CZĘŚCI ZDANIA

GŁÓWNE CZĘŚCI ZDANIA

Orzeczenie czasownikowe – wyrażone Matka kocha Kasię.
czasownikiem w formie osobowej Chłopiec został marynarzem.
imienne – składa się z łącznika i Magda jest studentką.
orzecznika

Podmiot Odpowiada pytania:

kto? co?
kogo? czego?
podmiot gramatyczny
podmiot logiczny
podmiot domyślny
podmiot szeregowy Huk rozszedł się po dolinie.

Wody przybyło w rzece.

Lubię lody. (ja)
Zosia, Kasia i Iga poszły do
sklepu.

DRUGORZĘDNE CZĘŚCI ZDANIA:

Dopełnienie Odpowiada na pytania wszystkich Chłop rąbie drzewo siekierą.
przypadków oprócz
mianownika i wołacza drzewo – dopełnienie bliższe
siekierą – dopełnienie dalsze

Przydawka Odpowiada na pytania:

Przeczytam tę ciekawą książkę.
jaki? jaka? jakie? Odwiedzę tego miłego chłopca.
czyj? czyja? czyje? Nasza drużyna przegrała.
który? która? które? Trzecia lekcja to matematyka.
ile? Pięć złotych nie wystarczy.

Okolicznik czasu Wieczorem poszedłem go

kiedy? odkąd? dokąd? jak długo? odwiedzić.
miejsca Znakm go od dzieciństwa.
gdzie? skąd? dokąd? Gadaliśmy do rana.
którędy? Idę do szkoły.
sposobu Piotrek jest z Krakowa.
jak? Pójdziemy przez las.
w jaki sposób? Szedłem kulejąc
przyczyny Z trudem otworzył drzwi.
dlaczego? z jakiej przyczyny? Dzielnie walczyli za ojczyznę.
celu Tunel zamknieto z powodu ulewy.
po co? na co? w jakim celu? Zrobiło sie zimno dlatego włożył
stopnia i miary kurtkę.
w jakim stopniu? w jakiej mierze? Idź do domu po siostrę.
warunku Poszli po bułki i chleb.
pod jakim warunkiem? Zrobili to dla zabawy.
w jakim wypadku?, Początek roku był dla
jeśli co? mnie nadzwyczaj smutny.
przyzwolenia Jest bardzo ładna.
mimo co? W razie deszczu zabierz ze sobą
(po)mimo czego? parasol.
Pójdę jeśli mnie zaprosi.
Mimo senności nie przestał się
uczyć.
Poszli w góry pomimo gęstej
mgły.

1
 Części zdania
Jest ich 5!
podmiot Główne części zdania to podmiot i orzeczenie.
Tworzą związek główny.
orzeczenie Podmiot w zdaniu jest zawsze nadrzędny gramatycznie.

dopełnienie Wyrazy, które w zdaniu określają podmiot i orzeczenie, są ich

określeniami. Nie muszą wystąpić w zdaniu.
przydawka Tworzą związki poboczne.

okolicznik
Zapamiętaj wszystkie części zdania na przykładzie!

Pilny uczeń starannie odrobił wczoraj lekcje.

przydawka podmiot okolicznik orzeczenie okolicznik dopełnienie

Uwaga!
 Nie wszystkie wyrazy są częściami zdania. Częścią zdania może być tylko wyraz samodzielny:
 rzeczownik,
 czasownik,
 przymiotnik,
 przysłówek,
 liczebnik,
 zaimek.

Główne części zdania

Orzeczenie

 czasownikowe – wyrażone czasownikiem w formie osobowej

Matka kocha Kasię.
 imienne – składa się z łącznika i orzecznika
Chłopiec został marynarzem.
Magda jest studentką.
Podmiot
Odpowiada pytania:
kto? co?
kogo? czego?

 podmiot gramatyczny:
Huk rozszedł się po dolinie.
 podmiot logiczny:
Wody przybyło w rzece.
 podmiot domyślny:
Lubię lody. (ja)
 podmiot szeregowy:
Zosia, Kasia i Iga poszły do sklepu.

Drugorzędne części zdania

Dopełnienie
Odpowiada na pytania wszystkich przypadków
oprócz mianownika i wołacza

Chłop rąbie drzewo siekierą.

drzewo – dopełnienie bliższe

2
siekierą – dopełnienie dalsze

Przydawka
Odpowiada na pytania:

jaki? jaka? jakie?

czyj? czyja? czyje?
który? która? które?
ile?

Przeczytam tę ciekawą książkę.

Odwiedzę tego miłego chłopca.
Nasza drużyna przegrała.
Trzecia lekcja to matematyka.
Pięć złotych nie wystarczy.

Okolicznik
czasu
kiedy? odkąd? dokąd? jak długo?

Wieczorem poszedłem go odwiedzić.

Gadaliśmy do rana.
miejsca
gdzie? skąd? dokąd? którędy?

Idę do przedszkola.
sposobu
jak? w jaki sposób?

Szedłem kulejąc
Z trudem otworzył drzwi.
Dzielnie walczyli za ojczyznę.
przyczyny
dlaczego? z jakiej przyczyny?
celu
po co? na co? w jakim celu?

Idź do domu po siostrę.

Poszli po bułki i chleb.
Zrobili to dla zabawy.
stopnia i miary
w jakim stopniu? w jakiej mierze?

Początek roku był dla mnie nadzwyczaj smutny.

Jest bardzo ładna.
warunku
pod jakim warunkiem?
w jakim wypadku?,
jeśli co?
W razie deszczu zabierz ze sobą parasol.
Pójdę jeśli mnie zaprosi.
przyzwolenia
mimo co?
(po)mimo czego?

Mimo senności nie przestał się uczyć.

Poszli w góry pomimo gęstej mgły.

Analiza zdania pojedynczego:

Analiza (rozbiór) zdania polega na określeniu wszystkich jego części, czyli:
• części zdania (wykonujemy tzw. rozbiór logiczny),
3
• części mowy (wykonujemy tzw. rozbiór gramatyczny).
Kolejność czynności
1. Na początku należy w zdaniu znaleźć podmiot i orzeczenie (zazwyczaj jedną linią zaznaczamy podmiot, dwoma
– orzeczenie).
2. W następnej kolejność wyodrębniamy:
 wyrazy, które wchodzą w skład grupy podmiotu (będzie to podmiot z przydawkami),
 wyrazy wchodzące w skład grupy orzeczenia (tworzy ją orzeczenie wraz z określeniami).
3. Następnie należy narysować pomocniczy wykres zdania, który pomoże określić poszczególne części zdania.
4. Nazwać części mowy i części zdania.
5. Wypisać i nazwać związki wyrazowe.

Mały Janek bardzo lubi niebezpieczne przygody.

grupa podmiotu grupa orzeczenia
– podmiot i jego określenia – orzeczenie i jego określenia

Części zdania:
Mały – przydawka
Janek - podmiot gramatyczny
bardzo – okolicznik sposobu
lubi – orzeczenie czasownikowe
niebezpieczne – przydawka
przygody – dopełnienie bliższe
Części mowy:
Mały – przymiotnik
Janek - rzeczownik
bardzo – przysłówek
lubi – czasownik
niebezpieczne – przymiotnik
przygody – rzeczownik

Związki wyrazów:
związek główny
– Janek lubi – związek zgody

związki poboczne:
– mały Janek – związek zgody
– bardzo lubi – związek przynależności
– lubi przygody – związek rządu
– niebezpieczne przygody – związek zgody
Uwaga:
 Zawsze rysuj wykres (dzięki niemu wszystko będzie przejrzyste i nie zgubisz żadnej części zdania).
 Zacznij od określenia w zdaniu najważniejszych części – podmiotu i orzeczenia. Dopiero później szukaj ich
określeń, czyli wyrazów, które tworzą grupę podmiotu i grupę orzeczenia.
 Zwracaj szczególną uwagę na pytania, które zadajesz do poszczególnych części zdania. Pamiętaj, że to właśnie
od rodzaju pytania zwykle zależy, czy wyraz staje się okolicznikiem, dopełnieniem czy przydawką (to jest ważne
np. podczas rozróżniania dopełnień i podmiotów, bowiem pytamy tu co? kto? lub np. co? kogo?).
 Warto natomiast (a nawet trzeba!) wypisywać wszystkie związki wyrazowe (zgody, rządu i przynależności).
 Na koniec podaj, które wyrazy określenia należą do grupy orzeczenia, a które do grupy podmiotu. Najwygodniej
będzie Ci, jeśli oddzielisz je na wykresie.
Pamiętaj!
 Podmiot wskazuje na wykonawcę czynności – zapytasz o niego kto? co?
 Orzeczenie wyraża czynność lub stan podmiotu – zapytasz o nie co robi? co się z nim dzieje?
 Dopełnienie dopełnia informacje zawarte w orzeczeniu – jest więc określeniem czasownika.
Odpowiada na wszystkie pytania przypadków (oprócz mianownika i wołacza).
 Okolicznik należy do grupy orzeczenia i najczęściej określa czasownik.
W zależności od rodzaju okolicznika ta część zdania odpowiada na pytania:
gdzie? skąd? kiedy? dokąd? jak długo? dlaczego? po co? jak? pomimo czego? pod jakim warunkiem?
 Przydawka zawsze określa rzeczownik i odpowiada na pytania jaki? który? czyj?
 Zdania złożone to zdania, które mają więcej niż jedno orzeczenie. Wyróżniamy zdania złożone współrzędnie i
podrzędnie.

Związek zgody
Występuje wówczas, gdy dwa wyrazy są ze sobą zgodne pod względem: przypadka, liczby i rodzaju.
(W trakcie odmiany oba wyrazy zmieniają formy – moja mama, mojej mamy, mojej mamie).
4
W zdaniu Tata kupił czerwony samochód.
tata kupił – oba wyrazy mają liczbę pojedynczą, są rodzaju męskiego;
czerwony samochód – oba wyrazy mają liczbę pojedynczą, rodzaj męski, przypadek – biernik.
Związek zgody jest związkiem głównym w zdaniu.

wyraz określany + wyraz określający = ta sama liczba, rodzaj, przypadek

Związek zgody jest to związek:

podmiotu i orzeczenia, czyli związek główny
– Anka poszła do kina.
– Zuzia usnęła wczoraj o siódmej.
– Chłopcy wygrali mecz koszykówki.
Uwaga! W związku podmiotu i orzeczenia musi być zgodna liczba i rodzaj.
rzeczownika
z przymiotnikiem
– Olka kupiła tylko dojrzałe jabłka. (Wyrazy dojrzałe jabłka zgadzają się ze sobą gramatycznie – liczba mnoga,
rodzaj niemęskoosobowy, przypadek – biernik);
z zaimkiem przymiotnym
– Będziecie dumni z moich ocen. (l. mn., rodzaj niemęskoosobowy, dopełniacz);
z liczebnikiem
– Michał przeczytał w lutym sześć książek. (przypadek – biernik, rodzaj niemęskoosobowy);
z imiesłowem przymiotnikowym czynnym
– Wiosną najbardziej lubię przyglądać się kwitnącym drzewom. (liczba mnoga, rodzaj niemęskoosobowy,
przypadek – celownik);
z imiesłowem przymiotnikowym biernym
– Dlaczego jeszcze nie schowałeś umytych naczyń? (liczba mnoga, rodzaj niemęskoosobowy, przypadek –
dopełniacz).
Zapamiętaj!
W związkach zgody wyraz podrzędny zawsze dostosowuje swoją formę gramatyczną do wyrazu nadrzędnego.
Taka zgodność występuje w zakresie przypadka, liczby i rodzaju, np.
– czyste powietrze, czysty ręcznik, czyste okna,
– one pracowały, oni pracowali, on pracował, ona pracowała.
Szukając związku zgody, zwracaj uwagę na rzeczowniki – one zwykle są wyrazami nadrzędnymi.
– Ojciec kupił nowy samochód.
Rzeczownik pospolity połączony z rzeczownikiem własnym to też związek zgody, np.
– rzeka Odra,
– miasto Szczecin,
– gazeta Gimbus,
– pies Kleks.

Związek rządu
Występuje, gdy przez przypadki odmienia się tylko jeden wyraz, mimo że oba wyrazy są odmienne:

– babcia Majki, babci Majki, babcię Majki;

– posąg z marmuru, posągu z marmuru,posągowi z marmuru;
– klucz do konserw, klucza do konserw, (o) kluczu do konserw

Związek rządu to związek

zawsze orzeczenia z dopełnieniem
– bawi się klockami, przesłuchują świadka
– Przyniósł lampę. Przyniosła lampę. Przynieśli lampę.
– Nie rozumiem zadania. Magda nie rozumie zadania. Nie zrozumieli zadania.
rzeczownika
z rzeczownikiem (w dopełniaczu)
– samochód ojca,
– ból ręki
z wyrażeniem przyimkowym
– droga przez las
– drogą przez las

5
– drodze przez las

Jak rozpoznać związek rządu?

Szukając w zdaniu związku rządu, znajdź dopełnienia. To dopełnienie jest wyrazem podrzędnym (z przyimkiem lub
bez przyimka), którym rządzi jakiś wyraz nadrzędny.
Wystarczy, jeśli między wyrazem nadrzędnym a podrzędnym postawisz pytanie jednego z przypadków.
Pytania przypadków są znakiem rozpoznawczym związków rządu:
przyniósł (co?) lampę,
oglądam (co?) film,
nie słyszę (kogo?) Marka
zapomniałem (czego?) zeszytu,
nie rozumiem (czego?) zadania,
nie rozumiem (kogo?) Magdy,
obraz (kogo?) Kossaka,
godny (czego?) zaufania,
zapomniałem (czego?) zeszytu.

Wyrazami nadrzędnymi mogą być:

rzeczowniki
– zeszyt Doroty,
– płacz dziecka,
– dom babci,
– koszyk z wikliny,
– dom z drewna
czasowniki
– piszę list,
– jem deser,
– widziałem Janka,
– oglądam film,
– kupiłem płytę
przymiotniki
– godny zaufania,
– żądny wiedzy,
– pewny zwycięstwa
przysłówek
– przepisany starannie
– zrobiony dokładnie
imiesłowy przysłówkowe
– mówiący głośno
imiesłowy przymiotnikowe
– napisany ołówkiem
Zapamiętaj!
Wyraz nadrzędny narzuca formę gramatyczną wyrazowi podrzędnemu.
Przypadek wyrazu podrzędnego jest stały. Nawet gdy wyraz nadrzędny zmienił swoją formę, np.
samochód Krzyśka, samochodem Krzyśka, z samochodu Krzyśka, o samochodzie Krzyśka.

Związek przynależności
W związku przynależności z reguły jeden człon (podrzędny) jest nieodmienny.
Jest to każdy związek, w którego skład wchodzi okolicznik
– wraca późno,
– biegnie szybko.
W związku przynależności nie ma żadnej zależności wyrazu podrzędnego od nadrzędnego.
Wyraz nadrzędny i podrzędny łączą się ze sobą jedynie w sposób logiczny.
Mówiąc: pisał starannie, wiemy, że wyraz starannie określa wyraz pisał.
Wyrazem nadrzędnym związku przynależności,
oprócz czasownika – mówił wyraźnie;
może być również przymiotnik – bardzo ładny;
ub przysłówek – bardzo ładnie.
Chcąc szybko rozpoznać w zdaniu związek przynależności, znajdź okoliczniki i orzeczenie.

Związek przynależności tworzy orzeczenie:

6
z imiesłowem przysłówkowym współczesnym
szliśmy śpiewając;
z przysłówkiem
– mówiliście głośno,
– biegł szybko,
– szedł powoli,
– lubił bardzo;
z przyimkiem
– przyjdę jutro;
z zaimkiem przysłownym
– mieszka tutaj,
– uczę się w gimnazjum;
z wyrażeniem przyimkowym
– idzie przez pole,
– uśmiechał się pod wąsem,
– jadę do domu;

W związku przynależności występują okoliczniki:

miejsca
– jechał blisko,
– pojechali daleko,
– stała przy poczcie;
czasu
– słyszałem wczoraj,
– zrobię jutro;
sposobu
– spał spokojnie,
– biegał szybko,
– czytał dokładnie;
celu
– idę na koncert,
– poszedł po gazetę,
– poszli na spacer;
przyczyny
– czerwienił się ze złości
Zapamiętaj!
Jeśli odmieniając przez przypadki dwa wyrazy, które wchodzą w skład danego związku (np. błyszcząca gwiazda),
obydwa się odmieniają (błyszczącej gwieździe, błyszczącą gwiazdą) to mamy do czynienia ze związkiem zgody.
!!! Związkiem zgody w zdaniu jest połączenie podmiotu z orzeczeniem – tzw. związek główny.
Jeśli w trakcie odmiany jeden z wyrazów pozostaje wciąż w tym samym przypadku (nora lisa, norę lisa, norą
lisa, norze lisa) – mamy do czynienia ze związkiem rządu.
Jeśli jeden z wyrazów w związku jest w ogóle nieodmienny (idę tam, przejdź obok), mamy do czynienia
ze związkiem przynależności.
!!! Każdy okolicznik określający orzeczenie jest w związku przynależności.
Zdania złożone współrzędnie charakteryzują się tym, że zdania składowe nie określają się wzajemnie.

Zdanie złożone współrzędnie

W zdaniu złożonym współrzędnie żadne ze zdań składowych nie określa drugiego, a zdania te wzajemnie się
uzupełniają. W zależności od tego, w jakim stosunku wobec siebie pozostają treści zdań współrzędnych, rozróżniamy
cztery typy zdań złożonych współrzędnie.

Typy zdań złożonych współrzędnie

łączne
Wypowiedzenie złożone współrzędnie łączne rozpoznajemy:
po tym samym wykonawcy czynności
– Majka odrobi lekcje i pójdzie do koleżanki.
– Michał jest zdolny i uczy się dobrze.
lub po tym, że zapisane w takich zdaniach czynności odbywają się niezależnie od siebie w tym samym czasie
lub miejscu, np.
– Spacerowałem po mieście a Majka oglądała wystawy sklepów.
– Z jednej strony boiska dziewczyny rozmawiały, a z drugiej strony chłopcy grali w piłkę.

7
Treść pierwszego zdania łączy się z treścią zdania drugiego, najczęściej za pomocą spójników: i, oraz, a, ani, ni, jak
również, tudzież, zarazem, także, np.

1 2
Czytam książkę i słucham muzyki.

1 i 2
Wykres: ___________ ….. ___________

1. zdanie składowe 2. zdanie składowe

Zdania leżą na tym samym poziomie, co pokazuje, że nie są od siebie zależne.

rozłączne
Wypowiedzenie złożone współrzędnie rozłączne rozpoznajemy po tym, że w zdaniach takich mówi się
o czynnościach, które się wzajemnie wykluczają (nie mogą istnieć jednocześnie).
To znaczy, że wykonawca czynności może i wykonuje tylko jedną z nich.
– Arek po przyjściu ze szkoły idzie na spacer z psem lub czyta gazety.
– Wieczorem będę oglądał film albo pójdę do kolegi.
– Idziesz z nami do kina czy zostajesz w domu?
– Idziesz, czy zostajesz?

Treść pierwszego zdania wyklucza treść zdania drugiego; najczęściej zdania składowe
połączone są spójnikami: albo, lub, czy, bądź, np.

1 2
Czytam książkę albo słucham muzyki.

1 albo 2
Wykres: ___________← ….. →___________
1. zdanie składowe 2. zdanie składowe

przeciwstawne
Wypowiedzenie złożone współrzędnie przeciwstawne rozpoznajemy po tym, że treści zdań przeciwstawiają się sobie.
Oznacza to, że mogą być w nich przeciwstawione różne osoby, cechy czy czynności.
– Wyszedłem wcześnie z domu, ale spóźniłem się do szkoły.
– Ty się śmiejesz, a jej jest przykro.
– Pokój Maćka jest mały lecz niezwykle przytulny.
– W Krakowie świeci słońce, natomiast w Warszawie pada deszcz.
– Dziewczęta były zmęczone, ale nie chciały zakończyć meczu.
– Ranek był bardzo chłodny, zaś wieczór okazał się bardzo ciepły.
Treść pierwszego zdania przeciwstawia się treści zdania drugiego.
Najczęściej zdania składowe są połączone spójnikami: ale, lecz, a, jednak, zaś, natomiast

1 2
Nauczyłam się, ale dostałam dwóję.

1 ale 2
Wykres: ___________→ ….. ←___________
1. zdanie składowe 2. zdanie składowe

Strzałki rysowane „do siebie” uwydatniają przeciwstawność znaczeniową zdań składowych.

wynikowe
Wypowiedzenie złożone współrzędnie wynikowe rozpoznajemy po tym, że treść zdania drugiego wynika z treści
zdania pierwszego.
– Lubię fantastykę, więc pójdę do kina na „Władcę Pierścieni”.
– Byłem chory, dlatego nie mogłem przyjść do szkoły.
– Kościół był w remoncie, toteż nie mogliśmy go zwiedzić.
– Mamy wszystko przygotowane, zatem możemy zaczynać zawody.
– Chmurzy się, możemy zatem spodziewać się burzy.

W tego typu zdaniach zdania składowe najczęściej są połączone spójnikami: więc, zatem, toteż, dlatego, np.

8
 1 2
Nauczyłam się, więc dostałam piątkę.

1 więc 2
Wykres: ___________→ …..→ ___________
1. zdanie składowe 2. zdanie składowe

Uwaga!
Zdania złożone współrzędnie nie muszą być połączone spójnikiem. Mówimy wówczas o łączności bezpośredniej.
Przecinka nie stawiamy przed spójnikami: i, oraz, albo, lub, ni, ani, bądź, tudzież,
!!! z wyjątkiem sytuacji, w których dany spójnik się powtarza, np.
Albo wybiorę się na spacer, albo pójdę do kina.
Pamiętaj, że wykresy zdań składowych w zdaniu złożonym współrzędnie należy rysować na tym samym poziomie
Zdania współrzędne często występują w opisach i opowiadaniach.

Zdanie złożone podrzędnie

Zdanie złożone zawiera co najmniej dwa orzeczenia.
W zdaniu złożonym podrzędnie jedno ze zdań składowych określa drugie, czyli jest wobec niego podrzędne.
Zdanie nadrzędne (określane) jest ważniejsze.
Zdanie podrzędne określa zdanie nadrzędne.

W zdaniu złożonym podrzędnie wyróżniamy

zdanie nadrzędne (to, do którego stawiamy pytanie)
zdanie podrzędne (to, które jest odpowiedzią na pytanie)

(1) Podoba mi się sukienka, (jaka?)

(2) którą masz na sobie.
zdanie nadrzędne zdanie podrzędne

(1) Zrezygnowaliśmy ze spaceru, (dlaczego?)

(2) ponieważ zerwał się wiatr.
zdanie nadrzędne zdanie podrzędne

Funkcje zdania podrzędnego

Zdanie podrzędne pełni w zdaniu złożonym taką funkcję, jak poszczególne części zdania pojedynczego, a więc może
zastępować:
podmiot (zdanie złożone podrzędnie podmiotowe)
orzecznik orzeczenia imiennego (zdanie złożone podrzędnie orzecznikowe),
przydawkę (zdanie złożone podrzędnie przydawkowe)
dopełnienie, (zdanie złożone podrzędnie dopełnieniowe)
okolicznik (zdanie złożone podrzędnie okolicznikowe)

Typy zdań złożonych podrzędnie

podmiotowe
orzecznikowe
dopełnieniowe
przydawkowe
okolicznikowe

miejsca,
czasu,
przyczyny,
stopnia,
sposobu,
celu,
przyzwolenia,
warunku

9
Zdanie złożone podrzędnie podmiotowe
Zastępuje podmiot zdania nadrzędnego.
Odpowiada na pytania:
kto?, co?
zdanie nadrzędne
Ten dostanie nagrodę,
(kto?) zdanie podrzędne
kto okaże się najlepszy.

zdanie nadrzędne
Martwi mnie,
(co?) zdanie podrzędne
że Joanna wyjeżdża.

Zdania złożone podrzędnie z podrzędnym podmiotowym

Dobra rada!
Aby właściwie rozpoznać zdanie złożone z podrzędnym podmiotowym, należy ustalić czy zdanie nadrzędne jest
bezpodmiotowe,
Śniło mi się (co?), że zdobyłem puchar burmistrza.
czy w zdaniu nadrzędnym mamy do czynienia z podmiotem wyrażonym zaimkiem ten, ta, to.
Zapamiętaj!
Zdanie podrzędne podmiotowe zastępuje podmiot zdania nadrzędnego.

Zdanie złożone podrzędnie orzecznikowe

Zastępuje orzecznik zdania nadrzędnego;
Odpowiada na pytania:
kim jest?, czym jest?, jaki jest?,
jaki był?, kim stał się?, kim został?

zdanie nadrzędne
Maciek był tym,
(kim był?) zdanie podrzędne
na kim mi bardzo zależało.

zdanie nadrzędne
Andrzej jest taki,
(jaki jest?) zdanie podrzędne
że wszyscy koledzy go lubią.

zdanie nadrzędne
Śnieg był taki,
(jaki był?) zdanie podrzędne
że po chwili przemokliśmy.

zdanie nadrzędne
Kraków jest tym dla Polski,
(czym jest?) zdanie podrzędne
czym Rzym dla Europy.

zdanie nadrzędne
Hałas był taki,
(jaki był?) zdanie podrzędne
że nic nie można było zrozumieć.

Zdania złożone podrzędnie z podrzędnym orzecznikowym

Dobra rada!
Aby właściwie rozpoznać zdanie złożone z podrzędnym orzecznikowym, należy ustalić, czy w zdaniu nadrzędnym
mamy
po pierwsze – do czynienia z orzeczeniem imiennym,
10
po drugie – czy orzecznik orzeczenia imiennego jest wyrażony zaimkiem, np,
– był taki,
– stała się tym,
– jest tym,
– został tym, itp.

Pamiętaj! Orzecznik to druga część orzeczenia imiennego, np.

Ranek był chłodny.
był chłodny to orzeczenie imienne,
wyraz chłodny to orzecznik.

Zdanie złożone podrzędnie przydawkowe

Zastępuje przydawkę zdania nadrzędnego.
Jest rozwiniętym w formę zdania określeniem rzeczownika.
Odpowiada na pytania:
jaki? jaka? jakie?
który? która? które?
czyj? czyja? czyje? ile? z czego?
zdanie nadrzędne
Wykorzystałam pomysł,
(jaki?) zdanie podrzędne
który podsunęła mi Magda.
zdanie nadrzędne
Otrzymałam wiadomość,
(jaką?) zdanie podrzędne
że mój brat zdał maturę.
zdanie nadrzędne
Oglądałem film,
(jaki?) zdanie podrzędne
który był naprawdę interesujący.

Zdanie złożone podrzędnie z podrzędnym przydawkowym.

Pamiętaj!
Przydawka jest określeniem rzeczownika.
Oznacza właściwości przedmiotów, np. barwę, wielkość, kształt albo przynależność do kogoś.

Zdanie złożone podrzędnie dopełnieniowe

Zastępuje dopełnienie zdania nadrzędnego.
Odpowiada na pytania przypadków zależnych:
kogo?, czego?, komu?, czemu?
kogo?, co?
z kim?, z czym?
o kim?, o czym?
zdanie nadrzędne
Kasia powiedziała koleżankom,
(o czym?) zdanie podrzędne
że wyjeżdża do Peru.
zdanie nadrzędne
Lubię oglądać,
(co?) zdanie podrzędne
jak wschodzi słońce.
zdanie nadrzędne
Zastanawiałem się,
(nad czym?) zdanie podrzędne
jaki będzie temat wypracowania.
zdanie nadrzędne
Zaufam temu,
(komu?) zdanie podrzędne
kto mnie nie zawiedzie.
zdanie nadrzędne
Nie spodziewałam się,
11
 (czego?) zdanie podrzędne
że spóźnisz się na nasze spotkanie.
zdanie nadrzędne
Dzieci nie chcą pamiętać,
(o czym?) zdanie podrzędne
o tamtych pechowych wydarzeniach.

Dobra rada!
W zdaniach złożonych podrzędnie dopełnieniowych zdanie podrzędne rozwija dopełnienie zdania nadrzędnego, stąd
jego nazwa.
Pamiętaj o pytaniach przypadków. One wprowadzają zdania podrzędne dopełnieniowe.

Zdanie złożone podrzędnie okolicznikowe

 miejsca,
 czasu,
 przyczyny,
 stopnia,
 sposobu,
 celu,
 przyzwolenia,
 warunku

Zastępuje okolicznik zdania nadrzędnego.

Zdań złożonych podrzędnie okolicznikowych jest tyle, ile rodzajów okoliczników.
Zdania okolicznikowe odpowiadają na pytania poszczególnych okoliczników.
Odpowiada na pytania:

miejsca
– gdzie?
– skąd?
– dokąd?
– którędy?
zdanie nadrzędne
Jedź tam,
(gdzie?) zdanie podrzędne
gdzie rozciągają się najładniejsze widoki.
zdanie nadrzędne
tam dziś są ogromne grzyby.
zdanie podrzędne (gdzie?)
Gdzie padało dużo deszczu,

zdanie nadrzędne
Na wakacje pojadę tam,
(gdzie?) zdanie podrzędne
gdzie urodziła się moja mama.

Zdanie złożone podrzędnie z podrzędnym okolicznikowym miejsca.

czasu
– kiedy?
– jak długo?, jak dawno?
– odkąd?, dokąd?
zdanie nadrzędne
Odwiedzę cię,
(kiedy?) zdanie podrzędne
kiedy tylko się rozpogodzi.
zdanie nadrzędne
Lubię patrzeć na niebo,
(kiedy?) zdanie podrzędne
kiedy zapadnie zmrok.

Zdania złożone podrzędnie z podrzędnym okolicznikowym czasu.

12
przyczyny
– dlaczego?
– z jakiego powodu?
– z jakiej przyczyny?
zdanie nadrzędne
Dzwonię do ciebie,
(daczego?) zdanie podrzędne
bo nie byłaś dzisiaj w szkole.
zdanie nadrzędne
Spóźniłem się do szkoły,
(dlaczego?) zdanie podrzędne
ponieważ nie zdążyłem na autobus.

Zdania złożone podrzędnie z podrzędnym okolicznikowym przyczyny.

celu
– po co?
– w jakim celu?
zdanie nadrzędne
Wyszła do sklepu,
(po co?) wypowiedzenie podrzędne
żeby kupić świeże pieczywo.
zdanie nadrzędne
Iga pożyczyła mi rower,
(po co?) wypowiedzenie podrzędne
żebym mogła dojechać do domu.

Wypowiedzenie złożone podrzędnie z podrzędnym okolicznikowym celu.

sposobu
– jak?
– w jaki sposób?

zdanie nadrzędne
Marcin pracował tak,
(jak, w jaki sposób?) zdanie podrzędne
że zasłużył na pochwałę.
zdanie nadrzędne
Zaśpiewam tak,
(jak?) zdanie podrzędne
żeby rodzice byli ze mnie dumni.

Zdanie złożone podrzędnie z podrzędnym okolicznikowym sposobu.

warunku
– pod jakim warunkiem?
– w jakim wypadku?
– jeśli co?
zdanie nadrzędne
Umówię się z tobą,
(pod jakim warunkiem?) zdanie podrzędne
jeśli zaprosisz mnie do kina.
zdanie nadrzędne
Miałbyś kłopoty,
(pod jakim warunkiem?) zdanie podrzędne
gdybyś nie zdał egzaminu

Zdania złożone podrzędnie z podrzędnym okolicznikowym warunku.

przyzwolenia
– mimo co?
– mimo czego?

13
zdanie nadrzędne
Chociaż było wietrznie,
(mimo czego?) zdanie podrzędne
wiele osób wybrało się na spacer.
zdanie nadrzędne
Mimo że padał śnieg,
(mimo czego?) zdanie podrzędne
wszystkie drogi były przejezdne.
Chociaż byłem chory,
(pomimo czego?) zdanie podrzędne
poszedłem do szkoły.

Zdanie złożone podrzędnie z podrzędnym okolicznikowym przyzwolenia.

stopnia
– w jakim stopniu?
– jak bardzo?
zdanie nadrzędne
Krzysiek opowiadał tak śmieszne dowcipy,
(jak bardzo śmieszne?) zdanie podrzędne
że mógłby występować w kabarecie.
zdanie nadrzędne
Muzyka była tak głośna,
(jak głośna?) zdanie podrzędne
że trzęsły się ściany.

Pamiętaj!
Okolicznik jest to określenie czasownika.
Wskazuje na okoliczności wykonania jakiejś czynności, np. czas, miejsce, cel, skutek, przyczynę.

Szyk zdań składowych w zdaniu złożonym podrzędnie

Zdanie podrzędne może być umieszczone:

po zdaniu nadrzędnym, np.
(1) Dziecko rozpłakało się (dlaczego?),
(2) ponieważ się przewróciło.
przed zdaniem nadrzędnym, np.
(kiedy?) (2) wyjadę w góry.
(1) Kiedy zaczną się wakacje,
w środku zdania nadrzędnego, np.
(1a) Kasia (która?), (1b) bardzo mi się podoba.
(2) która jest twoją koleżanką,
Dobra rada!
Rysowanie i opis wykresu zdania wielokrotnie złożonego rozpoczynamy od wyszukania zdania głównego
Opis wykresu rozpoczynamy od zdania głównego, a następnie wypisujemy wszystkie zależności między parami zdań

Zdanie wielokrotnie złożone

Zdanie wielokrotnie złożone – składa się z co najmniej trzech zdań składowych, które mogą być w stosunku do siebie
złożone współrzędnie, lub podrzędnie, lub i współrzędnie, i podrzędnie, np.
(1) Lubię filmy, (2) ale wolę czytać powieści Jane Austin, (3) dlatego teraz wybieram się do biblioteki.
1 2 3
Zdanie 1 – zdanie główne; Zdania 1 i 2 – złożone współrzędnie przeciwstawne; Zdania 2 i 3 – złożone współrzędnie
wynikowe.

(1) Obiecała mi,

14
 (co?) (2) że się ze mną spotka,
(pod jakim warunkiem?) (3) jeśli tylko upora się z nadrobieniem
zaległości.

Zdanie wielokrotnie złożone

zdanie 1 – zdanie główne, zdanie nadrzędne do zdania 2;
zdanie 2 – zdanie podrzędne do zdania 1 dopełnieniowe; zdanie nadrzędne do zdania 3;
zdanie 3 – zdanie podrzędne do zdania 2 okolicznikowe warunku.

(1) Podoba mi się malarstwo, (2) więc pójdę do galerii, (3) żeby obejrzeć najnowszą wystawę.
po co?
Wwypowiedzenie wielokrotnie złożone
Zdanie 1 – zdanie główne;
Zdania 1 i 2 – złożone współrzędnie wynikowe;
Zdanie 2 – nadrzędne do wypowiedzenia 3;
Wypowiedzenie 3 – podrzędne do zdania 2 okolicznikowe celu.
Uwaga!
Pamiętaj, że przy wykonywaniu analizy obowiązuje zasada kolejności. Dlatego, rysując wykres, zawsze umieszczamy
na początku pierwsze zdanie, potem drugie, a później (jeśli mamy do czynienia ze zdaniem wielokrotnie złożonym)
kolejne.

Imiesłowowy równoważnik zdania

Czym jest imiesłowowy równoważnik zdania?
Czasem jest tak, że zdanie podrzędne zamiast normalnego orzeczenia (myślał, pisał, wiał) ma imiesłów
(myśląc, pisząc,wiejąc). Wtedy właśnie mamy do czynienia z imiesłowowym równoważnikiem zdania podrzędnego.
imiesłowowy równoważnik zdanie nadrzędne
zdania podrzędnego
Janek zapomniał o bożym świecie.
Myśląc o Joasi,

imiesłowowy równoważnik zdanie nadrzędne

zdania podrzędnego
zapłakał rzewnie.
Sprawdziwszy stan konta,

imiesłowowy równoważnik zdanie nadrzędne

zdania podrzędnego
wpadł do dziury przy drodze.
Biegnąc do domu,

imiesłowowy równoważnik zdania współrzędne względem siebie

zdania podrzędnego i nadrzędne względem imiesłowowego równoważnika zdania podrzędnego
Marcin podarł go i wyrzucił do kosza.
Napisawszy list,
Uwaga
Mówiąc o imiesłowowym równoważniku zdania, mamy na myśli tylko
imiesłowy przysłówkowe uprzednie (usłyszawszy, wykrzyczawszy) lub współczesne (pisząc, krzycząc).
W testach z imiesłowowymi równoważnikami zdań możemy spotkać się w sposób następujący:
albo musimy rozpoznać je w zdaniu złożonym i zrobić odpowiedni wykres,albo ocenić jego poprawność.
Jak rozpoznać tę poprawność lub niepoprawność?
Używając imiesłowów, często robimy błędy.
Aby wypowiedzenie było poprawne, czynności wyrażone imiesłowem i orzeczeniem w zdaniu nadrzędnym muszą
odnosić się do tego samego podmiotu,
w przeciwnym razie wypowiedzenie nie jest poprawne.

Pamiętaj!
Dla obu zdań – i podrzędnego, i nadrzędnego – wykonawcą imiesłowu i wykonawcą orzeczenia musi być ta sama
osoba.

A.
15
Anka rozważa swoje szanse i równocześnie gotuje barszcz. Zdanie złożone współrzędnie
Anka, rozważając swoje szanse, równocześnie gotuje barszcz.
imiesłowowy równoważnik zdania podrzędnego

Anka rozważa i Anka gotuje. Jest OK – i tu, i tu Anka jest podmiotem.

B.
Kiedy spacerowałem, potwornie grzało słońce.
Spacerując, odczuwałem potworne gorąco słońca.
imiesłowowy równoważnik zdania podrzędnego

Ja spaceruję. Ja odczuwam. Jest OK – i tu, i tu ja jest podmiotem.

C.
Gdy się opalałem, pogryzły mnie komary.
Opalając się, zostałem pogryziony przez komary.
imiesłowowy równoważnik zdania podrzędnego

Ja się opalałem. Ja zostałem pogryziony. OK – i tu, i tu ja jest podmiotem.

D.
Kiedy przeczytałem o Robinsonie, współczułem mu.
Przeczytawszy o Robinsonie, współczułem mu.
imiesłowowy równoważnik zdania podrzędnego

Ja przeczytałem. Ja współczułem. OK – i tu, i tu ja jest podmiotem.

E.
Kiedy korzystałem z komputera, zepsuł się.
Korzystając z komputera, zepsuł się!

Ja korzystałem z komputera, on się zepsuł. Błąd! Dwa różne podmioty

Uwaga!

Imiesłowowe równoważniki zdania możemy przekształcać w zdania, jeśli imiesłów zastąpimy osobową formą
czasownika i wprowadzimy jeden ze spójników podrzędności:
ponieważ, dlatego, że, bo, kiedy np.

Kacper i Igor zmęczyli się, wchodząc na Giewont.

wypowiedzenie złożone z imiesłowowym równoważnikiem zdania

Kacper i Igor zmęczyli się, kiedy wchodzili na Giewont.

zdanie złożone podrzędnie z podrzędnym okolicznikowym czasu.

Imiesłowowe równoważniki zdania zawsze oddzielamy przecinkiem od zdania składowego.

Zamieniając zdania złożone na konstrukcje z imiesłowowym równoważnikiem, przeważnie używamy imiesłowów
współczesnych (jeśli dwie czynności przebiegają w tym samym czasie)
Sprzątając pokój, słuchałem muzyki. (w tym samym czasie)
albo imiesłowów przysłówkowych uprzednich (jeśli jedna z nich jest wcześniejsza)
Napisawszy list, poszedłem na pocztę. (najpierw napisałem list, potem poszedłem na pocztę)

16