PODMIOT

podmiot – nadrzędna część zdania, wykonawca czynności

1) podmiot gramatyczny (w mianowniku, wyrażony rzeczownikiem lub zaimkiem rzeczownym)

 Kot pije mleko. / Nikt nie przyszedł.

2) podmiot logiczny (w dopełniaczu, przy czasownikach oznaczających nadmiar lub brak)

 Braknie mi słów. / Zbywało pieniędzy.

3) podmiot domyślny (wynika z formy osobowej orzeczenia)

 [Ja] Mówię głupoty. / [Oni] Wrócili do domu.

4) podmiot szeregowy (kilka wykonawców tej samej czynności)

 Piotr, Jakub i Mateusz spotkali się. / Dzieci i młodzież wezmą udział w spotkaniu.

5) podmiot towarzyszący (wyrażony wyrazem w mianowniku oraz wyrażeniem przyimkowym)

 Ojciec z córką wyszli na spacer. / Matka z dziećmi wysprzątała cały dom.

6) podmiot wyrażony różnymi częściami mowy:

 rzeczownikiem, np. Dziewczyna pogłaskała pieska.

 zaimkiem, np. Kto wtedy rządził?
 przymiotnikiem, np. Chory upadł.

PODMIOT
MIANOWNIKOWY NIEMIANOWNIKOWY
Rzeczownik w mianowniku Stany i procesy fizjologiczne:
Otworzyła im drzwi wysoka Niemka. + C: Nudzi mi się. Strzyka mi w kolanie. Było
Książka została zamówiona. mu zimno.
Syn idzie. +B: Mdli mnie. Kłuje mnie w boku.
Zaimek rzeczowny w mianowniku +N: Trzęsie mną. Jest z nim kiepsko.
Kto mówi? Profilowanie podmiotu osobowego:
Nikt się nie zgłosił. Chce mu się pić. = On chce pić.
Coś mnie ugryzło. Tak mi się powiedziało. = Tak powiedziałam.
Konstrukcje syntetyczne – podmiot Działanie sił natury i sił zewnętrznych:
wyrażony końcówką osobową czasownika Drogę zawiało śniegiem. = Droga została
Idziemy do parku. zawiana przez śnieg.
 Daję mu pić. Urwało mu nogę. = Jego noga została
Grupa liczebnikowa urwana.
Pięć lat minęło. Podmiot logiczny: (D.):
Było nas pięcioro. Ktoś jest. -- Nie ma nikogo.
Weszli dwaj panowie. Były nasze żony. -- Nie było naszych żon.
Zostało pół tortu. Bóg istnieje. – Nie ma Boga.
Grupa szeregowa Czasowniki niewłaściwe zawierające w
Zmrok i cisza ogarnęły go natychmiast. swojej głębokiej strukturze semantycznej
Joasia z Janką okrywały stoły białym składnik niedoboru lub niekompletności:
papierem. Znaków (szczególnych) brak.
Zabrakło (wam) konsekwencji.
Nie starcza jedzenia (dla wszystkich).

Inne możliwości wyrażenia podmiotu:

à Bezokolicznik

 Miło jest odetchnąć świeżym powietrzem. --- Żyć jest przyjemnie.

à Zaimek wskazujący

 Była to mała niepozorna dziewczyna. --- To jest nasz kolega.

à Wyrażenie przyimkowe

 Z Piotra był dobry żołnierz. ---- Piotr był dobrym żołnierzem.

 Wielki dziwak był z tego chłopaka. ---- Ten chłopak był wielkim dziwakiem.
 Z mężami jest jak z bańkami mydlanymi. ---- podmiot w narzędniku

à Każda inna część mowy głównie w definicjach gramatycznych

 „I” jest spójnikiem.

 „Na” to przyimek.

à Całe zdanie pojedyncze

 Jeszcze Polska nie zginęła to tytuł polskiego hymnu.

à Całe zdanie złożone

 Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz – to znane przysłowie.

à Znak nieliterowy

 √ to znak pierwiastkowania.
 ORZECZENIE

orzeczenie – podrzędna część zdania, wyraża czynność podmiotu

1) orzeczenie proste wyrażone:

à formą osobową czasownika (finitywną):

 Ania śpi. / Turyści szli przez las. / Uczniowie idą na wycieczkę.

à czasownikiem niewłaściwym (nieodmienny przez osobę, ale z możliwą charakterystyką

czasową):

 Dnieje. / Świta.

à bezosobnikiem (w czasie przeszłym):

 Na urodzinach tańczono całą noc. / Wczoraj rozdano książki.

à bezokolicznikiem:

 Spać!

à w ekspresywnych aktach mowy możliwe są zdania zbudowane wokół wykrzyknika:

 A dziecko bęc!

2) orzeczenie złożone czasownikowe ( z czasownikami modalnymi: chcieć, pragnąć, woleć,

zmyślać, zmierzać, bać się, spodziewać się, próbować, starać się, postanowić, móc, kazać,
zabronić, z czasownikami niefleksyjnymi: trzeba, można)

 Jerzy chciał malować pokój. / Muszę napisać wypracowanie.

3) orzeczenie złożone imienne - składa się z łącznika i orzecznika, np.

 Jesteś wstrętna. / Moja siostra została lekarzem. / Czas to pieniądz.

4) orzeczenie złożone czasownikowe opisowe

 Siostra wyszła za mąż. / Odtąd miał się na baczności. / Ona ma zielono w głowie.

* orzeczenie peryfrastyczne - opisowe sposoby wyrażania orzeczenia obejmują:

à typ: udzielić pomocy, ulec wypadkowi/ zepsuciu, prowadzić badania.
  Są one bardziej precyzyjne i charakterystyczne dla języka pisanego. Posiadają swoje
syntetyczne odpowiedniki, np. udzielić pomocy = pomóc.

à typ: bić się z myślami, nie posiadać się z zachwytu, spocząć na laurach, spuścić nos na
kwintę, szukać ze świecą, wieszać psy na kimś.

 To niepodzielne frazeologizmy, stanowiące obrazowe idiomy języka polskiego.

* orzeczenie kauzatywne (np. Kazali nam przeczytać te dwa teksty.)

* orzeczenie eliptyczne (np. Szkoda mi go. = Szkoda [jest] mi go.)

* orzeczenie frazeologiczne (On mnie zbił z pantałyku.)

Łącznik – jest wykładnikiem takich kategorii gramatycznych, takich jak czas i osoba; łącznikiem
może zostać forma osobowa niesamodzielnego „być”, „stać się”, „zostać” lub predykatywu
„to”.

Orzecznik - przekazuje właściwe znaczenie leksykalne; w roli rzeczownika występuje zwykle

przymiotnik lub rzeczownik.

-> rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, zaimek, liczebnik, przysłówek,

skupienie syntaktyczne, wyrażenie przyimkowe, wyrażenie porównawcze.

Za syntaktycznie złożone nie uważamy form orzeczenia takich jak:

 Strona bierna: Projekt został odrzucony.

 Złożony czas przyszły: Będziemy tańczyć przez całą noc.
 Predykaty wyrażone idiomatycznymi zwrotami frazeologicznymi: Student miał do
czynienia z doświadczonym profesorem.
 PRZYDAWKA

à typy przydawek:

 dopełniaczowa (przynależność)
-> zeszyt ucznia

 dopełniająca (określa rzeczowniki odczasownikowe)

-> lepienie pierogów

 liczebnikowa (liczebnik główny, zbiorowy, ułamkowy + zaimek rzeczowny)

-> trzy świnki

 okolicznikowa (+ orzeczenie)
-> Chłopiec przybiegł zadowolony.

 okolicznościowa (+ rzeczownik odczasownikowy)

-> Jego wyjazd do Francji zaskoczył mnie.

 orzekająca
-> Dziecko, chore, drżało z zimna.

 podmiotowa
-> Wschód słońca. -> Słońce wschodzi.

 przyimkowa
-> koszula w kratę, dachy ze słomy, domy z cegły

 przymiotna
-> charakteryzująca: miła dziewczyna, ciekawa książka
-> klasyfikująca: kwas solny, maszyna do pisania

 osobliwa
-> wyrażenie porównawcze: oczy jak gwiazdy
-> wyrażenie przysłówkowe: fasolka po bretońsku

 rzeczowna
-> rzeczownik + rzeczownik w tym samym przypadku: miasto Warszawa, brat Paweł

 mianownikowa
-> rzeczownik w mianowniku: rzeka Bug, rzece Bug
 DOPEŁNIENIE

à pytania przypadków zależnych

+ rzeczownik, zaimek rzeczowny, wyrażenie przyimkowe, wyrażenie porównawcze

1) dopełnienie bliższe (+B.; + przejście ze strony czynnej na bierną -> podmiot)

 Kasia czyta książkę. = Książka jest czytana przez Kasię.

Ale…

 Kasi brat nie czyta książki. = Książka nie jest czytana.

Przeczenie D. à M.
Nietypowe czasowniki + dopełnienie bliższe
Kasie oczekuje na gości. = Goście są oczekiwani przez Kasię. = D.
Kowalski zarządza fabryką. = Fabryka jest zarządzana… = N.

2) dopełnienie dalsze ( nie da się zmienić na stronę bierną = czasowniki nieprzechodnie)

 Ewa zawsze pomaga bratu. * Brat jest zawsze pomagany przez…

3) dopełnienie bezokolicznikowe (czasownik modalny + bezokolicznik)

 Muszę uczyć się = związek przynależności

 OKOLICZNIK

à wyrażenie porównawcze, bezokolicznik, zleksykalizowany rzeczownik, przysłówek)

1) okolicznik miejsca (gdzie?)
2) okolicznik czasu (kiedy?)
3) okolicznik sposobu (jak?)
4) okolicznik przyczyny (dlaczego?/z jakiego powodu?)
5) okolicznik przyzwolenia (mimo co?/mimo czego?/wbrew czemu?)
6) okolicznik warunku (pod jakim warunkiem?)
7) okolicznik celu (po co?/w jakim celu?)
8) okolicznik stopnia i miary (w jakim stopniu?/jak bardzo?/ile?/o ile?)
9) okolicznik akcesoryjny (okoliczności towarzyszące), np. duszą na ramieniu
10) okolicznik względu (pod jakim względem?/z jakiego punku widzenia?), np. po omacku
11) okolicznik skutku (z jakim skutkiem?)
NIEOCZYWISTOŚCI:

 Lubię spacerować po lesie. (gdzie?) –> okolicznik miejsca

Lubię spacery po lesie. (po czym?) -> przydawka przyimkowa

 Janek wrócił z Warszawy pociągiem. (czym?) -> dopełnienie dalsze

Janek wrócił z Warszawy pociągiem. (jak?) -> okolicznik miejsca

Obie odpowiedzi są poprawne pod warunkiem, że zostały zadane właściwe pytania.

 ZWIĄZEK ZGODY

à wyraz podrzędny upodabnia swoją formę do wyrazu nadrzędnego pod względem

wszystkich lub tylko niektórych cech fleksyjnych

à oba wyrazy zgadzają się w rodzaju, liczbie i przypadku

à zachodzi zawsze między podmiotem a orzeczeniem

à zachodzi między rzeczownikami/zaimkami rzeczownymi a określającymi je wyrazami, np.

 rzeczownik/zaimek rzeczowny + przymiotnik (wyjątkowa okazja)

 rzeczownik/zaimek rzeczowny + zaimek przymiotny (tym przyrządem)
 rzeczownik/zaimek rzeczowny + liczebnik (drugie zwycięstwo)
 rzeczownik/zaimek rzeczowny + imiesłów przymiotnikowy (kochający rodzic)
 rzeczownik + rzeczownik (brat Paweł)

PRZYKŁADY: chudy pies, wczesnym rankiem, zmęczony Marek, brat przygotował, trzy świnki,
analiza jakościowa, kawa i herbata pojawiły się, wymowny gest
 ZWIĄZEK RZĄDU

à człon nadrzędny wymaga odpowiedniej formy członu podrzędnego

à najczęściej: orzeczenie + dopełnienie

à może zachodzić między:

 czasownikiem i rzeczownikiem (czytać książkę)

 rzeczownikiem i wyrażeniem przyimkowym (bluza z kapturem)
 rzeczownikiem i rzeczownikiem (brat ojca)
 przymiotnikiem i przysłówkiem w stopniu wyższym (mądrzejszy od kury)

PRZYKŁADY: przeszkadzał Markowi, ogrody świata, nad głowami przechodniów, brat Piotra,
gest zniecierpliwienia, raki po polsku, człowiek wielkiego umysłu, czytelnia czasopism
 ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI

à wyraz nadrzędny nie ma wymagań dotyczących formy gramatycznej wobec wyrazu

podrzędnego; łączy je tylko znaczenie

à czasownik modalny + bezokolicznik (mogę pisać)

à człon podrzędny może być wyrażony:

 przysłówkiem lub zaimkiem przysłownym (chodź tutaj)

 wyrażeniem przyimkowym (mieszkam w Białymstoku)
 zleksykalizowanym rzeczownikiem występującym w funkcji przysłówka (zobaczyłam
przypadkiem)

PRZYKŁADY: sukienka bez rękawów, biegł rankiem, hałas na podwórku, przeszkadzał pracować,
do sprawdzianu z fizyki, papier do pakowania, siedzą w milczeniu, poeta z bożej łaski
 ZDANIA ZŁOŻONE WSPÓŁRZĘDNIE I PODRZĘDNIE + ANALIZA ZDAŃ

à zdanie złożone ma więcej niż jedno orzeczenie

Zdania złożone współrzędnie
1) Łączne

 spójniki: i, oraz, ani, też, jak, także, jakże -> nie stawiamy przecinka

2) Rozłączne

 spójniki: lub, albo, bądź, czy -> nie stawiamy przecinka

3) Przeciwstawne

 spójniki: a, ale, lecz, zaś, natomiast, jednak, tymczasem -> stawiamy przecinek

4) Wynikowe

 spójniki: więc, zatem, toteż, dlatego -> stawiamy przecinek

Zdania złożone podrzędnie

1) Podmiotowe -> kto?, co?

2) Orzecznikowe -> jaki jest?, czym jest?, kim jest?, kim został?

3) Przydawkowe -> jaki?, który?, czyj?, ile?

4) Dopełnieniowe -> pytania przypadków zależnych (oprócz mianownika i wołacza)

5) Okolicznikowe -> pytania okolicznika

 miejsca:
Idę tam, gdzie mnie nogi poniosą. (gdzie?)

 czasu:
Zrezygnowałem wtedy, gdy nie miałem już siły. (kiedy?)

 celu:
Wyszedłem z domu, bo chciałem oddać książkę. (w jakim celu?)

 przyczyny:
Chciał kupić książkę, ponieważ polecił mu ją kolega. (dlaczego?)

 sposobu:
Powiedziała to tak, że wszyscy jej uwierzyli. (jak?)

 przyzwolenia:
Nie chciał jeść, mimo że był głodny. (mimo czego?)

 warunku:
Zainteresujesz się tym, jeżeli lubisz astronomię. (pod jakim warunkiem?)

 stopnia i miary:
Film podobał mi się tak bardzo, że oglądałem go kilka razy. (jak bardzo?)
 ANALIZA ZDAŃ POJEDYNCZYCH

1) Kierownik sklepu z galanterią jest znany ze swej sympatii do bezdomnych kotów.

Części zdania:
kierownik – podmiot mianownikowy swej – przydawka przymiotna
sklepu – przydawka dopełniaczowa do kotów – przydawka dopełniaczowa
z galanterią – przydawka przyimkowa bezdomnych – przydawka przymiotna
jest znany – orzeczenie złożone imienne
z sympatii – dopełnienie dalsze

2) Nam strzelać nie kazano.

Części zdania:
nie kazano strzelać – orzeczenie nie kazano – orzeczenie czasownikowe
kauzatywne wyrażone bezosobnikiem
nam – dopełnienie dalsze nam – dopełnienie dalsze
strzelać – dopełnienie bezokolicznikowe
3) Należało im kazać wykonać spis wszystkich domów wymagających remontu.

Części zdania:
należało kazać – orzeczenie czasownikowe wszystkich – przydawka przymiotna
złożone
wymagających – przydawka przymiotna
im – dopełnienie dalsze wyrażona imiesłowem przymiotnikowym
czynnym
wykonać – dopełnienie dalsze
remontu – dopełnienie dalsze
spis – dopełnienie dalsze
domów – przydawka dopełnieniowa

4) Zmęczonemu nieco Markowi hałas na podwórku przeszkadzał pracować.

Części zdania:
hałas – podmiot mianownikowy
na podwórku – przydawka okolicznościowa
przeszkadzał – orzeczenie proste
czasownikowe
Markowi – dopełnienie dalsze
zmęczonemu – przydawka przymiotna pracować – dopełnienie bezokolicznikowe
nieco – okolicznik stopnia
skutecznie – okolicznik sposobu
 ANALIZA ZDAŃ WIELOKROTNIE ZŁOŻONYCH

1) Po powrocie prezydenta dowiadujemy się,1 | że musimy obawiać się rakiet,2| które rosyjscy
generałowie chcą wymierzyć w Polskę,3| jeśli podpiszemy pakt.4

2) Piotr,1a | który od dawna chciał wyjechać w góry,2 | zdecydował się w końcu na wyjazd,1b |
co nie było żadnym zaskoczeniem dla nikogo.3

3) Bydgoszcz jest dla Polaków tym,1 | czym Wenecja jest dla Włochów,2 |ale| turystów
przyjeżdża tam znacznie mniej.3

4) Siedząc wczoraj w biurze,1 | nie mogła skoncentrować się nad rozwiązaniem problemu,2 |
który od jakiegoś czasu nurtował ją i innych,3 | mimo że w zasadzie był już rozwiązany,4 | co
wiedzieli wszyscy. 5
5) W zasadzie ci,1a | którzy nie zdążyli oddać prac w terminie,2 | musieli później szukać
profesora,1b |a| trzeba było wyczekiwać godzinami,3 |aby| porozmawiać chwilę,4 | drżąc z
niepokoju,5 | potem otrzymywało się wpis,6 |by| później odejść z uśmiechem7 |i| zapomnieć
o tym.8