Święty – asceta. Legenda o św.

Aleksym

Wprowadzenie
Przeczytaj
Prezentacja mul medialna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Teresa Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 1995, s. 470.

Źródło: Ryszard Montusiewicz, Świętych wy-obcowanie. Średniowieczna „Legenda o świętym
Aleksym” w perspektywie katechetycznej, [w:] Literatura i pamięć kultury. Studia ofiarowane
Profesorowi Stefanowi Nieznanowskiemu w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. D.
Chemperek, S. Baczewski, Lubin 2004, s. 11–13.
Źródło: Paweł Stępień, Z literatury religijnej polskiego średniowiecza. Studia o czterech
tekstach, Warszawa 2003, s. 161.
Źródło: Paweł Stępień, Z literatury religijnej polskiego średniowiecza. Studia o czterech
tekstach, Warszawa 2003, s. 181–182.
Źródło: Teresa Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 1995, s. 469.
Źródło: Legenda o św. Aleksym , [w:] Wojciech R. Rzepka, Wiesław Wydra, Chrestoma a
staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1984, s. 261–265.
 Święty – asceta. Legenda o św. Aleksym

Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Po ludzku rzecz ujmując, św. Aleksy to człowiek okrutny: opuścił kochających go rodziców
i świeżo poślubioną żonę. Dlaczego więc został uznany za świętego? Bo na poważnie
potraktował ustanowione przez Jezusa przykazanie miłości. Wprawdzie mówi ono:
Będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego (Mt 22, 40), ale na pierwszym miejscu
stawia miłość do Boga: Będziesz miłował Pana Boga swego całym swoim sercem, całą swoją
duszą i całym swoim umysłem (Mt 22, 37). Aleksy dokonał więc odpowiedniego wyboru
i z własnej woli pozbawił się doczesnych wartości – został ascetą, a to doprowadziło go do
świętości i do nieba.

Twoje cele

Zestawisz fragmenty Legendy o św. Aleksym z cytatami biblijnymi i z innych dzieł

religijnych, aby ustalić źródła modelu ascezy obecnego w Legendzie.
Zinterpretujesz wybrane fragmenty Legendy o św. Aleksym, aby wykazać, że tytułowy
bohater pędził ascetyczne życie.
Scharakteryzujesz św. Aleksego jako ascetę.
Przeczytaj

Średniowieczny kult świętych

Mediewiści wyróżniają trzy główne wzorce osobowe epoki średniowiecza: władcy, rycerza
i świętego. Ten ostatni był szczególnie mocno propagowany przez Kościół.

“
Teresa Michałowska

Średniowiecze
Kulty świętych, w XV wieku mocno już wrośnięte w obyczaje
i świadomość religijną wiernych, były propagowane zarówno za
pośrednictwem słowa mówionego (kaznodziejstwa), jak środków
wizualnych (sztuk plastycznych) oraz rytuałów, wśród których
doniosłą rolę pełniły nabożeństwa, odpusty, pielgrzymki do grobów
i innych sanktuariów, cześć oddawana relikwiom i przedmiotom
związanym ze świętymi. Wszystkie te składniki kultów formowały
wiedzę o osobach czczonych i rozbudzały wyobraźnię, chłonną
zwłaszcza na elementy cudowności.
Źródło: Teresa Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 1995, s. 470.

Męczennicy, asceci i dziewice

“
Ryszard Montusiewicz

Świętych wy-obcowanie. Średniowieczna „Legenda o

świętym Aleksym” w perspektywie katechetycznej
Do połowy IV wieku kształtowany
i popularyzowany jest właściwie
jeden wzorzec świętości –
męczennika. Greckie martys
znaczy jednocześnie: i świadek,
i męczennik [...]. Męczeństwo jako
naśladowanie, lepiej, jako
wszczepienie się w Chrystusa,
w Jego mękę i śmierć, w nadziei
z Nim zmartwychwstania.
W jednym ze starożytnych
hymnów, pochodzącym z III
wieku, parafrazując słowa św.
Pawła, śpiewano: „Jeśli z Nim
umieramy, z Nim też żyć
będziemy”. [...]

Ale równocześnie już w epoce

prześladowań kształtuje się
przekonanie, że może istnieć inne, Święty Sebas an męczennik chrześcijański z III w.
(obraz z 1525 r.)
duchowe, „bezkrwawe
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
męczeństwo” [...]. Każdy
chrześcijanin może złożyć taką ofiarę – jak Chrystus – spalając ciało,
np. ogniem dobrowolnego ubóstwa i umartwienia. „Kto umartwi
i ukrzyżuje swoje ciało, otrzyma wieniec męczeństwa” – mówi
Cyprian. [...]

Koniec epoki prześladowań, po przyjęciu przez cesarstwo rzymskie

chrześcijaństwa (na początku IV w.), stanowi niejako zmierzch ideału
„świętego męczennika”, choć zarazem ideał ten pozostał ciągle żywy,
aktualizowany w kolejnych pokoleniach chrześcijan. Kształtuje się
jednak nowy model doskonałości – ściślej, dwa wzorce: świętego
mężczyzny – ascety (greckie asketes – ‘ćwiczący się’ odnosiło się do
mężczyzny, a poniekąd go oznaczało) i świętej kobiety – dziewicy.
Wzorce te kształtowały ideał życia chrześcijańskiego, określały
warunki do osiągnięcia doskonałości. [...] Według św. Jana
Złotoustego zarówno mnich, pustelnik, jak i świecki ma ten sam
obowiązek w ich drodze do doskonałości, jak zresztą wszyscy mają
obowiązek w ich drodze do świętości korzystać ze środków ascezy
chrześcijańskiej, np. postu czy jałmużny. Co więcej, nie brak też
 głosów wśród O jców Kościoła, że laik może nawet przewyższyć
mnicha w świętości.

Kolebką monachizmu i szkoły ascezy stały się Egipt i Syria.

Monachizm syryjski [...] cechowała [...] wprost niewiarygodna
surowość praktyk ascetycznych. W Syrii ukształtowały się dwa
zasadnicze typy ascetów: żyjący w odosobnieniu lub w środowisku
otwartym. Zatem anachoreta prowadzi życie będące zaprzeczeniem
„naturalnej” egzystencji człowieka poprzez odcięcie się od świata,
przekreślenie więzi społecznych. Wybór drugiej formy jest
paradoksalnie trudniejszy, asceta bowiem żyje „pośród świata”, ma
uczniów, przyjmuje odwiedziny, udziela rad, przemawia do tłumów
pielgrzymów. Ale też – owszem przed wszystkim – asceta radykalnie
traktuje wskazania ewangeliczne [...].
Źródło: Ryszard Montusiewicz, Świętych wy-obcowanie. Średniowieczna „Legenda o świętym Aleksym” w perspektywie
katechetycznej, [w:] Literatura i pamięć kultury. Studia ofiarowane Profesorowi Stefanowi Nieznanowskiemu w
pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. D. Chemperek, S. Baczewski, Lubin 2004, s. 11–13.

Przejawy ascezy
W języku greckim wyraz asketes oznacza dosłownie ćwiczący, a w kontekście religii
chrześcijańskiej odnosił się on do dążeń podejmowanych w celu osiągnięcia konkretnego
dobra poprzez codzienne praktykowanie różnych form ćwiczenia własnego ciała i ducha
(wyrzeczenie i umartwienie). O ile anachoreta odcinał się niemal zupełnie od świata, o tyle
asceta funkcjonował w środowisku otwartym, czasami wręcz w rodzinie. Tym, co
charakteryzowało ascetę, było więc pozostawanie w społeczeństwie przy jednoczesnym:
celibacie, ubóstwie, praktykowaniu postów, udzielaniu jałmużny, pokucie i przestrzeganiu
duchowej czystości. Asceza polegała na podejmowaniu różnego rodzaju wysiłków, np.:

srogiego postu,
powstrzymywania się od snu,
znoszenia cierpień fizycznych i duchowych,
przejawiania pokory,
nieustannej modlitwy,
znoszenia ubóstwa,
udzielania jałmużny,
pokutowania,
zachowywania dziewictwa lub życia w celibacie.
Pod pojęciem ascetyzmu rozumiano zaplanowane używanie i świadome stosowanie
różnych środków celem pozyskania chrześcijańskich cnót potrzebnych do osiągnięcia
religijno‐moralnej doskonałości. Nie oznaczało to jednak konieczności rezygnacji ze
związku małżeńskiego, a ograniczenie życia seksualnego (nastawionego głównie na
prokreację).

“
Paweł Stępień

Z literatury religijnej polskiego średniowiecza.

Studia o czterech tekstach
Skoro przecież dziewica Maryja połączona była węzłem małżeńskim
z Józefem, więź cielesna między małżonkami nie jest konieczna. [...]
„Jeżeli zanika cielesna funkcja małżeństwa, nie można mniemać, że
zanikła prawda czy też cnota małżeństwa, lecz wprost przeciwnie,
można sądzić, że małżeństwo jest bardziej prawdziwe i bardziej
święte, gdy opiera się na samej tylko więzi miłości duchowej, niż gdy
rządzi nim pożądliwość cielesna i namiętność zmysłowa”. Małżeństwo
bowiem jest sakramentem − znakiem „niewidzialnego związku, który
powstaje między Bogiem a duszą.
Źródło: Paweł Stępień, Z literatury religijnej polskiego średniowiecza. Studia o czterech tekstach, Warszawa 2003, s. 161.

Teodor Axentowicz, Anachoreta, 1881

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Asceta porzucając żonę, nie postępuje okrutnie, lecz udowadnia, że na pierwszym miejscu
stawia Boga, a nie przyjemności cielesne. Wstrzemięźliwość seksualna potwierdza
natomiast

“
Paweł Stępień

Z literatury religijnej polskiego średniowiecza.

Studia o czterech tekstach
szczególną wartość dziewictwa w dążeniu do królestwa niebieskiego.
Z dziewiczych istot bowiem, jak prorokuje Apokalipsa św. Jana,
uformowany będzie orszak Baranka, śpiewający „pieśń nową przed
[Jego] tronem” (Ap 14, 1‐4). Dziewictwo zrównuje człowieka z aniołem,
przekonują O jcowie Kościoła, pomni na wypowiedź Chrystusa
o dzieciach Bożych „godnych udziału w świecie przyszłym” (Łk 20,
34‐36). Ambroży zachęcał przeto do dziękczynienia, że w świętych
dziewicach zobaczyć można życie anielskie, jakie ludzie utracili
wskutek wygnania z raju. Augustyn wzywał, aby całym sercem dążyć
do zachowania czystości, ponieważ to ona sprawia, że śmiertelnicy
podobni są aniołom. Chwałę dziewictwa − powtarzano − śnieżnobiałej
perły, która ma wartość królestwa niebieskiego, potwierdził
i uświęcił sam Bóg, gdy zechciał narodzić się z dziewicy
Źródło: Paweł Stępień, Z literatury religijnej polskiego średniowiecza. Studia o czterech tekstach, Warszawa 2003, s. 181–
182.

Legenda o św. Aleksym

Jednym z najbardziej czczonych w średniowieczu
ascetów był św. Aleksy. Początków opowieści o nim
należy poszukiwać już w drugiej połowie V w. na
terenie Syrii. Ułożona wtedy historia bezimiennego
bohatera, określanego jako Święty Książę lub Mąż
Boży, dotarła w VI stuleciu do Bizancjum, gdzie na
przełomie VIII/IX w. zmodyfikowano jej treść. Główna
postać otrzymała imię Aleksy, co można rozumieć jako
obrońcę, opiekuna (z gr. alékso – obronić, odwrócić,
odpędzić), a jej losy zostały uzupełnione w stosunku
do pierwowzoru: w wersji syryjskiej Święty Książę
opuścił żonę i dom rodzinny, by po latach umrzeć na
 obczyźnie, natomiast w Bizancjum historia otrzymała
ciąg dalszy – Aleksy przez przypadek wraca do
rodzinnego Rzymu i tu umiera po latach ascetycznego
życia.

Od X wieku żywot Aleksego stał się popularny także

na Zachodzie. Niewykluczone, że w Polsce kult
Aleksego wprowadził św. Wojciech, który podczas
pobytu w Rzymie pisał teksty mu poświęcone. Jednak
XV‐wieczna wersja Legendy nie wywodzi się
bezpośrednio z tej, którą mógł rozpowszechniać
Wojciech. Anonimowy polski autor sięgnął po tzw.
wersję małżeńską, w której – inaczej niż w wersji
kanonicznej – dużego znaczenia nabrała żona
Aleksego, np. poprzez wyrażenie zgody na rozstanie
Święty Aleksy w dniu ślubu.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Popularność głównego bohatera polskiego dzieła
(spisanego prawdopodobnie w 1454 r.) wynikała m.in. z polityki Kościoła, dążącego do
katechizowania wiernych za pomocą atrakcyjnych opowieści.

“
Teresa Michałowska

Średniowiecze
Późne średniowiecze wydało utwory nie związane z obrządkiem
liturgicznym, ale układane w większości przez duchowieństwo
z myślą o szeroko pojętej edukacji moralnej wiernych. Krążyło one
głównie w ustnym przekazie i tylko przygodnie pojawiały się
w rękopisach, których treść oraz proweniencja utwierdzają nas
w przekonaniu o dużym zainteresowaniu środowiska kościelnego
taką właśnie wychowującą w duchu chrześcijańskim poezją.

Nieliczne pisane ślady tych popularnych utworów świadczą

o uprzywilejowaniu dwóch zwłaszcza tematów: świętości (na
przykładzie żywotów wyznawców i męczenników Kościoła) oraz
śmierci. Pierwszy z nich sprzyjał szerzeniu idei chrześcijańskiego
heroizmu, zakładającego dobrowolny wybór ubóstwa i ascezy,
całkowite wyrzeczenie się świata aż po godną śmierć za wiarę […].
Posługując się najprostszymi środkami artystycznymi i obrazami
 dostosowanymi do wyobraźni nieuczonego odbiorcy, unaoczniały
dwoistość świata, złożonego ze sfery nadzmysłowej (Boskiej) oraz
zmysłowej, przypisanej ludziom, a stanowiącej domenę szatana. […]
Pokonanie ciała i ziemskich pokus, całkowita asceza i dobrowolne
ubóstwo lub też Chrystusowy ideał krwawej ofiary – oto sposoby
zapewnienia duszy szczęśliwości. Święci wyznawcy i męczennicy,
owi athletae Christi, pragnęli śmierci, widząc w niej najprostszą drogę
do bytowanie w bliskości Boga.
Źródło: Teresa Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 1995, s. 469.

Opowieści o świętych docierały w różnorodnej postaci. Przekazywały ją m.in. żywoty. Tak

właśnie zostało nazwane polskie dzieło, które z czasem otrzymało tytuł Legenda o św.
Aleksym – tekst zaczyna się od słów: Vita sancti Allexy rikmice, co można przełożyć jako:
Żywot świętego Aleksego rytmem (tj. wierszem). Przynależność gatunkowa utworu jest
wciąż dyskutowana: nazywa się go żywotem, poematem lub legendą. Liczące 241 wersów
dzieło (nie zostało ono spisane w całości zapewne brakuje ok. 40 wersów) ma strukturę
typową dla średniowiecznych legend.

informacja o pochodzeniu
świętego
podjęcie decyzji o narodziny kultu świętego
ascetycznym życiu ascety

Struktura średniowiecznej
legendy przedstawiającej
dzieje świętego ascety

przykłady praktykowania
ascetyzmu śmierć świętego

opis cudów dokonywanych

przez ascetę
Niezależnie od formy, w jakiej przedstawiano dzieje Aleksego, jego postać miała służyć za
godny naśladowania wzorzec dochodzenia do świętości za pomocą ascezy.

Słownik
anachoreta

(gr. anachōréō – wycofuję się) – chrześcijański pustelnik żyjący w odosobnieniu, oddający

się ascezie i modlitwie

asceza

(gr. askezis – ćwiczenie) – dobrowolne wyrzeczenie się określonych wartości (dóbr

materialnych, przyjemności cielesnych itp.) w celu zapanowania nad ciałem i duchem,
co ma zaowocować zbawieniem

hagiografia

(gr. hágios – święty, gráphein – pisać) – dział piśmiennictwa chrześcijańskiego, na który

składają się żywoty świętych, legendy na ich temat oraz opisy cudów dokonywanych
przez nich

legenda

(łac. legere – czytać) – opowieść o świętych lub innych bohaterach, łącząca pierwiastki
realistyczne z fantastycznymi i cudownymi; nazwa wywodzi się z języka łacińskiego
i wskazuje na coś, co należy przeczytać, choć często treść legend była przez spisaniem
przekazywana ustnie

mediewista

uczony specjalizujący się w badaniu historii i kultury średniowiecza

monachizm

(gr. monachos - odosobniony) monastycyzm (gr. monos – samotny), forma życia

polegająca na wyborze odosobnienia od innych członków danej religii

żywot

jeden z gatunków hagiograficznych, koncentrujący się na opisie życia, śmierci i cudów

świętego
Prezentacja mul medialna

Polecenie 1

W prezentacji umieszczono informacje o motywach obecnych w Legendzie o św. Aleksym .

W krótkim tekście wykaż, że św. Aleksy charakteryzował się cnotą pokory.

Polecenie 2

Ułóż plan wystąpienia na temat: „Czy postępowanie św. Aleksego wobec rodziców i żony było
okrutne?”

“ Legenda o św. Aleksym

Vita sancti Allexy rikmice

W Rzymie jedno panię było,

Coż Bogu rado służyło.
A miał barzo wielki dwor,
Procz panosz trzysta rycerzow,
Co są mu zawżdy służyli,
Zawżdy k jego stołu byli.
Chował je na wielebności i na krasie,
Jimiał kożdy swe złote pasy.
Chował siroty i wdowy,
Dał jim osobne trzy stoły.
Za czwartym pielgrzymi jedli,
Ci [ji] do Boga przywiedli.
Eufamijan jemu dziano
Wielkiemu temu panu,
A żenie jego dziano Aglijas;
Ta była ubostwu w czas.

[…]
Iże był star dwadzieścia k temu cztyrzy lata,
Więc k niemu rzekł ociec słowa ta:
„Miły synu, każę tobie,
Pojim zajegoć żonę sobie;
Ktorej jedno będziesz chcieć,
Ślubię tobie, tę masz mieć”.
Syn odpowie oćcu swemu,
Wszeko słusza starszemu:
„Oćcze, wszekom ja twoje dziecię,
Wiernie dałbych swoj żywot prze cię.
Cokole mi chcesz kazać,
Po twej woli ma się to zstać”.
A więc mu cesarz dziewkę dał -
A papież ji s nią oddał.

[…]
A gdy się s nią pokładał,
Tej nocy s nią gadał.
Wrocił zasię pirścień jej,
A rzekł tako do niej:
„Ostawiam cię przy twym dziewstwie,
Wroć mi ji, gdy będziewa oba w niebieskim krolewstwie.
Jutroć się bierzę od ciebie
Służyć temu, coż ci jest w niebie;

[…]
Krolewna odpowie jemu:
„Mam też dobrą wolę k temu,
Namilejszy mężu moj,
Tego się po mnie nic nie boj;
Każdy członek w mym żywocie
Chcę chować w kaźni i w cnocie;

[…]
Więc to święte plemię
Przyszło w jednę ziemię.
Rozdał swe rucho,
Śrebro, złoto popom, żakom.
Więc sam pod kościołem siedział,
A o jego księstwie nikt nie wiedział.
Więc to zawżdy wstawał reno,
Ano kościoł zamkniono,
Więc tu leżał podle proga
Falę, proszę swego Boga.
Ano z wirzchu szła przygoda:
Niegdy mroz, niegdy woda.
Eż się zstało w jeden czas,
Wstał z obraza Matki Bożej obraz.
Szedł do tego człowieka,
Jen się kluczem opieka,
I rzekł jest tako do niego:
„Wstań, puści człowieka tego,
Otemkni mu kościoł Boży,
Ać na tym mrozie nie leży”.

[…]
Więc żak powiedał każdemu,
I staremu, i młodemu.
A gdyż to po nim uznali,
Wieliką mu fałę.
Za świętego ji trzymano
I wiele mu prze Bog dawano.
Steskszy sobie ociec jego,
Prze swego syna jedynego,
Rozsłał po wszym ziemiam lud
I zadał jim wielki trud,
Strawili wieliki pieniądz,
Swego księdza szuk[aj]ąc.
Tu ji nadjeli
W jednym mieście, w Jelidocni.
Nie znał go jeden, jeko drugi,
A on poznał wszytki swe sługi.
Brał od nich jałmużny jich,
Więc wiesioł był,
Iż ji tym Bog nawiedził.

[…]

A więc świętemu Aleksemu,

Temu księdzu wielebnemu,
Nieluba mu fała była,
Co się mu ondzie wodziła.
Tu się wezbrał jeko mogę,
Wsiadł na morze w kogę,

[…]

A gdy do Rzyma przyjał, Bogu dziękował,

Iż do swej ziemie przygnał.
A rzekąc: „Już tu chcę cirzpieć
Mękę i wsztki złe file jimieć.
U mego oćca na dworze,
Gdym nie przebył za morze”.
Potkał na żorawiu oćca swego

[…]
Więc ji Boga dla chował.
[…]

Podał mu szafarza swego,

Ten mu czynił wiele złego.
Tu pod wschodem leżał,
Każdy nań pomyje, [złą wodę] lał.
A leżał tu sześćnaćcie lat,
Wsztko cirpiał Bog rad;
Siodmegonaćcie lata zamorzon był,
Co sobie nic nie czynił.

[…]
A gdy Bogu duszę dał,
Tu się wielki dziw zstał:
Samy zwony zwoniły,
Wsztki, co w Rzymie były.

[…]
Więc tu papież z kardynały,
Cesarz z swymi kapłany
Szli są k niemu z chorągwiami,
A zwony wżdy zwoniły samy;

[…]
Kogokole para zaleciała
Od tego świętego ciała,
Ktory le chorobę miał,
Natemieście zdrow ostał.

[…]
Jedno przyszła żona jego,
A wściągła rękę do niego,
Eż jej w rękę upadł list,
Przeto, iż był jeden do drugiego czyst.
Źródło: Legenda o św. Aleksym, [w:] Wojciech R. Rzepka, Wiesław Wydra, Chrestoma a staropolska. Teksty do roku 1543,
Wrocław 1984, s. 261–265.
Narrator zwraca się do Boga z prośbą o łaski, 1
które pozwolą mu mówić o świętym (w. 1-6).

2 Narrator powiadamia odbiorców, że wiedzę

o bohaterze swego dzieła przejął z jednych ksiąg
i zwraca się z propozycją: Kto chce słuchać, ja
powiem (w. 7-10).

Zostają przedstawieni przyszli rodzice Aleksego: 3

bogaty i pobożny arystokrata rzymski Eufamijan
oraz jego zacna małżonka Aglijas (w. 11-26).

Witraż przedstawiający chrzest świętego Aleksego

MOSSOT / CC BY-SA 4.0, commons.wikimedia.org

Ponieważ małżeństwo nie miało dzieci, zwróciło

się z prośbą do Boga, a ten dał im łaskę narodzin
 wymodlonego syna, który był oćca barzo lepszy
(w. 27-36).

Kiedy Aleksy miał 24 lata, ojciec zaproponował 5

mu, by wybrał sobie dowolną kobietę na żonę.
Na ten akt łaski ojcowskiej Aleksy odpowiedział:
Cokole mi chcesz kazać, / Po twej woli ma się to
zstać (w. 37-49).

Witraż przedstawiający ślub świętego Aleksego

MOSSOT / CC BY-SA 4.0, commons.wikimedia.org

Papież udzielił ślubu Aleksemu i Famijanie,

krewniaczce (być może córce) cesarza (w. 50-
59).

W noc poślubną Aleksy oznajmił żonie, że 7

opuszcza ją, by służyć temu, coż ci jest w niebie
– Famijana zgadza się na wszystkie jego
zalecenia, jak ma postępować w dalszym życiu
(w. 60-83).

Witraż przedstawiający odejeście świętego

Aleksego
MOSSOT / CC BY-SA 4.0, commons.wikimedia.org

Aleksy w tajemnicy przed rodzicami opuszcza

Rzym, zabierając ze sobą należny mu majątek
(w. 84-94).
 9

Witraż przedstawiający świętego Aleksego u wrót

katedry Notre-Dame
MOSSOT / CC BY-SA 4.0, commons.wikimedia.org

Aleksy trafia do Jelidocni (Laodycei), gdzie

rozdaje majątek i zaczyna się umartwiać, żyjąc
jak żebrak, np. w czasie deszczu czy mrozu leży
pod kościołem (w. 98-107).

10 Z obrazu Matki Bożej schodzi jej postać

i nakazuje osobie opiekującej się kościołem, by
wpuściła do środka cierpiącego niedolę
pielgrzyma-żebraka (w. 111-118).

Żak opiekujący się świątynią opowiada o tym 11

cudzie, co powoduje popularność Aleksego
w mieście (w. 119-124).
12 Stęskniony ojciec nakazuje sługom, by
poszukiwali jego syna. Słudzy odnajdują
Aleksego, ale widząc w nim tylko żebraka, po
ofiarowaniu mu jałmużny wracają do Rzymu
z niczym, co wywołało w rodzicach Aleksego
rozpacz (w. 125-145).

Aleksy, uciekając przed sławą, postanowił 13

opuścić miejsce pobytu i udać się do Tarsu, czyli
miejscowości, z której pochodził św. Paweł
(146-155).

14 Nawałnica morska sprawiła, że Aleksy trafił do

swego rodzinnego Rzymu – żebrak przyjął
wyroki boskie z radością, deklarując: Już tu chcę
cirzpieć / Mękę i wsztki złe file jimieć (156-163).

15

Witraż przedstawiający powrót świętego

Aleksego do Rzymu
MOSSOT / CC BY-SA 4.0, commons.wikimedia.org
Nastąpiło przypadkowe spotkanie ojca i syna,
jednak Eufamijan nie rozpoznał Aleksego. Wciąż
pozostając w rozpaczy, zgodził się objąć opieką
nieznanego żebraka (w. 164-178).

16 Szafarz, czyli zarządca Eufamijana, zamiast

pomagać Aleksemu, wraz z innymi sługami
naigrywał się z żebraka – Każdy nań pomyje, [złą
wodę] lał (w. 179-182).

Po 17 latach spędzonych z dala od ojczyzny i 16 17

latach cierpienia u progu pałacu swego ojca
Aleksy poczuł zbliżającą się śmierć, więc spisał
swój żywot (w. 183-192).

18 Po śmierci Aleksego wszystkie dzwony

w mieście same dzwoniły, co skłoniło rzymian
do poszukiwań przyczyny dziwnego zdarzenia
(w. 193-200).

Dziecko oznajmia rzymianom, że poszukiwany 19

przez nich człowiek znajduje się u progu pałacu
Eufamijana (w. 201-208).

20 Procesja z papieżem, cesarzem i Eufamijanem na

czele odnalazła zwłoki żebraka trzymającego
w ręku list, ale nikomu nie udało się wydobyć
karty z rąk nieżyjącego, podczas gdy ten swoim
 zapachem uzdrawiał licznych uczestników
zgromadzenia (w. 209-232).

Jako ostatnia do zwłok żebraka podeszła 21

Famijana. Wówczas Aleksy sprawił, że gdy
wściągła rękę do niego, / Eż jej w rękę upadł list
(w. 233-236).

22

Witraż przedstawiający śmierć świętego Aleksego

MOSSOT / CC BY-SA 4.0, commons.wikimedia.org

Z listu wszyscy dowiedzieli się, kim był żebrak –

to syn Eufamijana (w. 237-240).

Fragment ostatniego wersu brzmi: A gdy to 23

ociec… (w. 241) – dalszy ciąg tekstu nie został
zapisany.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1
Połącz cytaty z Legendy o św. Aleksym z fragmentami Biblii i innych dzieł religijnych.
„Rozdał swe rucho żebrakom,
Śrebro, złoto popom, żakom.”
„Miły synu, każę tobie,
Pojim zajegoć żonę sobie;
Ktorej jedno będziesz chcieć,
Ślubię tobie, tę masz mieć.”
„Jimiał kożdy swe złote pasy.
Chował siroty i wdowy,
Dał jim osobne trzy stoły.
Za czwartym pielgrzymi jedli […].”
„Ostawiam cię przy twym dziewstwie,
Wroć mi ji, gdy będziewa oba
w niebieskim [krolewstwie].”
„Cokole mi chcesz kazać,
Po twej woli ma się to zstać.”
„Więc sam pod kościołem siedział,
A o jego księstwie nikt nie wiedział.
Więc to zawżdy wstawał reno,
Ano kościoł zamkniono,
Więc tu leżał podle proga
Falę proszę swego Boga
輸
„Kto się boi Pana, ten czci rodzice i jako
panom służyć będzie tym, którzy go
porodzili ”(Pismo Starego i Nowego
Testamentu, Syr. 3, 8)
„Bierzcie sobie żony i rodźcie synów
i córki! Wybierajcie żony dla waszych
synów i dawajcie córkom waszym
mężów, by rodziły synów i córki!”
(Pismo Starego i Nowego Testamentu,
Jr 29, 6)
„Czy odmawiałem prośbie nędzarzy
i pozwoliłem zagasnąć oczom wdowy?
Czy chleb swój sam spożywałem, czy
nie jadł ze mną sierota?” (Pismo Starego
i Nowego Testamentu, Hi 31, 16-17)
„Nikt z was, kto nie wyrzeka się
wszystkiego, co posiada, nie może być
moim uczniem” (Pismo Starego
i Nowego Testamentu, Łk 14, 33)
„Jak bowiem u mężczyzn całość
dobrych obyczajów sprawia
i zachowuje roztropność, tak u kobiet
żywicielką, opiekunką i stróżem
wszystkich moralnie pięknych czynów
jest wstydliwość. Albowiem
wstydliwość czuwa nad zachowaniem
czystości, […] panuje nad lubieżnością
[…]” (O dwunastu stopniach nadużyć)
„Powinnaś sobie przypominać, że
Chrystus został poniżony aż do
najhaniebniejszego rodzaju śmierci […]
i tak został poniżony, że był uważany za
trędowatego. […] Jeżeli jesteś
służebnicą Chrystusa […], powinnaś
 Falę, proszę swego Boga.
zasługiwać na poniżenie i wzgardę
Ano z wirzchu szła przygoda: i powinnaś być pokorna ”(Św.
Niegdy mroz, niegdy woda.” Bonawentura, Do sióstr o doskonałości
życia)

„W istocie próżna chwała to

„A więc świętemu Aleksemu, nieszczęście, to największa marność,
Temu księdzu wielebnemu, ponieważ odwodzi od chwały
Nieluba mu fała była, prawdziwej i pozbawia łaski niebieskiej”
Co się mu ondzie wodziła.” (Tomasz a Kempis, O naśladowaniu
Chrystusa)
Cytaty przywołane za: Paweł Stępień, Między miłością do Boga a miłością do bliskich. Legenda o św.
Aleksym , [w:] Z literatury religijnej polskiego średniowiecza. Studia o czterech tekstach, Warszawa 2003, s.
117-220.

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz poprawne odpowiedzi. Do cudów potwierdzających świętość Aleksego należały:

 fakt, że dzwony same zaczęły bić

 uzdrawianie chorych przez zapach ciała Aleksego

 wskrzeszanie umarłych

 objawienie się postaci Matki Bożej

 rozmnożenie pokarmów

Ćwiczenie 3 輸

Wyjaśnij różnicę znaczeniową i emocjonalną między wyrazami cudowny i cudaczny.

Ćwiczenie 4
Ćwiczenie 5 醙
輸

Odpowiedz na pytanie, czemu służy w opowieści o św. Aleksym obszerny fragment

poświęcony bogactwu i wysokiej pozycji społecznej jego rodziców?

Ćwiczenie 6 醙

Wymień wszystkie wartości, które odrzucił Aleksy, najpierw decydując się opuścić dom
rodzinny w noc poślubną, a później znosząc cierpienie u progu pałacu Eufamijana.

Ćwiczenie 7 醙

Odpowiedz na pytanie, w jaki sposób propozycja złożona Famijanie w noc poślubną ma

związek z wzorcem ascety? Odpowiedź uzasadnij.

Ćwiczenie 8 醙

Wyjaśnij, jaki był stosunek Aleksego-ascety do pieniędzy.

Ćwiczenie 9 難

Napisz liczący co najmniej 120 słów tekst, w którym scharakteryzujesz św. Aleksego jako
ascetę.

Ćwiczenie 10 難

Wyjaśnij, dlaczego Aleksy, mimo że uciekał od bogactwa, „wiesioł był”, gdy otrzymywał
jałmużnę od sług swego ojca.

Praca domowa

Napisz wypracowanie na temat: „Sens ascezy w średniowieczu i w naszych czasach”.

W swojej pracy wykorzystaj odpowiednie cytaty z Legendy o św. Aleksym.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Grabarczyk

Przedmiot: Język polski

Temat: Święty – asceta. Legenda o św. Aleksym

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych
okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm,
Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–
1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
3) rozróżnia gatunki epickie, liryczne, dramatyczne i synkretyczne, w tym: gatunki poznane
w szkole podstawowej oraz epos, odę, tragedię antyczną, psalm, kronikę, satyrę, sielankę,
balladę, dramat romantyczny, powieść poetycką, a także odmiany powieści i dramatu, wymienia
ich podstawowe cechy gatunkowe;
4) rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej
oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę; leksykalne, w tym
frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, epiforę, elipsę; wersyfikacyjne,
w tym przerzutnię; określa ich funkcje;
5) interpretuje treści alegoryczne i symboliczne utworu literackiego;
8) wykazuje się znajomością i zrozumieniem treści utworów wskazanych w podstawie
programowej jako lektury obowiązkowe;
9) rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki
literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją
refleksji;
10) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania: świata przedstawionego (fabuły, bohaterów, akcji,
wątków, motywów), narracji, sytuacji lirycznej; interpretuje je i wartościuje;
14) przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą
stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;
15) wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst
historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny,
biblijny, egzystencjalny;
16) rozpoznaje obecne w utworach literackich wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę
i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości.
III. Tworzenie wypowiedzi.
1. Elementy retoryki. Uczeń:
1) formułuje tezy i argumenty w wypowiedzi ustnej i pisemnej przy użyciu odpowiednich
konstrukcji składniowych;
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
1) zgadza się z cudzymi poglądami lub polemizuje z nimi, rzeczowo uzasadniając własne zdanie;
4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia,
komentarze, głos w dyskusji;
6) tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych: wypowiedź o charakterze
argumentacyjnym, referat, szkic interpretacyjny, szkic krytyczny, definicja, hasło
encyklopedyczne, notatka syntetyzująca;
10) w interpretacji przedstawia propozycję odczytania tekstu, formułuje argumenty na podstawie
tekstu oraz znanych kontekstów, w tym własnego doświadczenia, przeprowadza logiczny wywód
służący uprawomocnieniu formułowanych sądów;
11) stosuje zasady poprawności językowej i stylistycznej w tworzeniu własnego tekstu; potrafi
weryfikować własne decyzje poprawnościowe;
12) wykorzystuje wiedzę o języku w pracy redakcyjnej nad tekstem własnym, dokonuje korekty
tekstu własnego, stosuje kryteria poprawności językowej.
IV. Samokształcenie.
6. wybiera z tekstu odpowiednie cytaty i stosuje je w wypowiedzi;
9. wykorzystuje mul medialne źródła informacji oraz dokonuje ich krytycznej oceny;
Lektura obowiązkowa
6) Bogurodzica; Lament świętokrzyski (fragmenty); Legenda o św. Aleksym (fragmenty); Rozmowa
Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (fragmenty);

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne. Uczeń:

zestawi fragmenty Legendy o św. Aleksym z cytatami biblijnymi i z innych dzieł

religijnych, aby ustalić źródła modelu ascezy obecnego w Legendzie;
zinterpretuje wybrane fragmenty Legendy o św. Aleksym, aby wykazać, że tytułowy
bohater pędził ascetyczne życie;
scharakteryzuje św. Aleksego jako ascetę.
Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Uczniowie przygotowują w domu informacje (w dowolnej formie: notatka, plakat,

prezentacja) na temat hagiografii: jakie gatunki obejmuje, jaką pełni funkcję, jaką
postawę życiową promuje.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji i prosi uczniów, by na podstawie

wiadomości zdobytych przed lekcją zaproponowali cel zajęć oraz kryteria sukcesu.
2. Chętne osoby prezentują prace, które wykonały przed lekcją. W ten sposób
wprowadzamy uczniów w temat zajęć.

Faza realizacyjna:

1. Chętna osoba głośno odczytuje tekst legendy zamieszczony w sekcji „Prezentacja

multimedialna” i notują najważniejsze wydarzenia z życia świętego. Następnie
zapoznają się z treścią sekcji „Przeczytaj” i rozpoczynają dyskusję na temat
średniowiecznej ascezy.
 2. Uczniowie w parach układają plan wystąpienia na temat: „Czy postępowanie św.
Aleksego wobec rodziców i żony było okrutne?”. Następnie zapoznają się
z informacjami o motywach obecnych w Legendzie o św. Aleksym i w krótkim tekście
wykazują, że św. Aleksy charakteryzował się cnotą pokory.
3. Nauczyciel przechodzi do sekcji „Sprawdź się”. Dzieli uczniów na 3 grupy (lub więcej,
w zależności od czasu, który pozostał na pracę z ćwiczeniami). Przydziela uczniom
zadania i wyznacza czas na ich realizację. Po zakończeniu pracy weryfikuje
poprawność odpowiedzi.

Faza podsumowująca:

1. Na zakończenie zajęć uczniowie dyskutują na podany temat: Czy asceza zapewnia

człowiekowi szczęście? Uczniowie podzieleni na dwie grupy podają argumenty,
wnioski zostają zapisane na tablicy.

Praca domowa:

1. Napisz wypracowanie na temat: „Sens ascezy w średniowieczu i w naszych czasach”.

W swojej pracy wykorzystaj odpowiednie cytaty z Legendy o św. Aleksym.

Materiały pomocnicze:

Teresa Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 1995.

Literatura i pamięć kultury. Studia ofiarowane Profesorowi Stefanowi Nieznanowskiemu
w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. D. Chemperek, S. Baczewski, Lubin 2004.

Wskazówki metodyczne

Uczniowie mogą przed lekcją zapoznać się z multimedium z sekcji „Prezentacja

multimedialna”, aby aktywnie uczestniczyć w zajęciach i pogłębiać swoją wiedzę.