe do zrealizowania, pod warunkiem ustalenia interdyscyplinar-
nego profilu badań już na etapie przygotowań metodologicznych63.
2.6. Teoria racjonalnego wyboru
Jednostki społeczne postrzegane są jako aktorzy również na grun-

cie innych koncepcji. Jedną z nich jest teoria racjonalnego wyboru,
obecna nie tylko w socjologii, ale i w innych naukach, np. ekonomii,
politologii, prawie, ale także etyce, przy czym przedstawiciele każdej
z wymienionych dyscyplin wykorzystują je na swój sposób (Lissowski
2002: 194). W ekonomii teoria ta jest wykorzystywana w analizach
sytuacji rynkowych przy założeniu, że istnieje „idealny rynek”, w ra-
mach którego decyzje podmiotów mają charakter racjonalny. Z kolei
na gruncie prawnym istotne jest stanowienie systemu praw w taki spo-
sób, aby przewidywane przez ustawodawców racjonalne zachowania
członków danej zbiorowości służyły dobru społecznemu (ibidem).
Niezależnie od dyscypliny, w której teoria racjonalnego wyboru
jest stosowana, ma ona służyć:
wyjaśnianiu i przewidywaniu działań aktorów społecznych, zarówno in-

dywidualnych, jak i zbiorowych, np. przedsiębiorstw, partii politycznych,
państw. Podstawowym założeniem jest racjonalność aktorów, którzy mają
określoną hierarchię preferencji i podejmują działania prowadzące w da-
63
Przykłady tego typu analiz zostaną omówione w rozdziałach poświęconych
praktycznemu zastosowaniu socjologii i pokrewnych jej dyscyplin w badaniach bi-
lingwizmu.
Socjologia.indb 115 2013-11-29 07:26:36

nych warunkach do optymalnych wyników: maksymalizacji korzyści

(użyteczności) lub minimalizacji kosztów. Racjonalny aktor wybiera spo-
śród możliwych sposobów postępowania taki, który – wedle posiadanej
przez niego wiedzy – najlepiej i najmniejszym nakładem kosztów dopro-
wadzi do danego celu, albo wybiera cele możliwe do osiągnięcia przy
pomocy środków, jakimi dysponuje (Jasińska-Kania 2006: 135).
Jeśli za aktorów życia społecznego uznajemy jednostki, ale i zbio-

rowości, które w swoich zachowaniach kierują się własnym dobrem,
musimy wziąć pod uwagę także sytuacje konfliktowe, kiedy korzy-
ści jednostki nie są pożądane przez wspólnotę lub dobro społeczności
oznacza działanie na niekorzyść jednostki. Potencjalne rozbieżności
na tym polu, określone przez Grzegorza Lissowskiego mianem para-
doksów społecznych, są jednym z poważniejszych problemów teorii
racjonalnego wyboru (Lissowski 2002: 194).
Modele racjonalnego wyboru nadają się do analizy zachowań ję-
zykowych w warunkach bilingwizmu zarówno na poziomie indywidu-
alnym, jak i grupowym. Podstawowym polem, na którym mogą one
mieć zastosowanie, jest problematyka wyboru języka w różnych sy-
tuacjach komunikacyjnych, m.in. w kontekście zjawiska przełączania
kodów, a także w charakterystyce socjologicznych uwarunkowań pro-
cesu zmiany językowej i zaniku języka mniejszości. Michael Hechter
i Satoshi Kanazawa, opisując zakresy wykorzystania teorii racjonalne-
go wyboru w socjologii, podawali przykłady analizy stosunków raso-
wych i etnicznych (Hechter, Kanazawa 2006: 176–178). Z pewnością
w wieloetnicznych, wielokulturowych i wielojęzycznych społeczeń-
stwach wybór języka np. w kontaktach imigrantów z autochtonami
ma społeczne konsekwencje, z których uczestnicy sytuacji komunika-
cyjnej zdają sobie sprawę. Niejednokrotnie dla osiągnięcia spodzie-
wanych korzyści przedstawiciele mniejszości rezygnują ze swojego
języka ojczystego nie tylko w komunikacji międzygrupowej, ale także
wewnątrzgrupowej, np. rozmawiając z dziećmi w języku większości,
aby ułatwić im funkcjonowanie w danym społeczeństwie. Podobne za-
chowania mogą prowadzić do całkowitego porzucenia języka mniej-
szości i jego zaniku.
Socjologia.indb 116 2013-11-29 07:26:36

2.7. Pojęcie dysonansu poznawczego. Zjawisko anomii 117
Analiza racjonalnych uwarunkowań zmiany językowej i wypiera-

nia języka mniejszości z kolejnych sfer tematycznych wymaga ujęcia
diachronicznego, ale modele racjonalnego wyboru mają zastosowanie
także w perspektywie synchronicznej – w badaniach przełączania ko-
dów. Często podczas jednej sytuacji komunikacyjnej do zmiany języka
wypowiedzi dochodzi kilkakrotnie. Wśród wielu przyczyn tego zjawi-
ska należy uwzględnić racjonalność zachowań uczestników konwersa-
cji, którzy przez wybór konkretnego kodu dążą do osiągnięcia swoich
celów64.
2.7. Pojęcie dysonansu poznawczego. Zjawisko anomii
Dla opisanych w podrozdziale 2.5. sytuacji konfliktowych charakte-

rystyczne jest zjawisko dysonansu poznawczego. Kategoria ta zosta-
ła wprowadzona do psychologii społecznej przez Leona Festingera
i odnosi się do sprzeczności wynikających z odmiennego postrzegania
przekonań, wyobrażeń i norm zachowań przez jednostkę i jej otocze-
nie (Hillmann 2007: 428). Elliot Aronson opisał dysonans poznawczy
jako:
stan napięcia, który występuje wtedy, gdy dana osoba posiada jednocze-
śnie dwa elementy poznawcze (idee, postawy, przekonania, opinie), które
są psychologicznie niezgodne ze sobą (Aronson 2006: 171).
Druga część jego definicji odnosi się do wzajemnej relacji elemen-

tów poznawczych, które „są w dysonansie, jeżeli wtedy, gdy rozpatruje
się tylko te dwa elementy, z jednego z nich wynika przeciwieństwo
drugiego” (ibidem). Ponieważ w związku z dysonansem poznawczym
jednostka odczuwa dyskomfort, stara się wykształcić mechanizmy
obronne, co jest możliwe na dwa sposoby. Pierwszy z nich polega na
redukcji lub likwidacji poczucia dysonansu przez pogodzenie sprzecz-
64
Bardziej szczegółowy opis oraz przykłady tego typu badań w lingwistyce
kontaktu zostaną przedstawione w rozdziale III.
Socjologia.indb 117 2013-11-29 07:26:36

nych elementów, natomiast drugi – na unikaniu sytuacji lub informacji,

które mogą spowodować lub nasilić niepożądany stan (Hillmann 2007:
428). Ilustrując proces redukcji dysonansu poznawczego, E. Aronson
przytoczył przykład osoby palącej papierosy i odczuwającej przy-
jemność z tego faktu. Usłyszawszy raport badań medycznych o dużej
zależności między paleniem a rakiem płuc i innymi chorobami, dana
osoba odczuwa dysonans między własną postawą a wiedzą naukową.
Możliwym wyjściem z nieprzyjemnej sytuacji jest rzucenie palenia,
deprecjonowanie wyników badań lub wyszukiwanie powszechnie zna-
nych i poważanych osób, które również palą. Dochodzi więc w tym
wypadku do odrzucenia jednego z czynników powodujących dyso-
nans, unikania sprzecznych informacji i odwołania do harmonijnej sy-
tuacji (Aronson 2006: 171–172).
W kontekście rozważań na temat zastosowania teorii z zakresu
psychologii społecznej i socjologii w analizie bilingwizmu istotne są
przede wszystkim mechanizmy powstawania dysonansu poznawczego
w warunkach wielojęzyczności i wielokulturowości. W heterogenicz-
nych społeczeństwach przedstawiciele poszczególnych wspólnot wy-
chowują się w określonym systemie wartości, który w wielu punktach
odbiega od wartości przyswajanych przez sąsiadujące z nimi grupy.
Szczególnie narażeni na rozbieżności pomiędzy elementami poznaw-
czymi są ludzie młodzi, zwłaszcza w krytycznym okresie dojrzewania
związanym z poszukiwaniem akceptacji wśród rówieśników, którzy
często pochodzą z innych grup społecznych i systemów kulturowych
(por. Parsons 1969: 182–183; Erikson 2004: 84–88). Dysonans po-
znawczy jest jeszcze bardziej widoczny w odniesieniu do młodych
przedstawicieli społeczności mniejszościowych, którzy stają nie tylko
przed problemem pogodzenia własnej kultury z inną, ale są narażeni na
brak akceptacji własnej odmienności ze strony dominującej większości
(por. Siegień-Matyjewicz 2007: 197–200). Człowiekowi dorosłemu,
który ma już ukształtowaną osobowość, o wiele łatwiej jest wybrnąć
z dysonansu poznawczego spowodowanego różnicami kulturowymi.
Dzięki silnemu zakorzenieniu we własnym systemie wartości dojrzała
jednostka jest w stanie zachować odpowiedni dystans wobec elemen-
tów obcej kultury.
Socjologia.indb 118 2013-11-29 07:26:36

2.7. Pojęcie dysonansu poznawczego. Zjawisko anomii 119
Powstawaniu dysonansu poznawczego sprzyja sytuacja anomii,

którą z perspektywy socjologicznej jako pierwszy opisał É. Durkheim
(por. Hillmann 2007: 29). Pojęcie anomii jest obecne w naukach spo-
łecznych do dnia dzisiejszego i określa „stan załamania podstawowych
wartości i norm społecznych, dający się opisać w kategoriach dezin-
tegracji, dezorganizacji, rozregulowania, chaosu, entropii” (Szafraniec
1998: 32).
Anomia ma wymiar zarówno strukturalny, w którym odnosi się
do obiektywnych stanów społeczeństwa, jak i indywidualny – subiek-
tywny stan świadomości jednostki (ibidem). Według Roberta Mertona,
jednego z najważniejszych teoretyków anomii, geneza tego zjawiska
na poziomie społecznym jest związana z niezgodnością dwóch ele-
mentów struktury społecznej. Pierwszym z nich są kulturowo zdeter-
minowane dążenia, które stanowią usankcjonowane społecznie cele
dla wszystkich członków społeczeństwa lub dla określonych grup.
Drugi istotny element struktury kulturowej to wyznaczone w systemie
obyczajów lub zasad instytucjonalnych dozwolone sposoby osiąga-
nia pożądanych społecznie wartości (Merton 1982: 196–197). W sy-
tuacjach stabilnych zachowana jest równowaga pomiędzy staraniami
o kulturowo wyznaczone cele z jednej strony a dostępnymi środkami
oraz normami określającymi dopuszczalne sposoby ich zastosowania
z drugiej strony. Natomiast zachwianie tej równowagi prowadzi do sta-
nu anomii oznaczającego brak norm i chaos elementów poznawczych
(por. ibidem: 197–199; Aronson 2006: 171).
Założenie, że anomia wywiera wpływ na zjawiska językowe w wa-
runkach dwujęzyczności, wynika bezpośrednio z teorii kontaktów ję-
zykowych U. Weinreicha. W Languages in contact pisał on o ważnej
funkcji języka jako narzędzia awansu społecznego (Weinreich 1963:
78–79). W kontekście rozważań teoretycznych na temat anomii język
jest jednym ze społecznie dostępnych środków do osiągnięcia kultu-
rowo wyznaczanych celów. Kiedy używanie języka L1 utrudnia jed-
nostce realizację jej zamierzeń, następuje zachwianie równowagi war-
tości i norm, prowadzące w efekcie do anomii. Należy podkreślić, że
o zaistnieniu sytuacji anomijnej decydują nie tylko obiektywne stany
braku społecznej równowagi, ale również subiektywne poczucie braku
Socjologia.indb 119 2013-11-29 07:26:36

stabilności, niewiara w możliwość realizacji celów życiowych i osią-

gnięcia czegokolwiek w chaotycznie funkcjonującym społeczeństwie,
a także poczucie bezsensu oraz przekonanie o braku wsparcia ze strony
przyjaciół i państwa w sytuacji kryzysowej (Merton 1982: 227). Jeśli
więc imigrant ma wrażenie, że jego bagaż kulturowy i kompetencje
językowe nie pozwalają mu na osiągnięcie wymarzonych celów, np.
określonego stanowiska w pracy i pozycji społecznej, będzie on nara-
żony na doświadczenie stanu anomii. Ponieważ jest to sytuacja zwią-
zana z dyskomfortem, jednostka próbuje zastosować środki zaradcze
mające na celu zmianę jej położenia. Istnieje pięć typów przystosowa-
nia do niestabilnej sytuacji w zależności od sposobu, w jaki jednostka
odnosi się do celów kulturowych oraz przyjętych społecznie środków
ich realizacji:
a) konformizm – akceptacja zarówno celów, jak i środków;
b) innowacja – akceptacja celów, ale odrzucenie środków (dąże-
nie do ogólnie przyjętych celów przy użyciu nowych środków);
c) rytualizm – odrzucenie celów przy jednoczesnej akceptacji
utartych środków dążenia do nich (skupienie się na zinstytucjo-
nalizowanych formach zachowań bez określonego celu);
d) wycofanie – odrzucenie zarówno celów, jak i środków (brak
zaangażowania w życie danej społeczności);
e) bunt – odrzucenie utartych celów oraz środków i zastąpienie
ich nowymi (Merton 1982: 203–220).
Robert Merton zwrócił szczególną uwagę na ostatni typ zachowań,
który jego zdaniem stanowi fazę przejściową między starym systemem
kulturowym a zinstytucjonalizowaniem nowych celów oraz metod ma-
jących zapoczątkować nowy układ wartości i norm (ibidem: 203–204,
218–220). Szczególnym przykładem buntu jako reakcji na niespójny
system społeczny i wywołane przez niego konflikty osobowości jest
wybór tzw. tożsamości negatywnej, czyli tych ról i identyfikacji, które
na kolejnych etapach rozwoju osobowości przedstawiano danej jedno-
stce jako najbardziej niepożądane i niewłaściwe (por. Erikson 2004:
128). Tego typu zachowania w warunkach dwujęzyczności i dwukul-
turowości prowadzą do zmiany kulturowej i językowej połączonych
z deprecjonowaniem rodzimego (wyjściowego) systemu kulturowego.
Socjologia.indb 120 2013-11-29 07:26:36

2.8. Teorie zmiany społecznej a dwujęzyczność 121
Ponieważ stan anomii wiąże się z różnymi formami niestabilności

społecznej oraz brakiem równowagi w systemie kulturowym, należało-
by zwrócić uwagę na czynniki sprzyjające destabilizacji. Według Ral-
pha Lintona w tradycyjnych, elementarnych społecznościach rzadko
dochodzi do dezintegracji systemu kulturowego. Jej źródłem najczę-
ściej jest potrzeba reorganizacji struktury społecznej i dostosowania
jej do gwałtownych zmian rzeczywistości (Linton 2000: 103). W wy-
padku grup dwujęzycznych jest to szczególnie widoczne w społecz-
nościach mniejszościowych o tradycyjnym systemie wartości, które
nieoczekiwanie dla nich samych zmuszone są odnaleźć się w nowych
warunkach społecznych. Do nieoczekiwanych przekształceń warun-
ków społeczno-ekonomicznych dochodzi w wyniku zmiany społecz-
nej, które to zjawisko zostanie omówione w następnym podrozdziale.
2.8. Teorie zmiany społecznej a dwujęzyczność
Choć funkcjonowanie każdej społeczności wiąże się z bardziej lub

mniej intensywną ewolucją, nie wszystkie przeobrażenia mogą zo-
stać scharakteryzowane jako zmiana społeczna. Istnieją różne sposoby
określania tego zjawiska, ale w ramach ogólnie przyjętych definicji
występuje konsensus co do najważniejszych cech zmiany społecznej.
Hillmann definiuje ten proces jako:
ogólne i kompleksowe przekształcenia, których istota polega na zmianie

jakościowych oraz ilościowych stosunków i zależności pomiędzy mate-
rialnymi i normatywno-duchowymi uwarunkowaniami, elementami i si-
łami oddziałującymi w ramach społeczeństwa, kręgu kulturowego lub
nawet w skali ogólnoświatowej (Hillmann 2007: 953).
Podobny punkt widzenia prezentował polski analityk zmiany spo-

łecznej Piotr Sztompka, który charakteryzował to zjawisko nie jako
ewolucyjne i stopniowe przekształcenia systemu kulturowego, ale jako
zauważalną transformację obejmującą jednocześnie wiele elementów
danej struktury społecznej, które to przeobrażenia dokonują się pod
Socjologia.indb 121 2013-11-29 07:26:36

wpływem nowo zaistniałych procesów lub wydarzeń (por. Sztompka

2000: 17–20). Zwracał on również uwagę na różny charakter zmian,
zarówno postępowy, jak i regresywny (ibidem: 17).
Geneza zmiany społecznej według Lintona jest związana z za-
kłóceniem układu ról społecznych w ramach spójnego systemu kul-
turowego. Konieczność reorganizacji struktury społecznej w celu do-
stosowania jej do nowych warunków ekonomicznych, technicznych,
zwiększonej mobilności prowadzi do przekształcenia systemu, który
istniał do momentu zmiany (por. Linton 2000: 103). Między innymi
dlatego we współczesnych społeczeństwach najczęstszymi przyczy-
nami zmiany społecznej są takie procesy jak postęp techniczny, in-
dustrializacja, urbanizacja, globalizacja oraz transformacje systemu
politycznego (m.in. Azimow et al. 1977; Toffler 1997; Sztompka 2000;
Głuszkowski 2011a: 260).
Problem zmiany społecznej może dotyczyć każdej społeczności
dwujęzycznej, jednak szczególny potencjał dla intensywnych prze-
kształceń przedstawiają grupy znajdujące się w sytuacji kontaktu z sil-
niejszymi i bardziej zaawansowanymi pod względem cywilizacyjnym
społeczeństwami. Do opisu tego typu sytuacji nadaje się koncepcja
Alvina Tofflera, który w rozwoju ludzkości wyróżnił trzy kluczowe mo-
menty – „fale” przynoszące nowy porządek społeczny. W kontekście
analizy zdecydowanej większości współczesnych społeczeństw naj-
mniej istotne będzie nadejście pierwszej fali, które dokonało się przed
kilkoma tysiącami lat, przynosząc rewolucję rolniczą – przejście od ko-
czowniczego do osiadłego trybu życia i rozpoczęcie uprawy roli. Druga
fala wiązała się z przejściem od opartych na więzi wspólnotowej i utar-
tej od wieków hierarchii pokoleniowej społeczności tradycyjnych do
otwartych nowoczesnych społeczeństw przemysłowych, co spowodo-
wało całkowitą przebudowę systemów wartości (Toffler 1997: 68–69).
Skierowanie dynamiki awansu społecznego na zewnątrz wspólnoty
przy tego typu zmianie społecznej prowadzi do pomniejszenia roli tra-
dycji, wartości wewnątrzgrupowych oraz prestiżu najstarszych człon-
ków wspólnoty (ibidem). Przemiany cywilizacyjne zmuszają przedsta-
wicieli tradycyjnych niewielkich społeczności do przystosowania się
do nowych reguł. Ponieważ nieumiejętność funkcjonowania w zmie-
Socjologia.indb 122 2013-11-29 07:26:36

2.8. Teorie zmiany społecznej a dwujęzyczność 123
niającym się świecie skazuje jednostkę lub grupę na marginalizację,

przedstawiciele mniejszości etnokulturowych i językowych stają przed
koniecznością przyswojenia norm kulturowych oraz języka otocze-
nia. Nicole Dołowy-Rybińska podkreślała, że zmiany cywilizacyjne,
a zwłaszcza rozwój nowych mediów odrywają języki mniejszościowe
od ich bazy kulturowej (Dołowy-Rybińska 2011: 529). Jednocześnie
zauważyła ona, że nowoczesne transformacje i globalizacja nie muszą
prowadzić do zaniku kultur mniejszościowych i ich języków, a sposób,
w jaki zareagują one na zmianę społeczną, jest uzależniony zarówno
od ich działalności, jak i od decyzji władz państwowych (por. ibidem:
536, 546–562).
Kolejna opisana przez A. Tofflera zmiana stanowi w dużej mierze
przeciwieństwo rewolucji przemysłowo-globalizacyjnej z jej masowo-
ścią i unifikacją. Postindustrialna trzecia fala pojawia się w warunkach
zaawansowanej epoki industrialnej i przesycenia jej osiągnięciami. Po-
lega ona na zwrocie w stronę unikalności (ibidem: 282–285). Podobne
procesy dają często impuls do zachowania lub rewitalizacji systemów
kulturowych bądź tych ich elementów, które w masowej ekonomii ryn-
kowej nie miałyby racji bytu. Przykładem takich zachowań są m.in.
przejawy zainteresowania własnymi korzeniami ze strony młodych lu-
dzi wywodzących się z tradycyjnych społeczności mniejszościowych,
ale na co dzień żyjących w oderwaniu od kultury, religii i języka przod-
ków. W poszukiwaniu unikalności ludzie zmęczeni nowoczesnością
mogą np. uczyć się języka, którym posługiwali się ich dziadkowie. Na
gruncie instytucjonalnym przykładem działań wpisujących się w po-
nowoczesną trzecią falę jest polityka regionalna Unii Europejskiej i re-
witalizacja społeczności lokalnych oraz ich języków (por. m.in. Misiak
2006: 128–130; ECMRL).
Ze względu na kompleksowy charakter zmiany społecznej jej za-
kres obejmuje język jako jeden z elementów systemu kulturowego.
Rozważania teoretyczne na temat wzajemnych powiązań zmiany języ-
kowej i bilingwizmu powinny zostać poprzedzone dokładnym określe-
niem przedmiotu analizy. Ponieważ dotyczy ona zmiany, a więc stanu
dynamicznego, należy zastanowić się, jakiego rodzaju przekształce-
nia mogą dokonywać się w związku z dwujęzycznością, czyli w jaki
Socjologia.indb 123 2013-11-29 07:26:36

sposób zmiana społeczna będzie kształtować bilingwizm. Możliwe są

trzy podstawowe konfiguracje. Pierwszy typ tych sytuacji to proces
wchodzenia jednojęzycznych społeczności w stan bilingwizmu. W od-
niesieniu do nich istotna będzie odpowiedź na pytanie, w jaki spo-
sób przekształcenia systemu politycznego lub konflikt zbrojny mogą
sprawić, że dana grupa odczuje potrzebę opanowania drugiego języka.
W ramach drugiego typu rozważania będą dotyczyć warunków spo-
łecznych, które skłaniają dwujęzyczne wspólnoty do porzucenia jed-
nego z używanych przez nie kodów, np. w związku z całkowitą nie-
użytecznością jednego z nich w nowych warunkach ekonomicznych.
Trzeci typ wpływu przekształceń społecznych na dwujęzyczność to
wpływ przeobrażeń systemu kulturowego na zmiany w ramach oby-
dwu języków używanych przez określoną bilingwalną wspólnotę.
Przykładem takiej sytuacji może być wpływ rewolucji przemysłowej
na zakres funkcjonalny języków w warunkach dyglosji i gwałtowny
wzrost roli społecznej oraz prestiżu kodu używanego w sferze tech-
nicznej, co w dalszej kolejności znajduje odzwierciedlenie w ogólnej
sumie interferencji w obydwu językach.
Wymienionych powyżej typów wpływu zmiany społecznej na
bilingwizm można się dopatrzeć już w sytuacjach opisanych przez
U. Weinreicha. Przejście od dwu- do jednojęzyczności w wyniku
ewoluujących warunków społecznych to nic innego, jak ostatnia faza
zmiany językowej (por. Weinreich 1963: 106–110). Przegląd licznych
opracowań65 na temat zmiany i śmierci języków pozwolił Jeffreyowi
Holdemanowi na dokonanie ekscerpcji zespołu najważniejszych uwa-
runkowań tych procesów. Znaczna część tych czynników wiąże się
z przekształceniami systemu społeczno-kulturowego danej grupy, jak
np. znaczący spadek prestiżu zanikającego języka lub wypieranie go ze
sfery rodzinnej, sąsiedzkiej i religijnej, w których wcześniej był pod-
stawowym kodem komunikacyjnym (por. Holdeman 2002: 14–15).
Z kolei proces przebiegający w odwrotnym kierunku, czyli przej-
ście od jedno- do dwujęzyczności, a także przekształcenia samego bi-
Jeffrey Holdeman opierał się na pracach takich autorów jak m.in. Hans-Jür-
65
gen Sasse, Norman Denison, Wolfgang Dressler i Ruth Wodak-Leodolter.
Socjologia.indb 124 2013-11-29 07:26:36

2.9. Kod ograniczony i rozwinięty 125
lingwizmu związane są z problematyką stosunkowo szeroko opisywa-

ną w Languages in contact – wzajemnych relacji systemu kulturowego
i językowego. Wychodząc z założenia, że język jest nieodłącznym
składnikiem kultury, należy stwierdzić, że w ten sam sposób, w jaki
zmiana kulturowa zmusza daną społeczność do przewartościowania
jej systemu norm i wartości oraz układu ról, wymagane jest również
przystosowanie do nowej sytuacji systemu komunikacyjnego (Głusz-
kowski 2011a: 259). Przykładem takiej sytuacji może być zmiana spo-
łeczna wywołana innowacjami kulturowymi. Pociąga za sobą inno-
wacje językowe, m.in. pod postacią kalk i zapożyczeń, które mają na
celu adaptację systemu językowego do zmieniającej się rzeczywistości
i nowych warunków społecznych (por. Weinreich 1963: 92).
2.9. Kod ograniczony i rozwinięty
Koncepcja kodu ograniczonego i rozwiniętego Basile’a Bernsteina

jest jedną z najpopularniejszych teorii dwudziestowiecznej socjologii
języka i socjolingwistyki. Badania angielskiego socjologa stanowią
jaskrawy przykład zastosowania metodologii nauk społecznych oraz
wiedzy z zakresu lingwistyki do wyjaśnienia zjawiska znajdującego
się na pograniczu zainteresowania tych dyscyplin. Geneza tych rozwa-
żań i perspektywa prowadzonej przez B. Bernsteina analizy była jed-
nak socjologiczna, co w znacznym stopniu odbiło się na kształcie jego
wniosków i charakterze wyrosłej na ich podstawie koncepcji. Punkt
wyjścia do zainteresowania różnicami językowymi w kontekście spo-
łecznym stanowiła sytuacja w angielskim szkolnictwie publicznym
oraz problemy z nauką występujące u niektórych uczniów już od naj-
młodszych lat. Ponieważ gorsze wyniki w nauce występowały głównie
wśród dzieci wywodzących się z rodzin robotniczych, fakt ten stał się
przyczyną do wysunięcia hipotezy o powiązaniu pochodzenia klaso-
wego z językowym zróżnicowaniem społeczeństwa, w ramach które-
go funkcjonuje język formalny (formal language) i publiczny (public
language). System szkolny faworyzuje uczniów posługujących się ję-
zykiem formalnym, typowym dla klasy średniej, podczas gdy przed-
Socjologia.indb 125 2013-11-29 07:26:36

stawiciele klas niższych (w badaniach B. Bernsteina były to dzieci

z rodzin robotników), którzy są przyzwyczajeni do języka publiczne-
go, w procesie edukacji napotykają na dodatkową barierę – językową
(Piotrowski, Ziółkowski 1976: 305–306).
Podstawowe założenia teorii Bernsteina jednoznacznie świadczą
o jej powiązaniach z nurtem socjologii zaangażowanej, zainteresowa-
nej wykrywaniem nieprawidłowości życia społecznego i wykazywa-
niem sposobów likwidacji nierówności. Nie jest to podejście nowe;
w płaszczyźnie teoretycznej postulaty badań społecznych prowadzo-
nych z perspektywy grup słabych i dyskryminowanych, wyrosłe na
gruncie marksizmu, wysuwali przede wszystkim przedstawiciele szko-
ły frankfurckiej, m.in. Max Horkheimer i Teodor W. Adorno (por. Hill-
mann 2007: 239–240).
Teoria Bernsteina z pewnością stanowi istotny wkład w socjolo-
giczne badania problematyki niejednakowych szans edukacyjnych,
ale w kontekście rozważań na temat wykorzystania socjologii w ling-
wistyce kontaktu interesująca jest przede wszystkim językoznawcza
strona koncepcji kodów. Powiązania między sytuacją społeczną kla-
sy średniej i robotniczej a ich zachowaniami językowymi są wyraź-
ne. Racjonalna, instrumentalna postawa przedstawicieli klasy średniej
wobec rzeczywistości – przedmiotów, zdarzeń, stosunków społecz-
nych, znajduje odbicie w uniwersalizmie ich języka, podczas gdy niż-
sze warstwy społeczne orientują się przede wszystkim na konkretną
treść, przez co używany przez nie kod cechuje partykularyzm i ni-
ska elastyczność (Bernstein 1980: 102–103; Piotrowski, Ziółkowski
1976: 309). Przedstawiona przez B. Bernsteina charakterystyka języka
każdej z klas w jednym wymiarze odnosi się do społecznych funkcji
obydwu kodów, w drugim – do ich cech strukturalnych. W ujęciu so-
cjologicznym język klasy średniej nie jest ściśle związany z określoną
strukturą lub podkulturą, a w przekazie istotna jest informacja. Z kolei
w kodzie używanym przez przedstawicieli klas niższych od komunika-
tu ważniejsza jest osoba nadawcy i jego cechy, które uprawomocniają
przekaz (Bernstein 1972: 105–108; Bokszański et al. 1977: 114–117).
B. Bernstein wskazał również cechy strukturalne typowe dla języka
klasy średniej bazującego na kodzie rozwiniętym (elaborated code),
Socjologia.indb 126 2013-11-29 07:26:36

który charakteryzuje się różnorodnością uporządkowanych konstrukcji

syntaktycznych, bogactwem leksykalnym, wielością określeń w posta-
ci przymiotników i przysłówków, częstym użyciem skomplikowanych
konstrukcji zdaniowych, m.in. zdań złożonych przy wykorzystaniu
szerokiego repertuaru spójników. W wypowiedziach zbudowanych na
bazie kodu rozwiniętego informacje przekazywane są w sposób ekspli-
cytny, w logicznym porządku słów (Bokszański et al. 1977: 113–114;
Bernstein 1980: 100–102).
Główne cechy kodu ograniczonego (restricted code) stanowiącego
podstawę dla języka publicznego dominującego w klasach niższych to:
ubogie zasoby leksykalne, niska różnorodność i prostota konstrukcji
syntaktycznych (rzadko spotykane zdania złożone i spójne ciągi zda-
niowe) przy jednoczesnym ubóstwie stosowanych spójników, ograni-
czone i schematyczne użycie przysłówków i przymiotników, polecenia
wydawane w postaci krótkich rozkazów bez argumentacji (Bokszański
et al. 1977: 110–113). Ze względu na swoje zasoby strukturalne kod
ograniczony jest przewidywalny pod względem syntaktycznym i lek-
sykalnym (Bernstein 1980: 96–100).
Swoją koncepcję B. Bernstein uzasadniał z perspektywy socjolo-
gicznej. Różnice w kodach komunikacyjnych jego zdaniem są uzależ-
nione od charakteru wykonywanej pracy. Brak wyraźnego zróżnicowa-
nia pomiędzy jednostkami i czynności zawodowe robotników sprawiają,
że sytuacja kontaktu w tej grupie jest w dużej mierze zrytualizowana
i z góry określona, co nie sprzyja wypracowywaniu struktury kodu roz-
winiętego. Wypowiedzi są zakorzenione w stałym kontekście powta-
rzających się sytuacji (Bernstein 1980: 96–100; Bokszański et al. 1977:
113–114). Kompetencje językowe są dziedziczone – jeśli rodzice nie zo-
rientują dziecka na kanał werbalny i umiejętność oderwania przekazu od
kontekstu, będzie ono już na starcie swojej edukacji w tyle za rówieśni-
kami posługującymi się preferowanym przez szkołę kodem rozwiniętym
(Bernstein 1980: 105–108; Bokszański et al. 1977: 114–117).
Na tym tle językowa charakterystyka pełni jedynie funkcję ele-
mentu uzupełniającego socjolingwistyczną teorię B. Bernsteina. Zwa-
żywszy na to, że lingwistyczne kryteria wyróżnienia obydwu kodów
mają charakter ogólny, można by powątpiewać w przydatność bądź co
Socjologia.indb 127 2013-11-29 07:26:36

bądź socjologicznej koncepcji w badaniach bilingwizmu. W analizach

kontaktu językowego oraz zjawisk językowych w warunkach dwuję-
zyczności socjalny aspekt teorii B. Bernsteina ma znaczenie drugo-
rzędne, tym bardziej że jego badania były prowadzone w określonym
czasie i warunkach społecznych66. Godne uwagi jest natomiast zało-
żenie o funkcjonalnym współistnieniu kodów, które wynika bezpo-
średnio z opisywanych sytuacji. Otóż kod rozwinięty nie jest jedynym
kodem używanym przez przedstawicieli klasy średniej. W wielu sy-
tuacjach codziennego życia uniwersalizm i bogactwo strukturalne nie
mają większego znaczenia, podczas gdy istotna jest szybkość przeka-
zu. Ilość i złożoność środków werbalnych mogą wówczas zostać ogra-
niczone dzięki zawartości informacji kontekstowej. Przedstawiciele
klasy średniej opanowują obydwa kody. Znajomość kodu rozwiniętego
nie pozbawia ich umiejętności posługiwania się wariantem ograniczo-
nym. Ich przewaga nad osobami, które socjalizację językową przeszły
w innym środowisku, polega na możliwości wyboru kodu w zależno-
ści od okoliczności. W sytuacjach nieformalnych, np. podczas zabawy
lub kontaktów w grupie koleżeńskiej, bardziej funkcjonalny jest kod
ograniczony, jednak w wypadku rozmowy oficjalnej istnieje możli-
wość „przełączenia się” na kod rozwinięty. Wychowanie w niższych
klasach wiąże się z przyswojeniem tylko jednego, ograniczonego kodu
(por. Bernstein 1980: 102–103, 114).
Teoria kodów komunikacyjnych, traktowana jako uniwersalna
koncepcja wyabstrahowana z sytuacji angielskiego szkolnictwa w trze-
cim ćwierćwieczu XX w., może stanowić wartościowe uzupełnienie
metodologii badań dwujęzyczności, zwłaszcza przy uwzględnieniu
możliwości zamiennego stosowania kodu rozwiniętego i ograniczone-
go w różnych sytuacjach komunikacyjnych. Szczególnie interesująco
przedstawia się zestawienie wspomnianej koncepcji z teorią dyglosji.
Język używany przez bilingwalną jednostkę w sferze rodzinnej i są-
66
W angielskim społeczeństwie końca lat 60. XX w. istniał wyraźny podział na
klasę robotniczą – osoby zatrudnione w fabrykach i kopalniach, zamieszkujące osie-
dla robotnicze, oraz klasę średnią – urzędników, nauczycieli i innych przedstawicieli
inteligencji. Trudno byłoby znaleźć dokładne analogie pomiędzy tym stanem a np.
sytuacją społeczną Polski w XXI w.
Socjologia.indb 128 2013-11-29 07:26:36

siedzkiej, a więc w sytuacji, w której wszyscy uczestnicy komunika-

cji doskonale znają kontekst przekazu, będzie funkcjonował przede
wszystkim w postaci kodu ograniczonego. Zakres jego użycia nie musi
jednak oznaczać, że poziom kodu rozwiniętego w tym języku nie jest
dostępny dla danej jednostki lub grupy. Natomiast podstawowym ko-
dem dla języka funkcjonującego w sferze oficjalnej, w kontaktach na
zewnątrz wspólnoty, będzie kod rozwinięty (Głuszkowski 2011a: 54).
Wspomniany stan będzie szczególnie wyraźny w dwujęzyczno-
ści powstałej w wyniku kontaktu gwary należącej do systemu języka
L1 oraz języka literackiego L2, która to sytuacja jest spotykana w wie-
lu społecznościach (por. m.in. Engelking 2006: 29–33; Jankowiak
2009: 67–77; Paśko 2011: 114–116). W układzie L1–L2 komunikacja
w gwarze L1 oparta jest na kodzie ograniczonym, podczas gdy język
formalny L2 – na kodzie rozwiniętym. Proponowane podejście nie stoi
w sprzeczności z rozumieniem kategorii pojęciowej gwary przedsta-
wionym w Encyklopedii językoznawstwa ogólnego oraz Encyklopedii
Powszechnej PWN, gdzie została ona określona jako kod przekazywa-
ny między pokoleniami, o ograniczonym zasięgu terytorialnym, przede
wszystkim wiejskim charakterze i szczególnych cechach fonetycznych,
morfologicznych, składniowych i leksykalnych, które odróżniają daną
gwarę od innych gwar i standardowego wariantu języka (PWN 1996a:
671; Polański 2003b: 232). Z kolei Aleksander Wilkoń obok gwary-
-języka folkloru wyodrębnił inny jej podsystem – język potoczny, czyli
kod używany na co dzień, w kontaktach nieoficjalnych, o charakterze
indywidualnym i lokalnym, podczas rozmów na tematy ogólnodostęp-
ne dla wszystkich członków danej grupy (Wilkoń 1987: 57–59).
Przytoczone definicje dają podstawę do stwierdzenia wyraźnych
funkcjonalnych podobieństw pomiędzy gwarą i kodem ograniczonym,
który również używany jest podczas komunikacji w ograniczonej te-
rytorialnie grupie do rozmów na powtarzające się tematy dobrze zna-
ne członkom danej społeczności. W wielu sytuacjach kontaktu gwary
(L1) i wariantu literackiego (L2) gwarze będą przyporządkowane funk-
cje potoczne, a językowi literackiemu – oficjalne67 (por. Głuszkowski
67
Możliwe są również sytuacje, w których w wyniku działania czynników spo-
Socjologia.indb 129 2013-11-29 07:26:36

2009b: 121–123). Zatem analiza dyglosji powinna uwzględniać ewen-

tualną predestynację jednego z systemów do roli kodu ograniczonego,
co wpływa na ograniczenia jego zastosowania w niektórych sferach
tematycznych, a tym samym determinuje zachowania językowe osób
i grup dwujęzycznych (Głuszkowski 2011a: 55).
2.10. Symboliczne znaczenie języka. Koncepcja przemocy

symbolicznej Pierre’a Bourdieu i Jean-Claude’a Passerona
Symboliczne znaczenie języka było podkreślane przez wielu badaczy

zajmujących się współzależnością języka i kultury w różnych warun-
kach społecznych. Najczęściej kwestia ta była poruszana w odniesieniu
do narodotwórczej roli języka i jego funkcji nośnika tradycji i kultury.
Język jest również znacznikiem społecznym, wyróżniającym zbioro-
wość posługującą się nim spośród reszty społeczeństwa, przy czym
posiadanie własnego rozwiniętego języka podnosi wewnętrzny i ze-
wnętrzny prestiż danej grupy (m.in. Weinreich 1963: 99–103; Skutt-
nab-Kangas 1977: 193; Czykwin, Misiejuk 1998: 21; Kuniński 2000:
14–17; Dziewierski 2004: 305). Charakterystyka mechanizmów kształ-
tujących przestrzeń symboliczną w bilingwalnej społeczności oraz jej
symbolicznych relacji z otoczeniem wydaje się istotna w kontekście
analizy wpływu czynników o naturze socjologicznej na zachowania
językowe i strukturę języka.
Problematyka społecznej transmisji wartości symbolicznych zo-
stała dostrzeżona przez Pierre’a Bourdieu i Jean-Claude’a Passerona.
Punktem wyjścia do ich rozważań, podobnie jak w wypadku kodów ko-
munikacyjnych B. Bernsteina oraz teorii T. Parsonsa, był system eduka-
cyjny i zachodzące w nim procesy. Przekonanie P. Bourdieu i J.-C. Pas-
serona o autorytarnej pozycji nauczycieli względem uczniów i ich roli
w socjalizacji wtórnej łączy ich teorię z założeniami T. Parsonsa, na-
łeczno-kulturowych, np. silnej lojalności językowej w połączeniu z wysoką ogólną

sprawnością językową jednostki, dana osoba będzie posługiwać się obydwoma swo-
imi językami, w tym także gwarą, w zakresie obydwu kodów – ograniczonego i roz-
winiętego (por. m.in. Głuszkowski 2010b: 164–165).
Socjologia.indb 130 2013-11-29 07:26:36

2.10. Symboliczne znaczenie języka. Koncepcja przemocy symbolicznej... 131
tomiast do koncepcji B. Bernsteina odwoływali się oni bezpośrednio,

nawiązując do twierdzenia na temat preferowania przez system na-
uczania tylko kodu rozwiniętego (por. Parsons 1969: 185; Piotrowski,
Ziółkowski 1976: 306; Bourdieu, Passeron 1990: 64, 172–180).
Zasadniczą rolę w koncepcji P. Bourdieu i J.-C. Passerona odgry-
wa zespół następujących pojęć: działanie pedagogiczne, autorytet pe-
dagogiczny i szkolny, system nauczania, przemoc symboliczna oraz
habitus. Według ich założeń dominacja i władza w społeczeństwie
opierają się nie tylko na jawnym organizowaniu życia członków da-
nej zbiorowości, ale również na narzucaniu im określonych znaczeń
i symboli. Proces ten odbywa się w drodze działań pedagogicznych,
które „stanowią obiektywnie symboliczną przemoc jako narzucenie
przez arbitralną władzę arbitralności kulturowej” (Bourdieu, Passeron
1990: 60–61). System nauczania cechuje arbitralna moc narzucania
zawarta w ukrytym autorytecie pedagogicznym, uprawomocniającym
kreowaną przez niego przestrzeń symboliczną jako jedyną dopusz-
czalną i oczywistą (ibidem: 71). Instytucje edukacyjne legitymizują
swoją pozycję także przy pomocy jawnego autorytetu specjalistów
(uczonych). W ten sposób szkoła reprezentuje wiedzę i władzę całego
systemu kulturowego68 (ibidem: 123–124). Celem systemu nauczania
jest wykształcenie określonego „habitusu”, który to termin w ujęciu
P. Bourdieu i J.-C. Passerona oznacza kształtowany w pracy pedago-
gicznej „system schematów percepcji, myślenia, oceniania i działania”
zgodny z kulturą grupy lub klasy społecznej, której interesy reprezen-
tuje system nauczania (ibidem: 93–94).
Spojrzenie na rzeczywistość społeczną przez pryzmat koncepcji
przemocy symbolicznej pomaga zrozumieć mechanizmy determinują-
ce relacje między grupą dominującą a mniejszością, które często wy-
stępują w warunkach bilingwizmu. Nawet w wypadku braku otwartych
przejawów dyskryminacji społeczności mniejszościowych, jak np. in-
stytucjonalne prześladowanie religii, kultury czy języka, zbiorowości
dominujące na ogół dążą do narzucenia swojego systemu wartości
68
Problematyka wzajemnych relacji władzy i wiedzy była przedmiotem szcze-
gółowej analizy w pracach Michela Foucaulta (m.in. Foucault 1998; 2002).
Socjologia.indb 131 2013-11-29 07:26:36

i norm oraz kanonu kulturowego słabszym grupom (Skuttnab-Kangas

1977: 193–194). System szkolnictwa jest najjaskrawszym, ale nie je-
dynym przykładem przemocy symbolicznej. Definicja działania peda-
gogicznego w ujęciu P. Bourdieu i J.-C. Passerona dopuszcza również
inne niż proces edukacji formy społecznego oddziaływania służące re-
produkcji systemu kulturowego. W zakresie rozpowszechniania war-
tości i norm w postaci określonych symboli funkcję podobną do szkol-
nictwa pełnią choćby mass media. Kulturowe wzorce przedstawiane
w programach informacyjnych i filmach fabularnych są świadomie
i nieświadomie powielane przez odbiorców, przy czym przetwarzane
schematy zachowań należą do systemu kulturowego grupy dominu-
jącej i służą jego reprodukcji (Bgażnokow, Leontjew 1977: 57–59).
Tylko system kulturowy wyposażony w skuteczne narzędzia przekazu
symbolicznego jest zdolny do reprodukcji, a tym samym do trwania.
W warunkach kohabitacji dwóch i większej liczby kultur na ogół tylko
jedna z nich – dominująca, dysponuje społecznymi środkami służący-
mi przekazywaniu swojego kanonu kulturowego następnym pokole-
niom. Również język, jako jeden z elementów kultury danej zbiorowo-
ści, jest wraz z nią reprodukowany lub zanika. W ten sposób koncepcja
P. Bourdieu i J.-C. Passerona może znaleźć zastosowanie w analizie
procesów zmiany językowej w warunkach dwujęzyczności i zmiany
kulturowej w społecznościach dwukulturowych.
Reprodukcja systemu kulturowego ma znaczenie dla zachowań
językowych bilingwalnych jednostek i grup także w kontekście wybo-
ru języka w poszczególnych sferach życia oraz sytuacjach komunika-
cyjnych. Słaba znajomość kodu, w którym przekazywana jest wiedza
szkolna i kulturowa, oznacza jednocześnie niską kompetencję w za-
kresie kultury dominującej i gorszą pozycję startową do przyswajania
wiedzy szkolnej (Bokszański et al. 1977: 135). Dlatego język wspie-
rany kulturowo będzie częściej wybierany w różnych sytuacjach niż
kod bez społecznego zaplecza. P. Bourdieu i J.-C. Passeron zwracali
również uwagę na nierówny podział „kapitału językowego przynoszą-
cego dochód w szkole” między różnymi grupami (Bourdieu, Passeron
1990: 174). Wspomniany kapitał oznacza społeczną wartość określo-
nych kodów językowych, związaną z przypisywanym im prestiżem
Socjologia.indb 132 2013-11-29 07:26:36

2.11. Ekologia językowa 133
(Heller 2006: 215–216). W społecznościach wielojęzycznych istotny

jest stosunek użytkowników do każdego ze znanych im języków. Ich
postawy w dużej mierze są determinowane przez prestiż danej grupy
i jej języka w oczach otoczenia. Jeśli zbiorowość mniejszościowa nie
przeciwstawia kształtowanemu przez dominującą większość habituso-
wi własnej silnej tożsamości kulturowej, prestiż ten będzie się obniżać
(por. Holdeman 2002: 202–204; Karaliūnas 1988b: 16–20).
2.11. Ekologia językowa
Problematyka ekologii językowej i jej zastosowania w opisie dwuję-

zyczności nieprzypadkowo jest omawiana jako ostatnie z socjologicz-
nych uzupełnień teorii badań kontaktów językowych, ponieważ sta-
nowi swoiste podsumowanie praktycznie wszystkich wymienionych
koncepcji. Einar Haugen, uważany za twórcę i głównego propagatora
ekolingwistyki i ekologii językowej69 – dyscypliny językoznawstwa,
zajmującej się wyjaśnianiem „zespołu stosunków pomiędzy językiem
i jego użytkownikami a ich otoczeniem”, postulował potrzebę nowej
perspektywy badawczej ze względu na ubóstwo informacji na temat
historii, sytuacji społecznej, ekonomicznej i politycznej społeczności
językowych opisywanych w pracach typowo lingwistycznych (Wyso-
czański 1999: 64). W odniesieniu do sytuacji kontaktów językowych
i kulturowych opis ekolingwistyczny może stanowić cel sam w sobie.
Wówczas językoznawcza analiza zmian w strukturze językowej które-
gokolwiek z systemów używanych przez bilingwalną społeczność jest
marginalizowana lub znajduje się zupełnie poza sferą zainteresowań
autorów (por. Misiak 2006; Dołowy-Rybińska 2011). Elementy eko-
lingwistyki mogą jednak zostać zastosowane także przy zachowaniu
centralnej pozycji zjawisk językowych jako jeden z czynników okre-
ślających zakres interferencji lub społeczne funkcje każdego z języ-
69
Ponieważ w pracach z zakresu ekologii języka i ekolingwistyki brak przesła-
nek odnośnie do istnienia poważniejszych różnic znaczeniowych między obydwoma
nazwami dyscypliny (por. Wysoczański 1999: 63; Misiak 2006: 9–10), w niniejszym
opracowaniu obydwa terminy będą stosowane zamiennie.
Socjologia.indb 133 2013-11-29 07:26:36

ków. Takie podejście jest zgodne z założeniami U. Weinreicha, który

sygnalizował znaczenie struktury społecznej oraz pozalingwistycznej
charakterystyki języka dla całościowego obrazu bilingwizmu danej
grupy (Weinreich 1963: 84–97). Autor Languages in contact bezpo-
średnio lub pośrednio zwracał uwagę na wiele kwestii, które stanowią
dzisiaj główne punkty analizy ekolingwistycznej, m.in. wymieniane
przez Włodzimierza Wysoczańskiego i Małgorzatę Misiak określenie
postaw użytkowników języka wobec niego i typu ich kontaktów ze
światem zewnętrznym, zróżnicowanie sfer użycia obydwu kodów, ist-
niejących tradycji literackich, stopnia standaryzacji i stosunku państwa
do języka oraz do jego użytkowników, a także opis historii badanej
społeczności i jej współczesnej struktury społecznej (por. ibidem; Wy-
soczański 1999: 65–66; Misiak 2006: 9–12, 128–130). Opis z punktu
widzenia ekologii języka uwzględnia również inne kwestie, których
wpływ na zjawiska językowe w warunkach bilingwizmu jest mniej-
szy lub pośredni. Jednym z najważniejszych elementów takiej analizy
jest umiejscowienie języka w systemie klasyfikacji i typologii, sporzą-
dzanych ze względu na kryteria genetyczne oraz społeczno-polityczne
(por. Wysoczański 1999: 69–70; Misiak 2006: 128–130).
Ekologia jako nauka biologiczna ma dwa podstawowe wymiary.
Jeden z nich ma charakter deskryptywny i polega na opisie zależno-
ści między organizmami a środowiskiem, w którym funkcjonują, na-
tomiast drugi jest związany z praktycznym zastosowaniem wiedzy na
temat tychże organizmów i ich środowiska w celu ich ochrony. Ana-
logiczny podział można przeprowadzić także w wypadku ekologii
językowej. Przedstawione w poprzednich akapitach elementy opisu
ekolingwistycznego odnoszą się do deskryptywnych funkcji tej dyscy-
pliny, ale ekologia językowa funkcjonuje także jako nauka stosowana.
Pisząc o możliwości zachowania języków i kultur mniejszościowych,
N. Dołowy-Rybińska wskazywała na rolę badaczy i animatorów kul-
tury (Dołowy-Rybińska 2011: 552–562). Zarówno władze admini-
stracyjne, jak i lokalni działacze w celu lepszego wspierania ginących
języków i kultur korzystają z wiedzy naukowej. Niektóre lokalne
wspólnoty są na tyle zorganizowane, że samodzielnie prowadzą dzia-
łalność naukową zorientowaną na badania własnego języka i kultury,
Socjologia.indb 134 2013-11-29 07:26:36

2.11. Ekologia językowa 135
czego przykładem może być aktywność kulturalna Kaszubów i pierw-

sze prace naukowe powstające w ich języku, a także Instytut Łużycki
(Serbski Institut, Sorbisches Institut) w Budziszynie, który aktywnie
współpracuje z różnymi instytucjami naukowymi, przede wszystkim
w Polsce i w Niemczech (ibidem: 324; Klimowicz-Sikorska 2011).
Badający sytuację języków mniejszościowych Leoš Šatava pod-
kreślał znaczenie sytuacji prawnej języka dla jego egzystencji i roz-
woju. Dzięki podejmowaniu lub zaniechaniu działań ustawodawczych
władze państwowe i regionalne mają możliwość wyrażenia pozytyw-
nego, negatywnego lub obojętnego stosunku wobec danego języka.
Przychylny stosunek administracji umożliwia prowadzenie nauczania
języków mniejszościowych, a także ich zastosowanie w charakterze
języka wykładowego, co ma niebagatelne znaczenie również dla zwią-
zanej z tym językiem kultury (Šatava 2009: 90–95; por. także Skutt-
nab-Kangas 1977). Fakt funkcjonowania języka w mediach oraz w ra-
mach szeroko rozumianej sfery gospodarczej (m.in. handel, produkcja)
sprzyja jego rozwojowi lub przynajmniej zachowaniu aktualnej pozycji
(por. Šatava 2009: 97–99). Na znaczenie uwarunkowań społeczno-po-
litycznych oraz kierunków polityki językowej prowadzonej w danym
państwie dla języków zwracało uwagę również wielu innych autorów
(m.in. Haarmann 2002; Priedīte 2005; Kowalski 2008).
Pozostałe wymieniane przez W. Wysoczańskiego i M. Misiak
czynniki społeczno-kulturowe zaliczane do „środowiska, w którym
funkcjonuje język”, a zatem znajdujące się w zakresie zainteresowań
ekolingwistyki, zostały już przedstawione w poprzednich podrozdzia-
łach lub w ramach analizy metodologii U. Weinreicha w rozdziale I.
Uwzględnienie wszystkich wspomnianych elementów ekologicznego
opisu języka wymaga zastosowania wiedzy z zakresu historii, socjolo-
gii, politologii, etnologii, ekonomii oraz innych nauk społecznych jako
uzupełnienia analiz lingwistycznych.
Socjologia.indb 135 2013-11-29 07:26:36

Rozdział III
Teoria a praktyka. Przykłady zastosowania teorii

socjologicznych w badaniach dwujęzyczności
3.1. Pierwsze badania dwujęzyczności a socjologia
Aby odpowiedzieć na pytanie, kiedy dwujęzyczność stała się przed-

miotem lingwistycznych analiz i czy analizy te uwzględniały socjolo-
giczne uwarunkowania, należy najpierw określić moment pojawienia
się samego zjawiska bilingwizmu. Historia dwu- lub wielojęzyczności
najprawdopodobniej sięga początków ludzkości i okresu, w którym
człowiek zaczął mówić. Z całą zaś pewnością wielojęzyczność istnia-
ła już w starożytności, w czasach opisanych w pierwszych księgach
Starego Testamentu, w tym w Księdze Rodzaju, w której zawarta zo-
stała datowana na około X w. p.n.e. historia wieży Babel i pomiesza-
nia języków (PWN 1996b: 778). W świecie starożytnym, w różnych
kulturach funkcjonowało kilka języków o zasięgu ponadetnicznym,
których użytkownicy posługiwali się jednocześnie językiem mniejszej
wspólnoty, co stanowi przejaw dwujęzyczności. Obecnie tego typu
uniwersalne kody komunikacji międzyetnicznej określane są mianem
lingua franca, od nazwy języka uczestników wypraw krzyżowych, za-
wierającego elementy włoskiego, hiszpańskiego, francuskiego i arab-
skiego (Polański 2003c: 339; Samarin 1968 [1962]: 660). Pierwszymi
stwierdzonymi linguae francae były: aramejski, obejmujący swoim
zasięgiem Babilonię, Palestynę, Syrię i Egipt w okresie od V w. p.n.e.
do IV w. n.e., grecki (koiné) w basenie Morza Śródziemnego – od oko-
ło 300 r. p.n.e. do 500 n.e., a także arabski w świecie muzułmańskim,
Socjologia.indb 136 2013-11-29 07:26:36

3.1. Pierwsze badania dwujęzyczności a socjologia 137
łacina w funkcji języka liturgicznego, dialekt mandaryński w Chinach

i hindi w Indiach (Samarin 1968: 663–664). Na przykładzie dwuję-
zyczności obejmującej język etniczny danej wspólnoty i jeden z ko-
dów ponadnarodowych możemy zauważyć, że nawet wzmiankowanie
tych sytuacji wymaga odniesienia do kontekstu społeczno-historycz-
nego. Podobnych uzupełnień wymaga również charakterystyka póź-
niejszych linguae francae – francuskiego, angielskiego, a na terenach
byłego ZSRR i w krajach postsowieckich – rosyjskiego, ponieważ we
wszystkich tych sytuacjach podczas opisu zjawisk językowych istotne
są społeczno-ekonomiczne oraz polityczne motywy opanowania dru-
giego języka.
Oprócz dwujęzyczności powstałej w wyniku władania dodatko-
wym, specyficznym dla danego kręgu cywilizacyjnego kodem ko-
munikacyjnym drugą główną przyczyną pojawienia się zjawiska bi-
lingwizmu były i są kontakty językowe oraz kulturowe na etnicznych
pograniczach. Ich skala w przeszłości jest trudna do określenia, jednak
powiązania zjawisk językowych i społeczno-kulturowych są w wy-
padku tych kontaktów niezwykle silne. Dostrzeżenie dwujęzyczności
i wielokulturowości nie jest jednak równoznaczne z naukową refleksją
na ich temat. W kontekście naszych rozważań najważniejsze są po-
czątki badań bilingwizmu z perspektywy lingwistycznej. Trudno do-
kładnie określić, kiedy językoznawcy zainteresowali się problemami
kontaktu języków i dwujęzyczności. Różnice między językami były
zauważane już przez najdawniejszych twórców gramatyk porównaw-
czych i klasyfikacji języków. Za jednego z pionierów w tej dziedzi-
nie należy uznać Dantego Alighieri, który w traktacie De vulgari elo-
quentia poruszył problem dyferencjacji języków (Heinz 1983: 81–82).
Czasy nowożytne przyniosły szereg prac typologicznych i porównaw-
czych (ibidem: 110–111). Należy zauważyć, że od stwierdzenia nie-
jednorodności języków świata daleko jest jeszcze do stworzenia teorii
badań ich kontaktu i wzajemnego wpływu. Z całą pewnością można
jednak stwierdzić, że badania wielojęzyczności i procesów z nią zwią-
zanych, w niemalże współczesnym ich rozumieniu, rozpoczęły się co
najmniej na kilkadziesiąt lat przed ukazaniem się Languages in contact
Uriela Weinreicha (1953). Wzajemny wpływ języków zauważany był
Socjologia.indb 137 2013-11-29 07:26:37

138 Rozdział III. Teoria a praktyka. Przykłady zastosowania teorii...
nie tylko przez lingwistów; wspominał o nim choćby Oskar Kolberg

w monumentalnym dziele Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa,
podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce,
gdzie pisał o dialektach przechodnich i mieszanych oraz „mieszaninie
języków” w pieśniach, obrzędach i legendach różnych grup etnicznych
na ziemiach polskich (m.in. Kolberg 1964 [1891]: 42). Jedną z pierw-
szych prób teoretycznego ujęcia problemu bilingwizmu zaprezentował
Jan Niecisław Baudouin de Courtenay. Polski uczony nie tylko zwró-
cił uwagę na zjawisko dwujęzyczności, ale również scharakteryzował
istotę kontaktu językowego jako zjawiska społecznego, ale zachodzą-
cego na płaszczyźnie indywidualnej, „kiedy dwa lub więcej języków
mieszczą się w jednej i tej samej głowie” (Baudouin de Courtenay 2010
[1904]: 92). Jednostka („indywiduum”) była też dla niego miejscem,
w którym dokonywało się wzajemne oddziaływanie języków (idem
1984 [1915]: 141–142). W podobny sposób patrzył na procesy związa-
ne z dwujęzycznością Uriel Weinreich, który również podkreślał rolę
jednostki jako „miejsca, w którym kontakt [języków] się urzeczywist-
nia”, a dla opisu „przypadków odchyleń od norm któregokolwiek z ję-
zyków” pojawiających się w wyniku bilingwizmu, a więc w efekcie
wzajemnych oddziaływań dwóch systemów, wprowadził termin „in-
terferencja”. Choć J. Baudouin de Courtenay nie posługiwał się tym
terminem, a zamiast pojęcia „kontakt językowy” pisał o „mięszaniu
się języków”, analogie między jego terminologią a późniejszą o kilka
dekad koncepcją badań bilingwizmu U. Weinreicha są bardzo wyraź-
ne70 (por. ibidem 1984: 142; Weinreich 1963: 1; Głuszkowski 2011c:
129–130). Należy jednak podkreślić, że palma pierwszeństwa należy
się założycielowi Kazańskiej Szkoły Lingwistycznej71.
70
Kwestia podobieństw teorii J. Baudouina de Courtenay i U. Weinreicha zo-
stała szerzej omówiona i zilustrowana cytatami z prac obydwu autorów w odrębnym
tekście (zob. Głuszkowski 2011c: 129–130).
71
Co ciekawe, U. Weinreich w swojej teorii badań bilingwizmu Languages in
contact ani razu nie odwołał się do prac J. Baudouina de Courtenay (zob. Weinreich
1963: 123–146). Wobec podobnego sposobu postrzegania dwujęzyczności przez oby-
dwu badaczy fakt ten może dziwić, zwłaszcza że U. Weinreich dobrze orientował się
w polskiej literaturze językoznawczej – wśród prac cytowanych w Languages in con-
tact znalazły się m.in. monografie Czesława Dąbrowskiego na temat języka ludności
Socjologia.indb 138 2013-11-29 07:26:37

3.1. Pierwsze badania dwujęzyczności a socjologia 139
Pod koniec XIX i w pierwszej połowie wieku XX o kwestiach

związanych z mieszaniem się lub kontaktem języków pisali języko-
znawcy w wielu krajach. Spośród najbardziej znanych należałoby
wspomnieć przedstawiciela Praskiej Szkoły Lingwistycznej Nikołaja
Trubieckiego i jego Polabische Studien (Wiedeń–Lipsk 1929) oraz
inne teksty, w których uwzględniał zjawiska wynikające z wzajemne-
go wpływu języków (por. m.in. Heinz 1983: 287; Trubetzkoy 2001:
193). Dwujęzyczność, niekiedy omawiana wraz z jej społecznymi kon-
sekwencjami, np. w sferze szkolnictwa, była głównym tematem w pra-
cach m.in. językoznawców holenderskich (A. van Heuverswyn, Eene
vreemde spraak als voertaal van’t onderwijs, Amsterdam 1899), nie-
mieckich (Ernst Weyher, Die Grundschule im Zweisprachen Gebiet;
metodische Gedanken, Wrocław 1922), polskich (Adam Kleczkowski,
Wpływ języka polskiego na dyalekty prusko-niemieckie, Kraków 1913),
angielskich (Charles Bruce Sissons, Bi-lingual Schools in Canada,
Londyn 1917), jugosłowiańskich (Henrik Barić, O uzajimnim odnosim
balkanskih jezika, Belgrad 1937), jak również chińskich (Elinor Yuk
Lin Chen, A Study of Sentences by the Bilingual Child of Chinese An-
cestry, Honolulu 1935). Nie można również zapomnieć o XIX-wiecz-
nych badaniach języków kreolskich powstałych w wyniku kontaktu
językowego, prowadzonych m.in. przez Johannesa Schmidta – Die
Verwandtschaftsverhältnisse der indogermanischen Sprachen, Weimar
1872 i Paula Hermanna – Prinzipien der Sprachgeschichte, Halle 1880
(Winford 2007: 401).
Ze znacznej części publikacji wymienionych autorów oraz wielu
innych swoich poprzedników korzystał U. Weinreich w Languages in
contact. Przytaczane przez niego przykłady, zwłaszcza z prac Emilio
Willemsa lub Jamesa Barkera, jednoznacznie pokazują, że ówcześni
badacze dwujęzyczności zwracali uwagę na jej społeczno-kulturowe
uwarunkowania. Uwypuklone przez twórcę teorii kontaktów języko-
polskiej na Białorusi i Witolda Doroszewskiego – o polszczyźnie amerykańskiej Po-

lonii (ibidem: 127); recenzował on również opracowania Karola Dejny (Polsko-laskie
pogranicze językowe na terenie Polski, Łódź 1951–1953) oraz Leszka Moszyńskiego
(Geografia niektórych zapożyczeń niemieckich w staropolszczyźnie, Poznań 1954) na
łamach czasopisma „Language” (Weinreich 1955; 1956).
Socjologia.indb 139 2013-11-29 07:26:37

wych socjologiczne i psychologiczne aspekty bilingwizmu w 2. poł.

XX w. stały się przedmiotem analiz na jeszcze szerszą skalę.
3.2. Przegląd wybranych opracowań na temat dwujęzyczności

pod kątem wykorzystania socjologii
Opisane w I części niniejszego opracowania podstawowe pojęcia zwią-

zane z kontaktem językowym, dwujęzycznością i interferencją, a tak-
że wiele spośród stanowiących ich uzupełnienie teorii socjologicznych
znajdują zastosowanie w analizach bilingwizmu prowadzonych przez
językoznawców na całym świecie. Choć niektórzy badacze często
i chętnie odwołują się do dorobku teoretycznego nauk innych niż ling-
wistyka, uwzględnienie społeczno-kulturowych uwarunkowań zja-
wisk powstałych w wyniku kontaktu językowego nie jest bynajmniej
oczywistością. Przedstawiony w kolejnych podrozdziałach przegląd
publikacji z zakresu bilingwizmu pod kątem wykorzystania w nich
socjologii i pokrewnych jej dyscyplin nie ma charakteru wyczerpu-
jącego i stanowi przede wszystkim materiał ilustracyjny w stosunku
do koncepcji omówionych wcześniej. Ze względu na ogromny zakres
powstałych do tej pory opracowań na temat dwujęzyczności autor był
zmuszony do dokonania pewnego wyboru. Przyjęty klucz miał na celu
zaprezentowanie możliwie szerokiego spektrum rozwiązań metodolo-
gicznych zastosowanych przez różnych badaczy. Wybór konkretnych
publikacji był podyktowany przede wszystkim dwoma kryteriami:
omówione szerzej publikacje wyróżniają się szeroką skalą oddziały-
wania lub szczególnie interesującym podejściem teoretycznym.
Komentarza wymaga również podział przeglądu na części poświę-
cone wykorzystaniu socjologii w badaniach bilingwizmu na Zacho-
dzie, w krajach dawnego Związku Radzieckiego, a także w Polsce. Za-
stosowany podział odnosi się nie tyle do obszarów geograficznych, ile
do ukształtowanych w 2. poł. XX w. i w znacznym stopniu utrzymu-
jących się do dzisiaj kręgów obiegu i wymiany informacji naukowej
w zakresie dwujęzyczności. Do strefy zachodniej zaliczone zostały
przede wszystkim badania prowadzone przez uczonych w krajach an-
Socjologia.indb 140 2013-11-29 07:26:37

3.2. Przegląd wybranych opracowań na temat dwujęzyczności... 141
glojęzycznych, nie tylko w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Bryta-

nii, ale również w Australii czy Nowej Zelandii. W tym kręgu znajdują
się także państwa Europy Zachodniej oraz publikujący po angielsku
badacze dwujęzyczności niemalże z całego świata. Omawiane w od-
rębnym podrozdziale prace językoznawców radzieckich i postradziec-
kich nie powstawały w oderwaniu od nauki zachodniej – wręcz prze-
ciwnie, wiele ważnych tekstów w zakresie lingwistyki kontaktu było
tłumaczonych na język rosyjski i wydawanych w ogólnodostępnych
wydawnictwach. Wyróżnienie tej strefy było podyktowane tematyką
prowadzonych w ZSRR badań bilingwizmu, których celem był opis
tamtejszej sytuacji językowej związanej z kontaktem ruszczyzny z ro-
dzimymi językami poszczególnych republik.
Nie ulega wątpliwości, że największą popularnością badania róż-
norodnych aspektów bilingwizmu cieszą się w krajach wieloetnicz-
nych, do których należą Stany Zjednoczone i wiele krajów zachodnich,
a także były Związek Radziecki i państwa powstałe po jego rozpadzie.
Na tle rozległych pod względem geograficznym i etnicznie różnorod-
nych terytoriów Polska stanowi niewielki i względnie jednorodny ob-
szar. Celem omówienia polskich badań dwujęzyczności nie są jednak
porównania ilościowe w stosunku do niemal całego świata, ale ogól-
na refleksja na temat stanu lingwistyki w naszym kraju i jej miejsca
w światowej nauce.
Należy podkreślić, że choć wyróżnione kręgi obiegu informacji mają
charakter umowny, granice między nimi są wciąż zauważalne. Oczywi-
ście, w dobie internetu i rozwijającej się wymiany pomiędzy ośrodkami
badawczymi w różnych krajach, choćby w postaci systemu stypendiów,
ulegają one stopniowemu rozmyciu. Za sprawą poszczególnych bada-
czy dochodzi do przenikania się wyróżnionych kręgów w lingwistyce
kontaktu, o czym mogą świadczyć np. publikacje autorów z obszarów
byłego ZSRR w zachodnich czasopismach z zakresu dwujęzyczności
(zob. Priedīte 2005). Są to jednak pojedyncze przypadki72, ponieważ
72
Należy również podkreślić, że próby przekraczania granic pozostają często
bez większego echa w rodzimym kraju autora, czego doskonałym przykładem jest
poświęcona różnorodnym wpływom w mikrojęzyku wilamowickim monografia To-
masza Wicherkiewicza The Making of a Language: The Case of the Idiom of Wila-
Socjologia.indb 141 2013-11-29 07:26:37

najczęściej o rosyjskiej dwujęzyczności na Zachodzie piszą badacze

na stałe zatrudnieni w tamtejszych ośrodkach, np. pracujący w Stanach
Zjednoczonych Aneta Pavlenko lub Artemi Romanov (zob. Romanov
2000; Pavlenko 2004). Podobny jest status powstałych w Australii „pol-
skich” publikacji na temat dwujęzyczności autorstwa Anny Wierzbickiej
i Jerzego Smolicza, których anglojęzyczna twórczość stanowi część do-
robku nauki zachodniej (zob. Smolicz et al. 2001; Wierzbicka 2004).
Przykłady przełamywania kręgów wymiany informacji naukowej
możemy znaleźć chociażby w polskim językoznawstwie. W powsta-
łym na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w 1973 r. czasopiśmie
„Papers and Studies in Contrastive Linguistics” (PSiCL) o charakterze
ogólnolingwistycznym publikowane są również teksty na temat dwu-
języczności. Choć funkcje redaktora naczelnego i redaktorów pomoc-
niczych pełnią Polacy, a siedziba redakcji mieści się w Poznaniu, to
ze względu na międzynarodowy skład rady naukowej, przeważającą
liczbę autorów spoza Polski oraz fakt wydawania periodyku w języ-
ku angielskim w ogólnoświatowym wydawnictwie de Gruyter należy
stwierdzić, że zasięg „PSiCL” nie ogranicza się do naszego kraju73.
Oczywiście, można wskazać więcej podobnych przykładów postę-
pującego umiędzynarodowienia lingwistyki kontaktu74, ale różnice
regionalne są wciąż wyraźne, co obrazuje zawarta w kolejnych pod-
rozdziałach analiza sposobów wykorzystania socjologii w badaniach
bilingwizmu na świecie.
mowice, Southern Poland, która została opublikowana w jednym z najważniejszych

wydawnictw specjalizujących się w lingwistyce kontaktu – Mouton de Gruyter (zob.
Wicherkiewicz 2003). Choć wspomniana praca dotyczy społeczności zamieszkującej
Polskę, jest mało znana i bardzo trudno dostępna w polskich bibliotekach, o czym
można się przekonać na podstawie kwerendy przeprowadzonej za pomocą Katalogu
Rozproszonego Bibliotek Polskich (por. KARO 2012).
73
Ukazujące się w „PSiCL” teksty polskich autorów mają na ogół charakter
uniwersalny i nie dotyczą specyfiki dwujęzyczności w Polsce (np. Połczyńska-Fiszer
2007).
74
Jednym z najnowszych przykładów międzynarodowego przedsięwzięcia
w zakresie lingwistyki kontaktów jest tom Languages in contact 2010 pod red. Piotra
Chruszczewskiego i Zdzisława Wąsika (2011), będący pokłosiem konferencji organi-
zowanej we Wrocławiu pod tym samym tytułem.
Socjologia.indb 142 2013-11-29 07:26:37

3.2.1. Źródła przykładów
Przykłady zastosowania socjologicznej perspektywy w analizie kon-

taktów językowych i bilingwizmu zostały dobrane na podstawie prze-
glądu monografii autorskich oraz prac zbiorowych z tej dziedziny.
Popularną i istotną platformą wymiany informacji w zakresie badań
socjologicznych uwarunkowań dwujęzyczności są czasopisma, któ-
re również stanowiły ważne źródło ilustracji teorii opisanych w po-
przednich rozdziałach. Z kilkunastu tytułów zostały wybrane artykuły,
w których zdaniem autora niniejszej monografii w oryginalny i twór-
czy sposób zrealizowano założenia teorii socjologicznych. W przypad-
ku niektórych czasopism dobór artykułów został przeprowadzony na
podstawie całościowej analizy zawartości ich roczników, zawartość
innych periodyków poddana była jedynie fragmentarycznej analizie.
W części poświęconej lingwistyce zachodniej szczegółowo
została zbadana treść następujących czasopism: „Language in So-
ciety” (1972–2011), „International Journal of the Sociology of Lan-
guage” (1974–2011), „Journal of Multilingual and Multicultural
Development” (1980–2011), „Sociolinguistica” (1987–2011) oraz
„Language” (1945–2011). Zachodnie periodyki wydawane są zarówno
przez międzynarodowe konsorcja wydawnicze, np. de Gruyter – „So-
ciolinguistica” i „International Journal of the Sociology of Language”,
towarzystwa naukowe, np. Międzynarodowe Towarzystwo Języko-
znawcze75 – „Word”, Amerykańskie Towarzystwo Językoznawcze76
– „Language”, jak i przez poszczególne ośrodki uniwersyteckie, np.
Uniwersytet w Vigo w Hiszpanii publikuje czasopismo „Estudios de
Sociolingüística”. Niektóre ze wspomnianych tytułów zamieszczają
wyłącznie anglojęzyczne opracowania, jak np. „Language in Socie-
ty” (Cambridge University Press). Z kolei na łamach wydawanego
w Niemczech czasopisma „Sociolinguistica” oprócz artykułów w ję-
zyku angielskim ukazywały się teksty napisane po niemiecku, francu-
sku i włosku, a w „Estudios de Sociolingüística” językami publikacji
75
International Linguistic Association.
76
Linguistic Society of America.
Socjologia.indb 143 2013-11-29 07:26:37

są angielski i hiszpański. Mimo różnej polityki językowej prowadzo-

nej przez poszczególne redakcje wszystkie wymienione tytuły mają
charakter międzynarodowy – niezależnie od tego, czy dany periodyk
wydawany jest w Hiszpanii, czy w Wielkiej Brytanii, w spisach au-
torów i składach rad redakcyjnych znajdziemy nazwiska nie tylko
hiszpańskich i brytyjskich badaczy, ale również przedstawicieli ośrod-
ków amerykańskich, niemieckich, francuskich, włoskich i innych. Ze
względu na dużą liczbę wydawnictw z zakresu socjologii języka, so-
cjolingwistyki lub poświęconych wprost badaniom socjologicznych
uwarunkowań dwujęzyczności w niniejszej monografii skupimy się na
wybranych tytułach dostępnych w większości europejskich bibliotek
i dzięki dystrybucji elektronicznej (także w postaci wolnego dostępu
on-line).
Większość czasopism, które posłużyły jako źródło przykładów,
ma profil socjolingwistyczny. Choć ukazują się w nich przede wszyst-
kim teksty poświęcone ogólnej socjologii języka, głównym zagadnie-
niem poruszanym w wielu artykułach jest bilingwizm. Interesującym
punktem odniesienia dla tych tytułów wydaje się analiza tematyki
omawianej w czasopismach ogólnolingwistycznych. Spośród nich
szczegółowej analizie poddany został kwartalnik „Language”. Wśród
publikowanych na jego łamach tekstów ukazują się m.in. opracowania
poświęcone dwujęzyczności, ale ze względu na ogólny charakter pisma
stanowią one jedynie niewielki odsetek w ogólnej sumie publikacji77.
W podrozdziale na temat radzieckich i rosyjskich analiz socjolo-
gicznych aspektów dwujęzyczności szczegółowej analizie poddane
77
W ramach gromadzenia materiałów ilustrujących wykorzystanie socjologii
w badaniach dwujęzyczności autor dokonał analizy zawartości roczników czasopi-
sma „Language” z lat 1945–2011. W tym czasie formuła czasopisma ulegała pewnym
zmianom, jednak w zdecydowanej większości numerów zamieszczano kilka artyku-
łów stanowiących oryginalne opracowania (na ogół od 6 do 8), kilkanaście kilkustro-
nicowych recenzji, jedną lub dwie obszerne recenzje polemiczne (często dotyczące
więcej niż jednej pozycji) oraz kilkadziesiąt (na ogół ok. 50) notek bibliograficznych
(ok. 1 strony tekstu). Praktycznie w każdym numerze możemy wskazać do kilku
notek biograficznych i średnio 1–2 recenzje prac na temat dwujęzyczności, jednak
w wypadku publikowanych w „Language” artykułów bilingwizm rzadko stanowił
główny temat (średnio jeden artykuł na 2–3 lata).
Socjologia.indb 144 2013-11-29 07:26:37

zostały artykuły publikowane na łamach pisma „Вопросы языко-

знания” (1952–2008). Wybór tego czasopisma jako źródła przykła-
dów podyktowany był przede wszystkim jego renomą i zasięgiem nie
tylko jako najważniejszej platformy wymiany informacji rosyjskich,
a wcześniej również radzieckich lingwistów, ale także jako najbardziej
rozpoznawalnego na świecie rosyjskiego periodyku językoznawcze-
go78. Na łamach czasopisma „Вопросы языкознания” ukazywały się
zarówno typowo językoznawcze opracowania poświęcone zjawiskom
językowym zaistniałym w wyniku kontaktu różnych systemów, jak
i studia uwzględniające ich socjologiczny aspekt79.
Ponieważ w Rosji brak powszechnie dostępnych (o zasięgu co
najmniej krajowym) czasopism socjolingwistycznych lub poświęco-
nych dwujęzyczności80, tekstów mogących obrazować wykorzysta-
nie socjologii w badaniach bilingwizmu na Wschodzie należy szukać
w tytułach ogólnojęzykoznawczych. Problematyka bilingwizmu oma-
wiana była również w periodykach socjologicznych. Jednak wybrane
jako przykład na potrzeby niniejszej monografii „Социологические
Исследования” i „Социологический Журнал” zamieszczały artyku-
ły na temat zjawisk dwu- i wielojęzyczności nie częściej niż raz na kil-
kanaście numerów81, a więc zdecydowanie rzadziej aniżeli „Вопросы
языкознания”.
W opisie polskich badań kontaktów językowych jako źródła
przykładów posłużyły roczniki następujących czasopism: „Biuletyn
78
Na liście ERIH (European Reference Index for the Humanities) „Вопросы
языкознания” od lat notowane są w grupie czasopism o najszerszym kręgu oddziały-
wania (zob. ERIH 2012).
79
Ocenie została poddana zawartość roczników od 1952 do 2008. W tym czasie
ukazało się ponad 70 publikacji (artykułów i recenzji) poświęconych problematyce
dwujęzyczności i kontaktów językowych. Działanie czynników pozastrukturalnych
warunkujących zjawiska językowe jedynie w połowie tekstów stanowiło istotny ele-
ment analizy.
80
Przez pewien czas tę funkcję periodycznego wydawnictwa na temat socjo-
logii języka i dwujęzyczności wypełniała seria Новое в зарубежной лингвистике.
81
Informacja na podstawie kwerendy przeprowadzonej w elektronicznych ar-
chiwach kwartalnika „Социологический Журнал” (ukazuje się od od 1994 r.) oraz
miesięcznika „Социологические Исследования” (od 1974) zawierających wydania
obydwu czasopism od 2000 r. (zob. SOCIS 2012; SOCMAG 2012).
Socjologia.indb 145 2013-11-29 07:26:37

Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” (1927–2010), „Poradnik

Językowy” (1960–2011), „Socjolingwistyka” (1977–2011), „Studia
z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” (1955–2011).
Jedynym polskim czasopismem poświęconym społecznym aspek-
tom funkcjonowania języka jest wydawana od 1977 r. na Uniwersy-
tecie Śląskim „Socjolingwistyka”. W liczących około stu kilkudzie-
sięciu stron zeszytach ukazujących się w ostatnim czasie raz na dwa
lata zamieszczane są artykuły i recenzje82, wśród których sporadycznie
trafiają się opracowania na temat dwujęzyczności83. Mimo socjoling-
wistycznego charakteru czasopisma zamieszczane w nim teksty pod
względem wykorzystania socjologii i nauk jej pokrewnych nie odbie-
gają od wielu artykułów publikowanych w periodykach językoznaw-
czych.
Wobec braku w Polsce innych czasopism z zakresu socjolingwisty-
ki lub socjologii języka przykładów opisu dwujęzyczności z perspek-
tywy socjologicznej moglibyśmy poszukiwać w periodykach stricte
socjologicznych. Niestety, na łamach „Studiów Socjologicznych” pro-
blematyka bilingwizmu nie stanowiła podstawowego tematu żadnego
z artykułów (zob. SS 2012). Również w innym wiodącym socjolo-
gicznym periodyku „Kultura i Społeczeństwo” zagadnienia związane
z dwujęzycznością poruszane były jedynie w tekstach na temat mniej-
szości etniczno-narodowych i ich problemów społecznych (por. m.in.
Dołowy 2008; Bartoszek 2009). Dlatego jedynym źródłem materiału
ilustracyjnego dla wykorzystania socjologii w analizach kontaktów
językowych pozostają czasopisma językoznawcze. Należy jednak za-
uważyć, że ze względu na ich profil wiele opracowań w nich zamiesz-
czanych porusza problematykę kontaktów językowych z perspektywy
językoznawczej, a nie socjolingwistycznej. Na przykład w „Poradniku
82
Do 2011 r. ukazały się 22 zeszyty (trzy jako numery podwójne: 12–13, 22–23
i 24–25). Odstępy pomiędzy kolejnymi wydaniami wynoszą od roku do kilku lat.
83
Oprócz cytowanego już w podrozdziale poświęconym teoretycznym pod-
stawom dyglosji tekstu na temat społecznej dystrybucji języków w bilingwizmie
mieszkających w Polsce starowierców (Głuszkowski 2009b), w „Socjolingwistyce”
opublikowano zaledwie kilkanaście tekstów dotyczących problematyki kontaktów
językowych.
Socjologia.indb 146 2013-11-29 07:26:37

Językowym” od 1960 r. ukazało się ponad 50 tekstów na temat dwu-

języczności i kontaktów językowych, ale w większości z nich kwestie
społeczno-kulturowych uwarunkowań zjawisk językowych albo nie
były poruszane, albo były traktowane zdawkowo.
3.2.2. Socjologia w zachodnich badaniach bilingwizmu
Badacze amerykańscy stworzyli metodologiczne podwaliny współ-

czesnych badań bilingwizmu. W ich twórczości od samego początku
obecne były elementy socjologii i pokrewnych jej dyscyplin humani-
stycznych. Na społeczno-kulturowe uwarunkowania zjawisk i zacho-
wań językowych zwracali uwagę U. Weinreich i Ch. Ferguson, których
koncepcje zostały już szczegółowo omówione w niniejszym opraco-
waniu. W tym samym roku, w którym ukazało się pierwsze wydanie
Languages in contact, powstała inna niezwykle istotna praca poświę-
cona bilingwizmowi – The Norwegian language in America; a study
in bilingual behavior Einara Haugena (1953). Pod względem wszech-
stronności opisu zjawisk językowych w sytuacji bilingwizmu i ich
społecznych uwarunkowań monografia ta nie tylko nie ustępuje kla-
sycznemu dziełu U. Weinreicha, ale wręcz je przewyższa. Na 700 stro-
nach monumentalnego studium E. Haugen zawarł szczegółową cha-
rakterystykę badanych skupisk ludności norweskojęzycznej w Stanach
Zjednoczonych i ponad stu informatorów (Haugen 1969 [1953]: 606–
–635). Imponująca pod względem rozmachu analiza szeregu proble-
mów socjolingwistycznych i typowo językowych została uzupełniona
stu kilkudziesięcioma stronami (nie licząc licznych przykładów za-
mieszczanych w tekście) materiału językowego w postaci przykładów
wypowiedzi na różne tematy oraz słownika angielskich kalk w języku
norweskich migrantów (ibidem: 479–605).
Praca The Norwegian language in America została podzielona na
dwie części. W pierwszym tomie omówione zostały ogólne problemy
norwesko-amerykańskich kontaktów językowych i kulturowych, nato-
miast drugi zawiera dokładny opis przeprowadzonych badań na mate-
riale amerykańskich dialektów języka norweskiego. E. Haugen zapro-
ponował ciekawe rozwiązania teoretyczne. Na uwagę zasługuje m.in.
Socjologia.indb 147 2013-11-29 07:26:37

jego definicja dwujęzyczności, do której dotarł w poszukiwaniach kry-

terium pozwalającego stwierdzić, że dana jednostka jest bilingwalna:
Dwujęzyczność [...] zaczyna się w momencie, kiedy osoba posługująca

się jednym językiem jest w stanie formułować kompletne, zrozumiałe wy-
powiedzi w innym języku. Od tego momentu może ona doskonalić swoje
umiejętności aż do etapu, który pozwoli jej na funkcjonowanie w więcej niż
jednym środowisku na poziomie rodzimych użytkowników (ibidem: 6–7).
Choć E. Haugen prowadził swoje analizy w odniesieniu do kon-

kretnej społeczności językowej, wiele poruszanych przez niego kwestii
ma wymiar uniwersalny i może znaleźć zastosowanie również w ba-
daniach innych dwujęzycznych grup, przynajmniej jako materiał po-
równawczy lub podpowiedź rozwiązań metodologicznych. Omawiał
on np. zagadnienia konfliktu pomiędzy językami używanymi przez
osobę dwujęzyczną, problem zagubienia przybyszów w obcym śro-
dowisku, norm językowych w warunkach bilingwizmu i świadomości
mieszania języków podczas wypowiedzi (ibidem: 54–65). E. Haugen
zwracał także uwagę na zmianę językową na różnych poziomach sys-
temowych, znaczenie poziomu i form (ustna/pisemna) znajomości ję-
zyka ojczystego przed migracją oraz lojalności językowej. W swoich
rozważaniach przedstawiał zarówno szczegółowy opis zjawisk języ-
kowych, jak i kształtujących je czynników społecznych, politycznych,
ekonomicznych, demograficznych i in. Jego metodę analityczną do-
brze obrazuje przykład opisu nazw własnych i pospolitych używanych
w środowisku norweskich imigrantów. Autor opisał językowe formy
adaptacji nazwisk i imion, regularne i nieregularne ekwiwalenty mię-
dzyjęzykowe, przytoczył także przykłady nazw miejscowości oraz te-
matycznie pogrupowane nazwy pospolite, a następnie odniósł się do
społeczno-historycznych uwarunkowań poszczególnych zjawisk języ-
kowych (ibidem: 191–232).
Pomimo swojej wieloaspektowości monografia E. Haugena nie
uzyskała w badaniach dwujęzyczności takiego statusu jak Languages
in contact. Trudno porównywać zasługi obydwu klasyków, jednak
o przewadze U. Weinreicha zadecydował teoretyczny charakter jego
Socjologia.indb 148 2013-11-29 07:26:37

dzieła. Choć z prowadzonych przez E. Haugena analiz możemy wy-

łowić pewne uniwersalne rozwiązania i zalecenia, jego celem był opis
konkretnej społeczności i jej sytuacji językowej, podczas gdy dzieło
U. Weinreicha miało z założenia traktować o kontaktach językowych
i bilingwizmie jako zjawiskach powszechnych, w związku z czym
w bardziej bezpośredni sposób przedstawia metodologiczne podstawy
badań dwujęzyczności.
Należy zauważyć, że autora Norwegian language in America łą-
czyła z U. Weinreichem podobna biografia, ponieważ on również wy-
chowywał się w sytuacji kontaktu języków i kultur. E. Haugen urodził
się w 1906 r. w norweskiej rodzinie już za oceanem, ale dzieciństwo
spędził w Norwegii, dzięki czemu opanował język norweski, z które-
go perspektywy badał dwujęzyczność na kontynencie amerykańskim
(por. Harris et al. 2001). Wychowanie w wielonarodowych społeczno-
ściach wyczuliło obydwu uczonych na socjolingwistyczne problemy
na styku kultur.
Omawiając studia nad bilingwizmem w 2. poł. XX i na początku
XXI w., nie sposób pominąć twórczości Joshui A. Fishmana. Choć jest
on faktycznie rówieśnikiem Ch. Fergusona i U. Weinreicha i podobnie
jak oni rozpoczynał działalność naukową w latach 50. XX w., to do
dnia dzisiejszego nie zwolnił narzuconego sobie tempa pracy. Ten wy-
jątkowo płodny autor wciąż czynnie zajmuje się socjologią języka84,
a zagadnienia związane z dwujęzycznością stanowią ważny aspekt
jego twórczości. Swoje analizy bilingwizmu i jego społeczno-kulturo-
wych uwarunkowań J. Fishman prowadzi z perspektywy socjologicz-
nej, a podstawowym przedmiotem jego zainteresowań nie są zjawi-
ska zachodzące w fonetyce lub morfologii języków znajdujących się
w kontakcie, ale problematyka zachowań językowych, jak np. wybór
kodu w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych. Wszelkie jego roz-
ważania odnośnie do dwujęzyczności stanowią przykłady wykorzysta-
nia socjologii w badaniach tego zjawiska.
84
Od wydanego w 1974 r. pierwszego numeru czasopisma „International Jour-
nal of the Sociology of Language” pełni funkcję jego redaktora naczelnego (obecnie
wraz z Ofelią Garcią). Nie ogranicza się przy tym jedynie do zadań redakcyjnych, ale
wciąż jest także autorem artykułów (zob. Fishman 2012).
Socjologia.indb 149 2013-11-29 07:26:37

W poprzednich podrozdziałach zostały już przedstawione poglądy

J. Fishmana na temat dyglosji i dietni. Istotne miejsce w jego działal-
ności badawczej stanowią także prace poświęcone problemowi zmiany
językowej i zachowania języków mniejszości. Amerykański socjolog
języka zwracał uwagę na rolę władz państwowych w kwestii zachowa-
nia zagrożonych języków (Fishman 2006: 311–312). Zdaniem J. Fish-
mana nawet jeśli administracja przez swoją działalność i wspieranie
języka dominującego nie przyczynia się bezpośrednio do zmiany języ-
kowej, przyjęcie przez rząd biernej postawy jest na ogół równoznaczne
z wydaniem wyroku na ginący język mniejszości (ibidem: 317–318).
Oprócz polityki językowej ważnymi czynnikami determinującymi lub
powstrzymującymi proces zmiany językowej są: lojalność językowa,
charakter środowiska społecznego i prestiż znajdujących się w kon-
takcie kodów, które to zagadnienia zostały omówione w obszernym,
niemal 200-stronicowym tekście The Sociology of Language: An Inter-
disciplinary Social Science Approach to Language in Society (Fishman
1971b). Rozważania na temat zależności między zmianą językową
a poczuciem przynależności etnicznej, strukturą zawodową, płcią czy
też wiejskim oraz miejskim charakterem wspólnoty J. Fishman oparł
na danych statystycznych pochodzących z jego własnych badań empi-
rycznych, a także z opracowań innych autorów, m.in. E. Haugena (ibi-
dem: 312–324 i in.). Omawiając kwestię prestiżu języka, odwoływał
się do pracy U. Weinreicha – koncepcje obydwu badaczy wzajemnie
się uzupełniały (ibidem: 321).
W niezwykle bogatym dorobku naukowym J. Fishmana oprócz
tekstów poświęconych socjologicznym uwarunkowaniom bilingwi-
zmu znajdziemy także szereg opracowań z zakresu ogólnej socjologii
języka. Choć amerykański uczony, pisząc o związkach języka i religii
lub roli języka w kulturze masowej, nie zawsze odwoływał się do sy-
tuacji kontaktu językowego, większość z jego teorii znajduje lub po-
tencjalnie może znaleźć zastosowanie w analizach bilingwizmu (por.
m.in. Fishman 1972b; 1996: 11–30).
Nie mniej ważna od własnej twórczości J. Fishmana jest prowa-
dzona przez niego na bezprecedensowo szeroką skalę działalność wy-
dawnicza. Gros najważniejszych tekstów na temat bilingwizmu z koń-
Socjologia.indb 150 2013-11-29 07:26:37

ca lat 50. oraz 60. XX w.85 ukazało się w redagowanych przez niego
zbiorach Readings in the Sociology of Language (1968) i Advances in
the Sociology of Language (t. 1 – 1971, t. 2 – 1972). W gronie auto-
rów, których teksty zostały zamieszczone we wspomnianych tomach,
znaleźli się m.in. Uriel Weinreich, Dell Hymes, John Gumperz, Joan
Rubin, Wallace E. Lambert i William F. Mackey.
Na uwagę z pewnością zasługuje tekst W. Mackeya z 1962 r. The
description of bilingualism (Opis bilingwizmu), który bazuje na jego
wczesnych próbach systematyzacji opisu sytuacji dwujęzycznej, które
prowadził już w latach 50. Choć wnioski autora sprowadzają się przede
wszystkim do określenia zmiennych pomocnych w opisie konkretnych
przypadków bilingwizmu, a w wymiarze metodologicznym oraz w sfe-
rze podstawowych założeń powtarza on znane już wcześniej tezy, jego
artykuł zasługuje na uwagę ze względu na zawartą w nim przejrzystą
syntezę rozwiązań zaproponowanych przez innych badaczy. Języki
znajdujące się w kontakcie i relacje między nimi mogą być opisywane
ze względu na zakres kompetencji danej jednostki lub społeczności
w każdym z kodów, ich funkcje i sfery użycia (dom, sąsiedztwo, roz-
rywka i czas wolny, grupy zawodowe, media, korespondencja), spo-
sób przyswajania, miejsce w systemie edukacji (Mackey 1968 [1962]:
556–563). Czynniki, które wpływają na kształt bilingwizmu w róż-
nych sytuacjach społecznych, zostały przez W. Mackeya podzielone
ze względu na ich źródło: ekonomiczne, administracyjne, kulturowe,
polityczne, militarne, historyczne, religijne i demograficzne (ibidem:
563–564). Mimo ogromnej liczby proponowanych schematów i kluczy
opisu dwujęzycznych sytuacji każdy z nich został zwięźle omówiony,
a autorowi udało się uniknąć bezrefleksyjnego streszczania prac in-
nych badaczy dwujęzyczności. W. Mackey zwracał także uwagę na
indywidualne cechy osób bilingwalnych, zarówno niezależne od czyn-
ników społecznych, jak płeć, wiek, pamięć i możliwości intelektual-
ne, jak i warunkowane społecznie, do których zaliczył postawę wobec
drugiego języka i motywację do jego opanowania (ibidem: 566–567).
85
Na zasadzie przedruków ze źródeł, w których były publikowane po raz
pierwszy.
Socjologia.indb 151 2013-11-29 07:26:37

Przykłady szczegółowo analizowanych socjologicznych aspektów bi-

lingwizmu można by mnożyć. W. Mackey nie ograniczał się do ich
wzmiankowania, w każdym przypadku proponując mniej lub bardziej
uniwersalny szczegółowy schemat opisu, np. w kwestii zakresu użycia
języka przez jednostkę przedstawił matrycę kompetencji, za pomocą
której należy określić zdolność danej osoby do zastosowania jednego
lub obydwu kodów do obliczeń i kalkulacji, modlitwy, marzeń, prze-
kleństw, pisania pamiętników i dokonywania notatek (ibidem: 565).
Oczywiście, szczegóły tego typu schematów mogą być poddawane
dyskusji i modyfikowane w zależności od sytuacji, ale sposób, w jaki
W. Mackey uporządkował swoje studium, sprawia, że może ono sta-
nowić uniwersalny przewodnik dla badaczy społeczno-kulturowych
uwarunkowań bilingwizmu.
Ze względu na różnorodność poruszanych kwestii oraz uniwersal-
ność proponowanych schematów analitycznych, zachowując proporcje
objętościowe, artykuł W. Mackeya można porównać do Languages in
contact U. Weinreicha. Analogie dotyczą także interdyscyplinarności
obydwu opracowań. W. Mackey jako jeden z nielicznych badaczy w po-
dobny sposób rozłożył akcenty pomiędzy zjawiskami na poziomie ję-
zykowym a kształtującymi je czynnikami pozastrukturalnymi. Obszer-
na część jego artykułu została poświęcona typologii interferencji, dla
której, podobnie jak u Weinreicha, punktem wyjścia była dychotomia
langue i parole. Opierając się na przykładach językowych, W. Mac-
key przedstawił przejrzystą i szczegółową typologię interferencji,
np. w interferencji fonologicznej wyróżnił zmiany systemowe w zakre-
sie intonacji, rytmu, podziału na sylaby, łączliwości głosek oraz arty-
kulacji (ibidem: 569–582). W kontekście rozważań na temat wykorzy-
stania socjologii w badaniach bilingwizmu na uwagę zasługuje przede
wszystkim pierwszy punkt we wspomnianej typologii – interferencja
kulturowa, polegająca m.in. na nietypowym dla danej kultury zastoso-
waniu zwrotów grzecznościowych pod wpływem etykiety innego języ-
ka. Jako ilustrację podobnych zjawisk W. Mackey przytoczył przykład
sytuacji, w której jedna osoba proponuje drugiej, by zajęła wolne miej-
sce. Według schematu typowego dla języka angielskiego taka rozmo-
wa powinna mieć następujący przebieg: X: Here’s a seat; Y: Thanks!
Socjologia.indb 152 2013-11-29 07:26:37

(pol. X: Usiądź, proszę / Proszę, niech pan/pani usiądzie; Y: Dzięku-

ję)86, natomiast w języku niemieckim: X: Bitte; Y: Danke!; X: Bitte87.
Pod wpływem niemieckiego modelu w języku angielskim powstał
schemat: X: Please; Y: Thanks!; X: Please (ibidem: 574). W ujęciu
U. Weinreicha powyższą sytuację należałoby potraktować jako przy-
kład interferencji leksykalnej powstałej w wyniku poszerzenia zna-
czenia wybranej jednostki w języku-biorcy (por. Weinreich 1963: 48).
Na podstawie nowszych i bardziej szczegółowych analiz poświęco-
nych typom interferencji możemy uściślić to spostrzeżenie, określając
przejęcie przez ang. please znaczenia niem. bitte mianem kalki se-
mantycznej synonimicznej (por. Obara 1989: 200–201). Co w takim
razie koncepcja W. Mackeya wnosi do metodologii lingwistycznych
analiz bilingwizmu? W oderwaniu od kontekstu sytuacyjnego możemy
stwierdzić jedynie, że zmiana (poszerzenie) znaczenia pojedynczego
leksemu stanowi wpływ języka-dawcy na język-biorcę, podczas gdy
kategoria interferencji kulturowej pozwala na pełne wyjaśnienie istoty
i przyczyn opisanego przykładu oraz podobnych mu sytuacji. Zapro-
ponowany przez W. Mackeya typ interferencji nie stoi w sprzeczności
z bardziej tradycyjnymi typologiami, ponieważ można go potraktować
jako szczególny rodzaj kalki – „kalkę pragmatyczną”88.
O przydatności tekstu The description of bilingualism w bada-
niach zorientowanych na wyjaśnienie społecznej genezy zachowań
językowych oraz zjawisk obserwowanych na różnych poziomach kon-
taktujących się ze sobą systemów decydują dwa podstawowe czynniki.
Po pierwsze, autorowi udało się w syntetycznej postaci przedstawić
najważniejsze punkty opisu sytuacji bilingwalnych, unikając przy tym
zbytnich uproszczeń, które zubażałyby istotę poszczególnych charak-
terystyk. Po drugie, studium W. Mackeya jest jednym z nielicznych
opracowań, w których materiał językowy – zjawiska fonetyczne, mor-
86
Dosłowne tłumaczenie: X: Oto miejsce. Y: Dziękuję.
87
Dosłowne tłumaczenie: X: Proszę; Y: Dziękuję!; X: Proszę.
88
W szczegółowym studium teoretycznym na temat kalk Jerzy Obara wyróż-
nił kilka typów kalk semantycznych, kalki słowotwórcze, gramatyczne i składniowe
(Obara 1989: 193–194). Typologia ta obejmuje zjawiska interferencji kulturowej je-
dynie częściowo.
Socjologia.indb 153 2013-11-29 07:26:37

fologiczne, składniowe, leksykalne – jest równie ważny jak społeczno-

-kulturowe uwarunkowania tych faktów. Artykuł ten może więc zna-
leźć zastosowanie zarówno w badaniach prowadzonych z perspektywy
socjologicznej, jak i językoznawczej, zwłaszcza że dzięki swojemu
uniwersalizmowi nie traci na aktualności.
Spośród opracowań publikowanych w tomach Readings in the So-
ciology of Language i Advances in the Sociology of Languge wiele
tekstów przeszło do kanonu socjologii języka i lingwistyki kontaktu.
W niektórych z nich brak bezpośrednich nawiązań do sytuacji biling-
wizmu, choć zastosowane w nich rozwiązania metodologiczne dosko-
nale nadają się do badań kontaktu językowego. Na przykład Philip
Bock pisał o rolemach – abstrakcyjnych jednostkach rozróżniających
role społeczne oraz allorolach jako ich rzeczywistych reprezentacjach,
przez analogię do funkcjonujących w odniesieniu do zjawisk języko-
wych pojęć fonemu i allofonu (Bock 1968: 215). Również tekst Basile’a
Bernsteina o socjologicznych uwarunkowaniach percepcji i zróżnico-
waniach językowych na podłożu kulturowym w zamyśle autora nie
odnosił się do dwujęzyczności (Bernstein 1968). Niemniej, zgodnie
z propozycjami przedstawionymi w podrozdziałach 2.5. i 2.9., idee
obydwu badaczy mogą znaleźć zastosowanie w lingwistyce kontaktu.
Ponieważ ta część niniejszej monografii poświęcona jest przykładom
wykorzystania teorii socjologicznych w analizach, których przedmio-
tem jest dwujęzyczność, wspomniane teorie pozostaną na marginesie
naszych rozważań.
W tomach pod redakcją J. Fishmana nie brak jednak tekstów bez-
pośrednio odnoszących się do bilingwizmu. Joan Rubin w artykule
na temat dwujęzyczności w Paragwaju dokonała analizy sfer wyko-
rzystania języka guarani i standardowego hiszpańskiego w zależności
od parametrów sytuacji komunikacyjnej – jej miejsca, formalnego lub
nieformalnego charakteru, osoby rozmówcy, tematyki rozmowy, płci,
a także ogólnej sprawności interlokutorów w obydwu kodach (Rubin
1968). Inne ciekawe studium zaprezentowała Andrée Tabouret-Keller.
Jej rozważania na temat wpływu struktury zatrudnienia w wiejskich
dwujęzycznych wspólnotach w Gaskonii, Prowansji i Langwedocji
na poziom znajomości języka mniejszości w najmłodszym pokoleniu
Socjologia.indb 154 2013-11-29 07:26:37

wpisują się w nurt socjologicznych badań zachowania języka mniej-

szości i zmiany językowej. Zgodnie z obserwacjami autorki członko-
wie wspólnoty mniejszościowej władający standardowym językiem
francuskim i lokalnymi dialektami, którzy pracują poza miejscem
zamieszkania, są bardziej podatni na kontakty z inną społecznością
komunikacyjną. Praca w obcym otoczeniu wpływa znacząco na sfery
użycia obydwu kodów, którymi włada dana dwujęzyczna jednostka.
Przedstawiciele mniejszości przenoszą język grupy dominującej, któ-
rego używają w pracy, również do sfery rodzinnej, przerywając tym
samym transmisję języka przodków do następnych pokoleń. Wyniki
analizy ilościowej pozwoliły na stwierdzenie spadku kompetencji ję-
zykowej w zakresie miejscowego dialektu u dzieci i młodzieży w da-
nej społeczności w związku ze zwiększającym się odsetkiem osób pra-
cujących w mieście (Tabouret-Keller 1972: 374–375).
Spośród innych społeczno-kulturowych czynników wpływających
na dwujęzyczne społeczności autorzy współpracujący z J. Fishmanem
zajmowali się m.in. zagadnieniami polityki językowej oraz sytuacji
ekonomicznej grup bilingwalnych. Na przykład François Grin zwrócił
uwagę na zjawisko migracji zarobkowej – specyficzny status gastar-
beiterów w znacznej mierze określa ich relacje z otoczeniem, co ma
wpływ na ich zachowania językowe (Grin 1999). Z kolei Nancy Do-
rian, opisując bilingwizm w Indiach, poruszała kwestie współzależno-
ści dziedzictwa kulturowego i językowego. Ich dziedziczenie decyduje
o przetrwaniu danego języka i związanej z nim kultury, a brak między-
pokoleniowej transmisji tych wartości prowadzi do zmiany językowej
(Dorian 1999).
Spośród najnowszych publikacji z zakresu socjologii języka na
uwagę zasługuje zwłaszcza tom The Cambridge Handbook of So-
ciolinguistics pod red. Rajenda Mesthrie (2011), praca poświęcona
ogólnym problemom socjolingwistyki. Oprócz tekstów dotyczących
teoretycznych podstaw socjologii języka, dialektologii społecznej, sty-
listyki i analizy dyskursu czy też socjolingwistyki stosowanej, które
w mniejszym lub większym stopniu mogą stanowić źródło inspiracji
dla badaczy bilingwizmu, w tomie znalazły się także artykuły na temat
socjologicznych aspektów kontaktu językowego. Zostały one w więk-
Socjologia.indb 155 2013-11-29 07:26:37

szości napisane z perspektywy nauk społecznych89, jak np. podjęta

przez Anę Deumert próba typologii wielojęzyczności na świecie lub
analiza procesu zmiany językowej i funkcjonowania języków zagrożo-
nych Nicholasa Ostlera (zob. Deumert 2011; Ostler 2011).
Na przeciwległym biegunie w stosunku do badań prowadzonych
z perspektywy socjologicznej znajdują się prace skoncentrowane głów-
nie na problemach językoznawstwa wewnętrznego (zmiany w struktu-
rze języków znajdujących się w kontakcie, interferencje w zakresie
leksyki, fonetyki, składni i morfologii), uzupełnione mniej lub bar-
dziej szczegółowym opisem kontekstu pozajęzykowego90. Najczęściej
przedstawienie badanej dwujęzycznej społeczności pełni w tego typu
pracach funkcję wprowadzającą, podczas gdy szczegółowo omawiany
jest jedynie wybrany problem o naturze ściśle językowej, np. w ba-
daniach Sveina Mønneslanda proces adaptacji zapożyczeń z języka
norweskiego w mowie dzieci emigrantów (Mønnesland 1987: 88–89).
Analizy S. Mønneslanda stanowią część szerszego socjolingwistycz-
nego projektu łączącego badania prowadzone z odmiennych perspek-
tyw: lingwo- i socjocentrycznej. W ramach realizowanych w latach 80.
przez szwedzkich uczonych badań JUBA91 badacze skupieni wokół
Ljubomira Djurovicia zajmowali się opisem języka, sytuacji języko-
wej, tożsamości i zachowań społecznych dzieci i młodzieży pocho-
dzących z krajów byłej Jugosławii. Prowadzone na przestrzeni kilku
lat kompleksowe badania grupy informatorów dotyczyły szerokiego
spektrum problemów w ramach wymienionych aspektów życia mło-
dych imigrantów (Djurović 1987b: 51–52). W publikacjach podsumo-
wujących interdyscyplinarne analizy teksty poświęcone społecznej ak-
tywności i tożsamości kulturowej młodych przybyszów z Jugosławii
89
Spośród pięciu artykułów dotyczących wielojęzyczności jedynie w tekście
Petera Muyskena poświęconym problematyce przełączania i mieszania kodów zosta-
ły zamieszczone przykładowe próbki materiału językowego (Muysken 2011).
90
W czasopismach o profilu ogólnolingwistycznym problematyka bilingwizmu
bywała również opisywana z pominięciem społeczno-kulturowych uwarunkowań zja-
wisk językowych, jak np. w tekście Margaret Thomas poświęconym czasownikom
zwrotnym w drugim języku na materiale dwujęzyczności japońsko-hiszpańskiej oraz
chińsko-angielskiej (Thomas 1991).
91
JUBA – skrót od Jugoslovenska Barn (Dzieci jugosłowiańskie).
Socjologia.indb 156 2013-11-29 07:26:38

z opracowaniami na temat ich zasobów leksykalnych w języku serb-

skim i chorwackim oraz szwedzkim łączyły jedynie artykuły wprowa-
dzające koordynatora programu JUBA. Pomimo podziału tematyki ba-
dawczej na odrębne dziedziny projekt pod kierownictwem naukowym
L. Djurovicia jest jedną z nielicznych prób zastosowania perspektywy
holistycznej w opisie dwujęzyczności.
Poruszany przez S. Mønneslanda problem zapożyczeń leksykal-
nych jest jednym z popularnych aspektów badawczych sytuacji kon-
taktów językowych. Poświęcone tej kwestii teksty znajdziemy m.in.
w piśmie „Language”. Carol Myers-Scotton i John Okeju, omawiając
zapożyczenia w dialektach Ateso w Afryce Wschodniej, uwzględni-
li szereg czynników pozastrukturalnych warunkujących to zjawisko.
Opisy poszczególnych wspólnot językowych zawierają m.in. charak-
terystykę warunków geograficznych, np. informacje o okresowej nie-
przejezdności dróg w danym regionie92 (Myers-Scotton, Okeju 1973:
880). Autorzy stwierdzili, że przynależność jednostki do określonej
podgrupy wpływa na charakter zapożyczeń w jej mowie; podkreślali
także wpływ kontaktów kulturowych na zjawiska językowe (ibidem:
873). Z kolei Felix J. Oinas, przedstawiając pracę Gerty Hüttl-Worth
na temat słów pochodzenia obcego w języku rosyjskim od połowy XVI
do końca XVIII w., wspominał o historycznych i społecznych uwarun-
kowaniach zapożyczeń (Oinas 1965).
We współczesnych badaniach dwujęzyczności bardzo ważne miej-
sce zajmują analizy zjawiska przełączania kodów (code-switching,
dalej: CS93), prowadzone najczęściej z uwzględnieniem jego społecz-
nych aspektów. O popularności tej problematyki w zachodniej lin-
gwistyce kontaktu może świadczyć choćby liczba artykułów na temat
CS ukazujących się na łamach różnych czasopism socjolingwistycz-
92
Na znaczenie warunków geograficznych dla kształtu interferencji zwracał
uwagę już U. Weinreich (por. 1963: 89–90). Opisane przez C. Myers-Scotton i J. Oke-
ju nieprzejezdne drogi mają niewątpliwy wpływ na stopień izolacji kontaktujących
się wspólnot oraz na ich potencjalną mobilność.
93
Zastosowanie angielskiego skrótu jest spowodowane jego rozpowszechnie-
niem w literaturze przedmiotu – w przeważającej części anglojęzycznej.
Socjologia.indb 157 2013-11-29 07:26:38

nych94. Już pierwsze próby teoretycznego określenia zmiany kodu

podczas wypowiedzi związane były z odwołaniami do rzeczywisto-
ści pozajęzykowej. Na przykład Dell Hymes za CS uznawał posługi-
wanie się dwoma kodami (lub ich większą liczbą) na przemian, pod
wpływem okoliczności sytuacji komunikacyjnej – jej miejsca i czasu,
cech charakterystycznych uczestników, tematu, kanałów i norm inter-
akcji (Hymes 1980: 61–65). Ponieważ w tym rozumieniu kategoria
pojęciowa CS jest niemal równoznaczna z definicją kontaktu języ-
kowego, konieczne było jej doprecyzowanie. Podejście teoretyczne
Johna Gumperza, które przez długi czas było uznawane za podsta-
wowy punkt odniesienia analiz CS, polegało na wyróżnieniu dwóch
jego typów, opartego na kryteriach socjolingwistycznych. Sytuacje
zmiany kodu spowodowane podkreślaniem lub kontrastowaniem
fragmentu wypowiedzi w języku L1 za pomocą elementów kodu L2
zostały określone jako metaforyczne CS (metaphorical code-switch-
ing) (Fishman 1972c: 6–7; Gumperz 1977: 1). Z kolei zmiana języ-
ka w zależności od parametrów sytuacji językowej – tematu, osoby
rozmówcy, miejsca i in. została zdefiniowana jako sytuacyjne CS (si-
tuational code-switching) (Fishman 1972c: 4–5; Ervin-Tripp 1968:
194–204).
Odniesienie do czynników pozastrukturalnych widoczne jest także
w metodologii współczesnej lingwistyki kontaktu, choćby na etapie
terminologicznego rozróżnienia CS i mieszania kodów (code-mixing,
dalej: CM). Według Petera Auera pojęcie CS określa „te sytuacje ze-
tknięcia dwóch kodów (języków), które są postrzegane i interpretowa-
ne jako znaczące przez uczestników konwersacji” (Auer 1999: 309).
Zaliczają się do nich przełączenia pomiędzy zdaniami oraz funkcjo-
nalnie istotne zmiany kodu wewnątrz zdań, np. pomiędzy zdaniami
składowymi w zdaniu złożonym lub pomiędzy frazami. Z kolei zmiany
kodu bez znaczenia funkcjonalnego, zachodzące wewnątrz prostszych
jednostek (włączając jednostki leksykalne) określane są jako CM
94
Na przykład jeden z numerów rocznika „Sociolinguistica” (2004) został w ca-
łości poświęcony temu tematowi. W tomie znalazły się teksty uznanych specjalistów
w tej dziedzinie, jak choćby Carol Myers-Scotton, Gaetano Berruto, Monica Heller.
Socjologia.indb 158 2013-11-29 07:26:38

(ibidem; Auer 1991: 410). W ten sposób zdefiniowane zjawiska CS

i CM stanowią swoiste typy idealne – dwa bieguny, pomiędzy którymi
należałoby umieścić całą gamę ich odmian95. W kontekście naszych
rozważań istotne jest przede wszystkim zastosowanie kryterium po-
zajęzykowego o naturze psychospołecznej – postrzegania momentu
przełączenia przez uczestników konwersacji.
Socjologia jest wykorzystywana w wielu studiach na temat CS.
Na socjologiczne uwarunkowania tego zjawiska zwracali uwagę mię-
dzy innymi autorzy tekstów zamieszczonych w tomie Code-switching
in conversation. Language, interaction and identity pod red. P. Auera
(1998). Omawiając materiał językowy i socjolingwistyczny zebrany
wśród osób dwujęzycznych w Szwajcarii i na północy Włoch, Rita
Fraceschini dokonała próby określenia prototypu osoby podatnej na
zmianę kodu podczas wypowiedzi (prototypical code-switcher). Wska-
zane przez nią kryteria miały naturę socjologiczną – jednostki należą-
ce do wspomnianego typu idealnego powinien cechować młody wiek,
przynależność do wspólnoty mniejszościowej, niski status klasowy,
silne poczucie tożsamości etnicznej oraz funkcjonowanie w wieloję-
zycznym otoczeniu (Franceschini 1998: 53). Osoby, które nie spełnia-
ją wymienionych warunków, a mimo wszystko należą do grona osób
przełączających kod, R. Franceschini określiła terminem unexpected
code-switchers – nietypowi (dosł. nieoczekiwani) „zmieniacze kodu”
(ibidem). Autorka dokonała kilku istotnych spostrzeżeń na temat akwi-
zycji i zakresu CS. Zauważyła, że CS może być przyswajane nie tyl-
ko w dzieciństwie, ale również przez osoby dorosłe. W wypadku CS
możliwy jest nietradycyjny kierunek nauczania języka – w niektórych
wspólnotach to rodzice uczą się mieszanego kodu od dzieci (ibidem:
56). Ponadto obserwowane były sytuacje, w których jednostka przyswa-
95
W literaturze przedmiotu zdecydowanie częściej używany jest termin CS,
ponieważ przez większość autorów CM jest traktowane jako szczególny rodzaj CS.
Również w niniejszej monografii podstawowym punktem odniesienia dla analizy
wykorzystania socjologii w badaniu zjawiska zmiany języka w ramach wypowiedzi
będzie CS, a rozróżnienia dokonywać będziemy wówczas, gdy poszczególne wnioski
będą odnosić się tylko do jednego z tych zjawisk (CS lub CM).
Socjologia.indb 159 2013-11-29 07:26:38

jała CS, nie znając wcześniej łączonych przez siebie kodów z osobna
(ibidem: 57).
Jednym z wymienionych przez R. Franceschini czynników sprzy-
jających zjawisku CS było silne poczucie przynależności etnicznej.
Kwestia wpływu samoidentyfikacji grupowej oraz tożsamości na
zmianę kodu wewnątrz wypowiedzi była poruszana przez wielu auto-
rów. Zdaniem Jensa N. Jørgensena CS może stać się jednym z elemen-
tów wzmacniających więzi określonej zbiorowości. Członkowie grupy
mogą traktować kod mieszany, powstały w wyniku łączenia jednostek
dwóch języków, jako „swój język” (we-code). Jørgensen stwierdził, że
kryterium występowania określonego typu CS pozwala na wyznacze-
nie granic danej grupy, np. przełączanie kodu przez młodych przedsta-
wicieli dwujęzycznej mniejszości podczas rozmów prowadzonych we
własnym gronie pomaga im podkreślić ich odrębność zarówno w sto-
sunku do dorosłych, którzy nie aprobują mieszanego języka, jak i wo-
bec jednojęzycznych rówieśników (Jørgensen 1998: 242). Na powią-
zanie zjawiska CS i poczucia tożsamości zwrócili uwagę także Mark
Sebba i Tony Wootton, którzy opisywali dwujęzyczność chińsko-an-
gielską w Hongkongu. Ich zdaniem przypisanie jednemu z kodów uży-
wanych przez dwujęzyczną osobę kategorii „swój” (we-code), a dru-
giemu „obcy” (they-code) nigdy nie jest sprawą oczywistą, ponieważ
tożsamość społeczna nie jest dana jednostce raz na zawsze i podlega
ciągłej negocjacji (Sebba, Wootton 1998: 263, 284). Poczucie tożsa-
mości jest jednym z czynników wpływających na wybór języka nie
tylko w odniesieniu do całej konwersacji, ale również poszczególnych
wypowiedzeń, ale – jak podkreślają M. Sebba i T. Wootton – nie jest to
czynnik jedyny (ibidem: 284).
Tą samą kwestią, ale z innej perspektywy i w odniesieniu do innej
sytuacji językowej zajmowała się Ghada Khattab, która analizowała
aspekty fonetyczne w mowie dzieci w warunkach bilingwizmu arab-
sko-angielskiego. Dla ostatecznej postaci dwujęzyczności istotne były
czynniki o charakterze psychologicznym, jak np. świadomość języko-
wa dziecka, a także psychospołecznym – poczucie tożsamości rodzi-
ców oraz dzieci (Khattab 2009: 155–158). Autorka dokonała ważnego
spostrzeżenia, że młodzi przedstawiciele mniejszości starają się wyko-
Socjologia.indb 160 2013-11-29 07:26:38

rzystać wszelkie dostępne im środki do opanowania języka ojczystego,

nawet jeśli w ich idiolektach dominującym kodem jest angielszczyzna.
Niekiedy nie są oni w stanie mówić po arabsku, a braki starają się zre-
kompensować przez tworzenie wypowiedzi w języku angielskim, ale
z arabskim akcentem, podczas gdy w kontaktach z jednojęzycznymi
rówieśnikami posługują się lokalnym wariantem angielszczyzny bez
arabskich naleciałości96. Zdaniem G. Khattab tego typu zachowania są
związane z dwoistą tożsamością dzieci z rodzin imigranckich, które
w kontaktach wewnątrzgrupowych – z krewnymi i innymi przedstawi-
cielami swojej grupy etnicznej – odgrywają inną rolę niż na zewnątrz
wspólnoty (ibidem: 158–159).
Socjologiczne aspekty CS stanowiły ważny aspekt badań prowa-
dzonych przez Penelopę Gardner-Chloros. Wśród pozajęzykowych
czynników warunkujących CS wymieniła ona m.in. zmianę interlo-
kutora, zastosowanie mowy zależnej, powtórzenie fragmentu wypo-
wiedzi w tłumaczeniu, komentarz metajęzykowy (Gardner-Chloros
2009a: 62) Na zmianę języka w ramach konwersacji wpływać może
również dyglosyjny charakter dwujęzyczności w danej grupie97, a tak-
że wymagania etykiety językowej (eadem 2009b: 100–103; 109–112).
Pojęcie etykiety językowej ma znaczenie w charakterystyce CS
zaproponowanej przez Carol Myers-Scotton i Agnes Bolonyai. Wyko-
rzystały one teorię racjonalnego wyboru w celu wyjaśnienia motywa-
cji zmiany kodu w trakcie wypowiedzi. Podstawą teoretyczną do roz-
ważań było założenie, że CS może być działaniem świadomym i jako
takie ma swoje społeczne znaczenie (Myers-Scotton, Bolonyai 2001:
7–8). Zmiana języka wypowiedzi może mieć charakter zarówno nace-
chowany (marked), jak i nienacechowany (unmarked). Jeśli z etykie-
ty językowej ogólnie przyjętych w danej zbiorowości reguł zachowań
wynika, że w danej sytuacji CS jest wskazane, wówczas taka czynność
będzie uznana za nienacechowaną, a nacechowany byłby brak takiej
reakcji (ibidem: 9). Na przykład o nienacechowaniu CS można mówić
96
Podobne zachowania zostały zaobserwowane u przedstawicieli młodego po-
kolenia mieszkających w Polsce staroobrzędowców (por. Głuszkowski 2011a: 233).
97
Choć teoretyczne podstawy powiązania CS z funkcjonalną dyferencjacją ję-
zyków nie stanowią novum w badaniach bilingwizmu, są one wciąż aktualne.
Socjologia.indb 161 2013-11-29 07:26:38

w następującej sytuacji: do rozmowy osób dwujęzycznych (L1 + L2)

prowadzonej w języku L1 włącza się osoba jednojęzyczna, władają-
ca tylko kodem L2; naturalnym (nienacechowanym) zachowaniem jest
wówczas zmiana języka konwersacji na L2, aby umożliwić uczestnic-
two w niej wszystkim obecnym. Jeśli natomiast osoby dwujęzyczne
kontynuują rozmowę w L1, ich reakcję należy traktować jako nace-
chowaną – celem takiego zachowania może być m.in. okazanie dez-
aprobaty wobec przybysza albo chęć zatajenia przed nim treści wypo-
wiedzi. W analogiczny sposób można rozpatrywać sytuacje, w których
nacechowana będzie zmiana kodu, np. kiedy reakcją dwujęzycznych
uczestników konwersacji na pojawienie się w ich gronie osoby jedno-
języcznej (L1) jest zmiana kodu na niedostępny jej (L2)98.
Dla C. Myers-Scotton i A. Bolonyai najbardziej interesujące są sy-
tuacje celowego CS, w których mówiący zdają sobie sprawę z możli-
wych zysków i strat. Mniej lub bardziej świadoma kalkulacja decyduje
o wyborze języka w konkretnym momencie lub jego zmianie podczas
wypowiedzi (ibidem: 8–12). Tego typu analiza musi uwzględniać wie-
le czynników społecznych, które mogą wpływać na wybór jednostki.
Wyobraźmy sobie hipotetyczną sytuację: dziecko pochodzące z rodzi-
ny imigrantów może unikać używania ojczystego języka (L1) w miej-
scach publicznych, aby uniknąć stygmatyzacji wynikającej z nacecho-
wania posługiwania się językiem innym niż dominujący. Jednak pewne
okoliczności mogą skłonić to dziecko do zmiany kodu na L1 w obcym
otoczeniu, np. kiedy chce poprosić dziadka, który jest osobą silnie
przywiązaną do tradycji i swojego pierwszego języka, o kupno drogiej
zabawki i aby zwiększyć swoje szanse, formułuje swoją wypowiedź
w L1. Dochodzi wówczas do wyboru opartego na kalkulacji zysków
i strat – okazuje się, że perspektywa zdobycia pożądanego przedmiotu
może rekompensować potencjalne ośmieszenie.
Zjawiska CS i CM mogą być postrzegane jako fazy kontaktu ję-
zykowego. Według koncepcji P. Auera przełączanie, a następnie mie-
98
W podobny sposób problem oznaczoności CS wyjaśniał Jens N. Jørgensen.
Jego badania stanowią przykład analizy CS w kategoriach próby sił – gry, której celem
jest dominacja nad rozmówcą lub członkami grupy (por. Jørgensen 1998: 239–240).
Socjologia.indb 162 2013-11-29 07:26:38

szanie kodów może doprowadzić do stanu określanego terminem fu-

sed lect – ustabilizowanego wariantu powstałego w wyniku kontaktu
dwóch systemów (Auer 1999: 309). Problematyka krystalizujących
się w ten sposób języków mieszanych stanowi popularny temat badań,
także tych prowadzonych przy wykorzystaniu dorobku socjologii i po-
krewnych jej dyscyplin. W 2009 r. ukazał się zbiór Contact languages
pod red. Johna Holma i Susanne Michaelis. W pięciu kilkusetstronico-
wych tomach znalazły się opublikowane na przestrzeni kilkudziesięciu
lat artykuły poświęcone kontaktowi języków, a problem powstawa-
nia nowych systemów na bazie istniejących już języków, a zwłaszcza
socjologiczny aspekt pidginizacji i kreolizacji, stanowił temat wielu
z nich. Na przykład D. C. Hesseling w klasycznym już dziś tekście
How did creoles originate?99 (W jaki sposób powstają języki kreol-
skie?) przedstawił społeczną genezę kreolizacji i jej uwarunkowania
historyczne: kolonializm i niewolnictwo (Hesseling 2009). Z kolei
w tekście Ingvild Broch i Ernsta H. Jahra zawarta została szczegóło-
wa i wszechstronna analiza języka powstałego na bazie norweskiego
i rosyjskiego (russenorsk). W opracowaniu autorzy nie tylko zawar-
li obszerny opis historyczny uwzględniający genezę, użycie i rozwój
języka russenorsk, ale również określili jego cechy fonetyczne, mor-
fologiczne, składniowe i leksykalno-semantyczne (Broch, Jahr 2009
[1984]).
O russenorsk traktuje również monografia Ingvild Broch i Ernsta
Håkona. Robert A. Hall Jr., recenzując ich pracę w czasopiśmie „Lan-
guage”, zwracał uwagę na wielowymiarowość opisywanych zjawisk.
Podkreślił on, że norwescy badacze poświęcili wiele uwagi społeczno-
-historycznej genezie badanego systemu językowego oraz socjologicz-
nym aspektom jego funkcjonowania, np. powiązaniom wyboru języka
z przynależnością klasową i wykonywaną profesją (Hall 1983: 668).
Problematyką języków mieszanych zajmowała się także Sarah G.
Thomason, wskazując na społeczne uwarunkowania powstawania no-
wych systemów językowych. Język mieszany może się ustabilizować
99
Oryginalny tekst powstał w 1933 r. w języku holenderskim, a w 1979 r. ukazał
się jego angielski przekład.
Socjologia.indb 163 2013-11-29 07:26:38

m.in. w wyniku celowych działań danej społeczności (Thomason 2003:

33). To, czy dana struktura przetrwa, jest zdaniem S. Thomason rów-
nież uzależnione od czynników społecznych. Zdecydowanie większe
szanse na utrzymanie się mają te nowe systemy, które staną się elemen-
tem tożsamości grupowej (ibidem: 35–36). Na znaczenie tożsamości
użytkowników nowych języków zwracał uwagę także William Croft,
który analizował funkcjonowanie języków mieszanych w różnych
typach społeczności: tradycyjnych; zasymilowanych; nowych, które
powstały w wyniku kontaktu i małżeństw mieszanych (Croft 2003:
41, 67). Podobne problemy były poruszane również przez innych au-
torów. Na przykład Anna de Fina, opisując bilingwizm społeczności
włoskich imigrantów w Stanach Zjednoczonych, zauważyła, że zmia-
na kodu wypowiedzi na język mniejszości stanowi wyraz przywiąza-
nia do wartości danej grupy100 (de Fina 2007: 389–390), a badania Sa-
likoko S. Mufwene dotyczą procesu powstawania nowych dialektów
w wyniku kontaktu językowego i kulturowego w świecie kolonialnym
(Mufwene 2008).
Do kodów mieszanych powstałych w wyniku kontaktu języko-
wego zaliczają się także języki typu pidgin oraz kreolskie. Problemy
ich funkcjonowania również stanowiły przedmiot zainteresowania
zachodnich lingwistów. Ian Hancock, omawiając pracę Petera Mühl-
häuslera poświęconą problemom pidginizacji i upraszczania systemów
językowych, zwrócił w swojej recenzji uwagę na społeczne uwarun-
kowania tych procesów. Stopień i rodzaj pidginizacji są uzależnione
m.in. od rodzaju i długości kontaktu języków, stopnia alfabetyzacji
badanej wspólnoty, panującej w niej solidarności i tożsamości grupo-
wej, form nauczania języka drugiego (podlegającego uproszczeniom)
i polityki językowej na danym obszarze, różnic kulturowych pomiędzy
kontaktującymi się grupami, prestiżu języka docelowego oraz kodów
mieszanych, liczby użytkowników danego kodu „zaangażowanych
w proces pidginizacji” (Hancock 1978: 988). Socjologiczne uwarun-
kowania procesów językowych dostrzegł także Donald Winford, który
Tę sytuację można rozpatrywać także z perspektywy zaproponowanej przez

100
C. Myers-Scotton i A. Bolonyai (2001).
Socjologia.indb 164 2013-11-29 07:26:38

w obszernej recenzji polemicznej dwóch monografii (Alexandry Aikhen-

vald na temat kontaktów językowych w Amazonii oraz Michaela Cly-
ne’a na temat relacji angielszczyzny z językami wspólnot imigranckich)
zgodził się z M. Clyne’em, że kontakt języków jest zjawiskiem wielo-
wymiarowym, którego badania wymagają zaangażowania wiedzy języ-
koznawczej, socjologicznej i psychologicznej (Winford 2007: 401).
Choć pozastrukturalny aspekt funkcjonowania języków pidgin
i kreolskich jest niezwykle istotny, ich charakterystyka z perspektywy
socjologicznej nie jest regułą. Czynniki społeczne i kulturowe bywają
marginalizowane lub pomijane. Na przykład John McWhorter przed-
stawił pokrótce społeczno-historyczną genezę języków kreolskich, ale
sporządzona przez niego typologia jest oparta na kryteriach struktural-
nych, a nie socjologicznych (McWhorter 1998). Podobne ujęcie zapre-
zentowała Sarah J. Roberts w studium poświęconym roli dyfuzji cech
leksykalnych i gramatycznych w rozwoju języka haitańskiego. Autor-
ka omówiła kolejne etapy ewolucji badanego systemu kreolskiego od
poł. XIX do poł. wieku XX, ale nie kierowała się społecznymi ani eko-
nomicznymi uwarunkowaniami tych procesów (Roberts 1998: 18–32).
Ważnym i często poruszanym problemem w monografiach oraz ar-
tykułach na temat kontaktów językowych i kulturowych była sytuacja
społeczności imigrantów oraz wspólnot mniejszościowych funkcjonują-
cych w krajach zachodnich już od wielu pokoleń. Na przykład Tara Gold-
stein analizowała funkcjonowanie dwujęzycznych środowisk zakładów
pracy w Kanadzie. Poddała ona analizie wpływ takich czynników jak
poczucie tożsamości, relacje społeczne, autorytet zwierzchników czy
płeć na wybór języka w sferze produkcyjnej (Goldstein 1997). Również
Larissa Remennick, analizując znaczenie procesu przyswajania języka
dla integracji społecznej rosyjskiej diaspory w Izraelu, zwróciła uwagę
na szereg czynników o charakterze społeczno-kulturowym. Na podsta-
wie ilościowych badań empirycznych na reprezentatywnej próbie po-
nad 800 rosyjskojęzycznych osób, które przybyły do Izraela po 1989 r.,
Remennick ustaliła społeczno-demograficzny profil swoich responden-
tów (Remennick 2003: 90–92). Grupa została scharakteryzowana ze
względu na język lub języki używane w sferze domowej oraz zakres
kompetencji w obydwu kodach. Przynależność pokoleniowa badanych
Socjologia.indb 165 2013-11-29 07:26:38

osób okazała się istotnym czynnikiem wpływającym na akwizycję języ-

ka hebrajskiego, podobnie jak czynniki społeczno-ekonomiczne – naj-
częstszą motywacją do nauki oficjalnego języka Izraela, a w niektórych
przypadkach także języka angielskiego były dążenia danych osób do
zwiększenia ich mobilności i przyspieszenia awansu społecznego (ibi-
dem: 96). Autorka dokonała także analizy postaw rosyjskich imigrantów
wobec integracji z ich nowym otoczeniem, dzięki czemu możliwe jest
porównanie ich zachowań językowych z poczuciem tożsamości etnicz-
nej (por. ibidem: 100). W tekście widoczne są również elementy ekologii
językowej – oprócz wspominanej już społecznej charakterystyki bada-
nej grupy poruszona została także kwestia funkcjonowania języka rosyj-
skiego w sferze kulturalnej oraz obecności rosyjskojęzycznych mediów
w Izraelu (ibidem: 97 i in.).
Problemami rosyjskiej diaspory i jej języka, lecz w odniesieniu do
Stanów Zjednoczonych, zajmuje się także Maria Polinsky. W analizach
amerykańskiej ruszczyzny zwracała uwagę na jej cechy strukturalne,
specyficzne uwarunkowania, jakim jest poddana w związku z dwuję-
zycznością jej nosicieli, a także na odrębność od innych odmian języka
rosyjskiego (Polinsky 1995: 371–373). W analizie zmian na poziomie
języka M. Polinsky uwzględniała oddziaływanie czynników poza-
strukturalnych, m.in. związanych z przynależnością pokoleniową oraz
okresem spędzonym w obcym otoczeniu językowym (ibidem: 374).
W swoich badaniach wskazywała ona na kulturowe uwarunkowania
angielskich zapożyczeń w amerykańskim wariancie języka rosyjskie-
go (Dubinina, Polinsky 2012: 4–7). Ruszczyzna drugiego i kolejnych
pokoleń emigrantów określana jest jako język odziedziczony (heritage
language), a osoby, w których idiolektach język przodków nie jest ko-
dem dominującym – jako użytkownicy języka odziedziczonego (heri-
tage speakers) (ibidem: 11; Benmamoun et al. 2010: 2). M. Polinsky
i Irina Dubinina, podsumowując charakterystykę języka rosyjskiego
w Stanach Zjednoczonych, pisały o jego wewnętrznym zróżnicowa-
niu, co zmusza do analizy wszelkich zjawisk językowych z uwzględ-
nieniem kraju101 lub regionu pochodzenia, pozycji zajmowanej w ame-
101
Użytkownikami języka rosyjskiego w Stanach Zjednoczonych są nie tylko
Socjologia.indb 166 2013-11-29 07:26:38

rykańskim społeczeństwie, stopnia asymilacji i innych czynników

o charakterze pozastrukturalnym (Dubinina, Polinsky 2012: 23).
Z kolei Joanna Lustanski102 pisała o tożsamości i postawach ję-
zykowych kanadyjskiej Polonii. Podstawową zmienną powiązaną ze
stosunkiem badanej społeczności do języka polskiego była ich samo-
identyfikacja etniczna. Informacje zebrane metodą ankietową zostały
poddane analizie statystycznej (Lustanski 2009: 42–45). W zastosowa-
nej przez autorkę metodologii możemy dopatrzeć się analogii z pro-
ponowanymi przez U. Weinreicha kryteriami opisu sytuacji biling-
walnych, ponieważ respondenci w badaniu J. Lustanski zostali scha-
rakteryzowani ze względu na różnice pokoleniowe, miejsce urodzenia
(Polska/Kanada), zainteresowanie i stopień zaangażowania w polską
kulturę, uczestnictwo w organizacjach polonijnych, a także umiejęt-
ność czytania i pisania po polsku (por. Weinreich 1963: 75–76, 91–94;
Lustanski 2009: 45–47). Autorka odniosła się także do związków ję-
zyka i religii oraz wpływu przynależności wyznaniowej na postawy
wobec języka i kultury polskiej (Lustanski 2009: 51).
Päivi Pietilä zajęła się problemem dwujęzyczności fińskich imi-
grantów w Stanach Zjednoczonych i scharakteryzowała indywidualne
różnice leksykalne w ich angielszczyźnie oraz kontekstowe przełącza-
nie kodu (Pietilä 1989: 97, 135, 191–199). P. Pietilä przyczyny za-
obserwowanych przejawów interferencji wyjaśniała oddziaływaniem
czynników pozastrukturalnych – psychospołecznych i kulturowych.
Dla ostatecznego kształtu dwujęzyczności badanych osób duże zna-
czenie miał proces przebytej przez nich akulturacji oraz sposób, w jaki
przyswajali swój drugi język (angielski). W analizach brany był pod
uwagę także czynnik płci. Na uznanie zasługuje zastosowanie przez
Rosjanie pochodzący z Rosji, ale i z pozostałych państw byłego ZSRR, a także przed-
stawiciele innych grup etnicznych mówiący po rosyjsku.
102
Autorka wywodzi się ze społeczności polskich imigrantów w Kanadzie, pełni
funkcję prezesa Zarządu Kanadyjsko-Polskiego Instytutu Badawczego. Jest autorką
monografii Język polonijny w Kanadzie napisanej na podstawie jej rozprawy doktor-
skiej na Uniwersytecie Warszawskim (zob. CPRI 2012). Ponieważ jej książka została
wydana w Toronto i jest dostępna zaledwie w kilku polskich bibliotekach (por. KARO
2012), nie można stwierdzić, by uczestniczyła ona w pełni w polskim kręgu wymiany
informacji naukowej.
Socjologia.indb 167 2013-11-29 07:26:38

fińską badaczkę perspektywy longitudinalnej103, która pozwoliła na

uchwycenie zmian sytuacji językowej badanej społeczności, a także
na dokonanie wszechstronnych porównań międzypokoleniowych (ibi-
dem: 5–24, 40–49, 213–216).
Różnice pokoleniowe we wspólnotach dwujęzycznych i ich wpływ
na kompetencje przedstawicieli tych grup w zakresie używanych przez
nich kodów stanowiły temat wielu opracowań. David Birdsong odniósł
się do tej kwestii na przykładzie przyswajania języka francuskiego
przez imigrantów we Francji. Na podstawie badań ilościowych autor
dokonał analizy frekwencyjnej zgodnych i niezgodnych z normą języ-
kową form gramatycznych występujących we francuszczyźnie przyby-
szów z różnych regionów świata (Birdsong 1992: 710–712). Zebrane-
mu materiałowi językowemu towarzyszyły dane na temat społecznego
profilu informatorów, a przede wszystkim ich losów życiowych (ibi-
dem: 734). D. Birdsong dokonał zestawienia zmiennych biograficz-
nych, takich jak m.in. wiek przybycia do Francji, moment rozpoczęcia
nauki francuskiego i wiek informatora w momencie badania, z wyni-
kami statystycznych analiz dewiacji w zakresie różnych form języko-
wych (ibidem: 735). Zastosowana przez autora metodologia stanowi
rzadki przykład równomiernego rozłożenia akcentów pomiędzy anali-
zę typowo lingwistyczną i socjologiczną.
Na tym tle interesujące są wyniki badań Moniki S. Schmid i Me-
rel Keijzer na temat losów imigrantów niemieckiego i holenderskiego
pochodzenia w Kanadzie. Na podstawie ogólnych obserwacji i hipotez
formułowanych w pracach innych badaczy autorki wyszły z założenia,
że w społecznościach mniejszościowych stosunkowo powszechnym
i regularnym zjawiskiem są zmiany w układzie dominacji pomiędzy
językiem L1 (ojczystym) i L2 (używanym w kraju docelowym). Imi-
granci, którzy po przybyciu do Kanady w związku z wykonywanymi
103
Badania longitudinalne (longitudinal study), w psychologii określane rów-
nież jako podłużne, wiążą się z wielokrotnym powtarzaniem czynności badawczych
w różnych momentach w celu wyjaśnienia zmian analizowanych zjawisk w perspek-
tywie czasowej (Hillmann 2007: 480). W ramach tej metody możliwa jest nie tylko
charakterystyka określonego wycinka rzeczywistości, ale również opis jego ewolucji
na przestrzeni pewnego okresu.
Socjologia.indb 168 2013-11-29 07:26:38

przez siebie zawodami, funkcjami pełnionymi w społeczeństwie oraz

chęcią ułatwienia dzieciom adaptacji w nowym środowisku stopniowo
odchodzili od niemieckiego i holenderskiego, przeszedłszy na emery-
turę, chętnie powracali do swoich pierwszych języków (Schmid, Keij-
zer 2009: 83–87). Postawione we wstępie hipotezy zostały pozytywnie
zweryfikowane podczas analizy przeprowadzonej przy wykorzystaniu
metod statystycznych (ibidem: 91–98).
Przedmiotem badań Carmen Silvy-Corvalán było rozpowszech-
nienie czasownika estar (być) w hiszpańskim używanym przez miesz-
kających w Los Angeles przedstawicieli meksykańskiej diaspory. Choć
punktem wyjścia do analiz był materiał językowy, C. Silva-Corvalán
korzystała z metod socjologicznych, dokonując doboru informatorów
ze względu na społeczne charakterystyki. Najważniejszym kryterium
dla autorki było środowisko, w którym dana osoba się wychowywała,
w związku z czym badani zostali podzieleni na trzy grupy: a) urodzo-
nych w Meksyku, którzy wyemigrowali w wieku 7 lat lub starszym,
b) tych, którzy wyjechali z Meksyku jako małe dzieci (do 6. roku ży-
cia) oraz c) urodzonych już w Stanach Zjednoczonych (Silva-Corvalán
1986: 592). Zebrany materiał stanowił podstawę do porównań pokole-
niowych i wskazania zależności pomiędzy zachowaniami językowymi
a czynnikami społeczno-kulturowymi (ibidem: 602–603).
Problematyce powiązania zmiennej wieku i kompetencji języko-
wej poświęcony był także jeden z numerów pisma „International Jour-
nal of the Sociology of Language” z 2009 r. Poszczególni badacze ana-
lizowali problem z różnych perspektyw – Nancy Dorian, analizując
relacje języka tariana w Brazylii z portugalskim, menomini w Stanach
Zjednoczonych z tamtejszą angielszczyzną oraz gaelickiego (szkockie-
go) z brytyjskim angielskim, doszła do wniosku, że największą kom-
petencję w ginących językach przejawiają starsi członkowie wspólnoty
(Dorian 2009: 14–19). Podobne obserwacje w odniesieniu do języ-
ka gaelickiego na wyspie Skye stały się udziałem Cassandry Smith-
-Christmas i Dicka Smakmana (Smith-Christmas, Smakman 2009).
Zjawiska związane ze zmianą językową i śmiercią języka są istot-
nym problemem badawczym z pogranicza językoznawstwa i nauk so-
cjologicznych. Wspomniana w poprzednim akapicie N. Dorian, anali-
Socjologia.indb 169 2013-11-29 07:26:38

zując zmiany w szkockim gaelickim – m.in. w systemie deklinacyjnym

i sposobie tworzenia konstrukcji biernych, motywowała transformacje
systemu gramatycznego oddziaływaniem czynników pozastruktural-
nych (Dorian 1973: 418–435). Przyczyn zmian w języku gaelickim
oraz jego zamierania N. Dorian dopatrywała się przede wszystkim
w sytuacji demograficznej opisywanej społeczności językowej i coraz
mniejszej liczbie użytkowników (nosicieli) języka (ibidem: 435–438).
Autorka ta zajmowała się także metodami rewitalizacji ginących ję-
zyków. Z jednej strony istotne jest zachowanie ich pierwotnej postaci,
z drugiej zaś cel ten często jest utopijny, ponieważ zbytnia dbałość
o normy może zniechęcać młodych przedstawicieli danej społeczności
do użytkowania danego języka. N. Dorian dokonała przeglądu sytuacji
kilku języków mniejszościowych, m.in. niemieckiego w Pensylwanii,
szkockiego gaelickiego i kornijskiego w Wielkiej Brytanii oraz arwa-
nickiego (Arvanitika) w Grecji pod kątem ewentualnych kompromi-
sów pomiędzy purystycznymi postawami względem tych języków
a ich upowszechnianiem (Dorian 1994). Tekst stanowi przykład stoso-
wanej ekologii językowej, podobnie jak artykuł Wolfganga Sperlicha
na temat roli forów internetowych w procesie zachowania zagrożone-
go języka niue w Polinezji (Sperlich 2005).
Na problematykę śmierci językowej zwracał uwagę William
Hanks w recenzji pracy Nicholasa Evansa (2010) Dying words: En-
dangered languages and what they have to tell us (Umierające słowa:
Co mogą nam powiedzieć języki zagrożone), pisząc o socjologicznych
i demograficznych uwarunkowaniach procesu zaniku języka (Hanks
2010: 440). W numerze 1 z 1992 r. czasopisma „Language”104 został
zamieszczony ponadczterdziestronicowy panel siedmiu krótkich tek-
stów, których autorzy rozważali społeczną sytuację języków zagrożo-
nych w warunkach bilingwizmu, m.in. reakcje lokalnych społeczności,
które uświadamiają sobie krytyczny stan ich języka ojczystego lub in-
stytucjonalne działania na rzecz zachowania ginącej mowy (Wataho-
Problematyka społecznych uwarunkowań funkcjonowania języków zagro-

104
żonych, ich zachowania, zamierania oraz zmiany językowej była poruszana tak-
że w innych numerach „Language” w recenzjach i notkach bibliograficznych (zob.
m.in. Comrie 1981; Hudson 1990; Salzmann 2001).
Socjologia.indb 170 2013-11-29 07:26:38

migie 1992: 10–17; Craig 1992: 17–24). Dyskusję otworzył i zamknął

Ken Hale, który podkreślał znaczenie wartości kulturowych związa-
nych z różnorodnością językową (Hale 1992a; 1992b).
Na tle ogólnej problematyki języków w sytuacji zagrożenia, obej-
mującej przede wszystkim rozważania na temat uwarunkowań społecz-
no-ekonomicznych, demograficznych i politycznych, oryginalne uję-
cie przynosi tekst Courtney Handman. Artykuł powstał na podstawie
wyników badań terenowych w Papui Nowej Gwinei i dotyczy wpływu
chrystianizacji na stan języków lokalnych. C. Handman w swoich roz-
ważaniach nawiązuje do założeń amerykańskiej szkoły językoznaw-
stwa antropologicznego, zgodnie z którymi język jest nieodłącznie
związany z obrazem świata w umyśle mówiącego (Handman 2009:
636). O nowatorstwie badań nie świadczą jednak odwołania do prac
F. Boasa, E. Sapira czy L. Bloomfielda, spotykane w wielu tekstach
na temat dwujęzyczności, ale analiza roli, jaką w papuaskiej społecz-
ności odgrywa chrześcijańska organizacja naukowa SIL International
(ibidem: 635). Przedmiotem działań instytucji, która powstała na bazie
letnich kursów antropologii i lingwistyki dla misjonarzy105, jest doku-
mentacja i ochrona języków mało znanych i zagrożonych (SIL 2012).
Organizacja ta zajmuje się także tłumaczeniami, m.in. przekładami Bi-
blii na języki o małej liczbie użytkowników (Handman 2009: 635).
C. Handman zauważyła, że założenie o ścisłym związku języka i toż-
samości jest jednym z elementów tradycji misjonarskiej (ibidem: 637).
Działalność SIL International stanowi przykład nie tylko stosowanej
ekologii języka, ale także wykorzystania wiedzy lingwistycznej do
działań społecznych, który to problem poruszył również S. Mufwene
w tekście poświęconym rewitalizacji ginących języków Afryki. Sytu-
ację poszczególnych języków w warunkach wielokulturowości i wie-
lojęzyczności uzależniał on od relacji między grupami uprzywilejowa-
nymi i poszkodowanymi (Mufwene 2010: 912). Współpraca polityków
z lingwistami mogłaby jego zdaniem przyczynić się do skuteczniejszej
ochrony zagrożonych języków (ibidem: 924).
105
Stąd wywodzi się jej nazwa – SIL: Summer Institute of Linguistics (Letni
Instytut Językoznawczy).
Socjologia.indb 171 2013-11-29 07:26:38

Kwestię zaniku języków w zależności od uwarunkowań społecz-

no-politycznych poruszał także Stephen May w pracy poświęconej
prawom mniejszości. Jego zdaniem przemoc symboliczna, jakiej do-
świadczają mniejszości w związku z ich dyskryminacją w systemie
edukacyjnym oraz w administracji, jest jedną z głównych przyczyn
zmiany językowej (por. May 2001: 43–48). Na podobne problemy
zwracał również uwagę James Cummins106, który na przykładzie
wielojęzycznego społeczeństwa Kanady pisał o funkcji szkolnictwa
w procesie zachowania języka ojczystego (Cummins 1988a). Rola sys-
temu edukacyjnego nie ogranicza się do nauczania języka (języków),
ale wiąże się również z wielokulturową socjalizacją (idem 1988b).
Znaczenie systemu edukacyjnego dla funkcjonowania grup mniej-
szościowych i używanych przez nie języków we współczesnym świe-
cie było przedmiotem studiów Moniki Heller. Autorka, posługując
się przykładem francuskojęzycznej mniejszości w Kanadzie, poru-
szyła m.in. kwestię zmiany społecznej i transformacji wspomnianych
wspólnot, odwołując się do prac Anthony’ego Giddensa na temat toż-
samości w nowoczesnym świecie (Heller 2006: 9). Ponieważ badania
M. Heller były prowadzone w społeczności uczniów L’École Champlain
w Toronto, podstawę jej rozważań stanowiły problemy socjalizacji,
oddziaływania grup rówieśniczych oraz dystrybucji kapitału kultu-
rowego (w tym również językowego). Zachowania językowe dwuję-
zycznej młodzieży były analizowane z uwzględnieniem społecznego
podziału ról wynikającego z różnicy płci, a także przy wykorzystaniu
mikrosocjologicznych relacji w ramach grup koleżeńskich (ibidem:
152–207). Swoje wywody autorka zilustrowała bogatym materiałem
socjolingwistycznym pozyskanym z wywiadów, dzięki czemu w jej
analizach teoria ściśle koresponduje z rzeczywistą sytuacją językową
badanej społeczności.
Szczególne znaczenie szkoły w rozwoju lub zaniku dwujęzycz-
ności i hierarchicznych relacji pomiędzy znajdującymi się w kontak-
cie kodami jest związane z procesem socjalizacji językowej. Różnym
Autor m.in. koncepcji ogólnej sprawności językowej (CUP) determinującej

106
bilingwizm na poziomie jednostki, omówionej w punkcie 1.2.
Socjologia.indb 172 2013-11-29 07:26:38

aspektom tego procesu poświęcono wiele tekstów, których autorzy

odnosili się do opisanych w podrozdziale 2.3. najważniejszych czyn-
ników wpływających na kształtowanie się osobowości i kompetencji
językowych dwujęzycznej osoby. Paul B. Garrett w badaniach zmiany
kulturowej i językowej w społecznościach kreolskich zwracał uwagę
na rolę procesu socjalizacji w kształtowaniu określonych zachowań
językowych i postaw wobec każdego z kodów (Garrett 2005). W okre-
sie akwizycji języka jednostka określa swoją postawę wobec niego –
wówczas np. może zacząć postrzegać jeden z języków jako bardziej
prestiżowy (ibidem: 354).
Zastanawiając się nad rolą systemu edukacji w procesie integra-
cji imigrantów, należy wspomnieć o poświęconym tej problematyce
raporcie Friedricha Heckmanna dla Komisji Europejskiej (Heckmann
2008). Jest to opis sytuacji grup migranckich w Europie, a przede
wszystkim przyczyn problemów w nauce oraz dyskryminacji wywo-
dzących się z nich dzieci i młodzieży. W raporcie poruszone zostały
takie kwestie, jak: akulturacja, zagrożenia związane ze stereotypowym
postrzeganiem mniejszości, segregacja w szkołach, rola nauczycieli
i specjalnych programów nauczania czy współpraca instytucji pań-
stwowych z rodzicami i organizacjami mniejszościowymi (ibidem:
17–21, 40 i in.). Niebagatelną rolę w procesie integracji mniejszości
i zapobiegania dyskryminacji oraz marginalizacji jej członków odgry-
wa nauka języka państwowego, z perspektywy imigrantów będącego
językiem drugim, obcym (ibidem: 45–46). W celu poprawy opisanej
sytuacji i desegregacji wieloetnicznych klas szkolnych F. Heckmann
zaproponował 16 zaleceń, mówiących m.in. o konieczności współ-
pracy instytucji państwowych, zwłaszcza edukacyjnych, z rodzicami
w celu ułatwienia dzieciom nauki języka większości i adaptacji spo-
łecznej (ibidem: 60–64). Omawiane opracowanie jest o tyle istotne
w kontekście analizy zastosowania teorii socjologicznych w badaniach
dwujęzyczności, że stanowi przykład praktycznego wykorzystania
wiedzy socjolingwistycznej do poprawy rzeczywistej sytuacji społecz-
nej – w tym wypadku imigrantów.
Bardzo ważną rolę w procesie socjalizacji językowej odgrywa-
ją rodzice. Delyth Morris i Katrin Jones na przykładzie bilingwizmu
Socjologia.indb 173 2013-11-29 07:26:38

walijsko-angielskiego dokonały analizy kształtowania się kompetencji

językowych u dzieci, a punktem wyjścia ich rozważań była szczegó-
łowa charakterystyka sytuacji językowej w domach: język używany
przez rodziców, wyznawane przez nich wartości i wsparcie udzielane
dzieciom w nauce walijskiego (Morris, Jones 2007: 491–494). Rodzice
mogą wpływać na postawy językowe swoich dzieci również pośrednio,
np. wybierając nianię, która włada językiem walijskim, a w później-
szym okresie dwujęzyczne przedszkole i szkołę podstawową, a także
zawierając znajomości z rodzinami, które wyznają podobne wartości
kulturowe (ibidem: 495–496). Istotną rolę odgrywają też media po-
sługujące się językiem mniejszościowym, a także muzyka, filmy, gry
i programy komputerowe (ibidem: 497–498). Poza rodziną bardzo
ważne w socjalizacji są grupy rówieśnicze. Wybór języka w kontak-
tach koleżeńskich wśród młodych imigrantów przybyłych z różnych
regionów do Australii wpływa m.in. na ich kompetencję językową
w zakresie angielszczyzny i języka kraju pochodzenia (Willoughby
2009: 423–426). Badanie przeprowadzone przez Louisę Willough-
by na grupie młodych ludzi w wielokulturowych szkołach średnich
w Melbourne pokazuje, że angielski niekoniecznie musi być jedynym
językiem używanym w grupach koleżeńskich (ibidem: 426).
Wybór języka w nieformalnej komunikacji nastolatków w szko-
le był tematem artykułu Trine Esdahl, która opisywała bilingwizm
w duńskim systemie edukacji. Badaniem objęto nastolatków z rodzin
duńskich i tureckich. Dwujęzyczni przedstawiciele mniejszości w roz-
mowach z kolegami wybierali zarówno duński, jak i turecki język, czę-
sto w ramach jednej konwersacji. Wyjaśniając dokonywane przez nich
wybory, autorka uwzględniła m.in. czynnik płci, ale najważniejszym
jej posunięciem okazało się skorelowanie go z układami władzy w gru-
pach koleżeńskich (Esdahl 2003: 76–78). Na podstawie przeprowa-
dzonych analiz okazało się, że dominacja w nieformalnych zbiorowo-
ściach ma większe znaczenie dla zachowań językowych dziewcząt niż
chłopców (ibidem: 82–88). Niewykluczone, że w innych warunkach
i środowiskach wyniki analogicznych analiz byłyby odmienne, istotna
jest jednak sama idea powiązania kwestii wyboru języka z relacjami
władzy w grupach nieformalnych.
Socjologia.indb 174 2013-11-29 07:26:38

Oprócz wspomnianych nieformalnych rodzinno-koleżeńskich

czynników kształtujących zachowania językowe młodego człowieka
niebagatelną rolę odgrywa system edukacyjny jako instytucja kształce-
nia. Zgodnie z teorią P. Bourdieu i J.-C. Passerona szkoła jest najważ-
niejszą instytucją w procesie reprodukcji – wytwarzania i powielania
określonego „habitusu” u młodych ludzi. W szkołach funkcjonujących
w społecznościach jednokulturowych i jednojęzycznych nie ma ryzyka
konfliktu wartości wynoszonych z domu rodzinnego i preferowanych
przez system edukacyjny. W państwach zróżnicowanych pod wzglę-
dem etnicznym kultura i język grupy dominującej są uprzywilejowane –
nawet jeśli szkoła dopuszcza nauczanie innych języków i elementy
edukacji wielokulturowej, najczęściej dotyczy to tylko niektórych po-
ziomów kształcenia i tylko w ograniczonej formie107. W ten sposób
dochodzi do reprodukcji kapitału kulturowego, społecznego i symbo-
licznego, których jednym z elementów jest język (McEntee-Atalianis,
Pouloukas 2001: 24). Tezę o zależności tożsamości etnicznej oraz
językowej od układów władzy i dominacji w cypryjskim społeczeń-
stwie postawili Lisa McEntee-Atalianis i Stavros Pouloukas. Punktem
wyjścia ich analizy problemu wyboru języka na Cyprze w zależności
od czynników politycznych, ekonomicznych i społeczno-kulturowych
były koncepcje Pierre’a Bourdieu (ibidem: 19, 24). Podobne założenia
posłużyły także jako teoretyczna inspiracja do badań Tae-Young Kim
na temat znaczenia antroponimii etnicznej w społeczności koreań-
skich imigrantów w Toronto. Już w pierwszych słowach artykułu autor
stwierdził, że „imię każdego człowieka ma zawsze społeczny charak-
ter” i stanowi część kapitału symbolicznego (Kim 2007: 117). Wybór
imienia w grupach dwujęzycznych, zwłaszcza w typowej dla społecz-
ności imigranckich sytuacji braku równowagi, jest w dużym stopniu
związany z procesem zmiany językowej i kulturowej. Zachowując
imiona z kraju pochodzenia, mniejszości mają większe szanse na za-
107
Kwestia regulacji prawnych i ich wpływu na dwujęzyczność była porusza-
na w większości artykułów na temat dwujęzyczności na łamach pisma „Journal of
Multilingual and Multicultural Development” (zob. m.in. Huguet 2006; Moring et
al. 2011), w niektórych tekstach stanowiła zaś podstawowe zagadnienie badawcze
(zob. m.in. Kowalski 2008; Bruthiaux 2009).
Socjologia.indb 175 2013-11-29 07:26:38

chowanie swojego wewnątrzgrupowego habitusu, natomiast przyjęcie

antroponimii kraju docelowego jest jednym z symptomów asymilacji.
Z kolei okres przejściowy, który może trwać nawet wiele lat, cechuje
często równoległe używanie dwóch imion – jednego wewnątrz wspól-
noty i drugiego na zewnątrz (ibidem: 127).
Media językowe jako czynnik zapobiegający zmianie językowej
były przedmiotem rozważań zespołu autorów z Finlandii, Wielkiej
Brytanii i Szwecji, którzy w czasopiśmie „Journal of Multilingual and
Multicultural Development” opublikowali tekst poświęcony wpływo-
wi prasy, radia i telewizji na witalność etnolingwistyczną108 wspólnot
żyjących w warunkach bilingwizmu. Opis funkcjonowania mediów
mniejszościowych dostępnych przedstawicielom dwujęzycznych spo-
łeczności w kilku regionach Europy (Szwedzi w Finlandii, Węgrzy
w Transylwanii, Niemcy w Południowym Tyrolu, Polacy w Wielkiej
Brytanii) posłużył jako podstawa do analizy stanu używanych przez nie
języków oraz ich kondycji kulturowej (Moring et al. 2011: 172–184).
Zagadnienie witalności etnolingwistycznej stanowi także przed-
miot rozważań Martina Ehali, który wyróżnił jej dwa typy: „zimny”
i „gorący” ze względu na charakter postaw przedstawicieli danej
wspólnoty wobec jej języka oraz etniczności. Zimny model witalności
cechuje grupy odnoszące się do własnej kultury bez większych emocji,
podczas gdy grupy etniczne reprezentujące typ gorący są silnie przy-
wiązane do swojej etniczności (Ehala 2011: 192–194). Sposób, w jaki
M. Ehala wykorzystuje pojęcie postawy, nie stoi w sprzeczności z pre-
zentowanym przez U. Weinreicha rozumieniem lojalności językowej
i kulturowej i może być traktowany jako twórcze rozwinięcie klasycz-
nej metodologii (por. Weinreich 1963: 77–78, 99–101).
108
Kategoria pojęciowa witalności etnolingwistycznej ma trzy podstawowe wy-
miary odnoszące się do statusu grupy (dynamika relacji wewnątrz- i międzygrupo-
wych, hierarchia używanych przez wspólnotę kodów komunikacyjnych), jej sytuacji
demograficznej (rozmieszczenie geograficzne członków wspólnoty, wskaźniki uro-
dzeń, śmiertelności i zawieranych małżeństw), a także instytucjonalnej, związanej
z pozycją grupy w systemie politycznym i postawami państwa oraz mediów państwo-
wych wobec niej (Moring et al. 2011: 170).
Socjologia.indb 176 2013-11-29 07:26:38

Bliskie powyższej problematyce są kwestie związane z tożsamo-

ścią osób dwujęzycznych. Zdaniem Marii-Carme Torras i Josepha Ga-
frangi zachowania językowe mogą być jednym z wyznaczników przy-
należności grupowej (Torras, Gafranga 2002: 535 i n.). Preferencje
językowe jednostki, wyrażane przez wybór danego kodu podczas wy-
powiedzi lub przechodzenie nań, gdy konwersacja prowadzona była
w innym języku, zdaniem autorów tekstu muszą być traktowane jako
forma deklaracji więzi grupowych (ibidem). Studium M.-C. Torras
i J. Gafrangi podobnie jak większość opracowań na temat wzajemnych
relacji języka i tożsamości w warunkach bilingwizmu dotyczy nie tyle
zjawisk na poszczególnych poziomach systemu językowego, ile za-
chowań językowych. Z kolei punktem wyjścia do rozważań Carmen
Llamas były różnice fonetyczne w mowie mieszkańców hrabstwa York
żyjących na pograniczu stref dialektalnych języka angielskiego (Lla-
mas 2007). Przyczyn odmiennej realizacji bezdźwięcznych spółgłosek
zwarto-wybuchowych /p/, /t/, /k/ w sytuacji kontaktu dialektów należy
dopatrywać się w identyfikacji członków pogranicznej społeczności
z określonym miejscem (ibidem: 600–602).
Kwestia postaw wobec języka była poruszana przez Gabrielle
Hogan-Brun i Meilutė Ramonienė w odniesieniu do wielojęzyczno-
ści na Litwie. W ich artykule poszczególne wspólnoty mniejszościo-
we zostały scharakteryzowane pod względem społecznym i demogra-
ficznym (Hogan-Brun, Ramonienė 2005: 427–430). Autorki omówiły
problem funkcjonalnego zróżnicowania użycia języków w badanych
wspólnotach ze szczególnym uwzględnieniem sfery emocjonalnej oraz
roli litewskiego jako języka awansu społecznego (ibidem: 435–436).
Innym istotnym problemem socjolingwistycznym, na który zwró-
ciły uwagę G. Hogan-Brun i M. Ramonienė, są funkcje szkolnictwa
w warunkach wielojęzyczności. Kwestia edukacji w niejednorodnych
społecznościach była też tematem tekstu Ángela Hugueta, który w bi-
lingwalnych regionach Hiszpanii analizował wpływ nauczania języ-
ka mniejszościowego w szkołach na poziomie gimnazjalnym na po-
stawy nastolatków wobec języka asturyjskiego i aragońskiego. Jedną
z istotnych zmiennych w badaniu było kryterium wykorzystywania
przez daną wspólnotę lokalnego języka w sferze domowej i zawodo-
Socjologia.indb 177 2013-11-29 07:26:39

wej. Została ona skorelowana z liczbą uczniów uczęszczających na

fakultatywne zajęcia z języka mniejszości (Huguet 2006: 419–420).
Na podstawie analizy ilościowej Á. Huguet potwierdził wstępną hipo-
tezę o wzajemnej zależności obecności języka w sferze edukacyjnej
oraz pozytywnych postaw wobec niego (ibidem: 421–422). O tym, czy
dana wspólnota ma możliwość oficjalnego nauczania swojego języka,
decyduje sytuacja prawna i status mniejszości. Wpływ państwa i sto-
sunków politycznych na rozwój bilingwizmu lub ewentualny zanik
języka mniejszości obrazuje studium Aiji Priedīte na temat sytuacji
językowej rosyjskiej mniejszości na Łotwie (Priedīte 2005: 411–412).
Na znaczenie zaangażowania emocjonalnego w sytuacji komu-
nikacyjnej oraz szczególnego stosunku dwujęzycznej jednostki do
jednego z używanych przez nią języków zwracał uwagę już U. Wein-
reich. Problem ten nurtuje także współczesnych badaczy – wpływo-
wi emocji na zachowania językowe w warunkach bilingwizmu został
poświęcony jeden z numerów periodyku „Journal of Multilingual and
Multicultural Development”. Przedmowę do tego wydania napisała
Anna Wierzbicka i już na podstawie jej tekstu możemy zauważyć, że
ten aspekt dwujęzyczności jest silnie związany z dwukulturowością.
Wierzbicka na bazie przykładów z własnego doświadczenia za pomo-
cą naturalnego metajęzyka semantycznego starała się zobrazować róż-
nice pomiędzy pol. gniewać się i denerwować się a ang. be angry, po-
chodzącymi od nich rzeczownikami, a także innymi faktycznymi bądź
fałszywymi międzyjęzykowymi ekwiwalentami słów związanych
z wyrażeniem emocji, np. deminutywów (Wierzbicka 2004: 96–101).
W idiolektach osób dwujęzycznych w sferze intymnej oraz emocjo-
nalnej dominuje najczęściej kod, który był przyswajany w pierwszej
kolejności, w okresie dzieciństwa. Jest to jeden z podstawowych czyn-
ników wpływających na instynktowny wybór języka w stanie pobu-
dzenia emocjonalnego. Tego typu sytuacje stały się przedmiotem
studium Anety Pavlenko, która analizowała problem wyboru języka
w komunikacji dwu- i wielojęzycznych rodziców z dziećmi. Punktem
wyjścia do badania z zastosowaniem narzędzi statystycznych (analizy
wielowymiarowe wykonywane techniką MANOVA) były obserwacje
konwersacji, w których rodzice, chcąc uspokoić dziecko lub zwrócić
Socjologia.indb 178 2013-11-29 07:26:39

mu uwagę, w stanie pobudzenia emocjonalnego spowodowanego m.in.

gniewem do angielskich wypowiedzi wplatali np. rosyjskie: Stop doing
that! Ia komu skazala! („Nie rób tego! Do kogo mówię!”) (Pavlenko
2004: 179, 186–188). Połączenie metod ilościowych z jakościowymi
pozwoliło autorce na dokonanie interesujących spostrzeżeń. Okazuje
się, że sytuacje, w których rodzice wydają dzieciom polecenia w jed-
nym języku, a uczucia wobec nich wyrażają w innym, nie należą do
rzadkości (ibidem: 200). Należy zauważyć, że kwestia zastosowania
różnych języków w zależności od rodzaju emocji może być spowo-
dowana nie tylko ukształtowaniem idiolektu danej jednostki, ale rów-
nież nieprzekładalnością niektórych pojęć (por. Wierzbicka 2004: 99).
Tym zagadnieniem zajmowała się Mary Besemeres, która na podsta-
wie przykładów z literatury autobiograficznej, m.in. esejów Stanisła-
wa Barańczaka, wskazywała na odmienne sposoby wyrażania emocji
w różnych językach nie tylko w wypadku deminutywów lub wtrąceń,
ale również takich określeń jak pol. szczęśliwy i ang. happy (Beseme-
res 2004). W odniesieniu do tego aspektu badań zachowań językowych
osób dwujęzycznych szczególnie przydatna jest kognitywna analiza
poszczególnych konceptów ze sfery emocjonalnej, np. językowego
obrazu gniewu109.
Z wyborem języka w sytuacjach napięcia emocjonalnego często
wiąże się omawiane już w tym rozdziale zjawisko przełączania kodów,
jak choćby w przytoczonym przykładzie z tekstu A. Pavlenko. Alexia
Panayiotou, prowadząca badania w dwujęzycznym grecko-angielskim
środowisku na Cyprze i w Stanach Zjednoczonych, zwróciła uwa-
gę m.in. na kulturową konstrukcję emocji, która powoduje, że okre-
ślone sytuacje prowadzą do użycia danego kodu (Panayiotou 2004:
125, 134–135).
Dwujęzyczności poświęcono również wiele opracowań ogólnych,
często o charakterze podręcznikowym. Autorem jednej z tego typu
prac pt. Life with two languages. An introduction to bilingualism (Życie
109
Niestety, podczas zbierania materiałów do niniejszej monografii autorowi nie
udało się natrafić na przykłady tego typu analiz. Podobne badania były natomiast pro-
wadzone na materiale jednojęzycznym (por. Mikołajczuk 2000; Libura 2000).
Socjologia.indb 179 2013-11-29 07:26:39

z dwoma językami. Wprowadzenie do bilingwizmu) jest François Gros-

jean (1982). W monografii tej bilingwizm i zjawiska z nim związane
zostały przedstawione przede wszystkim z perspektywy socjologicznej
i psychologicznej. Kolejne rozdziały dotyczyły genezy i istoty bilingwi-
zmu, jego charakterystyki na gruncie amerykańskim, funkcjonowania
bilingwizmu w społeczeństwie, dwujęzyczności dziecięcej i osób do-
rosłych, osobliwości zachowań językowych bilingwalnych jednostek.
Wśród szczegółowo omówionych przez autora zagadnień znalazły się
m.in. problemy edukacji w warunkach dwujęzyczności, sytuacja języ-
kowa mniejszości oraz zmiana i zachowanie języka (Grosjean 1982:
67–111, 207–219). Rozważał on także kwestie wzajemnych relacji
dwujęzyczności i dwukulturowości oraz związany z nimi problem wy-
boru języka w określonych sytuacjach (także w ramach jednej wypo-
wiedzi w postaci przełączania kodów) (ibidem: 127–166). W Life with
two languages znalazło się również miejsce na analizę psychologicz-
nych aspektów życia społecznego osób bilingwalnych; autor odniósł się
także do ich indywidualnych cech, np. w podrozdziale poświęconym
funkcjonowaniu umysłu jednostek dwujęzycznych (ibidem: 240–267).
Ze względu na wszechstronność pracy F. Grosjeana i jej propedeutycz-
ny charakter jest ona wciąż popularnym podręcznikiem używanym na
kursach poświęconych dwujęzyczności (por. Flynn 2006). Fakt szero-
kiego wykorzystania tego właśnie opracowania w procesie kształcenia
przyszłych badaczy bilingwizmu jest nie tylko wyrazem panujących
na Zachodzie przekonań o społecznym charakterze tego zjawiska, ale
również sprzyja dalszemu umacnianiu się postrzegania dwujęzyczności
przez pryzmat jej społecznych funkcji.
Tego typu podejście jest zauważalne nie tylko w pracach o charak-
terze socjologicznym, ale również językoznawczym, czego przykła-
dem jest opracowanie Language contact (Kontakt językowy) autorstwa
Yarona Matrasa. Punktem wyjścia do wszechstronnej i wielostronnej
analizy dwujęzyczności są dla Y. Matrasa zmiany w kontaktujących
się systemach: na poziomie fonetyki, morfologii, składni i leksyki, ale
swoje rozważania rozpoczął on od przedstawienia społecznej genezy
wielojęzyczności (Matras 2009: 1–8, 38–60). Omawiając funkcjono-
wanie poszczególnych kodów w wielojęzycznych społeczeństwach,
Socjologia.indb 180 2013-11-29 07:26:39

autor odwołał się do prac J. Fishmana na temat społecznej dystrybucji

języków i przypisanych im domen (ibidem: 44–53). Poświęcił on rów-
nież wiele uwagi problemowi przyswajania bilingwalnego repertuaru
językowego w odniesieniu do układu ról społecznych oraz czynników
wpływających na rozwój dwujęzycznej kompetencji (ibidem: 61–85).
Przedstawiona przez Y. Matrasa analiza zjawisk językowych
uwzględnia ich pozastrukturalne uwarunkowania, jak np. w wypadku
charakterystyki przełączania kodu w zależności od sytuacji lub opisu
społecznej genezy zapożyczeń (ibidem: 114–128, 165). Autor pracy
Language contact pisał również o socjologicznych uwarunkowaniach
powstawania języków typu pidgin i kreolskich, a także o indywidual-
nych źródłach zmiany językowej. Zwłaszcza ten drugi problem badaw-
czy świadczy o socjologizmie metodologii Y. Matrasa – do zastąpienia
języka L1 przez L2 przyczyniają się zachowania językowe (np. wy-
bór kodu w konkretnych sytuacjach) dwujęzycznych jednostek, które
w ostatecznym rozrachunku mogą doprowadzić do zmiany językowej
w skali całej społeczności (ibidem: 310–312).
Podobne kompleksowe ujęcie badań dwujęzyczności zapre-
zentowała Claudia Maria Riehl (2009 [2004]), której pracę Sprach-
kontaktforschung. Eine Einführung (Badania kontaktów językowych.
Wprowadzenie) cechuje przejrzysta struktura 12 rozdziałów, z których
każdy został podzielony na kilkanaście podpunktów. Choć od opraco-
wania o charakterze propedeutycznym trudno wymagać dogłębnej ana-
lizy wszystkich przedstawionych aspektów badawczych, C. M. Riehl
nie ograniczyła się bynajmniej do pobieżnego opisu zjawisk związanych
z dwujęzycznością. Powiązanie zjawisk językowych z kształtującymi
je czynnikami społecznymi widoczne jest praktycznie we wszystkich
częściach Sprachkontaktforschung, dotyczących dyglosji i poliglosji,
typologii wielojęzycznych społeczeństw, pidginizacji, wzajemnych re-
lacji kontaktu kulturowego i językowego, tożsamości etnicznej i indy-
widualnej w warunkach bilingwizmu, zmiany językowej oraz historii
kontaktów językowych. Na przykład opisując zjawisko pidginizacji
języka niemieckiego, autorka przytoczyła szereg przykładów zacho-
wań językowych gastarbeiterów (Riehl 2009: 115–133). Również
analiza wzajemnych relacji bilingwizmu i etniczności, przynależności
Socjologia.indb 181 2013-11-29 07:26:39

wyznaniowej, a także tożsamości indywidualnej została przeprowa-

dzona na materiale konkretnych sytuacji: mniejszości w Południowym
Tyrolu lub mieszkańców Niemiec pochodzenia rosyjskiego (ibidem:
164–176). Na szczególną uwagę zasługuje ostatni z rozdziałów pracy
C. M. Riehl dotyczący rzadko omawianej przez innych autorów pro-
blematyki historii kontaktów językowych. Omówione zostały przykła-
dy kontaktów językowych na przestrzeni dziejów z uwzględnieniem
ich społeczno-ekonomicznych oraz politycznych uwarunkowań, wpły-
wających m.in. na sfery zapożyczeń, np. latynizmy w dziedzinie religii
(ibidem: 192–207).
Przykłady interdyscyplinarnych badań bilingwizmu zaczerpnięte
nie tylko z różnorodnych monografii, opracowań zbiorowych i cza-
sopism socjolingwistycznych, ogólnojęzykoznawczych czy poświę-
conych bilingwizmowi można by mnożyć, ale nasze rozważania nie
zyskałyby w ten sposób na różnorodności. Zagadnienia poruszane
w poszczególnych pracach, a nawet zakres problemowy numerów spe-
cjalnych czasopism w znacznej mierze się pokrywają110 i nie wycho-
dzą poza nakreślone w niniejszym rozdziale ramy, co niejako stanowi
potwierdzenie postawionej na początku materiałowej części niniejszej
monografii hipotezy o względnej spójności tematycznej wyróżnionych
kręgów obiegu informacji naukowej.
3.2.3. Socjologia w radzieckich i rosyjskich badaniach

bilingwizmu
Podobnie jak w multietnicznych Stanach Zjednoczonych, również

w Związku Radzieckim językoznawcy nie mogli pozostać obojętni na
problemy wielojęzyczności. Charakter i źródła bilingwizmu radziec-
kiego i zachodniego różniły się od siebie i wpływały na różnice rozwo-
ju sytuacji językowej. Do kontaktu języków na kontynencie amerykań-
skim dochodziło przede wszystkim w wyniku migracji. Przybywający
Na przykład nr 2/2011 „Journal of Multilingual and Multicultural Develop-

110
ment” oraz 1–2/2008 „International Journal of Bilingualism” były poświęcone rela-

cjom etnicznym oraz uwarunkowaniom zachowań językowych w społeczeństwach
bilingwalnych.
Socjologia.indb 182 2013-11-29 07:26:39

do Stanów Zjednoczonych i Kanady w celach zarobkowych Latynosi

lub Europejczycy funkcjonują w swoim nowym społeczeństwie jako
mniej lub bardziej zasymilowane mniejszości. Język przodków zacho-
wywany jest przede wszystkim w pierwszym pokoleniu, rodzinach i re-
jonach zamieszkałych przez przedstawicieli wybranej narodowości, co
determinuje niewielki zasięg społeczno-terytorialny poszczególnych
grup bilingwalnych. W Europie Zachodniej oprócz dwujęzycznych
społeczności powstałych w wyniku migracji obserwujemy przypadki
wieloletniego lub nawet wielowiekowego kontaktu językowego, np.
w Szwajcarii lub Belgii.
Sytuacja kontaktu językowego w Związku Radzieckim zaistniała
nie za przyczyną migracji, a w wyniku wielowiekowej ekspansji te-
rytorialnej. Tatarzy, Kazachowie, Czeczeńcy czy też Uzbecy żyli na
swoich macierzystych terenach w ramach wielkiego organizmu poli-
tycznego. W wyniku rozpadu ZSRR liczba narodowości w dzisiejszej
Rosji jest już mniejsza, ale charakter dwujęzyczności pozostał nie-
zmieniony, z językiem rosyjskim, jako ogólnokrajowym narzędziem
komunikacji, uzupełnianym w każdej grupie odrębnym językiem et-
nicznym. W wyniku wewnętrznych migracji w Związku Radzieckim
i dzisiejszej Rosji dochodzi oczywiście do przemieszania różnojęzycz-
nych narodowości, co przypomina sytuację bilingwalnych grup w Sta-
nach Zjednoczonych, choć możemy wskazać na istotne różnice między
tymi krajami. Wielokulturowość i wielojęzyczność amerykańska prze-
jawiają się w mikroskali, np. w granicach jednego miasta, zwłaszcza
metropolitalnego, gminy itp., podczas gdy w ZSRR (i Rosji) te zjawi-
ska dominują w makroskali republik związkowych, autonomii, krajów
i obwodów. W Stanach Zjednoczonych w makroskali dominuje jeden
język – angielski, natomiast w Związku Radzieckim wielojęzyczność
obowiązywała na znacznym obszarze i była to wielojęzyczność na-
rzucona. Różnice dotyczą także miniskali – społeczności lokalnych,
sąsiedzkich, mieszkaniowych. W warunkach amerykańskich na tym
poziomie dominuje jednojęzyczność, ponieważ dobór społeczności
sąsiedzkiej dokonuje się według kryteriów majątkowych i kulturo-
wych, którym często towarzyszą kryteria etniczne, czego przykładem
są choćby dzielnice chińskie, włoskie, irlandzkie lub polskie w dużych
Socjologia.indb 183 2013-11-29 07:26:39

miastach. Natomiast w ZSRR nie było samorzutnego doboru sąsiedz-

twa. W regionach wieloetnicznych, a także w miastach, zwłaszcza
w metropoliach (Moskwa, Leningrad, Mińsk i in.) istniała lokalna
wieloetniczność – w jednym bloku mieszkaniowym mieszkali wieloję-
zyczni przedstawiciele różnych narodowości111.
Odmienna sytuacja społeczna, w której zakorzeniony jest biling-
wizm (post)radziecki i rosyjski, sprawia, że badania tamtejszych auto-
rów mają nieco inny zakres tematyczny niż na Zachodzie, ale są one
realizowane przy zastosowaniu tej samej, klasycznej metodologii.
Na rozwój badań dwujęzyczności w Związku Radzieckim wpły-
nęły koncepcje uczonych zachodnich; teksty zagranicznych języko-
znawców były tłumaczone na język rosyjski i wydawane w Moskwie
w latach 1960–1989 w zbiorach Новое в лингвистике112. Jednak ze
względu na kilku- lub kilkunastoletnie opóźnienie tłumaczeń w sto-
sunku do oryginałów i brak zwrotnej wymiany informacji nie można
w tym wypadku mówić o rozmyciu granic między nauką zachodnią
i radziecką. Równolegle z tekstami Uriela Weinreicha, Einara Hauge-
na, Andrée Tabouret-Keller, Cynthii Crosby, Wallace’a E. Lamberta,
Jana Havelki i wielu innych były publikowane prace przeglądowe, np.
artykuł Niny A. Katagoszcziny na temat ogólnych problemów badań
dwujęzyczności za granicą, w którym przedstawiła ona pokrótce naj-
ważniejsze założenia teorii Fergusona, Martineta i in., lub tekst Aleksan-
dra D. Szwejcera poświęcony rozwojowi amerykańskiej socjolingwi-
styki (Katagoszczina 1972; Szwejcer 1976). Problematyka autorskich
opracowań powstających w ZSRR dotyczyła przede wszystkim na-
rodowo-rosyjskiej dwujęzyczności, języka rosyjskiego jako lingua
franca i ewolucji wielojęzycznych grup w warunkach industrializacji.
Opracowania traktujące o kontakcie językowym w latach 70. i 80. XX
wieku ukazywały się w zbiorach poświęconych wyłącznie tej tematyce
lub ogólnosocjolingwistycznych, np. Проблемы двуязычия и много-
язычия (Problemy dwujęzyczności i wielojęzyczności, Moskwa 1972),
Szczególnie wyrazistym przykładem wieloetniczności były GUŁagi.

111
Poczynając od VIII tomu (1978), tytuł serii został zmieniony na Новое в за-
112
рубежной лингвистике.
Socjologia.indb 184 2013-11-29 07:26:39

Ареальные исследования в языкознании и этнографии. Язык

и этнос (Badania arealne w lingwistyce i etnografii. Język i etnos, Le-
ningrad 1983), Психологические и лингвистические аспекты язы-
ковых контактов (Psychologiczne i lingwistyczne aspekty kontaktów
językowych, Kalinin 1984). Poszczególne tomy redagowali m.in. Junus
D. Deszerijew, Aleksandra A. Zalewskaja, Pigam A. Azimow, Leonid
P. Krysin, Iwan K. Biełodied i choć zdarzało się im zamieszczać teksty
o znikomej wartości naukowej, a zaangażowane politycznie, to więk-
szość artykułów zawiera cenne i rzetelne opisy różnych aspektów sy-
tuacji językowych w Związku Radzieckim. Typowe dla społeczeństwa
ZSRR były badania kontaktów języków różnych nacji zamieszkują-
cych ten kraj ze szczególnym uwzględnieniem relacji języka rosyjskie-
go z rdzennymi językami poszczególnych republik. Ich autorzy nie za-
wsze uwzględniali społeczne aspekty zjawisk językowych, np. Borys
A. Sieriebriennikow113 w jednym ze swych artykułów w czasopiśmie
„Вопросы языкознания” przytaczał przykłady z różnych języków,
np. zmian gramatycznych w języku maryjskim pod wpływem czuwa-
skim, ale pomijał w swoich analizach kwestię oddziaływania czynników
pozastrukturalnych (Sieriebriennikow 1955: 19–23). Podobny, typowo
językoznawczy charakter miały m.in. teksty I. Asfandijarowa na temat
rosyjskich zapożyczeń leksykalnych w języku uzbeckim i A. Kazkie-
nowej o motywacji zapożyczeń na materiale języka rosyjskiego (zob.
Asfandijarow 1982; Kazkienowa 2003). Społeczne aspekty bilingwi-
zmu zostały również pominięte przez Izaaka I. Cukermana w artykule
poświęconym glottodydaktyce języka rosyjskiego w litewskim audy-
torium (Cukerman 1955).
W wielu innych opracowaniach charakterystyka czynników poza-
językowych stanowiła ważny element opisu społeczności wielojęzycz-
nych. B. Munijew w tekście na temat kałmucko-rosyjskiego biling-
113
B. Sieriebriennikow był również autorem tekstu, w którym, korzystając
z opracowania Józefa Stalina pt. Марксизм и воnросы языкознания (Marksim i pro-
blemy językoznawstwa, Moskwa 1952), oprócz obowiązkowej krytyki językoznaw-
stwa N. Marra przedstawił szereg przykładów innowacji językowych związanych ze
zmianami kulturowymi, także wynikłymi w sytuacjach kontaktu (Sieriebriennikow
1953: 34–3; 40 i in.).
Socjologia.indb 185 2013-11-29 07:26:39

wizmu nawiązał do długiej historii kontaktu tych systemów i kultur,

a także wskazał na cywilizacyjne uwarunkowania rosyjskich zapo-
życzeń w języku kałmuckim (Munijew 1972: 314–315). Autor scha-
rakteryzował również sytuację demograficzną w Kałmucji jako jeden
z czynników kształtujących tamtejszą dwujęzyczność i wielojęzycz-
ność (ibidem: 316–317). Podobne ujęcie metodologiczne zaprezento-
wał A. Sierdobow w opisie dwujęzyczności tuwińsko-rosyjskiej. Okres
powojenny wiązał się z intensyfikacją kontaktów kulturowych oraz na-
sileniem się rosyjskich wpływów społeczno-ekonomicznych w Repu-
blice Tuwy, co zaowocowało zwiększeniem ilości i poszerzeniem sfer
tematycznych rosyjskich zapożyczeń (Sierdobow 1972: 308).
O kontaktach języków narodowych i rosyjskiego jako kodu do-
minującego traktowały także teksty Mahometa I. Isajewa na temat roli
ruszczyzny jako międzyetnicznego środka komunikacji, Zaurbija U.
Bliagoza o problemach współistnienia wielu języków w radzieckim
społeczeństwie lub studium Eduarda Pälla poświęcone rozwojowi ję-
zyków narodowych w warunkach dwujęzyczności (zob. Päll 1972; Isa-
jew 1979; Bliagoz 1979). Z kolei L. Graudiņa i V. Staltmane w swoich
artykułach zajmowały się nie językami Związku Radzieckiego w ogó-
le, ale jednym konkretnym przypadkiem – języka łotewskiego. W ich
tekście na temat rosyjsko-łotewskich związków językowych przedsta-
wiona została historia relacji obydwu narodów oraz opis funkcjonowa-
nia ruszczyzny na Łotwie w XX wieku (Graudiņa, Staltmane 1976).
W innym artykule autorki poruszyły kwestię kulturowej i cywiliza-
cyjnej motywacji zapożyczeń z języka rosyjskiego do łotewskiego,
m.in. nazw części ubioru lub terminologii społeczno-politycznej, co
stanowi przykład uwzględnienia czynników pozastrukturalnych w wy-
jaśnianiu zjawisk językowych (Staltmane, Graudiņa 1981: 129–130).
Iwan K. Biełodied, analizując rozwój języka ukraińskiego, który
znajdował się w sytuacji ciągłego kontaktu językowego – z polszczy-
zną, ruszczyzną i cerkiewnosłowiańskim, powiązał zmiany językowe
z historyczno-politycznymi; na przykład uzależnienie Ukrainy od Ro-
sji zapoczątkowało w ukraińskim języku literackim proces zastępo-
wania cerkiewizmów i polonizmów rusycyzmami (Biełodied 1954:
44). Dane historyczne zostały wykorzystane także przez Natalię M.
Socjologia.indb 186 2013-11-29 07:26:39

Tierieszczenko podczas analizy nieniecko-chantyjskich kontaktów ję-

zykowych. Autorka pisała m.in. o napaściach Nieńców na Chantów
w XVII i XVIII w. jako jednej z przyczyn wzajemnych wpływów ję-
zykowych między tymi grupami etnicznymi (Tierieszczenko 1959:
99). Podobne ujęcie zaprezentowała Anna A. Darbiejewa, omawiając
interferencję w bilingwizmie ludów mongolskich na tle rosyjsko-bu-
riackich i rosyjsko-kałmuckich kontaktów kulturowych i językowych
(Darbiejewa 1982: 85–86). Również M. S. Chaliłow, który zajmował
się gruzińsko-dagestańskimi kontaktami językowymi, analizę adapta-
cji morfologicznych oraz kalk semantycznych poprzedził opisem hi-
storii wzajemnych relacji badanych narodów (Chaliłow 1991: 92–98).
Jurij D. Deszerijew pisał m.in. o kształtowaniu się młodych ję-
zyków literackich w ZSRR, czyli tych języków narodowych, które
późno wykształciły swoją formę pisemną (Deszerijew 1957). Ten sam
autor opisywał szczegółowo problemy językowe wieloetnicznego spo-
łeczeństwa, takie jak społeczne funkcje poszczególnych kodów, wza-
jemne relacje wielojęzyczności i wielokulturowości, a także wpływ
formowania się kultury ogólnoradzieckiej na kondycję języków ZSRR
(Deszerijew 1982: 14–18). Wspólna rzeczywistość społeczno-ekono-
miczna doprowadziła do wykształcenia się w odległych pod względem
strukturalnym językach internacjonalizmów, przede wszystkim w tych
sferach, które były ogólne dla całego obszaru radzieckiego, np. pro-
dukcji i rolnictwa kolektywnego (ibidem: 19–21). Ju. Deszerijew po-
ruszał także problematykę roli języka rosyjskiego w życiu nie-Rosjan
oraz wpływu ruszczyzny na języki innych narodów (ibidem: 21–22).
Na podobne kwestie zwracał uwagę I. Biełodied w socjolingwistycz-
nym zarysie na temat wzajemnych relacji narodów i języków funkcjo-
nujących w ZSRR (por. Biełodied 1972).
Alojzas Vidugiris i Simas Karaliūnas dokonali próby typologii
dwujęzyczności w Litewskiej SRR, wyróżniając 9 najbardziej rozpo-
wszechnionych typów, wśród których znalazły się m.in. bilingwizm
litewsko-rosyjski, litewsko-łotewski i litewsko-polski (Vidugiris,
Karaliūnas 1972: 156). Autorzy zauważyli, że choć dwujęzyczność
na Litwie ma wielowiekowe tradycje, radziecki okres jej historii (od
1940 r.) wpłynął na rozwój i jeszcze większe zróżnicowanie tego zja-
Socjologia.indb 187 2013-11-29 07:26:39

wiska (ibidem: 157). Podobnie jak w innych tekstach o bilingwizmie

w ZSRR, również w badaniach prowadzonych na Litwie brano pod
uwagę czynniki pozastrukturalne – przede wszystkim demograficzne,
związane z migracjami (ibidem: 159–160). Litewskiej dwujęzyczno-
ści została poświęcona monografia zbiorowa Lietuvių kalba ir biling-
vizmas. Литовский язык и билингвизм (Język litewski i bilingwizm,
Wilno 1988). Oprócz tekstów wspomnianych powyżej Karaliūnasa
i Vidugirisa w tomie znalazł się interesujący artykuł Valeriusa Ček-
monasa na temat wielojęzyczności na pograniczu polsko-litewsko-bia-
łoruskim w obw. grodzieńskim. V. Čekmonas uwzględnił w swoich
badaniach faktyczny zakres użycia poszczególnych kodów przez in-
formatorów i społeczną dyferencjację dystrybucji języków w warun-
kach wielojęzyczności i wielokulturowości (Čekmonas 1988: 38–40).
W ramach funkcjonującej w badanej społeczności dyglosji pol-
szczyzna traktowana była jako język religijny (katolicki), podczas gdy
w sferze domowej dominowały białoruskie gwary (ibidem: 43). Autor
brał również pod uwagę zmiany kształtu dwujęzyczności na danym
obszarze w perspektywie diachronicznej, np. dominację litewszczyzny
na początku XX w., która później ustąpiła miejsca gwarom białoru-
skim (ibidem: 41). V. Čekmonas poruszył także kwestię świadomości
językowej w warunkach dwujęzyczności. W opinii osób uważających
się za polskojęzyczne „mowa prosta” to kod mieszany powstały na ba-
zie polskiego i białoruskiego, ale im słabiej znają oni polszczyznę, tym
częściej twierdzą, że „językowi prostemu” jest bliżej do białoruskiego
(ibidem: 51).
Na uwagę zasługuje także tekst Jakovasa Trifonovasa na temat
dynamiki procesów językowych na obszarach wielojęzycznych. Jego
zdaniem funkcjonowanie jakiegokolwiek języka jest zawsze uwarun-
kowane zespołem czynników społecznych i lingwistycznych (Trifo-
novas 1988: 108). Inna badaczka bilingwizmu na Litwie, Anna Ro-
manczuk, przedmiotem swoich rozważań uczyniła antroponimię
w sytuacji wielokulturowości i wielojęzyczności. Problem lituaniza-
cji nazwisk słowiańskich (na Litwie) oraz slawizacji litewskich (na
Białorusi) ma wymiar zarówno językowy, jak i społeczno-polityczny,
ale autorka skupiła się tylko na tym pierwszym, omawiając sposoby
Socjologia.indb 188 2013-11-29 07:26:39

adaptacji morfonologicznej (Romančuk 1988: 57–65). Również arty-

kuł M. Cosniceanu poświęcony słowiańsko-mołdawskiej interferencji
w antroponimii zawiera głównie materiał językowy, a z czynników po-
zastrukturalnych zostały pokrótce omówione jedynie uwarunkowania
historyczne114 (Cosniceanu 1972).
Radziecka wielojęzyczność stanowiła skomplikowany układ, tym
bardziej że kontaktowały się ze sobą nie tylko języki literackie, ale
i dialekty, często istotnie różniące się od oficjalnych wariantów. Dy-
chotomią język–dialekt w sytuacji bilingwizmu zajmowała się Olga
S. Achmanowa. W swoich badaniach poruszała ona m.in. problem
dyglosji (Achmanowa 1972: 98). Zwracając uwagę na socjologiczne
uwarunkowania hierarchii kodów językowych, O. Achmanowa stwier-
dziła, że układ ten odzwierciedla hierarchię poszczególnych grup spo-
łecznych (ibidem: 99).
W kontekście rozważań na temat wykorzystania socjologii w ba-
daniach bilingwizmu szczególnie interesująco wygląda przeprowadzo-
na przez G. Burżunowa analiza roli czynników socjolingwistycznych
w rozwoju dwujęzyczności dagestańsko-rosyjskiej. W charakterysty-
ce sytuacji językowej w Dagestańskiej SRR autor uwzględnił m.in.
strukturę narodowościową poszczególnych miejscowości, sfery użycia
języków (dyglosję), a także rolę mediów – wpływ języka radia, telewi-
zji czy prenumerowanych czasopism na dominację jednego z języków
w sferze domowej (Burżunow 1979: 93). Szczególne znaczenie, zda-
niem G. Burżunowa, dla kształtu dwujęzyczności jednostki ma prze-
byty przez nią proces socjalizacji, dlatego też zwrócił on uwagę na
sytuację językową w rodzinie oraz na działalność instytucji edukacyj-
nych (ibidem). Szkoła jako miejsce, w którym kształtowana jest dwu-
języczność, była przedmiotem wielu studiów. W. Awrorin zauważył,
że język w szkole jest jednocześnie środkiem przekazywania infor-
macji, jak również jednym z przedmiotów nauczania (Awrorin 1972:
52). W obydwu tych aspektach możemy odnosić się do jednego, ale
114
Zarówno A. Romanczuk, jak i M. Cosniceanu najprawdopodobniej celowo
unikali odniesień do społeczno-politycznych źródeł interferencji w materiale antropo-
nimicznym, aby nie poruszać tematów niewygodnych i niebezpiecznych.
Socjologia.indb 189 2013-11-29 07:26:39

i do wielu języków. Niezwykle istotne jest pytanie postawione przez

W. Awrorina: jaki wybór pozwoli szkole na najbardziej efektywne wy-
pełnianie jej społecznych funkcji115? (ibidem: 53). Choć w warunkach
radzieckich przewaga społeczno-ekonomiczna ruszczyzny nad więk-
szością języków narodowych była przytłaczająca, autor zdawał sobie
sprawę ze społecznych korzyści edukacji wielojęzycznej i wykorzy-
stania lokalnych języków zwłaszcza na etapie nauczania początkowe-
go (ibidem: 53–55).
Należy podkreślić, że specyfika radzieckiej przestrzeni kulturowej
i językowej pozostała w sferze zainteresowań rosyjskich lingwistów
również po upadku Związku Radzieckiego. Na przykład w 2002 r.
Mahomet I. Isajew opublikował artykuł poświęcony problemom et-
nolingwistycznym w ZSRR i na obszarze postsowieckim, w którym
poruszył m.in. kwestie planowania językowego w XX w. i stosunku
władz poszczególnych państw do lokalnych języków narodowych oraz
ruszczyzny (Isajew 2002: 101, 116). Oprócz tego autor zaprezentował
analizę interferencji na przykładzie zapożyczeń w języku rosyjskim
przeprowadzoną z perspektywy językoznawczej, ale z uwzględnie-
niem sfer tematycznych (ibidem: 110–112).
Problemy szkolnictwa w warunkach wielokulturowości i wielo-
języczności były także przedmiotem rozważań Jurija D. Deszerijewa
i Iwana F. Protczenki, którzy jako jedną z najważniejszych kwestii
podnieśli świadomość językową pozwalającą osobom dwujęzycznym
na odnajdywanie ekwiwalentnych kategorii i jednostek w obydwu
kodach (Deszerijew, Protczenko 1979: 17). Wykształcenie tego typu
kompetencji jest jednym z zadań dwujęzycznej edukacji. Na podobne
problemy zwracał uwagę G. Kołszański w tekście na temat wpływu
nauczania językowego na kształt bilingwizmu. Autor podkreślał niero-
zerwalne więzi języka i myślenia, a swoją uwagę skupił przede wszyst-
kim na procesie socjalizacji językowej (Kołszanskij 1979: 58–59).
W badaniach prowadzonych przez W. Awrorina szczególnie interesujące by-

115
łoby wykorzystanie koncepcji reprodukcji P. Bourdieu i J.-C. Passerona omówionej

w podrozdziale 2.10. Uprzywilejowana pozycja ruszczyzny nie tylko w rosyjskich,
ale i w wielojęzycznych szkołach mogłaby zostać rozpatrzona jako przykład prze-
mocy symbolicznej służącej powielaniu pożądanych w ZSRR wzorców kulturowych.
Socjologia.indb 190 2013-11-29 07:26:39

Spośród innych tematów poruszanych w radzieckiej lingwistyce

kontaktu na uwagę zasługują tamtejsze badania bilingwizmu z uwzględ-
nieniem warunków demograficznych i geograficznych. Na przykład ar-
tykuł Zoi P. Sokołowej traktuje o rozmieszczeniu i sytuacji językowej
Ugrów w dorzeczu Obu. Punktem wyjścia do prowadzonych przez nią
analiz było wyznaczenie terytorium badanej grupy etnicznej na podsta-
wie stopnia endogamii (Sokołowa 1983: 76). W XVIII i XIX w. w spo-
łecznościach Chantów i Mansi wskaźnik ten wynosił ok. 99% (ibidem:
78). Choć ilość małżeństw endogamicznych w XX w. nie była już tak
duża jak w poprzednich stuleciach, wciąż można było zaobserwować
zbieżność granic terytoriów językowych i etnicznych (ibidem: 83).
Czynniki etniczne i terytorialne zostały uwzględnione także w bada-
niach Anatolija Domaszniewa na temat wysp językowych. W jego ar-
tykule została scharakteryzowana specyfika tego typu społeczności ję-
zykowych. A. Domaszniew wyróżnił dwa podstawowe rodzaje wysp:
a) znajdujące się w pobliżu kontynentu językowego (z możliwością
kontaktu) i b) w dużej odległości od macierzy (Domaszniew 1983: 11).
Kryterium dystansu w stosunku do ojczyzny jest istotnym czynnikiem
wpływającym na charakter dwujęzyczności danej wyspy.
Wnikliwą analizę sytuacji wyspowych przeprowadził Aleksandr
Duliczenko, zajmujący się przede wszystkim problematyką mikroję-
zyków słowiańskich, czyli języków małych grup etnicznych. W swojej
definicji wyspy językowej jako genezę tego typu sytuacji wskazywał
przemieszczenie grupy etnicznej na tereny zamieszkałe przez przedsta-
wicieli innego etnosu. Zaistniałe okoliczności prowadzą do powstania
dwujęzyczności u członków społeczności wyspowej, którzy w wyniku
oderwania od własnego kontynentu językowego odczuwają deficyt lek-
sykalny w różnych dziedzinach, ale przede wszystkim w sferach kul-
tury, edukacji i nauki (Duliczenko 1998b: 26). O socjologizmie teorii
A. Duliczenki świadczy nie tylko takie rozumienie sytuacji wyspowych,
ale również sposób, w jaki opisuje on funkcjonowanie mikrojęzyków.
W swoich analizach estoński badacz uwzględnia sfery funkcjonowa-
nia poszczególnych języków oraz historyczne i społeczno-ekonomicz-
ne uwarunkowania ich funkcjonowania (ibidem: 27–34; Duliczen-
ko 2006: 25–28). Oprócz wyspowych mikrojęzyków A. Duliczenko
Socjologia.indb 191 2013-11-29 07:26:39

na podstawie kryteriów społeczno-geograficznych wyróżnił inne ich

typy: autonomiczne – używane przez grupy etniczne funkcjonujące
w ramach autonomii, np. górno- i dolnołużycki; peryferyjno-wyspo-
we – na obszarach wyspowych znajdujących się na pograniczach, np.
język Łemków; peryferyjne – używane przez społeczności pogranicza,
np. laski lub wschodniosłowacki (Duliczenko 2006: 29–30).
Prace A. Duliczenki są przykładem tego, że radzieccy badacze
interesowali się dwujęzycznością nie tylko w swoim kraju. Świadec-
twem szerszego zakresu prowadzonych w ZSRR badań bilingwizmu
są również m.in. prowadzone przez L. Rojzenzona i R. Mogilewskiego
badania sytuacji językowej na Łużycach. Autorzy wzięli pod uwagę
społeczne i historyczne uwarunkowania kontaktu języka serbołużyc-
kiego z niemieckim, np. analizując zmiany sfer ich dystrybucji na
przestrzeni XIX i XX w. (Rojzenzon, Mogilewskij 1972: 234). Opis
kalk i procesów słowotwórczych (m.in. tworzenie i adaptacja skró-
towców) również został przeprowadzony z uwzględnieniem niemiec-
kich wpływów cywilizacyjnych na społeczność Łużyczan (ibidem:
237–240). W tekście M. Jermakowej na temat wpływów niemiec-
kich w dolno- i górnołużyckim języku literackim przedstawiony zo-
stał obszerny opis kontaktów niemiecko-łużyckich (Jermakowa 2007:
156–158; 163–164). Autorka brała pod uwagę różny status społecz-
no-polityczny obydwu kodów i zastanawiała się, w jaki sposób pre-
stiż oraz inne cechy obydwu kodów znajdują swoje odzwierciedlenie
w interferencji na poziomie strukturalnym (ibidem: 158–160). Z kolei
A. Winokurow zainteresował się dwujęzycznością niemiecko-angiel-
ską w Stanach Zjednoczonych. Tematem jego artykułu była interfe-
rencja w angielszczyźnie mieszkających w Pensylwanii potomków
niemieckich imigrantów, ale nie ograniczył się on do suchego opisu
zjawisk językowych, przedstawiając historię badanej społeczności
i jej skrótową charakterystykę socjologiczną (Winokurow 1984: 82–
–87). J. Demina, która zainteresowała się kontaktami językowymi na
Bałkanach, również w swoich analizach uwzględniła oddziaływanie
czynników pozajęzykowych. Uwagę skupiła przede wszystkim na spo-
łeczno-historycznych uwarunkowaniach interferencji (Demina 2007:
146–149).
Socjologia.indb 192 2013-11-29 07:26:39

W pracach uczonych z obszaru byłego ZSRR poruszana była także

problematyka języków kreolskich, tak popularna w zachodniej lingwi-
styce. Na przykład w rozważaniach prowadzonych na materiale języka
neomelanezyjskiego N. Jelina potraktowała kreolizację jako jedną z faz
rozwoju bilingwizmu. Choć jest to temat z pogranicza nauk społecz-
nych i lingwistyki, autorka skupiła się przede wszystkim na procesach
językowych (ewolucja zasobów słownikowych), a spośród czynników
pozastrukturalnych kształtujących sytuację bilingwizmu uwzględniła
jedynie sposób akwizycji języka (Jelina 1984: 21–22). Podobny, typo-
wo lingwistyczny charakter miał również tekst Jelizawiety Refierow-
skiej na temat dwujęzyczności francusko-angielskiej w Kanadzie (por.
Refierowskaja 1969).
Bilingwizm leżał także w sferze zainteresowań wiodącego rosyj-
skiego socjolingwisty Leonida P. Krysina. Jeden z jego tekstów po-
święcony był dyglosji powstałej w wyniku kontaktu nie różnych języ-
ków, ale podsystemów. Krysin stwierdził, że osoby władające różnymi
odmianami jednego języka rzadko posługują się nimi w tych samych
sytuacjach (Krysin 1976: 64). Różnice strukturalne między kodami
w ramach jednego systemu stwarzają podobny potencjał dla powstania
interferencji jak w wypadku odrębnych systemów, np. zapożyczenia
możliwe są nie tylko w kontakcie języka rosyjskiego z ukraińskim, ale
również pomiędzy podsystemami ruszczyzny – dialektami, profesjo-
lektami i odmianą literacką (por. ibidem: 66).
Należy również zauważyć próby syntetycznego przedstawienia
teorii badań dwujęzyczności. Jednym z pierwszych opracowań na
temat ogólnych problemów bilingwizmu był opublikowany w czaso-
piśmie „Вопросы языкознания” artykuł Wiktora Ju. Rozencwejga
z 1963 r., będący swoistą syntezą wczesnego etapu rozwoju badań nad
dwujęzycznością. Autor nawiązał do rosyjskojęzycznej tradycji opi-
su kontaktów językowych J. Baudouina de Courtenay, L. Szczerby,
J. Poliwanowa i N. Trubieckiego, a następnie przedstawił najważniej-
sze założenia z prac U. Weinreicha, E. Haugena i A. Meilleta (Rozen-
cwejg 1963: 57–62). W. Rozencwejg skupił się głównie na zjawiskach
strukturalnych, ale odniósł się również do społecznych uwarunkowań
dwujęzyczności w warunkach radzieckich (ibidem: 65).
Socjologia.indb 193 2013-11-29 07:26:39

Wśród monografii poświęconych teorii dwujęzyczności wy-

różnia się praca Jurija O. Żluktenki, Mовнi контакти. Проблеми
iнтерлiнгвiстикu (Kontakty językowe. Problemy interlingwistyki),
która stanowi opartą na dokonaniach zachodnich klasyków próbę
kodyfikacji dotychczasowej teorii badań dwujęzyczności. Ju. Żluk-
tenko nie poprzestał jednak na egzegezie twórczości U. Weinreicha,
E. Haugena i innych badaczy, wzbogacając swoją monografię o przy-
kłady zaczerpnięte z radzieckiej rzeczywistości językowej, głównie
bilingwizmu ukraińsko-rosyjskiego, a także o odniesienia do prac po-
wstających w ZSRR. Kontakty językowe zostały przez Ju. Żlukten-
kę podzielone na dwa główne typy ze względu na okres ich trwania:
a) tymczasowe i b) permanentne. W drugim typie wyróżnione zostały
kontakty wewnętrzne, do jakich dochodzi w państwach wielojęzycz-
nych i wielonarodowościowych (np. USA i ZSRR), oraz zewnętrzne:
pomiędzy dwoma państwami, na pograniczach lub na obszarach wysp
językowych (Żluktenko 1966: 7). Autor wyróżnił także fazy zmiany
językowej. W ramach tego procesu jednostka lub grupa od pierwotnej
jednojęzyczności przez fazę bilingwizmu przechodzi do wtórnej jed-
nojęzyczności (ibidem: 31). Zarówno w kontekście zmiany językowej,
jak i opisu bilingwizmu w ogóle pojawia się problem określenia, jaki
poziom kompetencji w zakresie drugiego języka pozwala nam mówić
o dwujęzyczności. Ju. Żluktenko zauważył, że tego typu wątpliwości
stały się udziałem E. Haugena i zaproponował dla nich własne rozwią-
zanie – pojęcie fazy przedbilingwalnej (ibidem: 25–26).
W bibliografii pracy Ju. Żluktenki znajduje się wiele pozycji cy-
towanych również przez U. Weinreicha, m.in. teksty Maurice’a Swa-
desha, Jamesa Soffiettiego,Wernera F. Leopolda oraz Afanasija M. Se-
liszczewa. Można więc odnieść wrażenie, że Mовнi контакти to po
części próba odpowiedzi na Languages in contact, a po części forma
popularyzacji teorii badań dwujęzyczności w fazie jej rozkwitu.
Jurij Deszerijew i Iwan Protczenko w tekście poświęconym
najważniejszym aspektom badawczym w zakresie wielojęzyczno-
ści podkreślali konieczność uwzględnienia społecznych czynników
kształtujących kontakt językowy, np. bilingwizm azersko-rosyjski
w środowisku robotniczym (na platformach wiertniczych), bazujący
Socjologia.indb 194 2013-11-29 07:26:39

na potocznych odmianach obydwu języków, różni się znacząco od wy-

stępującej w warstwie inteligenckiej dwujęzyczności opartej na lite-
rackich wariantach rosyjskiego i azerskiego (Deszerijew, Protczenko
1972: 27). Wspomniani autorzy dokonali ważnego spostrzeżenia na te-
mat społecznej roli dwóch kodów w warunkach kontaktu językowego:
Funkcjonowanie jakiejkolwiek dwujęzyczności jest spowodowane koniecz-

nością wypełnienia określonych społecznych funkcji przy pomocy dwóch
języków. Żaden z nich z osobna nie byłby wystarczającym nośnikiem sumy
funkcji wypełnianych wspólnie przez obydwa kody (ibidem: 32).
Powyższy cytat dobitnie świadczy o obecności socjologicznego

myślenia w radzieckiej teorii bilingwizmu. Jednak możemy trafić tak-
że na prace o charakterze ogólnym, w których społeczno-kulturowe
aspekty dwujęzyczności były marginalizowane lub pomijane. Na przy-
kład I. Klukanow w tekście Заметки по теории языковых контак-
тов (Uwagi na temat teorii kontaktów językowych) poruszył jedynie
kwestię różnic pomiędzy kontaktem języków rozpatrywanym na po-
ziomie struktury i na poziomie substancji (Klukanow 1984). Podobnie
językoznawczy charakter miało opracowanie Enwera M. Achunziano-
wa na temat teorii interferencji. Autor przedstawił rozważania na te-
mat różnic terminologicznych pomiędzy interferencją, rozumianą jako
pozytywne oddziaływanie systemów językowych, a transferencją (ros.
трансференция, niem. Transferenz), która miała być zjawiskiem nie-
pożądanym – nieuświadomionym przenoszeniem nawyków z języka
ojczystego na obcy (Achunzianow 1978: 76). Uwagi na temat oddzia-
ływania czynników pozajęzykowych pojawiły się dopiero w końcowej
części tekstu i dotyczyły sposobu i momentu akwizycji drugiego języka
oraz znaczenia kompetencji językowej dla powstawania transferencji.
Ogólne problemy bilingwizmu były omawiane także w monogra-
fii Leonida B. Nikolskiego Синхронная социолингвистика. Теория
и проблемы (Socjolingwistyka synchroniczna. Teoria i problemy). Opis
wzajemnych relacji języków w warunkach dwujęzyczności został przed-
stawiony na podstawie koncepcji Ch. Fergusona, J. Fishmana i D. Hyme-
sa (Nikolskij 1976: 29, 53–65, 122). L. Nikolski poświęcił wiele uwagi
Socjologia.indb 195 2013-11-29 07:26:39

społecznym funkcjom poszczególnych języków oraz sytuacji dyglosji,

adaptując zachodnie teorie na potrzeby radzieckich realiów, np. kładąc
nacisk na relacje języków lokalnych (narodowych poszczególnych repu-
blik) i dialektów z językiem „makropośrednikiem”, którego funkcję wy-
pełniał rosyjski (ibidem: 100–108). Autor poruszył także kwestie polityki
językowej oraz przewidywania rozwoju sytuacji językowej w warun-
kach bilingwizmu (ibidem: 115–117). Podobny charakter do monografii
L. Nikolskiego miało opracowanie Лекции по лингвистике (Wykłady
z lingwistyki) białoruskiego językoznawcy Adama Je. Supruna. Opisując
dwujęzyczność, zwrócił on uwagę na jej podstawowe aspekty badawcze,
które wiązały się z wielowymiarowym, społeczno-językowym charakte-
rem tego zjawiska. Suprun pokrótce odniósł się do tekstu Ch. Fergusona
na temat dyglosji, a także do rozróżnienia typów bilingwizmu w zależ-
ności od sposobu akwizycji języków w ujęciu S. Ervin-Tripp (Suprun
1980: 79, 89–90). Szczególnie interesujące są uwagi autora na temat roz-
powszechnienia dwujęzyczności w różnych społeczeństwach. Ponieważ
we wspólnotach, w których występuje zjawisko dwujęzyczności, funk-
cjonują także osoby jednojęzyczne, Suprun postanowił określić społecz-
ne czynniki decydujące o tym fakcie. Okazuje się, że granica między
dwu- i jednojęzyczną częścią grupy często przebiega zgodnie z podzia-
łami płciowymi, ponieważ w wielu wspólnotach aktywność społeczna
kobiet jest ograniczona, w związku z czym mają one mniej okazji do
rozwijania kompetencji w zakresie drugiego języka (ibidem: 87). Autor
twierdził również, że kobiety częściej przejawiają konserwatywne posta-
wy i są bardziej przywiązane do języka ojczystego (ibidem). Czynnikiem
różnicującym społeczność dwujęzyczną może być też wiek jej członków.
Nierzadkie są przypadki, w których bilingwizm jest zjawiskiem charak-
terystycznym tylko w określonej grupie wiekowej, np. na radzieckiej
Białorusi dwujęzyczność białorusko-litewska i białorusko-polska spoty-
kana była przede wszystkim w starszym pokoleniu, natomiast białoru-
sko-rosyjska – w młodszym116 (ibidem: 87–88).
Obserwacje A. Supruna odnośnie do kryteriów podziałów wewnątrz społecz-

116
ności bilingwalnej wpisują się w rozważania U. Weinreicha na temat grup rodzimych

użytkowników poszczególnych kodów (por. Weinreich 1963: 88–97).
Socjologia.indb 196 2013-11-29 07:26:40

Kwestie związane z bilingwizmem były podstawowym proble-

mem badawczym w opracowaniu Michaiła N. Gubogło Современные
этноязыковые процессы в СССР (Współczesne procesy etniczno-ję-
zykowe w ZSRR). Oprócz typologii dwujęzyczności, której głównym
kryterium był jej zasięg (indywidualna, masowa i ogólnopaństwowa),
autor przedstawił interesującą analizę wpływu czynników społecz-
nych na kształt bilingwizmu (Gubogło 1984: 23). Istotna jest w tym
przypadku rola instytucji państwowych, takich jak armia lub szkoła.
Według autora kontakt z nimi przyczyniał się do powstania u przedsta-
wicieli narodów radzieckich potrzeby opanowania języka rosyjskiego
(ibidem: 73–74). Według wyników badań socjolingwistycznych, na
które powoływał się M. Gubogło, mężczyźni pochodzenia nierosyj-
skiego po odbytej służbie wojskowej znacznie zwiększali swoją kom-
petencję w zakresie ruszczyzny. Te informacje dały pretekst do ekskur-
su na temat roli przynależności płciowej w kształtowaniu bilingwizmu
i podobnych wniosków jak w pracy A. Supruna – dwujęzyczność naro-
dowo-rosyjska jest zjawiskiem występującym częściej u mężczyzn niż
u kobiet (por. Suprun 1980: 87–88; Gubogło 1984: 97, 116).
Zdaniem M. Gubogło wykorzystanie danych statystycznych i de-
mograficznych w badaniach bilingwizmu jest wskazane, choć należy
zdawać sobie sprawę, że na ich podstawie można ocenić jedynie nie-
które aspekty sytuacji językowej (Gubogło 1984: 121). Dzięki uzupeł-
nieniu danych ze spisów ludności informacjami zebranymi w trakcie
badań terenowych autor był w stanie wskazać najważniejsze czynni-
ki determinujące dwujęzyczność mołdawsko-rosyjską. W opisywanej
przez M. Gubogło sytuacji charakter bilingwizmu był uzależniony od
miejsca zamieszkania. W środowisku miejskim znajomość rosyjskiego
była bardziej potrzebna, co powodowało większe rozpowszechnienie
dwujęzyczności (ibidem: 128). Istotny okazał się także skład etniczny
otoczenia, ponieważ w homogenicznych (mołdawskich) grupach pra-
cowniczych prawie połowa badanych jako język wypowiedzi wybiera-
ła mołdawski, podczas gdy w obcym otoczeniu po mołdawsku mówiło
tylko 11% Mołdawian (ibidem: 198).
Wśród najważniejszych czynników kształtujących dwujęzyczne
zachowania językowe oprócz przynależności zawodowej i miejsca za-
Socjologia.indb 197 2013-11-29 07:26:40

mieszkania M. Gubogło wymieniał: odebraną edukację, ogólną kom-

petencję językową, a także socjalizację w rodzinie, podkreślając, że
model bilingwizmu jest często dziedziczony (ibidem: 204–205). Po-
ziom wykształcenia w warunkach radzieckich był silnie skorelowany
z rozpowszechnieniem dwujęzyczności – dłuższy okres i wyższy po-
ziom wykształcenia sprzyjał rozwojowi bilingwizmu jednostek i grup
(ibidem: 83–86). Z kolei poziom kompetencji językowej wpływał na
sprawność w zakresie języka drugiego. M. Gubogło zaobserwował, że
w dwujęzycznych grupach chętniej i lepiej drugim językiem posługu-
ją się osoby o wysokich ogólnych zdolnościach lingwistycznych (ibi-
dem: 128).
Monografia M. Gubogło ma wysoką wartość teoretyczną ze
względu na wszechstronność zastosowanej przez autora metodologii,
stanowi także interesujące studium dwujęzyczności w warunkach ra-
dzieckich. Jako studium praktyczne ma dziś przede wszystkim wartość
historyczną, ale proponowane rozwiązania teoretyczne nie straciły na
aktualności.
Znaczna część tekstów poświęconych wiodącej roli języka rosyj-
skiego jako uniwersalnego środka komunikacji nie tylko w ZSRR, ale
i w jego krajach satelickich była pochodną zachodzących na Wschodzie
procesów politycznych i „misji cywilizacyjnej” socjalizmu. Jednak nie-
zależnie od tego, czy społeczności narodów Syberii i Uralu przyjmowa-
ły język rosyjski i związaną z nim kulturę z własnej woli, czy też były
im one w jakiś sposób narzucane117, kształtowała się określona sytuacja
społeczno-językowa, która wymagała opisu naukowego.
Ważnym tematem badawczym w pracach rosyjskojęzycznych ling-
wistów, zwłaszcza po rozpadzie ZSRR, była sytuacja języka rosyjskie-
go poza granicami Rosji. Problematyka ta była omawiana zarówno na
łamach czasopisma „Вопросы языкознания”, jak i w publikacjach
zwartych. Rosyjska mniejszość na obczyźnie istniała także wcześniej,
117
Narzucanie języka i wzorców kulturowych nie musi wiązać się z otwartą
przemocą, najczęściej są to mniej lub bardziej wysublimowane formy przemocy sym-
bolicznej, jak choćby brak możliwości awansu społecznego bez znajomości języka
grupy dominującej, ograniczony dostęp do informacji i dóbr kulturowych, ignorowa-
nie i deprecjonowanie osiągnięć kulturowych grup dyskryminowanych.
Socjologia.indb 198 2013-11-29 07:26:40

jednak po oddzieleniu granicami państwowymi Rosjan mieszkających

w dawnych republikach radzieckich od ich rodaków w Rosji zjawi-
sko to nabrało masowego charakteru. Już w 1992 r. Jurij N. Karaułow
zaprezentował strukturalny opis ruszczyzny za granicą w warunkach
kontaktu z innymi językami, przedstawiając ją jako wielowymiarowy
problem badawczy i postulując dalsze analizy (Karaułow 1992). Tekst
Je.Ju. Protasowej dotyczy starej diaspory, jaką są Rosjanie w Finlandii.
Autorka poddała analizie język tamtejszej prasy rosyjskiej, ale jej bada-
nia nie ograniczyły się do opisu podwójnych tytułów i terminów, zapo-
życzeń i wariantywności językowej. W artykule została przedstawiona
charakterystyka rosyjskojęzycznej ludności Finlandii przeprowadzona
na podstawie kryteriów społecznych, historycznych i demograficznych
(Protasowa 2002: 57–58). Podsumowując swoje rozważania, Je. Pro-
tasowa omówiła także funkcje, jakie rosyjskojęzyczna prasa wypełnia
w badanej społeczności (ibidem: 69). Z kolei w badaniach socjoling-
wistycznych N. S. Aleksandrowej poruszona została kwestia zaniku
języka ojczystego oraz akwizycji języka drugiego przez Rosjan miesz-
kających za granicą. Na podstawie badań przeprowadzonych wśród
rosyjskojęzycznych emigrantów w różnych regionach świata autorka
analizowała wpływ sposobu przyswojenia nowego kodu na jego ewen-
tualną dominację nad językiem ojczystym i zmianę językową (Alek-
sandrowa 2006: 90–97).
Jelena A. Ziemska przedstawiła obszerne studium na temat ogólnej
kondycji i ewentualnego zamierania języka rosyjskiego poza granica-
mi Rosji. Tekst ma charakter socjolingwistyczny – autorka przytoczy-
ła co prawda pewne przykłady cech charakterystycznych ruszczyzny
w różnych regionach świata, np. angielskich zapożyczeń lub specy-
ficznego akania zaobserwowanego u jej amerykańskich informatorów,
ale kwestie językowe pozostawały w cieniu analizy sytuacji języko-
wej (Ziemskaja 2001a: 22–23). Badani zostali scharakteryzowani ze
względu na znajomość języków, płeć, wiek oraz miejsce zamieszkania
(ibidem: 18–19). Autorka omówiła również problem zamierania języka
rosyjskiego w warunkach dwujęzyczności poza ojczyzną. Zauważyła
ona, że o zaniku lub zachowaniu języka decyduje szereg czynników
społeczno-kulturowych. Na podstawie analizy zachowań językowych
Socjologia.indb 199 2013-11-29 07:26:40

informatorów biorących udział w badaniu Je. Ziemska stwierdziła,

że nawet w najmłodszych pokoleniach emigrantów ruszczyzna pełni
ważne funkcje w ich idiolektach, niezależnie od poziomu ich kompe-
tencji językowej i typu dwujęzyczności (ibidem: 26–29).
W 2001 r. ukazało się opracowanie Язык русского зарубежья.
Общие процессы и речевые портреты (Język rosyjski za granicą.
Ogólne procesy i portrety językowe) pod red. Jeleny A. Ziemskiej (przy
współudziale Mariny Ja. Głowińskiej i Mariny A. Bobrik), które za-
sługuje na uwagę ze względu na zakres i wszechstronność badań oraz
przyjętą perspektywę opisu. Je. Ziemska wyróżniała cztery fale dwu-
dziestowiecznej emigracji ludności rosyjskojęzycznej (Rosjan i innych
użytkowników języka rosyjskiego zamieszkujących Rosję i kraje jej
kręgu kulturowego: republiki radzieckie i państwa powstałe po upadku
ZSRR) do Stanów Zjednoczonych, Włoch, Niemiec, Francji i Finlan-
dii (Ziemskaja 2001c: 35–49). W wymienionych państwach zachod-
nich mieszkali informatorzy objęci badaniem. Oprócz charakterystyki
zagranicznej ruszczyzny – jej fonetyki, morfologii, składni, leksyki,
słowotwórstwa – w skali makro Je. Ziemska przeprowadziła szczegó-
łową analizę poszczególnych poziomów systemu językowego w skali
mikro na przykładzie wybranych idiolektów (ibidem: 71–139). Autor-
ka podkreślała znaczenie indywidualnych cech jednostki i jej biografii
dla całokształtu zachowań językowych, a przede wszystkim dla za-
chowania języka ojczystego w obcym otoczeniu (ibidem: 140–144).
Analiza idiolektów oprócz opisu zjawisk fonetycznych lub składnio-
wych w mowie danej osoby zawierała informacje o charakterze so-
cjolingwistycznym i indywidualną społeczną charakterystykę (Bobrik
2001: 278–338).
Spośród nielicznych opracowań poświęconych społecznym aspek-
tom kontaktu językowego zamieszczanych na łamach rosyjskich cza-
sopism socjologicznych na uwagę zasługuje tekst Niny R. Dobruszyny
na temat wielojęzyczności w Dagestanie. Charakteryzując zakres uży-
cia języka lakijskiego, awarskiego, arczyńskiego i rosyjskiego, autorka
starała się wyjaśnić czynniki decydujące o wyborze każdego z tych
kodów. Analizy zostały przeprowadzone na podstawie wyników badań
terenowych i informacji zebranych od grupy kilkudziesięciu infor-
Socjologia.indb 200 2013-11-29 07:26:40

matorów. N. Dobruszyna przedstawiła ich sytuację językową i scha-

rakteryzowała idiolekty (Dobruszyna 2007: 106–108). Badane osoby
dostarczyły wielu interesujących informacji na temat stanu wieloję-
zyczności w Dagestanie. Okazuje się na przykład, że młodzi użyt-
kownicy języka arczyńskiego, rozpoczynając naukę szkolną, nie mają
świadomości istnienia innych języków oprócz ich rodzimego (ibidem:
109). Na poziomie szkolnictwa podstawowego Arczynowie przystępu-
ją jednocześnie do nauki dwóch języków: awarskiego jako ojczystego
i rosyjskiego jako obcego, którego znajomość mogą pogłębiać na dal-
szych etapach edukacji w Machaczkale (ibidem). Autorka szczegóło-
wo omówiła problem postaw Arczynów wobec języka arczyńskiego,
przytaczając liczne przykłady z wypowiedzi informatorów (ibidem:
119–122). Choć w dyglosyjnym, a raczej poliglosyjnym układzie da-
gestańskiej wielojęzyczności język arczyński jest ograniczony funk-
cjonalnie, stanowi on rzadki przykład mikrojęzyka, w odniesieniu do
którego nie zaobserwowano objawów zaniku. Jest on postrzegany jako
nośnik lokalnych tradycji, co znacznie wzmacnia poczucie lojalności
językowej (ibidem: 123–125). Analiza N. Dobruszyny została prze-
prowadzona wyłącznie z perspektywy socjologicznej. Z pewnością
uzupełnienie opisu sytuacji językowej informacjami na temat zakresu
interferencji w języku arczyńskim uwiarygodniłoby wnioski na temat
jego niezagrożonej pozycji i pozwoliłoby zweryfikować, czy nie roz-
począł się już proces zmiany językowej na poziomie strukturalnym.
Podobne, socjologiczne ujęcie problemu kontaktów językowych
zaprezentowali Władimir I. Zatiejew i Nadieżda S. Babuszkina w tek-
ście na temat buriacko-rosyjskiego bilingwizmu w Buriacji. Autorzy
zajęli się przede wszystkim analizą sfer funkcjonowania obydwu ję-
zyków, a w rozważaniach uwzględnili szereg czynników społecznych
wpływających na kształt dystrybucji obydwu kodów. Na uwagę zasłu-
guje wykorzystanie narzędzi statystycznych do opisu dyglosji. W od-
rębnych tabelach zostały przedstawione m.in. procentowe dane uży-
cia języka buriackiego i rosyjskiego w kilkunastu sferach aktywności
życiowej w zależności od miejsca zamieszkania (wieś/miasto), język
nauczania na różnych poziomach edukacji w środowisku miejskim
i wiejskim, opinie użytkowników języka buriackiego na temat sposo-
Socjologia.indb 201 2013-11-29 07:26:40

bów zwiększenia kompetencji w jego zakresie (Zatiejew, Babuszkina

2000: 59, 61). Oprócz miejsca zamieszkania ważnymi czynnikami róż-
nicującymi kształt bilingwizmu okazały się: struktura etniczna grupy,
wiek badanych, poziom ich wykształcenia i przynależność do grup
społeczno-zawodowych (ibidem: 60–63).
Z kolei artykuł Kariny R. Minasowej stanowi przykład teoretycz-
nego opisu bilingwizmu. Powołując się na prace U. Weinreicha i W. Ro-
zencwejga, autorka przedstawiła opisową typologię dwujęzyczności
w zależności od sposobu akwizycji obydwu języków, a następnie prze-
szła do wyjaśnienia pojęć związanych z bilingwizmem, np. immersji
i submersji, języka prymarnego i dominującego (Minasowa 2002: 2–7).
W opisanych tekstach socjologicznych pominięte zostały kwestie
językowe. Autorzy, nawet jeśli korzystali z prac językoznawców, nie
czerpali z nich informacji na temat interferencji lub innych zjawisk
zachodzących w systemie kontaktujących się języków (por. ibidem).
Należy je jednak odnotować jako przykłady socjologicznych badań
dwujęzyczności.
Przedstawiony przegląd radzieckich i rosyjskich publikacji na te-
mat bilingwizmu nie wyczerpuje ich różnorodności, ale pozwala na
zobrazowanie specyfiki tematycznej badań prowadzonych na tym ob-
szarze. Jednak nawet na podstawie wybranych tekstów możemy za-
uważyć pewne różnice w sposobie wykorzystywania socjologii w opi-
sie problemów dwujęzyczności i kontaktów językowych w stosunku
do twórczości zachodnich lingwistów i socjolingwistów.
3.2.4. Socjologia w polskich badaniach bilingwizmu
W porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi, Rosją i strefą postradziec-

ką, a także z większością państw europejskich współczesna Polska jest
mało zróżnicowana pod względem narodowościowym, wyznaniowym
i językowym. Taka sytuacja społeczna powoduje, że główne kierunki
polskich badań bilingwizmu będą się różniły od opisanych w poprzed-
nich podrozdziałach. Jest najzupełniej naturalne, że zainteresowania
uczonych są związane ze specyfiką kulturową ich kraju i grupy et-
nicznej. Na przykład w Stanach Zjednoczonych opisem bilingwizmu
Socjologia.indb 202 2013-11-29 07:26:40

w społecznościach mniejszościowych zajmowali się przede wszystkim

członkowie tych wspólnot lub ich potomkowie, jak choćby E. Hau-
gen zajmujący się dwujęzycznością norwesko-angielską (por. Haugen
1969). Na tej samej zasadzie w Związku Radzieckim autorami analiz
sytuacji kontaktu ruszczyzny z językami poszczególnych republik byli
nie tylko Rosjanie, ale również przedstawiciele innych narodowości,
np. opisem dwujęzyczności rosyjsko-turkmeńskiej często zajmowali
się turkmeńscy badacze T. Taczmuradow i B. Czaryjarow (zob. 1972).
Również polscy językoznawcy w swoich badaniach najczęściej odno-
sili się do zjawisk związanych z dwujęzycznością na terytorium Pol-
ski lub bilingwizmu Polaków mieszkających za granicą. Oprócz tego
w powstających w naszym kraju opracowaniach z zakresu kontaktów
językowych poruszana była kwestia zapożyczeń w polszczyźnie oraz
różnych aspektów glottodydaktyki. Wymienione tematy w praktyce
wyczerpują różnorodność problemów omawianych zarówno w mono-
grafiach indywidualnych i zbiorowych, jak i na łamach czasopism.
Wśród tekstów, których autorzy uwzględniali socjologiczne aspek-
ty bilingwizmu, szczególną pozycję zajmuje opublikowane w „Biu-
letynie Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” klasyczne opra-
cowanie L. Zawadowskiego, kilkakrotnie cytowane w teoretycznych
rozdziałach niniejszej monografii. Zasadniczą część artykułu stanowią
rozważania na temat prymarności i sekundarności języków w sytuacji
kontaktu. O określeniu danego kodu przy użyciu któregoś z tych ter-
minów decydują kryteria pozajęzykowe. L. Zawadowski przeprowa-
dził szczegółową analizę typów bilingwalnych wspólnot w zależności
od rozpowszechnienia w nich języka sekundarnego i zakresu użycia
języka prymarnego (Zawadowski 1961: 16–20). Z kwestią prymarno-
ści–sekundarności związane jest pojęcie języka ojczystego. Relacje
między językami zostały opisane na przykładzie dwujęzycznych spo-
łeczności z różnych regionów świata. Autor brał pod uwagę m.in. pro-
porcje liczebności użytkowników każdego z kodów i postawy wobec
nich (ibidem: 21–26). Spod pióra L. Zawadowskiego wyszedł również
inny ważny tekst na temat dwujęzyczności – kilkunastostronicowy ar-
tykuł polemiczny poświęcony Languages in contact U. Weinreicha.
Na uznanie zasługuje nie tylko drobiazgowość, z jaką polski badacz
Socjologia.indb 203 2013-11-29 07:26:40

analizował teorię badań bilingwizmu, ale również krótki czas reak-

cji na najnowsze trendy w zachodniej lingwistyce118. L. Zawadowski
omówił różne kwestie poruszane w pracy U. Weinreicha, nie pomija-
jąc socjologicznych aspektów kontaktów językowych, m.in. charak-
terystyk społeczności językowej lub problemów analizy idiolektalnej
(Zawadowski 1958: 178–180). Zarówno wspomniana polemika, jak
i artykuł na temat prymarności–sekundarności języków w kontakcie
zostały napisane w języku angielskim, co może oznaczać, że autor był
świadom uniwersalnego wymiaru swoich prac.
Ogólne problemy badań dwujęzyczności poruszane były również
w nowszych rozprawach. Na uwagę zasługuje zwłaszcza komplekso-
we opracowanie Jolanty Rokoszowej Kontakty językowe we współcze-
snej Polsce119. W artykule opisane zostały demograficzne, geograficzne
i społeczno-historyczne uwarunkowania sytuacji językowej żyjących
na terenie Polski mniejszości etniczno-językowych. Kolejne podpunk-
ty były poświęcone poszczególnym grupom i kontaktom językowym,
które doprowadziły do ukształtowania się ich bilingwizmu (Rokoszo-
wa 2003). Autorka nie zajmowała się zjawiskami na poziomie języka,
więc jej rozważania wpisują się w nurt socjologii języka, a nie lingwi-
styki kontaktu. Z kolei Bogusław Dunaj dokonał próby zastosowania
aparatu terminologicznego U. Weinreicha do opisu kontaktu polskiego
języka literackiego z jego dialektami i zachodzącej pomiędzy nimi in-
terferencji. Autora interesowały przede wszystkim zjawiska fonolo-
giczne, ale zauważył, że są one w dużej mierze uwarunkowane przez
funkcjonalną dyferencjację języków oraz ich nierówny prestiż (Dunaj
1980: 100).
118
Tekst Recent synthesis of language contact (Najnowsza synteza badań kon-
taktu językowego) ukazał się w numerze „Biuletynu PTJ” z 1958 r., a więc praktycz-
nie w tym samym czasie, kiedy praca U. Weinreicha była omawiana jako nowość na
Zachodzie. Ponadto w swoim artykule L. Zawadowski odwoływał się do innych naj-
nowszych tekstów na temat bilingwizmu, m.in. opublikowanych w 1958 r. referatów
E. Haugena i U. Weinreicha na VIII Międzynarodowym Kongresie Lingwistycznym
(Oslo 1957); (Zawadowski 1958: 175).
119
Wersja angielska tego artykułu ukazała się w zbiorze Contact Linguistics
(Berlin–New York 1997).
Socjologia.indb 204 2013-11-29 07:26:40

W 2010 r. w „Biuletynie Polskiego Towarzystwa Językoznaw-

czego” ukazał się artykuł Władysława Miodunki Dwujęzyczność, wa-
lencja kulturowa i tożsamość (e)migracji polskiej w świecie, ważny
przegląd opracowań na temat sytuacji językowej i poczucia tożsamości
oraz przynależności kulturowej tych społeczności. Na przykładzie prac
poświęconych Polonii w Brazylii, Austrii, Australii, Francji i Szwecji
W. Miodunka starał się znaleźć uniwersalne czynniki kształtujące sy-
tuację językową Polaków za granicą (Miodunka 2010: 54). W tekście
oprócz rozważań teoretycznych, m.in. na temat definicji zjawisk towa-
rzyszących kontaktowi językowemu, znajdziemy analizę walencji kul-
turowej i jej relacji z bilingwizmem. Pojęcie walencji kulturowej, czyli
poczucia związku z własną kulturą etniczną lub narodową, i sposób
jej opisu W. Miodunka zaczerpnął z socjologicznych badań Antoniny
Kłoskowskiej (ibidem: 60–61). W artykule poruszane były także kwe-
stie pamięci kulturowej i strategii adaptacyjnych migrantów oraz ich
wpływ na zachowania językowe badanych wspólnot (ibidem: 62, 66).
Omawiane przez W. Miodunkę prace zostały uporządkowane zgodnie
z ich tematyką i chronologią publikacji. Dość wyraźnie zarysował się
podział opracowań o polszczyźnie w świecie na poświęcone językowi
dzieci i młodzieży oraz dorosłych (ibidem: 56). Omawiany przegląd
jest dowodem zwiększonego zainteresowania bilingwizmem wśród
polskich językoznawców i przedstawicieli innych dyscyplin w ostat-
nich latach. W kontekście rozważań na temat roli socjologii w bada-
niach kontaktów językowych istotne jest, że autorzy opracowań na
temat sytuacji językowej polskich emigrantów zwracali uwagę na jej
społeczno-kulturowe uwarunkowania, przede wszystkim na współza-
leżność wyboru języka i poczucia tożsamości narodowej.
Innym opracowaniem, w którym również zostały poruszone uni-
wersalne problemy dwujęzyczności, jest monografia Język ojczysty, ję-
zyk obcy, język drugi. Wstęp do badań dwujęzyczności Ewy Lipińskiej
(2003). Autorkę interesowały przede wszystkim psychologiczne i spo-
łeczne uwarunkowania akwizycji języka. W pracy zawarła przegląd lite-
ratury teoretycznej z zakresu psycho- i socjolingwistyki, a także odniosła
się do podstawowych terminów związanych z dwujęzycznością. Szcze-
gólnie istotne wydaje się uściślenie znaczenia często używanych w li-
Socjologia.indb 205 2013-11-29 07:26:40

teraturze przedmiotu pojęć języka ojczystego i obcego (Lipińska 2003:

41). Wśród najważniejszych czynników wpływających na osiąganie
dwujęzyczności E. Lipińska wymieniła motywację, wiek, środowisko
i płeć (ibidem: 29). Autorka zwróciła uwagę zarówno na uwarunkowa-
nia społeczne, jak i na predyspozycje indywidualne jednostek przyswa-
jających więcej niż jeden język, np. odwołując się do pojęcia ogólnej
sprawności językowej (CUP) Jamesa Cumminsa (ibidem: 116–117).
Co ważne, E. Lipińska dostrzegła szereg odcieni bilingwizmu – od peł-
nej sprawności w zakresie obydwu kodów (porównywalnej z rodzimy-
mi jednojęzycznymi użytkownikami) przez semilingwizm (półjęzycz-
ność)120 do jednojęzyczności (ibidem: 123–127).
Duże znaczenie monografii Język ojczysty, język obcy, język drugi
w polskiej lingwistyce kontaktu wynika przede wszystkim z wszech-
stronności tej pracy. Wobec niewielkiej liczby ogólnych teoretycznych
opracowań w języku polskim na temat kontaktów językowych przed-
stawiony przez E. Lipińską aparat terminologiczno-metodologiczny
może stanowić punkt wyjścia dla innych badaczy zajmujących się
problematyką dwujęzyczności. Przykładem oddziaływania omawianej
pracy jest m.in. opublikowany w „Socjolingwistyce” artykuł Jolanty
Tambor na temat osiągania dwujęzycznej kompetencji. Podstawo-
we pojęcia związane z bilingwizmem J. Tambor zaczerpnęła właśnie
z opracowania E. Lipińskiej. Na ich podstawie dokonała omówienia
znaczenia motywacji w akwizycji języka obcego i niektórych zagad-
nień procesu glottodydaktyki (por. Tambor 2007).
Szereg opracowań poświęcono losom języka polskiego za granicą.
Popularnym tematem badawczym są niezmiennie studia nad językiem
Polaków na Wschodzie121. Po roku 1945 znaczna część polskich oby-
wateli pozostała w swoich miejscowościach, które w wyniku układów
w Jałcie i Poczdamie znalazły się poza granicami Polski. Ich liczbę
powiększa ludność pochodzenia polskiego zamieszkująca tereny daw-
120
Stan przejściowy, występujący w fazie odrzucenia języka pierwszego na
rzecz poznanego w późniejszym okresie życia.
121
Choć bilingwizm był podstawowym tematem tylko części z tych studiów,
również w pracach zorientowanych na opis polszczyzny pojawiały się odniesienia do
dwujęzycznej sytuacji społecznej, w której ona funkcjonowała.
Socjologia.indb 206 2013-11-29 07:26:40

nej Rzeczypospolitej, czyli będąca poza granicami państwa polskiego

jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. Oprócz tego polscy bada-
cze zajmują się sytuacją językową Polonii w innych regionach świata.
Przedstawiając zarys badań polszczyzny za granicą, Stanisław Dubisz
w tekście wprowadzającym do monografii zbiorowej Język polski poza
granicami kraju przywołał kilkadziesiąt tytułów, które bynajmniej nie
wyczerpują literatury przedmiotu (Dubisz 1997a: 13–18). We wszyst-
kich tych pozycjach polszczyzna znajdowała się w sytuacji kontaktu
z innymi kodami, jednak z punktu widzenia naszych rozważań na te-
mat wykorzystania socjologii w badaniach bilingwizmu istotne będą
tylko niektóre z nich. Należy bowiem pamiętać, że nie wszyscy au-
torzy zajmowali się funkcjonowaniem języka polskiego w związku
z dwujęzycznością i nie wszyscy w równym stopniu uwzględniali
wpływ czynników pozastrukturalnych na zjawiska językowe. Pod tym
względem tom pod redakcją S. Dubisza Język polski poza granicami
kraju przedstawia się szczególnie interesująco. W pracy została podję-
ta próba usystematyzowania sytuacji językowych, w których znajduje
się polszczyzna w różnych regionach świata, a o jego wartości stanowi
zakres terytorialny opublikowanych opracowań (Polacy na Wscho-
dzie, w Europie Środkowej i Zachodniej, w obu Amerykach, Australii
i Afryce), a także zamieszczone w ostatniej części zbioru rozważania
na temat uniwersalnych kryteriów opisu języka polskiego za granicą.
Ze względu na indywidualny charakter każdego z omawianych sku-
pisk polonijnych we wszystkich artykułach zostały zawarte elementy
opisu ekolingwistycznego, a wielu autorów, opisując zjawiska syste-
mowe i obce wpływy w języku polskim używanym w różnych pań-
stwach, uwzględniało ich społeczno-kulturowe uwarunkowania. Na
przykład Robert Mrózek, charakteryzując stan polszczyzny w Cze-
chach i na Słowacji, brał pod uwagę sfery funkcjonowania języka pol-
skiego i czeskiego oraz słowackiego, społeczną i demograficzną sytu-
ację tamtejszych polskich wspólnot oraz zmiany sytuacji językowej
w perspektywie czasowej (Mrózek 1997a; 1997b). Autor uwzględnił
w analizie także specyfikę relacji między gwarami i wariantami lite-
rackimi języków znajdujących się w kontakcie, co w znacznym stop-
niu determinuje ostateczny kształt interferencji w kontaktujących się
Socjologia.indb 207 2013-11-29 07:26:40

systemach (idem 1997a: 130, 134; 1997b: 140). Z kolei tekst Doroty
Adamiec na temat Polonii kanadyjskiej zawierał przede wszystkim in-
formacje o charakterze ekolingwistycznym. Zwróciła ona uwagę m.in.
na pochodzenie Polaków osiedlających się w Kanadzie i społeczną
charakterystykę poszczególnych fal migracji (Adamiec 1997: 263–
–264). Również Zygmunt Gałecki swoje rozważania o sytuacji języka
polskiego na Ukrainie rozpoczął od powiązania czynników społeczno-
-demograficznych ze zjawiskami językowymi. Wyróżnił on trzy gru-
py użytkowników polszczyzny – rodzimych użytkowników, których
mowa stanowiła kontynuację dawnego języka polskiego funkcjonu-
jącego na tamtym obszarze; świadomych swojego pochodzenia mło-
dych ludzi, którzy polski przyswajają jako język obcy, oraz Ukraińców
czynnie posługujących się polszczyzną (Gałecki 1997: 92). Z. Gałecki
wskazywał, w jaki sposób sytuacja polityczna i prawna wpływała na
pozycję polszczyzny w układzie kilku kodów językowych funkcjonu-
jących na Ukrainie. Analiza przedstawiona w tekście Wacława P. Turka
na temat języka polskiego w krajach arabskich różni się zarówno od
sytuacji językowej polskich migrantów, jak i Polaków za wschodnią
granicą. W. Turek pisał bowiem o polszczyźnie kontraktowej – języku
używanym przez Polaków pracujących w Libii, Iraku, Syrii i Egipcie
(Turek 1997: 314–316). Użytkowy charakter tego kodu miał znaczenie
zarówno dla jego pozycji w warunkach wielojęzyczności (najczęściej
polsko-angielsko-arabskiej), jak i dla interferencji, pojawiającej się na
różnych jego poziomach (ibidem: 317–322).
Socjologiczne i inne pozastrukturalne uwarunkowania funkcjono-
wania polszczyzny za granicą w sposób systematyczny zostały przed-
stawione w ostatniej części tomu Język polski poza granicami kraju.
S. Dubisz, przedstawiając kontrastową metodę opisu polonocentrycz-
nych wspólnot komunikacyjnych, szczegółowo omówił pojęcia kon-
taktu językowego, interferencji i bilingwizmu, a także zwrócił uwagę
na pozajęzykowe czynniki warunkujące te zjawiska (Dubisz 1997b:
327–329). Autor wyróżnił sześć typów interferencji, która w omawia-
nych w zbiorze społecznościach zachodziła pomiędzy a) dwoma języ-
kami, b) językiem a dialektem lub socjolektem, c) dialektami i socjo-
lektami należącymi do różnych systemów, d) językiem i idiolektem,
Socjologia.indb 208 2013-11-29 07:26:40

e) dialektem lub socjolektem a idiolektem, f) idiolektem a idiolek-

tem (ibidem: 330). Zastosowana przez S. Dubisza typologia pozwa-
la na uchwycenie różnic pomiędzy indywidualnym a zbiorowym
charakterem kontaktów językowych i bilingwizmu, jak również róż-
nic hierarchicznych i prestiżowych pomiędzy opisywanymi kodami.
W kontekście rozważań na temat wykorzystania nauk socjologicznych
w badaniach dwujęzyczności szczególnie istotny jest podrozdział
poświęcony relacjom kontaktu językowego i kontaktu kulturowego.
S. Dubisz zauważył, że funkcjonowanie polszczyzny w obcym oto-
czeniu jest uzależnione od szeregu czynników o charakterze społeczno-
-kulturowym, m.in. statusu imigracyjnego w kraju osiedlenia, charak-
teru emigracji (dobrowolna–przymusowa, polityczna–ekonomiczna,
indywidualna–grupowa, stała–okresowa, kontynentalna–zamorska),
nastawienia wobec kultury kraju osiedlenia, bariery językowej w no-
wym otoczeniu, statusu społecznego i prawnego (ibidem: 338–346).
Istotne znaczenie dla sytuacji językowej i kulturowej wspólnot polono-
centrycznych mają również ich cechy wewnętrzne: stopień zwartości
grupy i zróżnicowanie pokoleniowe (ibidem: 347–348). Choć S. Du-
bisz omówił opisane czynniki społeczno-kulturowe przede wszystkim
w kontekście funkcjonowania polskiej antroponimii na obczyźnie, jego
spostrzeżenia mają zastosowanie także w wypadku innych aspektów
dwujęzyczności i dwukulturowości, o czym świadczą choćby teksty
zamieszczone w omawianym tomie.
Spośród prac poświęconych funkcjonowaniu polszczyzny na Za-
chodzie na uwagę zasługuje opublikowany w „Studiach z Filologii
Polskiej i Słowiańskiej” artykuł Hanny Popowskiej-Taborskiej. Tekst
ten jest przykładem bezpośredniego wykorzystania wiedzy z zakresu
nauk socjologicznych do uzasadniania zjawisk zachodzących na płasz-
czyźnie językowej. H. Popowska-Taborska przedstawiła sytuację języ-
kową mieszkających w Kanadzie Kaszubów na przykładzie jednego
idiolektu. Analiza idiolektalna uwzględnia nie tylko cechy językowe
i wpływy obce w gwarze informatora, ale również informacje biogra-
ficzne w wymiarze indywidualnym i grupowym (Popowska-Tabor-
ska 1987: 91–93). Poszczególne zjawiska fonetyczne i morfologiczne
w kaszubszczyźnie informatora były konfrontowane z cechami gwaro-
Socjologia.indb 209 2013-11-29 07:26:40

wymi w regionie, z którego pochodził. Oprócz interferencji zaistniałej

pod wpływem języka angielskiego H. Popowska-Taborska zauważyła
w badanym idiolekcie także wpływy literackiej odmiany języka pol-
skiego. W ich stwierdzeniu pomocne były informacje biograficzne –
informator miał kontakt z mówiącymi po polsku księdzem i organistą
(ibidem: 97).
Ze względu na przyjęte rozwiązania metodologiczne i wielowy-
miarową perspektywę opisu ważną pozycją jest również monogra-
fia Język w zagrożeniu. Przyswajanie języka polskiego w warunkach
polsko-szwedzkiego bilingwizmu autorstwa Romana Laskowskie-
go. Teoretyczną podstawę badań oprócz klasyków – U. Weinreicha,
Ch. Fergusona, J. Fishmana – stanowiły opracowania L. Djurovicia
i S. Mønneslanda powstałe w ramach projektu JUBA122. Choć analizy
zostały oparte na materiale konkretnej sytuacji językowej, autor zazna-
czył, że był to jedynie punkt wyjścia do ogólnych rozważań na temat
oddziaływania czynników pozastrukturalnych w procesie akwizycji ję-
zyka przez dzieci w warunkach bilingwizmu (Laskowski 2009: 11–13).
W pierwszej części pracy została zawarta szczegółowa charakterystyka
badanej społeczności językowej, daleko wykraczająca poza standardo-
wy opis ekolingwistyczny. R. Laskowski uwzględnił sytuację rodzinną
polskich dzieci w Szwecji, oddziaływanie środowiska rodzinnego oraz
pozarodzinnego na ich zachowania językowe, zwracając uwagę także
na kręgi koleżeńskie jako zbiorowości istotne w kształtowaniu kompe-
tencji językowej i postaw wobec języka (ibidem: 17–58). W celu wyja-
śnienia sytuacji językowej autor badał poczucie tożsamości informato-
rów, m.in. na podstawie ich deklaracji, a także wpływ tej zmiennej na
wybór języka (język podstawowy). Zarówno deklarowana tożsamość,
jak i preferowany przez dziecko kod były konfrontowane z wiekiem
badanych (ibidem: 58–76). Tak wszechstronna analiza uwarunkowań
społecznych pozwoliła R. Laskowskiemu na stwierdzenie wpływu od-
czuwanej w rodzinie dziecka przynależności narodowościowej na jego
kompetencję językową (ibidem: 78–79). W kontekście rozważań nie
tylko na temat samego funkcjonowania dwujęzyczności, ale również
122
Opisane w podrozdziale 3.3.
Socjologia.indb 210 2013-11-29 07:26:40

jej znaczenia dla innych aspektów życia danej jednostki, np. jej rozwo-
ju intelektualnego, autor był zwolennikiem uwzględniania czynników
społecznych (ibidem: 81).
Autorem innego ciekawego opracowania uwzględniającego socjo-
logiczne uwarunkowania dwujęzyczności jest W. Miodunka. W jego
pracy na temat bilingwizmu polsko-portugalskiego w Brazylii poru-
szona została kwestia wpływu pochodzenia etnicznego rodziców na
kształt dwujęzyczności w najmłodszym pokoleniu (Miodunka 2003:
93–94). Autor podkreślał również pozytywny wpływ tradycyjnego
wiejskiego środowiska na zachowanie języka mniejszości i odwrotne
działanie otoczenia miejskiego, zdominowanego przez grupę większo-
ściową (ibidem: 113). W. Miodunka w charakterystyce sytuacji pol-
szczyzny w Brazylii brał pod uwagę czynniki subiektywne, m.in. sa-
mookreślenie znajomości języka ojczystego przez przedstawicieli ba-
danej społeczności (ibidem: 127). Zwracał on również uwagę na wybór
języka w kontaktach z osobami z najbliższego otoczenia – jego bada-
nia wykazały, że chętnie analizowana przez badaczy „sfera rodzinna”
często jest niejednorodna, np. podstawowym kodem rozmów ze star-
szym rodzeństwem może być język polski, podczas gdy z młodszym –
portugalski (por. ibidem: 140–144).
Należy podkreślić, że przedmiotem badań W. Miodunki, prowa-
dzonych w nurcie, który sam badacz określił jako „lingwistykę huma-
nistyczną”, nie były zjawiska strukturalne w brazylijskiej polszczyź-
nie, ale jej sytuacja socjolingwistyczna. Podobne ujęcie zaprezentował
Robert Dębski, który zajął się bilingwizmem angielsko-polskim w Au-
stralii. W jego pracy wiele miejsca zajmuje charakterystyka społeczna
polskiej diaspory oraz jej australijskiego otoczenia, która stanowi tło
dla analizy głównego problemu – funkcjonowania języka mniejszości
w warunkach globalizacji (Dębski 2009: 89–213).
Nurt „lingwistyki humanistycznej” reprezentuje również mono-
grafia Dwujęzyczność, dwukulturowość – przekleństwo czy bogactwo?
O poszukiwaniu tożsamości Polaków w Austrii Jadwigi Cieszyńskiej
(2006). Praca dzieli się na dwie zasadnicze części – metodologiczną
i praktyczną. W rozdziałach teoretycznych autorka omówiła najważ-
niejsze pojęcia i teorie związane z bilingwizmem, tożsamością kultu-
Socjologia.indb 211 2013-11-29 07:26:40

rową, a także problemami wychowania oraz kształtowania tożsamości

dzieci polskich na emigracji (Cieszyńska 2006: 25–117, 157–172). Sta-
nowiły one teoretyczną podstawę dla pozostałych fragmentów o natu-
rze case study. Autorka pokrótce scharakteryzowała społeczne warunki
Austrii jako celu emigracji (ibidem: 11–24). Szczególnie cenny pod
względem poznawczym jest rozdział materiałowy, w którym obszer-
nie opisana metodologia została wykorzystana do analizy dwujęzycz-
ności austriackiej Polonii i tożsamości jej wybranych przedstawicieli.
J. Cieszyńska zastosowała jakościowe metody badań, opierając się
przede wszystkim na analizie treści wypowiedzi swoich informatorów.
Jako narzędzia badawcze posłużyły ankiety oraz test językowy, a kon-
struując je, autorka korzystała z teorii znanych w metodologii nauk
społecznych (ibidem: 120–126). Analiza zgromadzonego materiału ję-
zykowego i socjologicznego stanowi rzadki, zwłaszcza w polskich ba-
daniach kontaktów językowych, przykład ujęcia interdyscyplinarnego.
Polszczyzną na Zachodzie – językiem polskich emigrantów w Ho-
landii zajmowała się także m.in. Lisetta Stembor. Jednak w jej ba-
daniach akcenty zostały rozłożone w inny sposób. W opublikowanym
w „Poradniku Językowym” artykule socjolingwistyczna charakterysty-
ka wspólnoty językowej stanowiła jedynie wstęp do rozważań na temat
zjawisk strukturalnych w warunkach dwujęzyczności (Stembor 1969:
189). Nacisk na opis fonetyki, morfologii, składni i leksyki systemu
funkcjonującego w warunkach kontaktu językowego położyła również
Anna Masiewicz w monografii poświęconej polszczyźnie Polonii fran-
cuskiej. Jej praca miała przede wszystkim charakter językoznawczy,
a analiza czynników pozastrukturalnych ograniczyła się do skrótowej
charakterystyki informatorów (Masiewicz 1988: 15–17, 63–65, 95–96,
120–122). O tym, że A. Masiewicz zdawała sobie sprawę z istotności
społecznych uwarunkowań bilingwizmu, świadczy przede wszystkim
struktura monografii – materiał językowy został podzielony i omówio-
ny odrębnie dla czterech pokoleń badanej wspólnoty. Przedstawiciele
poszczególnych grup wiekowych wychowywali się i nabywali dwuję-
zyczną kompetencję w innych warunkach, co znalazło odzwierciedle-
nie w cechach strukturalnych ich polszczyzny oraz w funkcjach języka
polskiego i francuskiego (ibidem: 142–149).
Socjologia.indb 212 2013-11-29 07:26:40

W Związku Radzieckim polskie skupiska językowe zostały kom-

pleksowo opisane w wydawanej od 1982 serii Studia nad polszczy-
zną kresową pod redakcją Wiaczesława Werenicza i Janusza Riegera.
W kolejnych tomach ukazywały się zarówno teksty autorów polskich,
jak i zagranicznych123 (z ZSRR, a po jego rozpadzie – z krajów post-
radzieckich) na temat funkcjonowania języka polskiego za wschod-
nią granicą. Punktem wyjścia do większości analiz były zjawiska
językowe i charakterystyka poszczególnych aspektów badawczych
polszczyzny – jej fonetyka, morfologia, składnia i leksyka, ale wie-
lu autorów brało pod uwagę pozastrukturalne uwarunkowania proce-
sów zachodzących w ramach systemu języka. Na ogół opis czynników
społeczno-kulturowych kształtujących bilingwizm sprowadzał się do
zarysu sytuacji językowej uwzględniającego najważniejsze elementy
charakterystyki ekolingwistycznej, jak np. w tekście Nijoli Kolis na
temat polszczyzny Litwinów mieszkających w Puńsku i jego okolicach
(Kolis 1991: 107–108). O wiele bardziej szczegółowo o pozastruktu-
ralnych uwarunkowaniach dwujęzyczności pisała Halina Turska, zaj-
mująca się językiem polskim na Wileńszczyźnie. Zdaniem autorki na
powstanie i rozwój polskich obszarów językowych miało wpływ wiele
czynników, jak choćby oddziaływanie kulturalne ośrodków miejskich
(Turska 1982: 24). H. Turska, opisując funkcjonowanie polszczyzny na
Litwie, zwróciła uwagę na panujący tam bilingwizm i poruszyła kwe-
stię użycia poszczególnych języków w różnych sferach tematycznych
(ibidem: 32–33, 38–39). Istotnym czynnikiem wpływającym na upo-
wszechnienie się języka polskiego była polonizacja mieszkających na
Litwie włościan (ibidem: 37–38). Choć podstawowym przedmiotem
badań H. Turskiej był język polski i zachodzące w nim zjawiska, pod-
czas ich analizy brała ona pod uwagę wpływ czynników socjologicz-
123
Podobnie wygląda sytuacja badań języków łużyckich. W wydawanych
w Polsce zbiorach obok artykułów polskich językoznawców zamieszczane są teksty
autorów zza granicy – niemieckich i łużyckich. Na przykład w tomie Z historii języ-
ków łużyckich pod red. Helmuta Faßke i Elżbiety Wrocławskiej wśród opracowań na
temat kontaktów językowych na Łużycach znajdujemy opracowanie Rolanda Marti
poświęcone wpływowi czynników pozajęzykowych na wyznaczanie granic łużyckie-
go obszaru językowego (Marti 1996).
Socjologia.indb 213 2013-11-29 07:26:40

nych, historycznych, kulturowych, geograficznych, ekonomicznych

i politycznych, a także wyznaniowych (m.in. ibidem: 57–60). Z kolei
spośród autorów zagranicznych, którzy zajmowali się polszczyzną na
Wschodzie, kwestie pozajęzykowe w swoich badaniach uwzględniała
m.in. Natalia Ananiewa. Na przykład wyjaśniając kwestie interferencji
fonetycznej u użytkowników jednej z polskich gwar na Litwie, przed-
stawiła ona szczegółową typologię wielojęzyczności występującej
u informatorów. Podstawowym kryterium oprócz genetycznej blisko-
ści języków znajdujących się w kontakcie (dwujęzyczność polsko-ro-
syjska, polsko-białoruska i polsko-litewska oraz trójjęzyczność pol-
sko-litewsko-rosyjska) był stopień opanowania każdego z tych kodów
(Ananiewa 1983: 65–67). Ta sama autorka zajmowała się funkcjono-
waniem polskich gwar na Syberii, m.in. w Wierszynie, wsi założonej
przez dobrowolnych osadników z Małopolski na początku XX w. Opis
kwestii językowych uzupełniła ona wprowadzeniem uwzględniającym
społeczno-kulturowe uwarunkowania wierszyńskiej gwary124.
Wspomniany w poprzednim akapicie W. Werenicz był autorem
niezwykle interesującego w kontekście naszych rozważań artykułu
na temat wpływu środowiska na zmiany w zakresie leksyki gwaro-
wej w warunkach kontaktu językowego. W. Werenicz przeprowadził
badania terenowe w dwóch wsiach na Polesiu i Dolnym Śląsku. Do-
bór tych miejscowości był podyktowany kryteriami demograficzno-
-historycznymi – mieszkańcy obydwu wsi wywodzili się z południo-
wego Mazowsza, skąd na początku XIX w. przesiedlili się na Polesie,
a w 1945 r. w ramach repatriacji część z nich trafiła na Dolny Śląsk
(Werenicz 1965: 141). W ten sposób obydwie części wspólnoty znaj-
dowały się w sytuacji kontaktu językowego, ale w różnym otoczeniu
(gwar wschodniosłowiańskich lub polskich). Autor zebrał materiał
leksykalny, używając obszernego kwestionariusza. Na uznanie zasłu-
guje fakt szczegółowego opisu warunków społecznych i okoliczności,
w jakich były prowadzone badania, co w znacznym stopniu ułatwia
interpretację omawianego materiału (por. ibidem: 142). Analizując
Społeczno-historyczną charakterystykę Wierszyny przedstawiła także Wan-

124
da Decyk w artykule na temat tamtejszej polszczyzny (Decyk 1995: 20–22).
Socjologia.indb 214 2013-11-29 07:26:40

zgodność nazw z ich desygnatami, W. Werenicz posłużył się meto-

dami statystycznymi (ibidem: 143–148). Zaobserwowane przez nie-
go zmiany w leksyce gwar badanych miejscowości były wyjaśniane
przy uwzględnieniu czynników pozastrukturalnych, co doprowadziło
autora do szeregu wniosków na temat powiązania procesów adapta-
cji językowej z ekonomiczną, kulturową i społeczną. Jego zdaniem
na intensywność zmian w gwarze decydujący wpływ ma środowisko
językowe oraz warunki społeczno-ekonomiczne i polityczne, w ja-
kich funkcjonuje grupa, a także postawy użytkowników języka wobec
niego. W. Werenicz twierdził również, że zmiany społeczne znajdują
odzwierciedlenie przede wszystkim w leksyce – przez zapożyczenia
nowych nazw dla nowych desygnatów, adaptację starych nazw oraz
zastosowanie nowych nazw dla starych desygnatów (ibidem: 149).
Jerzy Kuźniar również zajmował się kontaktem dialektów kreso-
wych z językiem ogólnopolskim. Opisał sytuację wspólnoty posługu-
jącej się gwarą wileńską w okolicach Słupska. U podstaw jego rozwa-
żań leżała teza o zależności kompetencji językowej od przynależności
do określonej grupy pokoleniowej. W sytuacji kontaktu gwary kreso-
wej z językiem ogólnopolskim dochodzi do zmian w zakresie pierw-
szego z wymienionych kodów. Porównując materiał językowy pocho-
dzący od przedstawicieli kolejnych pokoleń, J. Kuźniar skonstatował
postępujący proces adaptacji językowej badanej społeczności (Kuź-
niar 1984).
Problematyka zapożyczeń stanowi bardzo popularny temat w pol-
skiej lingwistyce kontaktu. Część opracowań dotyczy jedynie strony
językowej tego zjawiska i odnosi się nie tyle do dwujęzyczności, ile
do kontaktu językowego. Tego typu publikacje ukazywały się m.in.
w „Poradniku Językowym” i dotyczyły zapożyczeń z różnych języków
we współczesnej polszczyźnie (m.in. Ropa 1974; Borejszo 1977; Mań-
czak-Wohlfeld 1988). Jednak wielu autorów podobnie jak W. Werenicz
zwracało uwagę na pozastrukturalne uwarunkowania zapożyczeń. Na
przykład Barbara Bartnicka w analizie wspomnień wojennych pol-
skich dzieci zesłanych na Syberię wskazywała na związek adaptowa-
nej leksyki ze zmianami społecznymi (Bartnicka 1990: 560). W wielu
sytuacjach użycie rosyjskiej leksyki było powodowane chęcią oddania
Socjologia.indb 215 2013-11-29 07:26:40

realiów społecznych, politycznych lub administracyjnych (ibidem).

Podobny charakter miał również tekst Wandy Decyk na temat zapo-
życzeń z języka rosyjskiego we wspomnieniach zakluczonnych oraz
Tamary Graczykowskiej – o rusycyzmach leksykalnych we współ-
czesnej polszczyźnie litewskiej (Decyk 1994; Graczykowska 2008).
Z kolei Agnieszka Otwinowska na materiale angielskich zapożyczeń
we współczesnej polszczyźnie wskazywała na kulturowe motywacje
kalkowanych frazeologizmów (Otwinowska 1997: 50–52).
O impulsach skłaniających jednostki i grupy do przenoszenia obcej
leksyki do języka ojczystego pisała także Elżbieta Sękowska. Z prowa-
dzonych przez nią badań jednego z dialektów polonijnych wynika, że
zapożyczenia mogą nie tylko służyć określaniu nowych zjawisk kultu-
rowych, ale również pełnić funkcję prestiżową (Sękowska 1995: 18).
Podobnego zdania była Grażyna Sawicka, która zauważyła, że wiele
zapożyczeń we współczesnej polszczyźnie jest efektem mody na język
angielski (Sawicka 1995: 84). Zastosowanie obcej leksyki może być
także związane z określonym stanem emocjonalnym dwujęzycznego
nadawcy. Na tę funkcję zapożyczeń wskazywała Ewa Kołodziejek
w artykule na temat gwary marynarzy (Kołodziejek 1990). Przenoszo-
na z języka obcego leksyka występuje nie tylko w mowie osób dwuję-
zycznych, ale za ich pośrednictwem przenika do idiolektów pozostałej
części danej społeczności. O ogólnej ekspresyjnej funkcji zapożyczeń
pisała Halina Milejkowska, opierając się na przykładzie rusycyzmów
w języku potocznym (Milejkowska 1966).
Z kolei Adam Weinsberg zajmował się zapożyczeniami polskimi
w języku rumuńskim. Wyjaśniając genezę interferencji, wskazywał
na związek zapożyczeń językowych z kulturowymi (Weinsberg 1967:
47–48). Terminy związane z wojskowością zostały przeniesione przez
powstańców listopadowych, a pojęcia z zakresu techniki opatrunko-
wej – przez powstańców styczniowych (ibidem: 49–50). O społecz-
nych uwarunkowaniach zapożyczeń pisała także Teresa Minikowska
w tekście na temat rutenizmów w dokumentach prawnych z Kance-
larii Królewskiej (na materiale „Libri Legationum”). Leksyka ruska
w polskojęzycznych księgach pojawiała się w związku z „kresową” te-
matyką tekstów i potrzebą oddania tamtejszych realiów (Minikowska
Socjologia.indb 216 2013-11-29 07:26:40

1980: 74). Znaczna część zapożyczeń została odkryta w tłumaczeniach

korespondencji pisanej w języku ruskim. Nie bez znaczenia był także
fakt pochodzenia pisarzy, którzy wywodzili się ze wschodnich rubieży
Rzeczypospolitej, w związku z czym kodem prymarnym był dla wielu
z nich jeden z dialektów wschodniosłowiańskich (por. ibidem).
Oprócz omawianej serii Studia nad polszczyzną kresową należy
wspomnieć o innych przykładach przełamywania wyróżnionych w ni-
niejszej pracy kręgów wymiany informacji naukowej. Na łamach „Stu-
diów z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” publikowali także autorzy
zagraniczni, w których tekstach możemy znaleźć interesujące przy-
kłady socjologicznego wyjaśniania zjawisk językowych. Gerald Stone
w artykule poświęconym wpływom polskim na leksykę języka górno-
łużyckiego wskazywał na kulturową genezę zapożyczeń. W XIX w.
w wyniku rozbudzenia narodowego język górnołużycki rozszerzył
swoje funkcje, w związku z czym dotychczasowe zasoby leksykalne
okazały się niewystarczające. Pojawiła się więc potrzeba zapożyczeń,
których źródłem oprócz niemczyzny były języki słowiańskie, w tym
polski (Stone 1971: 261). Autor poruszył również kwestię „inicja-
torów” innowacji językowych. Medium, przez które polska leksyka
trafiała do języka górnołużyckiego, byli często tamtejsi dwujęzyczni
pisarze (ibidem: 263). Zdaniem Iwana Fekety braki leksykalne leża-
ły także u źródeł polskich zapożyczeń w języku ukraińskim na Rusi
Zakarpackiej w XVI–XVII w. Wpływy polskie najintensywniej zazna-
czały się w tych sferach, w które język ukraiński dopiero wkraczał:
społeczno-politycznej, profesjonalnej i religijnej (Feketa 1985: 141).
Interdyscyplinarny tom pod redakcją Elżbiety Smułkowej125 Bra-
sławszczyzna. Pamięć i współczesność również powstał przy udziale
zagranicznych autorów – uczonych białoruskich. W kontekście rozwa-
żań na temat socjologicznych aspektów badań dwujęzyczności szcze-
gólnie interesujący jest obszerny, kilkudziesięciostronicowy artykuł
E. Smułkowej poświęcony sytuacji socjolingwistycznej i konwergencji
125
Prace E. Smułkowej na temat dyglosji oraz współzależności wielojęzyczno-
ści i poczucia tożsamości grupowej zostaną omówione w dalszej części niniejszego
podrozdziału.
Socjologia.indb 217 2013-11-29 07:26:41

języków na Brasławszczyźnie. U podstaw przyjętej przez autorkę meto-

dologii leżały cytowane przez nią założenia F. de Saussure’a odnośnie
do społecznej natury języka. Oprócz standardowego wstępu społeczno-
-historycznego autorka zastanawiała się nad pozastrukturalnymi uwa-
runkowaniami konwergencji kilku systemów: polskiego, litewskiego,
białoruskiego i rosyjskiego (Smułkowa 2011b: 101–123). Poruszona
została również kwestia postaw informatorów wobec używanych przez
nich języków, a także problemy związane z poczuciem tożsamości gru-
powej i ich wpływ na sytuację językową (ibidem: 123–137).
Badania nad bilingwizmem mieszkańców Kresów stanowiły
i wciąż stanowią przedmiot zainteresowania wielu polskich autorów.
Oprócz wspominanego już J. Riegera wśród badaczy zajmujących się
tą tematyką należy wymienić m.in. Ewę Dzięgiel i Iwonę Cechosz-Fel-
czyk. E. Dzięgiel w swoich monografiach na temat języka polskiego na
Ukrainie nie tylko charakteryzowała badane wspólnoty od strony spo-
łecznej, ale również wykazywała wpływ czynników pozastruktural-
nych na zjawiska językowe, np. na związki przynależności wyznanio-
wej z wyborem języka lub pokoleniowe uwarunkowania interferencji
fonetycznej – przejmowania ukraińskiej fonetyki w polszczyźnie mło-
dego pokolenia na Podolu (Dzięgiel 2001: 31; 2003: 23–24). Szcze-
gólnie istotne w prowadzonych przez autorkę analizach są różnice
wewnątrzgrupowe związane z różnym, szlacheckim bądź chłopskim,
pochodzeniem mieszkających na Ukrainie Polaków (eadem 2003: 37
i in.). I. Cechosz-Felczyk również zwracała uwagę na pokoleniowe
zróżnicowania zachowań językowych w warunkach polsko-ukraiń-
skiego bilingwizmu (Cechosz-Felczyk 2004: 14–15). Wskazywała ona
także na wyspową specyfikę badanych wspólnot oraz na dużą świado-
mość językową informatorów (eadem 2001: 15, 156).
Monografie poświęcone sytuacji językowej poszczególnych miej-
scowości na Podolu oraz nad Zbruczem ze względu na przynależność
ich autorów do jednej grupy badawczej charakteryzują się ujednolico-
ną metodologią i metodyką. Są one doskonałym przykładem opraco-
wań, w których głównym problemem są zjawiska zachodzące w ra-
mach struktury języka w warunkach bilingwizmu, wzbogacone opisem
badanych grup z perspektywy socjologicznej. Autorzy skupieni wokół
Socjologia.indb 218 2013-11-29 07:26:41

Janusza Riegera łączą materiał ściśle językowy, którego źródłem są na-

grania, z danymi historycznymi, socjolingwistycznymi i socjologicz-
nymi. Zarys historii społecznej każdej z opisywanych miejscowości
ma na celu nie tylko tematyczne wzbogacenie monografii, ale również
określenie społeczno-historycznych determinant obecnej sytuacji języ-
kowej w danym miejscu (m.in. Rudnicki 2000; Paryl, Mieszczankow-
ska 2004).
Pozastrukturalne czynniki kształtujące sytuację językową na
dawnych Kresach zostały uwzględnione m.in. w publikowanych
w „Biuletynie Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” artykułach
Irydy Grek-Pabisowej i Małgorzaty Ostrówki na temat polszczyzny
na Litwie, Łotwie i Białorusi. Obydwa teksty miały podobną struk-
turę. Oprócz historycznej i demograficznej charakterystyki badanych
wspólnot autorki zwracały uwagę na funkcjonalną dystrybucję języ-
ków (Grek-Pabisowa 2005; Ostrówka 2005). I. Grek-Pabisowa pod-
kreślała także znaczenie zmian społecznych dla sytuacji językowej Po-
laków na terenach byłego ZSRR i wspominała o specyficznej sytuacji
inteligencji w czasach radzieckich i współcześnie, a także o regional-
nym zróżnicowaniu Polaków na Litwie i Białorusi (Grek-Pabisowa
2005: 80–82). Natomiast M. Ostrówka zauważyła, że o postaci i zakre-
sie interferencji decyduje charakter kontaktów językowych (Ostrówka
2005: 98).
Również Alina Szulgan w artykule w „Poradniku Językowym”
na temat polszczyzny mieszkańców Krzemieńca zawarła społeczno-
-kulturowy opis badanej wspólnoty, kładąc nacisk na znaczenie różnic
pokoleniowych oraz struktury wyznaniowej dla procesów językowych
(Szulgan 2006: 58–60). Badania potwierdziły, że w każdym pokoleniu
język polski ma odmienny status i cieszy się różnym prestiżem, co
jest związane m.in. z ewoluującym poczuciem tożsamości narodowej
i wpływem ukraińskiego otoczenia (ibidem: 59).
Rozbudowaną część socjolingwistyczną miało także zamiesz-
czone w „Studiach z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” opracowanie
Aleksandra Kondratiuka i Sergiusza Rudnickiego na temat sytuacji ję-
zykowej Omylnego na Żytomierszczyźnie. Oprócz historii polskiego
osadnictwa na tych terenach i społeczno-wyznaniowej charakterystyki
Socjologia.indb 219 2013-11-29 07:26:41

badanej wspólnoty autorzy przedstawili diachroniczną analizę zmian

w funkcjonalnej dystrybucji języków (Kondratiuk, Rudnicki 2000:
73–76). Uwzględnione zostały także różnice pokoleniowe i zmiany
w strukturze wiekowej mieszkańców Omylnego na przestrzeni kil-
kudziesięciu lat (ibidem: 76–79). M. Ostrówka i A. Zielińska w arty-
kule powstałym na podstawie badań terenowych na Kresach północ-
no-wschodnich tradycyjny opis eko- i socjolingwistyczny uzupełniły
o analizę sytuacji prawnej języka polskiego i jego użytkowników na
Białorusi, Litwie i Łotwie (Ostrówka, Zielińska 1998: 69–74).
Wspomniana A. Zielińska jest autorką aż dwóch monografii o cha-
rakterze socjolingwistycznym. Społeczne uwarunkowania zjawisk
językowych stanowiły w nich główny problem badawczy. Pierwsze
z opracowań stanowi studium poświęcone wielojęzyczności staro-
obrzędowców w Polsce, w którym na podstawie szczegółowo przy-
gotowanej metodologii126 A. Zielińska dokonała wielowymiarowej
charakterystyki sytuacji językowej badanej grupy. Centrum zaintere-
sowań autorki stanowiła polszczyzna starowierców, ale oprócz opisu
jej cech strukturalnych w pracy znajdziemy analizę dyglosji w wymia-
rze idiolektalnym, rozważania na temat prymarności–sekundarności
kodu językowego, zachowania i zaniku języka, świadomości języko-
wej i jej wpływu na interferencję czy kształtowania kompetencji języ-
kowej (Zielińska 1996: 124–156). W powstałej kilka lat później pracy
na temat polszczyzny w warunkach bilingwizmu polsko-litewskiego
na Kowieńszczyźnie A. Zielińska usystematyzowała i wzbogaciła me-
todologię swoich badań, zwracając uwagę na następujące pozastruktu-
ralne czynniki kształtujące sytuację językową badanej grupy: historię
i świadomość narodową, podziały wewnątrzgrupowe, obecność języka
mniejszości w mediach, związki języka i religii i in. (Zielińska 2002).
Wśród polskich ośrodków zajmujących się dwujęzycznością szcze-
gólnie aktywni są slawiści, a zwłaszcza badacze związani z Instytutem
Slawistyki PAN. Do tego grona należą autorki, których prace zostały
126
Założenia teoretyczne A. Zielińskiej stanowią twórczą syntezę rozwiązań
metodologicznych proponowanych przez zachodnich klasyków badań bilingwizmu
z teoriami autorstwa polskich i rosyjskich badaczy.
Socjologia.indb 220 2013-11-29 07:26:41

omówione w poprzednich akapitach – I. Grek-Pabisowa, A. Zielińska,

M. Ostrówka. Ośrodek ten wyróżnia się zarówno pod względem licz-
by wydawanych monografii oraz periodyków127, jak i zakresu wyko-
rzystania w nich socjologii oraz innych nauk społecznych. Tematyka
publikacji autorów związanych ze Slawistycznym Ośrodkiem Wy-
dawniczym dotyczy przede wszystkim sytuacji językowej Polaków za
wschodnią lub południową granicą, a także słowiańskich mniejszości
językowych. Na przykład Helena Krasowska zajmuje się polską gwa-
rą górali bukowińskich128. Oprócz licznych artykułów poświęciła tej
problematyce monografię, w której podkreślała znaczenie czynników
społeczno-kulturowych dla funkcjonowania języka mniejszościowego
w warunkach polsko-wschodniosłowiańskiego kontaktu językowego
(Krasowska 2006). Ta sama badaczka jest również autorką obszer-
nego studium socjolingwistycznego na temat mniejszości polskiej na
południowo-wschodniej Ukrainie (eadem 2012). Problematyce sy-
tuacji polszczyzny na badanych terenach i jej kontaktów z językami
wschodniosłowiańskimi: ukraińskim, rosyjskim i kodem mieszanym –
surżykiem – H. Krasowska poświęciła ok. ¼ objętości liczącej ponad
430 stron monografii (Krasowska 2012: 139–246). Przedmiotem za-
interesowań autorki nie były cechy strukturalne języka polskiego na
Ukrainie, ale społeczne uwarunkowania jego funkcjonowania, np. jego
rola w sferze religii lub miejsce w systemie edukacji (ibidem: 196–
–206, 228–242). Opis uwzględniał nie tylko perspektywę badaczki, ale
również samych badanych – ich świadomość językową oraz sposób
postrzegania własnej sytuacji językowej i tożsamości grupowej (zob.
m.in. ibidem: 164–171, 308–320).
W badaniach innego autora związanego z IS PAN, Mirosława
Jankowiaka, na uwagę zasługuje skorelowanie zjawisk na poziomie
127
M.in. „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, „Acta Baltico-Slavica”,
„Sprawy Narodowościowe”.
128
Językowi Polaków na Bukowinie poświęcona była także monografia Stani-
sława Gogolewskiego pt. Polska gwara trójjęzycznej wsi Kaczyki w Rumunii (Gogo-
lewski 1972). Było to jednak opracowanie o charakterze lingwistycznym, w którym
nie stosowano metodologii socjologicznej, a charakterystyka czynników pozastruktu-
ralnych ograniczyła się do zaledwie kilkustronicowego opisu położenia geograficzne-
go, historii wsi, jej sytuacji społecznej i przedstawienia informatorów (ibidem: 8–13).
Socjologia.indb 221 2013-11-29 07:26:41

fonetyki z charakterystykami społecznymi informatorów. Okazało

się, że na realizację niektórych cech fonetycznych gwary białoruskiej
ma wpływ pochodzenie badanych – wśród informatorów zostały wy-
dzielone dwie podgrupy: ludności osiadłej, mieszkającej na Krasław-
szczyźnie od wielu pokoleń, i przybyłej z Białorusi w ostatnich latach
(Jankowiak 2009: 132–146). Listę prowadzonych z perspektywy so-
cjologicznej badań dwujęzyczności uzupełnia praca Kojiego Mority129
Przemiany socjolingwistyczne w polskich społecznościach na Litwie
(region trocki) i Białorusi (region iwieniecki). Dokonał on socjoling-
wistycznej analizy polszczyzny północnokresowej, opierając się na
materiale empirycznym zebranym od 39 informatorów pochodzących
z kilkunastu miejscowości regionu trockiego i iwienieckiego (Morita
2006: 103–105). Punktem wyjścia do szczegółowego opisu zjawisk
zachodzących w języku polskim na badanym obszarze była charakte-
rystyka idiolektów, a także całych wspólnot językowych. Omawiając
użycie poszczególnych końcówek deklinacyjnych, autor wskazywał,
w jaki sposób realizowane są one przez różnych informatorów (ibi-
dem: 87–89 i in.). Z prac A. Zielińskiej K. Morita zaczerpnął wiele
rozwiązań metodologicznych oraz terminologicznych i podobnie jak
ona zainteresował się wzajemnymi relacjami poszczególnych kodów
i ich funkcjonowaniem w przestrzeni społecznej (ibidem: 74–75).
Opis badanych przez K. Moritę wspólnot jest bardzo szczegółowy
i uwzględnia przemiany społeczno-polityczne oraz ekonomiczne, ja-
kim ulegały one na przestrzeni ostatnich stu kilkudziesięciu lat, a tak-
że zmieniającą się sytuację prawną i jej wpływ na zakres użycia po-
szczególnych języków (ibidem: 68). Opracowania K. Mority, a także
A. Zielińskiej, H. Krasowskiej i M. Jankowiaka wypełniają postulaty
metodologiczne ekologii językowej, choć w odróżnieniu od opisów ty-
powo ekolingwistycznych (np. Misiak 2006) charakterystyka zjawisk
językowych nie jest w nich wyłącznie dodatkiem do wszechstronnego
opisu sytuacji językowej, ale pełnoprawnym elementem analizy.
129
Ponieważ Koji Morita publikował w Polsce i po polsku, zajmował się sy-
tuacją językową polskich wspólnot bilingwalnych i stosował zaproponowane przez
polskich badaczy rozwiązania metodologiczne, należy rozpatrywać jego dorobek na-
ukowy jako część polskich badań dwujęzyczności.
Socjologia.indb 222 2013-11-29 07:26:41

W Slawistycznym Ośrodku Wydawniczym publikowane są rów-

nież inne prace, których autorzy opisują dwujęzyczność z perspekty-
wy socjologicznej i wykorzystują rozwiązania metodologiczne oraz
narzędzia badawcze znane z nauk społecznych. Przykładem tego typu
analiz są m.in. prowadzone przez Zbigniewa Grenia badania sytu-
acji językowej na Śląsku Cieszyńskim. Charakterystyka cieszyńskiej
polszczyzny została potraktowana skrótowo130, a centrum zaintereso-
wań autora stanowiły problemy świadomości językowej, tożsamości
etnicznej, funkcjonowanie języków w badanej społeczności oraz hi-
storyczne, społeczne, polityczne i ekonomiczne uwarunkowania sy-
tuacji językowej. Dzięki ponad 600 wywiadom ankietowym przepro-
wadzonym z pomocą pracujących na Śląsku Cieszyńskim nauczycieli
Z. Greń określił m.in., jaka część badanych postrzega siebie jako Po-
laków, górali, Zaolzian, Cieszyniaków, jakimi językami się posługuje
i jak wygląda dystrybucja funkcjonalna poszczególnych kodów. Autor
uwzględnił wpływ czynników psychologicznych i geograficznych na
zachowania komunikacyjne (Greń 2000: 100–102). Udzielane przez
informatorów odpowiedzi były weryfikowane przy użyciu pytań kon-
trolnych, a omawiając poszczególne kwestie, np. wybór języka w roz-
mowach z krewnymi, Z. Greń przedstawiał zarówno wyniki oparte na
pierwotnych deklaracjach, jak i stan po weryfikacji (ibidem: 237–242
i in.). Na podstawie szeregu kryteriów społecznych (przede wszystkim
danych personalnych informatorów i ich rodziców) zostało wyróżnio-
nych kilka typów informatorów, a różnice pomiędzy nimi były wska-
zywane podczas analizy (ibidem: 96–97, 233 i in.).
Powyższe przykłady mogą wywołać wrażenie, że wykorzystanie
socjologii i pokrewnych jej dyscyplin stanowi nieodłączny element
badań bilingwizmu prowadzonych w kręgu autorów związanych z In-
stytutem Slawistyki PAN. Powstawały tam jednak także prace o cha-
rakterze stricte lingwistycznym, bez odniesienia do pozastrukturalnych
uwarunkowań zjawisk językowych, np. opracowanie Wandy Budzi-
szewskiej traktujące o zapożyczeniach z języków słowiańskich w dia-
lektach nowogreckich (Budziszewska 1991).
130
Zaledwie 25 stron w ponad 350-stronicowej monografii.
Socjologia.indb 223 2013-11-29 07:26:41

Polscy slawiści zajmowali się również dwujęzycznością ludności

wschodniosłowiańskiej na terenie Polski. Spośród nich należałoby wy-
mienić m.in. Feliksa Czyżewskiego i Stefana Warchoła. W obszernym
wprowadzeniu do zbioru polskich i ukraińskich tekstów gwarowych
z Lubelszczyzny nie tylko scharakteryzowali oni historię opisywanej
społeczności, ale odnieśli się również do wyników badań przynależ-
ności narodowościowej na tym niejednolitym pod względem kultu-
rowym obszarze (Czyżewski, Warchoł 1998: V–XIX). F. Czyżewski
i S. Warchoł analizowali także zróżnicowania terytorialne, pokolenio-
we oraz ich wpływ na zakres użycia poszczególnych kodów (ibidem:
XIX–XXIII). W jednym z artykułów na łamach „Studiów z Filologii
Polskiej i Słowiańskiej” F. Czyżewski przedstawił problem wpływów
ukraińskich w gwarze Łomaz na Podlasiu, odnosząc się do struktury
społecznej, narodowościowej i wyznaniowej badanej miejscowości
(Czyżewski 1976: 105–106). Informacje na temat historii i społeczna
charakterystyka opisywanej wspólnoty językowej stanowiły również
tło dla opisu zjawisk językowych zachodzących w gwarze starowier-
ców żyjących na ziemiach polskich w wielu tekstach I. Grek-Pabisowej
(m.in. Grek-Pabisowa 1968; 1999). Inna badaczka polsko-wschodnio-
słowiańskich kontaktów językowych Cecylia Oszer, prowadząc ana-
lizę fleksji imiennej gwary białoruskiej w Jacowlanach koło Sokółki,
przedstawiła społeczno-historyczny opis tej wsi (Oszer 1974: 185).
Podobny charakter miał opublikowany w „Socjolingwistyce” tekst
Marii Brzeziny poświęcony językowi Łemków. Oprócz sytuacji języ-
kowej badanej społeczności autorkę zainteresowała kwestia prestiżu
języka mniejszości i jego rewitalizacja (Brzezina 1999). Wspomniany
artykuł wpisuje się w nurt opisu ekolingwistycznego131, podobnie jak
inne opracowanie na temat Łemków i ich języka – Łemkowie. W kręgu
badań nad mniejszościami etnolingwistycznymi w Europie Małgorzaty
Misiak (2006). Choć w pracy zawarty został opis cech strukturalnych
opisywanego kodu, autorka traktowała język przede wszystkim jako
Ekolingwistyczny charakter miał również artykuł Ewy Michny na temat sy-

131
tuacji językowej Rusinów karpackich oraz tekst Grażyny Bacowskiej o mikrojęzy-

kach literackich w różnych regionach świata (Bacowska 1999; Michna 2004).
Socjologia.indb 224 2013-11-29 07:26:41

nośnik tożsamości narodowej i odrębności etnicznej, a także narzędzie

komunikacji pełniące określone funkcje w badanej społeczności (Mi-
siak 2006: 9). Strukturę pracy M. Misiak wyznaczyła koncepcja ma-
trycy cech ekologicznych języka uwzględniająca jego miejsce w róż-
norodnych typologiach, sfery użycia, standaryzację i wewnętrzne
zróżnicowanie, tradycje literackie, stosunek państwa do języka i jego
nosicieli, historię samego języka i jego użytkowników, ich strukturę
demograficzną, a także postawy wobec języka (m.in. ibidem: 20–26).
Z kolei Jadwiga Zieniukowa zajmowała się sytuacją języka łu-
życkiego. W jednym z jej artykułów poruszony został problem wy-
nikającego ze specyficznych układów społecznych konfliktu języko-
wego w bilingwalnej społeczności (Zieniukowa 1997: 110–111, 118).
Kwestia postaw wobec poszczególnych języków stanowiła przedmiot
szczegółowych rozważań J. Zieniukowej w innym artykule (eadem
2003), zamieszczonym we współredagowanym przez nią (wraz z Elż-
bietą Wrocławską) tomie Języki mniejszości i języki regionalne. W tym
samym zbiorze zamieszczono również kilka innych tekstów ukazują-
cych bilingwizm z perspektywy socjologicznej i społeczno-kulturo-
we uwarunkowania funkcjonowania języków mniejszościowych. Na
przykład Ewa Rzetelska-Feleszko opisała znaczenie nazw własnych
(m.in. dwujęzycznych wariantów nazw miejscowości lub nazwisk)
dla samoidentyfikacji dwujęzycznych i dwukulturowych Kaszubów
i Łużyczan (Rzetelska-Feleszko 2003: 50–54). Natomiast Tomasz
Wicherkiewicz przedstawił spełniającą zalecenia ekologii językowej
typologię języków mniejszościowych i regionalnych na podstawie
kryteriów społecznych, etnicznych, kulturowych, politycznych i praw-
nych (Wicherkiewicz 2003).
Mimo względnej jednolitości etnicznej na terytorium naszego kra-
ju zamieszkują grupy mniejszościowe, które zachowują język swoich
przodków, posługując się jednocześnie polszczyzną. Ze względu na
rozbudowaną część teoretyczną na uwagę zasługuje m.in. napisana
w języku angielskim monografia Teresy Micewicz, poświęcona dwu-
języczności na Górnym Śląsku Bilingualism in Upper Silesia. Its Psy-
cho- and Sociolinguistic Problems (Dwujęzyczność na Górnym Śląsku
oraz jej psycho- i socjolingwistyczne aspekty). W pracy, która powstała
Socjologia.indb 225 2013-11-29 07:26:41

w połowie lat 70. XX w., zostały wykorzystane rozwiązania metodo-

logiczne proponowane przez najważniejszych wówczas zachodnich
badaczy bilingwizmu, m.in. U. Weinreicha, E. Haugena, J. Fishmana,
M. Hallidaya, W. Mackeya, J. Gumperza, H. Klossa i wielu innych.
Autorka szczegółowo omówiła społeczno-historyczne uwarunkowa-
nia sytuacji językowej na badanym terytorium i ich wpływ na relacje
między językiem polskim, niemieckim i dialektem śląskim (Micewicz
1975: 31–65, 66–70). T. Micewicz poddała analizie proces przyswa-
jania języków w warunkach dwujęzyczności oraz różnice pomiędzy
bilingwizmem w wieku dziecięcym i dorosłym (ibidem: 72–95). W jej
badaniach istotne były również kwestie zróżnicowań stylistycznych
w zależności od sytuacji komunikacyjnej oraz kwestia postaw przed-
stawicieli górnośląskiej społeczności wobec używanych przez nich ję-
zyków (ibidem: 96–100, 105–110). Ze względu na rozbudowaną część
metodologiczną praca T. Micewicz może mieć szersze zastosowanie
niż tylko w odniesieniu do opisywanej społeczności językowej.
W polskiej literaturze naukowej licznie reprezentowane są opra-
cowania poświęcone dwujęzyczności w edukacji i glottodydaktyce.
Bibliografia polskich prac o problematyce związanej z bilingwizmem
w kontekście nauczania języków obcych, przygotowana przez Centrum
Edukacji Nauczycieli, liczy ponad 70 pozycji (monografii i artykułów)
z lat 1981–2004 (Kosior 2005). Niektóre z proponowanych pedago-
gom publikacji omawiają kwestię bilingwizmu w szerszym kontekście
teoretycznym, uwzględniającym problem wielokulturowości, tożsa-
mości i rozwoju osobowości w warunkach niejednolitych pod wzglę-
dem językowym, wyznaniowym i etnicznym (m.in. Czykwin, Misie-
juk 1998; Grucza 1981), jednak w zdecydowanej większości artykuły
i monografie z listy CEN dotyczą wyłącznie praktycznych aspektów
wiedzy na temat dwujęzyczności132.
Problematyka glottodydaktyki, a zwłaszcza nauczania języka
polskiego jako obcego stanowiła temat licznych artykułów publiko-
132
Wydawane od 1957 r. czasopismo „Języki obce w szkole” porusza głównie
problemy edukacji w szkołach dwujęzycznych i metodyki nauczania języków ob-
cych, praktycznie pomijając kwestie teoretyczne.
Socjologia.indb 226 2013-11-29 07:26:41

wanych na łamach „Poradnika Językowego”. Najczęściej jednak nie

wykorzystywano w nich teorii socjologicznych (zob. m.in. Wieczor-
kiewicz 1966; Cukierska, Radzik 1983). W większym stopniu do so-
cjologii sięgali autorzy tekstów na temat nauczania języków obcych
w „Biuletynie Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”. Na przy-
kład Waldemar Pfeiffer odwoływał się do teorii kodów językowych
B. Bernsteina (Pfeiffer 1972: 54–55, 57), natomiast Agnieszka Miel-
czarek zwracała uwagę na znaczenie motywacji w przyswajaniu pol-
skiego przez obcokrajowców. W swoich badaniach posługiwała się
ona metodą ankietową, ale ze względu na ich skrótowy opis trudno
stwierdzić, w jakim stopniu korzystała z metodologii nauk społecz-
nych (Mielczarek 2010: 250).
Interesujące opracowania na temat dwujęzyczności i kontaktu
języków możemy znaleźć także w pracach zbiorowych o ogólnej te-
matyce społeczno-kulturowej. Przykładem tego typu opracowania jest
tom pod redakcją Elżbiety Smułkowej i Anny Engelking Język a toż-
samość na pograniczu kultur (2000), w którym zamieszczony został
niezwykle istotny z punktu widzenia socjologicznych uwarunkowań
bilingwizmu tekst E. Smułkowej na temat dyglosji na Białorusi. Ory-
ginalność wspomnianego artykułu nie wynika z przedstawionych
w nim założeń teoretycznych, które zostały zaczerpnięte z prac za-
chodnich badaczy dyglosji – Ch. Fergusona i J. Fishmana, ale z za-
stosowania ich teorii do sytuacji językowej na Białorusi. Okazuje się,
że spostrzeżenia dokonane w odniesieniu do realiów zachodnich nie
zawsze mają uniwersalne zastosowanie. Na przykład, zdaniem J. Fish-
mana, dietnia jest zjawiskiem rzadkim, jednak na Białorusi towarzy-
szy ona dyglosji od wieków i wydaje się, że ma zastosowanie jako
jeden z najważniejszych terminów opisujących sytuację językową
i kulturową (Smułkowa 2000: 96–97). Problematyką polsko-wschod-
niosłowiańskiej dwujęzyczności z perspektywy socjolingwistycz-
nej E. Smułkowa zajmowała się również w innych tekstach. Pisząc
o sytuacji językowej na pograniczu białorusko-polsko-litewskim,
poruszała ona problem tożsamości etnicznej i jej znaczenie dla inte-
gracji językowej oraz procesu zapożyczania (Smułkowa 2010: 98,
102–105).
Socjologia.indb 227 2013-11-29 07:26:41

Choć zdecydowana większość polskich prac poświęconych dwu-

języczności dotyczy kontaktów językowych z udziałem Polaków i lud-
ności pochodzenia polskiego poza granicami naszego kraju lub sytu-
acji językowej mniejszości żyjących na terenie Polski, polscy lingwiści
opisywali także bilingwizm innych grup etnicznych. Na przykład Ja-
cek Pleciński przedstawił w „Biuletynie Polskiego Towarzystwa Ję-
zykoznawczego” zarys sytuacji językowej Luksemburga, uwzględnia-
jąc czynniki pozastrukturalne kształtujące tamtejszą wielojęzyczność
(Pleciński 2001). Przykładem bardziej obszernego opracowania jest
z kolei monografia Agaty Nalborczyk na temat zachowań językowych
imigrantów arabskich w Austrii, która zasługuje na uwagę m.in. ze
względu na rozbudowaną część metodologiczną. Autorka na podstawie
tekstów klasyków lingwistyki kontaktu – U. Weinreicha, Ch. Ferguso-
na, J. Gumperza, J. Fishmana, T. Skuttnab-Kangas, M. Clyne’a i wie-
lu innych, szczegółowo opisała rozwój koncepcji bilingwizmu i dy-
glosji (Nalborczyk 2002: 35–68). W analizie zachowań językowych
arabofonów w Austrii A. Nalborczyk posłużyła się metodą częściowo
ustrukturyzowanej ankiety ustnej, zwracając uwagę na świadomość ję-
zykową informatorów i ich własną ocenę sytuacji dyglosyjnej, w któ-
rej uczestniczyli (ibidem: 184–200). Autorka zajmowała się również
innymi pozastrukturalnymi zjawiskami i procesami w opisywanej sy-
tuacji, m.in. postawami emocjonalnymi badanych wobec potocznych
wariantów języka niemieckiego i arabskiego, sposobem nabywania
kompetencji w zakresie każdego z kodów, wpływem czynników ze-
wnętrznych, np. mediów lub literatury, oraz sytuacją językową w ro-
dzinach imigranckich (ibidem: 201–240). Studium A. Nalborczyk ma
charakter socjolingwistyczny – autorka pominęła kwestie związane ze
zjawiskami językowymi zachodzącymi na poszczególnych poziomach
znajdujących się w kontakcie systemów.
Nawet na podstawie ograniczonego pod względem ilościowym
przeglądu polskich publikacji na temat dwujęzyczności możemy za-
uważyć, że problematyką kontaktów językowych i bilingwizmu zaj-
muje się pokaźna grupa autorów. Z omówionych prac wynika, że anali-
za językoznawcza najczęściej wzbogacana jest o społeczno-kulturową
oraz historyczną charakterystykę badanych społeczności. W pełni in-
Socjologia.indb 228 2013-11-29 07:26:41

terdyscyplinarne studia należą do rzadkości, regułą jest marginalizacja

analizy zjawisk na poszczególnych poziomach systemu językowego
lub oddziaływania czynników pozastrukturalnych. Tym bardziej war-
tościowe pod względem poznawczym są te badania, których autorom
udało się uchwycić wielowymiarowość bilingwizmu.
Socjologia.indb 229 2013-11-29 07:26:41

Socjologia.indb 230 2013-11-29 07:26:41
Zakończenie
Praktycznie od początku usystematyzowanych badań dwujęzyczności

były w nich obecne elementy teorii socjologicznej i nauk pokrewnych
socjologii. Na społeczny wymiar kontaktów językowych i bilingwizmu
poszczególni badacze zwracali uwagę już na wiele lat przed ukaza-
niem się Languages in contact U. Weinreicha. W prowadzonych przez
niego badaniach, podobnie jak w pracach E. Haugena, Ch. Fergusona,
J. Fishmana i wielu innych uczonych zjawiska językowe były opisy-
wane równolegle z ich społecznymi uwarunkowaniami, a nierzadko
to właśnie socjologiczne aspekty bilingwizmu stanowiły podstawowy
przedmiot badań.
Wiele znanych z socjologii rozwiązań teoretycznych i kategorii
pojęciowych, np. postawy, tożsamości jednostkowej i grupowej, kon-
taktu kulturowego, było stosowanych już w pracach wymienionych
wyżej badaczy. Inne, jak choćby koncepcja reprodukcji systemów kul-
turowych i przemocy symbolicznej lub teoria racjonalnego wyboru,
weszły do badań językoznawczych w okresie późniejszym. Przegląd
przedstawionych w III rozdziale teorii pokazuje, że potencjał wyko-
rzystania socjologii w lingwistyce kontaktu nie został jeszcze wyczer-
pany i ma szerokie perspektywy rozwojowe.
Zaprezentowane w ostatniej części książki przykłady ilustrujące
zastosowanie socjologii i pokrewnych jej dyscyplin w analizie zjawisk
językowych w warunkach bilingwizmu pokazują różnorodność tema-
tyczną tych badań w różnych kręgach obiegu informacji naukowej.
Wiele socjologicznych kwestii jest poruszanych w lingwistyce kontak-
tu niezależnie od regionu – są to głównie analizy wzajemnych relacji
języka i tożsamości etniczno-narodowej, mniej lub bardziej dokładne
charakterystyki sytuacji społecznej i historycznej badanych zbioro-
wości, opis zachowań językowych przez pryzmat takich zmiennych
jak płeć, wiek i zawód. Powszechnie dostrzegana jest także rola grup
Socjologia.indb 231 2013-11-29 07:26:41

232 Zakończenie
pierwotnych, a przede wszystkim rodziny w kształtowaniu kompeten-

cji językowej. Niemniej na każdym z wyróżnionych obszarów prowa-
dzone są badania świadczące o ich specyfice. W zachodniej literaturze
naukowej ważne miejsce zajmują badania języków pidgin i kreolskich,
które to kwestie w nauce radzieckiej i postradzieckiej były poruszane
o wiele rzadziej, a w Polsce są praktycznie niezauważane. Również ba-
dania nad dyglosją oraz wyborem języka w różnych sytuacjach w wa-
runkach bilingwizmu są prowadzone przede wszystkim na Zachodzie,
choć problemy te są obecne także w pracach lingwistów polskich oraz
rosyjskich. Z pewnością do specyficznych tematów zachodniej lin-
gwistyki kontaktu należy zaliczyć opisy zjawiska przełączania kodów
i szczegółową analizę konwersacji, które to zagadnienia są praktycznie
nieobecne w Polsce i za jej wschodnią granicą.
W omówionych w poprzednich podrozdziałach pracach do ilo-
ściowych metod w badaniach społecznych uwarunkowań dwujęzycz-
ności najczęściej sięgali uczeni zachodni. Do specyfiki tego obszaru
należy również zaliczyć licznie reprezentowany nurt socjologicznych
badań bilingwizmu, prowadzonych często nie przez językoznawców,
a przez socjologów, antropologów lub etnologów. Tego typu analizy
przedstawiane były często w licznych czasopismach socjolingwistycz-
nych. Na ich łamach o wiele łatwiej znaleźć przykłady wykorzystania
socjologii w badaniach bilingwizmu niż w periodykach ogólnolingwi-
stycznych133. W pismach takich jak „Language” lub „Word” nie we
wszystkich tekstach na temat bilingwizmu pojawiają się odniesienia
do kształtujących go czynników społeczno-kulturowych. O ile w tek-
stach zamieszczonych np. w „International Journal of the Sociology
of Language” wszelkie analizy dwujęzyczności prowadzone były
z uwzględnieniem społecznych uwarunkowań zachowań językowych
(często przy braku głębszej refleksji na temat zjawisk fonetycznych
czy morfologicznych), o tyle dla autorów publikujących w „Language”
najważniejsza była analiza językoznawcza, co wynika z profilu tema-
133
Stwierdzenie to wynika ze szczegółowej analizy zawartości kwartalnika
„Language”, lecz inne renomowane zachodnie periodyki o podobnym, ogólnojęzyko-
znawczym profilu, jak np. „Word” lub poświęcony lingwistyce generatywnej „Lingu-
istic Inquiry”, zamieszczają artykuły na temat dwujęzyczności jeszcze rzadziej.
Socjologia.indb 232 2013-11-29 07:26:41

Zakończenie 233
tycznego tych tytułów. Nie ma faktycznej potrzeby, by opracowania na

temat dwujęzyczności były w większym stopniu eksponowane przez
czasopisma stawiające sobie za cel prezentację badań z różnych gałę-
zi językoznawstwa, tym bardziej że duże konsorcja wydawnicze mają
w swojej ofercie periodyki specjalistyczne, poświęcone wyłącznie
różnym aspektom badawczym bilingwizmu, np. „Bilingualism: Lan-
guage and Cognition” (Cambridge University Press), „International
Journal of Bilingualism” (SAGE)134. Dlatego w ocenie wykorzystania
socjologii w tekstach na temat dwujęzyczności w czasopismach ogól-
nolingwistycznych nie chodzi o ich ilość, ale o ogólną postawę środo-
wiska zachodnich językoznawców, dla których społeczno-kulturowe
uwarunkowania dwujęzyczności stanowią istotny problem badawczy,
co można zaobserwować na podstawie analizy treści artykułów i re-
cenzji. Oczywiście mniej lub bardziej obszernych omówień nie można
stawiać w jednym szeregu z autorskimi opracowaniami, ponieważ nie
są to przykłady bezpośredniego wykorzystania socjologicznej meto-
dologii w lingwistyce kontaktu. Ukazujące się w „Language” recenzje
i notki bibliograficzne stanowią jednak dowód, że tego typu badania
są prowadzone, dostrzegane i traktowane jako jeden z pełnoprawnych
nurtów językoznawstwa zachodniego.
Choć problematyka dwujęzyczności, zwłaszcza w ujęciu socjolo-
gicznym, nie była poruszana w zachodnich periodykach językoznaw-
czych częściej niż w analogicznych tytułach w Polsce i Rosji, to ogólny
udział tych tekstów na zachodnim rynku wydawniczym był stosunko-
wo duży dzięki czasopismom o szerokim zasięgu specjalizującym się
w socjologii języka. Brak popularnych tytułów o profilu podobnym
do „Language in Society” lub „International Journal of the Sociolo-
gy of Language” spowodował, że autorzy piszący na temat bilingwi-
zmu po polsku i rosyjsku publikowali wyniki swoich badań na łamach
134
W wymienionych czasopismach również były publikowane teksty, których
autorzy wykorzystywali teorie socjologiczne w badaniach dwujęzyczności, np. na te-
mat zależności pomiędzy poczuciem tożsamości migrantów a używanym przez nich
językiem (m.in. Barkhuizen, de Klerk 2006) lub wpływu wieku osoby dwujęzycznej
na jej kompetencję w zakresie języka drugiego (m.in. Baker 2010).
Socjologia.indb 233 2013-11-29 07:26:41

234 Zakończenie
czasopism ogólnojęzykoznawczych lub filologicznych135, co często

było przyczyną pobieżnego potraktowania kwestii pozastrukturalnych
i uwypuklenia zjawisk systemowych.
W radzieckiej i postradzieckiej lingwistyce kontaktu dominowały
prace na temat roli języka rosyjskiego jako międzyetnicznego środka
komunikacji w wielojęzycznym społeczeństwie (a po upadku ZSRR –
społeczeństwach). Najczęstszym sposobem wykorzystania socjologii
i pokrewnych jej dyscyplin było uzupełnienie opisu zjawisk języko-
wych społeczno-historyczną charakterystyką badanych społeczności.
Wielu autorów zwracało również uwagę na społeczne i dialektalne
zróżnicowanie terenów rosyjskojęzycznych. Innym ważnym tematem
badawczym tamtejszych lingwistów były społeczne aspekty funkcjo-
nowania ruszczyzny w różnych krajach świata.
Badania języka diaspory stanowią także popularny nurt w pol-
skiej lingwistyce kontaktu. Podobnie jak w radzieckim i rosyjskim
językoznawstwie, również w Polsce lingwiści najczęściej ograniczali
się do przedstawienia sytuacji społecznej opisywanej wspólnoty, przy
czym niezwykłe rzadkie były bezpośrednie powiązania zjawisk fone-
tycznych, morfologicznych czy też składniowych z warunkującymi je
czynnikami o naturze socjologicznej. Należy jednak podkreślić duże
zróżnicowanie tematyczne polskich badań dwujęzyczności i obecność
wśród nich opracowań, których autorzy z równą uwagą potraktowali
społeczne, jak i językowe aspekty bilingwizmu.
Zarówno w językoznawstwie zachodnim, jak i radzieckim (post-
radzieckim) oraz polskim do rzadkości należą prace, których autorzy
w pełni zastosowali się do metodologicznych postulatów U. Weinrei-
cha i uzasadniali poszczególne zjawiska na płaszczyźnie językowej
działaniem określonych czynników pozastrukturalnych. Przyczyną ta-
kiego stanu rzeczy jest najprawdopodobniej stopień złożoności tego
135
Nie ulega wątpliwości, że punktem wyjścia dla rozważań w zdecydowanej
większości tekstów na temat bilingwizmu w takich czasopismach jak „Вопросы
языкознания” lub „Poradnik Językowy” były zjawiska na poziomie języka. Jednak
poszczególni badacze brali w swoich opracowaniach pod uwagę problem pozajęzy-
kowych uwarunkowań tych zjawisk, co najczęściej polegało na uwzględnieniu kon-
tekstu społeczno-historycznego kontaktów językowych.
Socjologia.indb 234 2013-11-29 07:26:41

Zakończenie 235
typu badań i trudności techniczne w ich przeprowadzeniu. O ile opis

stanu danego kodu i zachodzącej w nim interferencji w praktyce spro-
wadza się do zgromadzenia odpowiedniego korpusu tekstów, o tyle
znalezienie wiarygodnych społeczno-kulturowych przyczyn zjawisk
systemowych wymaga uzupełnienia obserwacji językoznawczych
wszechstronnymi badaniami socjologicznymi. Problemem jest w tym
wypadku nie tylko opanowanie interdyscyplinarnego warsztatu, ale
również odpowiedni charakter kontaktu z opisywaną społecznością,
który umożliwiałby zbadanie nie zawsze wygodnych dla informato-
rów kwestii samoidentyfikacji etniczno-kulturowej, narodowej i wy-
znaniowej. Szczególnie trudno jest zrealizować interdyscyplinarne
badania o charakterze diachronicznym, ponieważ wymagają one do-
stępności porównywalnego materiału językowego i socjologicznego
zebranego w różnych okresach. Dotarcie do opisów stanu językowego
sprzed kilkunastu bądź kilkudziesięciu lat jest na ogół możliwe przy
wykorzystaniu wcześniejszych opracowań, ale badacz chcący dokonać
porównań również w wymiarze społecznym zmuszony jest liczyć na
łut szczęścia, że uda mu się odnaleźć analogiczne raporty dla badań in-
terdyscyplinarnych lub planować socjolingwistyczne analizy diachro-
niczne w perspektywie wielu lat.
Powyższe stwierdzenia wynikają nie tylko z analizy kilkuset opra-
cowań na temat dwujęzyczności, z których część została szerzej opisa-
na w poprzednich rozdziałach, ale również z własnego doświadczenia
badawczego autora niniejszej monografii. Hipoteza o decydującym
znaczeniu czynników pozajęzykowych dla ostatecznej postaci biling-
wizmu i interferencji międzyjęzykowej była jedną z podstaw w bada-
niach sytuacji językowej Polaków na Ukrainie w Stryju i Połonnem
(Głuszkowski 2007; 2012), potomków polskich osadników na Sybe-
rii w Wierszynie koło Irkucka (idem 2011b; 2011c i in.), a zwłaszcza
w opisie dwujęzyczności staroobrzędowców mieszkających w Polsce
(idem 2009b; 2010a; 2011a i in.). W wypadku Polaków na Wschodzie
przeszkodą uniemożliwiającą przeprowadzenie wielowymiarowych
analiz zorientowanych na wykazanie wzajemnych uwarunkowań zja-
wisk strukturalnych i pozastrukturalnych był zbyt krótki kontakt z ba-
danymi grupami i brak odpowiednio bogatego materiału językowego.
Socjologia.indb 235 2013-11-29 07:26:41

236 Zakończenie
Intensywność oraz długotrwałość prowadzonych przez autora badań

rosyjskiej gwary i bilingwizmu starowierców136, a także dostęp do ma-
teriałów terenowych (socjolingwistycznych i językowych) gromadzo-
nych przez innych badaczy od lat 50. XX w. pozwoliły na wysunię-
cie bardziej szczegółowych wniosków. W monografii Socjologiczne
i psychologiczne uwarunkowania dwujęzyczności staroobrzędowców
regionu suwalsko-augustowskiego (Toruń 2011) na podstawie anali-
zy bilingwizmu grupowego staroobrzędowców oraz szczegółowego
opisu wybranych idiolektów możliwe było potwierdzenie szeregu hi-
potez m.in. na temat obustronnej zależności między istnieniem silnej
tożsamości grupowej a zachowaniem języka mniejszości, wpływu sil-
nej lojalności językowej i poczucia tożsamości etnicznej na wzmożo-
ne poszukiwanie bardziej złożonych form językowych, a tym samym
na rozwój zjawiska interferencji w postaci kalk, wpływu postępującej
sekularyzacji życia badanej społeczności na zmianę językową, zależ-
ności pomiędzy zróżnicowaniem kolei życiowych młodego pokolenia
i większym zróżnicowaniem idiolektalnym języka niż w starszych
pokoleniach, a także wprost proporcjonalnej zależności między od-
setkiem członków wspólnoty pracujących w mieście a obniżeniem
znajomości języka mniejszości wśród najmłodszych członków grupy
(Głuszkowski 2011a: 272–275 i in.).
Stwierdzenie powyższych zależności nie oznacza bynajmniej,
że temat społeczno-psychicznych aspektów bilingwizmu staroobrzę-
dowców w Polsce został wyczerpany. Ze względu na tempo dokonu-
jących się w tej grupie zmian społecznych każde kolejne ekspedycje
przynoszą nowe dane, zwłaszcza w odniesieniu do problemu zmiany
językowej i zamierania języka mniejszości. Dotychczasowe analizy
zostały przeprowadzone jedynie na podstawie wybranego materiału
językowego pochodzącego z ponad 300-godzinnego korpusu nagrań
i powinny zostać zweryfikowane na aktualnie powstającej kompletnej
bazie danych137. Ponadto kolejne kontakty z każdym z informatorów
136
Osobisty udział w 9 ekspedycjach do miejscowości zamieszkanych przez
staroobrzędowców w regionie suwalsko-augustowskim i na Mazurach w latach 2004–
–2011.
137
Transkrypcje i opracowanie pełnego kilkusetgodzinnego materiału są nie-
Socjologia.indb 236 2013-11-29 07:26:41

Zakończenie 237
pozwalają na uchwycenie ewolucji ich idiolektów w zależności od

zmian biograficznych.
Również U. Weinreich, wskazując na znaczenie poszczególnych
czynników społecznych dla sytuacji językowej w warunkach dwuję-
zyczności, zdawał sobie sprawę z konieczności potwierdzenia swoich
spostrzeżeń w odpowiednio zaplanowanych badaniach socjolingwi-
stycznych (zob. m.in. Weinreich 1963: 77, 97). Ze względu na złożo-
ność metodologiczną i warsztatową interdyscyplinarnych badań dwu-
języczności oraz konieczność dużych nakładów materialnych i pracy
badawczej w analizach longitudinalnych, a zwłaszcza panelowych,
tego typu badania w praktyce mogą być realizowane tylko przez ze-
społy badawcze. Istotny jest również charakter kontaktu z opisywaną
społecznością językową, której pozytywne nastawienie do procesu ba-
dawczego jest niezbędne na wielu jego etapach. Autorowi pozostaje
żywić nadzieję, że uwypuklenie wartości poznawczych socjologicz-
nego wyjaśniania zjawisk systemowych zachodzących w sytuacji
kontaktu językowego skłoni lingwistów do większego zaangażowania
w tego typu badania, zwłaszcza w ich najtrudniejszym, diachronicz-
nym wymiarze.
zwykle czasochłonne i wymagają zaangażowania wielu osób. Choć zespół badawczy

składający się z pracowników, doktorantów i studentów Instytutu Filologii Słowiań-
skiej UMK pod kierownictwem prof. Stefana Grzybowskiego zajmuje się badaniami
dwujęzyczności starowierców od 1999 r., utworzenie kompletnej bazy danych, za-
wierającej również materiał zebrany przez innych badaczy, stało się możliwe dopiero
w 2012 r. dzięki grantowi Narodowego Centrum Nauki (nr 2011/01/B/HS2/00505).
Socjologia.indb 237 2013-11-29 07:26:41

Socjologia.indb 238 2013-11-29 07:26:42
Социология в исследованиях билингвизма
Резюме
Исследования двуязычия принадлежат к тем разделам языкознания, в ко-

торых социальная натура языка проявляется особо ярко. Хотя значение
культурного контекста языковых контактов не подлежит сомнению, до
сих пор многие ученые опасаются включать социологические методы
в лингвистический анализ. Целью автора было представить теоретиче-
ские основы использования социологии и других гуманитарных наук
в исследованиях билингвизма, привести примеры исследований, про-
водимых с учетом социокультурных аспектов двуязычия, а также пред-
ложить ряд социологических теорий и концептов, применение которых
может обогатить описание ситуации языкового контакта.
В первой главе подробно представлена методология исследований
двуязычия У. Вайнрайха, которая составляет основу современной лин-
гвистики контакта. Социологизм теории У. Вайнрайха заметен уже на
уровне основной терминологии. Под интерференцией – одним из ключе-
вых понятий в исследованиях билингвизма – понимаются отклонения от
находящихся в контакте языков, возникшие как эффект столкновения как
структурных (языковых), так и неструктурных (социологических и пси-
хологических) факторов. У. Вайнрайх придавал особое значение именно
неструктурным факторам и их влиянию на язык, тщательно разрабатывая
вопросы символического статуса языка, демографической и социальной
структуры населения, пола, возраста, вероисповедования и др.
Так как методология У. Вайнрайха развивалась и пополнялась кон-
цептами других ученых, во второй главе описан ряд социолингвисти-
чесих и социологических теорий, применение которых обогащает ана-
лиз билингвизма. Теория Ч. Фергюсона позволяет предположить, что
выбор языка в значительной степени зависит от сферы жизни и ситуа-
ции: престижности языка, поколения, к которому принадлежат адресант
и адресат, социальных условий речевого акта и т. д. Для определения
функциональных различий между этими видами этнолектов можно
также использовать теорию кодов Б. Бернштейна. Выбор языка мо-
жет рассматриваться с перспективы концепции рационального дейст-
вия: выбирая язык в конкретной ситуации, индивид ищет собственную
Socjologia.indb 239 2013-11-29 07:26:42

240 Социология в исследованиях билингвизма (Резюме)
пользу – либо материальную, либо символическую. Как символическая

ценность язык используется в процессе планированной социализации,
т. е. в образовании, где может стать орудием «символического насилия»
(согласно теории П. Бурдье), что является актуальной проблемой в мно-
гокультурных обществах.
Поскольку языковой контакт сопровождается культурным контак-
том, этот факт должен учитываться в описании двуязычных обществ.
Очередная теория связана с процессом языковой социализации, кото-
рая происходит прежде всего в первичных группах, напр. в семье или
в группе сверстников. Ч. Кули постулировал обратить особое внима-
ние на роль этих групп в развитии личности. С социализацией связаны
теории групповой и индивидуальной идентификации. Следует подчер-
кнуть, что язык является как продуктом, так и одним из элементов созна-
ния идентичности, принадлежности к определенному социму. Так как
в рамках общества каждому человеку свойственна его личная «роль»,
одним из атрибутов этой роли является язык, или языковое поведение.
Своеобразной ролью можно считать также пол (гендер) индивида – на
этом основании могут проявляться различия в реализации билингвизма
у мужчин и женщин. Последнюю концепцию, описываемую во второй
главе – эколингвистику – можно воспринимать как своеобразный итог
этой части работы. В рамках своей теории Э. Хауген предложил харак-
теризовать язык вместе с его средой – т. е. носителями, их социальным,
политическим и экономическим положением.
В третьей главе приведены примеры использования представленных
теорий в практике. Автор обратил особое внимание на исследования,
проводимые в трех кругах научного обмена – западном, русскоязычном
(советском и постсоветском) и польском. Оказывается, что несмотря на
довольно четкие региональные различия многие темы, проблемы и ме-
тодологические концепции являются общими. Много затруднений в со-
циолингвистических исследованиях билингвизма в большинстве работ
вызывает комплексное использование социологических и языковедче-
ских элементов интердисциплинарного анализа и полное взаимодейст-
вие между ними. Поскольку автор пытается использовать социологиче-
скую методологию в лингвистике контакта не только в теории, но и на
практике, он вполне осознает, что каждая ситуация контакта своеобраз-
на и нет идеальных, универсальных решений. Поэтому для каждой про-
блемы исследовательские методы следует подбирать в индивидуальном
порядке. Данная монография и описываемые в ней теории имеют целью
побудить исследователей к собственным поискам использования социо-
логических аспектов в исследовании двуязычия.
Socjologia.indb 240 2013-11-29 07:26:42

Sociology in Bilingualism Research
Summary
Bilingualism research is one of these branches of linguistics where the social

nature of language has always been noticed and underlined. Although no
one puts in doubt the role of cultural context in language contacts, many
researchers are still afraid to use sociological methods in linguistic analysis.
The basic aim of this book is to describe the theoretical reasons for use of
sociology and other humanities in bilingualism research, to propose a series
of sociological theories and concepts which are perfectly adequate for the
description of language contact, as well as presenting examples of analyses
where the socio-cultural aspects of bilingualism were emphasised.
The first chapter deals with Uriel Weinreich’s methodology of bilingua-
lism research, which constitutes the grounds for contemporary contact lin-
guistics. The sociologism of Weinreich’s theory is discernible even in his ter-
minology. The interference, which is one of the key terms in contact linguis-
tics, is understood as an effect of coincidence of the structural (linguistic) and
non-structural (sociological and psychological) factors. Weinreich paid spe-
cial attention to the non-structural factors and to their influence on language,
describing in detail the issues of a symbolic status of languages, demographi-
cal and social structure of the population, gender, age, religion, etc.
While Weinreich’s methodology was developed and supplemented
with other scholars’ concepts, the second chapter presents a series of
sociolinguistic and sociological theories, which are useful in bilingualism
research. According to Charles Ferguson’s theory of diglossia, language
choice strongly depends on the domain of life and such criteria as language
prestige, the generation that the given speaker belongs to, the generation of
the receiver, and the social circumstances of the speech act. The functional
and hierarchical differences between two ethnolects may be also described
with the help of Basile Bernstein’s theory of linguistic codes. The problem
of language choice belongs to the field of interest of rational choice
theory: the speaker chooses a code in a certain speech situation looking for
benefits (material or symbolic ones). Language as a symbolic value plays
an important role in the process of planned socialisation, i.e. in education,
where it may be used as a tool of “symbolic violence” (according to Pierre
Socjologia.indb 241 2013-11-29 07:26:42

242 Sociology in Bilingualism Research (Summary)
Bourdieu’s theory), which is an actual problem in the case of multicultural

societies.
While language contact is often connected with culture contact, this
fact shall be considered in the description of bilingual communities. The
following conception proposed in the given monograph deals with the process
of language socialisation, which is realised, first of all, in primary groups,
e.g. in the family or peer group. According to Charles Cooley, one has to pay
special attention to the role of these groups in creating the group and personal
identity of the bilingual individual. Language is simultaneously a product of
identity and one of its constituents. Erving Goffman claims that each man
plays his own individual “role” in the society. On the basis of his metaphor,
one may consider language and language behaviour as attributes of the role.
Gender of the individual is also part of the social role: there are differences
in the bilingual behaviour of men and women. The last theory described in
the second chapter, ecolinguistics, may be treated as a recapitulation of this
part of the book. In Einar Haugen’s opinion, language was not a separated
phenomenon; therefore, he proposed to describe it together with its “habitat”,
i.e. speakers, social, political and economic situation.
The practical application of sociological theories in bilingualism
research has been described in the third chapter. The author pays special
attention to the researches conducted in three different “webs of scientific
interaction”: Western, Soviet (post-Soviet) and Polish. In spite of serious
regional differences, many subjects, problems and methodological concepts
were common. The parallel application of sociological and linguistic methods
causes many methodological difficulties in interdisciplinary studies of
bilingualism. While the author develops an approach to use the sociological
methodology in contact linguistics not only in theory but also in his own
empirical analyses, he is fully aware that all contact situations are specific,
and there are no ideal and universal solutions. Thus, the separate research
methods shall be chosen for each problem. However, the author hopes that
this book and the theories described will stimulate linguists’ interest in
sociological aspects of bilingualism.
Socjologia.indb 242 2013-11-29 07:26:42

Bibliografia
Achmanowa 1972 – Ольга С. Ахманова, Дихотомия язык–диалект
в свете проблем современного билингвизма, w: Azimow et al. 1972,
s. 98–102.
Achunzianow 1978 – Энвер М. Ахунзянов, О разграничении интерферен-
ции и трансференции в условиях языковых контактов, „Вопросы
языкознания” 5/1978, s. 72–81.
Adamiec 1997 – Dorota Adamiec, Język zbiorowości polonijnej w Kanadzie,
w: Dubisz 1997a, s. 263–272.
Aleksandrowa 2006 – Н. Ш. Александрова, Родной язык, иностранный
язык и языковые феномены, у которых нет названия, „Вопросы
языкознания” 3/2006, s. 88–100.
Ananiewa 1983 – Наталья Евгеньевна Ананьева, Некоторые особенно-
сти фонетической интерференции и полилингвов одного перифе-
рийного польского говора, w: Rieger, Werenicz 1983, s. 65–72.
Ananiewa 2007 – Natalia Ananiewa, O polskich gwarach Syberii: projekt ba-
dawczy, „Acta Baltico-Slavica” 31/2007, s. 25–32.
Armour 2009 – William Armour, Reconceptualising ‘identity slippage’: ad-
ditional language learning and (L2) identity development, „Journal of
Multilingual and Multicultural Development” 4/30/2009, s. 311–326.
Aronson 2006 – Elliot Aronson, Człowiek istota społeczna, Warszawa: PWN.
Asfandijarow 1982 – И. У. Асфандияров, Русские лексические заимство-
вания в узбекском языке, „Вопросы языкознания” 2/1982, s. 75–80.
Auer 1988 – Peter Auer, A Conversation Analytic Approach to Code-Switch-
ing and Transfer, w: Heller 1988, s. 187–213.
Auer 1991 – Peter Auer, Italian in Toronto. A preliminary comparative study
on language use and language maintenance, „Multilingua” 10, s. 403–
–440.
Auer 1998 – Peter Auer (red.), Code-switching in conversation. Language,
interaction and identity, London–New York: Routledge.
Auer 1999 – Peter Auer, From code-switching via language mixing to fused
lects: Toward a dynamic typology of bilingual speech, „The International
Journal of Bilingualism” 3, s. 309–332.
Awrorin 1972 – В. А. Аврорин, Двуязычие и школа, w: Azimow et al. 1972,
s. 49–61.
Socjologia.indb 243 2013-11-29 07:26:42

244 Bibliografia
Azimow et al. 1972 – Пигам А. Азимов, Юнус Д. Дешериев, Федот П.

Филин (red.), Проблемы двуязычия и многоязычия, Москва: Наука.
Azimow et al. 1977 – Пигам А. Азимов, Юнус Д. Дешериев, Леонид Б.
Никольский, Георгий В. Степанов, Современное общественное раз-
витие, научно-техническая революция и язык, w: Biełodied, Deszeri-
jew 1977, s. 8–19.
Bacowska 1999 – Grażyna Bacowska, Mikrojęzyki literackie, „Socjolingwis-
tyka” 16/1999, s. 41–49.
Baker 2010 – Wendy Baker, Effects of age and experience on the produc-
tion of English word-final stops by Korean speakers, „Bilingualism: Lan-
guage and Cognition” 3/2010, s. 263–278.
Barkhuizen, de Klerk 2006 – Gary Barkhuizen, Vivian de Klerk, Imagined
identities: Preimmigrants’ narratives on language and identity, „Interna-
tional Journal of Bilingualism” September 3/2006, s. 277–299.
Bartnicka 1990 – Barbara Bartnicka, Zapożyczenia rosyjskie w wojennych
wspomnieniach dzieci polskich, „Poradnik Językowy” 8/1990, s. 557–
–563.
Bartoszek 2009 – Adam Bartoszek, Kapitał kulturowy a identyfikacje na-
rodowo-etniczne młodych Ślązaków, „Studia Socjologiczne” 4/2009,
s. 111–128.
Baskakow 1979 – Николай А. Баскаков (red.), Пути развития националь-
но-русского двуязычия в нерусских школах РСФСР, Москва: Наука.
Baudouin de Courtenay 1984 – Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (1915),
Charakterystyka psychologiczna języka polskiego, w: idem, O języku
polskim, Warszawa: PWN, s. 139–225.
Baudouin de Courtenay 2010 – И.А. Бодуэн де Куртенэ (1904), Язык
и языки, w: idem, Языковедение и язык, Москва, s. 85–113.
Benmamoun et al. 2010 – Elabbas Benmamoun, Silvina Montrul, Maria
Polinsky, White Paper: Prolegomena to Heritage Linguistics, Harvard
University, http://scholar.harvard.edu/mpolinsky/files/hl_white_paper_
june_12.pdf [dostęp: 26.10.2012].
Berezin et al. 1976 – Федор М. Березин, Александр Д. Швейцер, Юнус
Д. Дешериев (red.), Проблемы зарубежной социолингвистики. Ре-
фератный сборник, Москва: Hаука.
Berger, Luckmann 1983 – Peter Berger, Thomas Luckmann, Społeczne two-
rzenie rzeczywistości, Warszawa: PWN.
Bernstein 1968 – Basile Bernstein (1958), Some sociological determinants
of perception. An inquiry into subcultural differences, w: Fishman 1968,
s. 223–239.
Bernstein 1980 – Basile Bernstein (1972), Socjolingwistyka a społeczne prob-
lemy kształcenia, w: Głowiński 1980, s. 83–119.
Socjologia.indb 244 2013-11-29 07:26:42

Bibliografia 245
Besemeres 2004 – Mary Besemeres, Different Languages, Different Emo-

tions? Perspectives from autobiographical literature, „International
Journal of the Sociology of Language” 25/2–3/2004, s. 140–158.
Bgażnokow, Leontjew 1977 – Барасби Х. Бгажноков, Алексей А. Леонтьев,
Научно-техническая революция и социально-психологический аспект
массовой коммуникации, w: Biełodied, Deszerijew 1977, s. 57–62.
Biełodied 1954 – Иван К. Белодед, Воссоединение Украины с Россией
и развитие русского языка, „Вопросы языкознания” 2/1954, s. 23–48.
Biełodied 1972 – Иван К. Белодед, Советский народ, нации, языки (Со-
циолого-лингвистический очерк), „Вопросы языкознания” 1/1972,
s. 3–16.
Biełodied, Deszerijew 1977 – Иван К. Белодед, Юнус Д. Дешериев (red.),
Научно-техническая революция и функционирование языков мира,
Москва: Наука.
Bilińska-Suchanek 2005a – Ewa Bilińska-Suchanek (red.), Tożsamość w świe-
cie nieustających zmian, Słupsk: Pomorska Akademia Pedagogiczna.
Bilińska-Suchanek 2005b – Ewa Bilińska-Suchanek, Tożsamość w świecie
nieustających zmian, w: Bilińska-Suchanek 2005a, s. 7–16.
Birdsong 1992 – David Birdsong, Ultimate attainment in second language
acquisition, „Language” 68/4/1992, s. 706–755.
Bliagoz 1979 – З. У. Блягоз, Двуязычие и проблемы взаимодействия язы-
ков, w: Baskakow 1979, s. 81–92.
Bobrik 2001 – Марина А. Бобрик, Очерк языка семьи, w: Ziemskaja 2001a,
s. 278–338.
Bobrownicka 2000 – Maria Bobrownicka (red.), Język a tożsamość nar-
odowa, Kraków: Universitas.
Bock 1968 – Philip K. Bock (1964), Social structure and language structure,
w: Fishman 1968, s. 212–222.
Bokszański 1987 – Zbigniew Bokszański, Koncepcja tożsamości jednost-
ki w badaniach socjologicznych nad młodzieżą, w: Głuszyński 1987,
s. 41–57.
Bokszański 2002 – Zbigniew Bokszański, Tożsamość, w: Frieske et al. 2002,
s. 252–255.
Bokszański et al. 1977 – Zbigniew Bokszański, Andrzej Piotrowski, Marek
Ziółkowski, Socjologia języka, Warszawa: Wiedza Powszechna.
Borejszo 1977 – Maria Borejszo, Sposoby adaptacji formalnej włoskich za-
pożyczeń leksykalnych w języku polskim, „Poradnik Językowy” 10/1977,
s. 443–451.
Bourdieu, Passeron 1990 – Pierre Bourdieu, Jean-Claude Passeron, Reproduk-
cja. Elementy teorii systemu nauczania, Warszawa: PWN.
Broch, Jahr 2009 – Ingvild Broch, Ernst H. Jahr, Russenorsk. A new look at
Socjologia.indb 245 2013-11-29 07:26:42

246 Bibliografia
the Russo-Norwegian pidgin in Northern Norway, w: Holm, Michaelis

2009b, s. 328–381.
Brouwer et al. 1979 – Dédé Brouwer, Marinel Gerritsen, Dorian de Haan,
Speech differences between women and men: on the wrong track?, „Lan-
guage in Society” 8/1979, s. 33–50.
Browne 1995 – W. Browne (red.), Formal Approaches to Slavic Linguistics.
4. The Cornell Meeting, Ann Arbor: Michigan Slavic Publications.
Bruthiaux 2009 – Paul Bruthiaux, Language rights in historical and contem-
porary perspective, „Journal of Multilingual and Multicultural Develop-
ment” 1/30/2009, s. 73–85.
Brzezina 1999 – Maria Brzezina, Łemkowski w Polsce w aspekcie socjoling-
wistycznym, „Socjolingwistyka” 16/1999, s. 51–84.
Budziszewska 1991 – Wanda Budziszewska, Zapożyczenia słowiańskie
w dialektach nowogreckich, Warszawa: SOW.
Bullock, Toribio 2009 – Barbara E. Bullock, Almeida J. Toribio, The Cam-
bridge handbook of linguistic code-switching, Cambridge: Cambridge
University Press.
Burżunow 1979 – Георгий Г. Буржунов, Роль социолингвистических фак-
торов в развитии двуязычия (на материале Дагестанской АССР),
w: Baskakow 1979, s. 221–232.
Cantone 2007 – Katja F. Cantone, Code-switching in bilingual children, Dor-
drecht: Springer.
Cechosz 2001 – Iwona Cechosz, Polska gwara Oleszkowiec i Hreczan na
Podolu. Fleksja imienna i werbalna, Kraków: DWN.
Cechosz-Felczyk 2004 – Iwona Cechosz-Felczyk, Słownictwo gwary Olesz-
kowiec i Hreczan (Greczan) na Podolu, Kraków: Lexis.
Chaliłow 1991 – М. Ш. Халилов, К вопросу о грузинско-дагестанских
языковых контактах, „Вопросы языкознания” 6/1991, s. 90–100.
Chruszczewski, Wąsik 2010 – Piotr P. Chruszczewski, Zdzisław Wąsik (red.),
Languages in contact 2010, Wrocław: Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Filologicznej we Wrocławiu.
Cieszyńska 2006 – Jadwiga Cieszyńska, Dwujęzyczność, dwukulturowość –
przekleństwo czy bogactwo? O poszukiwaniu tożsamości Polaków w Au-
strii, Kraków: Wyd. Nauk. Akademii Pedagogicznej.
Comrie 1981 – Bernard Comrie, Notice on Harald Haarmann, Spracherhal-
tung und Sprachwechsel als probleme der interlingualen Soziolinguistik:
Studien zur Mehrsprachigkeit der Zigeuner in der Sowjetunion, Ham-
burg: Buske 1979, „Language“ 57/1/1981, s. 242.
Comte 1961 – Auguste Comte (1830), Metoda pozytywna w szesnastu wykła-
dach, Warszawa: PWN.
Cooley 1992 – Charles H. Cooley, Grupy pierwotne, w: Mucha 1992, s. 209–214.
Socjologia.indb 246 2013-11-29 07:26:42

Bibliografia 247
Cosniceanu 1972 – М. Косничану, Интерференция в антропонимии (на

материале славяно-молдавских отношений), w: Azimow et al. 1972,
s. 328–332.
Craig 1992 – Colette Craig, A constitutional response to language endanger-
ment: the case of Nicaragua, „Language” 68/1/1992, s. 17–24.
Croft 2003 – William Croft, Mixed languages and acts of identity: an evolu-
tionary approach, w: Matras, Bakker 2003a, s. 41–72.
CPRI 2012 – Canadian Polish Research Institute, http://canadianpolishinsti-
tute.org/board/zarzad.html [dostęp: 05.03.2012].
Čekmonas 1988 – Валериюс Чекмонас, Функционирование языков и би-
лингвизма (на материале рамашканских говоров), w: Karaliūnas
1988a, s. 37–54.
Cukerman 1955 – И. И. Цукерман, Преподавание фонетики русского язы-
ка литовцам, „Вопросы языкознания” 5/1955.
Cukierska, Radzik 1983 – Maria Cukierska, Tadeusz Radzik, Nauczanie
przedmiotów ojczystych w szkołach sobotnich w Wielkiej Brytanii, „Po-
radnik Językowy” 1/1983, s. 5–58.
Cummins 1979 – James Cummins, Linguistic Interdependence and the Edu-
cational Development of Bilingual Children, „Review of Educational
Research” 49/2/1979, s. 222–251.
Cummins 1988a – James Cummins, Mother tongue maintenance in Canada.
From politics to pedagogy, w: Lee 1988, s. 77–86.
Cummins 1988b – James Cummins, From multicultural to anti-racist edu-
cation. An analysis of programs and policies in Ontario, w: Skutnabb-
-Kangas, Cummins 1988, s. 127–157.
Czernych 2009 – Александр Черных, Русский народный календарь
в Прикамье. Часть 3. Словарь хрононимов, Пермь: Издат. Пушка.
Czykwin, Misiejuk 1998 – Elżbieta Czykwin, Dorota Misiejuk, Dwujęzycz-
ność i dwukulturowość w perspektywie psychopedagogicznej, Białystok:
Trans Humana.
Czyżewski 1976 – Feliks Czyżewski, Wpływy ukraińskie w gwarze osady Ło-
mazy powiat Biała Podlaska, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”
15/1976, s. 105–118.
Czyżewski, Warchoł 1998 – Feliks Czyżewski, Stefan Warchoł, Polskie i ukra-
ińskie teksty gwarowe ze wschodniej Lubelszczyzny, Lublin: UMCS.
Darbiejewa 1982 – Анна А. Дарбеева, О билингвизме монголоязычных на-
родов (к проблеме интерференции), „Вопросы языкознания” 6/1982,
s. 85–95.
de Fina 2007 – Anna de Fina, Code-switching and the construction of ethnic
identity in a community of practice, „Language in Society” 36/3/2007,
s. 371–392.
Socjologia.indb 247 2013-11-29 07:26:42

248 Bibliografia
de Houwer 1996 – Annick de Houwer, Bilingual language acquisition,

w: Fletcher, MacWhinney 1996, s. 219–250.
de Saussure 1961 – Ferdynand de Saussure, Kurs językoznawstwa ogólnego,
Warszawa: PIW.
de Saussure 2004 – Ferdynand de Saussure, Szkice z językoznawstwa ogól-
nego, Warszawa: Wyd. Akad. Dialog.
Decyk 1994 – Wanda Decyk, Wyrazy rosyjskie we wspomnieniach zakluczon-
nych (na podstawie książki Polacy w Rosji mówią o sobie), „Poradnik
Językowy” 4/1994, s. 23–32.
Decyk 1995 – Wanda Decyk, Próba opisu polskiej gwary wsi Wierszyna, „Po-
Demina 2007 – Е. И. Демина, Социолингвистический аспект проблемы
языковых контактов на Балканах, w: Wiendina 2007, s. 136–155.
Denison, Tragut 1990 – Norman Denison, J. Tragut, Language Death and
Language Maintenance, „Sociolinguistica” 4/1990, s. 150–156.
Deszerijew 1957 – Юнус Д. Дешериев, Развитие младописьменных на-
родов СССР в советскую эпоху, „Вопросы языкознания” 5/1957,
s. 18–30.
Deszerijew 1982 – Юнус Д. Дешериев, Языковые проблемы многонаци-
онального советского общества, „Вопросы языкознания” 6/1982,
s. 14–27.
Deszerijew, Protczenko 1972 – Юнус Д. Дешериев, Иван Ф. Протченко,
Основные аспекты исследования двуязычия и многоязычия, w: Azi-
mow et al. 1972, s. 26–42.
Deszerijew, Protczenko 1979 – Юнус Д. Дешериев, Иван Ф. Протченко,
Национальные отношения в зрелом социалистическом обществе
и развитие двуязычия в национальных школах, w: Baskakow 1979,
s. 7–20.
Deumert 2011 – Ana Deumert, Multilingualism, w: Mesthrie 2011, s. 261–282.
Dębski 2010 – Robert Dębski, Dwujęzyczność angielsko-polska w Australii.
Języki mniejszościowe w dobie globalizacji i informatyzacji, Kraków:
Wydawnictwo UJ.
Dil 1972 – Anwar S. Dil (red.), Language in Sociocultural Change. Essays by
Joshua A. Fishman, Stanford: Stanford University.
Djurović 1987a – Ljubomir Djurović (red.), Child Language in Diaspora.
Serbo-Croatian in West European Countries: Papers from a Symposium,
Lund: Slaviska Institutionen vid Lunds Universitet.
Djurović 1987b – Ljubomir Djurović, The Development of Grammar Systems
in Diaspora Children Language, w: Djurović 1987a, s. 51–85.
Dobruszyna 2007 – Нина Р. Добрушина, Многоязычие в Дагестане или
зачем человеку три языка, „Социoлогический Журнал” 1/2007,
Socjologia.indb 248 2013-11-29 07:26:42

Bibliografia 249
s. 103–127, http://www.isras.ru/files/File/Sociologymagazin/06%20Do-
brushina.pdf [dostęp 22.03.2012].
Dołowy 2008 – Nicole Dołowy, Możliwości rewitalizacji zagrożonych języ-
ków: między odpowiedzialnością państwa a działaniami mniejszości ję-
zykowych, „Kultura i Społeczeństwo” 2/2008, tom LII, s. 209–228.
Dołowy-Rybińska 2011 – Nicole Dołowy-Rybińska, Języki i kultury mniej-
szościowe w Europie: Bretończycy, Łużyczanie, Kaszubi, Warszawa: Wy-
dawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Domański et al. 2000 – Henryk Domański, Witold Morawski, Janusz Mucha,
Maria Ofierska, Jerzy Szacki, Marek Ziółkowski (red.), Encyklopedia
socjologii t. 3, Warszawa: Oficyna Naukowa.
Domaszniew 1983 – Анатолий И. Домашнев, Языковой остров как тип
ареала распространения языка и объект лингвистического иссле-
дования (на материале немецкого языка), w: Tołstoj 1983, s. 11–18.
Dorian 1973 – Nancy C. Dorian, Grammatical change in a dying dialect,
„Language” 49/2/1973, s. 413–438.
Dorian 1994 – Nancy C. Dorian, Purism vs. Compromise in language re-
vitalisation and language revival, „Language in Society” 23/4/1994,
s. 479–494.
Dorian 1999 – Nancy C. Dorian, Linguistic and ethnographic field work,
w: Fishman 1999, s. 25–41.
Dorian 2009 – Nancy C. Dorian, Age and speaker in receding languages: how
far do community evaluations and linguists’ evaluations agree?, „Inter-
national Journal of the Sociology of Language” 200/2009, s. 11–25.
Dubinina, Polinsky 2012 – Irina Dubinina, Maria Polinsky, Russian in
the USA, w: Slavic Languages in Migration, Wien: University of
Vienna, http://scholar.harvard.edu/mpolinsky/files/vienna.pdf [dostęp:
25.10.2012].
Dubisz 1997a – Stanisław Dubisz (red.), Język polski poza granicami kraju,
Opole: Uniwersytet Opolski.
Dubisz 1997b – Stanisław Dubisz, Język polski poza granicami kraju – próba
charakterystyki kontrastowej, w: Dubisz 1997a, s. 324–376.
Duliczenko 1998a – Александр Д. Дуличенко (red.), Языки малые и боль-
шие... In memoriam acad. Nikita L. Tolstoi. Slavica Tartuensia IV. Tartu,
Universitas Tartuensis.
Duliczenko 1998b – Александр Д. Дуличенко, Языки малых этнических
групп: статус, развитие, проблемы выживания, w: Duliczenko
1998a, s. 26–36.
Duliczenko 2006 – Александр Д. Дуличенко, Современное славянское
языкознание и славянские литературные микроязыки, w: Duliczen-
ko, Gustavsson 2006, s. 22–46.
Socjologia.indb 249 2013-11-29 07:26:42

250 Bibliografia
Duliczenko, Gustavsson 2006 – Александр Д. Дуличенко, Свен Густавс-

сон (red.), Славянские литературные микроязыки и языковые кон-
такты, Тарту: Тартуский Университет.
Dunaj 1980 – Bogusław Dunaj, Zagadnienie interferencji w badaniach dia-
lektologicznych, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”,
z. XXXVII, s. 99–108.
Durkheim 2000 – Émile Durkheim (1895), Zasady metody socjologicznej,
Warszawa: PWN.
Dziewierski 2004 – Marek Dziewierski, Kościół, religia, tożsamość narodowa
na pograniczu wschodnim, w: Krzysztofek, Sadowski 2004, s. 301–322.
Dzięgiel 2001 – Ewa Dzięgiel, Polska gwara wsi Zielonej na Podolu na tle
innych gwar południowokresowych, Kraków: DWN.
Dzięgiel 2003 – Ewa Dzięgiel, Polszczyzna na Ukrainie. Sytuacja językowa
w wybranych wsiach chłopskich i szlacheckich, Warszawa: Semper.
ECMRL – Europejska Karta Języków Regionalnych lub Mniejszościowych
(European Charter for Regional or Minority Languages), http://conven-
tions.coe.int/treaty/en/Treaties/Html/148.htm [dostęp 19.02.2012].
Edwards 1985 – John Edwards, Language, society and identity, Oxford: Basil
Blackwell.
Ehala 2011 – Martin Ehala, Hot and cold ethnicities: modes of ethnolinguis-
tic vitality, „Journal of Multilingual and Multicultural Development”
2/32/2011, s. 187–200.
Elert et al. 1977 – Claes-Christian Elert, Stig Ellasson, Sigurd Fries, Sture
Ureland (red.), Dialectology and Sociolinguistics. Essays in Honour of
Karl-Hampus Dahlstedt, Umea, Acta Universitatis Umensis.
Engelking 2006 – Anna Engelking, Po swojemu, po polsku, po białorusku. Prak-
tyka językowa a poczucie tożsamości narodowej prawosławnych mieszkań-
ców pogranicza polsko-białoruskiego, w: Kurczewska 2006, s. 26–46.
Engelking et al. 2008 – Anna Engelking, Ewa Golachowska, Anna Zielińska
(red.), Tożsamość–Język–Rodzina. Z badań na pograniczu słowiańsko-
-bałtyckim, Warszawa: SOW.
ERIH 2012 – European Reference Index for the Humanities, https://www2.
esf.org/asp/ERIH/Foreword/search.asp [dostęp 23.03.2012].
Erikson 2004 – Erik H. Erikson, Tożsamość a cykl życia. Poznań: Zysk i S-ka.
Ervin 1962 – Susan M. Ervin, The connotations of gender, „Word” 18/1962,
s. 249–261.
Ervin-Tripp 1968 – Susan M. Ervin-Tripp (1964), An analysis of the interac-
tion of language, topic and listener, w: Fishman 1968, s. 192–211.
Esdahl 2003 – Trine Esdahl, Language choice as a power resource in bilin-
gual adolescents’ conversations in the Danish Folkeskole, „Journal of
Multilingual and Multicultural Development” 1–2/24/2003, s. 76–89.
Socjologia.indb 250 2013-11-29 07:26:42

Bibliografia 251
Faßke, Wrocławska 1996 – Helmut Faßke, Elżbieta Wrocławska, Z historii

języków łużyckich. Zbiór studiów, Warszawa: SOW.
Feketa 1985 – Iwan W. Feketa, Polonizmy leksykalne w języku zabytków po-
wstałych na Rusi Zakarpackiej w XVI–XVII w., „Studia z Filologii Pol-
skiej i Słowiańskiej” 23/1985, s. 141–151.
Ferguson 1959 – Charles A. Ferguson, Diglossia, „Word” 15/1959, s. 325–340.
Firth 1988 – Raymond Firth, Malinowski in the history of social anthropol-
ogy, w: Roy Elle, Ernest Gellner, Grażyna Kubica, Janusz Mucha (red.),
Malinowski between two worlds: the Polish roots of an anthropological
tradition, Cambridge: CUP, s. 12–42.
Fishman 1968 – Joshua A. Fishman (red.), Readings in the Sociology of Lan-
guage, The Hague: Mouton & Co.
Fishman 1971a – Joshua A. Fishman (red.), Advances in the Sociology of
Language, vol. 1, The Hague: Mouton.
Fishman 1971b – Joshua A. Fishman, The Sociology of Language: An Inter-
disciplinary Social Science Approach to Language in Society, w: Fish-
man 1971a, s. 217–404.
Fishman 1972a – Joshua A. Fishman, Domains and the Relationship between
Micro- and Macrosociolinguistics, w: Gumperz, Dell 1972, s. 435–453.
Fishman 1972b – Joshua A. Fishman, Language Maintenance in a Supra-
Ethnic Age, w: Dil 1972, s. 76–134.
Fishman 1972c – Joshua A. Fishman (1971), The Sociology of Language,
w: Dil 1972, Press, s. 1–15.
Fishman 1972d – Joshua A. Fishman (red.), Advances in the Sociology of
Language, vol. 2, The Hague: Mouton.
Fishman 1985 – Joshua A. Fishman, Bilingualism and Biculturism as Indi-
vidual and as Societal Phenomena, w: Fishman et al., s. 39–56.
Fishman 1996 – Joshua A. Fishman, In praise of the beloved language.
A comparative view of positive ethnolinguistic consciousness, Berlin:
Mouton de Gruyter.
Fishman 1999 – Joshua Fishman (red.), Handbook of Language and Ethnic
Identity, New York–Oxford: Oxford University Press.
Fishman 2006 – Joshua A. Fishman, Language policy and language shift,
w: Ricento 2006, s. 311–328.
Fishman 2012 – Joshua A. Fishman, Cultural Autonomy as an approach to
sociolinguistic power-sharing: some preliminary notions, „International
Journal of the Sociology of Language” 213/1/2012, s. 11–46.
Fishman et al. 1985 – Joshua A. Fishman et al. (red.), The rise and the fall of
ethnic revival, Berlin–New York: Walter de Gruyter.
Fletcher, MacWhinney 1996 – Paul Fletcher, Brian MacWhinney (red.), The
handbook of child language, Malden: Blackwell.
Socjologia.indb 251 2013-11-29 07:26:42

252 Bibliografia
Flynn 2006 – Suzanne Flynn, Program kursu „The linguistic study of bi-
lingualism”, Massachusetts Institute of Technology, http://ocw.mit.edu/
courses/linguistics-and-philosophy/24-906j-the-linguistic-study-of-
bilingualism-fall-2006/readings/ [dostęp 12.03.2012].
Foucault 1998 – Michel Foucault, Nadzorować i karać: narodziny więzienia,
Warszawa: Aletheia „Spacja”.
Foucault 2000 – Michel Foucault, Archeologia wiedzy, Warszawa: De Agos-
tini „Altaya”.
Francescato 1981 – Giuseppe Francescato, Il bilingue isolato. Studi sul bilin-
guismo infantile, Bergamo: Minerva Italica.
Franceschini 1998 – Rita Franceschini, Code-switching and the notion of code
in linguistics. Proposals for a dual focus model, w: Auer 1998, s. 51–75.
Frieske et al. 2002 – Kazimierz W. Frieske, Hieronim Kubiak, Grzegorz Lis-
sowski, Janusz Mucha, Jerzy Szacki, Marek Ziółkowski (red.), Encyklo-
pedia socjologii t. 4, Warszawa: Oficyna Naukowa.
Gadomski 2007 – Александр К. Гадомский (red.), Крымско-польский
сборник научных работ, T. 5, Симферополь: Universum.
Gajda et al. 2002 – Stanisław Gajda, Kazimierz Rymut, Urszula Żydek-
-Bednarczuk (red.), Język w przestrzeni społecznej, Opole: Uniwersytet
Opolski.
Gal 1978 – Susan Gal, Peasant men can’t get wives: language change and sex
roles in a bilingual community, „Language in Society” 7/1978, s. 1–16.
Gałecki 1997 – Zygmunt Gałecki, Język polski na Ukrainie, w: Dubisz 1997a,
s. 92–108.
Gardner-Chloros 1991 – Penelope Gardner-Chloros, Language Selection and
Switching in Strasbourg, Oxford: Clarendon Press.
Gardner-Chloros 2009a – Penelope Gardner-Chloros, Code-switching, Cam-
bridge: Cambridge University Press.
Gardner-Chloros 2009b – Penelope Gardner-Chloros, Sociolinguistic factors
in code-switching, w: Bullock, Toribio 2009, s. 97–113.
Garret 2005 – Paul B. Garret, What a language is good for: Language so-
cialization, language shift, and the persistence of code-specific genres in
St. Lucia, „Language in Society” 34/3/2005, s. 327–361.
Głowiński 1980 – Michał Głowiński (red.), Język i społeczeństwo, Warszawa:
Czytelnik.
Głuszkowski 2007 – Michał Głuszkowski, Языковая ситуация и куль-
турное самосознание детей и молодежи Польского Культурного
Центра им. Корнеля Макушинского в Стрые, w: Gadomski 2007,
s. 205–212.
Głuszkowski 2009a – Michał Głuszkowski, Wykorzystanie nauk społecznych
jako narzędzi pomocniczych językoznawstwa. Na przykładzie badań
Socjologia.indb 252 2013-11-29 07:26:42

Bibliografia 253
dwujęzyczności polskich staroobrzędowców, w: Skarżyński, Czelakow-

ska 2009, s. 131–137.
Głuszkowski 2009b – Michał Głuszkowski, Dyglosja w społeczności staro-
obrzędowców regionu suwalsko-augustowskiego, „Socjolingwistyka”
XXII–XXIII/2009, s. 115–131.
Głuszkowski 2010a – Michał Głuszkowski, Функционирование старооб-
рядческого говора в Польше на примере одного идиолекта, „Die
Welt der Slaven” LV, 2010, s. 312–333.
Głuszkowski 2010b – Michał Głuszkowski, Zachowane cechy dialektalne
oraz wpływy polskie w rosyjskiej gwarze przedstawiciela starszego po-
kolenia staroobrzędowców regionu augustowskiego, „Acta Baltico-Sla-
vica” 34/2010, s. 157–168.
Głuszkowski 2011a – Michał Głuszkowski, Socjologiczne i psychologiczne
uwarunkowania dwujęzyczności staroobrzędowców regionu suwalsko-
-augustowskiego, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
Głuszkowski 2011b – Michał Głuszkowski, Vershina – a Polish village in
Siberia. Factors influencing language maintenance under changing so-
cial, cultural, economic and political conditions, „Eesti ja some-ugri
keeleteaduse ajakari. Journal of Estonian and Finno-Ugric Linguistics
(ESUKA – JEFUL)” 2 – 1/2011, s. 157–170.
Głuszkowski 2011c – Михал Глушковски, Элементы социо- и психолин-
гвистики в учениях И. А. Бодуэна де Куртенэ, w: П. Глушковски,
Г. П. Мягков, Р. А. Циунчук (red.), POLONIA в Казани и в Волго-Ура-
ле в XIX–XX вв., Казань: Казанский Университет, s. 121–131.
Głuszkowski 2011d – Michał Głuszkowski, Socjologizm teorii badań dwu-
języczności Uriela Weinreicha, „Roczniki Historii Socjologii” 1/2011,
s. 101–117.
Głuszkowski 2012 – Михал Глушковски, Главные черты двуязычия и дву-
культурия на примере старообрядцев в Польше и польских общин
в Украине и в России, w: Paśko-Koneczniak 2012, s. 403–416.
Głuszyński 1987 – Jerzy Głuszyński (red.), Teoretyczno-metodologiczne pro-
blemy badań nad młodzieżą, Poznań: RWOAS ZMW.
Gogolewski 1972 – Stanisław Gogolewski, Polska gwara trójjęzycznej wsi
Kaczyki w Rumunii, Wrocław: Ossolineum.
Golachowska 2008 – Ewa Golachowska, Język drobnej szlachty na Podlasiu
a jej tożsamość, w: Engelking et al. 2008, s. 155–164.
Golachowska, Zielińska 2011 – Ewa Golachowska, Anna Zielińska (red.),
Konstrukcje i destrukcje tożsamości t. 1. Wokół religii i jej języka,
Warszawa: SOW.
Goldstein 1997 – Tara Goldstein, Two languages at work. Bilingual life on the
production floor, Berlin–New York: Mouton de Gruyter.
Socjologia.indb 253 2013-11-29 07:26:42

254 Bibliografia
Graczykowska 2008 – Tamara Graczykowska, „Nowsze” rusycyzmy leksy-

kalne we współczesnej polszczyźnie wileńskiej (na podstawie „Kuriera
Wileńskiego” z lat 1990–1996), „Poradnik Językowy” 1/2008, s. 76–85.
Graudiņa, Staltmane 1976 – Л. К. Граудина, В. Э. Сталтмане, Русско-ла-
тышские языковые связи, „Вопросы языкознания” 1/1976, s. 123–129.
Greenfield 1972 – Lawrence Greenfield (1968), Situational Measures of Nor-
mative Language Views in Relation to Person, Place and Topic among
Puerto Rican Bilinguals, w: Joshua Fishman (red.), Advances in the So-
ciology of Language, t. 2. the Hague: Mouton, s. 17–35.
Grek-Pabisowa 1968 – Iryda Grek-Pabisowa, Rosyjska gwara staroobrzę-
dowców w województwach olsztyńskim i białostockim, Wrocław: Osso-
lineum.
Grek-Pabisowa 1999 – Iryda Grek-Pabisowa, Staroobrzędowcy. Szkice z hi-
storii, języka, obyczajów, Warszawa: SOW.
Grek-Pabisowa 2005 – Iryda Grek-Pabisowa, Polski regiolekt północnokre-
sowy na Litwie i Białorusi dziś, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Języ-
koznawczego”, z. LXI, s. 77–86.
Greń 2000 – Zbigniew Greń, Śląsk cieszyński. Dziedzictwo językowe, War-
szawa: SOW.
Grin 1999 – François Grin, Economics, w: Fishman 1999, s. 9–24.
Grosjean 1982 – François Grosjean, Life with two languages. An introduction
to bilingualism, Cambridge–London: Harvard University Press.
Grucza 1981 – Franciszek Grucza (red.), Bilingwizm a glottodydaktyka, War-
szawa: Wyd. UW.
Gubogło 1984 – Михаил Н. Губогло, Современные этноязыковые процес-
сы в СССР. Основные факторы и тенденции развития националь-
но-русского двуязычия, Москва: Наука.
Gumperz, Dell 1972 – Gumperz John J., Hymes Dell (red.), Directions in
Sociolinguistics. The Ethnography of Communication. New York: Holt,
Rinehart and Winston, Inc.
Gumperz 1977 – John Gumperz, The Sociolinguistic Significance of Conver-
sational Code-Switching, „RELC Journal” 8/2/1977, s. 1–34.
Haarmann 2002 – Harald Haarmann, Small languages in the information age:
Strategies of survival, „Sociolinguistica” 16/2002, s. 32–39.
Halczak 2006 – Bohdan Halczak (red.), Mniejszości narodowe w Europie
Środkowo-Wschodniej po upadku komunizmu, Zielona Góra: Oficyna
Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Hale 1992a – Ken Hale, On endangered languages and the safeguarding of
diversity, „Language” 68/1/1992, s. 1–3.
Hale 1992b – Ken Hale, Language endangerment and the human value of
linguistic diversity, „Language” 68/1/1992, s. 35–41.
Socjologia.indb 254 2013-11-29 07:26:43

Bibliografia 255
Hall 1983 – Robert A. Hall Jr., Review on Ingvild Broch, Ernst Håkon, Et pid-
ginspråk i Norge, Oslo: Novus 1981, „Language” 59/3/1983, s. 668–670.
Hancock 1978 – Ian Hancock, Review on Peter Mülhaüsler, Pidginization
and simplification of language, Canberra: Research School of Pacific
Studies, Australian National University 1974, „Language” 54/4/1978,
s. 987–990.
Handke 2009 – Kwiryna Handke, Socjologia języka, Warszawa: PWN.
Hanks 2010 – William F. Hanks, Review on Nicholas Evans, Dying words:
Endangered languages and what they have to tell us, Malden: Wiley
Blackwell 2010, „Language” 86/2/2010, s. 438–441.
Handman 2009 – Courtney Handman, Language ideologies, endangered
language linguistics, and Christianization, „Language” 85/3/2009,
s. 635–639.
Harris et al. 2001 – Joseph Harris, Eckehard Simon, Calvert Watkins, Ste-
phen Mitchell, Einar Haugen: Faculty of Arts and Sciences – Memorial
Minute, „Harvard University Gazette” 24.05.2001, http://www.news.
harvard.edu/gazette/2001/05.24/16-haugen.html [dostęp 27.02.2012].
Haugen 1969 – Einar Haugen (1953), The Norwegian language in America;
a study in bilingual behavior, Bloomington–London: Indiana University
Press.
Haugen 1972 – Эйнар Хауген, Языковой контакт, „Новое в лингвисти-
ке”, Вып. 6. 1972, Языковые контакты. Москва: Прогресс, s. 61–80.
Hechter, Kanazawa 2006 – Michael Hechter, Satoshi Kanazawa, Teoria ra-
cjonalnego wyboru a socjologia, w: Jasińska-Kania et al. 2006a, s. 164–
–180.
Heckmann 2008 – Friedrich Heckmann, Education and the Integration of Mi-
grants. Challenges for European Education Systems Arising from Immi-
gration and Strategies for the Successful Integration of Migrant Children
in European Schools and Societies. NESSE Analytical Report 1 for EU
Commission DG Education and Culture, http://www.efms.uni-bamberg.
de/pdf/NESEducationIntegrationMigrants.pdf [dostęp: 20.10.2012].
Heinz 1983 – Heinz Adam, Dzieje językoznawstwa w zarysie, Warszawa:
PWN.
Heller 1988 – Monica Heller (ed.), Codeswitching: anthropological and so-
ciolinguistic perspectives, Berlin–New York: Mouton de Gruyter.
Heller 2006 – Heller Monica, Linguistic minorities and modernity. A sociolin-
guistic etnography, London–New York: Continuum.
Hentschel 2002 – Gerd Hentschel, Czy mogą powstać śląski, kaszubski albo
góralski język nieliteracki?, w: Gajda et al. 2002, s. 83–91.
Hesseling D. C. – D. C. Hesseling (1979 [1933]), How did creoles originate?,
w: Holm, Michaelis 2009a, s. 376–383.
Socjologia.indb 255 2013-11-29 07:26:43

256 Bibliografia
Hillmann 2007 – Karl-Heinz Hillmann, Wörterbuch der Soziologie, Stuttgart:

Alfred Kroner Verlag.
Hirschmann 1994 – Lynette Hirschmann, Female-male differences in conver-
sational interaction, „Language in Society” 23/1994, s. 427–442.
Hogan-Brun, Ramonienė 2005 – Gabrielle Hogan-Brun, Meilutė Ramonienė,
Perspectives on language attitudes and use in Lithuania’s multilin-
gual setting, „Journal of Multilingual and Multicultural Development”
5/26/2005, s. 425–441.
Holdeman 2002 – Jeffrey Holdeman, Language Maintenance and Language
Shift Among the Russian Old Believers of Erie, Pennsylvania. Ohio.
Niepublikowana praca doktorska, Ohio State University.
Holm, Michaelis 2009a – John Holm, Susanne Michaelis (red.), Contact lan-
guages. Vol. I, London–New York, Routledge, Taylor & Francis Group.
Holm, Michaelis 2009b – John Holm, Susanne Michaelis (red.), Contact
languages. Vol. III, London–New York, Routledge, Taylor & Francis
Group.
Hudson 1990 – Richard Hudson, Review on Nancy C. Dorian (ed.) Studies
in language contraction and death. Cambridge: CUP 1989, „Language”
66/4/1990, s. 831–834.
Huguet 2006 – Ángel Huguet, Attitutdes and motivation versus language
achievement in cross-linguistic settings. What is cause and what effect?,
„Journal of Multilingual and Multicultural Development” 5/27/2006,
s. 413–429.
Hymes 1980 – Dell Hymes (1973), Socjolingwistyka i etnografia mówienia,
w: Głowiński 1980, s. 41–82.
Imedadze, Topuridze 1984 – Николай Имедадзе, Леонид Топуридзе, О не-
которых личностных факторах овладения вторым языком, w: Za-
lewskaja et al. 1984, s. 4–13.
Isajew 1979 – Магомет И. Исаев, Роль русского языка как средства меж-
национального общения, w: Baskakow 1979, s. 48–59.
Isajew 2002 – Магомет И. Исаев, Этнолингвстические процессы в СССP
и на постсоветском пространстве, „Вопросы языкознаия” 6/2002,
s. 101–117.
Janaszek-Ivaničkova 2000 – Halina Janaszek-Ivaničkova, Problemy języ-
kowe Słowaków w procesie narodotwórczym, w: Bobrownicka 2000,
s. 63–101.
Jankowiak 2009 – Mirosław Jankowiak, Gwary białoruskie na Łotwie w rejo-
nie krasławskim. Studium socjolingwistyczne, Warszawa: SOW.
Jarcewa 2000 – Виктория Н. Ярцева, Теория взаимодействия языков
и работа У. Вайнрайха «Языковые контакты», w: Weinreich 2000,
s. 5–17.
Socjologia.indb 256 2013-11-29 07:26:43

Bibliografia 257
Jasińska-Kania 2006a – Teoria racjonalnego wyboru, w: Jasińska-Kania et al.

2006a, s. 135–137.
Jasińska-Kania et al. 2006a – Aleksandra Jasińska-Kania, Lech M. Nijakow-
ski, Jerzy Szacki, Marek Ziółkowski (red.), Współczesne teorie socjolo-
giczne t. 1, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Jasińska-Kania et al. 2006b – Aleksandra Jasińska-Kania, Lech M. Nijakow-
ski, Jerzy Szacki, Marek Ziółkowski (red.), Współczesne teorie socjolo-
giczne t. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Jelina 1984 – Н. Г. Елина, Креолизация (пиджинизация) как стадия би-
лингвизма, w: Zalewskaja et al. 1984, s. 21–28.
Jermakowa 2007 – М. И. Ермакова, Отражение влияния немецкого языка
на серболужицкие литературные языки, w: Wiendina 2007, s. 156–195.
Jones, Delyth 2009 – Kathryn Jones, Delyth Morris, Issues of gender and par-
ents’ language values in the minority language socialisation of young,
„International Journal of the Sociology of Language” 195/2009, s. 117–
–139.
Joos 1968 – Martin Joos (1959), The Isolation of Styles, w: Joshua Fishman
(red.), Readings in the Sociology of Language, The Hague: Mouton &
Co, s. 185–191.
Jørgensen 1998 – Jens Normann Jørgensen – Children’s acquisition of code-
switching for power-wielding, w: Auer 1998, s. 237–258.
Karaliūnas 1988a – Simas Karaliūnas (red.), Lietuviu kalba ir bilingvizmas.
Литовский язык и билингвизм, Vilnius: Mokslas.
Karaliūnas 1988b – Simas Karaliūnas, Bilingvizmo situacijos ir ju socialne
dinamika, w: Karaliūnas 1988a, s. 4–20.
Katagoszczina 1972 – Нина Катагощина, Проблема двуязычия и многоя-
зычия за рубежом, w: Azimow et al. 1972, s. 62–74.
Karaś 2011 – Halina Karaś, Liczba podwójna, w: eadem (red.) Gwary polskie.
Przewodnik multimedialny, http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/index.
php?option=com_content&task=view&id=178 [dostęp 25.02.2012].
Karaułow 1992 – Юрий Н. Караулов, О русском языке зарубежья, „Во-
просы языкознания” 6/1992, s. 5–18.
KARO 2012 – Katalog Rozproszony Bibliotek Polskich, http://karo.umk.pl/
Karo/ [dostęp 27.02.2012].
Kawka 2002 – Maciej Kawka, Czy powinniśmy mówić „dokładnie”?, http://
www.up.krakow.pl/konspekt/13/kawka13.html [dostęp: 20.04.2012].
Kazkienowa 2003 – А. Казкенова, Мотивированность заимствованного
слова (на материале современного русского языка), „Вопросы язы-
кознания” 5/2003, s. 72–81.
Kecskés, Albertazzi 2007 – István Kecskés, Liliana Albertazzi (red.), Cogni-
tive aspects of bilingualism, Dordrecht: Springer.
Socjologia.indb 257 2013-11-29 07:26:43

258 Bibliografia
Kempny 2005 – Marian Kempny, Granice wspólnot i „pogranicze” tożsamo-

ści, w: Kurczewska, Bojar 2005, s. 125–143.
Khattab 2009 – Ghada Khattab, Phonetic accomodation in children’s code-
switching, w: Bullock, Toribio 2009, s. 142–159.
Kim 2007 – Tae-Young Kim, The dynamics of ethnic name maintenance and
change: cases of Korean ESL immigrants in Toronto, „Journal of Multi-
lingual and Multicultural Development” 2/28/2007, s. 117–133.
Kleparski 2007 – Zmiana semantyczna przysłówka „dokładnie”: przykład kalki
semantycznej czy też elipsy kontekstowej?, „Zeszyty Naukowe Uniwersy-
tetu Rzeszowskiego” 47/2007, Studia Anglica Resoviensia 4, s. 119–125.
Klimowicz-Sikorska 2011 – Marzena Klimowicz-Sikorska, Pierwszy polski
doktorat po kaszubsku, „Trójmiasto.pl” 21.12.2011, http://nauka.troj-
miasto.pl/Pierwszy-polski-doktorat-po-kaszubsku-n54043.html [dostęp
19.02.2012]
Klukanow 1984 – И. Клюканов, Заметки по теории языковых контак-
тов, w: Zalewskaja et al. 1984, s. 28–34.
Kojder et al. 1998 – Andrzej Kojder, Krzysztof Koseła, Władysław Kwaśnie-
wicz, Hieronim Kubiak, Janusz Mucha, Jerzy Szacki, Marek Ziółkowski
(red.), Encyklopedia socjologii, t. 1, Warszawa: Oficyna Naukowa.
Kolberg 1964 – Oskar Kolberg (1891), Chełmskie t. 2 (dzieła wszystkie t. 34),
Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolis 1991 – Nijola Kolis, Wybrane zagadnienia z fleksji polszczyzny Litwi-
nów puńskich, w: Rieger, Werenicz 1991, s. 107–130.
Kołodziejek 1990 – Ewa Kołodziejek, Zapożyczenia w gwarze marynarzy
(typy i funkcje), „Poradnik Językowy” 2/1990, s. 112–118.
Kołszanskij 1979 – Г.В. Колшанский, Билингвизм и обучение языку,
w: Baskakow 1979, s. 58–67.
Kondratiuk, Rudnicki 2000 – Aleksander Kondratiuk, Sergiusz Rudnicki,
Sytuacja językowa we wsi Omylne na południowej Żytomierszczyźnie,
„Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 36/2000, s. 65–82.
Kosior 2005 – Daria Kosior, Dwujęzyczność – zestawienie bibliograficzne li-
teratury polskojęzycznej w wyborze, http://www.bib.edu.pl/zest160.html
[dostęp 10.01.2008].
Kowalski 2008 – Ewa Kowalski, Representations of linguistic and ethnocul-
tural diversity in Poland’s education policy, national school curricula
and textbooks, „Journal of Multilingual and Multicultural Development”
5/29/2008, s. 364–379.
Krasowska 2006 – Helena Krasowska, Górale polscy na Bukowinie Karpac-
kiej. Studium socjolingwistyczne i leksykalne, Warszawa: SOW.
Krasowska 2012 – Helena Krasowska, Mniejszość polska na południowo-
-wschodniej Ukrainie, Warszawa: SOW.
Socjologia.indb 258 2013-11-29 07:26:43

Bibliografia 259
Krouwerberg, Singler 2011 – Silvia Krouwerberg, John Victor Singler, Pid-

gins and creoles, w: Mesthrie 2011, s. 283–300.
Krysin 1976 – Леонид П. Крысин, Владение разными подсистемами язы-
ка как явление диглоссии, w: Krysin, Szmieliew 1976, s. 62–69.
Krysin 2003 – Леонид П. Крысин (red.), Современный русский язык. Со-
циальная и функциональная дифференциация, Москва: Языки сла-
вянской культуры.
Krysin, Szmieliew 1976 – Леонид П. Крысин, Дмитрий Н. Шмелев (red.),
Социально-лингвистические исследования, Москва: Наука.
Krzysztofek, Sadowski 2004 – Kazimierz Krzysztofek, Andrzej Sadowski
(red.), Pogranicza i multikulturalizm w warunkach Unii Europejskiej.
Implikacje dla wschodniego pogranicza Polski, tom 1, Białystok: UwB.
Kuniński 2000 – Miłowit Kuniński, Język a tożsamość narodowa. Aspekty
filozoficzne i socjologiczne, w: Bobrownicka 2000, s. 7–18.
Kurcz 1992 – Ida Kurcz, Język a psychologia. Warszawa: Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne.
Kurcz 2007 – Ida Kurcz (red.), Psychologiczne aspekty dwujęzyczności,
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kurczewska 2006 – Joanna Kurczewska (red.), Oblicza lokalności. Różno-
rodność miejsc i czasu, Warszawa: IFiS PAN.
Kurczewska, Bojar 2005 – Joanna Kurczewska, Hanna Bojar (red.), Granice
na pograniczach. Z badań społeczności lokalnych wschodniego pograni-
cza Polski, Warszawa: IFiS PAN.
Kuźniar 1984 – Jerzy Kuźniar, O gwarze wileńskiej we wsi Sycewice pod
Słupskiem, „Poradnik Językowy” 5/1984, s. 299–304.
Kwaśniewski 1990 – Krzysztof Kwaśniewski, Tożsamość kulturowa,
w: Staszczak 1990, s. 351–353.
Labov 1976 – Вильам Лабов, Изучение языка в социальном контексте,
w: Berezin et al. 1976, s. 277–282.
Lambert et al. 1972 – Уоллэс Ламберт, Джон Гавелька, Синтья Кросби
(1958), Зависимость двуязычия от условий усвоения языка, „Новое
в лингвистике”, Вып. 6/1972, Языковые контакты, Москва: Про-
гресс, s. 241–253.
Laskowski 2009 – Roman Laskowski, Język w zagrożeniu. Przyswajanie ję-
zyka polskiego w warunkach polsko-szwedzkiego bilingwizmu, Kraków:
Universitas.
Lee 1988 – Valeria Silvestri Lee, Language teaching and learning: Canada
and Italy, Rome: Canadian Academic Centre in Italy.
Lesnickaja et al. 1969 – Анна В. Лесницкая, Василий М. Жирмунский,
Леонид С. Ковтун (red.), Вопросы социальной лингвистики, Москва:
Наука.
Socjologia.indb 259 2013-11-29 07:26:43

260 Bibliografia
Lévi-Strauss 2000 – Claude Lévi-Strauss (1958), Antropologia strukturalna,

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe KR.
Liberman 2001 – Anatoly Liberman (red.), N.S. Trubetzkoy: Studies in
general linguistics and language structure, Durham: Duke University
Press.
Libura 2000 – Agnieszka Libura, Analiza semantyczna wyrazów nazywają-
cych NIENAWIŚĆ i inne uczucia negatywne, w: Nowakowska-Kempna
et al. 2000, s. 135–151.
Linton 2000 – Ralph Linton, Kulturowe podstawy osobowości, Warszawa:
PWN.
Lipińska 2003 – Ewa Lipińska, Język ojczysty, język obcy, język drugi. Wstęp
do badań nad dwujęzycznością, Kraków: UJ.
Lissowski 2002 – Grzegorz Lissowski, Teoria racjonalnego wyboru, w: Frie-
ske et al. 2002, s. 194–198.
Llamas 2007 – Carmen Llamas, “A place between places”: Language and
identities in a border town, „Language in Society” 36/2007, s. 579–
–604.
Lustanski 2009 – Joanna Lustanski, Polish Canadians and Polish immigrants
in Canada: self-identity and language attitude, „International Journal of
the Sociology of Language” 199/2009, s. 39–61.
Mackey 1968 – William F. Mackey (1962), The description of bilingualism,
w: Fishman 1968, s. 554–584.
Malinowski 1993 – Bronisław Malinowski, The methodological critique
of Frazer’s ‘Totemism and exogamy’, reviewed in ‘Lud’, w: Robert J.
Thornton, Peter Skalníks (ed.), The early writings of Bronislaw Ma-
linowski, Cambridge: CUP, s. 42–48.
Malinowski 2009 – Maciej Malinowski, Dokładnie... nie!!!, http://marhan.pl/
index.php/meandry-polszczyzny/356-felietony-macieja-malinowskiego
-/2401-polszczyzna-dokadnie-nie [dostęp 20.04.2012].
Malkiel, Herzog 1967 – Yakov Malkiel, Marvin I. Herzog, Uriel Weinreich
(1926–1967), „Language” 43(2)/1967, s. 605–610.
Mańczak-Wohlfeld 1988 – Elżbieta Mańczak-Wohlfeld, Liczba mnoga zapo-
życzeń angielskich, „Poradnik Językowy” 7/1988, s. 512–514.
Marti 1996 – Roland Marti, Wliw njerěcnych faktorow na mroki serbskego
rěcnego wobłuka, w: Faßke, Wrocławska 1996.
Maschler 1998 – Yael Maschler, On the transition from code-switching to
a mixed code, w: Auer 1998, s. 125–149.
Masiewicz 1988 – Anna Masiewicz, Język skupisk polonijnych w północno-
-zachodnim departamencie Calvados we Francji, Wrocław: Ossolineum.
Matras 2009 – Yaron Matras, Language contact, Cambridge: Cambridge Uni-
versity Press.
Socjologia.indb 260 2013-11-29 07:26:43

Bibliografia 261
Matras, Bakker 2003a – Yaron Matras, Peter Bakker (red.), The mixed lan-
guage debate, Berlin: Walter de Gruyter.
Matras, Bakker 2003b – Yaron Matras, Peter Bakker, The study of mixed lan-
guages, w: Matras, Bakker 2003a, s. 1–20.
Mauss 2001 – Marcel Mauss (1950), Socjologia i antropologia, Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe KR.
May 2001 – Stephen May, Language and minority rights: ethnicity, national-
ism and the politics of language, Harlow: Pearson Education Limited.
McClure, McClure 1988 – Erica McClure, Malcolm McClure, Macro- and
micro-sociolinguistic dimensions of code-switching in Vingard, w: Hel-
ler 1988, s. 25–51.
McEntee-Atalianis, Pouloukas 2001 – Lisa McEntee-Atalianis i Stavros Pou-
loukas, Issues of identity and power in a Greek-Cypriot community, „Jour-
nal of Multilingual and Multicultural Development” 1/22/2001, s. 19–38.
McWhorter 1998 – John H. McWhorter, Idetifying the creole prototype: vin-
dicating a typological class, „Language” 74/4/1998, s. 788–818.
Merton 1982 – Robert K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna,
Warszawa: PWN.
Mesthrie 2011 – Rajend Mesthrie (red.), The Cambridge handbook of socio-
linguistics, Cambridge: Cambridge University Press.
Micewicz 1975 – Teresa Micewicz, Bilingualism in Upper Silesia. Its Psy-
cho- and Sociolinguistic Problems, Katowice: UŚ.
Michna 2004 – Ewa Michna, Pomiędzy gwarą a językiem standardowym.
Kodyfikacja gwar Rusinów karpackich, „Socjolingwistyka” 18/2004,
s. 57–86.
Mielczarek 2010 – Agnieszka Mielczarek, Grzeczność językowa jako skład-
nik kompetencji kulturowej w teorii i praktyce nauczania języka polskie-
go jako obcego, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”,
z. LXVI, s. 245–252.
Mikołajczuk 2000 – Problem ocen w analizie wybranych polskich nazw uczuć
z klasy semantycznej GNIEWU, w: Nowakowska-Kempna et al. 2000,
s. 117–134.
Milejkowska 1966 – Halina Milejkowska, Kilka uwag o rusycyzmach w tzw.
Wiechu i w języku potocznym, „Poradnik Językowy” 6/1966, s. 256–260.
Minasowa 2002 – Карина Р. Минасова, Двуязычие как способ культурной
интеграции этнических меньшинств в многонациональном обще-
стве, „Социoлогические Исследования” 8/2002, http://www.isras.ru/
files/File/Socis/2002-08/Minasova.pdf [dostęp 23.03.2012].
Minikowska 1980 – Teresa Minikowska, O rutenizmach leksykalnych w „Li-
bri Legationum”, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 19/1980,
s. 59–75.
Socjologia.indb 261 2013-11-29 07:26:43

262 Bibliografia
Miodunka 2003 – Władysław Miodunka, Bilingwizm polsko-portugalski

w Brazylii. W stronę lingwistyki humanistycznej, Kraków: Universitas.
Miodunka 2010 – Władysław Miodunka, Dwujęzyczność, walencja kulturo-
wa i tożsamość (e)migracji polskiej w świecie, „Biuletyn Polskiego To-
warzystwa Językoznawczego”, z. 66/2010, s. 51–71.
Misiak 2006 – Małgorzata Misiak, Łemkowie. W kręgu badań nad mniej-
szościami etnolingwistycznymi w Europie, Wrocław: Wydawnictwo Uni-
wersytetu Wrocławskiego.
Mønnesland 1987 – Svein Mønnesland, Norwegian Interference in the Lan-
guage of Yugoslav Children in Norway, w: Djurović 1987a, s. 87–99.
Moring et al. 2011 – Tom Moring, Charles Husband, Catharina Lojander-
-Visapää, Laszlo Vincze, Joanna Fomina, Nadia Nieminen Mänty, Me-
dia use and ethnolinguistic vitality in bilingual communities, „Journal
of Multilingual and Multicultural Development” 2/32/2011, s. 169–186.
Morita 2006 – Koji Morita, Przemiany socjolingwistyczne w polskich spo-
łecznościach na Litwie (region trocki) i Białorusi (region iwieniecki),
Warszawa: SOW.
Morris, Jones 2007 – Delyth Morris, Kathryn Jones, Minority language so-
cialisation within the family: investigating the early Welsh language
socialisation oif babies and young children in mixed language fami-
lies in Wales, „Journal of Multilingual and Multicultural Development”
6/28/2007, s. 484–501.
Mrózek 1997a – Robert Mrózek, Język Polaków w Czechach, w: Dubisz
1997a, s. 124–138.
Mrózek 1997b – Robert Mrózek, Polszczyzna na Słowacji, w: Dubisz 1997a,
s. 139–144.
Mucha 1992 – Janusz Mucha, Cooley, Warszawa: Wiedza Powszechna.
Mufwene 2008 – Salikoko S. Mufwene, Colonization, population contacts,
and the emergence of new language varieties: A response to Peter Trud-
gill, „Language in Society” 37/2008, s. 254–258.
Mufwene 2010 – Salikoko S. Mufwene, The role of mother-tongue schooling
in eradicting poverty: A response to Language and poverty (review arti-
cle), „Language” 86/4/2010, s. 910–932.
Munijew 1972 – Б. Муниев, О калмыцко-русском двуязычии, w: Azimow
et al. 1972, s. 314–317.
Muysken 2011 – Peter Muysken, Code-switching, w: Mesthrie 2011, s. 301–314.
Myers-Scotton, Bolonyai 2001 – Carol Myers-Scotton, Agnes Bolonyai, Cal-
culating speakers: Codeswitching in a rational choice model, „Language
in Society” 30/1/2001, s. 1–28.
Myers-Scotton, Okeju 1973 – Carol Myers-Scotton, John Okeju, Neighbors
and lexical borrowings, „Language” 49/4/1973, s. 871–889.
Socjologia.indb 262 2013-11-29 07:26:43

Bibliografia 263
Nalborczyk 2002 – Agata S. Nalborczyk, Zachowania językowe imigrantów

arabskich w Austrii, Warszawa: Dialog.
Nepop 2002 – Lidia Nepop, Interferencja leksykalna i jej odmiany (na przy-
kładzie słownictwa kresowego), w: Rieger 2002, s. 101–127.
Nikitorowicz et al. 2005 – Jerzy Nikitorowicz, Dorota Misiejuk, Mirosław
Sobecki (red.), Region. Tożsamość. Edukacja, Białystok, Trans Humana.
Nikolskij 1976 – Леонид Б. Никольский, Синхронная социолингвистика
(теория и проблемы), Москва: Наука.
Nowak 1973 – Stefan Nowak, Pojęcie postawy w teoriach i stosowanych bada-
niach społecznych, w: idem (red.), Teorie postaw, Warszawa: PWN, s. 17–
–33.
Nowakowska-Kempna et al. 2000 – Iwona Nowakowska-Kempna, Anna Dą-
browska, Janusz Anusiewicz (red.), Uczucia w języku i tekście, Wrocław:
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Obrębski 2007 – Józef Obrębski, Polesie, Warszawa: Oficyna Naukowa.
Oinas 1965 – Felix J. Oinas, Review on Gerta Hüttl Worth, Foreign words in
Russian: a historical sketch 1550–1800, Berkeley–Los Angeles: Univer-
sity of California Press 1963, „Language” 41/1/1965, s. 137–141.
Olechnicki, Załęcki 1998 – Krzysztof Olechnicki, Paweł Załęcki, Słownik so-
cjologiczny, Toruń: Graffiti BC.
Ostler 2011 – Nicholas Ostler, Language maintenance, shift, and endanger-
ment, w: Mesthrie 2011, s. 315–334.
Ostrówka 2005 – Małgorzata Ostrówka, Regiolekt polski na Łotwie, „Biule-
tyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. LXI, s. 87–99.
Ostrówka, Zielińska 1998 – Małgorzata Ostrówka, Anna Zielińska, Polacy
z Kresów północno-wschodnich o swojej polszczyźnie (na podstawie ba-
dań terenowych w latach 1992–1995), „Studia z Filologii Polskiej i Sło-
wiańskiej” 34/1998, s. 69–83.
Oszer 1974 – Cecylia Oszer, Fleksja imienna gwary białoruskiej we wsi Ja-
cowlany w powiecie sokólskim, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiań-
skiej” 13/1974, s. 185–196.
Otwinowska 1997 – Agnieszka Otwinowska, Uwagi o kilku anglicyzmach
gramatycznych, semantycznych i frazeologicznych w polszczyźnie, „Po-
Päll 1972 – Эдуард Н. Пялль, О развитии национальных языков и типах
двуязычия, w: Azimow et al. 1972, s. 112–119.
Panayiotou 2004 – Alexia Panayiotou, Switching codes, switching code: bi-
linguals emotional reponses in English and Greek, „Journal of Multilin-
gual and Multicultural Development” 2–3/25/2004, s. 124–139.
Parsons 1969 – Talcott Parsons, Struktura społeczna a osobowość, Warszawa:
Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne.
Socjologia.indb 263 2013-11-29 07:26:43

264 Bibliografia
Paryl, Mieszczankowska 2004 – Władysław Paryl, Mirosława Mieszczan-

kowska, Słownik gwary przesiedleńców ze wsi Tuligłowy koło Komarna,
Kraków: Lexis.
Paśko 2005 – Dorota Paśko, Gry językowe w rosyjskiej gwarze staroobrzę-
dowców z Gabowych Grądów i Boru, „Acta Universitatis Nicolai Coper-
nici”, Studia Slavica X, z. 374/2005, s. 157–162.
Paśko 2011 – Dorota Paśko, Powiązania między językiem a wyznaniem kato-
lickim wśród bilingwalnej społeczności wierszynian na Syberii, w: Gola-
chowska, Zielińska 2011, s. 113–120.
Paśko-Koneczniak 2012 – Dorota Paśko-Koneczniak (red.), Współczesne ba-
dania nad kulturą, literaturą i językiem rosyjskim, Toruń: Wydawnictwo
Naukowe UMK.
Pavlenko 2004 – Aneta Pavlenko, L2 influence and L1 attrition in adult bilin-
gualism, w: Schmid et al. 2004, s. 47–59.
Pfeiffer 1972 – Tadeusz Pfeiffer, Socjolingwistyka a nauczanie języków obcych,
„Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. XXX, s. 53–59.
Piaget 1966 – Jean Piaget, Studia z psychologii dziecka, Warszawa: PWN.
Pietilä 1989 – Päivi Pietilä, The English of Finnish Americans with Reference to
Social and Psychological Background Factors and with Special Reference
to Age, Annales Universitas Turkuensis tom 188, Turku: Turun Yliopisto.
Piotrowski, Ziółkowski 1976 – Andrzej Piotrowski, Marek Ziółkowski, Zróż-
nicowanie językowe a struktura społeczna, Warszawa: PWN.
Platt, Platt 1975 – John T. Platt, Heidi K. Platt, The Social Significance of
Speech. An Introduction to and Workbook in Sociolinguistics, Amster-
dam: North Holland.
Pleciński 2001 – Jacek Pleciński, Sytuacja językowa Luksemburga, „Biuletyn
Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. LVII, s. 205–207.
Podiukow 2006 – И.А. Подюков (red.), Словарь русских говоров Коми-
-Пермяцкого округа, Пермь: Издат. ПОНИЦАА.
Polański 2003a – Polański Kazimierz. Socjologiczna szkoła w językoznaw-
stwie, w: idem (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław:
Ossolineum, s. 543.
Polański 2003b – Kazimierz Polański, Gwara, w: idem (red.), Encyklopedia
językoznawstwa ogólnego, Wrocław: Ossolineum, s. 232.
Polański 2003c – Kazimierz Polański, Lingua franca, w: idem (red.), Ency-
klopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław: Ossolineum, s. 339.
Polinsky 1995 – Maria Polinsky, American Russian: Language Loss Meets
Language Acquisition, w: Browne 1995, s. 370–406.
Połczyńska-Fiszer 2007 – Monika Połczyńska-Fiszer, Acquisition of the
second language by patients with brain injury after prolonged coma,
„Poznan Studies in Contemporary Linguistics” 43(1)/2007, s. 113–127.
Socjologia.indb 264 2013-11-29 07:26:43

Bibliografia 265
Popowska-Taborska 1987 – Hanna Popowska-Taborska, Przyczynek do gwa-

ry Kaszubów kanadyjskich, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”
24/1987, s. 91–100.
Priedīte 2005 – Aija Priedīte, Surveying language attitudes and practices
in Latvia, „Journal of Multilingual and Multicultural Development”
5/26/2005, s. 409–424.
Protasowa 2002 – Е.Ю. Протасова, Язык русской прессы Финландии, „Во-
PWN 1996a – Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 2, Warszawa: PWN.
PWN 1996b – Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 6, Warszawa: PWN.
Radziszewska 2009 – Iwona Radziszewska, Język ksiąg religijnych Tatarów
litewsko-polskich, funkcjonujących w środowisku muzułmanów polskich,
„Linguistica Copernicana” 2/2009, s. 261–271.
Rampton 1998 – Ben Rampton, Language crossing and the redefinition of
reality, w: Auer 1998, s. 290–317.
Refierowskaja 1969 – Елизавета А. Реферовская, Французский язык
в Канаде, w: Lesnickaja et al. 1969, s. 218–265.
Remennick 2003 – Larissa Remennick, Language acquisition as the main
vehicle of social integration: Russian imigrants of the 1990s in Israel,
„International Journal of the Sociology of Language” 164/2003, s. 83–
–105.
Reszke 2000 – Irena Reszke, Prestiż społeczny w badaniach empirycznych,
w: Domański et al. 2000, s. 201–204.
Ricento 2006 – Thomas Ricento (red.), An introducing to language policy.
Theory and method, Malden: Blackwell.
Rieger 2002 – Janusz Rieger (red.), Język mniejszości w otoczeniu obcym,
Warszawa: Semper.
Rieger, Werenicz 1982 – Janusz Rieger, Wiaczesław Werenicz (red.), Studia
nad polszczyzną kresową, t. I, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–
–Łódź: Zakł. Nar. im. Ossolińskich, Wyd. PAN.
nad polszczyzną kresową, t. II, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–
–Łódź: Zakł. Nar. im. Ossolińskich, Wyd. PAN.
nad polszczyzną kresową, t. VI, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakł.
Nar. im. Ossolińskich, Wyd. PAN.
Riehl 2009 – Claudia Maria Riehl (2004), Sprachkontaktforschung, Tübin-
gen: Günter Narr Verlag.
Roberts 1998 – Sarah Julianne Roberts, The role of diffusion in the genesis of
Hawaiian Creole, „Language” 74/1/1998, s. 1–39.
Rojzenzon, Mogilewskij 1972 – Л. И. Ройзензон, Р. И. Могилевский, О не-
Socjologia.indb 265 2013-11-29 07:26:43

266 Bibliografia
которых частных вопросах серболужицкого двуязычия, w: Azimow

et al. 1972, s. 234–244.
Rokoszowa 2003 – Jolanta Rokoszowa, Kontakty językowe we współczesnej Pol-
sce, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. LVIII, s. 5–24.
Romančuk 1988 – Анна Романчук, Фамилии в условиах многоязычия (На
материале говоров д. Гервят и окрестностей), w: Karaliūnas 1988a,
s. 55–66.
Romanov 2000 – Artemi Romanov, The Russian diaspora in Latvia and Esto-
nia: Predicting language outcomes, „Journal of Multilingual and Multi-
cultural Development” 1/21/2000, s. 58–71.
Ropa 1974 – Adam Ropa, O najnowszych zapożyczeniach w języku polskim,
„Poradnik Językowy” 10/1974, s. 518–526.
Rozencwejg 1963 – Виктор Ю. Розенцвейг, О языковых контактах, „Во-
Rozencwejg 1980 – Wiktor Ju. Rozencwejg, Podstawowe zagadnienia teorii
kontaktów językowych, w: Głowiński 1980, s. 227–251.
Rubin 1968 – Joan Rubin (1963), Bilingual Usage in Paraguay, w: Fishman
1968, s. 512–530.
Rudnicki 2000 – Sergiusz Rudnicki, Gwara polska wsi Korczunek koło Żyto-
mierza, Warszawa: SOW.
Rusinowa 2011 – И. И. Русинова, Словарь русских говоров севера Перм-
ского края, Пермь: Пермский университет.
Rzetelska-Feleszko 2003 – Ewa Rzetelska-Feleszko, Rola nazw własnych dla
samoidentyfikacji mniejszości narodowych i etnicznych (na przykładzie
Kaszub i Łużyc), w: Wrocławska, Zieniukowa 2003, s. 49–59.
Salzmann 2001 – Zdenek Salzmann, Notice on David Crystal, Language
death, Cambridge: CUP, „Language” 77/4/2001, s. 854–855.
Samarin 1968 – William J. Samarin (1962), Lingua Francas of the World,
w: Fishman 1968, s. 660–672.
Sapir 1978 – Edward Sapir, Kultura, język, osobowość, Warszawa: PIW.
Šatava 2009 – Leoš Šatava, Jazyk a identita etnických menšin. Možnosti za-
chování a revitalizace, Praha: Sociologické nakladatelství.
Sawicka 1995 – Grażyna Sawicka, Norma a problem tak zwanych
„zapożyczeń”, „Poradnik Językowy” 9–10/1995, s. 78–86.
Schmid et al. 2004 – Monika S. Schmid, Barbara Kopke, Merel Keijzer, Lina
Weilemar, First language attrition. Interdisciplinary perspectives on
methodological issues, Amsterdam–Philadelphia: John Benjamin Publi-
shing Company, s. 47–59.
Schmid, Keijzer 2009 – Monika S. Schmid, Merel Keijzer, First language
attrition and reversion among older migrants, „International Journal of
the Sociology of Language” 200/2009, s. 83–101.
Socjologia.indb 266 2013-11-29 07:26:43

Bibliografia 267
Sebba, Wootton 1998 – Mark Sebba, Tony Wootton, We, they and identity. Se-
quential versus identity-related explanation in code-switching, w: Auer
1998, s. 262–286.
Sękowska 1995 – Elżbieta Sękowska, Status dialektu polonijnego wobec
polszczyzny ogólnej, „Poradnik Językowy” 3/1995, s. 13–23.
Siegień-Matyjewicz 2007 – Alicja J. Siegień-Matyjewicz, Poczucie
tożsamości młodzieży pochodzenia białoruskiego, Olsztyn–Warszawa:
Białoruskie Zrzeszenie Studentów.
Sierdobow 1972 – А. Сердобов, О тувинско-русском двуязычии, w: Azi-
mow et al. 1972, s. 307–309.
Sieriebriennikow 1953 – Б. А. Серебренников, К проблеме связи явления
языка с историей общества, „Вопросы языкознания” 1/1953, s. 34–
–51.
Sieriebriennikow 1955 – Б. А. Серебренников, О взаимодействии языков
(проблема субстрата), „Вопросы языкознания” 1/1955, s. 7–25.
SIL 2012 – What is SIL International?, http://www.sil.org/sil/ [dostęp
16.03.2012].
Silva-Corvalán 1986 – Carmen Silva-Corvalán, Bilingualism and language
change: the extension of ‘Estar’ in Los Angeles Spanish, „Language”
62/3/1986, s. 587–608.
Skarżyński, Czelakowska 2009 – Mirosław Skarżyński, Anna Czelakow-
ska (red.), Język z różnych stron widziany. Biblioteka LingVariów t. 3,
Kraków: UJ Wydział Polonistyki.
Skutnabb-Kangas 1977 – Tove Skutnabb-Kangas, Language in the process of
cultural assimilation and structural incorporation of linguistic minori-
ties, w: Elert et al. 1977, s. 191–203.
Skutnabb-Kangas, Cummins 1988 – Tove Skutnabb-Kangas, James Cum-
mins (red.), Minority education: From shame to struggle, Clevedon:
Multilingual Matters.
Smith-Christmas, Smakman 2009 – Cassandra Smith-Christmas, Dick Smak-
man, Gaelic on the Isle of Skye: older speakers’ identity in a language-
shift situation, „International Journal of the Sociology of Language”
200/2009, s. 27–47.
Smolicz et al. 2001 – Jerzy J. Smolicz, Margaret J. Secombe, Dorothy M.
Hudson, Family collectivism and minority languages as core values of
culture among ethnic groups in Australia, „Journal of Multilingual and
Multicultural Development” 2/22/2003, s. 152–172.
Smułkowa 2000 – Elżbieta Smułkowa, Dwujęzyczność po białorusku: bi-
lingwizm, dyglosja, czy coś innego?, w: Smułkowa, Engelking 2000,
s. 90–100.
Smułkowa 2010 – Elżbieta Smułkowa, Integracja języków na pograniczu
Socjologia.indb 267 2013-11-29 07:26:43

268 Bibliografia
białorusko-polsko-litewskim i jej konsekwencje dla teorii zapożyczeń,

„Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. 66/2010,
s. 97–109.
Smułkowa 2011a – Elżbieta Smułkowa (red.), Brasławszczyzna. Pamięć
i współczesność. Tom I. Historia regionu. Charakterystyka socjolingwi-
styczna. Świadectwo mieszkańców, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersy-
tetu Warszawskiego.
Smułkowa 2011b – Elżbieta Smułkowa, Sytuacja socjolingwistyczna i proces
konwergencji języków na Brasławszczyźnie w świetle badań terenowych
(1997–2007), w: Smułkowa 2011a, s. 101–140.
Smułkowa, Engelking 2000 – Elżbieta Smułkowa, Anna Engelking, Język
a tożsamość na pograniczu kultur, Białystok: UwB.
SOCIS 2012 – Электронный архив журнала «Социологические исследо-
вания», http://isras.ru/socis.html [dostęp 20.03.2012].
SOCMAG 2012 – Электронный архив журнала «Социологический жур-
нал», http://isras.ru/Sociologicalmagazine.html [dostęp 20.03.2012].
Sokołowa 1983 – Зоя П. Соколова, Выявление этнических ареалов на ос-
нове анализа брачных связей населения и языковых данных (на ма-
териалах обских угров), w: Tołstoj 1983, s. 76–84.
Sperlich 2005 – Wolfgang B. Sperlich, Will cyberforums save endagered lan-
guages? A Niuean case study, „International Journal of the Sociology of
Language” 172/2005, s. 51–77.
SS 2012 – Archiwum czasopisma „Studia Socjologiczne”, http://www.studia-
socjologiczne.pl/index.php?option=com_content&view=category&lay-
out=blog&id=36&Itemid=57 [dostęp 06.04.2012].
Staltmane, Graudiņa 1981 – В. Э. Сталтмане, Л. К. Граудина, Культура
латышской речи в условиях двуязычия, „Вопросы языкознания”
3/1981, s. 128–133.
Staszczak 1990 – Zofia Staszczak (red.), Słownik etnologiczny, Warszawa:
PWN.
Stembor 1969 – Lisetta Stembor, Język polskich emigrantów w Holandii,
„Poradnik Językowy” 4/1969, s. 189–194.
Stone 1971 – Gerald Stone, Elementy polskie w słownictwie górnołużyckim,
„Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 10/1971, s. 261–268.
Straub 2006 – Jürgen Straub, Tożsamość osobista i zbiorowa. Analiza poję-
ciowa, w: Jasińska-Kania et al. 2006b, s. 1119–1134.
Suprun 1980 – Адам Е. Супрун, Лекции по лингвистике, Минск: БГУ.
Szafraniec 1998 – Krystyna Szafraniec, Anomia, w: Kojder et al. 1998,
s. 32–35.
Szmatka 2000 – Jacek Szmatka, Rola społeczna, w: Domański et al. 2000,
s. 321–326.
Socjologia.indb 268 2013-11-29 07:26:44

Bibliografia 269
Szmatka 2007 – Jacek Szmatka, Małe struktury społeczne. Wstęp do mikroso-

cjologii strukturalnej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Szpociński 1991 – Andrzej Szpociński, Kanon kulturowy, „Kultura i Społe-
czeństwo”, rok XXXV, 2/1991, s. 47–56.
Sztompka 2000 – Piotr Sztompka, Trauma wielkiej zmiany, Warszawa: ISP
PAN.
Szulgan 2006 – Alina Szulgan, Język polski starszego pokolenia polonijnego
w Krzemieńcu na Ukrainie, „Poradnik Językowy” 5/2006, s. 58–67.
Szwejcer 1976 – Александр Д. Швейцер, К разработке понятийного ап-
парата социолингвистики, w: Krysin, Szmieliew 1976. s. 31–41.
Szyfer 2004 – Anna Szyfer, Grupy kulturowe jako środowisko socjalizacji –
kształtowania osobowości ludzi pograniczy, w: Krzysztofek, Sadowski
2004, s. 323–330.
Tabouret-Keller 1972 – Andrée Tabouret-Keller (1964), A Contribution to
the Sociological Study of Language Maintenance and Language Shift,
w: Fishman 1972d, 365–376.
Tambor 2007 – Jolanta Tambor, Warunki osiągania dwujęzyczności, „Socjo-
lingwistyka” 21/2007, s. 91–103.
Thomas 1991 – Margaret Thomas, Universal grammar and the interpreta-
tion of reflexives in a second language, „Language” 67/2/1991, s. 211–
–239.
Thomason 2003 – Sarah G. Thomason, Social factors and linguistic process-
es in the emergence of stable mixed languages, w: Matras, Bakker 2003a,
s. 21–40.
Tierieszczenko 1959 – Наталья М. Терещенко, К вопросу о ненецко-хан-
тыйских языковых связях, „Вопросы языкознания” 2/1959, s. 96–103.
Toffler 1997 – Alvin Toffler, Trzecia fala, Warszawa: PIW.
Tokarz 2006 – Marek Tokarz, Argumentacja. Perswazja. Manipulacja,
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne.
Tołstoj 1983 – Никита И. Толстой (red.), Ареальные исследования в язы-
кознании и этнографии. Язык и этнос, Ленинград: Наука.
Torras, Gafranga 2002 – Maria-Carme Torras, Joseph Gafranga, Social iden-
tities and language alternation in non-formal institutional bilingual
talk: Trilingual service encounters in Barcelona, „Language in Society”
31/4/2002, s. 527–548.
Tortosa 1986 – Jose Maria Tortosa, Polityka językowa a język mniejszości. Od
wieży Babel do daru języków, Warszawa: PIW.
Trifonovas 1988 – Яковас Трифоновас, Динамика языковых процессов на
разноязычной территории, w: Karaliūnas 1988a, s. 107–122.
Trubetzkoy 2001 – Nikolai S. Trubetzkoy, From Trubetzkoy letters to Roman
Jakobson, w: Liberman 2001.
Socjologia.indb 269 2013-11-29 07:26:44

270 Bibliografia
Turek 1997 – Wacław P. Turek, Polszczyzna kontraktowa. Język skupisk Po-

laków pracujących na budowach eksportowych w krajach arabskich,
w: Dubisz 1997a, s. 314–323.
Turner 1985 – Jonathan Turner, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa:
PWN.
Turska 1982 – Halina Turska, O powstaniu polskich obszarów językowych na
Wileńszczyźnie, w: Rieger, Werenicz 1982, s. 19–121.
UP 2012 – Unprofessional translation, http://unprofessionaltranslation.
blogspot.com/2010_09_01_archive.html [dostęp 25.02.2012].
Umińska-Tytoń 1997 – Elżbieta Umińska-Tytoń (red.), Interferencje w języ-
kach i dialektach słowiańskich, Łódź: Wydawnictwo UŁ.
Uspienskij 1983 –Борис Успенский, Диглоссия и двуязычие в истории
русского литературного языка, „International Journal of Slavic Lin-
guistics and Poetics” 27/1983, s. 81–126.
Ustrzycki 2008 – Adam T. Ustrzycki, Rola języka polskiego w trwaniu i od-
radzaniu się kultury Polaków w niepodległej Ukrainie, „Acta Polono-
-Ruthenica” XIII/2008, s. 497–505.
Vidugiris, Karaliūnas 1972 – Алойзас Видугирис, Симас Каралиунас,
К вопросу о типах двуязычия в Литовской ССР, w: Azimow et al.
1972, s. 156–160.
Watahomigie 1992 – Lucille J. Watahomigie, Local reactions to perceived
language decline, „Language” 68/1/1992, s. 10–17.
Weber, Werner 2005 – Peter Weber, Silke Werner, Vom Nutzen oder Unnutzen
eine Sprache zu Sprechen – sie Relativität der Sprachökonomie, „Socio-
linguistica“ 19/2005, s. 155–167.
Weinreich 1955 – Uriel Weinreich, Note on Karol Dejna, Polsko-laskie po-
granicze językowe na terenie Polski, „Language” 31/1955, s. 292–295.
Weinreich 1956 – Uriel Weinreich, Note on Leszek Moszyński, Geografia
niektórych zapożyczeń niemieckich w staropolszczyźnie, „Language”
32/1956, s. 736–738.
Weinreich 1963 – Uriel Weinreich (1953), Languages in contact. Findings
and problems, The Hague: Mouton.
Weinreich 1968 – Uriel Weinreich (1954), Is a structural dialectology pos-
sible?, w: Fishman 1968, s. 305–319.
Weinreich 2000 – Урьель Вайнрайх (1953), Языковые контакты. Состояние
и проблемы исследования, Благовещенск: БГК им. Бодуэна де Куртенэ.
Weinsberg 1967 – Adam Weinsberg, Pożyczki polskie wśród tzw. neologi-
zmów rumuńskich, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 7/1967,
s. 47–53.
Wejland 1983 – Andrzej Paweł Wejland, Prestiż. Analiza struktur pojęcio-
wych, Warszawa: IFiS PAN.
Socjologia.indb 270 2013-11-29 07:26:44

Bibliografia 271
Werenicz 1965 – Wiaczesław Z. Werenicz, Wpływ środowiska językowego na

zmiany leksykalne gwary (na materiale gwarowym z Polesia i Dolnego
Śląska), „Poradnik Językowy” 4/1965, s. 141–150.
Wicherkiewicz 2003 – Tomasz Wicherkiewicz, The making of a language:
the case of the idiom of Wilamowice, Southern Poland, Berlin: Mouton
de Gruyter.
Wieczorkiewicz 1966 – Bronisław Wieczorkiewicz, Uwagi o nauczaniu
języka polskiego jako języka obcego, „Poradnik Językowy” 6/1966,
s. 250–255.
Wiendina 2007 – Т. А. Вендина, Межъязыковое влияние в истории сла-
вянских языков и диалектов: социокультурный аспект, Москва: Ин-
ститут славяноведения РАН.
Wierzbicka 2004 – Anna Wierzbicka, Preface: Bilingual lives, bilingual
experience, „Journal of Multilingual and Multicultural Development”
2–3/25/2004.
WIKI 2011 – pl. wikipedia.org/wiki/Tożsamość [dostęp: 12.12.2011].
Wilkoń 1987 – Aleksander Wilkoń, Typologia odmian współczesnej polszczy-
zny, Katowice: UŚ.
Willemyns, Vandenbussche 2008 – Roland Willemyns, Wim Vandenbussche,
Diglossie versus Kontinuum? Der Einfluss von Dialektverlust, „Sociolin-
guistica” 22/2008, s. 48–65.
Willoughby 2009 – Louisa Willoughby, Language choice in multilingual peer
groups: insights from an Australian high school, „Journal of Multilin-
gual and Multicultural Development” 5/30/2009, s. 421–435.
Winford 2007 – Donald Winford, Review article on Alexandra Aikhen-
vald, Language contact in Amazonia, Oxford: Oxford University Press
2002 and Michael Clyne, English and immigrant languages. Cam-
bridge: Cambridge University Press 2003, „Language” 83/2/2007,
s. 401–421.
Winokurow 1984 – А. М. Винокуров, Процессы интерференции в англий-
ском языке пенсильванских немцев в США, w: Zalewskaja et al. 1984,
s. 82–92.
Witkowski 1987 – Lech Witkowski, Młodość i tożsamość w cyklu życia. Za-
rys koncepcji Erika H. Eriksona, w: Głuszyński 1987, s. 59–91.
Wrocławska, Zieniukowa 2003 – Elżbieta Wrocławska, Jadwiga Zieniukowa
(red.), Języki mniejszości i języki regionalne, Warszawa: SOW.
Wysocki 2006 – Roman Wysocki, Dylemat wyboru tożsamości narodowej.
Ludność ukraińska na północnym Podlasiu w warunkach demokraty-
zacji systemu politycznego w Polsce w latach 1989–2004, w: Halczak
2006, s. 211–223.
Wysoczański 1999 – Włodzimierz Wysoczański, Ekologia języka jako dyscy-
Socjologia.indb 271 2013-11-29 07:26:44

272 Bibliografia
plina heterogenicznego opisu języka, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa

Językoznawczego” LV, s. 63–76.
Zatiejew, Babuszkina 2000 – Владимир И. Затеев, Надежда С. Бабуш-
кина, Двуязычие в современной Бурятии, „Социологические Ис-
следования” 10/2000, s. 58–64, http://www.isras.ru/files/File/So-
cis/10-2000/011.ZATEEV.pdf [dostęp 21.03.2012].
Zalewskaja et al. 1984 – Александра А. Залевская, Н. Н. Горепов,
И. Э. Клюканов, Т. Н. Наумова, А. Д. Травкина (red.), Психологи-
ческие и лингвистические аспекты языковых контактов. Калинин:
Калининский Государственный Университет.
Zawadowski 1958 – Leon Zawadowski, Recent synthesis of language con-
tact, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. XVII,
s. 175–191.
Zawadowski 1961 – Leon Zawadowski, Fundamental relations in language
contact, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. XX,
s. 3–26.
Zielińska 1996 – Anna Zielińska, Wielojęzyczność staroobrzędowców miesz-
kających w Polsce, Warszawa: SOW.
Zielińska 2002 – Anna Zielińska, Polska mniejszość na Litwie Kowieńskiej.
Studium socjolingwistyczne, Warszawa: SOW.
Ziemskaja 2001a – Елена Я. Земская, Умирает ли язык русского зарубе-
жья?, „Вопросы языкознания” 1/2001, s. 14–30.
Ziemskaja 2001b – Елена Я. Земская (red.), Язык русского зарубежья. Об-
щие процессы и речевые портреты, Москва–Вена: Языки славян-
ской культуры –Wiener Slawistischer Almanach.
Ziemskaja 2001c – Елена Я. Земская, Общие языковые процессы и инди-
видуальные речевые портреты, w: Ziemskaja 2001b, s. 25–277.
Zieniukowa 1997 – Jadwiga Zieniukowa, Języki w kontakcie i konflikcie.
Rozważania o sytuacji języka dolnołużyckiego, w: Umińska-Tytoń 1997,
s. 110–118.
Zieniukowa 2003 – Jadwiga Zieniukowa, Pojęcie aksjologiczne „prestiż”
a społeczna sytuacja języków mniej używanych – casus Łużycczyzny
i Kaszubszczyzny, w: Wrocławska, Zieniukowa 2003, s. 79–100.
Ziółkowski 2006 – Marek Ziółkowski, Strukturalizm lingwistyczny, w: Jasiń-
ska-Kania et al. 2006a, s. 229–230.
Znaniecki 1974 – Florian Znaniecki (1934), Ludzie teraźniejsi a cywilizacja
przyszłości, Warszawa: PWN.
Żluktenko 1966 – Юрий О. Жлуктенко, Mовнi контакти. Проблеми
iнтерлiнгвiстикi, Київ: Видавництво Київского Унiверситету.
Socjologia.indb 272 2013-11-29 07:26:44

Socjologia W Badaniach Dwujęzyczności - M. Głuszkowski

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Socjologia W Badaniach Dwujęzyczności - M. Głuszkowski

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Socjologia w badaniach

Socjologia.indb 1 2013-11-29 07:26:30

Socjologia.indb 3 2013-11-29 07:26:30

© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Wydawnictwo Naukowe UMK

Socjologia.indb 4 2013-11-29 07:26:30

Socjologia.indb 5 2013-11-29 07:26:31

Socjologia.indb 6 2013-11-29 07:26:31

Znalezienie współczesnego językoznawcy, który nie zgadzałby się

Socjologia.indb 7 2013-11-29 07:26:31

nik wynika z analizy ponad tysiąca opracowań na temat bilingwizmu

Socjologia.indb 8 2013-11-29 07:26:31

i modyfikacje Weinreichowskiej metodologii. Biorąc pod uwagę, że

Socjologia.indb 9 2013-11-29 07:26:31

Bugajski 2006: 194–203). Niniejsza publikacja ma szansę wypełnić

Najważniejsze założenia niniejszego opracowania, a także jego

Głowińskiego (1980), który zamieścił w tomie artykuł Wiktora Rozencwejga Podsta-

Socjologia.indb 10 2013-11-29 07:26:31

mu i Piotrowi Zemszałowi dziękuję za uwagi krytyczne i słowa zachę-

Socjologia.indb 11 2013-11-29 07:26:31

Teoretyczne podstawy dla wykorzystania teorii

Punktem wyjścia do poszukiwań teoretycznego uzasadnienia włącze-

wszelkie utrwalone i nieutrwalone sposoby działania, zdolne do wywiera-

Wprowadzona przez de Saussure’a opozycja „język–mówienie”

Socjologia.indb 13 2013-11-29 07:26:31

ponadjednostkowej struktury – langue, jak i jej jednostkowych mani-

Językoznawstwo dostarcza socjologii danych etymologicznych pozwa-

Socjologia.indb 14 2013-11-29 07:26:31

umożliwić językoznawcy zapoznanie się z obyczajami, pozytywnymi

Tego typu współpraca prowadzona jest m.in. w leksykografii dia-

stopniu precyzji, drobiazgowości, i ścisłości osiągniętym przez języko-

W tej samej wypowiedzi twórca socjologicznego strukturalizmu

W ciągu jednego czy dwóch wieków nauki humanistyczne i społeczne

Socjologia.indb 15 2013-11-29 07:26:31

Znamienne są również słowa innego klasyka nauk społecznych,

Socjologia byłaby z pewnością bardziej rozwinięta, gdyby poszła śladem

W opinii przedstawicieli zarówno lingwistyki, jak i socjologii to

Wszelkie tego rodzaju badania prowadzone z pozycji pozalingwistycz-

Socjologia.indb 16 2013-11-29 07:26:31

również przygarnąć psychologów, socjologów i etnografów, pragnących

Warto zwrócić uwagę również na socjologiczno-językoznawcze

Socjologia.indb 17 2013-11-29 07:26:31

sztucznie rozbite. Jego teoria jest w całej rozciągłości językoznaw-

Socjologia.indb 18 2013-11-29 07:26:31

1.1. Podstawowe pojęcia teorii kontaktów językowych

Założenia przedstawione w Languages in contact możemy określić

1.2. Czynniki powodujące zjawisko interferencji

Należy pamiętać, że systemy językowe to konstrukty intelektualne, wo-

Socjologia.indb 19 2013-11-29 07:26:31

a więc na poziomie parole. Natomiast wywołujące ją czynniki mają już

Socjologia.indb 20 2013-11-29 07:26:31

Takie sformułowania byłyby nadużyciem, podobnie jak założenie, że

Socjologia.indb 21 2013-11-29 07:26:31

Choć o ostatecznej postaci interferencji decyduje zespół czynni-

1.3. Dwujęzyczność na poziomie jednostki i grupy

Omawiając strukturalne przyczyny powstawania interferencji, Wein-

Socjologia.indb 22 2013-11-29 07:26:31

in contact poświęcona pozastrukturalnym uwarunkowaniom dwu-

1.4. Socjologiczne i psychologiczne uwarunkowania bilingwizmu

W opisie bilingwizmu jednostki wykorzystane zostały również źródła

* Epstein, Izhac. 1915. La pensée et la polyglossie, Paris. Tytuły najbardziej

Socjologia.indb 23 2013-11-29 07:26:31

janie analogicznych relacji w kolejnych kodach poznawanych przez